‫‪0‬دااگشنه گیالن‬

‫دادکشنه ادبیات و علوم انسانی‬

‫گروه معارف اسالمی‬

‫ل‬ ‫ی‬ ‫ص‬‫تح‬

‫سال ی ‪99-99‬‬

‫‪0‬امیر نورانی‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫عنوان‬
‫پیش گفتار ‪1........................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫فصل اول‪ :‬مفاهیم و کلیات‬

‫انقالب در قلمرو علم سیاست و جامعهشناسی ‪4.......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫تعریف انقالب ‪4.................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫تحول اجتماعی و تغییر اجتماعی ‪5................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫تغییر تعادل و تغییر ساختی ‪5.......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫انقالب و تغییر ساختی ‪6 .................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ابعاد تغییر انقالبی ‪7............................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دویژگی مشترک انقالبها ‪8............................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫تعریف انقالب ‪8.................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫تفاوت انقالب اجتماعی با انقالب سیاسی ‪9................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫تفاوت انقالب با سایر مفاهیم ‪9........................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫کودتا یا شورش نظامی ‪9................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫رفرم یا اصالح ‪11................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شورش اجتماعی ‪11........................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫انقالب رنگی ‪11................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ویژگیهای مشترک انقالبهای رنگی ‪11...................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫امکان یا عدم امکان وقوع انقالب رنگی در ایران ‪14.................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫فصل دوم‪ :‬چشمانداز کلی‪ ،‬مباحث نظری‬

‫مقدمه ‪16 .............................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫چارچوب نظری ‪16 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫مواجهه ایرانیان با مدرنیته ‪16 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫بزرگنمایی بعد ابزاری مدرنیته و غفلت از بعد رهاییبخش آن ‪16 ......................... ................................ ................................‬‬
‫روایت اروپا مدارانه از مدرنیته ‪18.................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫بازگشت به خویشتن ‪11.................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫تحلیل نظری انقالب اسالمی ‪11...................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫أ‬
‫تدا اسکاچپل ‪11................ ................................‬‬ ‫چند دیدگاه و نظریه مطرح پیرامون انقالب و انقالب اسالمی ایران ‪.‬‬
‫ماروین زونیس ‪15............... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫نظریه جیمز دیویس و منحنی جی ‪17........................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫نظزیه چارلمرز جانسون ‪19............................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫میشل فوکو ‪11..................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫فصل سوم‪ :‬جنبش تنباکو‪ ،‬انقالب مشروطه‪ ،‬انقراض سلسله قاجار و تأسیس سلسله پهلوی‬
‫نیمنگاهی به تاریخ ایران ‪15.............................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫قاجاریه ‪15............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪-‬ایران معاصر و مسأله استبداد ‪15................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪-‬ایران معاصر و مسأله استعمار ‪16 .................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ایران معاصر و تحوالت فکری در حوزه اندیشه دینی ورود علما به صحنه سیاسی ‪16 ........................ ................................‬‬
‫برخی از مهمترین اقدامات سیاسی که روحانیون نقش محوری را ایفا میکردند ‪17........................... ................................‬‬
‫جنبــش تنبـــاکو ‪17....................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دالیل مخالفت با قرارداد تنباکو ‪18................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -‬دالیل فرهنگی جنبش‪18............................. ................................ ................................ ................................ ................................ :‬‬
‫ـ دالیل سیاسی مذهبی جنبش ‪18................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ـ دالیل اقتصادی جنبش ‪18............................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ـ پیامدهای جنبش تنباکو ‪18.......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫انقالب مشروطه ‪19............................................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫نظریه دولت مشروطه ‪19................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫زمینههای اجتماعی انقالب مشروطه ‪19........................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫بستر فکری ـ فرهنگی ایران قبل مشروطه ‪19.............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫زمینههای سیاسی منتهی به انقالب مشروطه ‪41........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫زمینههای اقتصادی ‪41...................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫علل شکست مشروطه ‪41.................................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 1‬ـ ماهیت کامالا متفاوت نیروهای مشروطه ‪41........................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪1‬ـ ماهیت شهری بودن طبقات انقالبی ‪44................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 1‬ـ قطع حمایت فعاالنه انگلستان از انقالب مشروطه ‪44.......................................... ................................ ................................‬‬

‫ب‬
‫شیخ فضلاهلل نوری ‪45....................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫انقراض سلسله قاجار و تأسیس سلسله پهلوی‪ ،‬کودتای سوم اسفند ‪( 1199‬ه‪.‬ش) ‪47....................... ................................‬‬
‫اوضاع ایران پس از مشروطه ‪47....................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫نقش انگلستان در به قدرت رسیدن رضاخان ‪48......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫نقش روشنفکران در تأسیس سلطنت پهلوی ‪48......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫ویژگیها سلطـنت رضاشاه ‪49.......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 1‬ـحمله به مذهب ‪49....................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 1‬ـ ایدئولوژی ناسیونالیسم ‪51......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 1‬ـ استبداد مطلق ‪51........................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫اقدامات رضاشاه ‪51............................................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫اشغال ایــران و پیامدهای آن ‪51.................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫فصل چهارم‪ :‬پهلوی دوم (نهضت ملی شدن نفت)‬

‫دورههای حاکمیت سیاسی محمدرضا پهلوی ‪54......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دوره اول حاکمیت محمدرضا پهلوی‪ ،‬به قدرت رسیدن محمدرضاشاه و نهضت ملی شدن نفت ‪54................................‬‬
‫ویژگیهای دوره اول حاکمیت محمدرضا پهلوی از ‪ 1111‬تا کودتای ‪ 18‬مرداد ‪55.............. ................................ 1111‬‬
‫مسأله نفت ‪56 ...................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ملی شدن نفت ‪57.............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫موضع خصمانه انگلستان در برابر دولت ایران ‪58......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫سیاستهای امریکا نسبت به ملی شدن نفت ‪59......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫کارشکنیهای حزب توده ‪59............................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫پیشنهاد بانک جهانی ‪59................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫مجلس هفدهم نخستوزیری مجدد مصدق و حادثه ‪ 11‬تیر ‪61 ................. ................................ ................................ 1111‬‬
‫شروع اختالفات داخلی ‪61 ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دالیل اصلی جدائی نیروهای مذهبی از مصدق ‪61 ...................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫کودتای ‪ 18‬مرداد ‪61 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................ 1111‬‬
‫تفاوت ‪ 18‬مرداد با ‪ 11‬تیر ‪61 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫امتیازات دولت مصدق ‪61 .................................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫نقد و بررسی دولت مصدق ‪61 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫ت‬
‫مرحله دوم حاکمیت محمدرضا پهلوی و استحکام پایههای استبداد ‪64 ................ ................................ ................................‬‬
‫مرحله سوم حاکمیت محمدرضا پهلوی‪ ،‬از اصالحات آمریکائی تا انقالب اسالمی ایران ‪66 ............... ................................‬‬
‫قیام امام خمینی ‪67 ........................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫اسداهلل علم ‪67 ..................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫مفاد الیحههای انجمنهای ایالتی والیتی ‪67 ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫واکنش قم ‪67 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫علت مخالفتها ‪67 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫انقالب سفید شاه ‪68 ........................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫مخالفتهابا انقالب سفید شاه ‪68 .................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫فاجعه مدرسه فیضیه ‪69 .................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫قیام ‪ 15‬خرداد ‪69 .................................. ................................ ................................ ................................ ................................ 1141‬‬
‫پیامدهای قیام ‪ 15‬خرداد ‪69 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت حسنعلی منصور وکاپیتوالسیون ‪71..................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت امیرعباس هویدا آغاز دوره استبدادی خشن پس از ‪ 15‬خرداد ‪71............... ................................ ................................‬‬
‫انقالب اسالمی ایران ‪71........................ ................................ ................................ ................................ ................................ 1157‬‬
‫آغاز مخالفتهای علنی ‪71................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫روی کار آمدن جمشید آموزگار ‪71................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫طوفان انقالب‪ ،‬آغاز فروپاشی رژیم پهلوی ‪71............................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫قیامهای زنجیرهای ‪71........................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ویژگیهای سه قیام قم‪ ،‬تبریز و یزد ‪71......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫علل شکست فضای سیاسی باز ‪71.................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ادامه مبارزات ‪71................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت آشتی شریف امامی ‪71............................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫پیامدهای هفده شهریور ‪71.............................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫سیزدهم آبان ‪71.................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت نظامی ازهاری ‪74..................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت بختیار ‪74................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫ث‬
 ‫فصل پنجم‪ :‬تبیین انقالب اسالمی ایران‬
‫مقدمه ‪77.............................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫چارچوب نظری بر اساس مدل ترکیبی ‪77.................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫بررسی علل بلندمدت؛ عوامل ساختاری ‪79................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫نقش نوسازی در تحوالت ساختاری ‪81.......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -‬نوسازی و دگرگونی در نظام قشربندی اجتماعی ‪81.............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪-‬رشد شهرنشینی ‪81.......................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪-‬نوسازی و نابرابریهای اجتماعی ‪81............................................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -‬استقالل دولت از ملت وابستگی به قدرتهای خارجی ‪81..................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -‬توسعه سیاسی در خارج ار نهادهای رسمی ‪81......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دوگانگی نظام ارزشی ‪81................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫علل متوسطه؛ بررسی عوامل روانشناسی اجتماعی ‪84................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫چیستی و چگونگی احساس محرومیت نسبی ‪84........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫احساس محرومیت نسبی در ایران ‪85............................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫عوامل کوتاهمدت؛ بررسی نقش کارگزاران ‪86 ............................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫قدرت بسیج گری چالشگران ‪86 ...................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ایدئولوژی اسالمی ‪87......................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫علل ناکارآمدی ایدئولوژی مارکسیسم در ایران ‪87...................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫علل ناکارآمدی ایدئولوژی لیبرال دموکرات (جریان مشروطهخواه) ‪88................... ................................ ................................‬‬
‫رهبری مذهبی ‪89............... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫روحانیت ‪89.......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫نفوذ اجتماعی روحانیون ‪89.............................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫انسجام غیر تشکیالتی ‪91.................................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫رهبری امام خمینی ‪91...................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫امتیاز امام خمینی از سایر فقها در مسأله امربهمعروف و نهی از منکر ‪91.............. ................................ ................................‬‬
‫مشروعیت سیاسی امام ‪91................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫منابع مادی ‪91..................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫نتیجهگیری ‪91.................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫ج‬
 ‫فصل ششم‪ :‬ایران بعد از انقالب‬
‫بخش اول‪ :‬انقالبیون و محافظهکاران ‪95........................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫تیپولوژی میانهروها و انقالبیون ‪95.................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت موقت ‪96 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫مأموریتهای دولت مهندس بازرگان ‪97........................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دالیل انتخاب مهندس بازرگان از سوی امام خمینی بهعنوان نخستوزیر ‪98...................................... ................................‬‬
‫اقدامات دولت بازرگان ‪98.................................. ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪-1‬اجرای رفراندوم جهت تعیین نوع نظام سیاسی ‪98................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫جمهوریت و اسالمیت ریشه و مطالبات تاریخی و هویت دینی ‪98.......................... ................................ ................................‬‬
‫مارکسیستهای ایران و عامل اقتصاد ‪99....................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫لیبرالهای ایران و عامل سیاسی ‪99............... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫برخی نیروهای مذهبی و عامل اعتقادی و معنوی ‪99................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫نظریه چندعاملی ‪99........................................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -1‬تصویب قانون اساسی ‪111 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫بخش دوم‪ :‬جناحهای سیاسی ایران بعد از انقالب دهه ‪ 1161‬به بعد (سالهای ‪ 1164‬تا ‪111 ......................... )1166‬‬
‫‪ -1‬مجمع روحانیون مبارز یا جناح چپ دهه ‪(61‬زمان جنگ) ‪111 ....................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -1‬جامعه روحانیت مبارز یا جناح راست دهه ‪ 1168‬تا ‪114 ....................... ................................ ................................ 1176‬‬
‫‪ -1‬حزب کارگزاران سازندگی تکنوکراتها ‪115 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -4‬جناح چپ جدید‪ :‬جمعیت دفاع از ارزشهای انقالب اسالمی ‪117 ................... ................................ ................................‬‬
‫به قدرت رسیدن مجدد جناح چپ با رویکرد اصالحطلبانه ‪117 .............................. ................................ ................................‬‬
‫صف آرایی های جریانات سیاسی درهفتمین انتخابات ریاست جمهوری ‪117 ...................................... ................................‬‬
‫بخش سوم‪ :‬نیم نگاهی به اقتصاد سیاسی ایران قبل و بعد از انقالب ‪118 ............................................. ................................‬‬
‫دولت تحصیلدار یا رانتیر ‪118 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ویژگیهای دولت رانتیه ‪119 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولت رانتیر پهلوی دوم ‪111 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫جمهوری اسالمی بهمثابه یک دولت تحصیلدار ‪111 ................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫نقدی بر دولت تحصیلدار ‪111 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫ارزیابی نهایی ‪111 ............... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫ح‬
‫نامه سرگشاده جمعی از اقتصاددانان به حسن روحانی ‪111 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫راهحلهای پیشنهادی برای برونرفت از بحران کنونی اقتصاد کشور ‪116 ............................................. ................................‬‬

‫خ‬
 ‫پیش گفتار‬
‫بیشــک انقالب اســالمی ایران یکی از مهمترین پدیدههای ســیاســی و اجتماعی قرن بیســتم بهحســاب میآید‪ .‬این جنبش‬
‫عظیم مردمی نهتنها تغییرات ســاختاری در درون نظام اجتماعی ایران پدید آورد‪ .‬بلکه منشــأ تحوالت بســیاری در گســتره‬
‫اندیشه و عمل درصحنه بینالمللی گردیده است‪.‬‬
‫علیرغم گذشـت چهار دهه از انقالب ایران مطالعهاین پدیده جهت بازشـناسـی و آسـیبشناسی آن به دالیل زیر ضروری به‬
‫نظر میآید‪.‬‬
‫‪ -1‬بدیهی اسـت که نمیتوان انقالب اسـالمی ایران را در ردیف حواد سیاسی تاریخ معاصر ارزشگذاری نمود‪ .‬انقالب‬
‫تـأثیرگـذاری و نقشآفرینی در تحوالت داخلی و خــارجی در ســـط منطقـهای و جهـانی یکی از‬ ‫ایران از حیـ‬
‫اسـتثناییترین پدیدههای تاریخ ایران معاصـر بهحسـاب میآید‪ .‬مردم ایران با تظاهرات غیرمسلحانه و با راهاندازی‬
‫اعتصــابات فراگیر توانســتند با تکیهبر ایدئولوژی اســالمی و رهبری مذهبی به عمر طوالنی رژیم پادشــاهی خاتمه‬
‫دهنـد؛ و رژیمی کـه دارای مجهزترین ارتش منطقـه و حمـایـت قـدرتهـای بزرگ جهان بود؛ را منقرض نمایند‪.‬‬
‫هنگامیکه محمدرضـاشـاه در آذر سـال ‪ 1156‬در جریان فارغالتحصـیلی دانشجویان دانشگاه افسری اعالم نمود‪":‬‬
‫کسـی نمیتواند مرا سـرنگون کند‪ .‬من از حمایت کارگران‪ ،‬کشاورزان و بخش وسیعی از مردم عادی و روشنفکران‬
‫بهعالوه از پشـتیبانی بیچونوچرای نیروهای مسـل هفتصد هزارنفری ایران برخوردارم‪(".‬روزنامه رستاخیز‪ 14،‬آذر‬
‫‪ )1156‬نه شـاه و نه سـیستمهای جاسوسی جهان نمیتوانستند وقوع انقالب اسالمی ایران را پیشبینی نمایند؛ اما‬
‫برخالف همه تصـورات و توهمات؛ رژیم سـرتاپا مسـل ؛ با دستخالی اقشار و اصناف مختلف مردم اعم از کارگران‪،‬‬
‫دهقانان‪ ،‬کارمندان دسـتگاههای دولتی‪ ،‬دانشجویان و روحانیون و‪ ...‬ساقط گردید‪ .‬نکته حساس و شگفتانگیزی که‬
‫ذهن بســیاری از محققان معاصــر را معطوف خود ســاخت این بود که با چه رویکردی میتوان این حرکت عظیم‬
‫مردمی را تبیین نمود؟ و نقش مذهب و رهبران مذهبی را با توجه به تئوریهای کالســیکا انقالب چگونه میتوان‬
‫تبیین نمود؟‬
‫‪-1‬انقالب اسـالمی ایران ضمن آنکه ساختار ظالمانه یک نظام سیاسی را در هم کوبید تحوالت عمیقی دربینش و منش‬
‫انقالبیون پـدیـد آورد‪ .‬ایرانیهـا از خالل انقالب خود درصـــدد ایجـاد تحولی بنیادین در وجود فردی و در حیات‬
‫ســیاســی و اجتماعی و در نحوه تفکر و شــیوه نگرش خویش بودند‪ .‬ایرانیان خواهان این بودند که تجربه و نحوه‬
‫زیســتن خود را دگرگون ســازند‪ .‬دینداری اکثر ایرانیان قبل از پیروزی انقالب‪ ،‬دینداری از نوع س ـنتی بهحســاب‬
‫میآمد؛ اما با ارائه تصـویری از اسـالم راستین از سوی رهبران مذهبی‪ ،‬تحول اساسی در نگرشها و باورهای دینی‬
‫مردم بهویژه نســل جوان پدید آمد‪ .‬بر اســاس این نگرش جدید تمامی اعمال انســان چه در عرصــه فردی و چه در‬
‫عرصـه اجتماعی با توجه به حیات معنوی آن قابل ارزیابی بود؛ و غایت اصـلی از سیاست‪ ،‬هدایت انسانها به حیات‬
‫معنوی و جاودانه میباشد‪ .‬بازشناسی این مفهوم محوری میتواند مسیر روشنی از آینده سیاسی ایران را ارائه دهد؛‬
‫و حرکتهای اصیل را از حرکتهای غیر اصیل متمایز سازد‪.‬‬
‫‪-1‬انقالب ایران در عرصه بینالمللی نیز توانست منشأ تحوالت بسیاری گردد‪ .‬بهگونهای که دو ابرقدرت شرق و غرب در‬
‫فضـای جنگ سـرد نسـبت به انقالب ایران موضـع خصمانهی یکسانی را اتخاذ نمودند‪ .‬انقالب ایران توانست روابط‬
‫بینالملل را که همواره متأثر از تصمیمات یکی از دو ابرقدرت زمان؛ یعنی آمریکا و شوروی بود؛ بر هم زند و قیامی‬

‫‪1‬‬
‫را مسـتقل از شـرق و غرب تدارک بیند‪ .‬سـیاسـت فعال نه شرقی و نه غربی جایگزین سیاست منفعالنه کشورهای‬
‫عـدم تعهـد گردیـد؛ و آثـار مهمی را بر روند جنبشهای آزادیبخش در جهان بر جای گذاشـــت؛ و باع بیداری‬
‫بسـیاری از ملل مظلوم جهان در برابر اسـتبداد و اسـتعمار شـد‪ .‬به دنبال شـکلگیری انقالب اسالمی ایران منافع‬
‫ابرقدرتها در کشـورهای جهان سوم به خطر افتاد و دشمنیها و کینهتوزیها با ایران آغاز گردید‪ .‬تبیین و تحلیل‬
‫بسیاری از کینهتوزیها و عداوت قدرتهای بزرگ جهان نسبت به ایران را باید در همین مسأله جستجو نمود‪.‬‬
‫‪-4‬انقالب اسالمی ایران بهعنوان یکی از متمایزترین پدیدههای سیاسی و اجتماعی‪ ،‬عرصه بسیار مناسبی را برای آزمون‬
‫تئوریهای رایج و مرســوم در علوم اجتماعی فراهم آورد؛ و توجه بســیاری از صــاحبنظران را به خود جلب کرد‪.‬‬
‫بســیاری از متفکرآنهمچون تایلر‪ ،‬فریزر‪ ،‬مارکس و فروید پیشبینی کرده بودند که با مســلط شــدن علم بر شــیوه‬
‫تفکر در جامعه معاصر‪ ،‬دین ناپدید خواهد شد‪.‬‬
‫عدهای دیگر از متفکران که بهصـورت کارکردیتری دین را موردبررسی قرار میدهند چنین پیشبینی کرده بودند که‬
‫دین صــورتهای معمول و ســنتی ناپدید خواهد شــد و جایش را عقیدهای خواهد گرفت که برمبنای فراطبیعی‬
‫ومتعالی اسـتوار نیست؛ بنابراین با توجه به پیشرفت دانش و روشهای علمی‪ ،‬دین در جهان مدرن به حاشیه رانده‬
‫و قلمروهـای اجتمـاعی آن بهتدریج محدود خواهد شـــد‪ .‬نمادها‪ ،‬آموزهها و نهادهای مذهبی پیشـــین حیثیت و‬
‫اعتبارشان را ازدستداده‪ ،‬راه برای جامعه نوین بازخواهد شد‪ .‬وجهان بهسوی سکوالر شدن خواهد شتافت‪.‬‬
‫اما برخالف همه پیشبینیها‪ ،‬دین که قرار بود در حاشـــیه صـــحنههای اجتماعی قرار گیرد‪ ،‬در ایران در قلب حواد‬
‫اجتماعی قرار گرفت؛ و مبنای حرکتی ســیاســی و اجتماعی مدرن را فراهم ســاخت؛ و خط بطالن بر بســیاری از‬
‫نظریههای سکوالر کشید‪.‬‬
‫‪ -5‬انقالب ایران پدیدهای بود که درصـدد پیوند میان سنت و مدرنیته برآمد و مدرنیته را بر اساس چارچوب سنتهای‬
‫دینی بازخوانی کرد بر همین اساس عدهای انقالب ایران را حرکتی فرا مدرن نامیدند‪ « .‬انقالبیان در انقالب اسالمی‬
‫هم سـنت را که رفتار مبتنی بر تکرار شـیوههای گذشته باشد وهم نوگرایی را که علم و خرد را تنها منابع حقیقت‬
‫میداند؛ رد میکنند‪ .‬آنچه میخواهند تنها ایمان داشتن نیست‪ ،‬بلکه طالب اقدام ملهم از ایمان هستند که مناسب‬
‫اوضـاعواحوال دوران معاصــر باشــد‪(».‬رابرت دی لی‪ )119:1179،‬گفتمان بازگشــت به خویشــتن در ایران برآوردی‬
‫اسـت از شـکلهای سـنتی – فرهنگی ریشـهدار تاریخی که با تکیهبر آنها و متناسـب با شرایط اجتماعی نوین بر‬
‫نوآوری و تجددگرایی تأکید میشـود‪ .‬بر اسـاس همین سـرشـت دوگانه اسـت که بنیادگرایی اسالمی بین سنت و‬
‫تجدد گام برمیدارد و با تکیهبر پایههای بنیادی دین درصـــدد ایجاد جامعهای پیشـــرفته اما انســـانی و اخالقی‬
‫میباشد‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ل اول‬ ‫فص‬

‫مفاهیم و کلیات‬

‫‪3‬‬
 ‫انقالب در قلمرو علم سیاست و جامعهشناسی‬
‫اگر موضوع علم سیاست را قدرت بدانیم و قدرت را به" مجموعه منابع و ابزارهای اجبارآمیز و غیر اجبارآمیزی که حکومتها‬
‫برای انجام کار ویژههای خود از آنها بهرهمندند و آنها را به کار میبرند‪ ".‬تعریف نماییم‪( .‬بشـیریه‪ )11 :1181.‬چهار سؤال‬
‫اسـاسی درباره قدرت مطرح میباشد‪ 1.‬قدرت چگونه کسب میشود؟‪ -1‬قدرت چگونه حفظ میشود؟ ‪ -1‬قدرت چگونه بسط‬
‫مییابد؟ ‪ - 4‬قدرت چگونه انتقال مییابد؟‬
‫کسـب قدرت؛ حفظ منابع قدرت؛ توزیع آنها و مبارزه بر سـر تصـرف آنها از مهمترین مباح دانش سیاسی است‪ .‬یکی از‬
‫حســاسترین مراحل قدرت‪ ،‬بح انتقال قدرت میباشــد‪ .‬قدرت به طرق مختلفی از یک هیئت حاکمه به گروه دیگر منتقل‬
‫میشود و انقالب یکی از نادرترین موارد انتقال قدرت میباشد که در شرایط خاصی اتفاق میافتد‪.‬‬
‫پدیده انقالب بیش از آنکه انتقال قدرت و تغییر هیئت حاکمه باشـد‪ ،‬یک تغییر سـاختاری و اجتماعی گسترده درون جامعه‬
‫میباشـد‪ .‬بر همین اسـاس انقالبهای اجتماعی گاه بهعنوان یک حرکت سیاسی صرفاا در حوزه علوم سیاسی و گاه از منظر‬
‫جامعهشناسی بهعنوان یک پدیده اجتماعی موردبررسی قرار میگیرد‪.‬‬

‫تعریف انقالب‬
‫ازنظر لغوی انقالب‪ ،‬به معنای حالی به حالی شــدن‪ ،‬دگرگون شــدن‪ ،‬برگشــتن‪ ،‬تحول و تقلب و تبدل و یک چرخش کامل‬
‫اسـت‪( .‬دهخدا‪ ،1146 ،‬شـماره مسـلسـل ‪ ،116‬شماره حرف "الف"(بخش اول)‪ 11:411‬و عمید‪ )67:1156.‬این واژه تا قرن‬
‫هفدهم از اصـطالحات اخترشـناسـی بهحسـاب میآمد که بر حرکت دورانی و منظم ستارگان داللت میکرد‪ .‬امروزه انقالب‬
‫بهعنوان یکی از موضـــوعهای کالســـیک اندیشـــه اجتماعی در حوزه دگرگونیهای اجتماعی مورداســـتفاده قرار میگیرد‪.‬‬
‫دگرگونیهای اجتماعی یکی از مهمترین پدیدههایی اســـت که همواره توجه اندیشـــمندان اجتماعی را به خود جلب نموده‬
‫است‪ .‬جامعه دائماا در حال حرکت تاریخی است و پیوسته در حال دگرگون ساختن خود‪ ،‬اعضای و محیطش میباشد‪.‬‬

‫اگوسـت کنت برای اولین بار؛ جامعهشناسی را به دو بخش ایستاتیک و دینامیک تقسیم نمود تا عالوه بر مطالعه‬
‫نظم اجتماعی (جامعهشـناسـی ایسـتاتیک) به مطالعه تغییرات اجتماعی (جامعهشـناسی دینامیک) نیز بپردازد‪.‬‬
‫انقالب نیز یکی از پدیدهای اجتماعی اســت که منجر به تغییرات گســترده اجتماعی میشــود و از این منظر در‬
‫حوزه تغییرات اجتماعی موردمطالعه قرار میگیرد‪.‬‬
‫جامعهشـناسی استاتیک نظم حاکم بر جامعه را موردمطالعه قرار میدهد‪ .‬مطالعات ایستایی‪ ،‬شیوهای است که بر‬
‫اساس آن افراد یک جامعه در بین خود نوعی تفاهم به وجود میآورند که در حقیقت ضامن وجود و ادامه حیات‬
‫و عملکرد آن جامعه اسـت‪ .‬بر اسـاس مطالعات ایسـتایی میتوان نظم ویژگیهای ساختی هر جامعه را پیدا کرد‬
‫‪ -1‬جامعهشـناسـی دینامیک‪ ،‬موضوع آن مطالعه تغییرات و تطورات جوامع از ورای تاریخ است‪( ...‬وثوقی و نیک‬
‫خلق‪")18 :1171،‬مبانی جامعهشناسی تهران نشرخردمند"‬

‫تغییر نیز یکی از بدیهیترین خصــوصــیتهای جامعه اســت‪ .‬تمام جوامع چه بهگونهای آرام و نامحســوس و چه بهصــورت‬
‫ناگهانی و آشکار تغییراتی را که کموبیش با گذشتهاش هماهنگی داشته به خود میبیند‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫ارائه تعریف دقیق علمی از واژه انقالب و تعیین اجزای تشکیلدهنده آن نخستین و شاید دشوارترین مسأله ای است که باید‬
‫با آن مواجه شـد‪ .‬تعاریف ارائهشـده به حدی از تنوع برخورداراسـت که بعضـیها معتقدند هیچ تعریف راستینی وجود ندارد‬
‫(کوهن‪ )11:1174 ،‬اما بهترین راه برای ارائه تعریفی مشــخا از یک واژه؛ تعیین حدود و دامنه هر واژه میباشــد‪ .‬در این‬
‫قســمت برای تشــخیا دقیقتر ماهیت انقالب و نوع دگرگونی آن باید به برخی از تقســیمبندیها در زمینه دگرگونیهای‬
‫اجتماعی نیز اشـاره نمود؛ تا مشخا گردد انقالب از چه نوع تغییراتی بهحساب میآید‪ .‬در ذیل به برخی از دستهبندیهای‬
‫متداول اشاره خواهیم نمود تا با تعیین حدودوثغور انواع دگرگونیهای اجتماعی به تعریفی از انقالب نزدیک شویم‪.‬‬

‫تحول اجتماعی و تغییر اجتماعی‬

‫یکی از تقســـیمبنـدیهای مهم در این زمینه تقســـیم دگرگونیهای اجتماعی به دو قســـم ‪ -1‬تحول اجتماعی ‪ -1‬تغییر‬
‫اجتماعی میباشد‪.‬‬
‫معموالا تحول اجتماعی را مجموعهای از تغییرات میدانند که در طول یک دوره طوالنی طی یک دوره و یا شــاید چند نسل‬
‫در جامعه رخ میدهد؛ بنابراین تحول اجتماعی بر اسـاس تعریف فوق مجموعه پروسههایی است که در یک مدتزمان کوتاه‬
‫نمیتوان آن را مالحظه کرد؛ اما تغییرات اجتماعی عبارت است از پدیدههای قابلرؤیت و قابلبررسی در مدتزمانی کوتاه به‬
‫صـورتی که هر شـخا معمولی نیز در طول زندگی خود یا در طول دوره کوتاهی از زندگیاش میتواند یک تغییر را شخصاا‬
‫تعقیـب نمـاید‪ .‬نتیجه قطعیاش را ببیند و یا نتیجه موقتی آن را دریابد‪ .‬عالوه براین تغییر اجتماعی در محدوده یک محیط‬
‫جغرافیایی و اجتماعی معینی صــورت میپذیرد و در این مورد تفاوتش با تحول اجتماعی در این اســت که آن را میتوان در‬
‫چارچوب یک محدوده جغرافیایی محدودتری موردمطالعه قرارداد‪( .‬وثوقی‪)11-11 :1171 ،‬‬
‫مثال تحول اجتماعی‪ :‬تغییر تدریجی الگوی مصـرف از روسـتایی به شـهری نسبت به قبل و بعد از انقالب‪ .‬یا تبدیل خانواده‬
‫گسـترده (که فرزندان و نوهها همه در منزل پدری زندگی میکردند) به خانواده هسـتهای (که عموماا بهصورت خانواده زن و‬
‫مرد مستقل زندگی میکنند) که در طول بستر زمان تدریجاا رخ داد‪ ،‬بیآنکه مقطع زمانی مشخصی داشته باشد‪.‬‬
‫مثال تغییر اجتماعی‪ :‬کودتاهای سـیاسـی که منجر به تغییر حکومتها میگردد‪ .‬یا تغییر خط و مشـی سـیاسی کشورها به‬
‫دنبال تغییر دولتها‪.‬‬

‫تغییر تعادل و تغییر ساختی‬

‫تفکیک دیگر بهوسـیله پارسـونز در مورد تغییرات اجتماعی ارائهشـده اسـت‪ .‬پارسـونز تغییرات را به دو قسم تغییر تعادل و‬
‫تغییر ساختی تقسیم نموده است‪( .‬همان ‪)11‬‬
‫‪ -1‬تغییر تعادل‪ :‬در این نوع تغییر بیآنکه در سـیسـتم اجتماعی دگرگونی حاصـل شود‪ ،‬تعادل موجود جای خود را به‬
‫تعادل جدیدی میدهد‪ .‬بهعبارتدیگر ســیســتم بهصـــورت یک مجموعه باقی میماند؛ و فقط نظم جدیدی پدید‬
‫میآید‪.‬‬
‫این تعادل جدید به دنبال تغییراتی در بعضـی از قسـمتهای سـیسـتم یا خرده دستگاهها رخ میدهد‪ .‬پارسونز عقیده‬
‫دارد که دگرگونی در تعادل پدیدهای است‪ ،‬عادی و دائمی در حیات سیستم اجتماعی‪ .‬تغییر تعادل اساساا تغییراتی‬
‫نیسـتند که بتوانند در سـاخت سـازمان اجتماعی تأثیری بگذارند‪ .‬به عقیده پارسـونز این تغییرات تنها در نوسازی‬

‫‪5‬‬
‫بدون وقفه و تعادل ســیســتم موجود‪ ،‬نقشــی دارند‪ .‬بهعنوانمثال یک اعتصــاب ممکن اســت منجر به بهبود وضــع‬
‫حقوق کارگران و باال رفتن سط زندگی آنان گردد‪ .‬بیآنکه قانون کار‪ ،‬رابطه کارگر و کارفرما‪ ،‬تغییری یابد‪ .‬تغییری‬
‫که رخداده است تغییر تعادل است‪.‬‬
‫‪ -1‬تغییر سـاختی‪ :‬چنانچه نیروهای مؤثر در دگرگونی بسـیار قوی باشد و چنانچه فشاری که از خارج و داخل سیستم‬
‫اثرمیگذارد‪ ،‬نیرومند باشــد‪ ،‬تغییری که حاد میشــود از تغییر تعادل بهکلی متفاوت اس ـت‪ .‬به صــورتی که باع‬
‫دگرگونی عمیق درکل سـیسـتم میگردد؛ و این تغییر را تغییر سـاختی مینامند‪ .‬تغییر ساختی یک پدیده جمعی‬
‫اســت که باید یک جامعه یا بخش مهمی از یک جامعه را در برگیرد‪ .‬باید شــرایط؛ شــکل زندگی یا زمینه فکری و‬
‫روحی ســط وســیعی از یک جامعه را دگرگون ســازد‪ .‬همچنین باید در کل ســازمان اجتماعی یا در بعضــی از‬
‫قسمتهای تشکیلدهنده سازمان اجتماعی حاد شود‪( .‬همان‪)11 :‬‬
‫مثال‪ :‬یک رژیم سـیاسـی با تطابق خود با موقعیتها‪ ،‬مشکالت و مسائل جدید میتواند سرانجام با یک سری تغییرات‬
‫که بهموجب آن نه ماهیت رژیم و نه جهت عمومی رژیم دگرگون شـــود‪ ،‬خود را تا مدتی حفظ کند (تغییر تعادل)‬
‫ولی موقعی که رژیم ازهمپاشـیده شـد و جای خود را به نظامهای ملی مسـتقل داد‪ ،‬تغییرات عمیق ساختی در آن‬
‫حاد خواهد شـد و دارای سـیسـتمی میشـود که کامالا با سـیسـتم قبلی تفاوت خواهد داشــت‪( .‬تغییرساخت)‪.‬‬
‫همانطور که از مثالهای باال روشـن است تغییر ساختی بهحسب میزان تغییری که ایجاد میکنند متفاوتاند و از‬
‫اموری نسبی محسوب میشوند‪.‬‬

‫انقالب و تغییر ساختی‬

‫با توجه به تقســیمبندیهای باال میتوان نتیجه گرفت‪ :‬انقالب یک تحول اجتماعی نیســت یعنی دگرگونی نیســت که بهطور‬
‫نامحســوس در مدتزمان طوالنی رخ دهد‪ .‬همچنین انقالب یک تغییر تعادل نیز بهحســاب نمیآید یعنی ازجمله تغییراتی‬
‫بـهحســـاب نمیآید که فقط نظم جدیدی را بر جامعه حاکم کند بیآنکه ســـاختارهای جامعه تغییر نماید‪ .‬انقالب به تغییر‬
‫ســاختی و اجتماعی شــدید و ناگهانی اطالق میگردد که غالباا بهصــورت غیرمنتظره و عموماا بســیار عمیقتر ازآنچه تصــور‬
‫میرود ظاهر میگردد‪.‬‬
‫با دقتی بیشـتر میتوان دریافت که تغییرات ساختاری بهحسب نتایج و ابعاد تغییراتی که به وجود میآورد در‬
‫چند سط از هم قابلتفکیک هستند؛ و از همین منظر به همه تغییرات ساختی نیز نمیتوان عنوان انقالب را‬
‫اطالق کرد‪ .‬برخی از تغییرات فقط منجر به دسـتبهدسـت شـدن مناصـب سـیاسـی میشود‪ .‬بیآنکه ساخت‬
‫سـیاسی و اجتماعی مورد منازعه قرار گیرد که کودتاها از این نوعاند‪ .‬برخی از منازعات بر سر شیوه حکومت و‬
‫منشـأ قدرت و مشـروعیت است که در آن منازعه بر سر ترتیبات کسب و نحوه اعمال قدرت‪ ،‬صورت میگیرد‪.‬‬
‫تغییراتی که هدف آنها از میان برداشـتن حکومتی خودکامه و ایجاد حکومتی مبتنی بر قدرت مشروط است‬
‫از این نوعاند‪ .‬برخی از منازعات‪ ،‬نزاعهای سـاختاری هسـتند که هدف آنها نهتنها تغییر حکام و نظام سیاسی‬
‫بلکه کل ساختار اجتماعی است‪ – .‬انقالب و بسیج سیاسی بشیریه ص ‪– 4‬‬

‫‪6‬‬
 ‫ابعاد تغییر انقالبی‬
‫همانطور که بیان شـد انقالبهای اجتماعی با تغییراتی درون جامعه همراه هستند‪ .‬تغییر انقالبی ابعاد متعددی دارد که با‬
‫در نظر گرفتن این ابعاد میتوان انقالب را از سایر تغییرات سیاسی متمایز ساخت‪ .‬کوهن ‪41 :1184‬‬
‫‪-1‬اسـتحاله ارزشها‪ :‬شـاید اسـتحاله ارزشها بهعنوان مهمترین وجه مشخا هر انقالبی بهحساب آید‪ .‬البته ارزشهای‬
‫یک جامعه ریشـــهدارتر از آن هســـتند که بتوان با یک انقالب همه آنها را تغییر داد‪ .‬براین اســـاس در انقالبها‬
‫معموالا ارزشها‪ ،‬آموزهها و باورهایی که از نظم قدیم پشـتیبانی میکنند و به نظام سـیاسـی مشروعیت میبخشند‬
‫دچار تغییرات اساسی میشوند؛ و بهجای آنها مجموعه جدیدی از ارزشها‪ ،‬آموزهها و باورها برقرار میشود‪.‬‬
‫‪-1‬دگرگونی سـاختاری‪ :‬تغییر سـاختاری نیز از مؤلفههای عمده انقالب بهحسـاب میآید‪ .‬به "وضعیت ناشی از تعادل و‬
‫هماهنگی نسـبتاا پایدار بین اجزا و عناصر تشکیلدهنده یک کلا اجتماعی را " ساخت آن کل گویند‪( .‬وثوقی‪:151،‬‬
‫‪)1171‬‬
‫بررسـی انقالب در سـط سـاختی مربوط به سـط کالن روابط اجتماعی در درون یک شــبکه به هم متصل میباشد‪.‬‬
‫درواقع با انقالبها سـط کالن روابط اقتصـادی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اجتماعی و حقوقی که بهصورت یک شبکه دارای وحدت‬
‫و بههمپیوستهاند دچار تغییر میشوند‪.‬‬

‫هرگاه میان عناصــر و اجزای یک مجموعه که کلیت آن موردنظر اســت‪ ،‬رابطهای نســبتاا ثابت و پایدار برقرار‬
‫باشـد‪ ،‬به مفهوم ساخت میرسیم ازاینرو ساخت دارای دوجه خواهد بود یکی متشکل از عناصر تشکیلدهنده‬
‫آن و دیگری روابط ثابتی که عناصـر ساختی را به یکدیگر مرتبط میسازد‪ .‬به نظر رادوکلیف براون‪ ،‬ساخت در‬
‫شــبکه روابط اجتماعی خالصــه میشــود‪ .‬وی میگوید منظورش از ســاخت جامعه شــبکه ارتباطات اجتماعی‬
‫موجود اسـت که وحدت آنها در شـبکه مسـتمری که پایگاهها و نقشها محور اصلی آن را تشکیل میدهند‪،‬‬
‫خالصـه میشـود‪( .‬توسـلی‪ )115:1171،‬بنابراین بررسی انقالب در سط ساختی مربوط به سط کالن روابط‬
‫اجتماعی در درون یک شـبکه به هم متصـل است‪ .‬ازنظر مارکس انقالب انتقال از یک دوره تاریخی به دورهای‬
‫دیگر اســت‪ .‬ازآنجاییکه مارکس زیرســاخت جامعه را اقتصــاد و شــیوه تولید میدانســت‪ ،‬معتقد بود هر دوره‬
‫تاریخی با یک شیوه تولید‪ ،‬مشخا میشود‪ .‬با تغییر شیوه تولیدی روابط تولیدی نیز تغییر مییابد و به دنبال‬
‫آن روابط بین طبقات اجتماعی نیز دچار دگرگونی میگردد و همراه با توســعه شــیوه تولیدی‪ ،‬وضــعیت طبقه‬
‫کـارگر رو به وخامت میگذارد؛ و تدریجاا تالشهایی جهت تغییر وضـــع موجود شـــکل میگیرد‪( .‬طیب‪)18:‬‬
‫بنابراین با تغییر شیوه تولید جامعه دچار تغییر ساختی میگردد‪ .‬وضع موجود تغییر مییابد‪.‬‬

‫‪-1‬تغییر نهادها‪ :‬وجه تمایز تغییر نهادها از تغییر کلیتر سـاختارها آن است که دگرگونی نهادی اشاره به برخی تحوالت‬
‫در نهادهای ســیاســی دارد حالآنکه منظور از تحول ســاختاری میتواند تغییر روابط طبقاتی کلی جامعه باشــد‪.‬‬
‫(کوهن ‪)49 :1184‬‬
‫معموالا انقالبها با حذف نهادهای سـیاسی قدیم و جایگزین شدن آنها با نهادهای دیگر یا دگرگون شدن وظایف این‬
‫نهادها همراه هست‪( .‬کوهن‪)64 :1184 ،‬‬

‫‪7‬‬
‫‪-4‬تغییر نخبگان‪ :‬یکی از آشکارترین ابعاد تغییرات انقالبی تغییر گروه نخبگان حاکم میباشد؛ اما تغییر نخبگان را نباید‬
‫تغییر ســاده شــخصــیتها و جابجایی صــرف بازیگرانی را که به ایفای یک ســلســله نقشها میپردازند تلقی نمود‪.‬‬
‫منظور از تغییر نخبگان تغییر در ترکیب طبقاتی نخبگان اســت که نمایانگر تغییر در مناســبات اجتماعی اســت‪.‬‬
‫تغییر نخبگان بهخوبی میتواند نمایانگر تحوالت چشــمگیری در جهتگیری ارزشهای آن جامعه در آینده باشــد‪.‬‬
‫(همان‪)11:‬‬

‫دویژگی مشترک انقالبها‬

‫‪- 1‬رفتارهای خشونتآمیز‪ :‬عموم پژوهشگرانی که درباره انقالب تحقیق نمودهاند براین نکته اتفاقنظر دارند که خشونت‬
‫جزء اصلی و گریزناپذیر انقالب میباشد چراکه همه انقالبها همراه با خشونت بودهاند‪ .‬منظور از خشونت‪ ،‬مجموعه‬
‫اقدامات غیرقانونی انقالبیون از یکسو رفتار ضدانقالبی حکومت از سوی دیگر است‪ .‬انقالبیون به تجربه دریافتند که‬
‫هرگونه مخالفت قانونی ســرکوب خواهد بود وتنها راه برونرفت از بنبســت رفتارهای غیر یا ضــد قانونی میباش ـد‬
‫اعتصابات‪ ،‬تظاهرات‪ ،‬ترورها و‪ ...‬از سوی دیگر حکومت بهخوبی میداند مخالفان درصدد تغییر بنیادین وضع موجود‬
‫میباشند لذا از ارتش بهعنوان ابزار سرکوب و خشونت استفاده میکند‪.‬‬
‫‪ -1‬مشــارکت مردمی و رهبری بســیج گر‪ :‬وجه مشــترک همه انقالبها در مردمی بودن آنهاســت‪ .‬هرچند که این‬
‫مشـارکت در بخشی از مردم‪ ،‬با سکوت یا رضایتبخشهای دیگر تودهها همراه شود‪ .‬مشارکت مردمی در انقالب به‬
‫کنش جمعی اطالق میگردد که افراد از طریق همکاری با یکدیگر در تعقیب منافع مشــترک غتغییر وضع موجود‬
‫باشــند‪ .‬مشــارکت تودهای در انقالب خود مســتلزم وجود نوعی ســازمان و رهبری و ایدئولوژی برای بســیج اســت‪.‬‬
‫(بشیریه حسین‪ .‬انقالب و بسیج سیاسی‪ .1187.‬ص ‪)6‬‬
‫رهبران با تفسـیر شرایط موجود جهت تقبی و طرد آن و ترسیم جامعهای بهتر عناصر اساسی ایدئولوژی انقالبی را تشکیل‬
‫میدهند؛ و ایدئولوژیها که بر مسـائل مربوط به هویت ملی و ملیت تأکید میگذارند دارای بیشترین نیرو در بسیج جمعیت‬
‫هسـتند‪ .‬رهبری‪ ،‬ایدئولوژی و سـازمان عناصـر همبسـتهای هسـتند و این همبستگی بهویژه در درون مفهوم بسیج سیاسی‬
‫آشکار میگردد‪" .‬یکی از کار ویژههای اساسی سازمان‪ ،‬حفظ ارتباط میان رهبران بسیج گر و پیروان است‪ ".‬همان ص ‪7‬‬
‫قید مشــارکت تودهای باع تمایز انقالب از آن دســته از منازعات ســیاســی میگردد که نزاع در داخل بلوک قدرت شــکل‬
‫میگیرد‪.‬‬

‫تعریف انقالب‬
‫پس از بیان ابعاد تغییر در فرایند انقالبها معلوم شــد که انقالب ازجمله نزاعهای ســاختاری هســتند که هدف آنها نهتنها‬
‫تغییر حکام و نظام سیاسی بلکه کل ساختار اجتماعی است‪ – .‬انقالب و بسیج سیاسی‪ .‬بشیریه ‪ .1187‬ص ‪– 4‬‬
‫به نظر میرســـد اگر ویژگی مشـــارکت مردمی را به تعریف هانتینگتون اضـــافه کنیم به یک تعریف مقبولی از واژه انقالب‬
‫خواهیم رسید‪:‬‬

‫‪8‬‬
‫بنا به تعریف هانتینگتون انقالب یک حرکت مردمی اسـت برای "دگرگونی سریع؛ بنیادین و خشونتآمیز داخلی در ارزشها‬
‫و اســطورههای مســلط جامعه؛ نهادهای ســیاســی؛ ســاختار اجتماعی؛ رهبری؛ فعالیتهای حکومتی و ســیاســتهای آن‪".‬‬
‫(کوهن‪ ،1184.‬ص ‪.)41‬‬

‫تفاوت انقالب اجتماعی با انقالب سیاسی‬

‫همه انقالبهایی که در جهان به وقوع پیوســت از یک وزن برخوردار نمیباشــند بهعنوانمثال نمیتوان تحوالت کشــورهای‬
‫عربی مانند تونس ‪ -‬مصـر ولیبی را که انقالب خوانده میشـود با انقالب اسالمی ایران یکی دانست‪ .‬ابعاد تغییرات گسترده و‬
‫فراگیر انقالب ایران بههیچوجه با تغییرات محدود در کشــورهای عربی قابلمقایســه باهم نیســتند بر همین اســاس باید بین‬
‫انواع انقالبها تمایز قائل شد‪.‬‬
‫تدا اسـکاچپل انقالبها را بهحسـب نوع تغییراتی که ایجاد میکند به سـه قسـم تقسیم نمود‪ -1.‬انقالب سیاسی ‪ -1‬انقالب‬
‫نوسـازی ‪ -1‬انقالب اجتماعی وی معتقد اسـت‪ .‬بنابرنظر او در انقالبهای سـیاسـی حکومت تغییر میکند ولی ساختارهای‬
‫اجتماعی همچنان باقی میماند‪ .‬در انقالبهای نوســـازی عکس این جریان رخ میدهد یعنی ســـاختارهای اجتماعی دچار‬
‫دگرگونی میشــود بیآنکه حکومت تغییر یابد؛ و در انقالبهای اجتماعی هم حکومت و هم ســاختارهای اجتماعی دگرگون‬
‫میشود‪( .‬اسکاچپل ‪)11:1176‬‬
‫بر اسـاس این تقسـیمبندی شـاید بتوان به تغییرات سـیاسـی در کشـورهای عربی حداکثر وزنی که بتوان داد‪ -‬آنها را یک‬
‫انقالب سـیاسـی دانسـت‪ .‬در انقالب سـیاسـی استحاله ارزشها وجود ندارد‪ .‬لذا با انقالبهای اجتماعی متفاوتاند‪ .‬تغییرات‬
‫سـاختاری در انقالب سیاسی فقط محدود به نهاد حکومت‪ ،‬شیوه حکومت و منشأ قدرت و مشروعیت است؛ و در آن منازعه‬
‫بر سر ترتیبات کسب و نحوه اعمال قدرت صورت میگیرد‪.‬‬
‫تغییراتی که هدف آنها از میان برداشـتن حکومتی خودکامه و ایجاد حکومتی مبتنی بر قدرت مشروط است از این نوعاند‪.‬‬
‫(انقالب و بسیج سیاسی بشیریه‪ .1187.‬ص ‪)4‬‬

‫تفاوت انقالب با سایر مفاهیم‬

‫همانطور که بیان شــد انقالب یکی از نادرترین موارد انتقال قدرت میباشــد که در شــرایط خاصــی اتفاق میافتد‪ .‬فرایند‬
‫انتقـال قدرت ممکن اســـت به طرق مختلفی در جوامع اتفاق بیافتد که با پدیده انقالب تفاوت داشـــته باشـــد‪ .‬با توجه به‬
‫شاخاهای انقالب بسیاری از تغییرات سیاسی اجتماعی را میتوان از انقالب متمایز نمود‪.‬‬

‫کودتا یا شورش نظامی‬

‫فرق کودتا با انقالب این اسـت که کودتا از باال و به دسـت افرادی از دسـتگاه دولت یا طبقه حاکم انجام میشود‪ .‬درحالیکه‬
‫انقالب طغیان مردم و طبقات پایین بر ضد دولت است‪ .‬فرهنگ سیاسی‪ .‬داریوش آشوری‪ .1168 .‬ص ‪-141‬‬
‫درواقع در کودتا گروهی از درو ن حاکمیت – معموالا یک اقلیت مســل و نظامی ‪ -‬بهجای هیئت حاکم مینشــیند؛ بنابراین‬
‫کودتاچیان پایگاه مردمی ندارند و بیشــتر مردم از ماجرا دور هســتند‪ .‬درحالیکه عنصــر اصــلی تشــکیلدهنده انقالب خود‬
‫مردماند که در مقابل قدرت حاکم قرار دارند و گروههای درگیر در نزاع قدرت عمدتاا خارج از دستگاه قدرت هستند‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫در کودتا یک اقلیت مسل و مجهز به نیروی نظامی در مقابل اقلیت دیگری که حاکم بر اکثریت جامعه هستند قیام میکند‬
‫وضــع موجود را در هم میریزد و خود جای گروه قبلی را میگیرد‪( .‬منوچهر محمدی تحلیلی بر انقالب اســالمی ‪ 1178‬ص‬
‫‪)16‬‬
‫‪ -‬شـرایط وقوع کودتا در مقایسـه با انقالب بسـیار سـهلتر حاصـل میشـود‪ .‬وقوع کودتا مسـتلزم این است که او اال گروه یا‬
‫گروههایی آمادهباش ـند با کاربرد زور حکومت را ســرنگون کنند و دیگر اینکه وســایل اجبار الزم را در اختیار داشــته باشــند‬
‫درواقع نقش ایدئولوژی در کودتا اندک است‪( .‬بشیریه انقالب و بسیج سیاسی ‪ 1187‬ص ‪ 11‬و ‪)11‬‬
‫‪ -‬کودتاها فقط منجر به دسـتبهدسـت شـدن مناصب سیاسی میشود‪ .‬بیآنکه ساخت سیاسی و اجتماعی مورد منازعه قرار‬
‫گیرد‪ –.‬انقالب و بسیج سیاسی بشیریه ‪ 1187‬ص ‪– 4‬‬
‫کودتا منجر به تغییر سـاختاری در نظام نمیگردد‪ .‬کودتا فقط در رهبری و احتماالا در شکل سیستم و سیاستهای حاکم بر‬
‫جامعه تغییراتی ایجاد میکند و در ماهیت با انقالب متفاوت است‪( .‬منوچهر محمدی تحلیلی بر انقالب اسالمی ص ‪)16‬‬

‫در سـال ‪ 1999‬م‪ .‬ژنرال پرویز مشـرف‪ ،‬رئیس سـتاد ارتش پاکستان‪ ،‬نخستوزیر وقت را به اتهام سوءاستفاده‬
‫مـالی دســـتگیر و روانـه زنـدان کرد‪ .‬واحـدهـای زرهی و نظامی به حالت آمادهباش درآمدند و متعاقباا اعالم‬
‫حکومتنظامیشد اداره کشور به دست کودتاچیان افتاد‪ .‬ژنرال مشرف خود را رئیسجمهور پاکستان خواند‪ .‬در‬
‫این حرکت سیاسی مشارکت مردمی و تغییر ارزشها و ساختارها و‪...‬مشاهده نمیشود‪.‬‬

‫رفرم یا اصالح‬
‫اصـالحات یا رفرمهای سـیاسـی خود یکی از عوامل عمده تحوالت سـیاسی میباشند ‪ -‬آموزش دانش سیاسی‪ .‬بشیریه ص‬
‫‪ - 186‬که با مفهوم انقالب تفاوت آشـکارتر دارد‪ .‬اصـالحات بهوسـیله رژیم سـیاسی حاکم و یا نیروهایی از درون حاکمیت‬
‫شـکل میگیرد‪ .‬اصالحطلبان درصدد برمیآیند تا با اصالحاتی شرایط حاکم بر جامعه را به نحوی تغییر دهند که با کمترین‬
‫خسارت‪ ،‬اهداف خود را تأمین نمایند‪ .‬در اصالحات هنوز بهطور کامل از وضع موجود سلب امید نشده است لذا با حفظ وضع‬
‫موجود به دنبال تغییرات میباشند ‪ .‬اصالحات ممکن است پیامدهای انقالبی و بزرگی به همراه داشته باشند‪ .‬پیامد اصالحات‬
‫گورباچف در اتحاد شــوروی کمتر از پیامدهای یک انقالب بزرگ نبود؛ اما با همه این اوصــاف اصــالحات با انقالبها تفاوت‬
‫اســاســی دارند‪ .‬مهمترین تفاوت انقالب با اصــالحات در این اســت که اصــالحات از باال و توســط افراد یا گروههایی از درون‬
‫حاکمیت انجام میگیرد؛ و مردم در آن نقشــی ندارند‪ .‬در اصــالحات از قوانین وضــع موجود برای انجام تحوالت اســتفاده‬
‫میشـود‪ .‬درنتیجه بدون خشـونت انجام میگیرد؛ اما انقالب حرکتی است فراتر از قانون و درنتیجه همواره با خشونت همراه‬
‫است‪.‬‬
‫در اصــالحات برخالف انقالبها ایدئولوژی نقشــی ندارند‪ .‬معموالا اصــالحات بدون تغییرات ســاختاری به وقوع میپیوندد؛ و‬
‫معموالا ساختار سیاسی داپر تغییرات اساسی نمیشود‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫شورش اجتماعی‬
‫شــورش بروز امواج نارضــایتی در میان قشــر و یا اقشــاری از جامعه برعلیه نظام حاکم اســت که منجر به طغیان میگردد‪.‬‬
‫منوچهر محمدی تحلیلی بر انقالب اسـالمی ص ‪ 16‬اسـاساا شورش به معنی اعتراض خشونتآمیز نسبت به وضعیت موجود‬
‫اسـت‪ .‬علت این اعتراض ممکن است اوضاع بد اقتصادی و خودکامگی سیاسی و یا حتی یک مسأله جزئی مثل تعطیلی یک‬
‫روزنامه باشد‪.‬‬
‫‪ -‬برد و دامنه شـورشها محدود اسـت‪ :‬شـورش اجتماعی برخالف انقالب‪ ،‬با هدف تخریب و بازسازی ساخت سیاسی و‬
‫اجتماعی به وجود نمیآید‪ .‬شورش‪ ،‬تأثیرات غیرمستقیم برنهادهای سیاسی و اجتماعی میگذارد‪.‬‬
‫‪ -‬اعتراض شورشگران شخصی است آنها ناروائیهای موجود را نه به نهادها و ساختهای اجتماعی بلکه به افراد نسبت‬
‫میدهند و درنتیجه هدف آنها تنها از میان برداشتن این افراد است‪( .‬بشیریه انقالب و بسیج سیاسی ص ‪)15‬‬
‫‪ -‬هدف شــورش تنها نفس تغییر اســت بدون آنکه امر جایگزینی موردتوجه باشــد‪( .‬منوچهر محمدی تحلیلی بر انقالب‬
‫اسالمی ص ‪)16‬‬
‫شـورشگران با موضوعات انتزاعی مانند دولت یا اشخاص دوراز دسترس مانند پادشاه و یا گروههای کموبیش مبهم‬
‫مانند طبقه ســروکار ندارند و بنابراین آنها در پی تغییر بافت اجتماعی و ایجاد ســاختی جدید نیســتند و طرحی‬
‫برای آینده ندارند‪ .‬وتنها میخواهند مســئولین ناروائیها و بدبختی خود را از میان بردارند‪ ...‬شــورش فاقد هدف و‬
‫جهتگیری مشخا و طرحی برای آینده است‪( .‬بشیریه انقالب و بسیج سیاسی ص ‪)15‬‬
‫‪ -‬در شـورش ناب شـورشـگران درواقع در پی اعاده اوضـاع خوب ازدسـترفته هســتند‪ ،‬ازاینروشــورش بیشتر خصلت‬
‫محافظهکارانه و حتی بازگشت گرایانه دارد‪( .‬بشیریه انقالب و بسیج سیاسی ص ‪)15‬‬
‫جنبش اجتماعی‪ :‬زمانی که گروهی از مردم بهواسـطه پیوندشـان با مجموعه خاصی از باورها دست به کنش‬
‫زنند جنبش شکل میگیرد‪ .‬جنبش اجتماعی بهمنظور دفاع و یا گسترش و یا دستیابی به هدفهای خاصی به‬
‫گروهبنـدی و تشـــکل اعضـــا میپردازد‪ .‬بروس کوئن در تعریف جنبش میگوید جنبش اجتماعی وقتی پدید‬
‫میآید که گروهی از افراد بهگونهای سازمانیافته درصدد تغییر یا اصالح برخی از عناصر جامعه برآیند‪ - /‬کوئن‬
‫‪ / - 1178.115‬هر جنبشـی از سـه مشخصه برخوردار است‪ .‬گی روشه صفحه ‪ 165‬اوالا جنبش اجتماعی باید‬
‫دارای هویت باشــد؛ یعنی باید مشــخا کند جنبش معرف چه کســانی اســت‪ .‬به نام چه کســانی صــحبت‬
‫مینمایند؛ و مدافع و محافظ چه منافعی است‪ .‬دوما جنبش اجتماعی همواره مخالف و در ضدیت با نوعی مانع‬
‫قرار دارد‪ .‬درنتیجه پیوسـته سـعی در درهم شـکسـتن دشـمن یا دشـمنانی دارد‪ .‬سوم اصل همگانی است که‬
‫جنبش اجتمـاعی بـه نـام ارزشهایی برتر و ایدههای بزرگ آغاز میشـــود‪ .‬البته اهداف جنبشهای اجتماعی‬
‫بسـیارند بهعنوانمثال میتوان از دگرگونی نظم موجود گرفته تا موضوع منع مشروبات الکلی ‪ /‬منع سالحهای‬
‫اتمی یا حقوق زنان‪ .‬وســـایلی که در جنبشهای اجتماعی مورداســـتفاده قرار میگیرد‪ .‬از تبلیغات ســـاده و‬
‫تحتفشـار قراردادن افکار اعضـای جامعه گرفته تا خشـونت محدود را شـامل میشود‪ .‬گی روشه صفحه ‪165‬‬
‫جنبشها میتوانند مقدمه انقالب باشـــند؛ اما جنبش برخالف انقالبها لزوماا همراه با خشـــونت نمیباشـــد‪.‬‬
‫جنبشها میتواند به دنبال اهداف محدودتری پدید آید‪ .‬رجوع کنید به‪ :‬چارلز تیلی از بســیج تا انقالب ‪1185‬‬
‫ص ‪ 11‬و به‪ :‬گی روشــه‪ ،‬تغییرات اجتماعی‪ ،‬ترجمه وثوقی ‪ :1171‬ص ‪ 164‬انقالب تحوالت مبنایی در عقاید و‬
‫جهانبینی‪ .‬رفتار و عادات جامعه‪ .‬ساختار حکومت‪ .‬روابط اقتصادی و شیوه مالکیت و شیوها و اهداف آموزشی‬
‫و جهتگیری دفاع ملی صورت میگیرد؛ اما در جنبش به این نکته توجه میشود که باید برخی از ابعاد جامعه‬

‫‪11‬‬
 ‫اصـالح شود بدون اینکه ساختار حکومت تغییر کند و یا جهت اصلی جامعه دچار تغییر شود بهعبارتدیگر در‬
‫انقالب تحولی اسـاسی و تند و خشونتبار مطرح است ولی جنبش شتاب و گستردگی انقالب را ندارد‪ .‬به نقل‬
‫از ســـایت نور مگر مقاله تحلیل و مقایســـه نهضـــت مشـــروطیت و انقالب اســـالمی با توجه به نظریههای‬
‫جامعهشـناسـی انقالب‪ .‬حامد چوکار و موسـی نجفی‪ .‬مطالعات انقالب اسالمی و دفاع مقدس سال اول شماره‬
‫اول بهار و زمسـتان ‪ 1194‬صـا ‪( 116-111‬باتامور‪ .‬تی بی‪ 1168 .‬جامعهشـناســی ســیاسیترجمه منوچهر‬
‫صــبوری تهران نشــر کیهان چام دوم)(کوئن بروس ‪ 1178‬درآمدی بر جامعهشــناســی ترجمه محســن ثالثی‬
‫تهران نشر توتیا چام ششم)‬
‫جنگ نظامی‪ :‬ازجمله راههای تغییر ســاختار حکومت‪ ،‬جنگ نظامی اســت‪ " .‬جنگ" حملهای نظامی یک یا‬
‫چند کشـور به یک یا چند کشـور دیگر با هدف تصـرف جغرافیایی یا سـرنگون سـاختن حکومت سـیاسی آن‬
‫کشور است‪.‬‬
‫جنگ داخلی‪ :‬جنگ داخلی از جهاتی به کودتا و شـورش شباهت دارد؛ اما ابعاد و گستره عامالن آن وسیعتر‬
‫از کودتا است و ازنظر سازماندهی جریان اعتراضات‪ ،‬مبارزه و گستردگی اهداف موردنظر هم در مرتبه باالتری‬
‫از شورش قرار دارد‪ .‬جنگهای داخلی را به دو نوع تقسیم میکنند‪.‬‬
‫‪-1‬نهضتهای استقاللطلبانه و ‪ -1‬جداییخواهانه‪:‬‬
‫جنگها و نهضـــتهای اســـتقاللطلبانه نشـــانگر تالش جامعهای اســـت برعلیه حاکمیت بیگانه درحالیکه‬
‫نهضـتهای جداییخواهانه ناشـی از قیام و شـورش بخشـی از جامعه برعلیه حاکمیت مرکزی بهمنظور کسب‬
‫نوعی اسـتقالل و حاکمیت محلی میباشـد‪ .‬منوچهر محمدی تحلیلی بر انقالب اسالمی ص ‪ 17‬نهضت گاندی‬
‫در هنـد علیـه اســـتعمـار انگلیس و قیام مردم الجزایر علیه ســـلطه فرانســـویان نمونههایی از نهضـــتهای‬
‫اسـتقاللطلبانه و جنگهای داخلی افغانسـتان نمونهای از جنگهای جداییخواهانه میباشد‪ .‬لزوماا هیچیک از‬
‫این دو نوع تحول سیاسی موجبات تغییر در ارزشها و ساختارهای اجتماعی را فراهم نمیسازد‪.‬‬
‫جنگ نرم‪ :‬با توجه به رشــد و توســعه تکنولوژی اطالعات در آغاز قرن بیســت ویکم و راهاندازی شــبکههای‬
‫جهانی‪ ،‬کشـورهای توسعهیافته غرب و صاحبان تکنولوژی این توانایی را به دست آوردند که بدون هیچ مانعی‬
‫بهطور مســـتقیم با دورترین نقاط جهان ارتباط برقرار کنند‪ ،‬قرنطینههای ســـیاســـی و تبلیغاتی حکومتها را‬
‫بشــکنند و خارج از کنترل دولتها‪ ،‬بر افکار عمومی ملتها تأثیر مســتقیم بگذارند جنگ نرم نزاعی اســت که‬
‫بجای تصـرف نظامی سـرزمین دشـمن‪ ،‬از طریق رسـانهها وسایل ارتباطجمعی نوین؛ افکارعمومی‪ ،‬قلب و مغز‬
‫افراد تســخیر میشــود‪ .‬جنگ نرم برخالف جنگ ســخت‪ ،‬ســخن از حربههای نظامی و برخوردهای خونین و‬
‫خشــونتآمیز نیســت بلکه جنگ تعریف و نمودی نرمافزاری دارد‪ .‬گرچه در غایات و اهداف با جنگ ســخت و‬
‫نظامی مشترک است‪ .‬مهمترین سالح برای تغییر نگرش و باورهای افراد و جامعه "رسانهها" هستند‪.‬‬

‫انقالب رنگی‬
‫انقالبهای رنگی به یکرشـته از تحرکات مرتبط با هم اطالق میشـود که در جوامع پسا کمونیستی از سال ‪ 1111‬میالدی‬
‫به بعد به وقوع پیوست و تغییرات مهمی در ساختارهای سیاسی این کشورها‪ ،‬بدون اعمال خشونت ایجاد کرد غرب دادهاند‪.‬‬
‫پس از پایان جنگ سـرد و فروپاشی بلوک شرق؛ امریکا و اروپای غربی به دنبال این بودند که تکتک کشورهای جداشده از‬
‫بدنه نظام شـوروی را در مجموعه اقمار خود قرار بدهند‪ .‬با توجه به ضـعفها و مشـکالتی که این کشورها داشتند و شوروی‬

‫‪12‬‬
‫قادر به حل آنها نبود؛ بهتدریج زمینه گرایش به غرب بهویژه آمریکا در این کشــورها به وجود آمد‪ .‬کشــورهای بلوک شــرق‬
‫‪ -1‬به دلیل نیازهای مالی‪ ،‬اقتصــادی و فنی ‪ -1‬به دلیل فقدان پایگاه مردمی حکومتها که اغلب حکومتها از دســتگاههای‬
‫ســابق شــوروی مثل ک‪ .‬گ‪ .‬ب‪ .‬بودند‪ -1 .‬و نیز مســائل و مشــکالت امنیتی که روســیه نمیتوانســت برای آنها یک مرکز‬
‫قابلاعتماد و مطمئن برای امنیت ملیشـان در بلندمدت باشـد‪ ،‬از درون آسـیبپذیر بودند؛ و امریکا نیز توانست در برخی از‬
‫کشورها از این موقعیت استفاده نماید؛ و با اجرای انقالب رنگی دولتهای موردنظر خود را مستقر سازد‪.‬‬

‫انقالبهای رنگی مهمی که در این راستا اتفاق افتادند عبارتاند از‪ :‬رفرنس‬
‫*انقالب پنجم اکتبر‪ :‬در ‪ 5‬اکتبر ‪ 1111‬میالدی اسـلودان میلو سـوویچ‪ ،‬رئیسجمهور وقت صـربستان‪ ،‬در میان‬
‫تظاهرات و اعتراضات صدها هزار نفر در بلگراد مجبور به استعفا شد‪.‬‬
‫* انقالب گل رز‪ :‬پس از تقلب گسترده در انتخابات پارلمانی گرجستان در سال ‪ 1111‬میالدی‪ ،‬اعتراضات عمده‬
‫مخالفین ادوارد شـوارد نا دزه به رهبری میخائیل سـاکاشویلی آغاز شد و در ‪ 11‬نوامبر همان سال منجر به‬
‫کنارهگیری شوارد نادزه از قدرت و آغاز حکومت ساکا شویلی (با لقب دن کیشوت گرجستان) شد‪.‬‬
‫*انقالب نارنجی‪ :‬مسـموم شـدن ویکتور یوشچنکو در جریان مبارزات انتخاباتی چهارمین دوره انتخابات ریاست‬
‫جمهوری اوکراین در ســال ‪( 1114‬میالدی) و احتمال دســت داشــتن ویکتور یانوکوویچ رقیب ســرســخت‬
‫یوشچنکو در این قضیه آتش انقالب نارنجی اوکراین را برافروخت‪ .‬پس از ‪ 6‬روز تظاهرات حامیان یوشچنکو؛‬
‫پـارلمـان این کشـــور نتیجه انتخابات را (که یانوکوویچ نامزد موردحمایت روســـیه را برنده اعالم میکرد)‬
‫مخدوش و ملغی اعالم کرد و با برگزاری مجدد انتخابات ویکتور یوشـچنکو با کسب ‪ 51‬درصد آراء قدرت را‬
‫در دست گرفت‬
‫*انقالب گل الله‪ :‬انتخابات پارلمانی ‪ 17‬فوریه ‪(1115‬میالدی) درر قرقیزســتان پس از تعطیلی برخی روزنامهها‬
‫و ایسـتگاههای رادیویی مخالفین انجام گرفت که در جریان آن حامیان عسگر آقایف به پیروزی چشمگیر و‬
‫قـاطعی دســـت یافتند‪ .‬در رپایان دور دوم رأی گیری در ‪ 11‬مارس ســـازمان امنیت و همکاری اروپا روند‬
‫انتخابات را با نقایا فراوان توصـیف کرد‪ ،‬درحالیکه سازمان دولتهای مشترکالمنافع (نزدیک به روسیه)‬
‫رأی گیری را آزادانه خواند‪ .‬اولین اعتراضـات به روند برگزاری انتخابات از شـهرهای جنوبی کشور آغاز شد‪،‬‬
‫‪ 11‬مارس ‪ 1115‬آقایف تحتفشـار افکار عمومی دستور بررسی تخلفات احتمالی را صادر کرد و در روز ‪14‬‬
‫مارس در جریان اولین تظاهرات بزرگ مردمی در بیشـــکک (پایتخت)‪ ،‬دولت با حمله مردم به ســـاختمان‬
‫اصـلیاش سـرنگون شـد و آقایف به همراه خانوادهاش بهوسیله یک بالگرد به قرقیزستان و سپس به روسیه‬
‫گریختند و "انقالب گل الله" که بهواســطه وقوعش در فصــل بهار این عنوان را بر خود داشــت به پیروزی‬
‫رسید‪.‬‬

‫ویژگیهای مشترک انقالبهای رنگی‬

‫تمامی دگرگونیها که از آنها با نام انقالبهای رنگین یاد میشــود واجد ویژگیهای ذیل میباشــند‪ -1:‬تمامی آنها (بهجز‬
‫قرقیزســـتان) بدون اســـتفاده از ابزارهای خشـــونتآمیز و طی راهپیمایی خیابانی پیروز شـــدند‪ -1 .‬تمامی این تحرکات با‬

‫‪13‬‬
‫شــعارهایی مبتنی بر دموکراســی خواهی ولیبرالیی انجام گرفتند‪ -1 .‬نقش دانشــجویان و نهادهای غیردولتی در بروز آنها‬
‫پررنگ بود‪ -4.‬دلیل اصـلی وقوع انقالب خصوصیاتی چون اقتدارگرایی‪ ،‬فقدان چرخش نخبگان‪ ،‬ناکارآمدی در حل مشکالت‬
‫عمومی و عـدم مقبولیـت عمومی حکومت وقت بود و جرقه انقالب به دنبال بروز خطایی از ســـوی حکومت‪ ،‬نظیر تقلب در‬
‫انتخابات روشن شده بود‪-5.‬تحرکات انقالبی بهطور مستقیم یا غیرمستقیم موردحمایت آمریکا و اروپای غربی بود‪ .‬بنیادهایی‬
‫که برای تحقق چنین انقالبهایی فعالیت دارند عبارتاند از‪ :‬بنیاد ســـوروس‪ ،‬بنیاد جامعه باز‪ ،‬بنیاد ملی دموکراســـی‪ ،‬بنیاد‬
‫کارنگی و بنیاد ویلسون‪.‬‬

‫امکان یا عدم امکان وقوع انقالب رنگی در ایران‬

‫تأمل‪ :‬تالشهای مذبوحانة قدرتهای اسـتعماری جهت ایجاد انقالب نرم در کشور ایران ناشی از تحلیلهای غلطی است که‬
‫ایران را با کشـورهای پسا کمونیستی مقایسه نمودند‪ .‬متغیرهای فراوانی وجود دارد که ایران را از ابعاد گوناگون با کشورهای‬
‫پس ـا کمونیســتی و ســایر کشــورها متمایز میســازد‪ -1 :‬هویت ملی که ریشــه در تمدن تاریخی ملت بزرگ ایران دارد‪–1.‬‬
‫ایدئولوژی اسالمی که هویت دینی مردم را در جامعه عینیت بخشید؛ و به بزرگترین عامل انسجام بخشا ملی مبدل گشت‪1.‬‬
‫–اندیشـه سـیاسـی والیتفقیه که مشـروعیت سـیاسی را با مشروعیت اعتقادی استحکام بخشید‪ .‬ولیّ فقه را بهعنوان فصل‬
‫الخطـاب اختالفـات داخلی معرفی مینمـایـد‪-4 .‬تجربه تاریخی ملت ایران از مداخله شـــوم قدرتهای خارجی که تمامی‬
‫شقاقها و دودستگیها داخلی را به هنگام مداخله قدرتهای بیگانه به انسجام و یکپارچگی مبدل میسازد‪.‬‬

‫انقالب ممملی‬
‫برخی انقالب مخملی را بـا انقالبهـای رنگی یکی میدانند‪ .‬حالآنکه به نظر میرســـد این دو با هم‬
‫تفاوتهایی دارند‪ .‬انقالب مخملی تغییر بنیادین نظام و ساختار حکومت است مانند تجربه چکسلواکی‬
‫که در آن‪ ،‬انقالب به تغییر رژیم کمونیسـتی انجامید و درنهایت نظام سرمایه ساالری را در این کشور‬
‫حـاکم ســـاخـت‪ .‬حالآنکه انقالب رنگی چیزی فراتر از تغییر مســـالمتآمیز دولت و انتقال قدرت از‬
‫حاکمان به مخالفان نیســـت‪ .‬در انقالب مخملی نفوذ و عاملیت قدرتهای بیگانه حداقلی اســـت و بار‬
‫اصــلی انقالب بر دوش رهبران مخالف حکومت درون کشــور اســت اما انقالب رنگی بهطورمعمول با‬
‫حمـایـت و دخالت مســـتقیم بیگانگآنهمراه اســـت‪ .‬رهبران مخالف در انقالبهای مخملی بیرون از‬
‫سـاختار قدرت حکومت پیشین قرار داشتند اما در انقالب رنگی رهبران اصلی انقالب پیش از تغییرات‬
‫دارای سمتهای مهمی چون صدارت یا وزارت بودند‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫ل دوم‬ ‫فص‬

‫چشماندا ز ک یل‬

‫مباحث نظری‬

‫‪15‬‬
 ‫مقدمه‬
‫نظری‬ ‫در فصـل اول به بیان کلیات و کلیدواژههای اسـاسی پرداختیم اما تبیین و تحلیل پدیده انقالب نیازمند طرح مباح‬
‫میباشـد‪ .‬در این فصـل ابتدا چشمانداز کلی ورود به بح را مطرح خواهیم نمود‪ .‬سپس به بیان برخی از نظریههای انقالب‬
‫اشاره خواهیم کرد‪.‬‬

‫چارچوب نظری‬
‫یکی از متغیرهای اساسی که در حواد مهم سیاسی و اجتماعی ایران نقشآفرینی نمود‪ .‬پدیده مدرنیته در ایران بود‪.‬‬
‫مدرنیته "چه بهعنوان پروژهای فکری و چه بهعنوان پروژهای سـیاسـی (حمید عنایت) برای جهان سوم پیامدهای متناقضی‬
‫را به همراه داشــت‪ .‬از یکســو‪ ،‬نظم‪ ،‬پیشــرفت‪ ،‬ترقی و قدرت نظامی و صــنعتی‪ ،‬به همراه آزادیهای فردی‪ ،‬اجتماعی قانون‬
‫مداری‪ ،‬ایجاد نظامهای نوین سیاسی‪ ،‬حقوقی و تشکیل جامعه مدنی ‪ ...‬را نوید میداد و از سوی دیگر مدرنیته‪ ،‬تاریخ بلندی‬
‫از تبعیض‪ ،‬ســلطه بر بخشهای غیر غربی عالم را پشــت س ـر میگذراند‪( ".‬میر ســپاســی‪ ،‬همان‪ )16:‬به خاطر همین چهره‬
‫دوگانه بود که جنبشهای سیاسی اجتماعی تاریخ معاصر ایران یا در فرایند الگوبرداری از غرب و مدرنیزاسیون و یا در تقابل‬
‫و تعارض با مدرنیته غربی شکل گرفتند‪.‬‬
‫مواجهه با مدرنیته پیامدهایی را به همراه داشـت که تبیین حواد سـیاسی تاریخ معاصر ایران بدان مرتبط میباشد‪ .‬در این‬
‫بخش ضـمن بررسی و آسیبشناسی مواجهه ایرانیان با مدرنیته چشمانداز کلی از چگونگی شکلگیری انقالب اسالمی ایران‬
‫و چارچوبی نظری برای طرح مباح آتی ارائه خواهد شد‪.‬‬

‫مواجهه ایرانیان با مدرنیته‬

‫مواجهـه ایرانیان با مدرنیته همواره از دو چالش اســـاســـی رنج میبرد‪ -1 :‬بزرگنمایی بعد ابزاری مدرنیته و غفلت از بعد‬
‫رهاییبخش آن (مسأله استبداد)‪ -1 .‬تأثیرپذیری از روایت اروپا مدارانه از مدرنیته (مسأله استعمار)‪.‬‬

‫بزرگنمایی بعد ابزاری مدرنیته و غفلت از بعد رهاییبمش آن‬

‫ایرانیآنهمچون بســیاری از کشــورهای جهان ســوم زمانی نیاز به مدرنیته را درک کردند که در برابر جنگافزارهای مدرن‬
‫کشورهای پیشرفته‪ ،‬خود را ناتوان یافتند‪.‬‬
‫در آغاز قرن نوزدهم‪ ،‬قاجارها خود را در برابر حمله بیامان مدرنیته که به شـکل فشار و تجاوز نظامی روسیه تزاری از شمال‬
‫و در نیمه قرن‪ ،‬بریتانیا از جنوب وارد شـد‪ ،‬ناتوان یافتند‪ .‬نخسـتین اقدام چشمگیری که حکومت ایران برای مقابله با سلطه‬
‫اروپای مدرن انجام داد‪ ،‬اعزام دانشــجویان ایرانی به اروپا و اســتخدام کارشــناســان اروپایی‪ ،‬بهویژه مشــاوران نظامی بود‪.‬‬
‫روشنفکران و اصالح گران‪ ،‬در تالشهای خود برای رویارویی با این تهاجم‪ ،‬بیشترین توجه را به عرصههای نظامی و فنآوری‬
‫معطوف ساختند‪ .‬از پنج دانشجوی پسری که در سال ‪ 1194‬از سوی عباس میرزا نایبالسلطنه فرمانده سپاه ایران در جنگ‬
‫با روسـیه به انگلستان اعزام شدند‪ ،‬قرار بود چهار نفر در رشتههای نظامی یا فنی‪ :‬توپخانه‪ ،‬مهندسی‪ ،‬شیمی (میرزا جعفر) و‬

‫‪16‬‬
‫تفنگســازی مدرن (یک صــنعتگر به نام محمدعلی) تحصــیل کنند و نفر پنجم (میرزا صــال ) قرار بود به تحصــیل زبانها‬
‫بپردازد‪( .‬وحدت ‪ :1184‬ص‪ )58:‬نخستین اقدام در برابر سلطه اروپایی مدرن‪ ،‬توجه به موضوعهای فنی‪ ،‬علمی و نظامی بود‪.‬‬
‫ت وجهی که نشـانگر نگرانی شـدید ایرانیان در مورد امور نظامی و مقاومت در برابر تهدیدهای نظامی بریتانیا و روسیه بود‪ .‬بر‬
‫همین اسـاس فرایند مدرنیزاسـیون در ایران با تأکید بر علوم و فنون بهصورت نامتوازن مورد تأکید و توجه نخبگان سیاسی‬
‫ایران قرار گرفت‪.‬‬
‫تأکید بر جنبههای ابزاری تمدن مدرن و غفلت از نکات رهاییبخش ـی مدرنیته‪ ،‬مانع بزرگی بر ســر راه مدرنیته تمامعیار در‬
‫ایران بوده است‪.‬‬
‫در نگاه ابزاری به مدرنیته‪ "،‬پیشـرفت" به معنای توسعه علم و فنآوری و کاربرد آنها در عرصه اجتماعی است‪ ،‬درحالیکه‬
‫از منظر رهاییبخشیا مدرنیته‪ ،‬پیشرفت بیشتر بر امکان تحول دموکراتیک و دگرگونی نهادهای ستمگراست‪.‬‬
‫تأکید بر جنبههای ابزاری مدرنیته باع تقویت ماهیت استبدادی رژیم و غفلت از جنبههای دموکراتیک مدرنیته گردید‪ .‬با‬
‫آغاز عصـــر پهلوی‪ ،‬جنبههای ابزاری تمدن مدرن بیشتر مورد تأکید قرار گرفت و نکات رهاییبخشـــی مدرنیته با بیمهری‬
‫روبرو شد‪ .‬تأکید تکنوکرات های پهلوی بر عقالنیت ابزاری تأثیری بازدارنده بر رشد همهجانبه مدرنیته کارآمد داشته است‪.‬‬
‫نگاهی گذرا به مجموعه اقدامات انجامگرفته جهت نوسـازی ایران نشـان میدهد بیشترین اهتمام و تأکید بر اقتباس علوم و‬
‫فنون جدید از غرب بود تا پرداختن به تحوالت سیاسی و اجتماعی‪.‬‬

‫انگیزه اصــلی امیرکبیر در ســاختن دارالفنون‪ ،‬آوردن علوم و فنآوری به ایران و دســتیابی به علوم نظامی بود‪.‬‬
‫آدمیت‪ ،‬امیرکبیر و ایران ‪(1161‬آدمیت‪)154- 151 :1161 .‬‬
‫پس از برکناری امیرکبیر‪ ،‬تالشهای سپهساالر از همه چشمگیرتر بود‪.‬‬
‫‪ -‬ازجمله نخســتین کارخانههای مدرنی که با نیروی بخار کار میکردند و توســط ســپهســاالر تأســیس شــد‬
‫کارخانههای اســلحهســازی و مهمات جنگی و نیز یک کارخانه چدنریزی بود که در ســال ‪ 1151‬از اروپا وارد‬
‫شد‪ .‬همچنین به دستور او کارخانههای“ چراغ الکتریسیته“ و ” روشنایی چراغگاز“ در سال ‪ 1157‬از اروپا وارد‬
‫شـد‪ .‬فکر تأسیس راهآهن را سپهساالر به جد دنبال میکرد‪( .‬آدمیت‪ )111 -119 :1156،‬منظم کردن ساعات‬
‫کار در دسـتگاه اداری در دوره اصالحات سپهساالر بود (همان‪ )451:‬او در مقاله ”علم و جهل“ قدرت استیالی‬
‫ملل غربی را ناشی از علم و فن آنها میداند (همان‪)148:‬‬
‫همانطور که روشـن اسـت گرایش به بعد ابزاری در اصـالحات سپهساالر صری تر و پررنگتر بود‪ .‬در سلسله‬
‫پهلوی نیز بیشــترین اهتمام رضــاشــاه مدرن ســازی ایران در بعد علوم و فنون بود و از تحوالت ســیاســی و‬
‫اجتماعی و حرکتهای مدنی هیچ خبری نبود‪ .‬اهتمام وافر به بعد ابزاری خودســر منشـــأ اســـتبداد در ایران‬
‫گردید‪.‬‬
‫محمدرضــاشــاه همچون پدر برای رســاندن ایران به دروازههای بهاصــطالح تمدن تمام اهتمام خود را در بعد‬
‫ابزاری مـدرنیتـه متمرکز نمود و بـا حرکـت یکبعدی‪ ،‬بعد دموکراتیک مدرنیته را نادیده گرفت‪ .‬بدین ترتیب‬
‫مدرنیزاسیون با ماهیت استبدادی ظاهر گشت‪.‬‬
‫توجه شــدید به جنبههای نظامی و فنآوری مدرنیته در کنار ارجگذاری ضــعیفتر به جنبههای ســیاســی –‬
‫اجتماعی بهویژه نهادهای دموکراتیک حاکی از یک دوگانگی در رویارویی ایرانیان با مدرنیته بود‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫روایت اروپا مدارانه از مدرنیته‬
‫گرچه ایدههای مدرن صــرفاا از اروپای غربی وارد ایران نشــد و این ایدهها به لحاظ منشــأ جغرافیایی‪ ،‬از نواحی متعددی به‬
‫ایران آمد که ازجمله میتوان به روسیه‪ ،‬امپراطوری عثمانی و هند و ژاپن اشاره کرد‪.‬‬

‫مهدی ملکزاده نویسنده ” تاریخ انقالب مشروطیت ایران“ به تأثیر عظیم انقالب فرانسه و جنبش دموکراتیک‬
‫و اجتماعی روســیه و انقالب ژاپن در تشــویق ایرانیان به مطالبه آزادی و حکومت قانون اشــاره دارد‪ ”.‬افتتاح‬
‫مجلس دوما در روسیه اگرچه دولت مستعجل بود‪ ،‬برای ایرانیان مژده فرح بخشی بود ‪(...‬ملکزاده‪ .1161.‬ج ‪:1‬‬
‫‪)78‬‬
‫یحیی دولتآبادی یکی دیگر از رهبران جنبش مشـــروطه خاطرنشـــان میکند که اخبار پیروزیهای ژاپن بر‬
‫روسـیه خشـنودی بیاندازه روشـنفکران و دانشـجویان ایرانی را موجب میشد و آنها را در نهضت خود علیه‬
‫حکومت ایران‪ ،‬تهییج میکرد‪( .‬دولتآبادی ‪ 1161‬ج ‪)111 :1‬‬

‫اما بهرغم نظرات و تلقیهای متعددی که درباره مدرنیته ایرانی وجود دارد‪ ،‬گرایش به سـمت حاکم شدن روایت غالب یعنی‬
‫روایت اروپا مدارانه از مدرنیته سوق پیدا کرد‪ .‬پیامد چنین گرایشی تسلیم فرهنگی و پذیرش برتری ایدههای اروپایی بود‪.‬‬
‫روایات اروپا مدارانه از مدرنیته این عقیده را پدید آورد که‪:‬‬
‫‪ -‬مدرنیته صرفاا تجربه اخالقی و فرهنگی انسان اروپایی میباشد و جوامع دیگر جایگاهی در مدرنیته ندارد‪.‬‬
‫‪ -‬بر اساس این روایت سایر قرائتها از مدرنیته بسته اعالم میشود؛ و فقط از راه تجربه غربی آن میتوان مدرن شد‪.‬‬
‫‪ -‬این روایت به ســـایر فرهنگها نگاه تحقیرآمیز دارد؛ و فرهنگ بومی را بهمثابه خودآگاهی کاذب؛ مانع توســـعه تلقی‬
‫میکند‪ .‬در این روایت جهان غیر غرب همواره بهعنوان فرودست تلقی میشود‪.‬‬
‫‪ -‬در توسعهنیافتگی جهان سوم عوامل بیرونی عقبماندگی جهان سوم نادیده انگاشته میشود‪.‬‬
‫‪ -‬در این نگاه غیر غربیها همواره برای توسـعه نیازمند غربیها هسـتند‪ .‬درواقع مدرنیته اسـتراتژیای است برای حفظ‬
‫هژمونی غرب که سلطه و استعمار را عقالنی جلوه میدهد‪.‬‬
‫‪ -‬گفتمان ثنویت غرب برتر و غیر غرب فروتر جهان سوم را دچار ازخودبیگانگی میسازد و در این گفتمان مدرنیزاسیون‬
‫فرایندی است برای جبران عقبماندگی‪.‬‬
‫‪ -‬مدرنیزاســیون مســیری اســت که تنها با متجانس شــدن با غرب ازلحاظ فرهنگی – اقتصــادی‪ -‬اخالقی و‪...‬محقق‬
‫میگردد‪.‬‬
‫‪ -‬جهان غیر غرب فقط میتواند بهمثابه "غیر"فرودسـت وجود داشـته باشـد‪( .‬رجوع شود به‪ :‬میر سپاسی‪ ،‬ع‪ ،‬تأملی در‬
‫مدرنیته ایرانی‪ .‬ترجمه توکلیان‪ ،‬چام اول تهران‪ .‬طرح نو‪ .‬ســـال ‪ /1184‬شـــرقشـــناســـی ادوارد ســـعید ‪/‬و ‪ /...‬و‬
‫شرقشناسی و اسالمشناسی غربیان)‬
‫غرض از طرح این مبـاحـ بههیچوجه نفی مدرنیته یا نفی نیاز به مدرنیته نمیباشـــد چراکه مدرنیته بهعنوان یک واقعیت‬
‫خود را برما تحمیل کرده اســت اما آنچه در این امر مهم اســت تلقی نخبگان و روشــنفکران ما از مدرنیته در غالب گفتمان‬
‫دوگانه غرب برتر – شــرق فروتر و پذیرش غیر انتقادی مدرنیته بهمثابه تجربهی اخالقی‪ ،‬فرهنگی غربی که میتواند بهطور‬
‫کامل جایگزین فرهنگ بومی شود‪ ،‬مدنظر میباشد‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫باآنکه در رویارویی اولیه ایرانیان با مدرنیته بیشــترین توجه به عرصــههای نظامی و فنآوری (بعد اثباتی و ابزاری مدرنیته)‬
‫معطوف بود‪ ،‬در حوزه اجتماعی و سـیاسـی نیز توجه و کنجکاوی وجود داشـت؛ اما روشـنفکران ایرانی که بیشترین دغدغه‬
‫مدرن سـازی ایران در حوزههای سـیاسـی و اجتماعی را داشتند متأثر از روایت اروپا مدارانه از مدرنیته بودند این رویکردها‬
‫عمدتاا با ازخودبیگانگی و بیگانه گرایی عجین بود‪.‬‬
‫روشـنفکران عمدتاا نقد اروپائیان از فرهنگ بومی را با شـوقی وصفناپذیر پذیرفتند اما هیچگاه خود از درون به تحلیل و نقد‬
‫سنتها نپرداختند‪.‬‬
‫مدرنیته بستری برای واردات اندیشههای نوین سیاسی را فراهم ساخت که سنخیت کمی با فرهنگ بومی داشت‪.‬‬

‫آخوندزاده عقیده داشـت که علوم طبیعی باید راهنمای ما در خصوص مسائل مربوط به حوزه عملی – اخالقی‬
‫باشد‪ .‬بهاینترتیب آخوندزاده وظایف عملی – اخالقی را که از قید دین رها ساخته بود؛ اسیر دست نوع دیگری‬
‫از جبر باوری‪ ،‬یعنی علم کرد‪ .‬این تبیین با مسائلی همراه بود ازجمله اینکه به رواج نقدهایی درباره ارزشهای‬
‫اجتماعی و ســیاســی و فرهنگی ایران و اهمیت تاریخی آنها انجامید؛ و نقدهای ناشــیانه و یکبعدی را درباره‬
‫جامعه و تاریخ ایران به راه انداخت‪ .‬س ـیر فکری آخوندزاده ســه مرحله داشــت که مرحله اول‪ ...‬در مرحله دوم‬
‫اصـالح الفبا‪ ،‬در مرحله سـوم اصـالح دینی را بهعنوان وسـیلهای برای تحول فرهنگی چشمگیر مدنظر داشت‪.‬‬
‫(وحدت‪)78: 1184 .‬‬
‫برخی از منتقدان آن دوره تا آنجا پیش رفتند که به نفی شـــاعرانی همچون مولوی و حافظ پرداختند‪ ،‬چراکه‬
‫بهزعم آنها نظرات این شـــاعران با قوانین و حقایق علمی همخوانی نداشـــت‪ .‬نقد آخوندزاده از مولوی چنین‬
‫صـبغهای داشت‪ .‬او معتقد بود زمان سبک ادبی کالسیک فارسی‪ ،‬مثل گلستان سعدی‪ .‬مولوی و ‪...‬سپری شده‬
‫است‪ .‬اکنون رمان مؤثرترین وسیله تحول فرهنگی است‪( .‬آدمیت‪)54: 1149 .‬‬
‫ازنظر فریدون آدمیت‪ ،‬مقصــد ملکم خان ”پذیرش ارزشهای غربی توســط ایران ” بود و آنچه بعدها به ”اخذ‬
‫تمدن فرنگی بدون تصرف ایرانی“ مشهور شد‪( .‬آدمیت‪)149 -111 : 1141.‬‬
‫ملکم خان‪ “:‬اگر شـــما بخواهید که راه ترقی را به عقل خود پیدا نمایید باید ســـه هزار ســـال دیگر ما منتظر‬
‫بمانیم راه ترقی و اصـول نظم را فرنگیها در این دو سـه هزار سـال مثل اصول تلغرافیا پیدا کردند و ‪(“...‬ملکم‬
‫خان‪ 1117 ،‬کتابچه غیبی‪ )11:‬به نقل از فرزین وحدت‪)61 :‬‬
‫تقی زاده اعتقـاد داشـــت‪ “:‬اینجانب در تحریض و تشـــویق به اخذ تمدن مغربی در ایران پیشقدم بودهام و‬
‫چنـانکه اغلب میدانند اولین نارنجک تســـلیم به تمدن فرنگی را در چهل ســـال قبل بیپروا انداختم که با‬
‫مقتضیات و اوضاع آن رمان شاید تندروی شمرده میشد‪(“.‬آدمیت‪)114-111 : 1141.‬‬
‫تقی زاده‪ “:‬پذیرش بالشـرط و ترویج تمدن اروپایی و تسلیم مطلق در برابر آداب‪ ،‬آموزش علوم و صنعت غربی‬
‫و روشهای زندگی آن‪ ،‬بدون هیچ استثنایی“(همان‪)114:‬‬

‫ناسییونالیمیم –بهعنوان ایدئولوژی مشروعیت بخش‪ ،‬مستمسک پهلوی اول و دوم قرار گرفت ‪ -‬مارکسیسم‪ ،‬لیبرالیسم و‬
‫سوسیالیسم ایدئولوژیهای وارداتی بودند که به دست نخبگان سیاسی و روشنفکران وارد عرصه فرهنگی سیاسی و اجتماعی‬
‫ایران گردید‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫جنبش مشیروهه بازتاب نخسـتین کوشش فراگیر ایرانی برای تطبیق ایده اروپایی مدرنیته‪ ،‬با شرایط اجتماعی ایران بود‪.‬‬
‫جذابیت مدرنیته عقول بسـیاری را به تسخیر خود درآورد‪ .‬پروژه مشروطیت بر آن بود که فرهنگ سیاسی ایران را بر مبنای‬
‫ســـنت لیبرالی مدرن‪ ،‬بازســـازی کند‪ .‬ناتوانی جنبش مشـــروطه در نقد ایدههای غربی‪ ،‬درنهایت‪ ،‬به ” تناقض در گفتمان‬
‫مشروطه “ انجامید‪.‬‬
‫روشنفکران مشروطه از همان ابتدا با طرد فرهنگ بومی‪ ،‬سرخوردگی و نومیدی را به همراه آوردند‪ .‬چندصدایی و پراکندگی‬
‫داخلی؛ مشـروطه را به دام سـقوط هدایت نمود‪ .‬جای تعجب ندارد که از دل مشـروطه با حمایت مشروطهخواهان‪ ،‬استبداد‬
‫سیاه رضاخان سر درآورد‪.‬‬
‫قدرت یافتن مجدد محمدرضاشاه توسط کودتای امریکایی ایران را به سمت مدرنیزاسیون تماماا غربی وابسته هدایت نمود‪.‬‬
‫فرایند مدرنیزاســیون در دوره پهلوی دوم بهصــورت تمامعیار غیربومی‪ ،‬وابســته و غرب گرایانه بود؛ و بار دیگر طی فرایند‬
‫مدرنیزاسـیون‪ ،‬فرهنگ بومی و دینی نادیده انگاشـته شـد‪ .‬سـلسله پهلوی با اتخاذ سیاستی آمرانه و خشونتبار و بیاعتنا به‬
‫سنت و بافت بومی و فرهنگی جامعه‪ ،‬مدرن شدن به شیوه غربی را بهسرعت در جامعه ایران بهصورت صوری محقق ساخت‪.‬‬
‫با آغاز حرکت سـیاسی از سوی نیروهای مذهبی در دهه چهل و سرخوردگی آنها از ناکامی انقالب مشروطه و نهضت نفت‪،‬‬
‫امکان اصـالح حکومت که نیروهای سیاسی قدیمی امید آن را داشتند‪ ،‬از بین میرود و تنها راه فرا روی مبارزان حذف نظام‬
‫سلطنتی بود‪.‬‬

‫بازگشت به خویشتن‬
‫پس از فراز و نشــیبهای فراوان‪ ،‬اندیشــه مشــروطهخواهی دیگر رونقی نداشــت‪ .‬پیدایش نیروهای مخالف رژیم پهلوی در‬
‫ســالهای ‪ 1141‬تا ‪( 1155‬ســالهای اجرای انقالب ســفید)‪ ،‬بیانگر نگاه جدیدی در میان نیروهای مســتقل ســیاســی و‬
‫اجتماعی بود که خواهان براندازی سلطنت مشروطه بودند‪.‬‬
‫بحران ناشی از فرایند مدرنیزاسیون در ایران‪ ،‬زمینه پیدایش گفتمان بازگشت به خویشتن را فراهم ساخت‪ .‬در دهه چهل‬
‫امام خمینی با الهام از اسالم راستین به ارائه چهرهای ناب از اسالم دست زد‪ .‬مطهری یا تکیهبر مفاهیم دینی به دفاع عقالنی‬
‫و اسـتداللی از دین پرداخت و از جامعیت دین اسالم دفاع نمود‪ .‬از دل جریان روشنفکری جالل آل احمد مفهوم غربزدگی‬
‫را و دکتر علی شـریعتی گفتمان بازگشـت به خویشـتن و تشیع سرخ علوی را مطرح نمود‪ .‬بازرگان با ترسیم چهره علمی از‬
‫دین به بیان سازگاری علم نوین با دین برآمد‪.‬‬
‫بنابراین پس از ناکارآمدی ایدئولوژیهای وارداتی همچون ناسـیونالیسم‪ ،‬مارکسیسم و لیبرالیسم در ایران ایدئولوژی اسالمی‬
‫در قالب اندیشــه بازگشــت به خویشــتن توانســت بســاط ســلطنت پادشــاهی را در ایران برچیند و نظام نوینی را در عرصــه‬
‫بینالملل پایهریزی نماید‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫تحلیل نظری انقالب اسالمی‬

‫‪21‬‬
22
‫چند دیدگاه و نظریه مطرح پیرامون انقالب و انقالب اسالمی ایران‪ ،‬تدا اسکاچپل‬

‫‪23‬‬
24
 ‫ماروین زونیس‬

‫‪25‬‬
26
 ‫نظریه جیمز دیویس و منحنی جی‬

‫‪27‬‬
28
 ‫نظزیه چارلمرز جانمون‬

‫‪29‬‬
31
31
 ‫میشل فوکو‬

‫‪32‬‬
33
 ‫س‬
‫ل وم‬ ‫فص‬

‫جنبش تنبا وک‬

‫مش‬
‫انقالب روهط‬
‫ل‬‫ه‬‫پ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫ی‬‫س‬
‫انقراض سلسله اقجار و تأ س ه وی‬
‫ل‬

‫‪34‬‬
 ‫نیمنگاهی به تاریخ ایران‬
‫در یک تقسیمبندی تاریخ ایران به چهار دوره تقسیم میشود‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ـ ایران باستان که شامل ایالمیها‪ ،‬مانیها‪ ،‬مادها‪ ،‬سلسله هخامنشیان‪ ،‬سلوکیها‪ ،‬پارتها و ساسانیان میشود‪ 1 .‬ـ ـ ایران‬
‫میانه که شامل دوران خلفاء مغولها‪ ،‬تیموریها تا صفویان میشود‪ 1 .‬ـــ ایران جدید که شامل دوره صفویه تا دوره قاجاریه‬
‫میگردد‪ 4 .‬ـ ایران معاصر که شامل دو دوره سلطنت قاجاریه و پهلوی میباشد‪.‬‬
‫در ایران معاصـر هفتپادشـاه از قاجار و دو پادشاه از پهلوی بر ایران حکومت داشتند‪ .‬سلطنت هیچیک از پادشاهان قاجار یا‬
‫پهلوی با آرامش توأم نبوده وعمدتا درگیر جنگهای خارج یا اغتشاشات داخلی بودند‪ .‬تاریخ معاصر ایران با توجه به تحوالت‬
‫فزاینده در عرصــههای گوناگون اجتماعی از دورههای مهم تاریخی ایران به شــمار میرود‪ .‬گذری اجمالی به تاریخ معاصــر‬
‫نشان میدهد که ایران در طول دو سلسله قاجار و پهلوی با فرازو نشیبهای فروانی مواجه بوده است‪.‬‬

‫قاجاریه‬
‫‪-‬ایران معاصر و ممأله استبداد‬
‫سـلسـلههای ایرانی اغلب خواسـتگاه ایلی داشـتند که با اتکاء به پشـتوانه نظامی‪ ،‬سلسلههای موجود را در هم کوبیده‪ ،‬نظم‬
‫استبدادی در چارچوب یک نظام پادشاهی بنیان نهادند‪.‬‬
‫با هجوم افاغنه در ســال ‪ 1771‬میالدی و به دنبال آن ســقوط ســلســله صــفوی جامعه ایران وارد دوره طوالنی هرجومرج‬
‫سـیاسـی و اجتماعی شد‪ .‬این دوره هرجومرج تا زمانی که آقا محمدخان به سلطنت رسید ادامه داشت قرن نوزدهم میالدی‬
‫بااقتدار حکومت قاجار مصـــادف بود قاجاریه از ایلهای کوچنشـــین بودند که به همراه مغولها وارد ایران شـــدند‪ .‬بعدها با‬
‫صـفویه متحد و در سـاخت سـیاسـی آنها نفوذ کرده و سرانجام پس از درگیریهای طوالنی‪ ،‬بعد از کریمخان زند‪ ،‬بر ایران‬
‫مسلط شدند‪ .‬واحد سیاسی ایل از زمان حمله مغول به بعد معیار نظام سیاسی ایران شد‪.‬‬
‫آقا محمدخان اولین و بهترین نمونه یک رئیس ایالتی بود‪ .‬ایالت با اتکاء به پشـتوانه قدرت نظامی سـلسلههای موجود را در‬
‫هم کوبیده‪ ،‬نظم اســتبدادی در چارچوب یک نظام پادشــاهی بنیان مینهادند‪ .‬آقا محمدخان برای قدرت جنگید و آن را به‬
‫دسـت آورد و مسـتحکم کرد ولی جانشـینان او فتحعلیشـاه (‪ )1797-1176‬و محمدشـاه (‪ )1116 -1111‬و ناصرالدینشاه‬
‫(‪ )1175 - 1116‬شیوه زندگی ایالتی را رها کردند تا به سنن باستانی شاهنشاهان برگردند‪ .‬ابراهامیان ص ‪ 47‬و ‪...‬‬
‫"آنان کوشــیدند تا با ایجاد بوروکراســی گســترده قدرت خود را نهادینه کنند‪ ،‬موقعیت خود را با تشــکیل ارتشــی کارآمد و‬
‫دائمی تثبیت کنند و با تقلید از سنن و مراسم درباری پادشاهان گذشته‪ ،‬به حکومت خود مشروعیت ببخشند‪( " .‬ابراهامیان‪،‬‬
‫ایرا بین دو انقالب‪)49: 1189،‬‬
‫با یکجانشـینی ایالت و گسـترش شـهرنشـینی و پیدایش مفاهیم جدید در عصر قاجار واحد سیاسی ایل رنگ باخت و لعاب‬
‫شهری به خود گرفت و میان مفهوم ایل و سلطنت پیوند برقرار شد‪ .‬استبداد همواره یکی از پایدارترین ویژگیها و مؤلفههای‬
‫سـاخت قدرت در طول تاریخ ایران معاصـر بوده اسـت‪ .‬اسـتبداد عبارت است تمرکز قدرت در دست پادشاهی خودکامه که‬
‫بـدون هیچگونـه محـدودیـت قانونی یا ســـنتی حاکمیت را در اختیار دارد‪ .‬فردی که در رأس حکومت قرار دارد؛ در مقابل‬
‫حکومت شوندگان هیچگونه تعهد و مسئولیتی ندارد‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫‪-‬ایران معاصر و ممأله استعمار‬
‫در قرن نوزدهم توجه دولتهای بزرگ به ایران از دو جنبه بود‪ :‬نخست موقعیت ممتاز جغرافیایی به لحاظ اشراف بر راههای‬
‫اصلی ارتباطی بین آسیا‪ ،‬افریقا و اروپا و در درجه دوم آنها چشم به منافع گوناگون اقتصادی و تجاری این مملکت داشتند‪.‬‬
‫(کاتوزیان‪ ،‬اقتصاد سیاسی ایران ‪ 81:‬به نقل از ایران و نفت محمدباقر حشمت زاده ص ‪)111‬‬
‫تأثیر و نفوذ غرب از سـال ‪ 1811‬م‪ .‬با فشار نظامی روس و سپس انگلیس آغاز شد‪ .‬ازآنجاییکه روسها مجهز به سالحهای‬
‫جدید بودند بهراحتی نیروهای متفرق قبیلهای ایران را شـکسـت دادند؛ و معاهده خفتبار گلستان را ‪ 1191‬و ترکمانچای را‬
‫به فتحعلیشــاه تحمیل کردند‪ .‬بریتانیا نیز برای اینکه از غافله عقب نماند نواحی جنوب ایران را اشــغال کرد و قرارداد پاریس‬
‫را به شـاه قبوالند‪ .‬بهتدریج شـکستهای نظامی به امتیازات دیپلماتیک منجر شد و امتیازات دیپلماتیک امتیازات تجاری را‬
‫به دنبال آورد‪ .‬امتیازات تجاری راههای نفوذ اقتصـادی را هموار سـاخت و نفوذ اقتصـادی نیز صنایع سنتی را تضعیف کرد و‬
‫درنتیجه آشـفتگیهای اجتماعی شـدیدی پدید آمد‪( .‬آبراهامیان‪ .‬ایران بین دو انقالب‪ .1189.‬تهران نشر نی‪ .‬چام شانزدهم‪.‬‬
‫ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی ص ‪)67‬‬
‫در قرن ‪ 19‬م‪.‬دولتهای انگلیس و روســـیه از روشهای مختلفی مانند نفوذ در دربار‪ ،‬بســـتن قراردادهای بازرگانی‪ ،‬گرفتن‬
‫امتیازات‪ ،‬اعطاء وامها و تهدید برای اعمالنفوذوگسـترش سـلطه خود در ایران بهره میبرند‪ .‬اگر در گذشته بزرگترین مشکل‬
‫ایران مســأله اســتبداد بود با آغاز دوره معاصــر‪ ،‬مســأله اســتعمار و غارت منابع و ذخایر و درنتیجه عقبماندگی وابســتگی‬
‫فرهنگی‪ ،‬اقتصــادی و ســیاســی ایران نیز به مشــکالت ایران افزوده شــد‪ .‬بهتدریج با آشــکار شــدن عالئم ناتوانی ایران در‬
‫عرصههای اقتصادی‪ ،‬نظامی‪ ،‬سیاسی و اجتماعی نهضتها و شورشهایی بر علیه سلسله قاجار و پس از آن سلطنت پهلویها‬
‫شکل گرفت‪.‬‬

‫بیکفایتی سـیاسی دربار منجر به نفوذ بیگانگان (از طریق قراردادها‪ ،‬امتیازات‪ ،‬اعطای وام‪ ،‬تهدید و‪ )...‬در دربار‬
‫گردید‪ .‬یکی از راههای نفوذ بیگانگان درخواسـت حمایت سیاسی صدراعظمها از کشورهای قدرتمند انگلستان‬
‫و روســیه بود‪ .‬درباریآنهمواره برای حفظ موقعیت و مناصــب ســیاســی خود با دادن امتیازاتی به دولتمردان‬
‫بیگانه از آنها درخواســت حمایت میکردند‪ .‬عباس میرزا پس از شــکســت از روسها برای آنکه از دشــمنی‬
‫برادران خود در امان بماند با دادن امتیاز دادرسـی از روسها تقاضا کرد به ازای ان روسها ولیعهدی وی را به‬
‫رسمیت بشناسند‪.‬‬

‫ایران معاصر و تحوالت فکری در حوزه اندیشه دینی ورود علما به صحنه سیاسی‬
‫تحوالت فکری در حوزه اندیشه دینی زمینه ورود علما به صحنههای سیاسی و اجتماعی را فراهم ساخت‪ .‬در نیمه دوم قرن‬
‫‪ 19‬م طرح اندیشــههای جدید و بروز بحرانهای نظری در جامعه‪ ،‬علما را به تفکر واداشــت‪ .‬ســید محمدباقر وحید بهبهانی‬
‫(‪ 1117‬یا ‪ 1118‬ــــ ‪ )1115/1118‬با تالشهای علمی فراوان خود مبارزه جدی علیه جمود اندیشی اخباریگری را آغاز کرد‬
‫وی در اواخر قرن دوازدهم هجری قمری در شهر کربال بنیانهای مدرسة نوینی را در فقه اجتهادی وابحا اصولی پایهریزی‬
‫کرد‪ .‬تحوالت فکری در حوزههـای علمی و پیروزی جریـان طرفـدار اجتهـاد بـاع افزایش اقتدار مجتهدان و مراجع گردید‪.‬‬
‫(‪-11‬جناتی)‬

‫‪36‬‬
‫با پیروزی طرفداران اجتهاد؛ زمینة ظهور ســیاســی علماء فراهم آمد‪ .‬ورود اندیشــههای جدید و طرح نظریههای ســیاســی‪،‬‬
‫اندیشـهای که شاه را ظل اهلل میدانست‪ ،‬بیمعنا ساخت‪ .‬با طرح اندیشه والیتفقیه توسط علمای بزرگی چون میرزای قمی‪،‬‬
‫مالاحمدنراقی و کاشــف العظاء‪ ،‬مشــروعیت شــاهان قاجاری نیز زیر ســؤال رفت و بر لزوم نظارت فقیهان بر حکومت تأکید‬
‫گردید‪ .‬طرح این نظریه را میتوان نقطة عطفی در روابط علماء و حکومت و نقش سیاسی آنها محسوب کرد‪.‬‬
‫بیجهت نیست در تمام حرکتهای مهم سیاسی تاریخ معاصر رهبری حرکتهای مردمی به دست نیروهای مذهبی افتاد‪.‬‬
‫‪ -‬فقدان مشـروعیت سـیاسـی از عمدهترین مشـکالت دوره قاجار بهحساب میآمد پادشاهان قاجار هیچگاه نتوانستند مانند‬
‫صـفویان‪ ،‬مشروعیتی مذهبی کسب کنند‪ .‬در دوره صفویه علمای اسالم به خاطر حمایت از ایران (بهعنوان تنها کشور شیعی‬
‫آن زمان) در برابر حمالت خالفت عثمانی حمایت از پادشـاهان صـفوی را بر خود الزم میدیدند؛ و شکست ایران از عثمانی‬
‫بهمنزله شـکسـت مذهب تشـیع از مذهب تسنن بهحساب میآمد؛ اما در دوره قاجار این حساسیتها نبود و اگر در برخی از‬
‫مقاطع اسـتقالل ارضـی ایران توسـط کشـورهای بیگانه تهدید میشـد علما و نیروهای مذهبی کماکان دست به همکاری با‬
‫حکومت میزدند چنانکه در برابر جنگ ایران و روس در دوره قاجار شاهد فتوای جهاد بودیم‪.‬‬

‫برخی از مهمترین اقدامات سیاسی که روحانیون نقش محوری را ایفا میکردند‬

‫‪ -1‬جنبش تنباکو‪ :‬این حرکت جنبشی بود علیه سلطه خارجی که در محدوده ممنوعیت واگذاری امتیاز توتون و تنباکو‬
‫به یک شرکت بریتانیائی (تالبوت) متوقف ماند‪.‬‬
‫‪ - 1‬انقالب مشــروطه ‪ :‬تالش ایرانیان بود جهت تغییر ســاختار ســیاســی ایران که با تدوین قانون اســاســی مشــروطه‬
‫مهمترین تحوالت در تاریخ معاصر ایران رقم خورد‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ نهضت ملی نفت‪ :‬مبارزه علیه سلطه انگلستان بود که در مقایسه با جنبش تنباکو گسترهای وسیع داشت‪.‬‬
‫‪ -4‬قیـام ‪ 15‬خرداد ‪ :1141‬اقـدام روحـانیون بـه رهبری امام خمینی در برابر رفرم آمریکائی شـــاه بود (ملکوتیان و‬
‫دیگران‪ )1181:17،‬و ســرانجام وقوع انقالب اســالمی ایران که بزرگترین تحول ســیاســی در تاریخ ایران‪ ،‬منطقه و‬
‫جهان را رقم زد‪.‬‬

‫جنبییش تنبیییاکو‬
‫درسومین سفر ناصرالدینشاه به انگلستان تالبوت که از نزدیکان نخستوزیر انگلیس بود از شاه و صدراعظم وی خواستــــار‬
‫اعطای امتیاز توتون و تنباکو شـد‪ .‬سـرانجام پس از دادن رشـوه به دربار و همچنین نیاز شاه به هزینههای سفر به اروپا این‬
‫قرارداد بســته شــد‪ .‬طبق این قرارداد‪ ،‬امتیاز انحصــار داخلی و خارجی وخریدوفروش توتون و تنباکو در اختیار شــرکت رژی‬
‫قرار میگرفت و شــرکت میبایســت هرســاله ‪ 15‬هزار لیره به همراه یکچهارم ســود کمپانی به خزانه شــاه بپردازد‪ .‬خشــم‬
‫عمومی از تصـمیم سـلطنت مبنی بر واگذاری حق کامل صادرات و توزیع تمامی تنباکوی تولیدشده در ایران به شرکتهای‬
‫انگلیسـی عمدتاا از دو ناحیه شکل میگرفت ‪ :‬تجار ثروتمند و علمای دین؛ اما دیری نپایید این نارضایتی به یک حرکت ملّیا‬
‫فراگیر مبدّل گشت‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫دالیل ممالفت با قرارداد تنباکو‬
‫جنبش‪:‬‬ ‫‪ -‬دالیل فرهنگی‬
‫همزمان با ورود اتباع انگلیس بهعنوان کارکنان شـرکت‪ ،‬بنا به نقلی صد هزار مبل مسیحیت در شهرهای ایران پخش شدند‬
‫و مراکز فسـاد و کافهها‪ ،‬قمارخانهها‪ ،‬مشـروبفروشی و رقاها بهویژه در تهران دائرگردید‪ .‬این وضعیت حساسیت نیروهای‬
‫مذهبی و متدین ایران را برانگیخت‪( .‬تیموری‪)41:1158،‬‬

‫ی دالیل سیاسی مذهبی جنبش‬

‫مخالفت با ســیاســت امتیاز بخشــی پیش از اعطای امتیاز تنباکو در ایران مشــاهده میشــود و نمونه آن را در مخالفت حاج‬
‫مالعلی کنی با امتیاز رویتر و مخالفت سید جمالالدین اسدآبادی با امتیاز بانک شاهنشاهی میبینیم‪( .‬همان‪)51-54:‬‬
‫عالمان دین علت تحریم تنباکو را متزلزل شدن اساس دین و استقالل کشور توسط قدرت بیگانه و مغایرت امتیازات با قرآن‬
‫مجید میدانستند‪( .‬کرمانی‪ 15: 1161 ،‬و ‪)14‬‬
‫انگلستآنهمراه با مقدمات وسیعی که کمپانی تدارک میدید این اندیشه را پدید آورد که انگلیسیها میخواهند همان نقشه‬
‫کمپانیهای هند شرقی را که به استعمار هند انجامید بهوسیله کمپانی رژی در ایران اجرا کنند‪.‬‬

‫ی دالیل اقتصادی جنبش‬

‫توتون و تنباکو بخش مهمی از محصـــوالت کشـــاورزی و تجارت ایران بود به قولی یکپنجم مردم ایران در دادوســـتد این‬
‫محصـوالت دسـت داشـتند؛ بنابراین انحصار خریدوفروش این محصول به یک شرکت انگلیسی میتوانست منافع بسیاری از‬
‫مردم ایران را به خطر اندازد‪ .‬تجار به خاطر از دست دادن کنترل خود بر بازار تنباکو‪ ،‬ناراحت و از حضور کارگزاران شرکت و‬
‫رفتار آنها عصـبانی بودند‪ .‬بنا به نقل روزنامه اختر صـاحبامتیاز‪ ،‬سـود ساالنه را پانصد هزار لیره برآورد کرد که فقط پانزده‬
‫هزار لیره به شاه میداد‪.‬‬
‫محمدرضا زنجانی به نقل از سرمقاله روزنامه اختر مینویسد ‪ :‬با توجه به اینکه امروزه چند تن از تجار ایرانی حاضرند ساالنه‬
‫بیسـت هزار لیره تنها برای انحصـار تنباکوی اصفهان آنهم بهاستثنای داخله مملکت به دولت بدهند میتوان فهمید که در‬
‫شرایط قرارداد تنباکو بر سر منافع ایران چه آمده است‪.‬‬
‫نخسـتین فریادهای اعتراض به رهبری سـید علیاکبر فال اسـیری از علماء برجسـته شیراز برخاست و سپس تبریز‪ ،‬مشهد‪،‬‬
‫اصفهان‪ ،‬تهران و دیگر مناطق را فراگرفت‪.‬‬
‫نامه سـید جمالالدین اسدآبادی توسط فال اسیری به دست آیتاهلل شیرازی رسید که سرانجام فتوای مرجع بزرگ عصر در‬
‫تحریم اســتعمال توتون و تنباکو‪ ،‬اعتراض عمومی بینظیری علیه حکومت به وجود آورد که دامنه آن دربارشــاه را نیز گرفت‬
‫و شاه ناچار شد با پرداخت غرامت به لغو امتیاز تن دهد‪.‬‬

‫ی پیامدهای جنبش تنباکو‬

‫‪-1‬علما و دولت به رویارویی آشــکار با هم برخاســتند و نتیجه این رویارویی عقبنشــینی دولت بود‪ -1 .‬یکی از نتایج‬
‫بزرگ پیروزی جنبش تنباکو‪ ،‬نمایش و افزایش قدرت سـیاسـی علماء بود‪ ،‬یک فتوای دینی ساده نشان داده بود که‬

‫‪38‬‬
‫قدرتی بیش از توان سـرکوب حکومت را دارد‪ .‬تالشهای حکومت برای شکست قدرت فتوا تنها باع وخامت اوضاع‬
‫و تجمع عظیمی در محل کاخ سـلطنتی شـد‪ .‬از این به بعد روحانیت عنصر اصلی هدایتکننده مقاومتهای مردمی‬
‫علیه استعمار و استبداد مبدل گردید‪.‬‬
‫‪ -1‬برای اولین بار در دوره قاجار بود که یک قیام مردمی علیه منافع و سیاستهای سلطنت پیروز گردید‪ .‬ایرانیان با آن‬
‫حرکت دریافتند که پیروزی بر شـاه و بیگانگان امری ممکن اسـت و این جنبش با نشان دادن ناتوانی پادشاهان در‬
‫برابر مردم به مهمترین دلیل آغاز انقالب مشـروطه تبدیل شد‪ -4 .‬این قیام مردمی تحت هدایت و کنترل ائتالفی از‬
‫علما و تجار قرار داشــت‪ .‬این نکته بســیار مهمی بود زیرا چنین ائتالفی که بک قیام مردمی را در ایران هدایت کرده‬
‫بود‪ ،‬الگویی برای آینده (در انقالب مشــروطه و انقالب ایران) ایجاد کرده بود‪( .‬ر‪.‬ک‪.‬به فرخ مشــیری‪ .‬دولت و انقالب‬
‫اجتماعی در ایران‪ :‬ص‪)51:‬‬

‫انقالب مشروهه‬
‫نظریه دولت مشروهه‬
‫بنیاد نظریه دولت مشـــروطه بیش از هر چیز بر مفهوم محدودیت قدرت مبتنی بود‪ .‬این مفهوم که در قرن هیجدهم مطرح‬
‫شــد مهمترین دغدغه فکری و دلمشــغولی نظریهپردازان دولت مشــروطه به شــمار میرفت چه از نگاه آنان دولت فینفســه‬
‫خواهان قدرت هر چه بیشــتر اســت‪ .‬نظریه دولت مشــروطه طرحی در مقابل نظریه دولت مطلقه بهحســاب میآید‪ .‬دولت‬
‫مطلقه آخرین الگوی حکومتی موجود قبل از دولت مشروطه محسوب میشود‪.‬‬
‫دولت مطلقه به حکومتی گویند که اعمال گســترده قدرت مطلق و خودکامه از مشــخصــات آن بهحســاب میآید فردی یا‬
‫طبقهای که در رأس حکومت قرار دارد هیچگونه تعهد و مســئولیتی در مقابل حکومت شــدگان ندارد‪ .‬اندیشــه ســیاســی‬
‫مشـروطیت اندیشـهای اسـت که حاکمیت قانون و تدوین قانون اساسی مکتوب مدون بهعنوان مبنای عمل و میثاق ملی در‬
‫کانون آن قرار داشـت و اساساا پاسدار و نگهبان نظم و نظم مبتنی بر قانون میباشد‪ .‬مشروطهطلبان خواستار حکومتی بودند‬
‫که در آن اعمال گسترده قدرت مطلق و خودکامه ناممکن باشد‪.‬‬

‫زمینههای اجتماعی انقالب مشروهه‬

‫در ابتدای این فصـل اشارهای به وضعیت سیاسی‪ ،‬اجتماعی و اوضاع فکری منتهی به انقالب مشروطه شده است‪ .‬در اینجا به‬
‫شرایط بومی و اوضاعواحوال جهانی مؤثر در شکلگیری انقالب اشارهای خواهیم داشت‪.‬‬

‫بمتر فکری ی فرهنگی ایران قبل مشروهه‬

‫الف) مهاجرین پرشـمار ایرانی که برای کار به کشـورهای همسـایه مهاجرت میکردند و مسافرت برخی از طبقات ممتاز به‬
‫کشـورهای اروپایی در افزایش اطالعات مردم نسبت به اوضاع کشورهای پیشرفته و باال بردن آگاهیهای سیاسی مردم مؤثر‬
‫بود‪.‬‬
‫آمدن هیئتهای سـیاسـی و نظامی از کشـورهای فرانسه و انگلستان و روسیه به ایران و مسافرت عدهای از طبقات ممتاز به‬
‫ممالک اروپایی اندکاندک جامعه ایران را به مزایای تمدن غرب و فســاد هیئت حاکمه ایران و پوســیدگی دســتگاه دولتی و‬

‫‪39‬‬
‫نظام اجتماعی و سـیاسی آن واقف گردانید‪( .‬راوندی‪ 1155 .‬جلد دوم ‪ )515 :‬راوندی‪ ،‬مرتضی‪ ".‬تاریخ اجتماعی ایران" جلد‬
‫دوم‪ ،‬امیرکبیر‪ .‬تهران ‪1155‬‬
‫ب) با تالشهای فکری افرادی چون ملکم خان‪ ،‬طالبوف‪ ،‬مســتشــاروالدوله و زینالعابدین مراغهای‪ ،‬مفاهیم جدیدی مانند‬
‫ملت‪ ،‬دولت‪ ،‬مجلس‪ ،‬مشـروطیت و آزادی وارد فرهنگ سیاسی ایران شد و آگاهی سیاسی مردم ایران افزایش یافت‪ .‬افزایش‬
‫ارتباط فرهنگی جامعه ایران با جهان خارج و انتشــار روزنامههایی که روزبهروز به تعدادشــان افزوده میشــد ونیز انتشــار‬
‫غیررسـمی و گسترده آثار سیاسی ــــانتقادی باع افزایش آگاهی مردم ایران نسبت به اوضاع اسفبار ایران و پیشرفت ملل‬
‫مترقیه گردید‪.‬‬

‫به گفته راوندی‬

‫تحصــیلکردههای اروپا‪ ،‬پس از مشــاهده مزایای تمدن غرب‪ ،‬در مراجعت به ایران صــمیمانه‬
‫میکوشـــیدند به انواع وســـایل‪ ،‬مردم ایران را از خواب غفلت بیدار کنند و مردم بیخبر را از‬
‫مزایای حکومت ملی و زیانهای حکومت فردی و اســـتبدادی واقف گردانند‪( .‬راوندی ‪.1155‬‬
‫جلد دوم‪ )541 .‬راوندی‪ ،‬مرتضی‪ ".‬تاریخ اجتماعی ایران"‪ ،‬امیرکبیر‪ .‬تهران ‪1155‬‬
‫ج) از ســوی دیگر روحانیون بزرگی چون ســید جمالالدین اســدآبادی‪ ،‬بهبهانی‪ ،‬طباطبائی‪ ،‬شــیخ فضــلاهلل نوری‪ ،‬ســید‬
‫جمالالدین واعظ و از همه مهمتر مراجع نجف ازجمله میرزای نائینی با اســـتناد به متون مذهبی به مخالفت با نفوذ بیگانه‪،‬‬
‫استبداد و ظلم و ستم قاجاری برخاستند و توده مردم را علیه دولت برانگیختند‪.‬‬

‫زمینههای سیاسی منتهی به انقالب مشروهه‬

‫الف) بیکفایتی دربار‪ :‬ناتوانی و بیکفایتی دربار باع تضــعیف ســیاســی کشــور و درنتیجه نفوذ بیگانگان و اتباع خارجی‬
‫گردید‪.‬‬
‫رقابت روس و انگلیس دولت ایران را تضعیف میکرد بیآنکه آن را مستقیماا با حکومت استعماری جایگزین کنند‪ .‬بدینسان‬
‫ناتوانی شـاه و دیوان آشـکار میشد و مردم ایران تحقیر میشدند‪ ،‬مردمی که نظام سیاسی حاکم را تنها دلیل اسارت کشور‬
‫میدانستند‪.‬‬
‫شـکستهای پیاپی فتحعلی شاه از روسیه تزاری‪ -‬ولخرجیهای شاه و درباریان‪-‬آشفتگی وضع اقتصادی کشور‪ -‬مظالم حکام‬
‫و فرمانروایان به توده مردم ‪ -‬هماهنگی و همقدمی عدهای از روحانیان بزرگ با مقامات ارتجاعی و ســـتمگران‪ ...‬اندکاندک‬
‫جامعه ایران را به مزایای تمدن غرب و فسـاد هیئت حاکمه ایران و پوسیدگی دستگاه دولتی و نظام اجتماعی و سیاسی آن‬
‫واقف گردانید‪( .‬راوندی‪ .1155 .‬جلد دوم‪ )515 :‬راوندی‪ ،‬مرتضی‪ ".‬تاریخ اجتماعی ایران"‪ ،‬امیرکبیر‪ .‬تهران ‪.1155‬‬
‫ب) تجربه موفق و یا ناموفق جنبشهای اصـالحی و سـیاسی قبل از انقالب مشروطه نیز تأثیر بسزایی در شکلگیری انقالب‬
‫مشـــروطه داشـــت‪ .‬همچنین میتوان به موفقیت جنبش تنباکو اشـــاره کرد‪ .‬جنبش تنباکو اولین حرکت عمومی در تاریخ‬
‫معاصر ایران علیه بیگانگان و استبداد شاهی بود که در زمینهسازی حواد و رویدادهای پس از خود تأثیر بسیار نهاد‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫فریـدون آدمیت به برخی از حرکتهای اصـــالحی قبل از مشـــروطه بهعنوان جهش تاریخی مؤثر در انقالب‬
‫مشروطه یاد میکند‪:‬‬
‫ایران در ســیر تحول جدید فکری و اجتماعی خود تا نهضــت مشــروطیت‪ ،‬چند جهش تاریخی داشــت‪ :‬آغاز‬
‫اصـالحات یا دوره عباس میرزا‪ ،‬اصـالحات مضـبوط همهجانبه یا عصر میرزا تقیخانی‪ ،‬در تالش ترقی یا برزخ‬
‫تاریخی‪ ،‬تحرک تجدد و ترقی یا تکوین ایدئولوژی جنبش مشــروطیت‪( .‬آدمیت‪ )11 : 1151 .‬ادمیت فریدون‪.‬‬
‫اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهساالر‪ .‬تهران خوارزمی ‪ 1151‬ص ‪11‬‬

‫ج) تحوالت بینالمللی مؤثر بر انقالب مشروطه‬

‫بیشک انقالب فرانسه‪ ،‬روسیه و ژاپن در تشویق ایرانیان به مطالبه آزادی و قانون نقش بسزایی داشته است‪ .‬شکست روسیه‬
‫تزاری در جنگ با ژاپن باع گردید دولت قاجار یکی از مهمترین حامیان خود را از دست بدهد‪.‬‬

‫به گفته یحیی دولتآبادی که خود یکی از رهبران انقالب مشـروطه بود که اخبار پیروزیهای ژاپن بر روسیه‬
‫خشـنودی بیاندازه روشـنفکران و دانشجویان ایرانی را موجب میشد و آنها را در نهضت خود علیه حکومت‬
‫ایران‪ ،‬تهییج میکرد‪( .‬دولتآبادی ‪ 1161‬ج ‪ )111 : 1‬یحیی دولتآبادی‪ .‬حیات یحیی‪ .‬تهران فردوسی ‪1161‬‬
‫جلد دوم‪ .‬ص ‪111‬‬
‫" حقا مشـروطیت کشـور ژاپن را باید یکی از عوامل پیدایش حکومت ملی در ایران دانست"(مهدی ملکزاده‪،‬‬
‫تاریخ انقالب مشروطیت ایران‪ ،‬تهران انتشارات علمی‪ ،1161،‬ج ‪ ،1‬ص ‪"87‬‬

‫همچنین انقالب سـال ‪ 1915‬روسیه به جنبش انقالبی ایران کمک شایانی کرد‪ .‬در آن هنگام ملتهای روس و ایران با هم‬
‫روابط نزدیک داشتند‪ ،‬مهمترین کانال این نفوذ مهاجران ایرانی در قفقاز بهویژه باکو بودند‪ .‬در این شهر به سال ‪ 1916‬هفت‬
‫هزارکارگر ایرانی میزیستند که شامل بیش از یکپنجم کارگران باکویی بودند‪( .‬گرانتوسکی و دیگران‪)177:1161،‬‬
‫” افتتاح مجلس دوما در روسیه اگرچه دولت مستعجل بود‪ ،‬برای ایرانیان مژده فرح بخشی بود ‪(...‬ملکزاده‪ .1161.‬ج ‪)78 :1‬‬
‫مهدی ملکزاده‪ .‬تاریخ انقالب مشروطیت ایران تهران‪ .‬علمی ‪ 1161‬و ج ‪ .1‬ص ‪.87‬‬

‫زمینههای اقتصادی‬
‫رشـد تجارت خارجی در تضـعیف اسـتبداد نیز بهطور غیرمسـتقیم نقش داشت‪ .‬نخست‪ :‬آشکار شدن ضعف دولت ایران در‬
‫مقـابل قدرتهای بینالملل درنتیجه اعمال قراردادهای بازرگانی نابرابر‪ .‬دوم‪ :‬برخی اقداماتی که برای پیشـــنهاد و عقد این‬
‫قراردادها انجام میشـد مثالا پرداخت رشـوه به شاه و مقامات عالیرتبه‪ ،‬تشدید گروهبندیهای دیوانی و غیره وحدت ساختار‬
‫رژیم اسـتبدادی را از درون سـسـت میکرد‪ .‬سـوم‪ :‬تخصـصـیتر شـدن تولید و صـدور مواد خام‪ ،‬زوال نسبی صنایع سنتی‪،‬‬
‫بـهکارگیری وســـایل جدید ارتباطی مانند تلگراف‪ ،‬میزان باالی تورم‪ ،‬کســـری فلجکننده پرداختهای خارجی و درنتیجه‬
‫وامهای خارجی‪ ،‬اینها برخی علل تغییر سـاختاری پیچیدهای در اقتصـاد سـیاسی بود که دیوانساالری سنتی حتی قادر به‬
‫درک آنها نبود چه رسد به درمان آنها‪( .‬کاتوزیان‪)111:1177،‬‬

‫‪41‬‬
 ‫رونید حیوادث انقالب مشروهیت‬
‫دو واقعه بهطور مستقیم در برافروختن آتش خشم مردم مؤثر بود ‪:‬‬
‫نخسـت کردار توهینآمیز نوز در پوشـیدن لباس روحانی که سـبب بسـته شدن بازار و تجمع مردم در‬
‫حضور روحانیون شد‪.‬‬
‫دوم چوب و فلک کردن دو بازرگان به جرم گران فروختن شـکر‪ .‬هنگامیکه دو تن از بازاریان محترم را‬
‫درمألعام چوب زدند نیروهای اجتماعی و سیاسی به میدان عمل وارد شدند‪ .‬آن دو تاجر شکر بودند که‬
‫از ســوی حاکم تهران به احتکار متهم شــده و بهفرمان او مجازات شــدند‪ .‬اولین بار که علمای تهران در‬
‫حرم حضــرت عبدالعظیم به تحصــن نشــســتند با گرفتن وعده عزل عین الدوله و برقراری عدالتخانه و‬
‫برکناری نوز بلژیکی به تحصــن خاتمه دادند؛ و بعدازآنکه عین الدوله از تأســیس عدالتخانه ســر باز زده‬
‫مردم بهعنوان اعتراض در مســجد گرد آمدند و در طی یک درگیری چند نفر کشــته شــدند‪ ،‬پس از آن‬
‫علماء تصمیم مهاجرت به قم گرفتند که از آن به مهاجرت کبری یاد شده بود‪.‬‬
‫گروهی از مردم که بر جان خویش بیمناک بودند‪ ،‬به ســفارت انگلیس پناه بردند‪ .‬تحصــن در ســفارت‬
‫انگلیس فرصـت مناسـبی برای هدایت نهضـت توسـط انگلیسـیها فراهم نمود‪ .‬لفظ مشروطه در همین‬
‫سفارت ورد زبانها شد‪( .‬حاج سیاح‪)56:1159،‬‬
‫قبل از آن‪ ،‬خواســـتهها معطوف به عدالتخانه بود در این زمان تعداد بســـیار اندکی معنای مشـــروطه و‬
‫تبعات آن را میدانسـتند و به تعبیر مجد االسالم از میان دههزارنفری که به سفارت انگلیس رفتند فقط‬
‫ده نفر بودند که واقعاا مشروطهخواه بودند و میدانستند چه میخواهند (مجد االسالم‪)14:1156،‬‬
‫عزل عین الدوله‪ ،‬تأسـیس مجلس شـورای ملی‪ ،‬بازگشـت تبعیدشـدگان ازجمله مهمترین خواستههای‬
‫انقالبیون بود‪.‬‬
‫شــاه عین الدوله را برکنار و با تأســیس مجلس موافقت کرد‪ .‬انتخابات مجلس در شــهریور ‪ 1185‬ه‪.‬ش‪.‬‬
‫برگزار شـد و نخسـتین مجلس مشـروطه در مهرماه همان سال گشایش یافت کمیتهای با بهرهگیری از‬
‫قوانین اساسی بلژیک و فرانسه‪ ،‬قانونی فراهم آورد و به امضاء شاه رساند‪ .‬مظفر الدین شاه اندکی پس از‬
‫امضـاء قانون اسـاسـی در گذشت و محمدعلی شاه به سلطنت رسید‪ .‬پس از مشروطه بعضی از نیروهای‬
‫روشــنفکری از طریق روزنامههای نوظهور مقدســات مذهبی مردم را موردحمله قرار میدادند بر همین‬
‫اســـاس عـدهای از روحـانیون بـه رهبری شـــیخ فضـــلاهلل نوری بـهمنظور رویـارویی با این تحرکات‪،‬‬
‫مشــروطهخواهان را به باد انتقاد گرفتند و با تجمع در حرم حضــرت عبدالعظیم خواســتار مشــروطه‬
‫مشروعه شدند‪.‬‬
‫شیخ با تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم و انتشار روزنامه الدعوت االسالمیه وارسال الیحه و تلگرافها‬
‫به شــهرها اولین کســی بود که در میان نیروهای مذهبی با جریان تجددگرایی روشـــنفکری به مقابله‬
‫برخاست‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫بر اســاس پافشــاریهای شــیخ بود که در متمم قانون اســاســی نظارت پنج مجتهد بر مصــوبات مجلس‬
‫موردپذیرش قرار گرفت؛ اما دامنه اختالف شــیخ با مشــروطهخواهان به این حد محدود نمیشــد شــیخ‬
‫شعار مشروطه مشروعه را مطرح نمود و با مشروطهخواهان به مخالفت برخاست‪.‬‬
‫از طرف دیگر محمــدعلیشـــاه وزراء و دربــاریــان نســـبــت بــه مجلس بیاعتنــاء و برای رویــارویی بــا‬
‫مشــروطهخواهان منتظر بهانهای بودند‪ .‬حمله به کالســکه شــاه که برخی از مورخان آن را نقشــه دربار‬
‫شــمردهاند بهانهای مناســب در اختیار شــاه نهاد‪ .‬شــاه در دوم تیرماه ‪ 1187‬ه‪.‬ش‪.‬به پیشــنهاد لیاخوف‬
‫روســی‪ ،‬فرمان حمله به مجلس را صــادر کرد و هرچند در ظاهر همهچیز به ســود شــاه تمام شــد ولی‬
‫سـرانجام مقاومت علماء نجف که در فتوای خود به دفاع از نهضـت و سـرزنش محمدعلی شاه پرداختند‬
‫ونیز تالش ستارخان و باقر خان به فت تهران باع برکناری محمدعلی شاه گردید‪.‬‬

‫علل شکمت مشروهه‬

‫‪ 1‬ی ماهیت کامالً متفاوت نیروهای مشروهه‬
‫ازجمله عوامل مهمی که باع ضــعف وزوال انقالب مشــروطه گردید ماهیت کامالا متفاوت نیروهایی بود که رهبری انقالب‬
‫مشــروطه را بر عهده داشــتند‪ .‬عدهای از روشــنفکران که بهعنوان نظریهپردازان این انقالب بهحســاب میآمدند دارای مبانی‬
‫معرفتی و اندیشـهای بودند که با جهانبینی و اندیشه روشنفکران درباری تفاوت بنیادین داشت‪ .‬آنان به حق الهی پادشاهان‬
‫و یا مزایای اسـتبداد سـلطنتی و محافظهکاری سیاسی اعتقاد نداشتند‪ .‬آنان به تکریم ظل اهللهای روی زمین نمیپرداختند‬
‫بلکه اصــول برابری و آزادی و برادری را میســتودند‪( .‬آبراهامیان‪ ،1189،‬ایران بین دو انقالب ص ‪ )66‬آنان قشــر خاصــی را‬
‫تشــکیل میدادند که معتقد به تجددگرایی آنهم از نو ع غربی بودند‪ .‬روشــنفکران تجددگرا بیشــترین حمله را نســبت به‬
‫اسـتبداد سـلطنتی داشـتند؛ و آن را دشـمن ذاتی آزادی و برابری میپنداشتند‪ .‬جزماندیشی مذهبی را مخالف طبیعی تفکر‬
‫عقالنی و امپریالیسـم را اسـتثمارگر سـیریناپذیر ممالکی ناتوان چون ایران میدانسـتند بنابراین روشنفکران‪ ،‬مشروطیت را‬
‫کلیدی برای گسـسـتن سلطنت ارتجاعی و سکوالریسم را برای گسستن نفوذ محافظهکارانه روحانیون و ناسیونالیسم را برای‬
‫خشـکاندن ریشـههای اسـتثمار میپنداشـتند‪ .‬بدیهی اسـت این اندیشـهها هنوز تبیین تئوریک نشــده بود تا بهصورت یک‬
‫ایدئولوژی مسلط در آید ضمن آنکه سکوالریسم تا حد زیادی با نقش و کارکرد دین و عالمان دینی تضاد داشت‪ ،‬میتوانست‬
‫نیروهای مذهبی را بهعنوان عظیمترین پشــتوانه اجتماعی نهضــت از صــحنه خارج کند‪ .‬از همین رو در بســیاری از حوزهها‬
‫روشـنفکران برای استفاده از نهادها و نیروهای مذهبی عمدتاا به ابهام و پردهپوشی متوسل میشدند‪ .‬روشنفکران غافل از این‬
‫نکته بودند که هرگونه حرکتی در جامعه ایران بدون پشــتوانه مذهبی و حمایت علما و روحانیون محکومبه شــکســت بود و‬
‫سکوالریسم طرحی نیست که موردپذیرش جامعه ایران قرار گیرد‪.‬‬
‫در مقابل‪ ،‬نیروهای مذهبی و روحانیون قرار داشـتند که نیروهای مذهبی اسـاساا حکومت سلطنتی را غصبی میپنداشتند و‬
‫برای آن هیچگونه مشــروعیتی قائل نبودند از دیدگاه آنها حتی حکومت مشــروطه هم حکومت رســمی بهحســاب نمیآمد‪.‬‬
‫چراکه نوعی حکومت غیر معصــوم میباشــد؛ اما آنها بهناچار برای جلوگیری از ظلم مضــاعف و ایجاد مانع برای اجحاف و‬
‫تعدی زمامداران قاجار‪ ،‬دفاع از مشـروطیت را واجب میشمردند؛ و بر همین اساس عدهای از نیروهای مذهبی تا آخر مدافع‬
‫مشروطیت بودند‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫در میان روحانیون شــیخ فضــلاهلل نوری به همراه عدهای دیگر ابتدا از مدافعان مشــروطه بهحســاب میآمد اما زمانی که‬
‫روشنفکران تجددگرا ماهیت وابسته به غرب خود را آشکار ساختند در مقابل مشروطه قرار گرفت‪.‬‬
‫همانطور که گفته شـد گروهها و نیروهای اجتماعی متعدد با مبانی فکری گوناگون رهبری مشروطه را به عهده داشتند لذا‬
‫وجه اشـتراک همه نیروهای درگیر در نفی وضـع موجود بود اما در ترسـیم وضعیت مطلوب اختالفات عمیق و ریشهای بود‪.‬‬
‫این اختالفات به حدی بود که به طرد و تکفیر هم میپرداختند‪.‬‬

‫"قدرت خواهی و خودسـری حتی اغتشـاش طلبی بسـیاری از انجمنهای مشروطهخواه بدفهمی و کار ندانی و‬
‫کارشــکنی انقالبیون افراطی‪ ،‬ســوءاســتفاده از آزادی بیان و قلم و مطبوعات‪ ،‬عامل مهم و مؤثر در تســریع حمله‬
‫مخالفان در هر دو جبهه‪ ،‬جبههی نظر و جبههی عمل بوده اسـت‪(" .‬مشـروطهایرانی‪ ،‬ماشاءاهلل آجودانی‪ ،‬ص ‪11‬‬
‫چام نهم ‪ ،1187‬نشر اختران)‬

‫‪2‬ی ماهیت شهری بودن هبقات انقالبی‬

‫انقالب مشـروطه در ایران یک انقالب شهری متشکل از طبقات متوسط و بازاریان و سایر قشرهای شهرنشین بود و دهقانان‬
‫ایرانی در این جنبش شرکت نداشتند‪ .‬طبقات اجتماعی که در رهبری و یا در صفوف هواداران انقالب حضور داشتند به همه‬
‫قشـرهای شـهری تعلق داشتند اهداف انقالب نه بهگونهای مشخا بیانگر منافع روستائیان بود و نه آنها بهطور مستقل در‬
‫انقالب شـرکت داشـتند‪ .‬هیچگاه خواسـت عدالت اجتماعی و اقتصـادی بیشتر برای روستائیان مطرح نشد و آنها نیز هرگاه‬
‫بهصـورت گروهی در مبارزه شـرکت کردند بی اسـتثناء بهوسـیله مالکان خود متشـکل و رهبری میشــدند‪ .‬لذا مشروطه به‬
‫هنگام نیاز‪ ،‬از حمایت قشــر وســیعی از روســتائیان محروم بود‪( .‬کاتوزیان‪ ،‬محمدعلی همایون‪ ،‬اقتصــاد ســیاســی ایران از‬
‫مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی‪ ،‬مترجمان محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی‪ .1177،‬نشر مرکز‪ .‬چام ششم‪)115: .‬‬

‫‪ 3‬ی قطع حمایت فعاالنه انگلمتان از انقالب مشروهه‬

‫"موفقیت اولیه انقالب‪ ،‬بسـیار سـاده بهدسـتآمده ــــ گذشته از کوشش انقالبیان ــــ تا حدی مرهون ضعف شخا شاه و‬
‫تااندازهای ناشــی از پشــتیبانی فعال دولت انگلیس از انقالب بود که از طریق هیئت نمایندگی آن در تهران و ســایر شــهرها‬
‫صــورت میگرفت‪ .‬حمایت انگلیس از انقالب با منافع و ایدئولوژی آن‪ ،‬هر دو ســازگاری داشــت‪ .‬بدینســان هم در عرصــه‬
‫دیپلماتیک بر ضـد روسیه پیشروی میکرد که بهطور فزایندهای دامنه نفوذ خود را در دربار ایران گسترش داده بود‪ ،‬وهم از‬
‫آرمان آزادی و دموکراسـی جانبداری میکرد که آن را وجه مشـخصـه نظام خود میدانست‪( .‬کاتوزیان‪ ،‬محمدعلی همایون‪،‬‬
‫اقتصـاد سـیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی‪ ،‬مترجمان محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی‪ .1177،‬نشر مرکز‪.‬‬
‫چام ششم‪ .‬همان‪)114:‬‬
‫در ســال ‪ 1186‬بر اســاس یک پیمان مخفی بین روس و انگلیس‪ ،‬ایران به دو منطقه نفوذ انگلیس و روس تقســیم شــد که‬
‫بهوســیله یک منطقه بیطرف جدا میشــد‪ .‬این پیمان‪ ،‬احتماالا مهمترین قطع حمایت فعال انگلیس از انقالب مشــروطه و‬
‫شـدت یافتن پشـتیبانی روسیه از شاه بود‪( .‬کاتوزیان‪ ،‬محمدعلی همایون‪ ،‬اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله‬
‫پهلوی‪ ،‬مترجمان محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی‪ .1177،‬نشر مرکز‪ .‬چام ششم‪ .‬همان‪)114:‬‬

‫‪44‬‬
 ‫شیخ فضلاهلل نوری‬
‫دیدگاهها نسـبت به شـیخ و نقش آن در مشـروطه بسیار متفاوت میباشد‪ ،‬اندیشه سیاسی شیخ در دوره مشروطیت یکی از‬
‫بح انگیزترین مقوالتی است که پژوهشگران تاریخ معاصر را به خود مشغول ساخته‪.‬‬
‫ـــ عدهای درباره شیخ با بینشی منفی و بدبینانه به قضاوت نشسته و درواقع همه مشکالت مشروطه را در همدستی شیخ با‬
‫محمدعلی شاه دانسته وی را عامل استبداد معرفی کردهاند‪.‬‬
‫بر اسـاس این دیدگاه اسـتبداد ضـعیفتر از آن بود که توان مقابله با انقالبیان را داشـته باشـد و اگر نبود همدسـتی شیخ با‬
‫محمدعلی شـاه هیچگاه شاه توان سرکوب مجلس را نداشت‪ .‬مشروعه خواهی ابزاری شد در خدمت شاه تا استبداد سنتی را‬
‫با برخی تعدیلها دوباره بر پا دارد‪ .‬شاه در مقابل مشروطه استبداد را علم نکرد بلکه‪ ،‬او نیز‪ ،‬مشروعه را پیش نهاد‪ .‬این شگرد‬
‫در نظر به معنای اسـتقرار حکومتی مبتنی بر قانون فقه بود اما در عمل به احیای اسـتبداد انجامید‪ .‬بر همین اساس عامالن‬
‫شاه در تظاهرات بزرگ خیابانی شعار «ما دین نبی خواهیم مشروطه نمیخواهیم» را سر دادند‪( .‬همان‪)111-98:‬‬
‫ـ اما عدهای شیخ را تنها قهرمان مشروطه و آگاهترین شخا در بین نیروهای مذهبی نسبت به حواد و جریانات انحرافی‬
‫در مشـروطه دانستند‪ .‬اولین کسی که در میان نیروهای مذهبی متوجه هویت ضد دینی روشنفکری شد شیخ فضلاهلل نوری‬
‫بود‪ .‬لذا مشـروطه مشروعه را مطرح ساخت‪ ،‬از دیدگاه این گروه نطفه مشکالت و ضعف مشروطه زمانی بسته شد که عدهای‬
‫روشـنفکر و متجدد خودباخته در تحصـن به سـفارت انگلیس پناه برده و از همانجا تشطط و دودستگی آغاز شد‪ .‬بر اساس‬
‫این دیدگاه‪ ،‬نیروی مذهبی با حضــور مرجعیت برای تحقق عدالتخانه همانند جنبش تنباکو از بســیج مردم بهرهمند بود و‬
‫نیازی به استمداد از نیروهای انگلیسی نبود‪.‬‬
‫قیام مشــروطه برخالف تنباکو به نتیجه نرســید دلیل این مســأله ورود نیروی منورالفکری به این جنبش و تحمیل دیدگاه‬
‫خود بر آن بود‪ .‬پس از مراجعه عدهای به ســفارتخانه انگلیس‪ ،‬متحصــنین ابتدا از شــرع احمدی و ســنت محمدی ســخن‬
‫میگفتند اما بهتدریج با تأثیر روح منورالفکری خواسته عوض شد و مفاهیم فرهنگ غربی اضافه شد؛ و اگر رخنه روشنفکران‬
‫نبود‪ ،‬مشـــروطـه نیز همچون جنبش تنبـاکو (که نیروهای مذهبی فقط رهبری آن را بر عهده داشـــتند‪ ).‬به پیروزی کامل‬
‫میرسید‪.‬‬
‫همانطور که مالحظه شـد دو دیدگاه کامالا متفاوت نسـبت به شـیخ مطرح میباشد اما واقعیت چیست آیا شیخ واقع اا عامل‬
‫استبداد بود و با محمدعلی شاه همدست بود؟ آیا با او همکاری داشت؟ در پاسخ به سؤاالت فوق توجه به چند نکته ضروری‬
‫میباشد‪:‬‬
‫در طول تاریخ معاصـر ایران نیروهای روشـنفکری و مذهبی دو عنصـر اصـلی نزاعهای اجتماعی و سـیاسی بودند اما این دو‬
‫عنصـر تفاوت اسـاسـی با یکدیگر داشتند‪ .‬مبارزات نیروهای روشنفکری عمدتاا متوجه استبداد بود و روشنفکران در مبارزه با‬
‫اسـتبداد و اسـتعمار بیشـترین توان خود را متوجه اسـتبداد کرده و مبارزه با استعمار را جدی تلقی نمیکردند‪ .‬روشنفکری‬
‫بهویژه در ســالهای آغاز پیدایش خودســر ســتیز با غرب نداشــت و به قدرتهای اســتعماری نگاه خوشبینانهتر داشــتند تا‬
‫اســتبداد داخلی؛ اما نیروهای مذهبی بین اســتبداد و اســتعمار همواره خطر اســتعمار را جدیتر تلقی میکردند و اصــوالا‬
‫اسـتبداد را زائیده استعمار میدانستند به همین دلیل هرگاه درگیری با استعمار خارجی‪ ،‬متوقف بر همکاری با والیان فاسق‬
‫باشد‪ ،‬نیروی مذهبی ناگزیر به این همکاری تن میدهد‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫ـ شیخ فضلاهلل نوری تا زمان افتتاح مجلس همگام با مشروطهخواهان معتقد به تحدید قدرت سلطنت بود‪ .‬شیخ‬
‫فضلاهلل به نقش خود در مشروطه چنین میگوید ‪:‬‬
‫«ایها الناس من بههیچوجه منکر مجلس شـورای ملی نیسـتم بلکه من مدخلیت خود را در تأسـیس این اساس‬
‫بیش از همه میدانم زیرا که علمای بزرگ که در مجاور عتبات عالیات و ســـایر ممالک هســـتند هیچیک همراه‬
‫نبودنـد و همـه را بـا اقـامـه دالیـل و براهین‪ ،‬من همراه کردم‪ .‬از خود آقایان عظام میتوانید این مطلب را جویا‬
‫شوید‪ .‬االنهم من همان هستم که بودم‪(».‬ترکمان ‪ :1161‬جلد اول‪)177 -178 :‬‬

‫اما با افتتاح مجلس و به دسـت گرفتن رهبری مشـروطه توسـط روشـنفکران و مسـائل متعاقب آن و نیز انتشار روزنامههای‬
‫نوظهور بین مشــروطهخواهان و شــیخ شــکاف ترمیمناپذیری پدید آمد گرچه او عقیده خود را به اصــالحات همچنان حفظ‬
‫میکند‪.‬‬

‫ضیاءالدین دری کالم شیخ را چنین نقل میکند‪:‬‬

‫«من واهلل با مشـروطیت مخالفت ندارم با اشـخاص بیدین و فرقه ضـاله ومضله مخالفم که میخواهند به مذهب‬
‫اســالم لطمه وارد بیاورند‪ ،‬روزنامهها را البد خواندهاید و میخوانید که چگونه به انبیاء و اولیاء توهین میکنند؛ و‬
‫حرفهای کفرآمیز میزنند‪ ،‬من عین همین حرفها را در کمیسـیونهای مجلس از بعضی شنیدم‪ ،‬از خوف آنکه‬
‫مبادا بعدها قوانین مخالف شـریعت اسـالم وضع کنند خواستم از این کار جلوگیری کنم لذا آن الیحه را نوشتم‬
‫تمام دشمنیها از همان الیحه سرچشمه گر فته است‪(».‬ترکمان‪ :1161،‬جلد دوم‪)177- 178 :‬‬

‫شـیخ در مقابله با این انحرافات سـعی فراوانی در ایجاد اتفاقنظر میان روحانیون از طریق حرکت مشروطهخواهی به مراجع‬
‫نجف و جلـب حمایت آنها نمود لذا تالش فراوانی نمود تا نظرات خود را به ســـایر علماء خاصـــه مراجع نجف بقبوالند اما‬
‫هنگامیکه شــیخ از جلب حمایت مراجع نجف ناکام ماند و خود را از حمایت قدرتمندترین بخش روحانیت بینصــیب دید‬
‫برای غلبه بر دشمن اصلی تنها یک راه پیش رو مییابد و اتحاد کامل با پادشاه برای نابودی دشمن مشترک است و چون در‬
‫این راه گام گذاشـت چگونه میتوانسـت باز سخن از اصالحات و تضعیف قدرت پادشاهان بر زبان آورد بر همین اساس شیخ‬
‫در اواخر عمر خود بهکلی از اندیشه تحدید سلطنت و تخفیف ظلم منصرف شده بود‪.‬‬
‫‪ -‬خالصه آنکه برای شیخ در عصر غیبت سه شیوه حکومتی منظور بود ازنظر وی مناسبترین شکل حکومت والیتفقیه بود‬
‫اما از سـر واقعبینی آن را دسـتنیافتنی میدید و از میان دو شـکل دیگر حکومت ضرر و زیان دولت استبدادی مهارشده را‬
‫برای شــریعت‪ ،‬کمخطرتر از دولت مشــروطه میدانســت و معتقد بود حکومت اســتبدادی که با یک عدالتخانه مهار گردد‬
‫بهمراتب کمخطرتر از حکومت مشـروطهای اسـت که دسـتنشـانده فرهنگ غرب باشـد‪ .‬شـیخ فضلاهلل نوری در نامهای به‬
‫علمای شـهرستانها چنینی نوشت ‪...":‬شما بهتر میدانید که دین اسالم اکمل ادیان واتم شرایع است؛ و این دنیا را به عدل‬
‫و شـوری گرفت‪ .‬آیا چه افتاده است که امروز باید دستور عدل ما از پاریس برسد و نسخه شورای ما از انگلیس بیاید اگر این‬
‫سـرّ سیاسی را از دارالخالفه و غیرها استکشاف فرمودید خواهید دید که در این فتنه عظیم «برز االسالم کله الی الکفر کله»‪.‬‬
‫آنوقت داعیه اسـالم را اجابت خواهید کرد و به اسـتغاثه ما لبیک خواهید گفت‪( "...‬تاریخ سیاسی معاصر‪ ،‬مدنی ‪ ،111:‬جلد‬

‫‪46‬‬
‫‪ )1‬ازاینرو زمانی که وی دولت اســتبدادی را در چالش با مشــروطهخواهی دید‪ ،‬بیهیچ تردیدی و تأملی برای یاریدادن آن‬
‫برخاست و از هیچ اقدامی در جهت نابودی مشروطه فروگذار نکرد‪( .‬کیان‪ ،‬شماره‪ 17،‬سال ‪)1174‬‬

‫انقراض سلمله قاجار و تأسیس سلمله پهلوی‪ ،‬کودتای سوم اسفند ‪( 1211‬ه‪.‬ش)‬
‫اوضاع ایران پس از مشروهه‬
‫پیش از پرداختن به چگونگی انقراض ســلســله قاجار‪ ،‬باید بهاختصــار شــرایط اجتماعی – ســیاســی ایران پس از مشــروطه‬
‫بپردازیم هنوز چندی از مشــروطه نگذشــته بود که امیدهای اولیه بر باد رفت اندکی پس از مشــروطه‪ ،‬نیروهای مذهبی که‬
‫طالیه دارا انقالب بودند بهتدریج از صحنه خارج گشتند‪ .‬شیخ فضلاهلل نوری (‪ 1188‬ه‪.‬ش) محکومبه اعدام گردید‪ .‬یک سال‬
‫پس از تشـکیل مجلس دوم‪ ،‬دو حزب سیاسی در مجلس ظهور کرد‪ :‬حزب دموکرات که نماینده روشنفکران رادیکال بود‪ ،‬در‬
‫انجمنها ریشه داشت و از طریق فغقاز بارادیکالیسم روسی در ارتباط بود؛ و اعتدالیون که نماینده علما‪ ،‬تجار و دیوانساالران‬
‫بلندپایه و عمدتاا طرفدار مشـروطه بودند‪ .‬سـتیزه بین دموکراتها و اعتدالیون زمانی به اوج تنشزدایی خود رسید که چهار‬
‫عضو جناح مسل دموکراتها سید عبداهلل بهبهانی روحانی بسیار پرنفوذ و مبارز پیشین انقالب مشروطه را به دلیل مقاومت‬
‫او در برابر حرکتهای تند روشـنفکران به قتل رسـاندند‪ .‬برخی از رهبران دموکراتها‪ ،‬نظیر سید حسن تقی زاده که پایشان‬
‫در این قتل در میان بود‪ ،‬تبعید شـــدند و برخوردهای مســـلحانه بین طرفداران دو حزب ســـیاســـی در پایتخت درگرفت‪.‬‬
‫(همان‪ .)116:‬سید محمد طباطبائی نیز پسازاین جریان از صحنه سیاست منزوی شد‬
‫در خالل جنگ جهانی اول‪ ،‬ایران به اشــغال نیروهای متفقین درآمد و میدان جنگ نیروهای اشــغالگر شــد‪ .‬قرارداد ‪1917‬‬
‫انگلیس و روســیه‪ ،‬عمالا ایران را به دو منطقه نفوذ روســیه در شــمال و انگلیس در جنوب تقســیم کرد‪ .‬در مهرماه ‪1189‬‬
‫نیروهای انگلیسی‪ ،‬بهظاهر برای فرونشاندن شورشهای ایالت و خونریزی‪ ،‬از خلیجفارس به خاک ایران تجاوز کردند و شیراز‬
‫و اصـفهان را به تصـرف درآوردند‪ .‬در آبان همان سـال‪ ،‬نیروهای روسـی شهرهای رشت و انزلی را اشغال کردند (آبرهامیان‪،‬‬
‫‪ )118:1981‬در جریان جنگ جهانی اول سـربازان عثمانی بخشهای غربی ایران را اشغال کردند و مأموران آلمانی به مسل‬
‫ساختن عشایر پرداختند‪( .‬همان‪ ،)111:‬درسالهای پرآشوب مشروطه تا پایان جنگ جهانی اول بسیاری از مردم از گرسنگی‪،‬‬
‫بیماری و جنگ جان باختند‪ .‬دولت مرکزی که جز در تهران وجود خارجی نداشت ناتوان و بیمار به حیات خود ادامه میداد‪.‬‬
‫«در این اوضــاع بود که جنبشهای مردمی و اصــالحطلبانه و ضــد اســتعماری ظهور کردند‪ .‬نهضــت جنگل مهمترین این‬
‫جنبشها بود که در رأس آن میرزا کوچک از مبارزین پرشور مشروطه محسوب میشد ‪ ،‬درر واکنش به فساد حاکم بر کشور‬
‫و نفوذ بیگانه در سالهای پرآشوب پس از جنگ اول جهانی‪ ،‬قیام مسلحانهای را در جنگلهای گیالن سازمان داد‪ .‬جنگلیها‬
‫موفق شـدند رشـت را تصرف کنند‪ ،‬اما حضور نیروهای کمونیست به اختالفات داخلی دامن زد و نهضت را با شکست مواجه‬
‫کرد‪ .‬بعد از به قدرت رسـیدن رضـاخان جنگلیها از قوای دولتی شـکسـت خوردند و کوچک خان نیز در جنگلهای شمال‬
‫گرفتار برف بوران شد و فوت کرد‪.‬‬
‫در تبریز نیز شیخ محمد خیابانی ــــ از روحانیون مشروطهخواه ــــ برای ریشهکنی هرجومرج و نابسامانی در آذربایجان قیام‬
‫کرد‪ .‬این قیام چندان به درازا نکشید و با کشته شدن خیابانی پایان یافت در جنوب کشور نیز تنگستانیها با حمایت علمای‬
‫فارس علیه نفوذ انگلســتان قیام کردند و به جنگ با نیروهای انگلیســی پرداختند‪ .‬این نهضــتها در اعتراض به وضــعیت آن‬

‫‪47‬‬
‫زمان رخ دادند که به دلیل پراکندگی و محدودیت نتوانســتند به نابســامانیها پایان دهند و حتی گاه خود نیز در ایجاد جو‬
‫ناامنی مؤثر بودند» (جمعی از نویسندگان‪)71 ،1184 ،‬‬
‫در چنین وضـعیتی انقالب اکتبر ‪ 1917‬بلشـویکها در روسـیه به پیروزی رسید‪ .‬انقالبیان تمام امتیازات تزارها در ایران را‬
‫لغو کردند و اسـباب آسـودگی ظاهری و مقطعی ایرانیان از همسایه شمالی را فراهم آوردند؛ و محبوبیتی در میان ایرانیان به‬
‫دست آوردند‪.‬‬

‫نقش انگلمتان در به قدرت رسیدن رضاخان‬

‫انگلسـتان در طول جنگ جهانی اول‪ -‬به اهمیت و کارآمدی نفت بهجای زغالسـنگ پی برده بود‪ .‬اندیشه تضمین بلندمدت‬
‫آن را در سر میپروراند‪.‬‬
‫از طرف دیگر ادامه درگیریهای داخلی در ایران و احتمال ســـقوط کشـــور در دام تبلیغات بلشـــویک و پدید آمدن انقالب‬
‫کمونیسـتی در ایران و درنتیجه به خطر افتادن ذخایر نفتی‪ ،‬انگلسـتان را به تثبیت اوضـاع اقتصـادی و سـیاسی و درنهایت‬
‫ایجاد دولت مقتدر مرکزی رهنمون سـاخت‪ .‬این کشور در آغاز با انعقاد قرارداد ‪ 1919‬وثوقالدوله وارد عمل شد‪ .‬این قرارداد‬
‫با مخالفت افکار عمومی و دولتهای خارجی روبرو شد‪ ،‬تصویب نشد‪ .‬لذا انگلستان به نقشهای دیگر دست یازید‪.‬‬
‫این نقشـه چیزی جز تشـکیل یک دولت قدرتمند مرکزی نبود‪ .‬اگر در مشروطه منافع انگلستان اقتضا میکرد تا به تضعیف‬
‫دولت مرکزی اقدام نماید و از تمایل دولت قاجار به شـوروی جلوگیری به عمل آورد اما ابن بار منافع انگلیسیها در تشکیل‬
‫و حمایت دولت مرکزی بود‪ .‬انگلیسیها برای چنین کاری رضاخان را برگزیدند‪.‬‬
‫رضاخان از افسران جاهطلب قزاق‪ ،‬تنها نیروی نظامی مدرن ایران بود که به کمک آیرو نساید بهفرماندهی قزاقها رسید و به‬
‫پیشــنهاد عوامل انگلیســی برای ســامان دادن کودتا و پدید آوردن یک دولت قدرتمند رهســپار تهران گردید‪ .‬بدین ترتیب‬
‫کودتای ســوم اســفند ‪ 1199‬شــکل گرفت و تهران به اشــغال کودتاچیان درآمد‪ .‬ســید ضــیاءالدین طباطبائی با حمایت‬
‫انگلیسیها نخستوزیر و رضاخان نیز از احمدشاه‪ ،‬فرمان سردار سپه گرفت‪.‬‬

‫نقش روشنفکران در تأسیس سلطنت پهلوی‬

‫اوضــاع پر از هرجومرج و ازهمگســیخته ایران باع گردید تا روشــنفکران با اعتقادات گوناگون در داخل و خارج " وحدت‬
‫ملی " را وسیلهای برای جلوگیری از فروپاشی کشور بدانند‪ .‬فکر وحدت ملی مستلزم یک دولت مقتدر و متمرکز بود‪ .‬تقی‬
‫زاده در سـال ‪ 1115‬در نوشـته خود تأکید میکرد که ایجاد یک حکومت مرکزی مقتدر پیششرط اصلی اصالح و پیشرفت‬
‫است‪.‬‬
‫بسـط و اشاعه اندیشههای ناسیو نالیستی که بعدها بهعنوان بنیاد نظری و عملی‪ ،‬ایدئولوژی رژیم رضاشاه عرضاندام کرد تا‬
‫حد زیادی مولود تفکرات سیاسی روشنفکرانی چون تقی زاده ــ کاظمزاده ـ محمدعلی جمالزاده ـ محمد قزوینی و ابراهیم‬
‫پورداود بود که در قالب حزب تجدد ظاهر گشته بودند‬
‫روشـنفکران سـیاسـی به این جمعبندی دستیافته بودند که برای گذار به مدرنیته‪ ،‬دولت مرکزی و مقتدر به یک شخصیت‬
‫نیرومند‪ ،‬یک " فرمانروای مسـتبد روشـناندیش" نیاز است که گذار به اصالحات را عملی سازد‪ .‬سردار سپه را بهرغم تربیت‬
‫قزاقیاش میتوان با کمکهای فکری و ســیاســی به یک دیکتاتور مصیل تبدیل کرد‪ .‬آنان با توجه به تجربیات سـالهای‬

‫‪48‬‬
‫پرآشـوب پس از مشـروطه به این نتیجه رسـیدند که بدون ایجاد زیربنای مناسـب اداری‪ ،‬نوسازی اقتصادی ــــ اجتماعی و‬
‫تقویت دولت مرکزی نمیتوانند به آرمانهای مدرنیته دسـت یابند‪ .‬لذا به همکاری با رضـاخان همت گماشتند‪ .‬حزب تجدد‬
‫که اکثر کرسیهای مجلس را به دست گرفته بود عمدهترین گروه طرفدار رضاخان شمرده میشد‪.‬‬
‫تیمورتاش‪ ،‬تقی زاده‪ ،‬تدین و فروغی در شـمار اعضای مهم این حزب جای داشتند‪ .‬تجدد آمرانه با یک دیکتاتوری انقالبی را‬
‫راهحل توسـعه ایران میدانستند‪ .‬دیکتاتوری خاصی که با قدرت و سرعت بتواند ایران را به توسعه برساند‪ .‬این گروه نماینده‬
‫روشنفکری سطحینگر عصر مشروطه بود‪.‬‬
‫توجه فزاینده به صــنعتی شــدن‪ ،‬علم‪ ،‬فنآوری و ایدئولوژی توســعهگرایی‪ ،‬ذهن روشــنفکران ایرانی را از جهتگیریهای‬
‫دموکراتیک و رهاییبخش مدرنیته دور سـاخت‪ .‬اینان دانسته یا ندانسته ثمرات پربار مشروطه را بر باد دادند و روح استبداد‬
‫را به تن بیمار ســلطنت بازگرداندند‪ .‬هرچند خود اولین قربانیان ســادهاندیشــی خویش گردیدند و بعضــی از آنها به دس ـت‬
‫رضاخان کشته شدند‪ .‬بههرحال حزب تجدد در مجلس پنجم با تصویب مادهواحدهای سلطنت قاجار را منقرض اعالم کرد؛ تا‬
‫تعیین تکلیف قطعی حکومت از ســوی مجلس مؤســســان قدرت آن را به مجلس شــورا وانهاد و مقدمات انتقال قدرت از‬
‫قاجاریه به پهلوی را فراهم آورد‪.‬‬

‫ویژگیها سلطینت رضاشاه‬

‫‪ 1‬یحمله به مذهب‬
‫رضاخان قبل از اینکه به قدرت برسد و سلطنت پهلوی را تأسیس کند با اقداماتی کامالا مذهبی آشکار شد‬
‫او از طریق مالقات با علمای قم درصـدد جلب اعتماد آنها برآمد رضـاخان با شرکت در مراسم مذهبی مانند احیاء شبهای‬
‫قدر و شـرکت در سـوگواریهای تاسـوعا و عاشورا و گل مالیدن بر سر و سینه در عزاداریها‪ ،‬زیارت عتبات عالیات‪ ،‬آویختن‬
‫مدال موالی متقیان به گردن‪ ،‬ممنوعیت مشــروبفروشــیها‪ ،‬تعیین ناظر شــرعیات و ارســال نامه به وزارت فرهنگ مبنی بر‬
‫رعایت مسـائل شـرعی اخالقی در مطبوعات و نمایشـات‪ ،‬به عوامفریبی مردم پرداخت اما پس از به قدرت رسیدن و تأسیس‬
‫سلطنت پهلوی ماهیت ضد مذهبی او آشکار گردید‪.‬‬
‫ســوگواری و عزاداری عمومی در ماه محرم‪ ،‬برگزاری مجالس مذهبی و روضــه‪ ،‬چه در خانهها و چه در مســاجد‪ ،‬در طول‬
‫تمامی ســـال ممنوع گردید‪ .‬در ‪ 17‬دی ســـال ‪ 1114‬کشـــف حجاب» زنان ایرانی بهزور انجام پذیرفت‪ .‬اســـتفاده از انواع‬
‫سرپوشها ممنوع و کاله جدید پهلوی و پس از اندی کالهفرنگی مطرح گردید‪ .‬اعتراض مردم مشهد به مسئله کشف حجاب‬
‫با شـدت تمام سـرکوب و صدها نفر در مسجد گوهرشاد به خاک خون کشیده شدند تا رژیم‪ ،‬قاطعیت و خشونت خود را در‬
‫مقابله با مذهب تثبیت کند‪( .‬جاللالدین مدنی‪ ،‬تاریخ سـیاسـی معاصر ایران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪«)144‬رضاشاه با حمله به مذهب دو‬
‫هدف اسـاسی را دنبال میکرد‪ :‬نابودی تشیع ایرانی و مراسم و مناسکش که آن را پدیدهای شرمآور و حاکی از عقبماندگی‬
‫کشــور بزرگ آریائی خود میدانســت؛ و نابودی هرگونه نهاد اجتماعی و مجرای همبســتگی و ارتباطات عمومی مســتقل از‬
‫دولت‪(».‬کاتوزیان‪)174،‬‬

‫‪49‬‬
 ‫‪ 2‬ی ایدئولوژی ناسیونالیمم‬
‫رضـاشـاه بهتبع دولتهای فاشـیسـتی عصـر خود‪ ،‬ناسیونالیسم را بهعنوان ایدئولوژی مشروعیت بخش رژیم خود برگزید‪ .‬با‬
‫بزرگنمائی تاریخ ایران باسـتان و قوم آریائی سـعی میشـد تمدن و تمام دوران حیات اسالمی ایران نادیده گرفته شود و با‬
‫تکیهبر گذشتهای مبهم‪ ،‬هویت اسالمی مردم ایران تحقیر گردد‪.‬‬

‫‪ 3‬ی استبداد مطلق‬

‫دوره سـلطنت رضاشاه یکی از تیرهترین دورانهای استبداد و سرکوب در تاریخ ایران است‪ .‬هرگونه مخالفتی شدیداا سرکوب‬
‫میشـد و حتی مخالفان احتمالی بالقوه خود را نیز از بین میبرد تیمورتاش وزیر دربار‪ ،‬سـردار اسعد وزیر جنگ‪ ،‬فیروز وزیر‬
‫مالیه که از یاران قدرتمند رضـاخان محسـوب میشـدند و نقش اصـلی را در به قدرت رساندن او ایفا کرده بودند بدون هیچ‬
‫اقـدامی علیه رضـــاخان انجام دهند به قتل رســـیدند‪ .‬علیاکبر داور وزیر عدلیه نیز از ترس خودکشـــی کرد‪ .‬فروغی که از‬
‫متفکرین و طراحان دولت پهلوی بود به جرم وســاطت برای جلوگیری از اعدام اســدی نایب التولیه آســتان قدس رضــوی از‬
‫مقام نخسـتوزیری عزل شـد‪ .‬مدرس به خواف تبعید شـد و پس از سـالها تبعید به شهادت رسید‪ .‬تمام احزاب و مطبوعات‬
‫مسـتقل را از بین برد‪ .‬مطبوعات موجود جز تمجید از شـاه کار دیگری نداشتند و هیچکس جرأت مخالفت با شاه را نداشت‪.‬‬
‫او در زمان انتخابات مجلس‪ ،‬لیسـتی از افراد موردنظر خود را برای اسـتانداران میفرستاد و آنها‪ ،‬این اسامی را از صندوقها‬
‫بیرون میآوردند؛ بنابراین مجلس به نهادی تشـریفاتی تبدیل شـد‪ .‬نهادی که تنها اوامر ملوکانه شـاه را امضاء میکرد‪ .‬تقلب‬
‫در انتخـابات بهگونهای بود که در انتخابات مجلس هفتم آیتاهلل مدرس نماینده مشـــهور تهران حتی یک رأی هم نیاورد و‬
‫فریاد او که «رأیی که من به خودم دادهام کجا رفته است» آبروی انتخابات را برد‪( .‬علی مدرس‪ ،‬مرد روزگاران‪ ،‬ص ‪)118‬‬
‫وزیران به نوکران خانگی شــاه وزارتخانههایشــان پیش از هر چیز به ابزاری بدل شــدند برای تحقق آرزوهای شــاه و افزایش‬
‫ثروت شـخصـی شـاه آزار و مصادره اموال بزرگ مالکان و تا اندازه کمتری بازرگانان معتبر برای شاه‪ ،‬نوکران و ارتشش امری‬
‫عادی شده بود‪( .‬کاتوزیان‪)169،‬‬

‫اقدامات رضاشاه‬
‫‪ -‬تمرکز و تقویت ارتش که مهمترین ابزار اســتواری قدرت رضــاشــاه بود فزونی گرفت‪ .‬قانون نظام اجباری در دوره وی‬
‫تصـویب شد هواپیما‪ ،‬تانک و زرهپوش وارد سازمان ارتش گردید (از سال ا ‪ 111‬تا سال ‪ 1111‬بهطور میانگین بیش‬
‫از ‪ 41‬درصد بودجه مملکت به بخش نظامی اختصاص یافت‪ - .‬ر‪ .‬ک‪ .‬کاتوزیان‪.-‬‬
‫‪ -‬در دوره سـلطنت رضـاشـاه گسـترش شـبکه حملونقل مورد تشویق قرار گرفت‪ ،‬زیرا از یکسو به فروش محصوالت‬
‫خارجی که گســترش آن را تشــویق میکردند کمک میکرد و از ســوی دیگر راهها‪ ،‬بهویژه راهآهن وســیلهای برای‬
‫حصــول اطمینان در زمینه اعمال کنترل ســیاســی‪ ،‬اقتصــادی و نظامی دولت بود؛ اما هزینه احدا شــبکه راهآهن‬
‫کشور و راههای زمینی بیشتراز جیب فقرا پرداخت شد‪ .‬همان زمان مرحوم مصدق ‪ 1‬اشکال به طرح احدا راهآهن‬
‫گرفت ‪ - 1‬چرا راهآهن و نه یک جاده بینالمللی مدرن ‪ -1‬چرا از مسیر ‪...‬به تهران و نه از مسیر ‪( ...‬کاتوزیان)‪.‬‬
‫‪ -‬در دوره حکومت رضـاشـاه موقعیت زمینداران تقویت شـد و سط زندگی روستایی سقوط کرد‪ .‬سلطه طبقات باال بر‬
‫دادگاهها و سـازمانهای دولتی باع سـلب مالکیت کشاورزان بدون زمین میشد که روی آن کار میکردند‪ .‬در این‬

‫‪51‬‬
‫دوره حدود ‪ 95‬تا ‪ 98‬درصــد کشــاورزان بدون زمین بودند‪ .‬درحالیکه درآمد ریالی طبقات محروم بین ســالهای‬
‫‪ 1117‬تا ‪ 1111‬تقریباا ثابت بود‪ ،‬بودجه دولت بیشتر از ‪ 11‬برابر گردید‪.‬‬
‫‪ -‬تأسـیس نظام ثبت و اسـناد و امالک که مورد سـو اسـتفاده طبقات باال قرار گرفت (کاتوزیان) رضـاشـاه با اختصاص‬
‫تعدادی از کارخانههای دولتی به خود و ضبط زمینهای با ارزش ازجمله مقادیر وسیعی از زمینهای سواحل دریای‬
‫خزر حدود ‪ 14‬هزار ســند مالکیت به نام خود صــادر کرد طی چند ســال آن نظامی فقیر ســابق تبدیل به ثروتمند‬
‫بزرگ تبدیل شــده بود‪ .‬او همچنین دارایی زمیندارانی که از دســتوراتش ســرپیچی میکردند تصــاحب میکرد‪ .‬در‬
‫سال ‪ 1199‬رضاشاه ‪ 1111‬ده را تحت اختیار داشت‪( .‬ازکیا؛‪)86 ،1174‬‬
‫‪ -‬رضـاشـاه ضـمن تکیهبر ارتش به سـیاسـت تمرکز کشـور و مبارزه با خانهای متنفذ‪ ،‬بهویژه سران عشایر کوچنشین‬
‫پرداخت بسـیاری از آنها اعدام شـدند یا به زندان افتادند یا بهجاهای دوردست تبعید شدند صنعت دامداری کشور‬
‫نیز با اســکان اجباری ایالت و عشــایر رو به نابودی رفت و عشــایر اســکانیافته که منبع درآمد خود را ازدســتداده‬
‫بودند به یکی از فقیرترین اقشار جامعه تبدیل شدند‪.‬‬
‫‪ -‬تقســیمات اداری کشــور برای تقویت قدرت مرکزی تغییر کرد و اختیارات والیهای مراکز مهم کشــور‪ ،‬محدود شــد‪.‬‬
‫ایالتها منحل شـدند و سـرتاسر کشور به ‪ 11‬استان» تقسیم گردید‪ ،‬در چارچوب این استانها ‪« 49‬شهرستان» به‬
‫وجود آمد‪ .‬هر شــهرســتان به بخشهایی تقســیم میشــد‪ .‬خانهای محلی از اشــغال مقام اســتانداری یا فرمانداری‬
‫محروم گردیدند‪ .‬در کنار هر فرماندار سیاسی یک فرماندار نظامی هم حضور داشت (کاتوزیان)‬
‫‪ -‬ازجمله اقدامات نو گرایانه رضـاشـاه تأسیس بنگاههای اقتصادی تحت سرپرستی دولت بود‪ .‬در دورهای کمتر از بیست‬
‫سـال‪ ،‬جادهها و شـبکه ارتباطی‪ ،‬ظرفیت صـنعتی‪ ،‬کاربرد تکنولوژی مدرن‪ ،‬آموزش جدید متوسطه و عالی گسترش‬
‫بســزایی یافت ‪ .‬اعزام دانشــجو به خار ج درحالیکه بیش از ‪ 91‬درصــد مردم بیســواد بودند‪" .‬کاتوزیان"‪ .‬بانکداری‬
‫نوین شـبکه بهداشـت راهاندازی شـد‪ .‬آیا منصـفانه نیست اگر گفته شود که «دستکم از دیدگاه اقتصادی» رضاشاه‬
‫کشــور را در مقایســه با آنچه بود در وضــعیت بســیار بهتری ترک کرد؟ پاســخ منفی اســت‪ .‬برای مطالعه به کتاب‬
‫«اقتصاد سیاسی ایران»‪ ،‬کاتوزیان مراجعه کنید‪.‬‬

‫اشغال ایییران و پیامدهای آن‬

‫گرایش‪ .‬به آلمان و حضـور مسـتشـاران آلمانی در ایران و خودداری رضاشاه از اخراج آلمانها بهانهای شد تا ایران به اشغال‬
‫متفقین در آید‪ .‬اشـــغال ایران پیامدهای ســـیاســـی اجتماعی بســـیار عمیقی بر جا میگذارد و نقطه عطفی در تاریخ ایران‬
‫محسوب میشود‪ .‬پس از قریب ‪ 711‬سال از اشغال ایران بهوسیله مغولها‪ ،‬این دومین بار بود که کشور اشغال میشد‪ .‬ارتش‬
‫پرهزینه او نیز مقاومتی از خود نشـان نداد و بهسرعت از هم پاشید‪ .‬از طرف دیگر رژیم رضاشاه به دلیل سیاستهای غلط و‬
‫اسـتبدادی خود حمایت نیروهای مذهبی‪ ،‬روشـنفکران‪ ،‬روسـتائیان و عشایر را از دست داد‪ .‬لذا هیچگونه پایگاه مردمی برای‬
‫رژیم باقی نمانده بود که با تکیهبر آن بتواند تمامیت ارضی ایران را در مقابل تهاجم اشغال گران حفظ نماید‪.‬‬
‫اشـغال ایران پیامدهای خاص خود را داشـت‪ :‬ازنظر سـیاسـی قدرت متمرکز و اسـتبداد خشـن رضـاشـاهی از هم پاشید و‬
‫نیروهای سـیاسـی که سـالها در فشـار و خفقان بودند یکباره آزادشـده نارضـایتیهای سرکوبشده ‪ 16‬ساله بیرون ریخت‪.‬‬
‫مجلس سـیزدهم که نمایندگان منتخب رضـاشـاه بودند به جناحهای مختلف تقسیم شد و بسیاری از آنان علیه ارباب سابق‬

‫‪51‬‬
‫خود سـخن گفتند و از او بیزاری جسـتند‪ .‬دربار که مراکز اصلی قدرت خود را ازدستداده بود با چند تن از رجال قدیمی و‬
‫شـاه جوان‪ ،‬ضـعیف وبی اراده درصحنه سیاسی ایران برای حفظ خود دستوپا میزد‪.‬احزاب سیاسی متعددی تشکیل شد و‬
‫رجال مشـهور هرکدام حزبی تأسیس کرده و به تبلی مرام خود پرداختند؛ اما هیچکدام از این احزاب بهجز حزب توده دوام‬
‫نیاورد‪ .‬ایالت و عشایر که عقده سرکوبیهای رضاشاه را داشتند دوباره مسل شده دست به شورش زدند‪.‬‬
‫ازلحاظ اقتصـادی نیز حضـور متفقین و دخالتهای آنها به اقتصـاد ایران بسیار ضربه زد‪.‬بهجز تخریب اموال و منابع دولتی‬
‫که با اسـتفاده بیرویه بهخصـوص در مورد راهآهن صورت گرفت‪ ،‬آنها کاالهای خود را به قیمت باال به ایران میفروختند و‬
‫مواد مورد مصــرف خود را ارزان میخریدند و ســرانجام با کاهش دادن ارزش پول ایران که درچند نوبت انجام گرفت قدرت‬
‫خرید خود را در ایران چند برابر کردند و قدرت خرید مردم را کاهش دادند و بهاینترتیب کمبود و گرانی به وجود آوردند‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫ل چهارم‬ ‫فص‬

‫ل‬ ‫م‬ ‫ض‬‫نه‬

‫پهلوی دوم ( ت ی شدن ت)‬
‫نف‬

‫‪53‬‬
 ‫دورههای حاکمیت سیاسی محمدرضا پهلوی‬
‫دوران حاکمیت سیاسی پهلوی دوم را میتوان به دورههای مختلف میتوان تقسیم نمود؛ اما جهت بررسی اجمالی و کلی از‬
‫اوضاع ایران‪ ،‬حاکمیت محمدرضا پهلوی را به سه دوره تقسیم خواهیم کرد‪.‬‬
‫‪ -1‬از شهریور ‪ 1111‬تا مرداد ‪1111‬‬
‫‪ -1‬از مرداد ‪ 1111‬تا خرداد ‪1141‬‬
‫‪ -1‬از خرداد ‪ 1141‬تا ‪1157‬‬

‫دوره اول حاکمیت محمدرضا پهلوی‪ ،‬به قدرت رسیدن محمدرضاشاه و نهضت ملی شدن نفت‬
‫پس از رضاشاه محمدرضا تاج پادشاهی بر سر نهاد و رسماا جایگزین پدر گشت‪ .‬ازآنجاییکه شاه جوان از تجربه الزم برخوردار‬
‫نبود و ابزار قدرت در اختیار نداشت بهترین فضا برای فعالیت احزاب سیاسی فراهم آمد‪ .‬احزاب با ورود به مجلس ارکان قدرت‬
‫را به دست گرفته و با ملی اعالم کردن نفت ایران برگهی جدیدی از تاریخ ایران را رقم زدند‪.‬‬
‫پس از حمله متفقین و اشغال ایران در ‪ 15‬شهریور ‪ 1111‬ه‪.‬ش برای جانشینی رضاشاه چند گزینه مطرح بود‪ .‬اول بازگرداندن‬
‫سلطنت قاجارها و پادشاهی محمدحسن میرزا‪ ،‬ولیعهد احمدشاه و سپس غالمرضا پهلوی بهعنوان جانشین رضاشاه مطرح‬
‫شد اما درنهایت انگلیسیها با سلطنت محمدرضا موافقت نمودند‪ .‬دوره اول حاکمیت محمدرضا با تبعید رضاشاه به جزیره‬
‫موریس آغاز میشود‪ .‬این دوره فرصتهای بزرگی را برای ملت ایران فراهم آورد که درنهایت با مداخله قدرتهای خارجی‬
‫مسیر تاریخ ایران دگرگون شد‪.‬‬
‫چگونگی به قدرت رسیدن محمدرضاشاه از زبان حسین فردوست که از دوران کودکى با محمدرضا همراه‬
‫و مورد وثوق او بود‪:‬‬
‫«دو هفته آخر سلطنت رضاخان ‪ ،‬من درگیر مسایلى بودم که به سرنوشت بعدى حکومت پهلوى پیوند‬
‫قطعى داشت‪ .‬نزدیکى من به ولیعهد و دوستى منحصربهفرد او با من عاملى بود که سبب شد تا در این‬
‫مقطع حساس نقش رابط او را با مقامات اطالعاتى انگلستان عهدهدار شوم‪ ...‬بعدازظهر یکى از روزهاى‬
‫نهم یا دهم شهریورماه ولیعهد به من گفت‪ :‬همین امروز به سفارت انگلستان مراجعه کن در آنجا فردى‬
‫است به نام ترات که رئیس اطالعات انگلستان در ایران و نفر دوم سفارت است‪ .‬او در جریان است و‬
‫درباره وضع من با او صحبت کن‪ ...‬من به سفارت انگلستان تلفن کردم و گفتم با مستر ترات کار دارم‪...‬‬
‫خودم را معرفى کردم و گفتم از طرف ولیعهد پیغامى دارم از این موضوع استقبال کرد و گفت‪ :‬همین‬
‫امشب دقیق اا رأس ساعت ‪ 8‬به قلهک بیا!‪ ...‬سپس مشخصات خود را به من داد دقیق اا رأس ساعت ‪ 8‬فردى‬
‫از درب سفارت خارج شد و از آن سمت خیابان بهطرف من آمد‪ .‬دیدم که مشخصات او با مستر ترات‬
‫تطبیق مىکند‪ .‬به هم رسیدیم به فارسى سلیس گفت‪ :‬اسمتان چیست؟! گفتم‪ :‬فردوست‪ ،‬گفت‪ :‬خوب‪،‬‬
‫من هم ترات! و دست داد‪ .‬بالفاصله پرسید که موضوع چیست؟ گفتم که ولیعهد مرا فرستاده و نام شما‬
‫را داده تا با شما تماس بگیرم و بپرسم که وضع او چه خواهد شد و تکلیفش چیست؟ تراست مقدارى‬
‫صحبت کرد و گفت محمدرضا طرفدار شدید آلمان است‪ ...‬او دائماا به رادیوهایى که در ارتباط با جنگ‬
‫است‪ ...‬گوش مىدهد و نقشه اى دارد که خود تو پیشرفت آلمان در جبههها را برایش در آن نقشه با‬

‫‪54‬‬
 ‫سنجاق مشخا مىکنى!‪ ...‬من به سعدآباد برگشتم و جریان را به محمدرضا گفتم‪ .‬او شدیداا جا خورد و‬
‫تعجب کرد که از کجا مىداند که من به رادیو گوش مىدهم و یا نقشه دارم و غیره محمدرضا گفت‪ :‬فردا‬
‫اول وقت با ترات تماس بگیر و با او قرار مالقات بگذار و بگو که همان شب با محمدرضا صحبت کردم و‬
‫گفت که نقشه را از بین مىبرم و رادیو هم دیگر گوش نمىکنم‪ ،‬مگر رادیوهایى که خودشان اجازه دهند‬
‫آنها را بشنوم! شب بعد به همان ترتیب ترات را در همان محل دیدم‪ ...‬به ترات گفتم که محمدرضا گفته‬
‫که نقشهها را پاره مىکنم و ترات گفت‪ :‬خوب ببینیم که او در این بیانش صداقت دارد یا خیر؟!‪...‬فعالا‬
‫جوابى جز این ندارم‪ ...‬جریان مالقات دوم را به محمدرضا گفتم او بالفاصله رادیو را کنار گذاشت و دستور‬
‫داد که نقشه و ‪...‬را جمعآورى کنم‪ ...‬فکر مى کنم چهار یا پنج روز از اولین مالقات بود که ترات گفت‪:‬‬
‫امشب همانجا بیا! سر قرار رفتم‪ .‬ترات گفت‪ :‬محمدرضا پیشنهادهای ما را انجام داده و این خوب‬
‫است‪...‬بههرحال یک اشکال پیشآمده‪...‬روسها صراحت اا مخالف سلطنت هستند‪ ...‬آمریکاییها هم‬
‫بیتفاوتاند‪ ...‬ولى خود ما به سلطنت عالقهمندیم به دالیلى که آمریکایىها متوجه نیستند‪ ...‬لذا من باید‬
‫نخست با آمریکاییها صحبت کنم و آنها را توجیه کنم و زمانى که مسئول مربوطه قانع شد‪ ،‬وزنه ما‬
‫سنگین مىشود و دونفری به سراغ روسها خواهیم رفت‪ .‬این بح طبع اا چند روزى طول مىکشد‬
‫ولى شما طبق معمول هر روز تلفن کن! بههرحال پس از حدود چهار پنج روز مجدداا او را در همان محل‬
‫و در همان ساعت دیدم گفت‪ :‬من آمریکاییها را قانع کردم‪...‬یکى دو روز بعد باز مالقات رخ داد و این بار‬
‫ترات گفت که متأسفانه ما نتوانستیم روسها را حاضر به پذیرش محمدرضا کنیم!‪ ...‬نمىدانم حرفهای‬
‫ترات تا چه اندازه و تا چه حد با واقعیت منطبق بود؟! آیا واقع اا چنین بود و یا مىخواست محمدرضا را‬
‫بیشتر در ترس و انتظار و التهاب شدید قرار دهد؟!‪...‬باالخره ‪ 14‬شهریور بود که تراست به من گفت‪:‬‬
‫باعجله همین امشب ترتیب کار را بده و هر چه زودتر محمدرضا به مجلس برود و سوگند بخورد و‬
‫تأخیرى در کار نباشد‪ .‬من به محمدرضا اطالع دادم‪ .‬او هم مقامات مربوط را تلفنى احضار کرد‪ ،‬توسط‬
‫فروغى استعفانامه رضاخان که منتظر تعیین تکلیف ولیعهد بود‪ ،‬تقریر شد و مقدمات رفتن رضاخان و‬
‫انتصاب محمدرضا به سلطنت تدارک دیده شد‪ ...‬بهاینترتیب روز ‪ 15‬شهریور استعفاى رضاخان و انتصاب‬
‫محمدرضا به سلطنت اعالم شد و روز ‪ 16‬شهریور محمدرضا در مجلس سوگند خورد و رسماا شاه شد‪".‬‬

‫ویژگیهای دوره اول حاکمیت محمدرضا پهلوی از ‪ 1321‬تا کودتای ‪ 22‬مرداد ‪:1332‬‬
‫‪ .1‬در رقابت میان مجلس‪ ،‬دربار و دولت‪" ،‬مجلس" نقش تعیینکنندهای در حواد سیاسی مملکت ایفا میکرد‪ .‬در‬
‫تمام این دوره‪ ،‬شاه جوان چهرهای منفعل‪ ،‬ضعیف و نقش دوم از خود نشان داد؛ و دولتها نیز از ثبات الزم برخوردار‬
‫نبودند‪.‬‬
‫‪ .1‬با رفتن رضاشاه ‪ 16‬سال استبداد و اختناق برداشته شد‪ .‬فضای باز سیاسی پدید آمده‪ ،‬فرصت استثنائی و تاریخی‬
‫برای نیروهای سیاسی فراهم ساخت و نیروهای مستقل از سلطنت برای فعالیتهای سیاسی خود از آزادی الزم‬
‫برخوردار بودند‪ .‬نمایندگان مجلس سیزدهم گر چه به دستور رضاشاه انتخابشده بودند اما با سقوط او به جناحهای‬

‫‪55‬‬
‫مختلفی تقسیمشده وبسیاری از آنها بهصف مخالفان دربار پیوستند‪ .‬انتخابات مجلس چهاردهم در فضائی نسبت اا‬
‫آزاد صورت گرفت‪ .‬به همین دلیل جناحهای سیاسی متنوعی به این مجلس راه یافت‪.‬‬
‫‪ .1‬اندیشههای سیاسی غالب‪ ،‬به فکر ایجاد نظامی از نوع مشروطه بودند و هنوز اندیشه براندازی سلطنت مطرح نبود‪.‬‬
‫‪ .4‬انگلستان نقش محوری در سیاست خارجی ایران داشت‪ .‬امریکا تدریج اا وارد عرصه قدرت جهانی گردید و نفوذ خود‬
‫را در ایران افزایش میداد‪.‬‬
‫‪ .5‬نفت نقش محوری در سیاست ایران ایفا میکرد و سرنوشت مملکت تا حد زیادی با سرنوشت نفت گرهخورده بود‪.‬‬

‫پس از اشغال ایران در دهه بیست‪ ،‬ایران میدان رقابت سه نیروی دربار‪ ،‬مجلس و دولت بود‪ .‬دربار بهجز‬
‫ارتش‪ ،‬منابع اصلی قدرت خود را ازدستداده بود‪ .‬شاه جوان با در اختیار گرفتن ارتش و گسترش آن‪،‬‬
‫موقعیت متزلزل خود را بهبود میبخشید‪ .‬مجلس در این سالها به علت ضعف دربار‪ ،‬تعیینکننده اصلی‬
‫سیاستها و میدان حلوفصل دعاوی سیاسی محسوب میشد و به جهت نقش مجلس در انتخاب دولت‬
‫از اهمیت بسیاری برخوردار بود‪ .‬نمایندگان مجلس سیزدهم گر چه به دستور رضاشاه انتخابشده بودند‬
‫اما با سقوط او به جناحهای مختلفی تقسیمشده وبسیاری از آنها بهصف مخالفان دربار پیوستند‪ .‬انتخابات‬
‫مجلس چهاردهم در فضائی نسبتاا آزاد صورت گرفت‪ .‬به همین دلیل جناحهای سیاسی متنوعی به این‬
‫مجلس راه یافت‪ .‬با دخالت قوام‪ ،‬نخستوزیر وقت‪ ،‬انتخابات مجلس پانزدهم برگزار شد؛ و نمایندگان‬
‫حزب دموکرات او اکثریت را به دست گرفتند‪ ،‬اما اختالفات داخلی‪ ،‬این اکثریت را بهسرعت از بین برد و‬
‫قوام در سال ‪ 1116‬ه‪.‬ش‪.‬سقوط کرد‬
‫دولت بهطور گستردهای در انتخابات مجلس شانزدهم دخالت کرد و نمایندگان طرفدار دربار را به مجلس‬
‫فرستاد‪ .‬این امر اعتراضات زیادی را برانگیخت‪ .‬عدهای از سیاستمداران به رهبری مصدق در اعتراض به‬
‫تقلب در انتخابات در کاخ شاه متحصن شدند‪ .‬این تحصن مقدمهای برای تشکیل جبهه ملی بود ترور‬
‫هژیر توسط فدائیان اسالم دربار را به عقبنشینی واداشت و انتخابات فقط در تهران تجدید شد درنتیجه‬
‫مصدق و چند تن از سران جبهه ملی به مجلس راه یافتند‪ .‬مهمترین اهداف اعالم شده جبهه ملی حمایت‬
‫از ملی شدن نفت‪ ،‬ایجاد حکومت ملی از طریق انتخابات آزاد‪ ،‬افکار ورشد و توسعه اقتصادی بود‪.‬‬

‫ممأله نفت‬
‫اصوالا منشأ اصلی و اولیه تأثیر سیاسی نفت برای کشور ما‪ ،‬دولتهای خارجی و اتباع آنها بودهاند‪ .‬در اواخر قرن نوزدهم و‬
‫در جریان قراردادهای رویتر ‪ 1871‬و رویتر دوم ‪ 1889‬که اصالتاا برای راهآهن و تأسیس بانک بود فصولی نیز به چگونگی‬
‫بهرهبرداری از معادن نفت اختصاص داشت‪ .‬روسها و فرانسویان نیز که برای کشیدن راهآهن امتیازات مشابهی را به دست‬
‫آورده در حاشیه‪ ،‬به بهرهبرداری نفتی نیز توجه کرده بودند‪( .‬ابوالفضل لسانی‪ ،‬طالی سیاه بالی ایران‪ ،‬تهران امیرکبیر ‪-1175‬‬
‫ص ‪ 15-41‬به نقل از محمدباقر حشمت زاده ایران و نفت ص ‪)111‬‬
‫نفت ایران بهطور عملی با قرارداد ‪ 1911‬که طی آن امتیاز بهرهبرداری مفت از طرف نخستوزیر مظفرالدین شاه به ویلیام‬
‫ناکس دارسی تبعه انگلیس واگذار شد‪ ،‬از قوه به فعل درآمد؛ بنابراین رابطه نفت و سیاست از همینجا شروع شد‪( .‬حشمت‬

‫‪56‬‬
‫زاده ص ‪ )114‬امتیاز نفت زمانی سیاسیتر شد که دولت انگلیس در آستانه جنگ جهانی اول برای تأمین سوخت ناوگان‬
‫نیروی دریایی خود بهطور امن و ارزان ‪ 51‬درصد سهام شرکت نفت انگلیس و ایران را خریداری کرد؛ و این امر مستمسکی‬
‫برای انواع مداخالت آن دولت در ایران گردید؛ اما جنبه سیاسی مهم دیگری نیز در قرارداد دارسی وجود دارد که برای چند‬
‫دهه منشأ رویدادهای مهمی در نظام سیاسی و اجتماعی ایران گردید؛ یعنی اینکه مدت امتیاز قرارداد ‪ 61‬سال و محدوده‬
‫آنهمه قلمرو ایران بهاستثنای پنج ایالت شمالی بود‪( .‬بنجامین شوادارن‪ ،‬خاورمیانه‪ ،‬نفت و قدرتهای بزرگ‪ ،‬ترجمه‬
‫عبدالحسین نیک گهر تهران جیبی ‪ – 1154‬ص ‪ 11‬به نقل از حشمت زاده ص ‪ )115‬قرارداد دارسی در زمان رضاشاه نیز‬
‫ادامه داشت اما درآمدهای نفتی در بین سالهای ‪ 1115‬تا ‪ 1111‬از نوسانات زیادی برخوردار بود‪ .‬بهعنوانمثال در ‪1116‬‬
‫تولید نفت افزایش یافت درحالیکه درآمد نزدیک به ‪ 1/1‬کاهش داشت‪ .‬رضاشاه عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار دستور داد‬
‫تا مذاکرات رسمی را با شرکت انگلیسی آغاز کند به خاطر به طول انجامیدن مذاکرات یک روز غرشکنان به جلسه هیئت‬
‫دولت وارد شد و پرونده نفت را به داخل بخاری پرتاب کرد و به آنها دستور داد بیانیه لغو یکجانبه امتیاز دارسی را آماده‬
‫کنند‪( .‬آدرس اقتصاد سیاسی ایران مراجعه شود)‬

‫گفته میشود که انگلیسیها نیز مایل به الغای قرارداد ‪ 1911‬بودند درحالیکه ازلحاظ سیاسی یکی از اهداف آنها رسمیت‬
‫بخشیدن به همین قرارداد بوده است؛ زیرا قرار دارسی قبل از مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی منعقدشده و همیشه‬
‫احتمال داشته از طرف پادشاه یا نیروهای ملی با استناد به قانون اساسی مورد تهدید قرار بگیرد؛ بنابراین قرارداد جدیدی که‬
‫در سال ‪ 1911‬منعقد شد تصویب مجلس را هم گرفت‪ .‬حشمت زاده ص ‪111‬‬

‫امتیاز دارسی طبق دستور لغو شد اما شاه نیز فهمیده بود که این بار پایش را از گلیمش بیرون گذاشته بود و مجبور است‬
‫قرارداد جدیدی با انگلیسیها ببندد‪ .‬ایرانیان ابتکار عمل را از دست دادند و قرارداد ‪ 1111‬بسته شد‪ .‬طبق معمول این قرارداد‬
‫بهعنوان یک پیروزی بزرگ جلوه داده شد‪ ،‬درحالیکه شکستی مفتضحانه بود‪.‬‬
‫قرارداد جدید تنها یکچهارم منطقه تحت پوشش امتیاز دارسی را میپوشاند‪ ،‬اما این تمامی مناطق مورد بهرهبرداری و بیشتر‬
‫ذخایر کشفشده را در برمیگرفت‪ .‬مدت قرارداد نیز از ‪ 17‬سال به ‪ 61‬سال افزایش یافت؛ یعنی عمر قرارداد دارسی در ‪1961‬‬
‫به پایان میآمد اما هیئت انگلیسی موفق شد آن را تا ‪ 1991‬تمدید نماید‪ .‬پایه پرداخت سهم ایران نیز از ‪ 16‬درصد سود‬
‫خالا ساالنه شرکت به ‪ 4‬شیلینگ برای هر بشکه تولیدشده تغییر کرد‪ .‬این به هیچ رو به معنای بهبود سهم ایران در طول‬
‫دوره امتیاز نبود‪ .‬هیچگونه ضابطه محکمی برای تجدیدنظر و مذاکره درباره قرارداد در آینده منظور نشد؛ و از ایرانیان انتظار‬
‫میرفت که به مدت ‪ 61‬سال به مفاد این قرارداد غیرمنصفانه پایبند بمانند‪( .‬ر‪.‬ک‪.‬به‪ :‬صفحه ‪ 161‬اقتصاد سیاسی ایران‪،‬‬
‫کاتوزیان)‬

‫ملی شدن نفت‬

‫پس از اخراج رضاشاه از ایران نخستین بار در مجلس چهاردهم غالمحسین رحیمیان پیشنهاد ملی شده نفت را به مجلس‬
‫داد در مجلس پانزدهم پیشنهاد عباس اسکندری با ‪ 11‬رأی پذیرفته نشد؛ و در مجلس شانزدهم دکتر مصدق بهعنوان رئیس‬
‫کمسیون نفت مجلس توانست در ‪ 19‬اسفند ‪ 1111‬قانون ملی شدن صنعت نفت ر ا به تصویب مجلسین شورای ملی و سنا‬

‫‪57‬‬
‫برساند‪ .‬دولتهای هژیر و رزمآرا و حسین عال از ملّی شدن نفت ممانعت ورزیدند‪ .‬دکتر محمد مصدق به پیشنهاد مجلس‪7 ،‬‬
‫اردیبهشت سال ‪ 1111‬به نخستوزیری رسید و پس از تشکیل کابینه طرح ملی شدن نفت را به اجرا درآورد‪.‬‬

‫مجلس شانزدهم دولت مصدق‬

‫(سال ‪: )1322‬‬
‫یی دخالت دربار در انتخابات مجلس شانزدهم منجر به تحصن عدهای از سیاستمداران در کاخ شاه شد‪.‬‬
‫این تحصن مقدمهای شد برای تأسیس جبهه ملی در ‪ 18‬مرداد‪.‬‬
‫‪-‬هژیر نخستوزیر وقت با طرح ملی شدن نفت مخالفت نمود‪ .‬وی در ‪ 11‬آبان همان سال‪ ،‬توسط فدائیان‬
‫اسالم ترور شد‪.‬‬
‫‪ 18 -‬آبان همان سال با برگزاری انتخابات مجدد‪ ،‬در تهران مصدق وعدهای از سران جبهه ملی به مجلس‬
‫راه یافتند‪.‬‬
‫(سال ‪:)1321‬‬
‫ی ‪ 13‬تیر‪ ،‬رزمآرا نخستوزیر شد‪.‬‬
‫ی تالش رزمآرا بری تصویب الیحه الحاقی برای حل قضیه نفت (به پیشنهاد انگلستان)‬
‫ی به دستگیری ریاست کمیسیون نفت مجلس توسط مصدق‬
‫(سال ‪:)1331‬‬
‫یی ‪ 11‬اسفند همان سال رزمآرا توسط فدائیان اسالم ترور شد‪.‬‬
‫یی ‪ 21‬اسفند‪ ،‬نخستوزیری حسین عالو دو ماه بعد استعفا‬
‫یی ‪ 19‬اسفند‪ ،‬تصویب طرح ملی شدن نفت‬
‫(سال ‪: )1331‬‬
‫یی ‪ 7‬اردیبهشت همان سال‪ ،‬نخستوزیری مصدق‬
‫یی تشکیل کابینه دولت مصدق و اجرای طرح ملی شدن نفت‬
‫یی شروع درگیری دولت انگلستان با ایران‬

‫موضع خصمانه انگلمتان در برابر دولت ایران‬

‫‪ ‬انگلستان که حاضر نبود از پول بادآورده نفت ایران چشم بپوشد بهشدت واکنش نشان داد ابتدا ایران را تهدید‬
‫نظامی کرد که تهدید بافتوای جهاد از طرف آیتاهلل کاشانی مواجه شد‪.‬‬
‫‪ ‬انگلستان علیه دولت ایران به دادگاه الهه شکایت کرد‪ .‬دولت ایران مدعی شد که دادگاه صالحیت قضاوت را ندارد‪.‬‬
‫دکتر مصدق با یک گروه کارشناس به الهه رفت‪ .‬این دعوا یک سال به طول انجامید و مصدق توانست دعاوی‬
‫حقوقی انگلستان رابی اثر سازد‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫‪ ‬محاصره اقتصادی ایران توسط انگلیس‪ ،‬توقیف پولهای ایران در بانکهای انگلیسی‪ ،‬توقیف نفتکشهای حامل نفت‬
‫ایران توسط ناوگان دریایی انگلیس‪ ،‬عدم خرید نفت ایران توسط دول و کمپانیهای خارجی‪.‬‬
‫‪ ‬ناتوانی دولت در فروش حتی یک قطره نفت زیان اقتصادی بسیاری بر دولت وارد کرد‪ .‬تالش دولت برای دریافت‬
‫وام از امریکا و انتشار اوراق قرضه ملی برای جبران کسر بودجه نیز موفقیتآمیز نبود‪ .‬همچنین طرح اقتصاد بدون‬
‫نفت دولت هم نتوانست از مشکالت دولت بکاهد‪.‬‬

‫سیاستهای امریکا نمبت به ملی شدن نفت‬

‫امریکا در اوایل حکومت مصدق به علت اعمالنفوذ کمپانیهای نفتی امریکا و سهمی که آنها از نفت ایران میخواستند‬
‫کموبیش با دولت مصدق همکاری میکرد‪( .‬محمدی ص ‪ )76‬گرچه آمریکا به مصدق قولهایی میداد اما بههیچوجه پیروزی‬
‫او را نمیخواست‪ .‬هدف آمریکا این بو د که از نفت ایران امتیازی بگیرد و بیشتر در دولت ایران نفوذ نماید ولی هرگز راضی‬
‫نمیشد بریتانیا را در مقابل نهضت شکستخورده ببیند‪ .‬امریکا تحریم نفتی ایران را بهطور کامل رعایت و از خرید نفت توسط‬
‫کشورهای دیگر جلوگیری میکرد‪.‬‬
‫یی امریکا بارها نقش میانجیگری بین ایران و انگلستان را داشت‪ .‬با وساطت امریکا طرحی بین ایران و انگلستان در زمان‬
‫نخستوزیری عال مطرح گردید که برخالف توصیه عال‪ ،‬مصدق نپذیرفت‪.‬‬
‫چند ماه پس از شروع نخستوزیری مصدق نیز گفتگوهایی میان ایران و انگلیس با میانجیگری امریکا شروع شد که با اصرار‬
‫انگلستان بر کنترل مدیریت صنعت نفت و دریافت بخش اعظمی از منافع حاصله و مقاومت ایرانیها راه بهجایی نبرد‪.‬‬
‫پسازآنکه میانجیگری امریکا هم برای حل مسأله نفت که متضمن حفظ منافع امریکا بود به نتیجه نرسید امریکاییها هم در‬
‫مقابل دولت مصدق قرار گرفتند‪.‬‬
‫"درواقع سیاست امریکا نسبت به نهضت ملی را میتوان به سه دوره تقسیم کرد‪ -1 :‬پشتیبانی از حقوق حقه ایران بهمنظور‬
‫شکستن انحصار نفتی انگلیس ‪ -1‬میانجیگری دوستانه در حل اختالف ایران و انگلیس ‪ -1‬همسویی با انگلیس و شرکت در‬
‫براندازی حکومت ملی" (عبدالرضا هوشنگ مهدوی سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی ‪ 1171‬صفحه ‪)118‬‬

‫کارشکنیهای حزب توده‬

‫حزب توده در داخل بیشترین مخالفتها را با دولت مصدق و جبهه ملی داشتند این حزب از طریق راهپیماییهای متعدد‪،‬‬
‫شبنامه‪ ،‬کارشکنیها و جوسازیها مصدق را عامل امریکا معرفی کردند هنگامیکه اورل هریمن از طرف امریکا به ایران آمد‬
‫تا دعوای نفت را حل کند فرصتی شد برای حزب توده که مصدق را عامل امپریالیسم معرفی نمایند‪.‬‬
‫◄در این مقطع بیشتر احزاب داخلی ازجمله نیروهای مذهبی بیشترین همکاری را با جبهه ملی داشتند؛ و حرکتهای‬
‫دولت مصدق مورد تأیید آیتاهلل کاشانی بود‪.‬‬

‫پیشنهاد بانک جهانی‬

‫در این میان بانک جهانی بهمنظور حل اختالف ایران و انگلستان پیشنهادی مبنی بر اینکه تحریم تولید نفت ایران لغو گردد‬
‫و تولید نفت از سر گرفته شود یکسوم درآمد حاصل از نفت را انگلستان و یکسوم را ایران و یکسوم آخر نزد بانک جهانی‬

‫‪59‬‬
‫بماند تا به توافق نهایی دست یابند‪ .‬عدم پذیرش دولت ایران از ترس برچسبهای حزب توده که این را دلیلی بر خیانت دولت‬
‫تلقی نماید باع گردید این فرصت از دست برود‪ .‬مصدق با پیشنهاد اطرافیان خود از بانک جهانی خواست که در پیشنویس‬
‫قرارداد عبارت «از جانب دولت ایران» قید گردد تا دلیلی باشد مبنی بر اینکه بانک جهانی از طرف دولت ایران این پیشنهاد‬
‫را داده است‪( .‬کاتوزیان‪)111 :1168،‬‬

‫مجلس هفدهم نممتوزیری مجدد مصدق و حادثه ‪ 31‬تیر ‪1331‬‬

‫ی اوایل سال ‪ 1111‬ه ‪.‬ش انتخابات مجلس هفدهم برگزار شد‪ .‬دخالت گسترده ارتش و دربار موجب شد مصدق انتخابات را‬
‫نیمهتمام رها کند‪ .‬نمایندگان انتخابشده اغلب مخالف مصدق بودند‪ .‬درعینحال مصدق با حمایت گسترده ایت اهلل کاشانی‬
‫و نمایندگان طرفدار دولت‪ ،‬موفق شد در اوایل تیرماه این سال دوباره رأی اعتماد بگیرد‪.‬‬
‫ی مصدق در رابطه با در اختیار گرفتن وزارت جنگ با شاه اختالف پیدا کرد بدون اینکه با رهبران دیگر نهضت مشورتی‬
‫بکند استعفا داد و نمایندگان که گو یا از پیش آماده بودند‪ ،‬قوام سیاستمدار کهنهکار را که تصور میکردند میتواند در مقابل‬
‫نهضت بایستد‪ ،‬در ‪ 16‬تیرماه ‪ 1111‬به نخستوزیری منصوب کردند‪.‬‬
‫ی این اقدام نمایندگان با اعتراض شدید آیتاهلل کاشانی واکنش نمایندگان طرفدار نهضت روبهرو شد‪ .‬در روز ‪ 11‬تیر در اکثر‬
‫شهرهای ایران مردم به دعوت کاشانی و گروههای طرفدار مصدق‪ ،‬به خیابانها ریختند و تظاهرات وسیعی انجام گرفت که با‬
‫دخالت ارتش به خون کشیده و صدها نفر کشته شدند‪ .‬شاه که خود را درخطر میدید ناچار شد مصدق را دوباره به‬
‫نخستوزیری انتخاب کند‪ .‬این بار دکتر مصدق که باقدرت و اختیارات بیشتری بر سرکار آمده بود‪ ،‬اختیار امور ارتش و‬
‫نیروهای نظامی را هم از دست شاه گرفت‪.‬‬
‫مصدق سپس خواهران و برادران و حتی مادر شاه را به خاطر دخالتهای ناروا و غیرقانونی در کار دولت از کشور اخراج کرد‬
‫« اخراج اشرف بیش از دیگران موجب تضعیف روحیه شاه شد‪ ،‬زیرا اشرف بیش از هر کس دیگری در شاه نفوذ داشت اما با‬
‫اخراج اشرف از ایران‪ ،‬مصدق مقدمات سقوط خود را فراهم ساخت‪ .‬زیرا این زن فعال و حیلهگر پس از تبعید خفتبار خود‬
‫از ایران آرام ننشست و نخستین تماسها با سازمان اطالعات مرکزی آمریکا (سیا) بهوسیله او برقرار شد‪ .‬سیا به دنبال این‬
‫تماسها با همکاری اینتلجینت سرویس انگلیس برای براندازی حکومت مصدق دستبهکار شد‪(».‬محمدی ص ‪)75‬‬
‫ــ سرکار آمدن مجدد مصدق با اعالم رأی دادگاه الهه به نفع ایران همراه شد و شادمانی مردم را دوچندان کرد‪.‬‬
‫◄استعفای غیرمنتظره مصدق موردانتقاد کاشانی قرار گرفت؛ و تدریجاا اختالفنظرها بین مصدق و کاشانی آغاز شد‪.‬‬

‫شروع اختالفات داخلی‬

‫دالیل اصلی جدائی نیروهای مذهبی از مصدق‬
‫ـ خودداری مصدق از مجازات عامالن کشتار ‪ 11‬تیر درحالیکه دکتر فاطمی در معرفی کابینه جدید دولت مصدق اعالم‬
‫کرد‪ :‬دولت اولین وظیفهای که به عهده دارد این است که مسببین کشتار دستهجمعی روز سیام تهران شهرستانها را شدید اا‬
‫مجازات برساند بیآنکه کوچکترین ارفاقی بکند‪.‬‬
‫ـ حضور چهرههای بدنامی چون سرلشکر وثوق (از مسببین کشتار ‪ 11‬تیر و فرمانده ژاندارمری دولت قوام عامل کشتار کفن‬
‫پوشانهمدان‪ ،‬قزوین‪ ،‬کاشان) در کابینه جدید‬

‫‪61‬‬
‫ـآزادی حزب توده که از ‪ 11‬تیر در شمار حامیان مصدق درآمده بود‪ ،‬مخالفت جناحهای مذهبی را برانگیخت‪ .‬درحالیکه‬
‫نواب صفوی ‪ 11‬ماه از ‪ 18‬ماه نخستوزیری مصدق در زندان بسر میبرد‪.‬‬
‫ـ پافشاری مصدق در کسب اختیارات ویژه؛ تقاضای تمدید اختیارات دولت برای قانونگذاری (قانون مطبوعات‪ ،‬قانون امنیت‬
‫اجتماعی) به مدت یک سال دیگر توسط مصدق علیرغم مخالفت کاشانی رئیس مجلس‪ ،‬به تصویب رسید‪ .‬از این دوران‬
‫رفتهرفته شکاف بین جناح مصدق و کاشانی عمیقتر شد‪.‬‬

‫«نامه کاشانی به مصدق‪ :‬از شما تقاضا دارم قطعاا از مطالبات غیرقانونی خود دائر به گرفتن اختیارات‪،‬‬
‫خودداری نمایید تا در صف میلیون مبارز شکافی ایجاد نشود؛ و اگر واقعاا الیحه اختیارات خود را با موازین‬
‫قانون اساس موافق میدانید لزوماا توضی دهید مطالبی را که در ادوار مختلف مجلس شورای ملی به نام‬
‫قانون و آزادی و رعایت حقوق عامه در طی نطقهای خود به مخالفت با تقاضاهای دولت وقت که در‬
‫قسمتی از شئون مملکتی اختیاری میخواستند و شما پافشاری و رد مینمودید و عین مذاکرات شما‬
‫عموماا مضبوط است‪ .‬محل انکار ندارد که مبتنی بر چه اصل و منظوری بوده است خود جنابعالی تصری‬
‫نمودهاید که قانونگذاری قابلانتقال نیست و تفکیک قوا پایه و اساس مشروطیت است‪».‬‬

‫ـ بیتوجهی مصدق به تذکرات پیدرپی کاشانی‬

‫ـ رفراندم دولت مبنی بر انحالل مجلس‪ ،‬به دلیل ترس از استیضاح وازدست دادن حمایت مجلس (که چرا بهطور غیرمجاز‬
‫گردید حمایت افرادی چون خلیل ملکی‬ ‫حجم پول افزایش یافت) نهتنها مخالفت نیروهای مذهبی را برانگیخت بلکه باع‬
‫(رهبر نیروی سوم)‪ ،‬سنجابی‪ ،‬شایگان‪ ،‬مکی راز دست بدهد‪.‬‬

‫کودتای ‪ 22‬مرداد ‪1332‬‬

‫آمریکا و انگلیس در این مرحله به تفاهم کامل در مسائل مربوط به ایران رسیده بودند برای اجرای نقشه خودسر لشکر زاهدی‬
‫را که مدتی هم با مصدق در سمت وزارت کشور همکاری میکرد برگزیده و در مرحله اول اجرای این طرح شاه را وادار به‬
‫صدور حکم عزل مصدق از مقام نخستوزیری و صدور حکم نخستوزیری برای زاهدی نمودند‪ .‬ولی مصدق از قبول حکم‬
‫عزل خود امتناع کرد و ابالغ شبانه این حکم را بهوسیله سرهنگ نصیری از افسران گارد سلطنتی بهعنوان کودتا تلقی نمود‪.‬‬
‫شاه که از واکنش شدید مصدق به وحشت افتاده و میترسید مصدق دستور بازداشت خود او را صادر کند‪ ،‬از کشور گریخت‪.‬‬
‫کودتا مرحله دوم را با ایجاد آشوب و بلوای خیابانی و استفاده از بخشی از نیروهای مسل بهموقع اجرا گذاشته و حکومت‬
‫مصدق را که از حمایت رهبران مذهبی محروم شده و پشتوانه ملی خود را تا حدود زیادی ازدستداده بود سرنگون کردند‪.‬‬
‫(محمدی‪)76،‬‬
‫روز ‪ 18‬مرداد ‪ 1111‬ه‪.‬ش کودتایی که توسط سازمان سیا (ژنرال شوار تسکف‪ ،‬کارشناش نظامی آمریکا‪ /‬آلن دالس رئیس‬
‫سازمان سیا ‪ /‬لوئی هندرسن سفیر آمریکا در ایران‪/‬روزولت‪ ،‬رهبر عملیات) سازماندهی شده بود‪ ،‬توسط چند گردان ارتشی‬
‫وعدهای اوباش که هرکدام ‪ 51‬تومان گرفته بودند؛ با گرفتن رادیو درخواست زاهدی برای بازگشت شاه به کشور اجرا شد‪ .‬روز‬
‫بعد مصدق خود را معرفی کرده به سه سال زندان محکوم گردید‪ .‬با توجه به وجود زمزمههای کودتا‪ ،‬آیتاهلل کاشانی احتمال‬

‫‪61‬‬
‫وقوع کودتاولزوم تالش در جهت مقابله با آن را از پیش طی نامهای به وی بیان کرده بود‪ ،‬اما او در پاسخ نوشته بود‪« :‬اینجانب‬
‫مستظهر به پشتیبانی ملت هستم»‪.‬‬

‫نامه کاشانی به مصدق‬

‫«حضـرت نخسـتوزیر معظم‪ ،‬جناب آقای دکتر مصـدق دام اقباله عرض میشود گر چه امکانی برای عرائضم‬
‫نمانده‪ ،‬ولی اصـــالح دین و ملت برای این خادم اســـالم باالتر از هر احســـاس شـــخصـــی اســـت و علیرغم‬
‫غرضورزیها و بوق وکرنای تبلیغات‪ ،‬شــما خودتان بهتر از هرکسـی میدانید که هموغمم در نگهداری دولت‬
‫جنابعالی اســت که خودتان به بقای آن مایل نیســتید‪ ،‬تجربه روی کار آمدن قوام و لجبازیهای اخیر بر من‬
‫مسـلم اسـت که میخواهید مانند سیام تیر کذائی‪ ،‬یکبار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید‪ .‬حرف‬
‫اینجانب را در خصـوص اصرارم در عدم اجرای رفراندم نشنیدید ‪...‬خاندانم را سنگباران و یاران وفرزندان را به‬
‫زندان فرسـتادید و مجلسـی را که ترس داشـتید شمارا ببرد‪ ،‬بستید و حاال نه مجلسی هست؛ و نه تکیهگاهی‬
‫برای این ملت گذاشــتهاید‪ .‬زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابلکنترل نگهداشــته بودم با‬
‫لطایفالحیل خارج کردید و حال همانطور که واضـ بوده‪ ،‬درصـدد بهاصـطالح کودتا اسـت‪ .‬اگر نقشـه شما‬
‫نیســت که مانند ســیام تیر عقبنشــینی کنید و بهظاهر قهرمان زمان بمانید و اگر حس و نظر من صــحی‬
‫نیسـت که همانطور که در آخرین مالقاتم در دزاشـیب به شما گفتم و به شخا هندرسن گوشزد کردم که‬
‫آمریکا ما را درگرفتن نفت از انگلیسـیها کمک کرد و حاال بهصـورت ملی و دنیاپسندی میخواهد این ثروت‬
‫را به دسـت آورد و اگر واقعاا با دیپلماسی نمیخواهید کنار روید این نامه سندی است در تاریخ ملت ایران که‬
‫من شـمارا باوجود همه بدیهای خصـوصیتان نسبت به خودم‪ ،‬از وقوع حتمی یک کودتا آگاه کردم که فردا‬
‫جای هیچگونه عذر موجهی نباشـد‪ ،‬اگر بهراستی در این فکر اشتباه میکنم با اظهار تمایل شما سید مصطفی‬
‫و ناصر خان قشقایی را برا مذاکره خدمت میفرستم‪ .‬خدا به همه رحم بفرماید‪ .‬ایام به کام باد‪ .‬سید ابوالقاسم‬
‫کاشانی‪».‬‬

‫تفاوت ‪ 22‬مرداد با ‪ 31‬تیر‬

‫در پاسخ به این سؤال که چرا مردم همانند ‪ 11‬تیر به صحنه نیامدند و کودتا را خنثی نکردند؛ و هیچگونه مقاومت ملی شکل‬
‫نگرفت؛ باید به تفاوتهای حادثه ‪ 18‬مرداد و ‪ 11‬تیر پرداخت‪:‬‬
‫‪ -‬اتحاد و یکپارچگی میان نیروهای ملی و مذهبی در ‪ 11‬تیر ‪ 1111‬توانست توطئه دربار را خنثی نماید و با یک حرکت‬
‫ملی دربار عقبنشینی کرد و شاه دستور برکناری قوام را صادر کرد؛ اما با شروع اختالفات داخلی میان مصدق و کاشانی‬
‫شکاف بزرگی درحرکت ملی ایجاد شد‪ .‬قبل از کودتای ‪ 18‬مرداد اختالفات داخلی میان نیروهای مذهبی و ملی به اوج خود‬
‫رسید و این دودستگی باع آسیبپذیری نهضت در کودتا گردید‪.‬‬
‫‪ -‬در ‪ 11‬تیر دخالت نیروهای خارجی وجود نداشت اما در ‪ 18‬مرداد امریکا و انگلستان با هماهنگی دربار طرح کودتا را به‬
‫اجرا گذاشتند‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫‪ -‬در ‪ 11‬تیر مجلس ملی دائر بود و مجلس بزرگترین پایگاه رسمی و قانونی بود که توانست با صدور بیانیهها و پیامها مردم‬
‫را به مخالفت با قوام و حمایت از مصدق دعوت نماید؛ اما در ‪ 18‬مرداد با طرح انحالل مجلس از سوی دکتر مصدق تنها پایگاه‬
‫قانونی هم از بین رفت‪.‬‬
‫‪-‬در ‪ 11‬تیر احزاب فعال بودند اما در ‪ 18‬مرداد دولت مصدق دستور داده بود تا احزاب به خیابانها نیایند تا دولت اوضاع را‬
‫سروسامان بخشد‪.‬‬
‫‪-‬در ‪ 11‬تیر اقتصاد ایران از وضعیت بهتری برخوردار بود لذا مردم امید فراوانی به حل مشکالت داشتند اما در ‪ 18‬مرداد پس‬
‫از اختالفات داخلی مردم خسته و سرخورده و آن امید از حل مشکالت بودند‪.‬‬

‫امتیازات دولت مصدق‬

‫دولت مصدق شاید اولین دولت ملی بود که با خواست مردم به قدرت رسید؛ و مردم ایران برای اولین بار دولت ملی را تجربه‬
‫میکردند‪ .‬بزرگترین دستاورد دولت مصدق ملی شدن نفت ایران بود که طی ان نفت ایران از چنگال استعمار انگلیس رها‬
‫شد‪ .‬این اقدام دولت الگویی شد برای سایر کشورهای جهان سوم‪ .‬انگلستان ابتدا ایران را تهدید نظامی کرد‪ .‬سپس به دادگاه‬
‫الهه شکایت کرد و سرانجام به تحریم نفت پرداخت‪ .‬مصدق در قبال شکایت انگلیس با یک هیئت حقوقدان به الهه رفت و‬
‫از حقوق ملت ایران دفاع کرد و الهه به نفع ایران رأی صادر کرد که پیروزی بزرگی برای ایران محسوب میشد؛ اما دولت‬
‫مصدق در برابر تحریم نفتی انگلیس آسیبپذیر بود؛ و طرح اقتصاد بدون نفت مصدق نتوانست مشکل را حل کند‪.‬‬
‫یکی دیگر از امتیازات دولت مصدق سیاست خارجه او بود که از موازنه مثبت به موازنه منفی تغییر یافت‪ .‬درواقع مصدق با‬
‫این رویکرد پایهگذار تز عدم تعهد شناخته شد و این دستاورد بزرگی برای ایران بود‪ .‬مصدق خدمات ریزودرشتی نیز انجام‬
‫داد که بیان آنها طوالنی خواهد بود‪.‬‬

‫نقد و بررسی دولت مصدق‬

‫دولت مصدق متهم به استبداد بود‪ .‬یکی از نمایندگان مجلس آن زمان خطاب به دولت گفت‪ :‬آقای مصدق صد رحمت به‬
‫استبداد رضاشاه حداقل نفعی برای ایران داشت اما استبداد تو هیچ نفعی برای ایران ندارد‪.‬‬
‫چرا استبداد؟‬
‫در آن زمان هنوز اندیشه مشروطهخواهی حاکم بود و ارکان سیاسی ایران از سه قدرت شاه مجلس و دولت تشکیلشده بود‪.‬‬
‫دولت مصدق در مدت کوتاهی که حکومت کرد هم شاه را و هم مجلس را خلع سالح کرد و تنها قدرت‪ ،‬قدرت دولت بود‪.‬‬
‫مصدق ابتدا حق قانونگذاری را درزمینه مطبوعات و امنیت به مدت ‪ 6‬ماه از مجلس گرفت بعد تقاضا کرد که یک سال‬
‫تمدید شود‪ .‬کاشانی در نامهای به مصدق گوشزد کرد که این خالف تفکیک قواست و خود همواره مخالف چنین اقداماتی‬
‫بودی اما حاال‪...‬‬
‫مصدق مجلس سنا را از شاه گرفت؛ و طرح انحالل مجلس ملی را علیرغم مخالفت کاشانی‪ ،‬سنجابی‪ ،‬خلیل ملکی و حسین‬
‫مکی به رفراندوم گذاشت؛ و مجلس ملی را هم منحل کرد‪ .‬درواقع در عرصه سیاسی شاه و مجلس نابکار گشتند و فقط دولت‬
‫مصدق مانده بود‪ .‬روزی که توطئه قتل مصدق توسط دربار لو رفت فردای ان روز ‪ 171‬نفر از رجال سیاسی دستگیر و به‬
‫زندان افتادند‪ .‬در نبود مجلسین‪ ،‬امریکا و انگلیس نقشه کودتا را کشیدند و دولت مصدق شکست خورد‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫نقد دیگر آنکه دولت مصدق و شخا ایشان درک صحی از نظام بینالملل و آمریکا نداشتند‪ .‬مصدق میخواست به کمک‬
‫امریکا نفت ایران را از چنگال انگلستان نجات دهد اما متوجه نبود که امریکا از انگلیس غیرقابلاعتمادتر است‪ .‬امریکا در‬
‫جریان دعوای ایران و انگلیس یکی به میخ میزد و یکی به نعل‪ .‬چند بار بسته پیشنهادی از سوی امریکا مطرح شد تا دعوای‬
‫ایران و انگلیس حل شود‪ .‬اورل هریمن به ایران آمد تا دعوا را حل کند اما از سوی دیگر با تقاضای وام دولت مصدق از امریکا‬
‫مخالفت کرد و حتی با تحریم انگلیس نفت ایران را تحریم کرد‪ .‬لذا در پشت پرده با همکاری انگلیس کودتای مشترکی را‬
‫تدارک دیدند؛ و دولت مصدق را برکنار کردند‪ .‬مصدق درک درستی از ماهیت استعماری امریکا نداشت و باسیاست منفعالنه‬
‫موازنه منفی به ابرقدرتی امریکا صحه گذاشت؛ و تشخیا نداده بود که آینده نظام بینالملل به سمت جنگ سرد میان امریکا‬
‫و روسیه منتهی خواهد شد‪.‬‬

‫پیامدهای شکمت نهضت ملی نفت‬

‫‪ 1‬ـ آخرین امیدها برای حفظ سلطنت در قالب نظام مشروطه به یأس مبدل گشت؛ بنابراین حذف سیستم‬
‫فاسد سلطنتی در رأس اهداف مبارزات بعدی قرار گرفت‪ 1 .‬ــ ناتوانی ملیگراهای لیبرال در دو جنبش‬
‫مشروطه وملی شدن نفت باع شد موقعیت آنها متزلزل گردد‪ 1.‬ــ باع بدبینی نسبت به نیروهای ملیگرایان‬
‫لیبرال گردید و راه را برای ورود اندیشهها ملی مذهبی و حاکمیت نیروهای مذهبی هموار شد‪ 4 .‬ــ در مشروطه‬
‫و در نهضت ملی نفت‪ ،‬ائتالف نیروهای مذهبی و روشنفکری باع پیروزی جنبش شد حضور تودههای مردمی‬
‫تنها به خواست رهبران مذهبی ممکن بود؛ اما در هر دو مورد پس از پیروزی‪ ،‬روشنفکران لیبرال نتوانستند با‬
‫نیروهای مذهبی جهت ادامه نهضت به تفاهم برسند‪ .‬اعدام شیخ فضلاهلل نوری وترور بهبهانی در مشروطه و‬
‫سرانجام به قدرت رساندن رضاخان و اعمال سیاستهای ضد مذهبی‪ ،‬ونیز کنار زدن کاشانی با تهمتهایی که‬
‫در جریان ملی شدن نفت به او نسبت دادند‪ .‬باع گردید شکست نهضت نفت آخرین ائتالف مقطعی روحانیون‬
‫و روشنفکران را رقم زند‪.‬‬

‫مرحله دوم حاکمیت محمدرضا پهلوی و استحکام پایههای استبداد‬

‫دوران دوم حاکمیت محمدرضا پهلوی از سال ‪ 1111‬آغاز و تا سال ‪ ،1141‬یعنی به مدت ده سال ادامه مییابد‪.‬‬
‫‪ -1‬حاکمیت استبدادی مطلق‪ :‬بعد از کودتا حاکمیت استبدادی مطلق پهلوی دوم آغاز میگردد سرکوبی مخالفان که‬
‫از فردای کودتا آغازشده بود همچنان ادامه یافت‪ .‬احزاب و گروههای سیاسی مستقل شدیداا سرکوب میشوند‪ .‬مصدق‬
‫وسران نهضت ملی دستگیر و بهجز دکتر فاطمی که به اعدام محکوم شد‪ ،‬بقیه به حبس محکوم گردیدند‪ .‬حزب‬
‫توده سرکوب و تعدادی از اعضای آن اعدام شدند و بقیه نیز به شوروی واروپای شرقی فرار کردند‪ .‬رهبران فدائیان‬
‫اسالم پس از ترور نافرجام عال به اعدام محکومشده و به شهادت رسیدند‪.‬‬
‫‪ -1‬کنسرسیوم نفتی‪ :‬زاهدی پس از کودتا به نخستوزیری انتخاب شد‪ .‬وی ابتدا درصدد حل قضیه نفت برآمد‪ ،‬سرانجام‬
‫پس از یک سال گفتوگو قرارداد کنسرسیوم به تصویب رسید‪( .‬کاتوزیان‪")1168،147،‬کنسرسیومی مرکب از‬
‫تعدادی شرکتهای انگلیسی (با ‪ 41‬درصد سهام) و آمریکایی (آنها هم با ‪ 41‬درصد سهام) و فرانسوی و هلندی‬
‫(بر رویهم ‪ 11‬درصد سهام) تشکیل شد که تولید و عرضه نفت ایران را برای بیستوپنج سال در مقابل پرداخت‬

‫‪64‬‬
‫‪ 51‬درصد از خالا دریافتیها به دولت ایران به عهده گرفت‪( " .‬کاتوزیان‪ )147 :1177،‬در سال ‪ 1117‬میزان سود‬
‫خالا کنسرسیوم از منابع نفتی ایران از مرز ‪ 1‬میلیارد و ‪ 116‬میلیون دالر گذشت‪ .‬این درحالیکه است که سهم‬
‫ایران طی چهارده سال اول سلطه کنسرسیوم (از سال ‪ 1114‬تا ‪ )1148‬بهطور میانگین سالیانه رقمی در حدود‬
‫‪ 478‬میلیون دالر میشد‪ .‬حادثه ‪ 16‬آذر ‪ 1111‬و شهادت سه دانشجوی دانشگاه تهران‪ ،‬همزمان با ورود نیکسون‬
‫معاون رئیسجمهور آمریکا به ایران ازجمله حواد این دوره میباشد‪( .‬مدنی‪)111:1161،‬‬
‫‪ -1‬نفوذ آمریکا در سیاست خارجی ایران‪ :‬در این دوران محمدرضا پهلوی بر اساس منافع مشترک آمریکا و انگلیس که‬
‫براثر کودتای ‪ 18‬مرداد او را مدیون خودساخته بودند عمل میکند‪ .‬حکومت پهلوی با همکاری امریکا و انگلیس و‬
‫پولهای هنگفت نفت درصدد تثبیت پایههای سلطنت خود برمیآید‪ .‬گر چه این دوره‪ ،‬دوره سلطة مشترک و متوازن‬
‫امریکا و انگلستان بر ایران تلقی میشود اما ازلحاظ سیاست خارجی بعد از کودتا‪ ،‬امریکا قدرت برتر خارجی در‬
‫سیاست ایران بود‪ .‬شاه که خود را مدیون سردمداران امریکا میدید خواستههای آنان را اجرا میکرد‪ .‬برای جلب نظر‬
‫آنان دستور داد تا دوتن از درباریان وفادارش بساط حزببازی به راه اندازد‪ .‬اقبال حزب ملیون وعَلَم حزب مردم را‬
‫تأسیس کردند‪.‬‬
‫از سوی دیگر امریکا و اروپا برای مهار کمونیسم و جلوگیری از تهدیدات آن‪ ،‬اقدامات گستردهای در زمینههای‬
‫اقتصادی و سیاسی و فرهنگی انجام دادند‪ .‬ازلحاظ امنیتی و دفاعی پیمان نظامی – دفاعی ناتو را تأسیس کردند که‬
‫بخشی از کمربند امنیتی در اطراف بلوک کمونیسم بود‪ .‬در راستای تکمیل این کمربند امنیتی پیمان بغداد در‬
‫نوزدهم مهرماه ‪ ،1114‬با شرکت ایران‪ ،‬عراق‪ ،‬پاکستان‪ ،‬ترکیه و انگلیس و با نظارت امریکا تشکیل شد که پس از‬
‫کودتای ضد غربی عبدالکریم قاسم در عراق سال ‪ 1117‬و خروج عراق از آن پیمان‪ ،‬نام آن به "پیمان سنتو" تغییر‬
‫یافت‪.‬‬
‫در فروردینماه سال ‪ 1116‬دکترین آیزنهاور (مبنی بر پشتیبانی کامل آمریکا از تمامیت ارضی کشورهایی که‬
‫موردتهاجم نظامی بلوک کمونیسم هستند و یا بهوسیله مخالفان داخلی در معرض سقوط قرار دارند) موردپذیرش‬
‫ایران قرار میگیرد و ایران نخستین کشوری بود که از این نظر موردحمایت و تأیید امریکا قرار میگیرد‪ .‬در قالب‬
‫این پیمان‪ ،‬ایران اعزام نیروهای آمریکایی در شرایط دفاع از مفاد طرح را به رسمیت میشناسد و حلقه حضور‬
‫همهجانبه آمریکا در ایران تکمیل میشود‪.‬‬
‫پسازآنکه کانادی در انتخابات ریاست جمهوری ‪ 1119‬در آمریکا به قدرت رسید خطمشی جدیدی را در سیاست‬
‫خارجی مطرح کرد‪ .‬شعارهای جدید حزب دموکرات آمریکا‪ ،‬حاکمان ایران را بهشدت نگران کرد‪ .‬حمایت از اصالحات‬
‫در کشورهای طرفدار غرب (بهمنظور جلوگیری از ظهور نهضتهای آزادیبخش یا پیوستن این کشورها به بلوک‬
‫شرق) طرح جدیدی بود که آمریکا در سیاست خارجی خود به کار گرفت‪.‬‬
‫ازآنجاییکه حکومتهای نظامی موردحمایت آمریکا که غالباا با کودتای سازمان سیا بر سرکار آمدهاند‪ ،‬در اداره‬
‫کشورشان ناتوان بودند؛ و احتمال وقوع انقالبهای مردمی و سقوط دولتهای دستنشانده وجود داشت؛ و این‬
‫وضعیت زمینههای سوءاستفاده شوروی را فراهم میساخت؛ دولت آمریکا مجبور شد تا سیاست خارجی خود را‬
‫تغییر دهد‪ .‬کندی قصد داشت درزمینه سیاست خارجی‪ ،‬چهره بهتری از آمریکا نزد جهانیان ترسیم کند؛ و با روش‬
‫دیگری از پیشرفت کمونیسم جلوگیری و نفوذ آمریکا را گسترش دهد‪ .‬با توجه به اینکه در این ایام‪ ،‬با پیروزی‬

‫‪65‬‬
‫انقالب کوبا‪ ،‬کمونیسم تا حیات خلوت آمریکا به پیشآمده بود و از طرف دیگر در خاورمیانه نا سیونا لیسم نوین‬
‫عربی به رهبری جمال عبدالناصر ابراز وجود میکرد‪ ،‬سیاست خارجی کندی‪ ،‬طور ی تنظیمشده بود که در کشورهای‬
‫جهان سوم‪ ،‬اصالحات از باال صورت پذیرد تا با پیشدستی از به وجود آمدن انقالبهای خشونتآمیز پیشگیری‬
‫کند‪ .‬شاه ایران علیرغم میل باطنی خود تن به اصالحات دیکته شده از سوی امریکا داد‪ .‬باروی کار آمدن نخبگان و‬
‫نخستوزیران وابسته‪ ،‬تصویب الیحه انجمنهای ایالتی والیتی‪ ،‬انقالب سفید شاه ‪ -‬ملت و تصویب کاپیتوالسیون؛‬
‫اصالحات در ایران نمود عینی یافت‪.‬‬
‫"اصالحات از باال"مانند نمایشی بود که یکروی دیگر داشت‪ .‬دولت کندی عالوه بر انجام اصالحات از باال‪ ،‬تاکتیک‬
‫دومی را در تالش برای سد کمونیسم اتخاذ کرد‪ .‬بدینصورت که اگر اصالحات با موفقیت توأم نبود‪ ،‬در آن صورت‬
‫نخبگان میتوانستند از نیروی نظامی برای سرکوب قیامهای مردمی استفاده کنند‪ .‬به همین منظور یک برنامه مه ام‬
‫مقابله با شورش در طول سالهای حکومت کندی به اجرا گذاشته شد‪ .‬در ایران‪ ،‬زمانی که اصالحات گرفتار‬
‫اغتشاشات داخلی شد‪ ،‬شاه مجاز به سرکوب مردم بود و در اتخاذ این روش مورد تشویق امریکا قرار میگرفت‪.‬‬
‫سرکوب عکسالعملهای مردم و روحانیت در قبال اصالحات تحمیلی شاه‪ ،‬بهویژه مقابله باقیام پانزده خرداد ‪1141‬‬
‫ه‪ .‬ش و ایجاد جو اختناق پسازآن در قالب این دیدگاه مورد تجزیهوتحلیل قرار خواهد گرفت‪.‬‬
‫‪ -4‬ارتش و ساواک ‪ :‬شاه ارتش را با پول نفت و کمکهای امریکا بازسازی کرد‪ .‬در سال ‪ 1116‬ه‪.‬ش سازمان مخوف‬
‫ساواک با کمک سیا و موساد ایجاد شد‪ .‬با تشکیل کمیته مشترک ضدخرابکاری متشکل از ارتش‪ ،‬ساواک‪ ،‬شهربانی‪،‬‬
‫ژاندارمری و نماینده آمریکا‪ ،‬فعالیتهای گسترده در امور امنیتی و اطالعاتی نیز آغاز شد‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬شاه با تکیهبر‬
‫ساواک‪ ،‬ارتش و درآمد نفت سیاست سرکوب و استبداد خشن پدرش را احیا کرد‪.‬‬
‫‪ -5‬وضعیت اقتصادی ایران‪ :‬علیرغم کمکهای خارجی و درآمد نفت در سالهای پایانی دهه ‪ 1111‬وضعیت اقتصادی‬
‫رو به وخامت گذاشت‪ .‬درآمد ارزی دولت در طول سالهای ‪ 41-41‬بیش از پنج برابر کل دریافتهای ارزی ایران‬
‫در طول ‪ 11‬سال پیشازتاریخ یادشده بوده است اما میزان کمی از این درآمدها درراه توسعه اقتصادی کشور به کار‬
‫گرفته میشد‪ .‬بهطوریکه کل هزینههای واقعی برنامه دوم که از سال از سال ‪ 1141‬تا ‪ 1141‬اجرا میشد از‬
‫کمکهای خارجی کمتر بود‪ ،‬گویی‪ .‬اصالا درآمد نفتی در کار نبوده است‪.‬‬

‫مرحله سوم حاکمیت محمدرضا پهلوی‪ ،‬از اصالحات آمریکائی تا انقالب اسالمی ایران‬
‫همانگونه که پیشتر اشاره شد‪ ،‬شاه بازگشت خود به سلطنت را مدیون امریکاییها میدانست‪ .‬امریکا نیز بعد از کودتای ‪18‬‬
‫مرداد‪ ،‬با کمکها و پشتیبانیهای چشمگیر خود‪ ،‬حامی خارجی مطلق شاه بهحساب آمد‪ .‬در این مقطع به دلیل وابستگی‬
‫کامل رژیم به جامعه و سیاست ایاالتمتحده‪ ،‬شاه احساس میکرد که حزب جمهوریخواه در آمریکا پشتیبانی بیشتری از‬
‫وی میکند‪.‬‬
‫شاهد این مدعی ارتقاء روابط و حمایتهای بیچونوچرای آیزنهاور از شاه بود‪ .‬برخالف انتظار شاه در انتخابات سال ‪1119‬‬
‫ه‪.‬ش‪ ،‬جان کندی از حزب دموکرات کاندیدای ریاست جمهوری ایاالتمتحده شد و با پیروزی در انتخابات‪ ،‬در ‪ 1141‬ه‪.‬ش‪،‬‬
‫زمام امور آمریکا را به دست گرفت‪ .‬بسیاری از برنامهها و اقدامات رژیم شاه در فاصله سالهای ‪ 41‬تا ‪ 57‬منطبق با دکترین‬
‫کندی بود‪ .‬کندی پس از آغاز ریاست جمهوری خواستار نخستوزیری علی امینی شد‪ .‬درواقع امینی‪ ،‬پاداش خدمات خود در‬

‫‪66‬‬
‫امضای قرارداد کنسرسیوم و همکاری با آمریکا‪ ،‬در دوران سفارتش در واشنگتن را دریافت کرد‪ .‬باروی کار آمدن امینی‬
‫دکترین اصالحات کندی در ایران آغاز شد اجرای اصالحات خودسر منشأ بسیاری از حواد گردید که بدان اشاره خواهد‬
‫شد‪.‬‬

‫قیام امام خمینی‬

‫پس از درگذشت مرجع بزرگ شیعیان آیتاهللالعظمی بروجردی در فروردین ‪1141‬؛ شاه با نیّت تضعیف مرجعیت و انتقال‬
‫آن به نجف‪ ،‬پیام تسلیتی به یکی از مراجع عربزبان نجف ارسال داشت‪ .‬با فضای ایجادشده اصالحات در ایران توسط دولت‬
‫امینی آغاز میگردد‪ .‬امینی مورد وثوق و اعتماد امریکا و از حمایت آنها برخوردار بود‪ .‬دولت علی امینی برای داشتن اختیارات‬
‫بیشتر مجلس را منحل و اصالحات ارضی را در ایران به اجرا گذاشت‪ .‬باقدرت گرفتن امینی در ایران‪ ،‬شاه به هراس افتاده و‬
‫درصدد کنار گذاشتن وی برمیآید لذا پس از هماهنگی با آمریکا امینی را برکنار و اسداهلل علم روی کار میآید‪.‬‬

‫اسداهلل علم‬
‫دولت اسداهلل علم در مهرماه ‪ 1141‬الیحه انجمنهای ایالتی والیتی را مطرح کرد‪ .‬در زمان مشروطیت در متمم قانون اساسی‪،‬‬
‫مدیریت شهرها و بالد بر عهده انجمنهایی تحت عنوان انجمنهای ایالتی والیتی واگذار گردید‪ .‬ازجمله شرایط انتخاب‬
‫ال‬
‫شوندهها در انجمن این بود که انتخاب شونده مرد و مسلمان باشد و به قرآن مجید سوگند یاد کند‪ .‬سالها گذشت و عم ا‬
‫این انجمنها تشکیل نیافت تا در زمان اسداهلل علم الیحه جدیدی در دستور کار هیئت دولت قرار گرفت‪.‬‬

‫مفاد الیحههای انجمنهای ایالتی والیتی‬

‫در این الیحه واژه اسالم از شرایط انتخاب شوندگان و انتخابکنندگان حذفشده بود و منتخبان نیز بجای اینکه مراسم‬
‫تحلیف را با سوگند به قرآن بجای آورند‪ ،‬ازاینپس با سوگند به کتاب آسمانی این کار را انجام میدادند و به زنان نیز حق‬
‫رأی دادن داده شد‪.‬‬

‫واکنش قم‬
‫پس از طرح الیحه‪ ،‬علمای بزرگ قم به دعوت امام خمینی گرد هم آمد ند و مخالفت خود را با آن اعالم داشتند و خواستار‬
‫لغو آن شدند اما شاه اعتنا نکرد‪ .‬امام خمینی دولت علم را متهم میکند که چرا بدون وجود مجلس شورای ملی به حیات‬
‫خود ادامه میدهد؟ این خالف قانون است‪ .‬چرا دولت وقت قانون مشروطیت را زیر پا میگذارد؟ و در زمان تعطیلی مجلسین‬
‫دست به تصویب قانون میزند‪ .‬درنهایت با پیگیریهای حضرت امام الیحه رسماا لغو شد‪.‬‬

‫علت ممالفتها‬
‫درواقع با تصویب این الیحه سیاستهای ضد دینی دولت آغاز گردید‪ .‬با گسترش فعالیت بهائیت در ایران و نیز نفوذ تدریجی‬
‫و بیسروصدای آنها در ساختار قدرت؛ این الیحه میتوانست منع قانونی حضور بهائیان را در انجمنهای ایالتی والیتی بهطور‬
‫رسمی برطرف کند‪ .‬بهائیت در ایران توانست طی مدت کوتاهی ارتباط وثیقی با صهیونیسم برقرار نماید؛ و از حمایت قدرتهای‬

‫‪67‬‬
‫استعماری انگلیس و امریکا بهرهمند شود‪ .‬روحانیون این الیحه را مقدمهای برای حضور غیرمسلمانان در ساختار قدرت (بهویژه‬
‫صهیونیستها که در فرقه بهائیت ظاهرشده بودند) تلقی میکردند و طلیعه یک دولت غربگرای ضد مذهبی را میدیدند‪.‬‬
‫امام خمینی طی پیامی به مردم ایران چنین اعالم میدارد‪ ... " :‬اینجانب حسب وظیفه شرعیه به ملت ایران و مسلمین‬
‫جهان اعالمخطر میکنم ‪ .‬قرآن کریم و اسالم در معرض خطر است‪ .‬استقالل مملکت و اقتصاد آن در قبضه صهیونیستها‬
‫است که در ایران بهصورت حزب بهائی ظاهر شدند‪("... .‬صحیفه نور‪ )56/1،‬امام تصویب الیحه را مخالف شرع مقدس و مبانی‬
‫صری قانون اساسی دانست؛ و ضمن هشدار به دولتمردان در مورد رعایت قوانین اسالم‪ ،‬تأکید کرد که علما و مؤمنان در امور‬
‫مخالف شریعت ساکت نخواهند ماند‪ .‬ایشان فرمودند‪ :‬ما بارأی زنان مخالف نیستیم‪ ،‬با سوءاستفاده از آنها مخالفیم‪.‬‬

‫انقالب سفید شاه‬

‫پس از ناکامی دولت‪ ،‬شاه شخصاا جهت اجرای اصالحات موردنظر آمریکاییها برنامه انقالب سفید را مطرح کرد‪ .‬انقالب سفید‬
‫شاه شامل شش اصل میشد ‪ .‬یکی از این اصول عبارت بود از اصالحات ارضی که از دوره امینی آغازشده بود‪ .‬شاه این اصول‬
‫را با تبلیغات بسیار و عبارتی زیبا و در قالبی جدید مطرح کرد‪ .‬این برنامه که به انقالب شاه و ملت نیز مشهور بود اهداف زیر‬
‫را دنبال میکرد‪.‬‬
‫‪ -1‬جلب حمایت آمریکا ‪ :‬این اصول درواقع ادامه اصالحات موردنظر آمریکاییها بود؛ که دولت امینی قصد اجرای آنها‬
‫را بهمنظور تغییر ساختار مالکیت در ایران داشت‪ .‬آمریکاییها جهت جلوگیری از انقالبهای کمونیستی‪ ،‬حفظ امنیت‬
‫اسرائیل و سلطه بر خاورمیانه به همپیمانان خود دستور اصالحات را داده بود‪.‬‬
‫‪ -1‬کوشش برای مشروعیت بخشیدن به رژیم‪ :‬شاه با تبلیغات بسیار و عباراتی زیبا و در قالبی جدید انقالب سفید‬
‫را مطرح ساخت و آن را وسیلهای برای مشروعیت داخلی و خارجی خود قرارداد‪.‬‬
‫‪ -1‬خلع سالح مخالفان داخلی‪ :‬درواقع شاه با این اقدام تمام شعارهای مخالفان را از آنها گرفت‪ .‬رئوس ششگانه انقالب‬
‫سفید شاه‪ ،‬اصولی بودند که جریان چپ و برخی مخالفان در تبلیغات خود بر آنها تأکید میکردند و به همین دلیل‬
‫پس از طرح انقالب سفید شاه این دسته از مخالفان تا مدتها سردرگم ماندند‪ .‬درواقع با مطرحشدن اصول ششگانه‬
‫انقالب سفید شاه؛ مخالفان رژیم بهویژه جریان چپ خلع سالح شدند بهانهای برای مخالفت نداشتند‪.‬‬

‫ممالفتهابا انقالب سفید شاه‬

‫‪ -‬نهضت آزادی اولین بیانیه سیاسی خود را در قالب نامهای سرگشاده در انتقاد به انقالب سفید شاه انتشار داد؛ که‬
‫پسازآن سران نهضت دستگیر شدند‪.‬‬
‫‪ -‬نیروهای چپ مارکسیسم ابتدا در سردرگمی به سر میبردند‪ .‬سپس در مقابل آن موضعگیری داشتند؛ و انقالب سفید‬
‫شاه را نقابی بر بورژوازی جدید در ایران میدانستند‪.‬‬
‫‪ -‬علمای قم که خاطره الیحه انجمنها را از یاد نبرده بودند‪ ،‬در ورای این اصول‪" ،‬وابمتگی دولت به آمریکا"(اصالحات‬
‫آمریکایی در قالب دکترین نیکسون برای ارائه چهره بهتر از امریکا نزد جهانیان‪ ،‬جلوگیری از گسترش نفوذ کمونیسم‪،‬‬
‫کنترل اوضاع خاورمیانه به اجرا درآمد) و"ادامه سیاستهای ضد مذهبی" را میدیدند‪ .‬ازاینرو با آن به مخالفت‬
‫برخاستند‪ .‬علمای قم ابتدا از مذاکره و گفتگو برای روشنگری اهداف پشت پرده انقالب سفید استقبال نمودند‪ .‬در‬

‫‪68‬‬
‫این زمان گفتگوهایی بین نماینده شاه و علمای قم صورت گرفت که به نتیجه نرسید‪ .‬شاه در مالقات با نماینده علما‬
‫تأکید کرد که بقای سلطنتش به اجرای این اصول بستگی دارد و بهطور ضمنی به تحکیم آمریکا برای اجرای این‬
‫اصول اشاره کرد؛ و پرده از وابستگی تمامعیار رژیم به آمریکا پرده برداشت‪ .‬امام خمینی پس از مذاکرات میان حوزه‬
‫و رژیم و پس از ارائه تذکرات بر اساس قانون اساسی و نتیجه نگرفتن از آن؛ رفراندوم را تحریم نمودند‪.‬‬

‫فاجعه مدرسه فیضیه‬

‫پس از مخالفتهای جدی قم با انقالب سفید؛ شاه دریکی از سخنرانیهای خود حوزه را تهدید به سرکوب کرد‪ .‬پس از‬
‫برگزاری رفراندوم و تبلیغات وسیعا رژیم از آن؛ شاه سرشار از غرور برنامه حمله به حوزه را عملی ساخت‪ .‬در روز دوم فروردین‬
‫سال ‪ 1141‬که مصادف با شهادت امام جعفر صادق علیهالسالم بود‪ ،‬مأموران رژیم به مدرسه فیضیه حمله بردند و به ضرب و‬
‫شتم طالب و مردم حاضر در مراسم سوگواری پرداختندکه در جریان آن شماری از طالب کشته و یا زخمی شدند‪ .‬حمله به‬
‫فیضیه آخرین حلقه ارتباط و عالقه روحانیت و دربار را قطع کرد‪.‬‬

‫قیام ‪ 11‬خرداد ‪1332‬‬

‫محرم سال ‪ 41‬در اوج رویارویی رژیم با روحانیت‪ ،‬ساواک به وعّاظ اخطار کرده بود "علیه شاه و اسرائیل حرفی نزنند و‬
‫مدام به مردم نگویند اسالم درخطر است" ولی امام در ‪ 11‬خرداد‪ ،‬طی یک سخنرانی‪ ،‬حمله رژیم به فیضیه را به عاشورا‬
‫تشبیه کرد و آن را به تحریک اسرائیل دانست‪ .‬رژیم را دستنشانده اسرائیل خواند‪ .‬حساسیت رژیم بر مسأله اسرائیل را دلیل‬
‫آشکاری بر نفوذ اسرائیلیها در ساختار سیاسی ایران میدانستند و بهشدت به شاه و سیاستهای رژیم حمله کردند‪ .‬دو روز‬
‫بعد در ‪ 15‬خرداد امام دستگیر شد‪ .‬به دنبال بازداشت امام‪ ،‬رژیم با اعتراضات گستردهای در قم‪ ،‬تهران‪ ،‬ورامین‪ ،‬مشهد و‬
‫شیراز روبهرو شد که با شعارهایی بر ضد شاه و حمایت از امام همراه بود‪ .‬رژیم دستور سرکوب معترضان را صادر کرد که در‬
‫پی آن ارتش به خیابانها ریخت و به روی مردم آتش گشود؛ و پس از چند روز آرامش برقرار شد‪ .‬اسداهلل علم درصدد برآمد‬
‫حکم اعدام امام را بگیرد اما با دخالت برخی از علما به انجام این کار موفق نشد‪ .‬چند ماه بعد با اعتراضات گسترده علما‪ ،‬امام‬
‫آزاد شد‪ .‬شاه برای تبرئه خود از این کشتار اسداهلل علم را برکنار کرد و حسنعلی منصور نخستوزیر ایران گردید‪.‬‬

‫پیامدهای قیام ‪ 11‬خرداد‬

‫اولین پیامد این قیام آن بود که مخالفان را بهکلی از دولت پهلوی ناامید کرد و مقابله با رژیم و حذف آن هدف اصلی مبارزات‬
‫سیاسی شد‪ .‬از سوی دیگر سیاست سرکوب؛ مخالفان جوان و پرشور را به مبارزه مسلحانه تشویق کرد‪ .‬مبارزه مسلحانه بعد‬
‫از ‪ 15‬خرداد جایگزین شیوههای سنتی مبارزه سیاسی گشت‪ .‬سازمان چریکهای فدایی خلق انشعابی از حزب توده و سازمان‬
‫مجاهدین خلق انشعابی از نهضت آزادی با رویکرد مسلخانه بهصف مخالفان رژیم پیوستند‪ .‬پیامد دیگر قیام ‪ 15‬خرداد انتقال‬
‫رهبری مبارزه سیاسی به روحانیت و شخا امام بود؛ که تاکنون به این حد مستقل از سایر نیروهای سیاسی عملنکرده‬
‫بودند‪ .‬همچنین بقایای مشروعیت رژیم را از بین برد و پایگاه اجتماعی آن را پیش از پیش متزلزل کرد‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫دولت حمنعلی منصور وکاپیتوالسیون‬
‫در سال ‪ 1141‬امریکا ارائه حضور مستشاران فنی خود را مشروط به معافیت آنان از محاکمه در دادگاههای ایران کرد‪ .‬شاه‬
‫نیز پذیرفت و از نخستوزیرش حسینعلی منصور خواست الیحهای در این مورد تقدیم مجلس کند و این الیحه مخفیانه‬
‫بهرغم مخالفت نمایندگان تصویب شد‪ .‬پس از تصویب الیحه کاپیتوالسیون‪ ،‬امام در سخنرانی تاریخی خود شاه را موردحمله‬
‫قرارداد و دولت و مجلس را فاسد و دستنشانده امریکا و اسرائیل خواند‪ .‬چند روز بعد در ‪ 11‬آبان ‪ 1141‬امام دستگیر و به‬
‫ترکیه تبعید شدند سه ماه پس از تصویب الیحه کاپیتوالسیون‪ ،‬منصور نخستوزیر شاه به دست محمد بخارایی – جوانی‬
‫متدین از اعضای هیئتهای مؤتلفه اسالمی – به قتل رسید‪ .‬پسازآن‪ ،‬بخارایی ویارانش دستگیر و اعدام شدند و بهجای‬
‫منصور‪ ،‬امیرعباس هویدا به نخستوزیری رسید‪.‬‬
‫هویدا به مدت ‪ 11‬سال نخستوزیر ایران شد‪ .‬امام خمینی به مدت ‪ 9‬ماه در ترکیه سپس به مدت ‪ 11‬سال در نجف و‬
‫درنهایت به فرانسه تبعید شدند‪ .‬تحلیل ساواک از انتقال ام ام به نجف آن بود که وجود علما و مراجع معروف در نجف که‬
‫قدمت بیشتری از امام دارند و نیز فضای غیرسیاسی نجف میتواند عامل بازدارنده خوبی برای فعالیتهای سیاسی امام باشد؛‬
‫اما تدریجاا حضرت امام با ارسال پیامها و موضعگیریهای سیاسی نسبت به اوضاع ایران و مالقات با دانشجویان خارجی‬
‫والیتفقیه و حکومت در‬ ‫توانستند رهبری انقالب را از نجف بر عهده بگیرند‪ .‬مهمترین اقدام ایشان در نجف تدریس بح‬
‫اسالم بود که توسط شاگردان آن حضرت بانام مستعار چام و تکثیر شد و بهصورت محرمانه در ایران منتشر میگشت‪.‬‬

‫دولت امیرعباس هویدا آغاز دوره استبدادی خشن پس از ‪ 11‬خرداد‬

‫سال ‪ 1141‬آغاز دوره استبدادی خشن در دوره پهلوی بود‪ / .‬شاه تمام مخالفان خود را در این سال سرکوب کرد‪ .‬بیشتر‬
‫اعضای اصلی گروههای چریکی به قتل رسیده‪ ،‬یا در زندان به سر میبردند‪ .‬مبارزات مسلحانه بهشدت سرکوب و عمالا باشکست‬
‫مواجه گشتند‪ .‬هیچ عملیات مسلحانهای نبود که رژیم آن را شناسایی و سرکوب نکرده باشد‪ / .‬این در حالی بود که جبهه‬
‫ملی نیز درنتیجه اختالفات داخلی و بازداشت بعضی از سران آن دچار تزلزل شد‪ .‬مخالفان سرسخت شاه در زندان یا تبعید‬
‫بودند‪/ .‬گرچه روحانیت به دلیل نداشتن تشکیالت منسجم از آسیبپذیری کمتری برخوردار بودند؛ و مبارزات سنتی آنها در‬
‫قالب فعالیتهای سیاسی و فرهنگی در مساجد و حسینیهها؛ آزادی عمل بیشتری را برای آنها فراهم ساخت؛ اما با تبعید‬
‫امام خمینی‪ ،‬پرشورترین مخالف رژیم‪ ،‬به ترکیه؛ مخالفان مذهبی نیز بااحتیاط بیشتری عمل میکردند‪ .‬بدین ترتیب ایران‬
‫پس از دورهای سهساله (‪ )1141-1141‬پر از تنش و بحران‪ ،‬در سکوتی مطلق‪ ،‬آرام گرفت‪ .‬سکوتی که شاه و بسیاری دیگر‬
‫را فریفت‪ .‬شاه این آرامش را نشانه رضایت مردم و مشروعیت خود تلقی میکرد‪ .‬در این سالها هرگونه حرکت مستقل با‬
‫سرکوب روبرو میگردید و اجازه تشکیل هیچ نهاد‪ ،‬حزب و گروه سیاسی مستقلی داده نشد‪ .‬به لحاظ سیاسی مهمترین کاری‬
‫ال از نظامهای تکحزبی انتقاد کرده و آن را ویژه نظامهای‬
‫که رژیم در این سالها انجام داد تشکیل حزب رستاخیز بود‪ .‬شاه قب ا‬
‫فاشیستی دانسته بود؛ اما در اواخر سال ‪ 1151‬با حذف دو حزب دولتی موجود حزب رستاخیز را تشکیل داد‪ .‬این حزب از‬
‫ابتدای تأسیس؛ با عدم استقبال عمومی روبرو گردید‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫انقالب اسالمی ایران ‪1317‬‬
‫آغاز ممالفتهای علنی‬
‫روی کار آمدن کارتر ‪ :‬در سال ‪ 1155‬رژیم پهلوی در اوج اقتدار خود بسر میبرد‪ .‬در همین سال در انتخابات ریاست جمهوریا‬
‫امریکا‪ ،‬کارتر با شعار دموکراسی و حمایت از حقوق بشر به قدرت رسید‪ .‬دولت ایران در این سالها بارها به نقض حقوق بشر‬
‫متهم شده بود و حتی طبق گزارش کمیسیون حقوق بشر در سال ‪ 54‬ایران رتبه اول را در نقض حقوق بشر داشت‪ .‬در‬
‫سالهای ‪ 54‬و ‪ 55‬مطبوعات و رسانههای غربی بارها رژیم شاه را به دلیل نقض حقوق بشر موردانتقاد قرار داند‪ .‬شاه در مقابل‬
‫موج جدید انتقادات اعالم کرد که حقوق بشر را اولین بار کوروش به جهانیان عرضه داشته است؛ و این را توطئهای علیه ایران‬
‫تلقی نمود‪ .‬بههرحال رژیم برای مقابله با این شرایط تصمیم گرفت فضای سیاسی را اندکی بگشاید‪ .‬فضای باز سیاسی در اوج‬
‫اقتدار رژیم پهلوی آغاز شد‪ .‬دولت شاه بهقدری مستحکم مینمود که به نظر میرسید سیاستباز به تداوم و ثبات آن خدشهای‬
‫وارد نمیکند‪.‬‬
‫عواملی که باع آغاز سیاست فضای باز در سال ‪ 1155‬شد ‪:‬‬
‫از یکسو شاه میدانست که سیاست سرکوب را نمیتوان تا به آخر ادامه داد و با آگاهی از بیماریش درصدد بود تا زمینه را‬
‫برای انتقال آرام قدرت به فرزندانش فراهم آورد‪ .‬از سوی دیگر تبلیغات جهانی علیه شاه اوج گرفته بود‪ .‬شاه که به موقعیت‬
‫بینالمللی خود بسیار اهمیت میداد میکوشید تا رژیم خود را از اتهام حقوق بشر مبرّا سازد‪ .‬همچنین برای هماهنگی‬
‫باسیاستهای رئیسجمهور آمریکا و تقویت ساختار سیاسی خود کوشید تا بهتدریج از سرکوبی و خشونت بکاهد؛ و خود را‬
‫منطبق با شعارهای انتخاباتی کارتر نشان دهد‪.‬‬

‫روی کار آمدن جمشید آموزگار‬

‫به دنبال سیاست فضای باز‪ ،‬امیرعباس هویدا که سیزده سال نخستوزیر شاه بود‪ ،‬کنار رفت و جمشید آموزگار انتخاب شد‪.‬‬
‫این انتخاب برای رسیدن به دو هدف عمده صورت گرفت ‪:‬‬
‫الف ) سروسامان دادن به اوضاع اقتصادی که دچار رکود وتورم بود ب ) ادامه سیاست فضای سیاسی باز‪.‬‬
‫در این زمان بااینکه شاه و مسئوالن رژیم از آزادی و دموکراسی ایرانی و مزیتهای آن سخن میگفت‪ ،‬هیچ سازوکار قانونی‬
‫برای مشارکت سیاسی یا بیان مسالمتآمیز مخالفتها و خواستههای سیاسی ایجاد نشد‪ .‬رژیم تمام نهادهای مستقل و آزاد‬
‫را از بین برده بود و درواقع هیچ حلقه ارتباطی بین دولت و مردم وجود نداشت‪.‬‬

‫هوفان انقالب‪ ،‬آغاز فروپاشی رژیم پهلوی‬

‫دو حادثه باع گردید تا آتش نهفته انقالب شعلهور گردد؛ و قیامهای مردمی سلسله تمام ایران را فراگیرد‪.‬‬
‫‪ – 1‬درگذشت مشکوک حاجآقا مصطفی فرزند امام خمینی در نجف اشرف که مردم آن را به ساواک نسبت دادند نقطه‬
‫عطفی درروند انقالب ایران محسوب میشد‪ ،‬برپایی مراسم باشکوه یادبود در شهرهای مختلف با حضور قشرهای مختلف مردم‬
‫رژیم را نگران کرد‪ – 1.‬انتشار مقاله توهینآمیز برای تخریب شخصیت امام به دستور شاه در ‪ 17‬دیماه ‪ 1156‬که در روزنامه‬
‫اطالعات به چام رسید‪ ،‬آتش نهفته انقالب را شعلهور ساخت‪ .‬درواقع طوفان انقالب با نشر این مقاله توهینآمیز آغاز شد‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫قیامهای زنجیرهای‬
‫قیام ‪ 19‬دی‪ :‬از همان فردای انتشار مقاله‪ ،‬اعتراضات سراسر ی و پیدرپی علیه رژیم آغاز گردید‪ .‬در شهر قم تظاهرات و‬
‫اعتراضات طالب و مردم در روز ‪ 19‬دی به خون کشیده شد‪.‬‬
‫قیام ‪ 19‬بهمن تبریز‪ :‬در چهلم شهدای قم‪ ،‬مردم تبریز دست به اعتراض گستردهای زدند؛ آنگونه که شهر را از کنترل دولت‬
‫خارج کردند اما ارتش برای سرکوب مردم وارد عمل شد و شماری از مردم را به شهادت رساند‪.‬‬
‫قیام دهم فروردین ‪ 57‬در یزد‪ :‬به مناسبت چهلم شهدای تبریز در یزد و برخی از شهرهای ایران تظاهرات ضد رژیم برگزار‬
‫شد؛ که شاه دستور سرکوب آن توسط پلیس ضد شورش را صادر کرد‪.‬‬

‫ویژگیهای سه قیام قم‪ ،‬تبریز و یزد‬

‫آنچه در سه قیام متوالی ‪ 19‬دی‪ 19،‬بهمن و ‪ 11‬فروردین درخور توجه است عبارتاند از‬
‫‪-1‬حضور روحانیت و تودههای مذهبی و نیز استفاده از شعارها و مفاهیم دینی (و به سخنی دقیقتر محتوای دینی) این‬
‫قیامهاست‪ .‬در این زمان – همچون قیام مشروطه‪ -‬مفاهیم مذهبی به کمک مبارزه سیاسی آمد با این تفاوت که در سال ‪56‬‬
‫مفاهیم دینی بهصورت یک ایدئولوژی راهنمای مبارزات سیاسی مردم قرار گرفت؛ و بدین گونه مبارزه با رژیم به مبارزه حق‬
‫علیه باطل بدل گردید‪.‬‬
‫‪ -1‬این قیامها از شکست فضای سیاسی باز شاه خبر میداد‪ .‬زیرا دولت نتوانست اعتراضات مسالمتآمیز مردم را تحمل کند‬
‫و به همین دلیل مخالفان را به گلوله بست‪.‬‬

‫علل شکمت فضای سیاسی باز‬

‫‪ – 1‬نظارت نظامی و سرکوب شدید‪ ،‬تمام سازمانها و نهادهای مستقل را از بین برده بود‪.‬‬
‫‪– 1‬پان زده سال خفقان‪ ،‬فاصله دولت و ملت را چنان گسترده کرده که مردم جز به نابودی رژیم رضایت نمیدادند‪.‬‬
‫‪ – 1‬شاه در اجرای سیاست چندان جدی نبود‪ .‬هرگاه احساس خطر میکردند مخالفان را با خشونت سرکوب میکردند‪.‬‬
‫شاه در فرایند اصالحات هرگز از موضع سلطنت مطلقه خود عقب ننشست و همواره خود را حاکم مطلق ایران‬
‫میدانست‪.‬‬
‫‪ – 4‬ویژگیهای شخصیتی محمدرضاشاه که هیچگاه حاضر به پذیرش انتقاد نبود‪.‬‬

‫ادامه مبارزات‬
‫‪ -‬ناآرامیهای مشهد در مرداد ‪ 1157‬و شهادت عدهای از مردم‬
‫‪ -‬تظاهرات و اعتراضات ضد رژیم در اصفهان و دخالت نیروهای نظامی و کشته و مجروح شدن عده زیادی از مردم‬
‫‪ -‬حادثه آتشسوزی سینما رکس آبادان و گسترش دامنه مخالفتها به خوزستان‪ .‬در این حادثه که مردم آن را به ساواک‬
‫نسبت دادند‪ ،‬حدود چهارصد نفر جان باختند‪ .‬خشم عمومی از رژیم به خوزستان منتقل و مبارزات علیه سلطنت‬
‫گستردهتر میگردد‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫دولت آشتی شریف امامی‬
‫به دنبال حواد خونینی که اتفاق افتاد‪ ،‬در اوایل شهریور‪ ،‬آموزگار از نخستوزیری برکنار و جعفر شریف امامی بهجای او‬
‫منصوب شد‪ .‬انتخاب شریف امامی بهمنظور سازش با مخالفان مذهبی صورت گرفت‪ .‬وی تقویم شاهنشاهی را لغو کرد و با‬
‫طرح شعارهای مذهبی و طرفداری از آزادی درصدد جلبتوجه مردم برآمد‪ .‬در پی آن کازینوها و مراکز فساد تعطیل شد و‬
‫دولت اعالم کرد که از آزادی مطبوعات و فعالیتهای سیاسی حمایت میکند‪ .‬در این مقطع روزنامهها عمالا به یکی از‬
‫کانونهای مخالفت با دولت تبدیل شدند‪ .‬البته این رویکرد به دنبال ایجاد نقطه انحرافی در مبارزات بود تا مبارزات علیه شاه‬
‫و رژیم به مبارزات علیه اطرافیان وی تبدیل گردد‪ .‬در روز سیزدهم شهریور درحالیکه هنوز بیش از ده روز از انتخاب شریف‬
‫امامی نمیگذشت‪ ،‬تظاهرات عظیمی در تهران به مناسب ت عید فطر برگزار شد‪ .‬در این راهپیمایی بزرگ که در نظم و آرامشی‬
‫کامل برگزار گردید‪ ،‬برای اولین بار در سطحی گسترده شعارهایی بر ضد رژیم و شخا شاه مطرح شد‪.‬‬
‫این راهپیمایی در شانزدهم شهریور نیز تکرار شد‪ .‬وسعت این تظاهرات نهتنها شاه و دولتمردانش‪ ،‬بلکه تمام ناظران داخلی‬
‫و خارجی را متعجب کرد؛ زیرا آنها تصور چنین مخالفت عظیمی را نداشتند‪.‬‬
‫جلسه هیئت دولت با حضور شاه در شب هفدهم شهریور تشکیل شد‪ .‬در این جلسه تصمیم براین شد که با اعالم‬
‫حکومتنظامی‪ ،‬مانع از ادامه تظاهرات شوند‪ .‬همزمان در تهران و چند شهر بزرگ‪ ،‬دستور حکومتنظامی صادر شد‪.‬‬
‫صب روز بعد درحالیکه نیروهای نظامی با تانکها و زرهپوشهای خود خیابانها را پرکرده بودند‪ ،‬مردم بهسوی میدان ژاله‬
‫تهران حرکت کردن‪ .‬در این میدان نظامیان به روی مردم آتش گشودند و تعداد زیادی را به خاک و خون کشیدند‪ .‬بدین‬
‫ترتیب جمعه سیاه؛ خونینترین روز انقالب پدید آمد‪.‬‬

‫پیامدهای هفده شهریور‬

‫‪-‬واقعه هفده شهریور از نقاط عطف انقالب اسالمی بهحساب میآید‪ .‬تا این زمان گروهها و افرادی بودند که از قانون اساسی و‬
‫اصل سلطنت دفاع میکردند‪ ،‬اما این کشتار راهی برای بقای شاه و سلطنت بر جای نگذاشت‪ .‬اغلب کسانیکه بر مبارزه در‬
‫چارچوب قانون اساسی تأکید میکردند‪ ،‬از شیوه خود دست شستند و بهصف مخالفان رژیم و اصل سلطنت پیوستند؛ و تمام‬
‫مخالفان میانهرو‪ ،‬به دشمن رژیم تبدیل شدند؛ بنابراین مهمترین قربانی جمعه سیاه‪ ،‬شاه و اصل رژیم بود‬
‫‪ -‬این کشتار امکان موفقیت هرگونه اصالحات در درون نظام سیاسی پهلوی را از بین برد و درواقع نقطه پایانی بود بر سیاست‬
‫فضای باز سیاسی‪.‬‬
‫‪ -‬این حادثه رهبری قاطعانه امام را تثبیت کرد و محبوبیت ایشان را آشکار ساخت‪.‬‬
‫‪ -‬از فردای هفده شهریور یک سلسله اعتصابات گسترده آغاز شد‪ :‬ابتدا کارگران صنعت نفت جنوب اعتصاب کردند و صادرات‬
‫نفت ایران بهکلی قطع شد‪ .‬سپس اعتصابات به ادرارت دولتی ونیز به دانشگاهها و مدارس سرایت نمود‪.‬‬

‫سیزدهم آبان‬
‫روز سیزدهم آبان تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران به خاک و خون کشیده شد‪ .‬تلویزیون نیز که اکثر کارکنان آن با مردم‬
‫همراه شده بودن‪ ،‬تصاویر تیراندازی بهسوی دانشجویان را پخش کرد‪ .‬فردای آن روز اعتراضات وسیعی صورت گرفت وبسیاری‬
‫از ساختمانهای دولتی تهران به آتش کشیده شد؛ بنابراین شاه به دولت نظامی متوسل شد‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫دولت نظامی ازهاری‬
‫‪ -‬دولت نظامی کار خود را با دستگیری عدهای از مقامات بلندپایه رژیم آغاز کرد‪ :‬هویدا نخستوزیر پیشین‪ ،‬ارتشبد‬
‫نصیری رئیس ساواک‪ ،‬نیکپی شهردار تهران و برخی دیگر از وابستگان رژیم دستگیر شدند تا مبارزه با فساد که از‬
‫شعارهای دولت ازهاری بود‪ ،‬تحقق یابد‪ .‬پندار عمومی این بود که شاه برای حفظ خودیارانش را قربانی میکند‪ ،‬به‬
‫همین دلیل بسیاری از شخصیتهای وفادار رژیم در این دوره ایران را ترک کردند‪.‬‬
‫‪-‬بهتدریج نیروهای نظامی از درگیری با مردم خودداری میکردند (علت خودداری ارتش‪ -1:‬ارتش برای مقابله با تهاجمات‬
‫خارجی بیگانگان آموزش دید‪ -1.‬ارتشیان عموم اا از طبقه متوسط شهری بودند و از پایگاه طبقاتی متوسط مردمی‬
‫شکلگرفته بودند‪ ).‬و هروز بر تعداد کسانی که بنا بر فرمان امام خمینی پادگانها را ترک میکردند افزوده میشد‪.‬‬
‫پیام امام به مردم مبنی بر اینکه ارتش بدنه ملت است‬
‫‪ -‬از اوایل آذرماه به مناسبت آغاز ماه محرم‪ ،‬درگیریها در تهران وسعت یافت ‪ :‬در شب اول محرم تعدادی از مردم در‬
‫برخورد با نیروهای امنیتی به شهادت رسیدند‪ .‬از همان شب مردم با فریاد اهللاکبر در پشتبامها اعتراض خود را‬
‫نشان میدادند‪ .‬تظاهرات روز عاشورا که در ‪ 11‬آذر برگزار شد بزرگترین راهپیمایی از ابتدای انقالب بود که هدایت‬
‫آن را روحانیان و شاگردان امام بر عهده داشتند‬
‫‪ -‬در اواسط دیماه سران چهار کشور امریکا‪ ،‬فرانسه آلمان و بریتانیا در جزیره گوادلوم گرد آمدند؛ و به این نتیجه‬
‫رسیدند که امیدی به بقای نظام سلطنتی در ایران نیست و خروج شاه میتواند از شدت بحران بکاهد‪.‬‬
‫‪ -‬شاه خود از اوایل دیماه درصدد بود تا ایران را ترک کند و در غیاب خود امور را به شورای سلطنت و یک دولت‬
‫غیرنظامی مورد اعتماد بسپارد‪.‬‬
‫‪ -‬در همین زمان امام دستور تشکیل شورای انقالب را صادر کرد‪.‬‬
‫‪ -‬شاه پس از رایزنیهای بسیار بختیار را به نخستوزیری برگزید؛ اما اعضای جبهه ملی بهسرعت بختیار را از این جبهه‬
‫اخراج کردند‪.‬‬

‫دولت بمتیار‬
‫‪-‬در ‪ 17‬دیماه شاه از ایران خارج شد‪.‬‬
‫‪ -‬در اواخر دیماه امام خمینی اعالم کرد که بهزودی به ایران بازمیگردد‪ .‬ازاینرو بختیار فرودگاهها را بست‪ ،‬اما سرانجام‬
‫در مقابل خواست مردم تسلیم شد و اجازه ورود هواپیمای حامل امام صادر گردید‪.‬‬
‫‪-‬امام سه روز بعد از ورود به تهران مهندس بازرگان را به پیشنهاد شورای انقالب بهعنوان نخستوزیر موقت ایران برگزید‪.‬‬
‫‪ -‬در روز ‪ 19‬بهمن جمعی از پرسنل نیروی هوایی در مقابل امام رژه رفتند‪.‬‬
‫‪-‬در روز جمعه ‪ 11‬بهمن بین همافران نیروی هوایی و افراد گارد شاهنشاهی درگیری به وجود آمد مردم بهسرعت به‬
‫کمک همافران شتافتند‪.‬‬
‫‪ -‬بختیار دستور حکومتنظامی اما امام دستور داد مردم به حکومتنظامی اعتنا نکرده‪ ،‬به خیابانها بریزند بدین ترتیب‬
‫حکومتنظامی نهتنها بیاثر شد‪ ،‬بلکه طومار دولت بختیار را درهم پیچید‪ .‬فرماندهان ارتش در نشست صب روز‬

‫‪74‬‬
‫یکشنبه ‪ 11‬بهمن بیطرفی ارتش را اعالم کردند‪ .‬بعد از ظهر همان روز با تصرف مراکز دولتی و تسلیم شدن پادگانها‬
‫و مراکز نظامی و درنهایت کنترل رادیوتلویزیون از سوی انقالبیون‪ ،‬انقالب اسالمی به پیروزی رسید‪.‬‬

‫‪75‬‬
 ‫فصل پن مج‬

‫نییبت انقالب اسالمی اریان‬

‫‪76‬‬
 ‫مقدمه‬
‫انقالب اسـالمی ایران بهعنوان یکی از مهمترین پدیدههای سـیاسـی‪ ،‬اجتماعی قرن حاضر موجب تحوالت بزرگی در گستره‬
‫اندیشـــه و عمل گردید؛ و توجه بســـیاری از صـــاحبنظران را به خود جلب نموده اســـت‪ .‬تاکنون تعداد قابلمالحظهای از‬
‫نویسـندگان داخلی و خارجی با رهیافتها و تئوریهای گوناگون در تبیین علل وقوع انقالب و ماهیت آن‪ ،‬آثاری را به رشته‬
‫تحریر درآوردهاند‪ .‬در یک تقســیمبندی کلی‪ ،‬عمده نظریهپردازانی که به تحلیل انقالب اســالمی ایران پرداختهاند یا با تأکید‬
‫بر عوامل فرهنگی‪ ،‬ارزشی و ایدئولوژیکی و رهبری در انقالب اسالمی ایران‪ ،‬نقش فرایند نوسازی در ایجاد تحوالت ساختاری‬
‫و ایجاد زمینههای نارضـایتی عمومی را نادیده گرفتهاند ‪ 1‬یا نویسـندگانی ‪ 1‬با تکیهبر عوامل ساختاری نقش عوامل فرهنگی‬
‫و ایدئو لوژیکی انقالب را نادیده گرفتهاند‪ .‬برخی ‪ 1‬در این میان سعی نمودند تا با الهام از مدل چارلزتیلی این دو سط را به‬
‫هم پیوند زنند اما آنها چون تیلی نتوانستند تبیینی از ربط دو سط ساختاری و عوامل ارادی ارائه دهند‪.‬‬
‫مدل ترکیبی بکار رفته در این نوشـتار ضـمن تعیین سـطوح مختلفا تبیین و نوع نقشآفرینی آنها؛ به چند سـؤال اساسی‬
‫پاسخ خواهد داد‪.‬‬
‫‪-‬عوامل ساختاری (غیرارادی) و عوامل ارادی وقوع انقالب اسالمی ایران کدامند؟ و در وقوع انقالب چه نقشی را ایفا نمودند؟‬
‫چگونه تحوالت ساختاری به کنشهای آگاهانه انقالبی تبدیل میشود؟‬
‫‪-‬جنـاحهای مدعی قدرت چه کســـانی بودند؟ و چگونه از میان گروههای مدعی قدرت نیروهای مذهبی توانســـتند حمایت‬
‫بخش عمدهای از مردم را به خود جلب نمایند؟ نیروهای مذهبی بر اســـاس چه منابعی قدرت بســـیج گری خود را افزایش‬
‫دادند؟‬
‫‪ -1‬نویسندگانی چون حامد الگار‪ ،‬آصف حسین‪ ،‬امیر ارجمند نیا‪ ،‬منوچهر محمدی و‪...‬‬
‫‪-1‬نویسـندگانی چون اسـکاچپل علیرغم آنکه در مقاله" دولت تحصیل دارو ‪ "...‬سعی نمود برای عوامل فرهنگی سهمی‬
‫قائل شود اما به چارچوب اصلی تحلیل ساختاری وفادارمانده است‬
‫‪ -1‬محمدهادی سمتی‪ ،‬نظریه بسیج منابع و انقالب اسالمی ایرا‪ ،‬مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی‪ ،‬شماره ‪ 15‬پاییز‬
‫‪1175‬‬

‫چارچوب نظری بر اساس مدل ترکیبی‬

‫چارلزتیلی ازجمله اندیشمندانی است که در تبیین پدیده انقالب دو سط ا تبیین علّی (عوامل ساختاریا بلندمدت فروپاشی)‬
‫و تبیین معطوف به هدف (بررسـی فرایند کنش جمعی کارگزاران و اینکه چرا افراد‪ ،‬گروهها به کنش انقالبی جذب میشوند‬
‫و چگونه منابع را جهت انقالب بسیج میکنند) را به هم پیوند زده است‪.‬‬
‫گرچه تیلی نظر خود را بیشـتر به مراحل پایانی انقالب یعنی سـط کارگزاران و بسیج سیاسی که بهطور مستقیم در فرایند‬
‫انقالب نقش دارند معطوف داشـته است اما او برای عوامل ساختاری و فرایندهای اصلی تغییر تاریخی نیز سهمی قائل است‪.‬‬
‫در این نوشـتار سـعی شـده اسـت با الهام از مدل تیلی به تبیین انقالب اسالمی ایران در دو سط تبیین ساختاری و تبیین‬
‫معطوف به هدف پرداخته شـود‪ .‬به نظر میرسـد تیلی در تبیین این مسأله که چرا تحوالت ساختاری منجر به کنش جمعی‬
‫هدفمند میشـود موفق نبوده اسـت‪ .‬تبدیل تحوالت ساختاری به نارضایتیهای عمومی نیاز به تبیین جداگانهای دارد که در‬
‫مدل تیلی بدان توجه نشده است‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫این نوشتار با استفاده از نظریه محرومیت نسبیا تدا رابرت گور سعی نموده است تابر اساس تحلیل روانشناسی اجتماعی این‬
‫نقیصـه را برطرف نماید؛ بنابراین هدف این نوشتار بررسی انقالب ایران در سه سط عوامل غیرارادی‪ ،‬عوامل ارادی و عوامل‬
‫روانشناسی اجتماعی میباشد‪.‬‬
‫‪ -‬عوامل غیرارادی بهعنوان علل بلندمدت بر مؤلفههای ساختاری وضعیت اجتماعی تأکید دارد و اینکه چگونه جامعه قبل از‬
‫هر انقالبی تحت شـرایط خاصـی دچار تحوالت سـاختاری میشود‪ .‬البته عواملی که منجر به تحوالت ساختاری میگردد در‬
‫هر جامعهای متفاوت میباشـد‪ .‬در انقالب ایران فرایند مدرنیزاسـیون منشـأ بسیاری از تحوالت ساختاری گردید‪ .‬بهطورکلی‬
‫ساختگرایان در بررسیهای خود بیش از آنکه به اعمال فردی توجه کنند‪ ،‬به ساخت اعمال آنها توجه دارند‪ ،‬زیرا معتقدند‬
‫که انسـانها از شـیوههایی پیروی میکنند و به اعمالی دسـت میزنند که همیشـه نسبت به آنها آگاهی ندارندو در شرایط‬
‫یکسـان پاسـخهای یکسان ارائه میکنند‪ .‬بر اساس دیدگاه ساختاری این ساخت اجتماعی است که علت تحوالت و تغییرات‬
‫اجتماعی ازجمله انقالب قرارمی گیرد‪.‬‬
‫به نظر رادکلیف براون ساخت جامعه‪ ،‬شبکه ارتباطات اجتماعی موجود است که وحدت آنها در شبکه مستمری که پایگاهها‬
‫و نقشها محور اصلی آن را تشکیل میدهند‪ ،‬خالصه میشود‪( .‬توسلی‪ ،‬نظریههای جامعهشناسی‪)115:‬‬
‫بنابراین بررسـی انقالب در سـط سـاختی مربوط به سـط کالن روابط اجتماعی در درون یک شـبکه به هم متصل است‪.‬‬
‫بسیاری از جوامع که شاهد حرکتهای انقالبی بودهاند‪ ،‬جوامعی هستند که قبل از انقالب بهنوعی دگرگونیهای اجتماعی را‬
‫تجربه کرده باشند‬
‫«انقالب در یک جامعه بسـیار سنتی و در سط پایین از پیچیدگی اجتماعی و اقتصادی رو نمیدهد و در جوامع بسیار نوین‬
‫نیز پیش نمیآید‪ .‬انقالب نیز مانند صــورتهای دیگر خشــونت و نااســتواری‪ ،‬بیشــتر در جوامعی رخ میدهد که نوعی تحول‬
‫اجتماعی و اقتصادی را تجربه کرده باشند‪( ».‬هانتینگتون‪ ،‬سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی ‪)189:‬‬
‫فرایند نوســازی نقش محوری در تحوالت نظام اجتماعی ایران در ســط کالن (ســاختاری) داشــته و زمینههای اجتماعی‬
‫شکلگیری نارضایتی عمومی را فراهم ساخت‪.‬‬
‫‪ -‬عامل روانشـناسـی اجتماعی‪ :‬مهمتر از تحوالت ساختاری‪ ،‬وضعیت روحی و احساس ذهنی اعضای جامعه و ادراک آنها از‬
‫نابرابری و محدودیتهای اقتصـادی‪ ،‬سیاسی و فرهنگی میباشد‪ .‬فرایند نوسازی در ایران منشأ بسیاری از تحوالت اجتماعی‬
‫و اقتصــادی بود که بهنوبه خود زمینهســاز شــکلگیری نارضــایتیهای عمومی گردید‪ .‬در ســط علل متوســطه بر عامل‬
‫روانشناسی اجتماعی یعنی فرایند ایجاد نارضایتیهای اجتماعی بر اساس متغیر محرومیت نسبی خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫‪ -‬عوامل ارادی‪ :‬در ســط علل کوتاهمدت به نقش مســتقیم و ارادی کارگزارن انقالب (کســانی که مدعیاند حاکمیت را در‬
‫دسـتگیرند) و منابعی که (مادی و معنوی) قدرت بسیج گری آنها را تعیین میکند خواهیم پرداخت‪ .‬در این سط فرایند‬
‫شکلگیری کنشهای انقالبی بهعنوان کنش جمعی معطوف به هدف موردبررسی قرار خواهد گرفت‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫انقالب‬ ‫عوامل ارادی‬ ‫عوامل روانشناس اجتماعی‬ ‫عوامل غیرارادی‬

‫منابع معنوی و مادی‬ ‫محرومیت نسبی‬ ‫نوسازی‬

‫انقالب‬ ‫کنش انقالبی‬ ‫نارضایتی عمومی‬ ‫تحوالت ساختاری‬

‫بررسی علل بلندمدت؛ عوامل ساختاری‬

‫مدرنیزاسیون در ایران (دوره محمدرضاشاه)‬
‫به لحاظ نظری؛ ایران برنامههای توســـعه اقتصـــادی خود را بر اســـاس نظریه مدرنیزاســـیون بنا نهاد‪ .‬نظریه‬
‫مدرنیزاســـیون بهعنوان یک مدل اقتصـــادی و فرهنگی برای توســـعه در ســـالهای بعد از جنگ جهانی دوم‬
‫مطرحشده است‪ .‬این نظریه بر اساس برداشت تکامل خطی مبتنی میباشد که همه جوامع باید از همان مراحلی‬
‫بگذرند که کشـورهای توسعهیافته طی کردهاند‪ .‬بهعبارتدیگر اشاعه و گسترش موفقیتآمیز اقتصاد و تکنولوژی‬
‫غربی سـبب دگرگونی کلی در کشـورهای درحالتوسعه خواهند شد‪ .‬نظریه مدرنیزاسیون در جستجوی «دالیل‬
‫درونی» برای توجیه عقبماندگی اسـت‪« .‬طبق این نظریه در کشـورهای جهان سوم موانعی وجود دارند که امر‬
‫توسـعه را دشوار میکنند‪ .‬این موانع عبارتاند از وجود نهادها و سیستمهای ارزشی کهنه‪ ،‬افزایش جمعیت‪ ،‬عدم‬
‫کارائی دسـتگاهها‪ ،‬عدم مشـارکت مردم در امور‪ ،‬وجود اعتقادات خاص‪ ،‬کمبود سرمایهگذاری تولید و ‪(»...‬بهنام‪،‬‬
‫ایرانیان و اندیشه تجدد‪)16:‬‬
‫در ایران برنامههای توسـعه بر اسـاس نظریه مدرنیزاسیون تحت تأثیر اندیشههای رستو پایهریزی شد‪ .‬بر اساس‬
‫نظریه رشـــد اقتصـــادی روســـتو تمام جوامع بشـــری لزوماا از پنج مرحله که با پنج دوره رشـــد مطابقت دارد‬
‫میگذرند‪ -1:‬جامعه ســنتی ‪ -1‬شــرایط ماقبل جهش ‪ -1‬جهش ‪ -4‬حرکت بهســوی بلوغ اقتصــادی ‪ -5‬دوران‬
‫مصرف انبوه‪( .‬قرهباغیان‪ ،‬اقتصاد رشد و توسعه‪)116-198 :‬‬
‫نگاه مکانیکی روسـتو به مراحل رشـد اقتصـادی تأکید فراوانی به رشـد کمی اقتصـادی دارد‪ .‬براین اســاس تکنو‬
‫کراتهای ایران رشـد اقتصـادی را هدف برنامه توسعه قراردادند‪ .‬یعنی یک حرکت کمی که نتیجهاش باال رفتن‬
‫درآمـد ملی بود‪ .‬بـه این امیـد کـه تحول کیفی جـامعه پی آن خواهد آمد‪ .‬ایران در زمان پهلوی دوم دارای پنج‬
‫برنامه توســعه اقتصــادی بود‪ .‬نخســتین (‪ )1114-1117‬و دومین (‪ )1141 - 1114‬برنامه توســعه ایران تحت‬
‫عنوان برنامه ‪ 7‬ســاله ارائه شــد‪ .‬کمتجربگی کشــور در اجرای برنامه‪ ،‬نبودا اطالعات‪ ،‬روشها و فنون الزم‪ ،‬اجرای‬
‫برنامه اول را مشــکل میکرد‪ ... .‬نبود امنیت در ســرمایهگذاریها‪ ،‬ناکافی بودن صــادرات در برابر واردات و پایین‬
‫بودن کلی سـط دسـتمزدها‪ ،‬ردشد یکسویه هزینههای دولتی در شبکه نظامی – بورکراتیک و نبود آمار دقیق‬
‫که مبنای مسـتحکم برنامهریزی باشـد از دیگر عوامل شـکست برنامه اول و دوم توسعه بهحساب میآید‪( .‬ملک‬
‫محمدی‪ ،‬از توســعه لرزان و ســقوط شــتابان‪ )11:‬در ارزیابی نهائی‪ ،‬دو برنامه اول توســعه در ایران ناموفق بودند‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫برنامه سـوم توسـعه با کاهشی دوساله آغاز میگردد‪ .‬این برنامه در سال ‪ 1146-1141‬به اجرا درمیآید‪ .‬از نکات‬
‫مهم در این دوره توان "سـازمان برنامه" در به دست گرفتنا مستقیم درآمدهای نفتی و تالش برای جهتبخشی‬
‫به آن در برنامهی توسعه است‪ .‬طرحها با "بازدهی زود" مدنظر برنامه سوم قرار گرفت‪ .‬بر اساس گزارش عملکرد‬
‫برنامه سـوم سازمان برنامه؛ «هدف برنامه سوم تأمین ‪ 6‬درصد رشد ساالنه تولید ناخالا ملی بود که در عمل به‬
‫‪ 8/8‬درصــد رســید‪(».‬رزاقی‪ ،‬مجموعه مقاالت انقالب اســالمی و ریشــههای آن جلد دوم‪ )115 :‬ســرمایهگذاری‬
‫داخلی و خارجی از اهداف برنامه جلوتر بود‪ .‬در این مرحله اقتصاد ایران رشد کرد؛ و برنامه سوم با موفقیت نسبتاا‬
‫خوبی به پایان رسید‪.‬‬
‫به دنبال برنامه ســوم‪ ،‬چهارمین برنامه توســعه‪ -‬اقتصــادی در فاصــله ســالهای ‪ 1151-1147‬به اجرا درآمد‪ .‬از‬
‫اهداف محوری اعالمشـده برنامه چهارم رشد اقتصادی بهوسیله توسعه صنعتی و رشد کشاورزی بود که تقریب اا با‬
‫نظریه روسـتو انطباق داشـت‪ .‬روستو مرحله حرکت بهسوی بلوغ اقتصادی را اینطور تعریف میکند دوران بلوغ‬
‫دورانی اســـت کـه" جـامعه بعد از گذر از مرحله جهش آغاز میکند و از علوم و فنون جدید به نحو بیشـــتر و‬
‫مؤثرتری در سـایر بخشهای اقتصادی استفاده میکند‪( ".‬قرهباغیان‪ ،‬همان‪ )115:‬در این دوره اقتصاد میبایست‬
‫رشــد مداوم داشــته باشــد تا به مرحله بعدی یعنی مصــرف انبوه برســد‪ .‬در این مرحله روشهای جدید تولید‬
‫جایگزین روشهای قدیمی خواهد شد‪.‬‬
‫با انجام اصـالحات ارضـی در برنامه سوم و رشد شهرنشینی‪ ،‬گویا دورههای جامعه سنتی و جامعه دارای شرایط‬
‫جهش موردنظر روستو‪ ،‬در ایران طی شده و جامعه در آغاز مرحله جهش میباشد؛ و با گسترش صنایع در برنامه‬
‫چهارم آماده ورود به مرحله بلوغ یا پختگی شــده اســت‪ .‬در ارزیابی نهایی برنامه چهارم از همه برنامهها موفقتر‬
‫بود میانگین رشــد تولید ناخالا ملی در این مدت به ‪ 11/1‬و درآمد ســرانه به ‪ 561‬دالر رســید که از اهداف ‪9‬‬
‫درصدی برای تولید ملی و ‪ 111‬دالری درآمد سرانه از برنامه فراتر بود‪( .‬ملک محمدی‪ ،‬همان‪)11-19 :‬‬
‫پنجمین برنامه توسـعه اقتصـادی در فاصله سالهای ‪ 1151‬تا ‪ 1157‬به اجرا گذاشته شد‪ .‬دهه ‪ 51‬درآمد ارزی‬
‫کشـورهای صـادرکننده نفت از سـالی به سـالی دیگر ‪ 4‬برابر میشد‪ 6 .‬میلیون بشکه نفت در روز پشتوانه مالی‬
‫بسیار خوبی بهحساب میآمد‪ .‬رشد عمومی اقتصاد ملی در سالهای ‪( 1156-1151‬یعنی از سال افزایش قیمت‬
‫نفت تا سـال قبل از انقالب) بهطور متوسـط ‪ 7/4‬در صـد بود‪ .‬بر مبنای رشـد اقتصادی سال ‪ 1151‬تخمین زده‬
‫میشد که درآمد سرانه ایران در سال ‪ 1171‬شمسی دو برابر کره جنوبی چهار برابر ترکیه و معادل درآمد سرانه‬
‫کشور فرانسه خواهد بود‪( .‬اسدی‪ ،‬کارآفرینی اصل اقتصادی فراموششده در جنبش اصالحات‪)16:‬‬
‫‪ .‬افزایش سـرمایهگذاری دولتی و خصوصی‪ ،‬رشد مصرف دولتی و خصوصی برای باال بردن سط زندگی‪ ،‬افزایش‬
‫هزینههای نظامی‪ ،‬سـرمایهگذاری در خارج از کشور بهصورت خرید سهام شرکتها ونیز ایجاد طرحهای عظیمی‬
‫چون نیروگاههای هســتهای‪ ،‬از برنامههای دولت در این ســالها بود‪ .‬ازاینرو برنامه پنجم با اهدافی بســیار بلند‬
‫پروازانه و با پیشبینی رشدی ‪ 15‬درصدی تدوین شد‬
‫پس از بیان اجمالی از وضــعیت فرایند نوســازی در ایران اکنون باید بررســی نمود فرایند نوســازی چگونه نظام‬
‫اجتماعی ایران را دگرگون سـاخت و منشأ تحوالت ساختاری در جامعه گردید؟ سالهای موردپژوهش مربوط به‬
‫ســه برنامه آخر توســعه میباشــد؛ که باید میزان تحوالت ســاختاری دهه ‪ 41‬تا نیمه دوم دهه ‪ 51‬را موردنظر‬
‫داشت‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫نقش نوسازی در تحوالت ساختاری‬
‫‪ -‬نوسازی و دگرگونی در نظام قشربندی اجتماعی‬
‫با شـروع فرایند نوسـازی و گسترش شهرنشینی وروند تدریجیا صنعتی شدن‪ ،‬نظام قشربندی اجتماعی در ایران دستخوش‬
‫دگرگونی شد‪ .‬تعداد جمعیت "طبقه کارگر" بسیار افزایش یافت این طبقه در نیمه دهه ‪ 14 ،1151‬درصد از کل نیروی کار‬
‫کشــور را تشــکیل میداد‪ ،‬که بهصــورت مزدبگیران مشــغول به فعالیت بودند این طبقه متشــکل از کارگران فقیر مهاجر و‬
‫ساکنان بسیار فقیر حلبیآبادها که مشاغل فصلی ساختمانی داشتند نیز میشد‪ .‬در اواخر دهه ‪ 51‬کارگران صنعتی حدود ‪1‬‬
‫میلیون نفر بودند‪( .‬فراتی‪ ،‬همان‪)61:‬‬
‫از سـوی دیگر با توجه به گسـترش دسـتگاه بورکراسـی دولت و افزایش تعداد کارمندان و نیز افزایش تعداد باسوادان که در‬
‫بین سـالهای ‪ 1115‬تا ‪ 1155‬از ‪ 15/4‬درصـد به ‪ 17/1‬درصـد و دانشـجویان بین سالهای ‪ 1145‬تا ‪ 1155‬از ‪ 67111‬به‬
‫‪ 154111‬نفر رســیده بود "طبقه متوســط" جدید نیز در این دوره بســیار گســترش یافت‪( .‬رفیع پور‪ ،‬همان‪ )71:‬این طبقه‬
‫شـامل متخصـصـان‪ ،‬پزشـکان‪ ،‬حقوقدانان‪ ،‬مهندسـان‪ ،‬کارکنان دولت‪ ،‬مدیران‪ ،‬بخشـی از کارکنان تأســیسات نظامی و کار‬
‫فرمایان کوچک بود که از افزایش قیمت نفت بسـیار سـود بردند‪ .‬افزایش قیمت نفت فرصتی برای سرمایهگذاریهای عدهای‬
‫از صـاحبان صـنایع را فراهم سـاخت‪ .‬لذا یک "بورژوازی مدرنی "برای طیف خاصـی که حدود یک درصد از کل جمعیت را‬
‫تشـکیل میداد به وجود آمد‪ ،‬این طبقه شـامل اعضـای خانواده سلطنتی‪ ،‬مالکان قدیمی که سرمایهشان را در صنایع به کار‬
‫گرفته بودند تعدادی از تاجران بازار و برخی از کارآفرینان جدید میشد‪.‬‬

‫‪-‬رشد شهرنشینی‬
‫با آغاز اصــالحات روند مهاجرتها از روســتا به شــهر افزایش مییابد‪ .‬دو عامل اســاســی باع افزایش مهاجرت روســتایی‬
‫گردید‪ -1".‬بیکاری بخشـی از جمعیت روستایی درنتیجه دگرگون شدن ساخت سنتی روستا‪ -1...‬استقرار و گسترش صنایع‬
‫وابســته بهویژه در تهران و چند شــهر بزرگ دیگر‪ ،‬بخشــی از نیروی کار آزادشــده بخش کشــاورزی را متوجه خود کرد ولی‬
‫قســـمت اعظم این نیرو متوجه بخش خدمات شـــد ‪(" ...‬وثوقی‪ ،‬جامعهشـــناســـی روســـتایی‪ )48:‬ارقام مربوط به مهاجرت‬
‫روســتائیان به شــهر نشــان میدهد که مهاجرت در یک دوره شــشســاله از ‪ 1145‬تا ‪ 1151‬تقریباا ‪ 81‬درصــد بیش از دوره‬
‫مشــابه قبل بوده اســت‪( .‬وثوقی‪ ،‬همان‪ )49:‬بر اســاس مطالعاتی که بخش تحقیقات جمعیتشــناس ـی موســســه مطالعات و‬
‫تحقیقات اجتماعی انجام داده اسـت در سـال ‪ 41/1 ،1151‬درصد کل جمعیت تهران را مهاجران تشکیل میدادند‪( .‬وثوقی‪،‬‬
‫همان‪)51:‬‬
‫مهاجرت روسـتائیان موجب خالی شدن روستاها از تولیدیترین نیروهای خود بود‪ ،‬زیرا نزدیک به ‪ 65‬درصد از مهاجرین در‬
‫فاصـله سـنی ‪ 15- 14‬سال یعنی بخش فعال جمعیت قرار داشتند‪ .‬کاهش جمعیت تولیدکننده معموالا مساوی با زیادشدن‬
‫جمعیت مصــرفکننده بود‪ .‬مهاجرین در شــهرها‪ ،‬الیههای اجتماعی را به وجود میآوردند که مهمترین دلمشــغولی آنها‬
‫جسـت جوی برای یافتن کار بود‪ .‬جذب این افراد در بخشهایی با درآمد اندک‪ ،‬بر میزان تقاضاها بهویژه درزمینه محصوالت‬
‫خوراکی میافزود‪ .‬تولیدکنندگان دیروز دیگر مصـرفکنندگانی بودند که تقاضـاهایشـان بر شانه کشاورزی سنگینی میکرد‪.‬‬
‫(ملک محمدی‪ ،‬همان‪ )54:‬با افزایش مهاجرتها از روســتا به شــهر و از ســوی دیگر شــکلگیری طبقه متوســط جدید روند‬
‫شهرنشینی افزایش یافت‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫‪-‬نوسازی و نابرابریهای اجتماعی‬
‫اطالعات تئوریکی و دادههای تجربی از جهان سوم نشان میدهد که رشد اقتصادی شتابان‪ ،‬نابرابریهای اجتماعی را تشدید‬
‫مینماید‪ ،‬ایرآنهم از این قاعده مســـتثنی نبود‪ .‬بر اســـاس بررســـی نتایج چندین تحقیق میتوان با اطمینان باالیی گفت‬
‫نابرابری نسبتاا زیادی در زمان شاه وجود داشته است‪( .‬رفیع پور‪ ،‬همان‪)69:‬‬
‫‪ -‬با توجه به پراکندگی جغرافیایی توسـعه صـنایع ایران بر اسـاس مناطق ایجاد آنها فاصله طبقاتی شهرهای مرکزی شدت‬
‫یافت درواقع بیشـتر این صـنایع در حوزهی شـهرهای بزرگ و بهویژه بخشهای مرکزی ایجاد میشود‪ .‬بنابراین سهم برخی‬
‫مناطق (چندین شـهر بزرگ) در کل تولید ملی از مجموع مناطق دیگر (بسـیاری از شـهرهای کوچک) بیشــتر بود‪ .‬در سال‬
‫‪ 1151‬در تهران ‪ 1761‬شرکت وجود داشت که دارای ‪ 61171‬میلیون ریال سرمایه بودند‪.‬‬
‫‪ -‬در فرایند اصالحات ارضی بیشتر مالکان توانستند از تقسیم اراضی خود با دادن رشوه و انواع مختلف تقلب از اجرای قانون‬
‫جلوگیری کنند‪ .‬در سـال ‪ 1151‬بیش از ‪ 15881‬خانوار با ‪ 5/1‬میلیون هکتار زمین وجود داشت‪ .‬مالکان غایب از ده‪ ،‬پس از‬
‫اصـالحات ارضـی بهصـورت سـرمایهداری ارضـی‪ ،‬کارمندان دولت‪ ،‬بازرگانان و صاحبان صنایع در طبقه جدید هیأت حاکمه‬
‫متجلی شـدند‪ .‬گرچه تا حدود ‪ 51‬درصـد از ساکنان ده صاحب مقداری زمین شدند‪ ،‬اما ساخت قدرت در روستا از خانها و‬
‫اربابان به دولت انتقال یافت نه روستائیان و دولت مرکزی با استفاده از ساخت طبقهای موجود در مناطق روستایی به تقویت‬
‫موقعیت دهقانان مرفه‪ ،‬سر بنهها‪ ،‬داللها واسطههای مختلف روستایی و تضعیف قشرهای فقیر پرداخت‪( .‬ازکیا‪ ،‬مقدمهای بر‬
‫جامعهشـناسی توسعه روستایی‪ )111:‬اصالحات ارضی نابرابری اقتصادی را ازلحاظ درآمد و سط زندگی میان دهقانان مرفه‬
‫و خردهمالکان از یکسو دهقانان فقیر و کارگران روستایی از سوی دیگر افزایش داده است‪( .‬ازکیا‪ ،‬همان‪)111:‬‬
‫اقلیتی از سـرمایهداران ارضـی با اسـتفاده از وامها و اعتبارات دولتی توانسـتند با ابزار و ماشـینآالت مدرن به کار کشاورزی‬
‫بپردازند‪ .‬در مقابل‪ ،‬اکثریت دهقانان در مناطق روســـتایی مجبور به کار با ابزار و تکنیکهای عقبمانده و نهادههای ناکافی‬
‫کشـاورزی بودند‪« .‬بخش سـنتی کشـاورزی ‪ 98/8‬درصد کل خانوارهای روستایی را در برمیگیرد و ‪ 1/1‬در صد باقیمانده را‬
‫نیز سـهامداران شرکتهای زراعی تشکیل میدهند و ارزش سرمایه سرانه خانوادههای سهامدار در شرکتهای زراعی بیست‬
‫برابر بیشتر از خانوارهای بخش سنتی است‪( ».‬کاتوزیان‪ ،‬اقتصاد سیاسی ایران‪)151:‬‬
‫‪ -‬اصــالحات ارضــی باع افزایش نابرابریهای ســیاســی – اجتماعی نیز در میان دهقانان گردید‪ .‬نفوذ بوروکراســی دولت‬
‫دردهات پس از اصـالحات ارضـی سال ‪ 1141‬شدت گرفت ظاهراا هدف از اصالحات ارضی تضعیف قدرت مالکان در مناطق‬
‫روسـتایی بود‪ .‬گرچه اصـالحات ارضـی برای مدت کوتاهی سبب تضعیف قدرت سیاسی طبقه مالک و عوامل آنها در سط‬
‫روسـتا شـد؛ اما به حذف مالکان از ده نیانجامید‪ ،‬مالکان غایب از ده هنوز نفوذ بسـیاری در ده داشتند ‪ .‬این نفوذ را از طریق‬
‫کنترل زمین و کـار و ارتبـاط بـا مأموران دولتی حفظ میکردند‪ .‬ازاینرو این تصـــور که قدرتی را که قبالا مالکان در اختیار‬
‫داشـتند با اجرای اصـالحات ارضی به دهقانان منتقلشده است بسیار گمراهکننده خواهد بود‪ .‬چراکه روابط سیاسی که پس‬
‫از اصـالحات ارضـی پدیدار شـد حکایت از تغییر بنیادی در ساخت مناسبات اجتماعی – اقتصادی روستا نمیکند‪ .‬مطالعات‬
‫نشـان میدهد که اجرای اصالحات ارضی نهتنها انگاره قشربندی اجتماعی روستا را تغییر نداد بلکه تقویت هم کرد‪ .‬پستها‬
‫در شـرکتهای تعاونی‪ ،‬انجمنهای ده خانههای اصـناف و شـرکتهای سهامی زراعی توسط کدخدا‪ ،‬مباشر و گروه دهقانان‬
‫مرفه کنترل میشـد‪ .‬بیشـترین پسـتهای سیاسی و اجتماعی در روستاها توسط دهقانان مرفهالحال اشغالشده بود‪( .‬ازکیا‪،‬‬
‫همان‪)115:‬‬

‫‪82‬‬
 ‫‪ -‬استقالل دولت از ملت وابمتگی به قدرتهای خارجی‬
‫از ویژگیهای جوامع توســعهیافته‪ ،‬اســتقالل نهادهای اقتصــادی از دولت و افزایش ســهم ملت در ســیســتمهای اقتصــادی‬
‫میباشــد؛ اما در نوســازی ایران دولت همواره نقش اصــلی را عهدهدار بود؛ و مردم از فرایند توســعه بیگانه بودند‪ .‬افزایش‬
‫چشــمگیر درآمدهای نفتی باع شــکوفائی برنامه صــنعتی کردن شــتابان دولت گردید‪ .‬نقش دولت در بخشهای مختلف‬
‫اقتصـادی افزایش یافت لذا سهم سرمایهگذاری دولت در طی برنامه چهارم به ‪ 55/8‬و در برنامه پنجم به ‪ 58/5‬درصد رسید‪.‬‬
‫در نیمه ‪ 1151‬دولت سـرمایهگذار اصلی در بخشهای صنعت و معدن بود‪( .‬فراتی‪ ،‬همان‪ )59:‬سیاستهای توسعه بهگونهای‬
‫هدایت شـد که وابستگی روزافزون ملت به دولت از یکسو استقالل دولت از ملت را به ارمغان میآورد‪ .‬طبقه متوسط سنتی‪،‬‬
‫بازار‪ ،‬صـرفنظر از نقش مهمی که در صـنایعدسـتی و تجارت داشـت‪ ،‬با کنترل دولت بر اقتصـاد به حاشیه رانده شد‪ .‬بدین‬
‫ترتیب در اواســط دهه ‪ 1151‬دولت از اســتقالل زیادی در مقابل جامعه مدنی برخوردار بود‪ .‬بهجز طبقه ســنتی بازار‪ ،‬ســایر‬
‫طبقات اعم از طبقه کارگران‪ ،‬طبقه متوسط جدید‪ ،‬طبقه بورژوازی مدرن حیات اقتصادیشان وابسته به دولت بود‪.‬‬
‫اقدام در زمینه توســعه اقتصــادی وابســتگی ایران به خارج را زیاد کرد‪ ".‬آمار های موجود نشــان میدهد که بین ســالهای‬
‫‪ 1955‬و ‪ ،1961‬یعنی دوره تثبیت قدرت سـیاسی شاه بیش از ‪ 17‬درصد از مبادله خارجی سرمایه مالی اقتصاد ایران ناشی‬
‫از سـرمایهگذاریها و کمکهای غربی بود‪ .‬بین سالهای ‪ 1977‬و ‪ 1978‬آخرین سال حکومت شاه‪ ،‬مجموع کاالهای اروپایی‬
‫غربی و آمریکایی بیش از ‪ 61‬درصـد واردات ایران تشـکیل میداد‪ .‬بهطورکلی بین سالهای ‪ 1961‬و ‪ 1978‬واردات ایران از‬
‫‪ 5861‬میلیون دالر به بیش از ‪ 18/411‬میلیون دالر رسـید که نشـانهای قوی دال بر وابسـتگی متقابل بازار ایران به اقتصاد‬
‫خارجی بود‪(".‬مشیری‪ ،‬همان‪ )65:‬این موضوع موجب بدبینی گروهی از مردم نسبت به اقدامات دولت گردید‪.‬‬

‫‪ -‬توسعه سیاسی در خارج ار نهادهای رسمی‬

‫یکی از ویژگیهای فرایند توســعه در ایران ناموزون بودن آن اســت ایران با توجه به درآمدهای ســرشــار نفت و کمکهای‬
‫خارجی از رشد اقتصادی خوبی برخوردار بود اما ازلحاظ توسعه سیاسی جزء کشورهای عقبمانده بهحساب میآمد‪.‬‬
‫نوسازی نامتقارن عبارت است از عدم تقارن نوسازی اقتصادی ‪ -‬اجتماعی با نوسازی سیاسی (هانتینگتون‪ ،‬همان‪)171:‬‬
‫اگر در جامعهای نوسـازی اقتصـادی و اجتماعی صورت گیرد گروههایی که از سلسلهمراتب قدرت و منزلت حذفشده‪ ،‬دچار‬
‫سرخوردگی میشوند از سوی دیگر گروههای جدیدی که در نظام قشربندی شکل میگیرند دارای مطالبات جدید میباشند‪.‬‬
‫ازآنجاییکه رشـد اقتصـادی در ایران بدون توسـعه سـیاسـی شـکل گرفت گروههای قدیمی و جدید فضـایی برای مشارکت‬
‫نداشـتند‪ ،‬درنتیجه توسـعه سـیاســی در خارج از نهادهای رسـمی صـورت میگیرد که این به بیثباتی منجر میگردد‪ .‬رژیم‬
‫گذشـته نهادهای سـیاسی بادوامی ایجاد نکرد تا زمینه مشارکت و رقابت گروههای جدید و قدیم را فراهم سازد‪ .‬این ناکامی‬
‫به شـکل اجتنابناپذیری شکاف میان حکومت و ساختار اجتماعی را تشدید کرد؛ و کانالهای ارتباطی میان نظام سیاسی و‬
‫کل جمعیت را بست‪.‬‬

‫دوگانگی نظام ارزشی‬

‫اســـتقالل‪ ،‬آزادی و پیشـــرفت ازجمله ارزشهای محوری اســـت که مردم ایران آنها را عمدتاا در چارچوب دین مطالبه‬
‫میکردند‪ .‬ملت ایران از گذشـته برای رسـیدن به آنها دست به مبارزات بزرگی (مشروطه‪ ،‬نهضت نفت و‪ )...‬زدهاند اما عمده‬

‫‪83‬‬
‫این مبارزات با خشـــونت و توطئه ســـرکوب گردید وقتی ارزشها و نیازهای جدید در قالب ایدئولوژهای جدید (ایدئولوژی‬
‫اســالمی‪ ،‬ایدئولوژی مارکســیســتی والتقاطی) وارد جامعه شــود و مردم آن ارزشها را بپذیرند و مایل به دســتیابی به آنها‬
‫باشـند‪ ،‬اما ابزار دسـتیابی به آن را نداشـته باشـند و راه رسیدن به آن اهداف عمالا برایشان مسدود باشد احساس نارضایتی‬
‫میکنند و به هر اقداما مغایر با سیستم موجود دست خواهند زد‪ .‬با فرایند نوسازی در ایران پیشرفت سریعی در اقتصاد ایران‬
‫به وجود آمد اما این پیشرفت کامالا وابسته به قدرتهای بیگانه و آسیبپذیر بود؛ که با استقالل ایران در تعارض بود‪.‬‬
‫تعصـب رژیم در تقلید از الگوهای فرهنگ غرب و اکتفا نمودن صـرفاا به مظاهر تمدن ‪ /‬نفی غیر نقادانه سنتها و ارزشهای‬
‫جامعه از ســوی رژیم ‪ /‬بیاعتنائی شــاه به مقام مرجعیت پس از رحلت آیتاهلل بروجردی ‪ /‬تصــویب الیحه انجمنهای ایالتی‬
‫والیتی ‪ /‬حمله به مراکز دینی و حوزههای علمیه ‪ /‬رواج الگوهای فرهنگی غرب ‪ /‬گسترش مراکز فحشا و مشروبفروشیها و‬
‫قمارخانهها ‪ /‬تغییر تقویم هجری به تاریخ شــاهنشــاهی ‪ /‬همچنین مســأله کاپیتوالســیون و برتر شــمردن عناصــر بیگانه و‬
‫ایرانیان غیرمسـلمان بر ایرانیان مسـلمان ‪ /‬اقدام برخالف اجماع جهان اسـالم و حمایت از رژیم اشغالگر فلسطین ‪ /‬گسترش‬
‫مراکز وهابیت‪ /‬فقدان آزادی و عدم مشــارکت مردم در قدرت و آمرانه بودن فرایند توســعه اقتصــادی؛ همگی ازجمله عواملی‬
‫بودنـد که ارزشهای ملی جامعه را نادیده میگرفت یک نظام اجتماعی وقتی دچار بحران میشـــود که دولت به ارزشهای‬
‫اجتماعی حاکم در بین مردم توجه نکند بهویژه زمانی که ارزشها جنبه ملی به خود بگیرند‪.‬‬

‫علل متوسطه؛ بررسی عوامل روانشناسی اجتماعی‬

‫پس از بررسـی تحوالت سـاختاری در ایران باید بررسی نمود چگونه این تحوالت به نارضایتیهای اجتماعی منجر میگردد‪.‬‬
‫نارضــایتیهای عمومی زمانی شــکل خواهد گرفت که احســاس محرومیت نســبی در ســط وســیعی در جامعه پدید آید‪.‬‬
‫نارضـایتی اجتماعی پدیدهای روانشناسی است که بر اساس متغیر محرومیت نسبی موردبررسی قرار میگیرد‪ .‬توجه به عامل‬
‫روانشناسی اجتماعی یعنی محرومیت نسبی پیوند مهمی است میان تحوالت ساختاری و کنش جمعی مشارکتکنندگان‪.‬‬

‫چیمتی و چگونگی احماس محرومیت نمبی‬

‫احسـاس نارضـایتی عمومی یک فرایند روانشـناسی اجتماعی است‪« .‬تدارابرت گور» علت اصلی انقالب را در به وجود آمدن‬
‫احسـاس محرو میت نسـبی یا احسـاس بیعدالتی نسـبی میداند‪ .‬این احساس وقتی در یک شخا به وجود میآید‪ ،‬که او‬
‫مشـاهده کند شـخا دیگر‪ ،‬چیزی دارد که او آن را ندارد و مایل است که آن را داشته باشد‪« .‬مهمترین شرط پیدایش این‬
‫احساس بعد از نابرابری این است که انسانها بتوانند خود را با یکدیگر مقایسه نمایند»(رفیع پور‪ ،‬همان‪)66:‬‬
‫زمانی که مقایسه شکل گیرد و نابرابریها‪ ،‬درک شود و بر اساس ارزشهای اجتماعی منفی ارزیابی شود در آن صورت است‬
‫که در افراد احسـاس بیعدالتی یا محرومیت نسـبی به وجود میآید‪ .‬پس از درک احسـاس محرومیت نسـبی افراد کوشش‬
‫خواهند نمود‪ ،‬در پی امکانات و راههایی برآیند؛ تا این احسـاس را برطرف نمایند‪ .‬اگر این کوشش در جهت تغییر وضعیت و‬
‫دسـتیابی به عوامل باارزش اجتماعی‪ ،‬بدون موفقیت باشـد در آن صورت در جامعه نارضایتی و سپس تضادهای اجتماعی به‬
‫وجود آینـد‪( .‬رفیع پور‪ ،‬همـان) امـا اینکـه این تضـــادها منجر به کنشهای انقالبی شـــوند یا خیر؟ خود نیز نیاز به تبیین‬
‫جداگانهای دارد که در سط سوم از تبیین بدان خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫‪84‬‬
‫شـدت و عمق احسـاس محرومیت نسـبی بسـتگی دارد به ادراک ذهنی مردم از فاصـله بین انتظارات و امکانات ارضا ء نیاز‪.‬‬
‫هرچه فاصله بین انتظارات و امکانات نیاز بیشتر باشد‪ ،‬احساس محرومیت و بیعدالتی نسبی بیشتر میشود‪.‬‬

‫احماس محرومیت نمبی در ایران‬

‫به دنبال فرایند نوســازی‪ ،‬نظام اجتماعی ایران دچار دگرگونیهایی شــد و قشــر جدید طبقه متوســط به وجود آمد‪ .‬در یک‬
‫نظام اجتماعی که از دو قشــر باال و پایین تشــکیلشــده باشــد‪ ،‬قشــر پائین (مردم فقیر ‪ )...‬خود را با اربابان خود مقایســه‬
‫نمیکنند؛ اما هنگامیکه قشـر متوسـط مانند یک حلقه اتصال بین دو قشر پایین و باال به وجود آید‪ ،‬این مقایسه امکانپذیر‬
‫میشــود‪( .‬رفیع پور‪ ،‬همان‪ )76:‬با شــکلگیری اقشــار جدید اجتماعی در ایران و تغییر موقعیت اجتماعیا اقشــار قدیمی‪،‬‬
‫احســاس محرومیت نســبی در گروههای مختلف اجتماعی ایران فراهم میگردد‪ .‬روند شــبه مدرنیته در ایران نقطه شــروع‬
‫افزایش انتظـارات مردم بود کـه بعـدهـا افزایش بهـای نفـت نیز بـاعـ افزایش درآمـد ســـرانـه و درنتیجه افزایش میزان‬
‫برخورداریهای عمومیشـد؛ اما در سالهای آخر به ناگاه به دالیلی همچون زمستان معتدل در اروپا و درنتیجه کاهش بهای‬
‫نفت‪ ،‬کشور دچار رکود شده و ازاینروی فاصلهای تحملناپذیر میان سط امکانات و انتظارات مردم به وجود آمد و درنتیجه‬
‫نارضـایتیها عمق اجتماعی یافت‪ .‬البته احساس محرومیت نسبی به منابع اقتصادی محدود نمیشود و به حقوق اجتماعی و‬
‫ســیاســی نیز گســترش مییابد‪ .‬امکان مشــارکت ســیاســی در پایینترین ســط آن وجود نداشــت‪ .‬همه تصــمیمات بهطور‬
‫اسـتبدادی از باال به پایین دیکته میشـد‪ .‬زیادهروی در سـلطه گری باوجود قشر متوسط جدید که دارای توقعات اجتماعی‪،‬‬
‫اقتصادی و سیاسی بوده پذیرفتنی نبود بلکه فقط منجر به نفرت و نارضایتی میگشت‪.‬‬
‫فرخ مشیری پدیده احساس محرومیت نسبی را درگرو ههای مختلف ضد سلطنت موردبررسی قرار میدهد‪ .‬حکومت پهلوی‬
‫به دنبال فرایند نوسـازی و صـنعتی شـدن به موقعیت ارزشـی علما ضـربه زد‪ .‬با این فرض که انتظارات ارزشی جمعی علما‬
‫نســبتاا ثابت باقی ماند ولی تواناییهای ارزشــی جمعی آنها رو به نزول گذاشــت؛ میتوان نتیجه گرفت که روحانیون دچار‬
‫احساس محرومیت نسبی نزولی شدهاند‪ .‬مشیری دالیل زیر را بهعنوان عامل ایجاد احساس محرومیت نسبی نزولی اجتماعی‬
‫و سـیاسی علما معرفی میکند‪ -1.‬غربی شدن برخی از ایرانیان که دخالت دین در امور سیاسی کشور را نمیپذیرفتهاند و با‬
‫توجه به تسـاهل دینی در غرب که احتمال گرویدن به سـایر ادیان در آنها را بیشـتر میکرد‪ ،‬میتوان مدعی شد که نتیجه‬
‫نهـایی فراینـد غربی شـــدن کـاهش توانـایی جمعی روحانیت برای نفوذ در میان گروه معینی از ایرانیان و بنابراین‪ ،‬کاهش‬
‫توانایی جمعی روحانیت برای نفوذ در امور اجتماعی و سـیاسـی کشور بود‪ -1.‬فرایند صنعتی شدن باع افزایش کارآمدی و‬
‫درنتیجه افزایش توانایی حکومت ایران شـد که بهنوبه خود داللت بر کاهش فرصـت مخالفتهای سـیاسی از سوی نیروهای‬
‫مذهبی را به همراه داشت‪ .‬کاهش امکان مخالفت موفقیتآمیز با جهتگیری دینی در بلندمدت باع کاهش امکان پیوستن‬
‫پیروانی بـه جمع مخـالفـان آینـده حکومت گردید؛ و درنتیجه نهایی این امر باع کاهش توانایی جمعی علما برای نفوذ در‬
‫امور اجتماعی – سیاسی کشور شد‪.‬‬
‫روشـنفکران نیز دچار محرومیتهای نسـبی ناشـی از بلندپروازی بودند‪ .‬بیشـتر روشنفکران ایرانی که در غرب تحصیلکرده‬
‫بودند‪ .‬آنها به معنای دقیق کلمه در معرض ایدئولوژیهای غربی و بهویژه فلسـفههای دموکراتیک غربی قرار داشتند‪ .‬نتیجه‬
‫منطقی امر این بود که بهمحض بازگشـت به ایران میبایسـت انتظار میزانی از مشـارکت در فرایند تصــمیمگیری سیاسی را‬
‫داشته باشند اما این امر هیچگاه تحقق نیافت‪.‬‬

‫‪85‬‬
‫همچنین درآمد واقعی روشـــنفکران نیز در کنار ســـایر ایرانیان در اواخر دهه ‪ 1151‬به خاطر تورم دچار مشـــکل بود؛ اما‬
‫نمیتوان فرض را براین نهاد که انتظارات اقتصـــادی جمعی آنها کاهش یافت؛ بنابراین روشـــنفکران دچار نوعی محرومیت‬
‫نسبی نزولی نیز بودند‪ .‬همین ادعا را میتوان در مورد حداقل بخشهایی از کارگران صنعتی ایران نیز مطرح کرد‪.‬‬
‫‪ .‬از سوی دیگر کشاورزان مهاجر در جامعه سیاسی ایران دچار محرومیت نسبی ناشی از بلندپروازی بودند‪ .‬کشاورزان مهاجر‬
‫به دنبال برخورداری از زندگی بهتر در سال ‪ 1145-1155‬به شهرهای رو به توسعه ایران مهاجرت کردند؛ اما کمبود مسکن‪،‬‬
‫مشـکالت حملونقل و فقدان امکانات آموزشـی و بهداشـتی برای آنها و خانوادهشان انتظارات آنها را نقش بر آب ساخت‪.‬‬
‫تورم ‪ 15‬درصـدی پس از سـال ‪ 1155‬توانایی جمعی کشـاورزان مهاجر را بیشازپیش کاهش داد‪ .‬مشاغل قدیمی نیز دچار‬
‫محرومیت نســـبی نزولی بودند‪ .‬مشـــاغل قدیمی نمیتوانســـتند به رقابت با " واردکنندگان"که موردعنایت پادشـــاه بودند‬
‫برخیزند؛ بنابراین بهتدریج از "مرکز زندگی اقتصادی مردم" بیرون رانده شدند‪ .‬حکومت از مشاغل قدیمی بهعنوان بالگردان‬
‫تورم سـریع اواسـط دهه ‪ 1151‬اسـتفاده کرد و درهم کوبیدن این مشـاغل توسط حکومت به قدرت اقتصادی جمعی آنها‬
‫ضربه بیشتری زد‪(".‬مشیری‪ ،‬همان ‪)97-81:‬‬

‫عوامل کوتاهمدت؛ بررسی نقش کارگزاران‬

‫انقالب یک کنش جمعی اســت که افراد برای منافع مشــترک دســت به فعالیتهای مشــترک میزنند‪ .‬لذا انقالب یک کنش‬
‫جمعی عقالنی معطوف به هدف است‪ .‬از دیدگاه چارلزتیلی گروهها بهصورت هدفمند و داوطلبانه در منازعه شرکت میکنند‪.‬‬
‫در جریان یک شـورش اگر برای افراد شـرکتکننده هزینههای شـورش زیاد باشـد آنها از شـرکت مستقیم در انقالب حذر‬
‫میکنند‪ .‬تئوری گزینش عقالنی در تصـمیمگیری انسـانها نقش بسیار مؤثری دارد انسانها تحت شرایط یکسان عموماا یک‬
‫ارزیابی فایده از تصــمیم و رفتار موردنظر خوددارند و رفتارهائی را انتخاب میکنند که فایده آن بیشــتر باشــد‪ .‬ازنظر تیلی‬
‫مهمترین عوامل برای انقالب دو چیزند ‪ – 1:‬توانائی در بسـیج مردم ‪ - 1‬عدم توانائی یا عدم تمایل ارتش در متالشی کردن‬
‫حرکت مردمی (رفیع پور‪ ،‬همان‪)49:‬‬
‫در تبیین انقالب ایران صـرف اکتفا به ریشـههای نارضـایتی و تأکید بر عوامل سـاختاری انقالب کافی نیست باید به بررسی‬
‫عواملی کـه رونـد انقالب را هـدایـت کرده و بـه هدف رســـانده‪ ،‬نیز توجه نمود‪ .‬در تبیین روند و تداوم فرایند انقالب نقش‬
‫چالشـگران بسیار اساسی میباشد‪ .‬درواقع دو عامل اساسی توانست به مطالبات تاریخی سرکوبشده مردم ایران پاسخ بدهد‬
‫وسـیل تودههای ناراضـی را جهت دریافت مطالبات خود بسـیج و به نیروهای انقالبی مبدل سـازد ‪-1‬قدرت چالشگران برای‬
‫بسیج منابع‪ -1.‬عدم توانایی نیروهای قهریه برای سرکوب مخالفان‪.‬‬

‫قدرت بمیج گری چالشگران‬

‫چالشـگران یا گروههای مبارزی که مدعی شـکسـتن کنترل انحصاری حکومت هستند و بهعنوان جایگزین مطرح میباشند‪،‬‬
‫پیوســته منابع خود را برای اقدام به یک کنش جمعی انقالبی بســیج میکنند‪ .‬از دیدگاه چارلز تیلی بســیج به «میزان منابع‬
‫تحت کنترل جمعی گروه مدعی قدرت» اشـاره دارد‪( .‬فراتی‪ ،‬همان‪ )67:‬تیلی نیز مانند بسـیاری ازنظریه پردازان دیگر بسیج‬
‫منابع را محدود به منابع مادی (پول‪ ،‬مهارت‪ ،‬ســالح‪ ،‬زمان و نیروی کار و‪ )...‬میداند؛ اما باید اذعان نمود نظامهای معنایی و‬
‫اعتقادی میتوانند بهعنوان منابع غیرمادی در ایجاد کنش انقالبی نقش اساسی داشته باشند‪.‬‬

‫‪86‬‬
‫فهرســتی که اوبر شــال از منابع ارائه میکند شــامل هر چیزی اســت «از منابع مادی تا منابع غیرمادی مانند اقتدار‪ ،‬تعهد‬
‫اخالقی‪ ،‬اعتماد‪ ،‬دوستی‪ ،‬مهارت‪ ،‬عادات سختکاری و غیره» (فراتی‪ ،‬همان)‬
‫اگر چالشـگران اصـلی مدعی مبارزه علیه رژیم شـاهنشاهی را لیبرال دموکرات (مشروطهخواهی)‪ ،‬مارکسیستها (ایدئولوژی‬
‫مارکســیســتی) نیروهای مذهبی (ایدئولوژی اســالمی) بدانیم‪ .‬روحانیت با در دســت داشــتن منابع مادی و معنویا گســترده‬
‫بیشترین توان بسیج منابع را داشتند‪.‬‬

‫ایدئولوژی اسالمی‬
‫اصــالت فرهنگی ایدئولوژی اســالمی که ریشــه در تار پود حیات اجتماعی ایران داشــت بهطور خودبهخود کنشهای انقالبی‬
‫تودهای را دیکتـه میکرد‪ .‬عقاید تشـــیع بهعنوان یک ایدئولوژی انقالبی مقاومت علیه مقتدرین ظالم را توجیه مینمود و به‬
‫رهبران مذهبی در چارچوب رقابت با حکومت مشـروعیت میبخشید‪ .‬در فرهنگ اسالمیا شیعه مناسبتهای زیادی است که‬
‫موجب همبسـتگی شـیعیان میگردد و روحانیون در آنها نقش اصـلی را اداء میکنند‪ .‬این ســنتها که در فرهنگ وزندگی‬
‫روزمره مردم ریشـه داشـت‪ ،‬احســاس تعهد و تکلیف را باال میبرد‪ .‬پیوند عمیق ایدئولوژی اســالمی با عقاید و باورهای دینی‬
‫مردم قدرت بسیج گری فوقالعادهای را برای نیروهای مذهبی فراهم ساخت‪ .‬به تعبیر میشل فیشر «پاردایم کربال حماسهای‬
‫ارزشـی با توان بسـیجی بسیار زیاد محسوب میشد» که بر اساس تجارب مذهبیا روزمره و تاریخ اجتماعی – فرهنگیا ملت‬
‫شـکلگرفته و ابزاری بود که به نارضـایتیهای موجود و تالش برای یافتن شـیوههایی برای بیان و بسیج که‪ ،‬خود بخشی از‬
‫نظام فرهنگی بودند‪ ،‬معنا میداد‪( .‬فراتی‪ ،‬همان‪ )69:‬هرچند ایدئولوژیهای مارکسیستی ولیبرالی در شهرهای بزرگ و مراکز‬
‫دانشگاهی توانستند تا حدی نفوذ کنند اما در سط عموم جامعه؛ در شهرهای کوچک و روستاها به دلیل بیگانگی بافرهنگ‬
‫مذهبی مردم؛ آن ایدئولوژیها نتوانســـتند خیلی گســـترش یابند‪ .‬پس از تبعید امام خمینی از ایران ایدئولوژی اســـالمی با‬
‫تالشهای فکری اندیشـمندانی چون مطهری‪ ،‬مفت ‪ ،‬طالقانی‪ ،‬شریعتی و بازرگان در دانشگاهها بهعنوان یک رقیب جدی در‬
‫برابر ایدئولوژی مارکسـیسـتی ولیبرالی قرار گرفت‪ .‬لذا ایدئولوژی اسالمی قدرت بسیج گری نیروهای مذهبی را هم در سط‬
‫تودههای مردمی و هم در سط نخبگان و فرهیختگان افزایش داد‪.‬‬

‫علل ناکارآمدی ایدئولوژی مارکمیمم در ایران‬

‫‪-1‬ماهیت ضــد مذهبی ‪ :‬مذهب اســالم با هویت تاریخی و ملی ایرانیان پیوند خورده اســت‪ .‬جریان چپ در ایران با الهام از‬
‫اندیشــههای مارکس رو به مبارزات ســیاســی آوردند‪ .‬در دیدگاه مارکس مذهب ســاختهوپرداخته قدرتهای حاکم بر جامعه‬
‫بهحسـاب میآمد براین اسـاس مذهب افیون ملتها بود و نمیتوانست مبنای جنبشهای انقالبی گردد‪ .‬براین اساس جریان‬
‫چپ در حصـار اندیشـههای مارکس هیچگاه نتوانستند قدرت مذهب ونیروهای مذهبی را جدی بگیرند‪ .‬ماهیت ضد مذهبی‬
‫مارکسیستها در ایران باع گردید تا آنها نتوانند در میان مردم پایگاه قوی به دست آورند‪.‬‬
‫‪-1‬وابسـتگی به شـوروی‪ :‬تفکر مارکسـیسـتی در ایران عمدتاا از طریق شـوروی وارد ایران شـد بنابراین آنچه در ایران به نام‬
‫مارکسـیسم شهرت یافت تفسیرهای متفکرین روس بهخصوص لنین واستالین از اندیشههای مارکس بود؛ که ماهیتی خشن‪،‬‬
‫انقالبی‪ ،‬ضـد مذهبی و غیر دموکراتیک داشـت‪ .‬ازاینرو مارکسیستها در تلقی ایرانیآن همواره متهم به وابستگی به شوروی‬

‫‪87‬‬
‫بودند‪ .‬برخی از مارکسـیسـتها در تجلیل از شوروی تا آنجا پیش رفتند که خواهان امتیاز نفت به این کشور بودند و یا برای‬
‫مرگ استالین چنان عزادار میشدند که گویا از روس هانیز در این زمینه سبقتگرفتهاند‪.‬‬
‫‪-1‬آسیبپذیری احزاب و تشکیالت‪ :‬رژیم در سرکوب نظاممند احزاب و سازمانهایی که دارای تشکیالت منسجم بودند توان‬
‫باالیی داشـت‪ .‬گروههای سازمانی و تشکیالتی نسبت به حرکتهای تودهای و مردمی آسیبپذیری بیشتری داشتند‪ .‬ساواک‬
‫در دهه ‪ 41‬و ‪ 51‬موفق شـد با سـرکوب گروههای مخالف و دستگیریهای گسترده‪ ،‬بهنوعی مخالفتها را خاموش نماید؛ اما‬
‫در سالهای پایانی با گسترش اعتراضات و تظاهرات خیابانی و مخالفتهای غیرسازمانی‪ ،‬رفتهرفته توان خود را از دست داد‪.‬‬
‫هر حزبی با دسـتگیری چند عضو احتمال متالشی شدن آن بسیار است اما درحرکتهای مردمی به علت آنکه دارای چارت‬
‫و تشکیالت مشخصی نیستند شناسایی و سرکوب آن پیچیده و دشوار است‪.‬‬
‫‪-4‬هرچند ایدئولوژیهای مارکسـیستی ولیبرال دموکرات در شهرهای بزرگ و مراکز دانشگاهی توانستند تا حدی نفوذ کنند‬
‫اما در سـط عموم جامعه به دلیل مغایرت بافرهنگ مذهبی مردم نتوانسـتند گسترش یابند‪ .‬ضمن آنکه آنها در دانشگاهها‬
‫نیز با ایدئولوژی اســالمی بهعنوان یک رقیب جدی مواجه شــدند‪ .‬تالشهای فکری روشــنفکرانی چون شــریعتی‪ ،‬مطهری‪،‬‬
‫بازرگان و مفت باع شد اندیشههای مترقی انقالبی اسالم در میان دانشجویان نیز هواداران زیادی پیدا کند‪.‬‬

‫علل ناکارآمدی ایدئولوژی لیبرال دموکرات (جریان مشروههخواه)‬

‫‪ -1‬فقدان ایدئولوژی جایگزین ‪ :‬این جریان همواره بر مشروطیت بهعنوان نظام مطلوب خود اصرار میورزید و هدف آن‬
‫نه تغییر نظام ســیاســی بلکه تجدید بنای مشــروطهایرانی بود؛ بنابراین ســلطنت را در چارچوب مشــروطهخواهی‬
‫میپذیرفتند‪ .‬درصـورتیکه در طول دهه ‪ 1141‬فاصـله دولت و ملت چنان گسترشیافته بود که مردم بهسختی به‬
‫بقای رژیم تن میدادند و در این شــرایط اصــل ســلطنت و مشــروطیت موردتردید قرارگرفته بود‪ .‬اصــوالا اندیشــه‬
‫مشـروطه در ایران تجربه موفقی نبود و هیچگاه نتوانست سلطنت ایرانی را به قالبهای دموکراتیک متعهد سازد به‬
‫همین دلیل مردم امیدی به احیای مشـروطه و اصـالح رژیم نداشتند‪ .‬شکست نهضت ملی نفت و سرکوب قیام ‪15‬‬
‫خرداد نیز راه هرگونه اصالح را بست و اصالحطلبان را به حاشیه راند‪.‬‬
‫‪-1‬فقدان رهبری متحد و منسجم‪ :‬دکتر مصدق رهبر نمادین نیروهای مشروطهخواه محسوب میشد اما حتی در دوران‬
‫نهضـت ملی نتوانست انسجام طیفهای متنوع جبهه ملی را حفظ کند و آنان را متحد سازد‪ .‬بعد از کودتا نیز دکتر‬
‫مصـدق عمالا از فعالیت سیاسی کناره گرفت و اختالفات مشروطهخواهان بیش از قبل نمودار شد‪ ،‬تاریخ جبهه ملی‬
‫و انشعابهای آن بهعنوان مهمترین گروه مشروطهخواه خود بیانگر اختالف و پراکندگی این جریان است‪.‬‬
‫‪-1‬فقدان پایگاه اجتماعی گســترده و ناتوانی در بســیج مردمی اســت‪ .‬تاریخ ســیاســی ایران نشــانگر آن اســت نیروهای‬
‫ملیگرا‪ ،‬تنها زمانی که روحانیون و مراجع از آن حمایت میکردند مردم به صــحنه میآمدند‪ .‬در غیر این صــورت‬
‫نفوذ این جریان از دانشگاهها و برخی مراکز شهری فراتر نمیرفت‪.‬‬
‫‪ -4‬آســیبپذیری روشهای مبارزاتی مســالمتآمیز‪ :‬جریان مشــروطهخواه هموار بر روشهای مبارزات مســالمتآمیز و‬
‫قانونمند تأکید داشـــت‪ .‬بعد از کودتا این جریان کوشـــید تا با مبارزات مســـالمتآمیز رژیم پهلوی را به اصـــول‬
‫مشـروطیت پایبند سـازد اما خصـلت اسـتبدادی و خشـن نظام سـیاسی راه را برای احیای مشروطیت بسته بود و‬
‫کوشـشهای این جریان را بیثمر میگذاشت‪ .‬اصوالا رژیم پهلوی هیچگونه مخالفت و انتقادی را تحمل نمیکرد‪ .‬به‬

‫‪88‬‬
‫همین دلیل مبارزات مسالمتآمیز نتوانست خللی به ارکان رژیم وارد سازد‪ .‬این شیوه مبارزه در مقاطعی امکانپذیر‬
‫بود که رژیم فضـای سـیاسـی را اندکی میگشـود و به مخالفین فرصت انتقاد میداد ولی زمانی که فضای سیاسی‬
‫بسـته بود و مخالفتها سـرکوب میشـدند این شـیوه مبارزه به بنبست میرسید و برای وفاداران به قانون اساسی‬
‫واصـل سـلطنت عمالا راه برونرفتی از این بنبست باقی نمیماند‪ .‬افول این جریان در سالهای دهه چهل از یکسو‬
‫به دلیل تشدید استبداد و از دیگر سو به دلیل استراتژی مبارزه مسالمتآمیز و قانونمند این نیروها بود‪.‬‬

‫رهبری مذهبی‬
‫در طول دهه ‪ 1141‬تا ‪ 1151‬شـاه از قدرت حکومت و برنامههای نوسـازی برای تهاجم علیه روحانیون شیعه استفاده نمود‪.‬‬
‫شــاه با بینشــی مغرورانه فرض را براین نهاده بود که روحانیون کهنهگرای معمم همزمان با پیشــرفت اجتنابناپذیر ســیر‬
‫نوسازی در سکوت از صحنه محو خواهند شد‪.‬‬
‫اما قبل از تحقق این امر‪ ،‬امام خمینی با همراهی تعدادی از علمای ایران‪ ،‬از طریق راهاندازی یک شـــورش مردمی مبتنی بر‬
‫سنتگرایی اسالمی عکسالعمل نشان دادند امام خمینی پس از موضعگیریهای صری و شفاف در مقابل انقالب سفید شاه‬
‫به عراق تبعید شد‪ .‬پس از تبعید از طریق سخنرانیهای خود در مورد اینکه شاه عامل امپریالیسم خارجی و ضد اسالم است‬
‫اقدام به افشـاگری نمود‪ .‬امام خمینی از سـال ‪ 1141‬به بعد‪ ،‬بدون اینکه حزب یا سازمانی داشته باشد‪ ،‬بربسیج تودهها تکیه‬
‫نمود‪ .‬اسـتراتژی مبارزه ایشـان برخالف اسـتراتژی جنگل (چه گوارا) استراتژی کوه (فیدل کاسترو) استراتژی دهکده (مائو)‬
‫اسـتراتژی اتحادیه کار گری (لنین) اسـترای تکیهبرتودهها بود‪ .‬امام خمینی طی دوران تدریس در حوزه علمیه قم چند صد‬
‫طلبه را آموزش دادند که نسـل جدیدی از روحانیون را تشـکیل دادند‪ .‬اینان که عمیقاا به فلسـفه سیاسی امام متعهد بودند‪،‬‬
‫منابعی را گردآورده و سـاختار تشکیالتی سازمان مذهبی را احیا کردند و بدین ترتیب توان آن را برای کنش جمعی افزایش‬
‫دادند‪.‬‬
‫او همچنین از علما دعوت میکرد تا برای دسـتیابی به حقوق خود مبتنی بر رهبری امت اسالمی بهطور صری و علنی علیه‬
‫قدرت نامشروع حاکم تالش کنند‪.‬‬
‫آمارهای بهدســتآمده از چند راهپیمایی بزرگ ونیز تعداد عکسهایی که توســط مردم حمل میشــد همگی بیانگر رهبری‬
‫بال منازع امام خمینی بوده است‪.‬‬

‫روحانیت‬
‫عواملی که باع گردید تا روحانیت به لحاظ ســـیاســـی در دهه ‪ 1141‬قدرتمندترین جریان مخالف رژیم محســـوب گردد‬
‫عبارت است از‪:‬‬

‫نفوذ اجتماعی روحانیون‬

‫نفوذ اجتماعی روحانیون در شـرایط مذهبی جامعه ایران ویژگیهای مذهب شیعه ریشه داشت‪ .‬روحانیون در ایران مهمترین‬
‫منبع معرفتی جامعه و الهامبخش تودهها محســوب میشــدند‪ .‬گر چه در این ســالها مدارس جدید و دانشــگاهها رشــد‬

‫‪89‬‬
‫چشــمگیری داشــتند اما هنوز این روحانیون بودند که الهامبخش اصــلی جامعه تلقی میشــدند و نه روشــنفکران و اقشــار‬
‫تحصیلکرده جدید‪.‬‬
‫روحانیت بهعنوان تنها نهاد مدنی مســـتقل از دولت‪ ،‬خدمات اجتماعی مؤثری انجام میداد و نقش مؤثری در کاهش ظلم و‬
‫ستم حاکمان ایفا میکرد‪ .‬روحانیت شیعه همواره بیرون از ساختار سیاسی قرار داشت‪.‬‬
‫نقش نهاد مرجعیت بهعنوان یکنهاد مذهبی پیوند ناگســســتنی بین مردم و علما ایجاد میکرد و مراجع را به پرنفوذترین و‬
‫محبوبترین افراد در جامعه تبدیل مینمود‪.‬‬

‫انمجام غیر تشکیالتی‬

‫دومین عاملی که اقتدار روحانیت را افزایش میداد‪ ،‬انسـجام و سازماندهی غیر تشکیالتی بود‪ .‬در دورهای که نهادهای مدنی‬
‫و تشکیالت سیاسی در زیر سایه استبداد خشن دولتی محوشده بودند و اغلب گروهها و سازمانهای مخالف به دست ساواک‬
‫شــناســایی و متالشـیشــده بودند روحانیت تنها گروهی بود که به دلیل داشــتن انســجام غیر تشــکیالتی و رهبری متحد و‬
‫اســـتقالل مالی بهطور فعال و مؤثری مخالفت با رژیم را رهبری میکرد‪ .‬همچنین روحانیت به دلیل برخورداری از شـــبکه‬
‫تبلیغی گسترده بهراحتی میتوانست با دورترین نقاط کشور ارتباط برقرار کندایام و مراسم مذهبی بهترین فرصتها را برای‬
‫رساندن پیام مبارزه در اختیار روحانیون قرار میداد‪.‬‬

‫رهبری امام خمینی‬

‫سـومین عاملی که قدرت سـیاسـی روحانیت را در این زمان افزایش داده بود رهبری استثنائی امام خمینی است‪ .‬تیزهوشی‬
‫سـیاسـی‪ ،‬موقعیتشناسی و سازشناپذیری به همراه شخصیت عرفانی و دینی امام او را به یک رهبر استثنایی تبدیل نموده‬
‫بود‪.‬‬

‫امتیاز امام خمینی از سایر فقها در ممأله امربهمعروف و نهی از منکر‬

‫امتیاز امام از ســایر علما در این بود که ایشــان معتقد بودند امربهمعروف و نهی از منکر در مســائلی که حیثیت اســالم و‬
‫مسلمین درگرو آنهاست با مطلق ضرر ولو ضرر نفسی یا حرج‪ ،‬رفع نمیشود‪ .‬غ‪51‬‬
‫گرچه امر بعروف و نهی از منکر در سـایر موارد مشـروط به عدم مفسده میباشد‪ ،‬اما در بعضی از مراتب امر بعروف و نهی از‬
‫منکر بذل مال و جان نهتنها جایز‪ ،‬بلکه واجب است‪ .‬وجود حکومت طاغوت در جامعه اسالمی بزرگترین منکر و همکاری با‬
‫طاغوت از انکر منکرات است غ‪51‬‬
‫به نظر ایشــان اقامه حکومت اســالمی بزرگترین معروف اســت‪ .‬ســکوت علمای دین درصــورتیکه موجب تقویت حکومت‬
‫طاغوت گردد حرام و اعتراض و اظهار نفرت از ظالم بر ایشان واجب است ولو در رفع ظلمش مؤثر نباشد‪.‬‬
‫تفاوت جوهری امام خمینی (ره) با سـایر فقها در این بود که سایر فقهای قائل به حکومت‪ ،‬تنها درصورتیکه شرایط‪ ،‬مهّیای‬
‫حکومت فقیهان باشـد‪ ،‬حاضر به تصدی امور مردم بودند‪ .‬بهعبارتدیگر چهبسا آنان شرط احتمال تأثیر را منفی میدانستند‬
‫اما امام باعزت نفس و همت عالی ویژه خود به زمینهسازی احتمال تأثیر پرداخت‪ .‬غ‪54‬‬

‫‪91‬‬
 ‫مشروعیت سیاسی امام‬
‫ماکس وبر در یک تقسیمبندی مشروعیت سیاسی را به سه بخش تقسیم میکند‪.‬‬
‫‪ -1‬مشــروعیت ســنتی‪ :‬مردم بر اســاس اعتقادات و ســنتهایی که بدان عادت کردند و آنها را معتبر میدانند از فرد‬
‫تبعیت میکنند مهمترین وجوه مشروعیت سنتی عبارتاند از وراثت ـ شیخوخیت ـ نژاد ـ خون ـ اشرافیت ـ ابوت‬
‫ـ نخبه گرایی (فیلسوف‪ ،‬روحانی‪ ،‬اشراف)‬
‫‪- 1‬مشـروعیت کاریزماتیک‪ :‬سـرسـپردگی یک جامعه از یک شـخا به خاطر خصـوصیات منحصربهفرد‪ ،‬خارقالعاده و‬
‫پرجـاذبـه آن در ابعـاد اخالقی‪ ،‬معنوی و قهرمانی‪ .‬لذا مردم از او تبعیت میکنند و اقدامات او را تأیید میکنند و‬
‫موجه میدانند‪.‬‬
‫‪- 1‬مشـروعیت قانونی ‪ :‬این مشـروعیت در مقابل ان دو مشروعیت قرار میگیرد مردم بر اساس یکسری قواعد و ضوابط‬
‫منطقی از فردی تبعیـت میکننـد ضـــوابط و قواعد قانونی که مردم به آن آگاهاند و از طریق احزاب‪ ،‬مطبوعات و‬
‫دستگاه قضائی مورداطمینان آن را کنترل میکنند‪.‬‬
‫امام خمینی ازجمله شخصیتهایی است که به تعبیر میشل فوکو پهلو به افسانه میزند‪ .‬حضرت امام نسبت به مشروعیتهای‬
‫سـهگانه هر سـه نوع مشـروعیت را دارا بودهاند ازآنجاییکه ایشان دارای مقام مرجعیت تقلید بودند و با توجه به سیادتی که‬
‫داشتند‪ .‬نیز شیخو خیت ایشان که از زمان رضاشاه حضور فعال داشتند همگی به امام مشروعیت سنتی میبخشید‪.‬‬
‫امام خمینی فقط برای مقلدان خود مشروعیت نداشت بلکه حتی برای کسانی که مقلد ایشان نبودند مشروعیت داشتند‪.‬‬
‫امام خمینی شــخصــیتی در باالترین حد روحانی‪ ،‬دارای مشــروعیت کاریزماتیک بودند‪ .‬درجات عرفانی و نزدیکی ایشــان به‬
‫خداوند‪ ،‬همراه باشهامت و شجاعت و ازخودگذشتگی و ریسکپذیری منطبق با نیازها و ارزشها پیروانشان‪ ،‬دارا بودن بیاناتی‬
‫احســـاسبرانگیز و بســـیج کننده‪ ،‬همراه بادانش و ایدئولوژی نویدبخش که قابلرقابت با ایدئولوژیهای موجود بود‪ ،‬فاصـــله‬
‫فکری و علمی ایشـان با بقیه و نیز سـط زندگی ایشان در پایینترین سط مردم‪ ،‬دارا بودن پیکری خوشسیما‪ ،‬شخصیتی‬
‫مطبوع و‪...‬ایشان را به یکی از محبوبترین رهبران جهان مبدل ساخت که در انقالبها و حرکتهای انقالبی جهان بهسختی‬
‫بتوان مشابه آن را یافت‪ .‬غ‪55‬‬
‫گذشـته از مشـروعیت سـنتی و کاریزماتیکی که داشتند امام خمینی بهعنوان رهبر قانونی مردم محسوب میشد که هم در‬
‫زمان مبارزه با رژیم شـاه و هم پس از پیروزی انقالب اکثریت قاطع مردم ایران و احزاب سیاسی و نخبگان ایشان را بهعنوان‬
‫رهبری قانونی پذیرفته بودند‪.‬‬
‫ایشـــان بـا ویژگیهای فوق در بســـیج مردم و اشـــاعه ایدئولوژی نویدبخش رهبری بالمنازع انقالب را به عهده داشـــتند‪.‬‬
‫جذابیتهای پیام ایشــان از نجف در قالب جزوهها‪ ،‬نوار کاس ـت به دســت طالب و روحانیون میرســید‪ .‬روحانیون نیز بهنوبه‬
‫خود از طریق شــبکههای مســاجد‪ ،‬حســینیهها‪ ،‬مراســم و مناســبتهای دینی‪ ،‬نمازهای جماعت و جمعه‪ ،‬مراســم تشــیع‬
‫جنازههای عمومی‪ ،‬سیّم‪ ،‬هفتم‪ ،‬چهلم و ختم شهداء انقالب‪ ،‬هیئتهای عزاداری‪ ،‬روزهای تاسوعا و عاشورا‪ ،‬برگزاری نمازهای‬
‫بزرگ جماعت در خیابانها نظیر عید فطر که طی آن برای ســربازان ازنظر وجدانی بســیار ســخت بود تا بر روی نماز گران‬
‫تشکیل نمایند و ‪ ...‬پیام امام را به مردم منتقل میساختند‪.‬‬
‫رهبری و ساختارهای سنتی دینی نقش محوری در کانالیزه کردن کنشها سیاسی مردم علیه وضع موجود داشتند‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫منابع مادی‬
‫روحانیون عالوه بر منابع فرهنگی که در اختیار داشـــتند و از آن طریق بازندگی اجتماعی مردم پیوند وثیقی برقرار نمودند‪،‬‬
‫منابعی را نیز بهعنوان منابع مادی تحت کنترل داشـتند‪ .‬شــبکههای مسـاجد‪ ،‬هیئتها‪ ،‬حسـینیهها و انجمنهای مذهبی به‬
‫عرصــهای برای تجمع و تبادل اخبار و اطالعات در مورد فعالیتهای جاری رژیم و نیز انقالبیون تبدیلشــده بود‪ .‬پیام انقالب‬
‫از نجف در قالب جزوهها‪ ،‬نوار کاســت به دســت طالب و روحانیون میرســید‪ .‬روحانیون نیز بهنوبه خود از طریق شــبکههای‬
‫مسـاجد‪ ،‬حسـینیهها‪ ،‬مراسـم و مناسبتهای دینی‪ ،‬نمازهای جماعت‪ ،‬مراسم تشیع جنازههای عمومی‪ ،‬سیّم‪ ،‬هفتم‪ ،‬چهلم و‬
‫ختم شـهداء‪ ،‬هیئتهای عزاداری‪ ،‬روزهای تاسوعا و عاشورا‪ ،‬برگزاری نمازهای بزرگ جماعت در خیابانها نظیر عید فطر که‬
‫طی آن برای سـربازان ازنظر وجدانی بسـیار سـخت بود تا بر روی نماز گران شلیک نمایند و ‪...‬؛ پیام امام را به مردم منتقل‬
‫میساختند‪.‬‬
‫انتشـــار ســـخنرانیهـا و پیامهای مذهبی همراه با نمادگرایی و اســـتعارههای مذهبی‪ ،‬نقش روحانیون را بهعنوان حامالن‬
‫ایدئولوژی انقالبی اســـالم بیشازپیش تحکیم میکرد‪ .‬اصـــناف بازار که بهطور ســـنتی با مســـاجد محلی رابطه داشـــتند‪،‬‬
‫مجموعـهای دیگر از شـــبکـههای متداخل را فراهم میکردند‪ .‬نیروهای مذهبی از طریق ائتالف روحانیون – بازار از امتیاز‬
‫چشـمگیری نسبت به سایر چالشگران برخوردار بودند زیرا منابع استراتژیکی را در کنترل جمعی خود داشتند‪ .‬این انجمنها‬
‫و نهادهای سـنتی برخالف بسیاری از سازمانهای مارکسیستی و لیبرالی بهعنوان نهادهای موجود اجتماعی چنان بافرهنگ‬
‫و اعتقادات و نظام ارزشـی مردم پیوند خورده بود که نقشـشـان در همبستگی اجتماعی و بسیج جمعی غیرقابلانکار بود‪ ،‬به‬
‫همین دلیل‪ ،‬مســاجد و ســایر شــبکههای انجمنی در مقابل ســرکوب دولت از مصــونیت نســبی برخوردار بودند‪ .‬دولت‬
‫نمیتوانســت به ســهولت مســاجد و حوزههای علمیه را ببندد‪ ،‬درنتیجه‪ ،‬آنها به یکی از ارکان بســیج جمعی تبدیل شــدند‪.‬‬
‫(فراتی‪ ،‬همان‪)71:‬‬

‫نتیجهگیری‬
‫گرچـه رهیـافـتهـای تـک عـاملی ازلحاظ نظری دارای چارچوب علمی میباشـــند اما ازآنجاییکه انقالبها پیچیدهترین‪،‬‬
‫گستردهترین و بنیادیترین تغییرات اجتماعی را به دنبال دارند و دارای ابعاد مختلف تاریخی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬روانشناسی اجتماعی‬
‫و فرهنگی میبـاشـــند‪ ،‬هیچ رویکرد تک عاملی نمیتواند تبیین جامع و دقیقی از انقالبها ارائه دهد‪ .‬برای تبیین انقالبها‬
‫بهویژه انقالب اســـالمی ایران باید از مدل ترکیبی اســـتفاده نمود‪ .‬مدلی که بتواند نقش متغیرهای متعدد را و نوع مدخلیت‬
‫آنها را ونیز رابطه ســطوح مختلف را مشــخا و مورد لحاظ قرار دهد‪ .‬به نظر میرســد مدل ارائهشــده میتواند مدلی برای‬
‫تبیین بســیاری از انقالبهای بزرگ باشــد‪ .‬قبل از هر انقالبی جامعه دچار یکســری تحوالت ســاختاری میگردد‪ .‬تحوالت‬
‫ال متفاوتی به خود‬
‫سـاختاری تحت شرایط بینالمللی و پیشزمینههای کشاورزی و یا صنعتی هر جامعه میتواند اَشکال کام ا‬
‫بپذیرد‪.‬‬
‫به دنبال تحوالت ســـاختاری‪ ،‬جامعه ازلحاظ روحی و روانی دچار احســـاس محرومیت نســـبی میگردد و به دنبال چنین‬
‫وضـعیتی نارضـایتیهای اجتماعی شـکل میگیرد‪ .‬تبدیل نارضایتیهای اجتماعی به کنش انقالبی‪ ،‬نیاز به تبیین جداگانهای‬
‫دارد‪ .‬ازآنجاییکه کنشهای انقالبی کنشهای هدفمند و آگاهانه میباشـــند بررســـی عوامل ارادی و ایدئولوژیکی بهعنوان‬
‫تبیینگر کنشهای انقالبی ضروری میباشد‪ .‬بدیهی است که شرایط تاریخی و‬

‫‪92‬‬
‫فرهنگی هر جامعه میتواند نوع ایدئولوژی غالب در هر جامعه را مشــخا نماید‪ .‬این مدل ضــمن قابلیت تعمیم برای س ـایر‬
‫انقالبها‪ ،‬تفاوتهای فرهنگی و تاریخی درون هر جامعه را نیز مورد لحاظ قرار خواهد داد‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫شش‬
‫ل م‬ ‫فص‬

‫اریان بعد از انقالب‬

‫‪94‬‬
 ‫بمش اول‪ :‬انقالبیون و محافظهکاران‬
‫فراینـد انقالب نقـاط اوجی نیز دارد‪ ،‬این نقاط اوج لحظاتیاند که در آن معموالا حواد وقایع در قالب نوعی اتحاد و هیجان‬
‫جمعی ســیر مینمایند‪ .‬باوجوداین‪ ،‬باید اضــافه کنیم که در پس اتفاقنظر وحدت موجود در جریان انقالب اختالفنظرهای‬
‫عمیقی نیز میتوان یافت‪ .‬انقالبیون ممکن اسـت موقت هدف مشترکی داشته باشند و در مقابل دشمن مشترک باهم متحد‬
‫شده و ائتالف نمایند و رهبری واحدی را برگزینند‪ ،‬ولی درعینحال تفرقه و اختالفنظر آنان از بین نرفته و دائماا خطر ظهور‬
‫مجدد آن وجود دارد‪.‬‬
‫مهمترین اختالفنظر و جدائی بین دو گروه شــاید آن باشــد که ما آن را تفرقه بین «انقالبیون» و «میانهروها» نام مینهیم‪.‬‬
‫در تمام انقالبات این دو گروه را در مقابل هم میبینیم ‪« :‬انقالبیون اسـاسـیترین پیشنهادها را ارائه داده و طرفدار توسل به‬
‫شـــیوههای خشـــن و قهرآمیز هســـتند و «میانهروها» طرفدار تحول تدریجی و گامبهگام برده و ســـعی در ارائه روشهای‬
‫مسـالمتآمیز دارند‪ .‬دشـمنی بین این دو گروه آنچنان قوی اسـت که متقابالا یکدیگر را خطرناکتر از دشــمن مشترکشان‬
‫تلقی مینمایند‪ .‬به نظر هر یک از آنها‪ ،‬گروه مقابل به دلیل افراطی بودن یا میانهرو بودن (برحسب مورد) انقالب را به خطر‬
‫انداخته و بدین ترتیب هدفی که هر دو مشترکات برای آن مبارزه مینمایند‪ ،‬خیانت میورزد‪.‬‬
‫در ایران‪ ،‬دولـت موقت مهندس مهدی بازرگان و کابینه او بهطورکلی جبهه ملی و نهضـــت آزادی بهعنوان جریان میانهرو‬
‫فعال بودند‪ .‬در مقابل روحانیون و نیروهای مذهبی بهویژه اعضــای شــورای انقالب به نیروهای انقالبی معروف بودند؛ که در‬
‫ابتدا برای پیشـبرد اهداف انقالب باهم همکاری مشترکی داشتند و انقالبیون با اعتماد به آنها اداره امور را به آنها سپردند‬
‫اما تدریجاا اختالفات نظری به اختالفات عملی تبدیل و در زمینههای مختلف رودرروی هم ایستادند‪.‬‬

‫تیپولوژی میانهروها و انقالبیون‬

‫‪-‬پایگاه طبقاتی طیف میانهرو عمدتاا از طبقات متوسـط و مرفه شـهری و تحصیلکرده هستند؛ و بهراحتی قادرند امکاناتی را‬
‫برای به قدرت رســـیدن مهیا کنند‪ .‬ازنظر ســـن و ســـال اکثراا مســـنّ بوده و مورداحترام مردم و حتی رهبران رادیکال نیز‬
‫میشـوند؛ اما نیروهای انقالبی عالوه بر مردم شـهرنشـین‪ ،‬روسـتائیان و قشرهای مختلف جامعه را بسیج میکنند و تفکرات‬
‫رادیکال آنها باع میشود جوانان عمدهترین طرفدار آنها باشند‪ .‬در ایران جریان محافظهکار بیشترین پایگاه مردمی را در‬
‫شـهرهای بزرگ و قشـر دانشـگاهیان داشتند؛ اما انقالبیون نهتنها در شهرهای بزرگ و دانشگاهها بلکه در بین اکثریت ملت‬
‫ایران از بیشـترین پایگاه مردمی برخوردار بودند‪ .‬ازلحاظ تحصیالت نیز نیروهای انقالبی گرچه نسبت به میانهروها تحصیالت‬
‫آکادمیک کمتری داشــتند اما نیروهای انقالبی در ایران عموماا دارای تحصــیالت علوم حوزوی بوده و برخی همچون شــهید‬
‫بهشتی و شهید باهنر و شهید مطهری در حوزههای دانشگاهی نیز تحصیل یا تدریس داشتند‪.‬‬
‫‪ -‬ازلحاظ تجربه ســیاســی میانهروها به دلیل ســابقه ســیاســی و اجرایی‪ ،‬موردتوجه دیگران قرار میگیرند در مقابل رهبران‬
‫رادیکال به دلیل آنکه سابقه سیاسی – اجرایی ندارند‪ ،‬برای تصدی قدرت بیمیل هستند؛ و بعضی از آنها مایلاند سرنوشت‬
‫کشور به افراد باسابقه سپرده شود‪.‬‬
‫در ایران در بین اعضـای کابینه دولت مهندس بازرگان‪ ،‬بودند کسـانی که دارای سابقه اجرایی در حد وکالت و مدیریت و ‪...‬‬
‫فعال بودند و برخی دارای مأموریتهای اجرایی مهمی را دارا بودند اما نیروهای مذهبی و بیشــتر اعضـــای شـــورای انقالب‬
‫عموماا هیچگونه مسئولیت اجرایی را تجربه نکرده بودند‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫‪ -‬با به قدرت رسـیدن میانهروها‪ ،‬به دلیل نگرش محافظهکارانه و غیرانقالبی‪ ،‬کشمکش مخالفین خارجی با انقالب به حداقل‬
‫میرســد؛ زیرا ظهور آنها نقطه امیدی برای مخالفان خارجی فراهم میســازد که بتوانند از طریق میانهروها اهدافشــان را‬
‫دنبال کنند بنابراین سیاست صبر و انتظار را پیشه میکنند‪.‬‬
‫محافظهکاران در ایران شــدیداا متمایل به برقراری ارتباط با امریکا بودند و حتی بهدوراز چشــم انقالبیون بین اعضــای دولت‬
‫موقت و برخی از آمریکاییها دیدار و مالقاتی شکل گرفت که شدیداا مورد اعتراض برخی از نیروهای انقالبی قرار گرفت‪.‬‬
‫‪ -‬ازنظر اجتماعی‪ ،‬میانهروها در میان رژیم ســابق در مقایســه با رادیکالها از پایگاه برتری برخوردارند‪ .‬گر چه وابســتگی به‬
‫رژیم ندارند اما بیش از دیگران آماده سـازش با رژیم قبلی هستند‪ .‬آنها بهتر میتوانند با بازماندگان نهادهای پیشین (مانند‬
‫ارتش‪ -‬دستگاه قضایی و؛ که تا بعد از پیروزی انقالب بعضاا وفادار بهنظام پیشین باقی میمانند و به پناهگاهی برای معارضان‬
‫و معاندان انقالب تبدیل میگردند‪ ).‬کنار بیایند‪ .‬میانهروها از طرفی حاضـر به سـرکوب وابسـتگان رژیم پیشـین نیستند و از‬
‫جهتی خود نیز آمـادگی ایجاد نیروی جایگزین (نهادهای انقالبی) را ندارند و اقدامات نیروهای انقالبی علیه بازماندگان رژیم‬
‫قبل را محکوم میکنند‪.‬‬
‫اما نیروهای انقالبی معتقد و مصــرّند که در عرض نهادهای باقیمانده از رژیم قبل‪ ،‬باید نهادهای مردمی و انقالبی به وجود‬
‫آورد؛ زیرا این نهادها را بهترین بسـتر برای حفظ انقالب و تحقق آرمانهای انقالب میدانند‪ .‬نهادهای پیشـین شـاید بیشتر‬
‫تجربه داشــته باشــند اما نمیتوان انقالب را بهراحتی از مســیر آنها عبور داد‪ .‬یکی از موارد چالشــی در ابتدای انقالب ایران‬
‫مربوط به انحالل ارتش و تشـکیل سپاه بهجای آن برمیگردد؛ که حضرت امام معتقد به حفظ ارتش و تشکیل سپاه و حفظ‬
‫هر دو نهاد بودند‪.‬‬
‫‪ -‬میانهروها باسیاستهای تند و خشن مخالفاند؛ و هدفشان رسیدن به یک حکومت و دولت قانونی و لیبرال است‪ .‬آنها در‬
‫پی ایجاد تغییرات اندک و آهسته و گامبهگام هستند‪ .‬درصددند مردم و جامعه را از حالت بسیج سیاسی خارج کنند وضعیت‬
‫عادی غیرانقالبی را پدیدآورند؛ اما انقالبیون هدفشـان گسـترش انقالب و ایجاد شـرایط حضـور بیشتر مردم میباشد‪ .‬انتظار‬
‫اسـاسـی انقالبیون این اسـت که قدرت از نظام پیشـین بهنظام جدید منتقل گردد و شـرایط برای استقرار آرمانهای واقعی‬
‫انقالب مهیا شود‪.‬‬

‫دولت موقت‬
‫آغاز فعالیت‪ 15 :‬بهمن ‪1157‬‬
‫پایان فعالیت‪ 15:‬آبان ‪1158‬‬
‫مدت فعالیت‪ 9:‬ماه‬
‫نخستوزیر ‪ :‬مهندس مهدی بازرگان‬

‫مهمترین نهاد انقالبی همعرض دولت ‪ :‬شورای انقالب‬

‫طی فرمان حضـرت امام خمینی اولین دولت پس از انقالب تحت عنوان دولت موقت در ایران شکل گرفت و مهندس مهدی‬
‫بازرگان به نخسـتوزیری منصـوب گردید‪ .‬امام خمینی در این حکم با اسـتناد بهحق شرعی و قانونی ناشی از آرای اکثریت‬
‫قاطع ملت که طی تظاهرات به رهبری ایشان ابرازشده رئیس دولت موقت را معرفی نمودند‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫" جناب آقاى مهندس مهدى بازرگان بنا به پیشنهاد شوراى انقالب‪ ،‬برحسب حق شرعى و حق قانونى ناشى از آراى اکثریت‬
‫قاطع قریب بهاتفاق ملت ایران که طى اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبرى جنبش‬
‫ابرازشـده اسـت و بهموجب اعتمادى که به ایمان راسـخ شـما به مکتب مقدس اسـالم و اطالعى که از سوابقتان در مبارزات‬
‫اســالمى و ملى دارم‪ ،‬جنابعالى را بدون در نظر گرفتن روابط حزبى و بســتگى به گروهى خاص‪ ،‬مأمور تشــکیل دولت موقت‬
‫مى نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصـوصاا انجام رفراندم و رجوع به آراى عمومى ملت درباره تغییر نظام سیاسى کشور‬
‫به جمهورى اسـالمى و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسى نظام جدید و انتخاب مجلس‬
‫نمایندگان ملت بر طبق قانون اســاســى جدید را بدهید‪ .‬مقتضــى اســت که اعضــاى دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به‬
‫شــرایطى که مشــخا نموده ام تعیین و معرفى نمایید‪ .‬کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شــما همکارى‬
‫کامل نموده و رعایت انضـباط را براى وصول به اهداف مقدس انقالب و سامان یافتن امور کشور خواهند نمود‪ .‬موفقیت شما‬
‫و دولت موقت را در این مرحله حسـاس تاریخى از خداوند متعال مسـألت مى نمایم‪ .‬روح اللَّه الموسوی الخمینى " (صحیفه‬
‫امام ج‪ 6‬ص ‪ 54‬و ص ‪)55‬‬
‫متن حکم حاضــر توســط آقاى هاشــمى رفســنجانى در حضــور خبرنگاران داخلى و خارجى قرائت گردید‪ .‬ســپس ترجمه‬
‫انگلیسى حکم امام توسط آقاى ابراهیم یزدى براى خبرنگاران حاضر در مراسم قرائت شد‪.‬‬

‫مأموریتهای دولت مهندس بازرگان‬

‫بر اساس حکم امام خمینی مهندس بازرگان مسئولیت اجرای مأموریتهای زیر را بر عهده داشت‪ : .‬ص ‪ .161‬م‪.‬محمدی‬
‫‪ -1‬تشکیل دولت موقت بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و گروهی‬
‫‪ -1‬رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور از نظام سلطنتی به جمهوری اسالمی‬
‫‪ -1‬تشکیل مجلس مؤسسان جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید‬
‫‪ -4‬انتخابات مجلس نمایندگان ملت‬
‫مهندس بازرگان در مورد انتصـاب وزرای خود مینویسـد‪ :‬برای انتخاب اعضای کابینه چهار شرط را مدنظر قرار داده بودیم‬
‫که عبارت بود از‪ :‬مسـلمان عامل به فرایض ‪ -1‬سـابقه مبارزاتی مشـخا وعدم همکاری با رژیم شـاه ‪ -1‬حسـن شهرت ‪-4‬‬
‫صـالحیت اداری و فنی (نهضت آزادی‪ ،‬از والدت تا رحلت‪( ،‬ص ‪ .41‬به نقل از یحیی فوری ص ‪ .195‬تحوالت سیاسی بعد از‬
‫انقالب در ایران)‪.‬‬
‫امام خمینی در حکم خود مهندس بازرگان را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی وابسـتگی به گروهی خاص مأمور به تشکیل‬
‫کابینه نمودند؛ اما مهندس بازرگان اکثر قریب بهاتفاق اعضــای کابینه خود را از میان لیبرالها و ملیگرایان طرفدار مصــدق‬
‫انتخاب نمود‪.‬‬
‫‪ 11‬نفر از نهضت آزادی (‪)%16/6‬‬
‫‪ 11‬نفر از جبهه ملی و منفردین وابسته به آن (‪)%16/6‬‬
‫‪ 4‬نفر از انجمن اسالمی مهندسین (‪)%11/1‬‬
‫و ‪ 4‬نفر از و رحانیون شورای انقالب (‪)%11/1‬‬
‫‪ 111‬درصد استانداران‬

‫‪97‬‬
 ‫‪ 111‬مدیر شرکت عظیم دولتی‬
‫‪ 71‬درصد معاونین وزرا‬
‫درمجموع بر اسـاس اظهارات مهندس بازرگان ‪ %71‬از اعضـای کابینه را نیروهای هوادار نهضـت آزادی و جبهه ملی تشکیل‬
‫میدادند‪( .‬خاطرات بازرگان شــصــت ســال خدمت و مقاومت‪ ،‬گفتگو با ســرهنگ غالمرضــا نجاتی ص ‪ 445‬به نقل از یحیی‬
‫فوزی ص ‪ 191‬تحوالت سیاسی اجتماعی پس از انقالب‪).‬‬

‫دالیل انتماب مهندس بازرگان از سوی امام خمینی بهعنوان نممتوزیر‬

‫‪ -1‬فقدان تجربه الزم در جمع روحانیت برای مدیریت اجرایی کشور‬
‫‪ -1‬فقدان انگیزه الزم میان روحانیت برای تصدی قدرت اجرایی‬
‫‪ -1‬سابقه دینی و سیاسی روشن مهندس بازرگان‬
‫‪ -4‬رابطه نزدیک میان بازرگان و نزدیکان امام – رابطه اســتاد مطهری با بازرگان در دانشــگاه به (نقل از یحیی فوزی ص‬
‫‪)177‬‬

‫اقدامات دولت بازرگان‬

‫‪-1‬اجرای رفراندوم جهت تعیین نوع نظام سیاسی‬
‫پس از الغای اندیشـهی خالفت اسـالمی تعیین نوع حکومت همواره یکی از مسـائل اساسی کشورهای اسالمی بود‪ .‬بر همین‬
‫اساس پس از سرنگونی رژیم پهلوی‪ ،‬در تعیین نوع نظام سیاسی دیدگاههای متعددی به شرح زیر وجود داشت‪.‬‬
‫‪-1-1‬لیبرالهای غیرمذهبی "جمهوری ایران" یا "جمهوری دموکراتیک ایران" را پیشنهاد میدادند‪.‬‬
‫‪-1-1‬لیبرالهای مذهبی "جمهوری دموکراتیک اسالمی ایران" را بهترین جایگزین معرفی میکردند‪.‬‬
‫‪-1-1‬مذهبیون به رهبری امام خمینی "جمهوری اسالمی ایران" را بهعنوان جایگزین رژیم سلطنتی معرفی میکردند‪.‬‬
‫‪-4-1‬برخی از مذهبیون برای پایبندی کامل به اسـالم و اجتناب از هرگونه غربزدگی " حکومت اسـالمی" را پیشنهاد‬
‫میکردند‪.‬‬

‫جمهوریت و اسالمیت ریشه و مطالبات تاریمی و هویت دینی‬

‫امـام خمینی در برخی مصـــاحبـههای خود قبل و بعد از پیروزی انقالب از جمهوری اســـالمی بهعنوان حکومت آتی ایران‬
‫نامبرده بود‪ .‬بر اسـاس دیدگاه ایشـان جمهوری اسـالمی متکی به آرای عمومی و قوانین اسـالم است‪( .‬صحیفه امام ج ‪ 5‬ص‬
‫‪)144‬‬
‫به دنبال مخالفتهای برخی از ســیاســـیون با مدل جمهوری اســـالمی‪ ،‬امام خمینی در بیانیهای در مورخ ‪ 57/11/9‬اعالم‬
‫نمودند که در رفراندوم آتی "من به جمهوری اســالمی رأی میدهم" و از مردم خواســت به جمهوری اســالمی نه یک کلمه‬
‫کم و نه یک کلمه زیاد رأی دهند‪ .‬همچنین اعالم داشــتند "کســانی که مخالف هســتند آزاد و مختارند که اظهار مخالفت‬
‫نمایند"‬

‫‪98‬‬
‫برای بررسـی دقیق ریشـههای فکری مدل جمهوری اسـالمی باید مروری به مطالبات تاریخی مردم و محتوای خواسـتههای‬
‫آنها توجه شود‪.‬‬
‫بهحسـب گرایشهای ایدئولوژیکی حاکم در اوایل انقالب دیدگاههای متفاوتی نسبت به ریشههای نارضایتی مردم از سلطنت‬
‫محمدرضـاشـاه وجود داشـت‪ .‬برخی انقالب ایران را یک حرکت صـرفاا اقتصادی برخی صرفاا سیاسی و برخی صرفاا فرهنگی‬
‫میدیدند غافل از آنکه در شــکلگیری انقالب عوامل متعددی نقش داشــتند‪ .‬دیدگاههای مطرح در اوایل انقالب نســبت به‬
‫ماهیت قیام مردم‪:‬‬

‫مارکمیمتهای ایران و عامل اقتصاد‬

‫در نگرش انتقادی کارل مارکس – فیلسوف آلمانی‪ -‬ریشه همه انقالبها به سازمان اقتصادی جامعه برمیگردد؛ و انقالبها‬
‫حاصـل منازعات اجتماعی بشـمار میآیند‪ .‬در این دیدگاه منازعه سـیاسی ناشی از ساختار منافع اقتصادی و اجتماعی است‪.‬‬
‫(بشـیریه‪ .‬انقالب و بسیج سیاسی ص ‪ 11‬و ‪ )14‬مارکس معتقد است مجموعه روابط تولیدی ساخت اقتصادی جامعه و بنیاد‬
‫واقعی را تشکیل میدهد؛ که بر اساس آنها روبناهای حقوقی و سیاسی پدید میآیند‪ .‬همان ص ‪16‬‬
‫بر همین اسـاس نیروهای چپ – مارکسیستهای ایران – که متأثر از اندیشههای مارکس بودند‪ ،‬سعی داشتند انقالب ایران‬
‫بر اسـاس عامل صـرفاا اقتصادی بهعنوان زیربنای همه تحوالت ساختاری تحلیل نمایند؛ و علت اصلی قیام مردم را با ساختار‬
‫اقتصادی ایران مرتبط بدانند‪ .‬از دیدگاه اینها انقالب یک حرکت صرفاا اقتصادی بهحساب میآید‪.‬‬

‫لیبرالهای ایران و عامل سیاسی‬

‫عدهای معتقدند که انقالب اسـاساا پدیدهای سیاسی است‪ .‬در این رویکرد با الهام از انقالب سیاسی فرانسه‪ ،‬مهمترین خواسته‬
‫مردم را آزادیهای سـیاسـی و اجتماعی تعریف میکنند‪ .‬عدم مشارکت نیروهای سیاسی در ساختار قدرت و بیگانه بودن از‬
‫اقدامات رژیم‪ ،‬مهمترین عامل شکلگیری نارضایتی و انقالب بود‪.‬‬

‫برخی نیروهای مذهبی و عامل اعتقادی و معنوی‬

‫عدهای دیگر معتقدند انقالب اسـالمی ایران دارای ریشههای صرفاا مذهبی بوده است‪ .‬مردم ایران مردمی دیندار و دینمحور‬
‫بودند‪ .‬اقدامات ضد دینی رژیم شاه با هویت دینی مردم تعارض آشکاری داشته است‪ .‬عدم سازگاری اقدامات نوسازی رژیم با‬
‫دینمحوری‪ ،‬ریشـه اصلی انقالب بهحساب میآید‪ .‬البته در این دیدگاه نقش سایر عوامل سیاسی و اقتصادی بهعنوان عوامل‬
‫شتاب زا میباشد‪.‬‬

‫نظریه چندعاملی‬
‫بررسـی دقیق حواد سـیاسـی‪ ،‬اجتماعی تاریخ ایران بیانگر آنست که مطالبات تاریخی مردم یکبعدی و یکسویه نبودده‬
‫بلکه دارای ابعاد گوناگون میباشــد‪ .‬لذا در تبیین ریشــههای انقالب ایران نمیتوان بهصــورت تک عاملی برخورد کرد بلکه‬
‫عوامل مختلف سیاسی‪ ،‬فرهنگی و اقتصادی در مرحله ایجاد و تکوین این پدیده سیاسی مهم دخالت داشتهاند‪.‬‬

‫‪99‬‬
‫در یک نگاه جامع به انقالب ایران میتوان گفت نارضـایتی مردم ایران از رژیم پهلوی‪ ،‬ریشه در مطالبات سیاسی‪ ،‬فرهنگی و‬
‫اقتصـــادی دارد؛ یعنی مطالبات تاریخی مردم منحصـــر به یک بعد خاص نبود و محدود به یک عامل نبود؛ اما آنچه انقالب‬
‫ایران را از سـایر حرکتهای سـیاسـی‪ ،‬اجتماعی صـدسـال قبل از آن متمایز سـاخته این است که مردم همه مطالبات را با‬
‫«هویت اسالمی و دینی» خود پیوند زده و تمام مطالبات را در چارچوب ایدئولوژی اسالمی پیگیری مینمودند‪.‬‬
‫اگر از ماهیت غربزدگی بعضـی از جریانات سـیاسی بگذریم بهروشنی میتوان گفت تمامی جریانهای فکری و حرکتهای‬
‫سیاسی و اجتماعی صدساله اخیر در ایران یا با تأکید بر پاسمگویی به مطالبات مردم از هویت تاریخی مردم ایران غافل‬
‫ماندند؛ یا با تأکید بر هویت دینی جامعه از پاسخ گوئی به مطالبات تاریخی مردم عاجز و ناتوان ماندند‪.‬‬
‫شـهید مطهری در این رابطه ضـمن پذیرش ماهیت سیاسی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی انقالب معتقد است که مردم ایران بر بستر‬
‫هویت دینی جویای مطالبات خود بودهاند‪« .‬راز موفقیت نهضــت ما نیز در این بوده اســت که نهتنها بر عامل معنویت تکیه‬
‫داشــته‪ ،‬بلکه آن دو عامل دیگر – مادی و ســیاســی – را نیز با اســالمی کردن محتوای آنها‪ ،‬در خود قرار داده اســت»‪.‬‬
‫(مطهری‪)41 : 1176 ،‬‬
‫در انقالب ایران مطالبات تاریخی (اسـتقالل‪ ،‬آزادی و پیشرفت) با هویت تاریخی ملت ایران (هویت دینی) عجین گشته و به‬
‫این حرکت سیاسی اجتماعی مهم رنگ دینی بخشیده است‪.‬‬
‫بنابراین ضـمن آنکه انقالب ایران ریشـه در مطالب سـیاسـی‪ ،‬فرهنگی و اقتصادی داشته‪ ،‬همه مطالبات از بستر دین مطالبه‬
‫گری میشدند‪.‬‬
‫ملت ایران در طول تاریخ معاصـر برای رسـیدن به «آزادی‪ ،‬اسـتقالل و پیشـرفت جریانها و نهضتهای اجتماعی و سیاسی‬
‫بزرگی را رقم زدند؛ اما این حرکتها با سرکوب و خشونت تمام به شکست انجامیده است‪.‬‬
‫پس از شــکســتهای مکرر‪ ،‬انقالب اســالمی ایران توانســت همزمان با تکیهبر "دین و ایدئولوژی اســالمی" و با تأکید بر‬
‫"مطالبات تاریخی ملت یعنی آزادی اسـتقالل و پیشـرفت" بزرگترین حادثه تاریخ ایران را رقم بزند و برای همیشـه بساط‬
‫نظام ســـلطنتی را برچیند‪ .‬انقالب ایران ازآنجاکه بر مطالبات تاریخ مردم صـــحه گذاشـــته منطبق با جمهوریت و ازآنجاکه‬
‫مطالبات خود را از بسـتر ایدئولوژی اسـالمی جویا میشد منطبق با اسالمیت پیش رفت‪ .‬جمهوریت و اسالمیت در ذات این‬
‫حرکت تاریخی جا دارد‪ .‬بر همین اسـاس چون پایگاه انقالب اسـالمی دین بود‪ ،‬با هویت تاریخی جامعه سـازگار شد و چون‬
‫همگان را به آزادی و استقالل و پیشرفت فراخوانده و درنتیجه با خواست تاریخی مردم همسو بود‪.‬‬
‫درنتیجه پدیده جمهورت و اســالمیت نظام شــکل گرفت‪ .‬درواقع هر جریان ســیاســی که به بهانه تأکید بر اســالمیت نظام‪،‬‬
‫مطالبات مردم را به فراموشـی بسـپارد و جمهوریت را امری صـوری تصور نماید‪ ،‬از جمهوریت نظام فاصله گرفته و در مسیر‬
‫انحراف از انقالب گـام برمیدارد؛ و همچنین کســـانی کـه بر طبل جمهوریت تمامعیار میکوبند از هویت دینی مردم ایران‬
‫فاصله گرفته و در مسیر انحرافی گام برمیدارند‪.‬‬

‫‪ -2‬تصویب قانون اساسی‬

‫یکی دیگر از وظایف دولت موقت تصـــویب قانون اســـاســـی مبتنی بر نظام نوپای بعد از انقالب بود‪ .‬امام خمینی از دیماه‬
‫‪ 1157‬به فکر تدوین قانون اسـاسی بودند ویکی از اهداف شورای انقالب را ایجاد حکومت موقت برای تصویب قانون اساسی‬
‫مطرح نمودند‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫با تصـویب هیئت دولت مورخ ‪ 58/1/18‬شورای عالی طرحهای انقالب تأسیس گردید که بهموجب ماده ‪ 1‬اساسنامه آنیکی‬
‫از وظایف شورا تهیهی طرح قانون اساس بر مبنای ضوابط اسالمی و اصول آزادی بود‪.‬‬
‫در ابتدا بنا بود مجلس مؤسسان تشکیل شود تا به تدوین قانون اساسی جدید جمهوری اسالمی بپردازد‪.‬‬
‫اما به دالیل زیر مجلس مؤسسان به مجلس خبرگان تغییر کرد‪.‬‬
‫‪ -‬ابهام در چگونگی انتخاب افراد واجد صالحیت‬
‫‪ -‬ابهام در تعداد اعضای مجلس مؤسسان‬
‫‪ -‬مدتزمانی که تشکیل مجلس مؤسسان به طول میانجامد‬
‫‪ -‬مدتی زمانی که تدوین قانون اساسی به طول انجامد‬
‫‪ -‬وجود توطئهها و بحرانهای مختلف در اوایل انقالب که میتوانست ثبات انقالب را به خطر اندازد‪.‬‬
‫موارد فوق ازجمله مشـکالتی بود که تدوین قانون اساسی را به تعویق میانداخت‪ .‬لذا از تشکیل مجلس مؤسسان به تشکیل‬
‫مجلس محدودتری به نام مجلس خبرگان تغییر یافت‪.‬‬
‫بدین منظور جلسـه اعضـای هیئت دولت و شـورای انقالب در محضـر امام خمینی تشـکیل شـد‪ .‬اعضای حاضر دیدگاههای‬
‫موردنظر خود را مطرح نمودند که درنهایت دیدگاه تشـــکیل مجلس خبرگان با تصـــویب اکثریت و موافقت امام خمینی به‬
‫تصویب رسید‪.‬‬
‫دیدگاههای مطرح نسبت به تغییر یا عدمتغییر مجلس مؤسسان‪:‬‬
‫‪ -‬دیدگاه اول‪:‬‬
‫با توجه به اینکه تشکیل مجلس مؤسسان نیازمند ضوابط و قوانین است که در شرایط کنونی کشور در آن زمان مهیا نبود‪.‬‬
‫و با عنایت به اینکه کشـور از ناحیه ضدانقالب تحتفشار بود و تأخیر در تدوین قانون اساسی میتوانست خطرناک باشد به‬
‫دلیل کمبود وقت و ضـرورت تثبیت نظام‪ ،‬عدهای معتقد بودند‪ ،‬بیآنکه مجلسـی تشـکیل شود‪ ،‬پیشنویس قانون اساسی به‬
‫تصویب برسد و به رفراندوم گذشته شود‪.‬‬
‫‪ -‬دیدگاه دوم‪:‬‬
‫برخی معتقد بودند به خاطر وعدهایی که به ملت داده شد حتماا باید مجلس مؤسسان تشکیل شود‪ .‬ازآنجاییکه تدوین قانون‬
‫اسـاسـی امری خطیر و مهم میباشـد که نیاز به تخصا و مهارت بسیار دارد‪ ،‬از عهده هرکسی برنمیآید‪ .‬از سوی دیگر اگر‬
‫قانون اسـاسـی توسط مجلس مؤسسان تدوین شود مورد تأیید سایر کشورهای جهان خواهد بود‪ .‬لذا این گروه معتقد بودند‬
‫تحت هر شرایطی باید مجلس مؤسسان را تشکیل داد؛ زیرا شامل تعداد بیشتری از نمایندگان در آن حضور دارند‪.‬‬
‫‪ -‬دیدگاه سوم‪:‬‬
‫برخی‪ ،‬از میان دو نظر قبل‪ ،‬راه میانهای را پیشنهاد دادند‪ .‬این دیدگاه با تشکیل مجلس مؤسسان و با حذف هرگونه مجلسی‬
‫برای تدوین قانون اساسی موافق نبود‪.‬‬
‫دیدگاه ســـوم با تشـــکیل مجلس محدودتری به نام مجلس بررســـی قانون اســـاســـی معروف به مجلس خبرگان با تعداد‬
‫محدودتری موافق بود‪.‬‬
‫از میان سه دیدگاه فوق دیدگاه سوم با اکثریت آرا به تصویب رسید و مورد تأیید امام خمینی نیز قرار گرفت‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫بمش دوم‪ :‬جناحهای سیاسی ایران بعد از انقالب دهه ‪ 1311‬به بعد (سالهای ‪ 1313‬تا ‪)1311‬‬
‫مهمترین تقســیمبندی در میان روحانیون که ریشــه در اختالفات فکری آنها داشــت تحت عنوان "جامعه روحانیت مبارز‬
‫موسوم به جناح راست" و "مجمع روحانیون مبارز موسوم به جناح چپ" در سال ‪ 1166‬رخ داد‪.‬‬
‫ریشـههای این انشـعاب را باید در مجلس اول و دوم و در اختالف نگرشهای مختلف روحانیون اسـالمگرا جستجو کرد که‬
‫درباره مسـائلی همچون‪ :‬میزان نقش دولت در اقتصاد‪ /‬بح فقه پویا و فقه سنتی نحوه نگرش به والیتفقیه و اختیارات وی‬
‫و‪ ...‬در خصـــوص لوای و قوانینی همچون مالیات‪ ،‬اصـــالحات ارضـــی‪ ،‬تعاونیها‪ ،‬قانون کار‪ ،‬تجارت خارجه‪ ،‬مبارزه با احتکار‬
‫و‪...‬اختالفنظر داشتند‪ .‬در زمان جنگ قدرت در دست جناح چپ با اندیشههای انقالبی بود‪.‬‬

‫‪ -1‬مجمع روحانیون مبارز یا جناح چپ دهه ‪(11‬زمان جنگ)‬

‫‪ -‬اعضیای مرکزی مجمع روحانیت مبارز ‪ :‬کروبی ‪ /‬موسویخوئینیها‪ /‬محمد خاتمی ‪ /‬محتشمی پور‪ /‬محمدرضا توسلی‪/‬‬
‫حسـن صـانعی ‪ /‬امام جمارانی‪ /‬صادق خلخالی‪ /‬حمید روحانی ‪ /‬محمود دعایی‪ /‬اسداهلل بیات ‪ /‬موسوی الری ‪ /‬مجید انصاری‪/‬‬
‫عیسی والئی‪ /‬هادی غفاری‪ /‬منتجب نیا‪ /‬محمدعلی انصاری بودند؛ و شخصیتهایی از قبیل میرحسین موسوی و بهزاد نبوی‬
‫نیز همسو همفکر با این جریان بودند‪.‬‬

‫‪ -‬گرایشهای اقتصادی‪ ،‬سیاسی و اجتماعی‬

‫‪ -1‬تأکید بر عدالت اجتماعی و رفع فقر‬
‫‪ -1‬تأکید بر دخالت گسترده دولت در اقتصاد‪ .‬دولتی کردن تولید‪ ،‬توزیع و تجارت خارجی بود‪.‬‬
‫‪ -1‬مخالف واگذاری مدیریت مراکز مهم اقتصـادی و شبکههای مهم حملونقل و بازرگانی بخصوص بازرگانی خارجی به‬
‫بخش خصوصی محدودیت حقوق مالکیت خصوصی و محدود کردن فعالیت بخش خصوصی بهویژه در بخش توزیع‬
‫واسـطهگریهای کاذب‪ /‬ممنوعیت یا محدودیتهای شـدید سرمایهگذاریهای خارجی ازجمله مشخصات اقتصادی‬
‫این رویکرد بود‪.‬‬
‫‪ -4‬رویکرد اقتصــادی این جناح‪ ،‬منطق توزیع داشــت بدون آنکه چندان تأکیدی بر تولید داشــته باشــد‪ .‬توزیع ثروت و‬
‫خدمات به نفع فقرا و مستضعفان؛ و جهتگیری کلی آن برای نیل به خودکفایی بود‪.‬‬
‫‪ -5‬در سـیاسـت خارجی هم این جریان با رویکردی ضد امپرالیستی و جهان سوم گرایانه به تقویت روابط با کشورهای‬
‫جهان سـوم و اسـالمی و آفریقایی پرداخت؛ و در مبادله تجاری و روابط سیاسی از امریکا و اروپا فاصله گرفت؛ و از‬
‫جنبشهای آزادیبخش حمایت مینمودند‪.‬‬
‫== با دخالت دولت در اقتصـاد و کاهش شـدید سـرمایهگذاری خارجی و خصوصی‪ ،‬افت شدید تولید و اشتغال وبهره وری و‬
‫افزایش کســری بودجه و اســتقراض از بانک مرکزی را به دنبال داشــت‪ .‬کنترل دولتی و چند نرخی شــدن ارز از زمینههای‬
‫فساد اداری ومالی و رشوه و رانتخواری بود‪.‬‬
‫== با تکیهبر درآمدهای نفتی‪ ،‬به بسیج منابع و امکانات برای جنگ پرداخت و با شعار خودکفایی و استقالل وعدم وابستگی‬
‫و با کنترل نرخ ارز نوعی استراتژی جایگزینی واردات را اتخاذ کرد که با تقویت کار و تولید و صنعتی شدن همراه نبود‪ .‬البته‬

‫‪112‬‬
‫دولت موسوی در اداره جنگ و توجه به معیشت اکثریت مردم عادی و فقیر از طریق توزیع عادالنهتر کاالها و خدمات موفق‬
‫بود و به همین دلیل موردحمایت رهبر و مردم قرار گرفت‪.‬‬

‫نهادهای در اختیار‪ :‬مجلس ‪ :‬اکثریت مجلس دوم و سوم – به ریاست آقای هاشمی رفسنجانی‪ -‬را در اختیار داشتند‪/‬‬
‫دولت‪ :‬آیتاهلل خامنهای با اخذ ‪ 15/1‬میلیون رأی بهعنوان رئیسجمهور انتخاب شـــد‪ .‬آیتاهلل خامنهای ابتدا علیاکبر‬ ‫‪-‬‬
‫والیتی را بهعنوان کاندیدای نخستوزیری به مجلس معرفی کرد که به تصویب مجلس نرسید و پس از گفتگوهای متقابل ‪5‬‬
‫نفر برای احراز پســت نخســتوزیری معرفی شــدند‪ :‬علیاکبر پرورش‪ /‬مصــطفی میرســلیم‪ /‬محمد غرضــی‪ /‬غفوری فرد و‬
‫میرحسـین موسوی که مجلس میرحسین موسوی را برگزید؛ و دولت را در ‪ 8‬سال جنگ در اختیار جناح چپ قرار گرفت؛ و‬
‫مهندس موسوی عمدتاا ازنظر فکری تعلق به جریان چپ داشت‪ .‬موسوی با شعار عدالت اجتماعی‪ ،‬رفع فقر و محرومیتزدایی‬
‫دفاع از مسـتضـعفین و گسـترش ارزشهای انقالب فعالیت خود را آغاز کرد‪ .‬این جریان قوه قضـائیه را و چندی هم شورای‬
‫نگهبان را داشتند‪.‬‬

‫نهادهای هممییو با جناح چپ‪ :‬ســـازمان مجاهدین انقالب اســـالمی‪ /‬دفتر تحکیم وحدت‪ /‬انجمن اســـالمی معلمان ‪ /‬و‬
‫ســازمانهای انقالبیای چون ســپاه پاســداران و جهاد ســازندگی و اکثریت مجلس طی دهه نخســت انقالب ‪ /‬و بعدها حزب‬
‫همبستگی‬

‫مجالت و روزنامههای هممو‪ :‬مجله بیان ‪ /‬جهان اسالم ‪/‬سالم ‪ /‬اعتماد‪/‬آفتاب یزد‪ /‬عصر ما‬
‫‪ ‬سالهای ‪ 1312‬تا ‪ 1371‬بعد از جنگ و رحلت امام خمینی ‪:‬‬
‫در این سـالها مثل زمان جنگ جناحهای سـیاسـی به دو دسته جناح چپ و جناح راست تقسیم میشود ‪ .‬با این تفاوت که‬
‫بعد از جنگ جناح چپ از قدرت کنار گذاشته میشود و نهادهای مهم نظام در دست جناح راست قرار میگیرد‪.‬‬
‫بحران تئوریک جناح چپ‪ :‬جناح چپ بعد از جنگ با بحران تئوریک مواجه شــدند‪ .‬اینکه آیا هنوز امپریالیســم دشــمن‬
‫اصــلی اســت؟ واینکه اقتصــاد کنترلی و دولتی چقدر کارآمدی دارد؟ ایا هنوز حمایت از جنبشهای آزادیبخش از اولویت‬
‫برخوردار است؟‬
‫در این دورهآیتاهلل هاشـمی رفسـنجانی از طریق ائتالف با جناح راسـت به ریاست جمهوری انتخاب میشوند‪ .‬پس ازائتالف‬
‫جناح راسـت –(که مجلس چهارم و پنجم را دردسـت داشـتند)‪ -‬با عملگرایان – (که ریاسـت دولت را در دسـت داشتند)‪-‬‬
‫تدریجاا میان این ها اختالف نظر پدید آمد و از هم جدا شـدند و انشـعاباتی شـکل گرفت‪ .‬هاشـمی رفسنجانی رئیسجمهور‬
‫وقت از جناح راســت جدا گشــته و اولین حزب دولتی (حزب کارگزاران ســازندگی) را پدید آورد‪ .‬این اختالفات باع شــد‬
‫جناحهای سـیاسـی به سه دسته ‪ -1‬جناح چپ ‪ -1‬جناح راست ‪ -1‬کارگزاران سازندگی بهعنوان عملگرایان و تکنوکرات ها‬
‫تقسیم میشوند‪.‬‬
‫مجمع روحانیون مبارز یا جناح چپ توضی آن گذشت‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫‪ -2‬جامعه روحانیت مبارز یا جناح راست دهه ‪ 1312‬تا ‪1371‬‬
‫مهمترین افراد ‪ /:‬هاشـمی رفسـنجانی و ناطق نوری که البته مدتی اسـت در جلسات آنها شرکت نمیکردند‪ .‬محمد‬ ‫‪-‬‬
‫یزدی‪ /‬مهدوی کنی‪ /‬محمدعلی تسخیری‪ /‬محمد امامی کاشانی‪ /‬محی الدین انواری‪ /‬احمد اعلم الهدی‪ /‬سید ابراهیم رئیسی‪/‬‬
‫محمد ابوترابی فرد‪ /‬محمدعلی موحدی کرمانی‪ /‬مصباحی مقدم ‪ /‬جعفر شجونی‪ /‬آذری قمی‪/‬‬
‫گروههای هممو‪ :‬حزب موتلفه اسالمی‪ /‬جامعه اسالمی فرهنگیان ‪ /‬جامعه اسالمی پزشکان ‪ /‬جامعه اسالمی کارگران ‪/‬‬ ‫‪-‬‬
‫جامعه اسالمی مهندسان‬

‫نگاه اقتصادی و سیاسی‬

‫‪ -1‬رویکرد اقتصـادی این جناح منطق تجاری داشـت‪ .‬طرفدار آزادی تجارت خارجی و اقتصاد بازار‪ ،‬واردات و صادرات‪،‬‬
‫واسطه گری و داللی بود‪.‬‬
‫‪ -1‬این جناح مخالف دخالت در اقتصاد بود‪ .‬دولت باید دست تجار و بازاریان را باز بگذارد تا از طریق واردات و صادرات‬
‫واسـطه گری به تجارت بپردازند‪ .‬این گروه نیز اعتقادی به تولید نداشت‪ .‬حتی بیش از رویکرد اول به تولید بیاعتنا‬
‫بود‪.‬‬
‫‪ -‬این گروه به مخالفت با سیاستها و تصمیمات اقتصادی دولت – میر حسین موسوی‪ -‬ازجمله رد اصالحات ارضی و قانون‬
‫کار ونظارت و کنترل دولت بر تجارت خارجی‪ ،‬با توجیه دینی مقدس بودن مالکیت در اسالم‪ ،‬پرداختند‪.‬‬
‫‪-‬اتاق بازرگانی بهعنوان واسطه میان بازار و دولت‪ ،‬مأمور صدور پروانه واردات و ارزهای خارجی با نرخ های ترجیحی بودندکه‬
‫از طریق آنها بازرگانان نزدیک مراجع قدرت سودهای کالنی به جیب زدند و جایگزین بورژواهای رژیم سابق شدند؛ و بدین‬
‫طریق اقتصادی موازی به وجود آمد که منشأ نابرابری و تورم گردید‪( .‬دیگار‪ ،‬هورکاد و ریشار ص ‪)114‬‬
‫‪ -‬حراج اموال عمومی از طریق مزایـدههای ســـاختگی ومعامالت احتکاری و تجاری در شـــرایط جنگی و بازار ســـیاه‪ ،‬به‬
‫شــکلگیری گروههای صــاحب منافع و شــبکههای مافیایی و پدیده "آقازاده ها" انجامید که نقدینگی آنان چندین برابر کل‬
‫بودجه دولت شد و بهصورت اهرم فشارسیاستهای اقتصادی دولت را تحتالشعاع خود قرار میداد‪ .‬یک اقتصاد زیرزمینی به‬
‫موازات بخش دولتی به وجود آمد که در رابطه مســتقیم با تجارت عمده فروشــی و خرده فروشــی بود و تجار نیرومند بازارا‬
‫نزدیک به مراجع قدرت بر آن تسـلط داشـتند و خودشان به تنهایی بر تقریباا تمام بخش خصوصی نظارت میکردند‪( .‬دیگار‬
‫و‪...‬ص ‪ )169‬این بخش خصـوصـی واقتصـاد زیرزمینی و غیررسمی به قدری رشد کرد که در پایان جنگ ‪ 15‬درصد اقتصاد‬
‫عظیمی در کتاب ‪ -‬مدارهای توسعهنیافتگی در اقتصاد ایران‪ 1174 -‬ص ‪:16 -15‬‬ ‫قابل محاسبه را تشیکل میداد‪( .‬ص ‪)171‬‬
‫ارگانهای در اختیار‪ :‬پس از پایان جنگ‪ ،‬جناح راست با ائتالف با عملگرایان – هاشمی رفسنجانی ‪ -‬مجلس چهارم و‬ ‫‪-‬‬
‫پنجم شورای اسالمی و مجلس دوم خبرگان را در اختیار داشتند‪( .‬رئیس مجلس ناطق نوری‪ /‬رئیس دولتهاشمی)‬
‫اما پس از دوره اول ریاســت جمهوری هاشــمی رفسـنجانی‪ ،‬اختالفات میان مجلس و دولت شــروع شــد و در ائتالف مجلس‬
‫پنجم از هم جدا شـدند‪ .‬پس از اختالف دیدگاهها‪ ،‬هاشـمی رفسنجانی اولین حزب دولتی را "کارگزاران سازندگی" تأسیس‬
‫کرد‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫‪ -3‬حزب کارگزاران سازندگی تکنوکراتها‬
‫حزب کارگزاران سـازندگی توسـط ‪ 16‬نفر از اعضای هیئت دولت (کابینه) آیتاهلل اکبر هاشمی رفسنجانی‪ ،‬در اسفند ‪1174‬‬
‫آغاز به کارکرد‪.‬‬
‫سنگ بنای حزب کارگزاران درست در مقطعی گذاشته شد که یک سال ازعمر دولت دوم رفسنجانی باقی مانده بود‪.‬‬
‫کارگزاران نخسـتین حزب سـیاسی در ایران بود که در درون دولت شکل گرفت ‪.‬در بهمن ماه ‪ 1174‬شانزده تن از وزیران‪،‬‬
‫معاونان و نزدیکآنهاشــمی رفســنجانی رئیسجمهور وقت ایران در بیانیهای با عنوان «جمعی از کارگزارن ســازندگی ایران»‬
‫اعالم کردند در انتخابات مجلس پنجم حضــور فعال خواهند داشــت و فهرســتی از کاندیداهای موردحمایت خود را معرفی‬
‫خواهند کرد ‪.‬این اقدام با واکنش منفی شــدید جناح راســت که این اقدام را دخالت قوه مجریه در قوه مقننه قلمداد کرده و‬
‫تهدید به استیضاح وزرای امضا کننده بیانیه و حتی طرح بررسی کفایت رئیسجمهور درمجلس روبرو شد‪ .‬درنهایت با فرمان‬
‫رهبر معظم انقالب اسـالمی‪ ،‬مبنی بر عدم حضور وزیران در این جمع غائله فروکش کرد و با حذف ‪ 11‬وزیر‪ ،‬به یک جمع ‪6‬‬
‫نفره کاهش یافت که شــامل ‪ 5‬معاون رئیسجمهور و شــهردار تهران میشــدند که با صــدور بیانیهای با عنوان «کارگزاران‬
‫سازندگی »حضور خود را در عرصه انتخابات اعالم کردند‪.‬‬
‫این گروه نهایتا با فشـار شـورای نگهبان فعالیت انتخاباتی خود را با عنوان «جمعی از کارگزاران سازندگی» سامان داد‪ .‬بدین‬
‫ترتیب‪ ،‬حزب کارگزاران ســازندگی ایران تأســیس شــد‪ .‬هرچند که محمدعلی نجفی‪ ،‬عالوه براین ‪ 6‬نفر‪ ،‬در جلســات هیئت‬
‫مؤسس شرکت میجست‪.‬‬
‫کارگزاران به دسـت محفلی از مدیران تأسیس شد که اغلب از ‪ 1‬استان کشور برخاسته بودند؛ کرمان‪ ،‬اصفهان و یزد‪ .‬در روز‬
‫تأســـیس این حزب‪ ،‬مرعشـــی عالوه بر مدیران داخل دولت و اقوام نزدیک‪ ،‬از شـــماری از افراد چپ آن روز نظیر اســـحاق‬
‫جهانگیری‪ ،‬غالمرضـــا آقازاده‪ ،‬مهدی کروبی‪ ،‬ســـید محمد خاتمی و چند تن دیگر نیز دعوت به عمل آورد؛ اما از میان این‬
‫جمع چهرههای ســـرشـــناس چپ نظیر مهدی کروبی و محمد خاتمی به دلیل فعال بودن در مجمع روحانیون مبارز در آن‬
‫جلسه و جلسات بعدی حزب حاضر نشدند‪.‬‬
‫بعد از آیتاهلل هاشـمی رفسـنجانی که بهعنوان پدر معنوی حزب یاد میشـود و اصلیتی کرمانی دارد‪ ،‬حسین مرعشی‪ ،‬فائزه‬
‫هاشـمی (دختر رئیسجمهور)‪ ،‬محمد هاشـمی (برادر رئیسجمهور)‪ ،‬علی هاشمی (برادرزاده رئیسجمهور)‪ ،‬محسن هاشمی‬
‫رفسنجانی (پسر ارشد رئیسجمهور) و اسحاق جهانگیری نیز خاستگاهی کرمانی دارند‪.‬‬
‫رضــا امراللهی و فاطمه رمضــانزاده نیز از منطقه مجاور کرمان یعنی یزد وارد حزب شــدند‪ .‬بعد از طیف مدیران کرمانی و‬
‫یزدی‪ ،‬دومین حلقه پرنفوذ حزب را اصـفهانیها تشکیل میدهند که در این جمع دو نفر سرشناس ترند و هنوز هم بهعنوان‬
‫«مردان سایه رفسنجانی» گرداننده حزب هستند‪ ،‬این زوج غالمحسین کرباسچی و محمد عطریانفر هستند‪.‬‬
‫برخی از اعضـای هیئت مؤسـس عبارتاند از‪ :‬غالمحسین کرباسچی‪ ،‬محمد هاشمی‪ ،‬محسن نوربخش عطااهلل مهاجرانی‪ ،‬رضا‬
‫امراللهی‪ ،‬مصطفی هاشمیطبا‪ ،‬محمدعلی نجفی‪ ،‬فائزه هاشمی‪ ،‬علی هاشمی‪ ،‬حسین مرعشی‪.‬‬
‫با ایجاد حزب کارگزاران به دست هاشمی رفسنجانی رویکرد اقتصادی جدیدی مطرح شد‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫رویکرد اقتصادی حزب کارگزاران‬
‫‪ -‬این رویکرد در میانه دو رویکرد قبلی یعنی جناح چپ با منطق توزیعی و جناح راســـت با منطق تجاری‪ ،‬بهتدریج شـــکل‬
‫گرفت‪ .‬این رویکرد منطق تولیدی داشـت که پس از جنگ و نابودی زیرسـاخت های اسـاسی کشور با آغاز ریاست جمهوری‬
‫هاشــمی رفســنجانی در ســال ‪ 1168‬و در قالب حزب کارگزاران ســازندگی و با تکیهبر مدیران تکنوکرات و فن ســاالران و‬
‫بورژازی دولتی به کار و تولید و صــنعتی شــدن و رشــد و رونق اقتصــادی با اولویت دادن به ایجاد تأســیســات زیربنایی و‬
‫کارخانجات سدّها و راهها وشبکههای برق ارتباطات ونهادهای آموزشی جدید همت گماشت‪.‬‬
‫به باور رفیع پور در کتاب توسعه و تضاد مسیر جدیدی توسط دولتهاشمی به وجود آمد ‪ -1‬تغییر جامعه از جامعه بسته به‬
‫جامعه باز ‪ -1‬انعطاف پذیری در مورد الگوهای ســنتی ‪-1‬اســتفاده از افراد متخصــا و روشهای جدید بهجای روشهای‬
‫قدیمی ناموفق در ‪ 8‬سال قبل ‪ -4‬کاهش کنترل دولت بر بخش اقتصاد‪.‬‬
‫دولت جدید با عمل گرایی و اعتدال در داخل وخارج به اقتصـاد اولویت داد؛ و در سیاست خارجی از رویکردهای ایدئولوژیک‬
‫واحســاســی دوره گذشــته مبنی بر تأکید بر امت و جهان اســالم و صــدور انقالب و تکیهبر جنبشهای آزادیبخش‪ ،‬اجتناب‬
‫ورزید؛ و با واقعبینی به تنشزدایی و عادی سازی روابط با دنیای غرب و اروپا و نیز جهان عرب بهویژه عربستان پرداخت‪.‬‬
‫از دشـمن تراشی پرهیز نمود‪ .‬لذا رابطهایران اروپا و جهان عرب بهبود یافت ولی دشمنی فزایندهایاالت متحده امریکا با ایران‬
‫در ســالهای ‪ 1171-6‬ادامه یافت وکلینتون در اردیبهشــت ‪ 1174‬تحریم اقتصــادی علیه ایران را تشــدید نمودکه بر تالش‬
‫دولت در جلب سرمایه های خارجی تأثیر منفی گذاشت‪.‬‬
‫فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد‪ ،‬پیروزی گفتمان بازار آزاد را نوید داد لذا شرایط برای اقتصاد آزاد فراهم شد‪.‬‬
‫تجربیات کشورهایی چون چین و ترکیه با شعار ابتدا اقتصاد بعد دموکراسی موردتوجه دولتهاشمی قرار گرفت‪ .‬لذا سیاست‬
‫تعدیل سـاختاری‪ ،‬آزادسـازی اقتصادی و خصوصیسازی دنبال شد؛ و در برنامه پنج ساله اول ‪ 1171 -1168‬منعکس شد و‬
‫استراتژی توسعه صادرات اتخاذ گردید‪.‬‬

‫اما در یک نگاه‬
‫جابجایی قدرت از کارآفرینان و مدیران به وابسـتگان سیاسی را میتوان از مهمترین دالیل عدم موفقیت سیاستهای تقویت‬
‫بخش خصوصیسازی و برنامههای دوم و سوم در زمینههای اقتصادی و عمرانی ارزیابی‬
‫‪ ‬سالهای ‪ 1371‬تا ‪:1323‬‬
‫همانطور که اشـاره شـد پس ازائتالف جناح راسـت –(که مجلس چهارم و پنجم را دردست داشتند)‪ -‬با عملگرایان – (که‬
‫ریاسـت دولت را در دسـت داشتند)‪-‬تدریجاا میان این ها اختالف نظر پدید آمد و از هم جدا شدند و انشعاباتی شکل گرفت‪.‬‬
‫هاشـمی رفسـنجانی رئیسجمهور وقت از جناح راسـت جدا گشته و اولین حزب دولتی (حزب کارگزاران سازندگی) را پدید‬
‫آورد‪.‬‬
‫این انشعاب در انتخابات ریاست جمهوری ششم خودش را نشان داد؛ و جناح بندی سیاسی جدیدی شکل گرفت‪.‬‬
‫جناح چپ سنتی‪ :‬مجمع روحانیون مبارز – سازمان مجاهدین انقالب اسالمی توضی آن گذشت‪.‬‬
‫جناح راست سنتی‪ :‬جامعه روحانیت مبارز – موتلفه اسالمی توضی آن گذشت‪.‬‬
‫جناح راست جدید‪ :‬کارگزاران سازندگی توضی آن گذشت‪.‬‬

‫‪116‬‬
 ‫جناح چپ جدید‪ :‬جمعیت دفاع از ارزشهای اسالمی‬

‫‪ -3‬جناح چپ جدید‪ :‬جمعیت دفاع از ارزشهای انقالب اسالمی‬

‫جمعیـت دفاع از ارزشهای انقالب اســـالمی فعالیت رســـمی خود را در ‪ 15‬خرداد ‪ 1174‬آغاز نمود‪ ،‬اما چند ماه قبل از‬
‫برگزاری انتخابات دوره پنجم مجلس شورای اسالمی اعالم موجودیت کرد‪.‬‬
‫اولین بیانیه این جمعیت در تاریخ ‪ 1174/11/14‬با امضـــای محمد محمدی نیک معروف به «ری شـــهری» دبیر کل آن و‬
‫بدون معرفی سایر اعضا منتشر شد‪.‬‬
‫دبیر کل این جمعیت‪ ،‬مقابله با رویه تقابل از ارزشهای اسـالمی‪ ،‬تهاجم فرهنگی در مسئله تفکیک دین از سیاست‪ ،‬گرایش‬
‫قدرت گرایی در دو جبهه چپ و راسـت‪ ،‬گسترش فساد‪ ،‬فرصتطلبی‪ ،‬سیاستزدایی از جامعه و کاهش تحمل انتقادپذیری‪،‬‬
‫سـیاسـت بازی و دنیا گرایی برخی از فعاالن سـیاسی‪ ،‬سیاستهای غلط اقتصادی‪ ،‬ریخت وپاش‪ ،‬رشوه خواری و پارتی بازی‬
‫در بخش دولتی‪ ،‬اســتحاله انقالب‪ ،‬انفعال ســیاســی و نبود روحیه عملگرایی را از علل تشــکیل این جمعیت ذکر میکند ‪.‬‬
‫هفته نامه ارزشها دیدگاهها و مواضع جمعیت را طرح میکرد‪.‬‬
‫این جمعیت در ‪ 14‬آبان ‪ 1177‬با صــدور بیانیه ای فعالیتهای خود را به دلیل ناهمگونی میان دیدگاههای اعضــای شــورای‬
‫مرکزی‪ ،‬موفق نبودن در عرصه فعالیت سیاسی‪ ،‬شفاف نبودن مواضع بهطور موقت تعطیل اعالم کرد‪.‬‬

‫به قدرت رسیدن مجدد جناح چپ با رویکرد اصالحهلبانه‬

‫جناح چپ مجدداا در نیمه دوم پس از اتمام ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی درنیمه دوم دهه ‪ 71‬وارد قدرت شدند‪ .‬در‬
‫انتخابات ریاسـت جمهوری سال ‪ 1176‬حزب کارگزاران سازندگی پس از جدایی از جناح راست با جناح چپ ائتالف نمود؛ و‬
‫از کاندیداتوری محمد خاتمی حمایت کرد؛ و با پیروزی محمد خاتمی در انتخابات جناح چپ دوباره قدرت گرفت‪.‬‬

‫صف آرایی های جریانات سیاسی درهفتمین انتمابات ریاست جمهوری‬

‫‪ ‬ائتالف جناح چپ سنتی با راست جدید و حمایت از کاندیداتوری محمد خاتمی‬
‫‪ ‬راست سنتی و حمایت از کاندیداتوری حجت االسالم و المسلمین ناطق نوری‬
‫‪ ‬چپ جدید و حمایت از حجت االسالم و المسلمین ری شهری‬
‫محمدخاتمی پیروزانتخابات ریاســت جمهوری ســال ‪ 11 76‬شــد‪ .‬به دنبال آن ســال ‪ 1184‬کروبی آرای قابل توجه برای‬
‫مجلس کسب کرد؛ و مجدداا دولت و مجلس به دست جناح چپ افتاد‪.‬‬
‫پس از پیروزی محمد خاتمی طیف وســیعی از اصــالحطلبان با هم ائتالف کردند و جنبش اصــالحات شــکل گرفت‪ .‬با روی‬
‫کارآمدن خاتمی تقســیمبندی جدید در جناحهای ســیاســی ایران به وجود آمد‪ .‬با توجه به شــرایط پدید آمده جناحهای‬
‫سیاسی ایران بر اساس معیارهای جدیدی به دو طیف اصالح طلب و اصول گرا تقسیم شدند‪.‬‬
‫‪ -1‬اصول گرایان ‪ :‬معتقد به جمهوری اسالمی و پایبندی به والیت مطلقه فقیه‬
‫‪ -1‬اصالحطلبان ‪ :‬معتقد به قانون اساسی با دغدغه ی آزادیهای سیاسی و اجتماعی و توسعه سیاسی‪.‬‬

‫‪117‬‬
‫اصالحطلبان طی دو دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی در قالب جبهه مشارکت با گرایش های مختلف گرد هم آمدند اما‬
‫نتوانسـتد انسـجام وهمبسـتگی الزم را دربین خودشـان پدید آورند و بدلیل اختالفات داخلی و نبود یک سـیاست راهبردی‬
‫منســجم از درون دچار انشــعاباتی گشــتند که در انتخابات نهم راســت جمهوری نمایان گشــت‪ .‬برخی از گرایش های درون‬
‫جبهه اصالح طلبی که در انتخابات نهم ریاست جمهوری از هم فاصله گرفتند عبارتاند از‪:‬‬
‫‪ ‬اصـالحطلبانی که خواهان دسـتیابی نرم به دموکراسی بودند‪ ،‬مهدی کروبی را بهعنوان کاندید ریاست جمهوری در‬
‫انتخابات نهم معرفی نمودند‪ .‬جناح چپ سنتی –‬
‫‪ ‬اصــالحطلبانی که خواهان دســتیابی ســخت به دموکراســی بودند محمد معین را بهعنوان کاندید معرفی نمودند‪.‬‬
‫جبهه مشارکتی ها‪-‬‬
‫‪ ‬درکنار اینها هاشمی رفسنجانی بهعنوان کاندید حزب اعتدال و توسعه و کارگزاران سازندگی معرفی میشود‪.‬‬
‫‪ ‬در مقابل گروههای سـیاسـی فوق‪ ،‬اصـول گرایان قرار داشتند که طیف رادیکال اصالح طلبی احمدی نژاد و سپس‬
‫قـالیباف را بهعنوان کاندید معرفی مینمایند و حزب مؤتلفه اســـالمی و روحانیت مبارز یا همان راســـت ســـنتی‬
‫الریجانی را بهعنوان کاندید انتخابات ریاست جمهوری معرفی نمودند‪.‬‬
‫پس از دوره اول ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و برخی اختالفات درونی اصول گرایان در جریان انتمابات‬
‫دهم ریاست جمهوری به چند جریان تقمیم شدند‪:‬‬
‫اصـول گرایان طرفدار دولت ‪ :‬احمدی نژاد را بهعنوان کاندید ریاست جمهوری معرفی نمودند‪( .‬آیتاهلل مصباح و‪ /‬مرتضی آقا‬
‫تهرانی)‬
‫اصول گرایان میانه رو‪ :‬حداد عادل را بهعنوان کاندید ریاست جمهوری معرفی نمودند‪( .‬راست سنتی)‬
‫اصول گرایان تحول خواه‪ :‬قالیباف (الریجانی‪ ،‬محسن رضایی) را بهعنوان کاندید ریاست جمهوری معرفی نمودند‪.‬‬

‫بمش سوم‪ :‬نیم نگاهی به اقتصاد سیاسی ایران قبل و بعد از انقالب‬
‫مباح مربوط به دولت تحصـیلدار اقتباس و تلخیصی است از کتاب درآمدی بر جامعهشناسی سیاسی ایران‪ ،‬علیرضا ازغندی‪ ،‬نشر قومس ‪،1189‬‬
‫صا ‪ 18‬تا ‪.51‬‬

‫دولت تحصیلدار یا رانتیر‬

‫رانت به درآمدهایی گفته میشود که بدون زحمت وتالش یدی و فکری به دست میآید‪.‬‬
‫منابع درآمدی هر دولتی به دو قسم تقسیم میشود‪:‬‬
‫‪ -1‬منابع غیر تولیدی (منابع زیرزمینی – خدادادی) که منبع درآمد بسیاری از کشورهای جهان سوم میباشد‪.‬‬
‫‪ -1‬درآمدهای ناشی از تولید – صادرات و مالیات‬
‫رانـت بـه درآمـدهـایی گفته میشـــود که یک دولت از منابع خارجی یعنی با فروش منابع زیرزمینی و دریافت کمک ها از‬
‫بیگـانگـان بـه دســـت میآورد‪ .‬این درآمدها با فعالیتهای تولیدی اقتصـــاد داخلی ارتباطی ندارند و درقبال فعالیت تولید‬
‫اقتصـادی داخلی پرداخت نمیشـوند‪ .‬بهعنوانمثال درآمدهای ناشی از فروش نفت‪ ،‬گاز‪ ،‬اورانیوم‪ ،‬آهن‪ ،‬مس و ‪...‬میباشد؛ که‬
‫البته تأکید بیشتر بر نفت هست که درآمد کشورهای خاورمیانه بعنوان تک محصول بدان وابسته اند‪.‬‬

‫‪118‬‬
 ‫ویژگیهای دولت رانتیه‬
‫‪ ‬به هر دولتی که ‪ 41‬درصـدیا بیشـتر از کل درآمد خود را ازرانت خارجی حاصـل از صدور یک یا چند ماده خام به‬
‫دســت آورد‪ ،‬دولت رانتیر لقب میگردد‪ .‬لذا رانت منشــأخارجی دارد وبههیچوجه با فرایندهای تولید داخلی ارتباط‬
‫ندارد‪.‬‬
‫‪ ‬دولت رانتیر نهتنها انحصـار دریافت رانت را داراست بلکه هزینه کردن رانت ها را نیز در اختیار انحصاری خود دارد‪.‬‬
‫لذا دولت به یک مؤسیمیه توزیع درآمد ها حاصـل از مواهب الهی یا به یکی از اصلی ترین نهاد سرمایه گذار و‬
‫اشتغال زا تبدیل میشود‪ .‬باید توجه شود دولت مالیات گیرنده و دولت مفت خور باهم متفاوتاند‪.‬‬
‫‪ ‬یک رابطه معناداری میان تحصــیلدار بودن دولتها و ماهیت غیر دموکراتیک آن وجود دارد‪ .‬بی نیازی اقتصــادی و‬
‫درآمد مستقل دولت از جامعه علت ماهیت غیر دموکراتیک رژیم های رانتیر است ‪ .‬دولت رانتیر ممکن است مبارزه‬
‫قدرت و جناح گرایی را تجربه کرده باشد ولی بعید است تقاضا وخواستههایی در حمایت از دموکراسی پذیرا باشد‪.‬‬
‫‪ ‬دولت رانتیر تنها در شــرایطی حاضــر به پاســخ گویی به نیازهای ســیاســی مردم و تحقق حقوق مدنی هســتند که‬
‫دموکراسی و تأمین آزادی ها مشکل مهمی برای اجرای سیاستهای رانت گونه آنان نباشد‪.‬‬
‫‪ ‬دولت تحصــیلدار عموماا دارای قدرت انحصــاری و کنترلی اســت که توجهی به منافع جامعه نمیکند ولی در عین‬
‫حال توسط رانتهای پرداختی درصدد جلب حمایت نخبگان و گروههای رقیب برای حفظ قدرت انحصاری خویش‬
‫بر میآید‪.‬‬
‫‪ ‬دولت در مقابل تغییرات درآمدهای رانتی خود که عمدتاا خارج از اراده آن قرار دارد بهشدت آسیبپذیر میماند‪.‬‬
‫‪ ‬اقتصاد برآمده از شرایط رانتی یک اقتصاد چرخشی در برابر اقتصاد تولیدی پدید میآورد که در آن حداکثر اهمیت‬
‫دسـترسی به چرخههای رانت بوده و نوعی رقابت رانتی در آن به چشم میخورد‪ .‬برخالف اقتصاد تولیدی که ثروت‬
‫نتیجه کار و کوشـش اسـت‪ ،‬در اقتصـاد رانتی ثروت محصـول شانس‪ ،‬تصادف‪ ،‬روابط فامیلی و نزدیکی و ارتباط به‬
‫منابع قدرت است‪.‬‬
‫‪ ‬طبیعی است در شرایط وجود امکانات کسب درآمد از طریق رانت‪ ،‬استعدادهای جامعه بهجای نوآوری و خالقیت و‬
‫فعالیت مولّد بهسوی کسب درآمدهای آسان فعالیتهای منفی‪ ،‬فرصتطلبی و داللی جذب میشود‪.‬‬
‫‪ ‬درآمـدهـای رانتی در درجـه اول موجـب ایجـاد نوعی دولـت رفاهی متمایز از دولتهای رفاهی غرب میگردد‪ .‬در‬
‫چنین دولت رانتی‪ ،‬ارتباطات خانوادگی و حمایت از گروههای موردنظر اولویتهای اصـــلی دولتی در تخصـــیا‬
‫درآمدهای رانتی را تشکیل میدهد‪.‬‬
‫‪ ‬این وضــعیت باع رشــد کمّی بوروکراســی بهمنظور توزیع گســترده درآمدهای نفتی – رانتی میگردد‪ .‬چنین‬
‫بوروکراسـی با مفهوم وبری بوروکراسی عقالیی کامالا متفاوت است؛ و عمدتاا فلسفه وجودی آن اصل "عدم دریافت‬
‫مالیات در مقابل عدم وجود نمایندگی" است؛ یعنی هیچ تعهدی و تمایلی نسبت به نمایندگی از مردم را نداد و در‬
‫عوض بهطور مؤثر از مردم مالیات دریافت نمیکند‪.‬‬
‫‪ ‬گرچه گســترش بوروکراســی در کوتاهمدت باع افزایش اشــتغال میشــود اما در بلندمدت نمیتواند حافظ رابطه‬
‫قـانونی جامعه با دولت باشـــد و از جدایی فرهنگی و تعارض درخواســـتها و ارزشهای موردقبول مردم و دولت‬
‫جلوگیری نماید؛ و درنهایت ممکن است به رویارویی بین دولت و ملت منتهی شود‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫دولت رانتیر پهلوی دوم‬
‫برخی از پژوهشـگران در تحلیل و تبیین ماهیت سـیاسـت و حکومت محمدرضـا پهلوی از نظریه دولت تحصــیلدار استفاده‬
‫کردند؛ که در ذیل به برخی از آنها اشاره خواهد شد‪:‬‬
‫‪ ‬حسین مهدوی‪ ،‬مسائل توسعه اقتصادی در دولت رانتیر‬
‫‪ ‬افسانه نجمآبادی‪ ،‬سیاستزدایی در یک دولت تحصیلدار؛ مورد ایران تحت حاکمیت پهلوی‬
‫‪ ‬تدا اسکاچپل‪ ،‬حکومت تحصیلدار و اسالم شیعه در انقالب ایران‬
‫‪ ‬امیرمحمد حاجی یوسفی مجموعه مقاالت‪ ،‬دولت‪ ،‬نفت و توسعه اقتصادی در ایران‬
‫در ســالهای ســلطنت پادشــاهان قاجار‪ ،‬حتی پس از قرارداد دارســی در ‪ ،1911‬منابع خدادادی ازجمله نفت را نمیتوان‬
‫بهعنوان یک منبع مهم درآمد دولت بهحسـاب آورد‪ .‬در سـالهای سـلطنت رضاشاه نیز هرچند که نفت همراه با درآمدهای‬
‫ناشی از مالیاتهای غیرمستقیم‪ ،‬منبع تأمین هزینه اصالحات دمساز گرایانه او را تشکیل میداد‪ ،‬ولی این درآمدها در حدی‬
‫نبود که با قطع درآمدهای نفتی اقتصاد کشور دچار بحران مالی گردد‪.‬‬
‫بنابراین نقش نفت و منابع زیرزمینی دیگر بهمثابه منبع اصـلی درآمد دولت را باید عمدتاا در زمان سـلطنت محمدرضاشاه و‬
‫با تأکید بر دهه ‪ 1141‬و ‪ 1151‬شــمســی قلمداد کرد‪ ،‬بهنحویکه از حدود پنج میلیون دالر درآمد ســاالنه دولت از فروش‬
‫نفت در ‪ 1115‬به حدود ‪ 81‬میلیون دالر در سـال ‪ 1146‬و حدوداا ‪ 11‬میلیارد دالر سال ‪ 1154‬رسید‪ .‬بدین ترتیب مالحظه‬
‫میشود که درآمد دولت از نفت همواره باالتر از ‪ 41‬درصد بوده است‪.‬‬
‫مهدوی استدالل میکند‪:‬‬
‫با افزایش بیسـابقه قیمت نفت در دهه ‪ 1151‬دولت پهلوی به یک دولت تحصـیلدار تمامعیار تبدیل گردید‪ ،‬در این شرایط‬
‫شاهد ‪-1‬کاهش مستمر درآمد دولت از درآمدهای مالیاتی ‪-1‬گسترش بیشازاندازه بوروکراسی ‪ -1‬استقالل بسیار زیاد دولت‬
‫از جامعه ‪ -4‬و کاهش مقبولیت و مشروعیت دولت و شخا شاه در رأس حکومت هستیم‪.‬‬
‫افسانه نجمآبادی در مقاله خود مینویسد‪:‬‬
‫دولت تحصـیلدار پهلوی نهتنها به دنبال تقویت استقالل خود از جامعه بود‪ ،‬بلکه با تغییر مصرف الگوی فرهنگی‪ -‬آموزشی و‬
‫باجدهی به عوامل خودی سـعی در سـیاستزدایی اجتماعی به نحو وسیع نمود نتیجه این وضع نهتنها موجب کاهش شدید‬
‫سـط درک سیاسی و فرهنگ سیاسی در کشور گردید‪ ،‬بلکه شرایط را ازلحاظ نهادی و ساختاری برای ایجاد دوباره استبداد‬
‫فراهم نمود‪.‬‬
‫اسکاچپل در مقاله خود میگوید‪:‬‬
‫دولت پهلوی یک دولت تحصـیلدار غرق در دالرهای نفتی بوده و با روند اقتصـادی سـرمایهداری جهانی سخت پیوند خورده‬
‫بود‪ .‬این پیوند موجب گردید که درآمدهای ناشی از صادرات منابع زیرزمینی بهویژه در سالهای آخر سلطنت محمدرضاشاه‬
‫نه در جهت کارگربری و ســرمایهگذاریهای اقتصــادی واقعاا مولد بلکه در بخش ســرمایهبر و خرید ســخاوتمندانه تجهیزات‬
‫نظامی و تأمین نیازهای مصرف جامعه به کار رود‪.‬‬
‫امیرمحمد حاجی یوسـفی برای فهم ماهیت دولت پهلوی و دالیل عدم توسـعه اقتصادی ایران‪ ،‬تحصیلدار بودن دولت پهلوی‬
‫دوم را بـهعنوان یک واقعیت میپذیرد و با تأکید بر عوامل درون جامعهای اســـتدالل میکند که مفهومســـازی دولت ایران‬
‫بهعنوان یک دولت تحصـیلدار میتواند در فهم منابع اقتصـادی اسـتقالل دولت پهلوی دوم و مداخله گسترده آن در اقتصاد‬

‫‪111‬‬
‫یاری رسـاند‪ ،‬ولی کافی نیسـت‪ .‬چراکه عالوه بر تحصـیلدار بودن دولت‪ ،‬شـاه قدرت تصـمیم سازی را بهصورت انحصاری در‬
‫اختیار خود داشت و همچنین به خاطر وابستگی به امریکا یک دولت تحتالحمایه نیز بوده است‪.‬‬
‫به خاطر این سـه ویژگی (‪ -1‬تحصـیلدار بودن دولت ‪ -1‬انحصـاری بودن قدرت تصمیم سازی ‪-1‬تحتالحمایه امریکا بودن)‬
‫دولت پهلوی دوم از مردم و جامعه فاصله گرفت و فرایند سیاست سازی توسعه اقتصادی عواقب منفی و ضد توسعه داشت‪.‬‬
‫افزایش درآمدهای نفتی مســتقل از پایههای مالیاتی‪ ،‬برای دولت محمدرضــا پهلوی این امکان را فراهم ســاخت تا در اجرای‬
‫سـیاسـتهای مختلف اجتماعی و اقتصـادی توجه کافی به خواسـت و رضایت اجتماعی نداشته باشد‪ .‬بدین ترتیب بازگشتی‬
‫باورنکردنی از فرمول کالسـیک "عدم اخذ مالیات در مقابل عدم نمایندگی" بار دیگر ظاهر میشود‪ .‬دولت پهلوی هیچ تعهد‬
‫و اجباری به نماینده بودن نداشت و در عوض بهصورت مؤثر مالیاتی از مردم دریافت نمیکرد‪.‬‬
‫یکی از ویژگیهای مهم درآمدهای نفتی آن اســت که بهصــورت مســتقیم و غیرمســتقیم کار زیادی ایجاد نمیکند و افراد‬
‫محدودی را بکار میگیرد‪ .‬بهعبارتدیگر با وجودی که درآمدهای خدادادی از نفت و گاز بر اقتصـاد ایران عصر پهلوی تسلط‬
‫داشتند ولی از جنبه ایجاد اشتغال همواره عامل کماهمیتی بودهاند‪.‬‬
‫تمرکز انحصـاری رانتهای حاصـل از فروش نفت و تمرکز روزافزون سیاستگذاری حکومت در بخشهای مختلف اجتماعی‬
‫اقتصـــادی و ســـیاســـی به نحوی بود که هیچگونه راه قانونی که از طریق آن گروههای اجتماعی بتوانند بر حکومت تأثیر‬
‫بگذارند‪ ،‬باقی نگذاشت‪.‬‬
‫محمدرضـاشاه میگوید‪ ":‬هیچکس حق ندارد در تصمیمات ما دخالت بکند و در مقابل ما قد علم کند در این کشور این منم‬
‫که حرف آخر را میزنم‪ ،‬واقعیتی که بیشتر مردم همفکر میکنند و آن را با خوشحالی میپذیرند‪" .‬‬
‫امیرعباس هویدا وفادارترین نخسـتوزیر شـاه در پاسـخ شخصی که از شاه بهعنوان شخا اول مملکت یاد کرده بود چنین‬
‫میگوید ‪":‬مگر ما شـخا دومی هم در این مملکت داریم که شـما از شاهنشاه بهعنوان شخا اول نام میبرید‪ ،‬همه مطیع‬
‫فرمانبر اعلیحضرت هستیم و شخا دومی در این مملکت وجود ندارد"‬
‫چنین نظامی فقط تا زمانی میتواند دوام بیاورد که دولت کامالا مقتدر و برخوردار از منابع موردنیاز داشته باشد و چون هیچ‬
‫ســازو کارقانونی برای ترمیم کوچکترین اشــکاالتی که احتماالا در نظام به وجود آید پیشبینینشــده بود با بروز کوچکترین‬
‫مشکل و حضور نیروهای اجتماعی درصحنه سیاسی فرومیپاشد‪.‬‬

‫جمهوری اسالمی بهمثابه یک دولت تحصیلدار‬

‫خانم تدا اسـکاچپل با استفاده از نظریه دولت تحصیلدار‪ ،‬درآمدهای کالن نفتی پهلوی را که چهره غیر دموکراتیک به دولت‬
‫بخشـیده بود‪ ،‬زمینهسـاز انقالب ‪ 1157‬میداند و برای جمهوری اسالمی به خاطر اتکا به منابع خدادادی همین سرنوشت را‬
‫پیشبینی میکند‪ .‬امیرمحمدحاجی یوسـفی نیز در فصـل هفتم کتاب خود ماهیت دولت جمهوری اسالمی ایران را با توجه‬
‫به سـهم درآمدهای نفتی در کل درآمد عمومی‪ ،‬تحصـیلدار دانسـته‪ ،‬چراکه بالفاصله پس از تغییر رژیم و استقرار جمهوری‬
‫اسالمی وابستگیهای دولت به درآمدهای نفتی افزایش یافت‪.‬‬
‫بعالوه با ملی کردن بانکها‪ ،‬شـرکتهای تولیدی‪ ،‬صنعتی‪ ،‬تجاری‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬خدماتی‪ ،‬بیمه‪ ،‬حملونقل و مخابرات تسلط و‬
‫سلطه دولت بر امور اقتصادی بهصورت بسیار گستردهای افزایش یافت‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫هرچنـد کـه در ســـالهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به خاطر جوّ انقالبی حاکم بر جامعه روند دولتی کردن منابع و‬
‫فعالیتها‪ ،‬تمایز بین دولت و جامعه مدنی از بین رفت و مفهوم دولت تحصـیلدار تحتالشعاع امواج انقالب و ضرورت دفاع از‬
‫وطن و انقالب قرار گرفت‪ .‬لیکن از پایان جنگ در ســال ‪ 1168‬به بعد دولت تحصــیلدار ماهیت خود را نمایان میســازد‪ .‬در‬
‫این سـالها سـیاسـت توسـعه اقتصادی درونزا و بازسازی جنگ‪ ،‬تمرکزگرایی از تهران و تعادل منطقهای و سیاست توسعه‬
‫اقتصـادی جایگزینی واردات رسـماا اعالم میشـود‪ ،‬ولی تحتفشار بانک جهانی و برنامه تعدیل اقتصادی‪ ،‬سیاست جایگزینی‬
‫واردات جای خود را به اسـتراتژی توسـعه صـادرات داد که حاصـل آن اتخاذ سـیاسـتهای خصوصیسازی و آزادسازی بود‪.‬‬
‫برنامه دوم توسـعه اقتصـادی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی برای سـالهای ‪ 1174-78‬هم از جهت ساختاری و هم از جنبه ماهیت و‬
‫هم از بابت اینکه تأمین برنامه عمدتاا بسـتگی به درآمدهای نفتی بود هیچ تفاوتی با برنامه اول توسـعه سالهای ‪1168-74‬‬
‫نداشـت؛ بنابراین به هدف اصـلی خود که برقراری عدالت اجتماعی بود دست نیافت‪ .‬جابجایی قدرت از کارآفرینان و مدیران‬
‫به وابسـتگان سیاسی را میتوان از مهمترین دالیل عدم موفقیت سیاستهای تقویت بخش خصوصیسازی و برنامههای دوم‬
‫و سوم در زمینههای اقتصادی و عمرانی ارزیابی کرد‪.‬‬
‫ســی از الگوی لوســیانی بین فرایند آزادســازی اقتصــادی دوره ریاســت جمهوری هاشــمی‬
‫امیرمحمد حاجی یوســفی با تأ ّ‬
‫رفسـنجانی (‪ )76-1168‬و آزادسـازی نسبی سیاسی دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی پس از ‪ 1176‬با تمرکز بر ماهیت‬
‫دولت تحصـیلدار‪ ،‬رابطه برقرار سـاخته و تحقق شـرایط آزادسـازی نسـبی سـیاسـی را همانند آزادسازی اقتصادی سالهای‬
‫ریاسـت جمهوری هاشـمی رفسـنجانی ناشی از افول ماهیت دولت تحصیلدار دانسته است‪ .‬حاجی یوسفی اضافه میکند که‬
‫بحران ناشـــی از هشـــت ســـال جنگ و عدم کارآمدی دولت تحصـــیلدار در فائق آمدن بر بحران مالی و اقتصـــادی‪ ،‬نقش‬
‫تحصیلداری دولت کاهش یافت و نظام سیاسی را به سمت مشارکت اقتصادی و سیاسی با گروههای اجتماعی کشاند و شعار‬
‫جامعه مدنی و توسـعه سـیاسـی را سـرلوحه سـیاسـت خود قرارداد‪ .‬هرچند که این تالشها و سیاستها وابستگی دستگاه‬
‫حکومتی به منابع نفتی را کاهش نداد‪ ،‬چراکه در هشــت ســال ریاســت جمهوری محمد خاتمی بهرغم افزایش درآمدهای‬
‫دولت از درآمدهای مالیاتی و صادراتی‪ ،‬باز هم منبع اصلی درآمد دولت را منابع خدادادی تشکیل میدهد‪ .‬عالوه براین شاهد‬
‫افزایش روزافزون واردات کاالهای مصـرفی چه بهصـورت رسـمی‪ ،‬چه بهصورت غیررسمی و همچنین افزایش دائمی مصرف‬
‫انرژی در داخل کشـور هسـتیم‪ .‬ضـمن اینکه حفظ وضع موجود در زمینه صادرات نفت در گروههای سرمایهگذاری یکسوم‬
‫درآمد ارزی نفت در خود صنایع نفت بوده است‪.‬‬

‫نقدی بر دولت تحصیلدار‬

‫این مـدل‪ ،‬ســـاخت اجتماعی جوامع گوناگون و تفاوتهای فرهنگی تاریخی آن را نادیده میگیرد؛ و فقط به ســـیاســـت و‬
‫حکومت میپردازد‪ .‬بهعبارتدیگر مدل اقتصـاد سـیاسـی نقش قدرت اجتماعی را نادیده میگیرد‪ .‬رویکرد صـرفاا اقتصادی به‬
‫دولت و نوع رابطه آن با جامعه‪ ،‬این نظریه را از فهم سـایر متغیرهای مسـتقل و عوامل شتابدهنده باز میدارد‪ .‬بهویژه آنکه‬
‫هر یک از دولتهای تحصیلدار شرایط اقتصادی‪ ،‬سیاسی و اجتماعی خاص خود را دارند و به اقتضاء آن‪ ،‬عوامل غیراقتصادی‬
‫–نفتی میتواند بر ماهیت دولت تأثیرگذار باشد‪.‬‬
‫اصــوالا تأکید به درآمدهای نفتی توضــی دهنده کافی برای اســتقالل و تداوم زیاد دولت از طبقات اجتماعی این اســت بدین‬
‫خاطر میتوان نظریه دولت تحصـیلدار را نوعی نظریه تقلیل گرایانه بهحسـاب آورد‪ .‬از دیدگاه نظریهپردازان دولت تحصیلدار‬

‫‪112‬‬
‫در ایران تأثیراتی که مالکیت بر منابع زیرزمینی ازجمله نفت بر عرصـههای سـیاسی و اقتصادی میگذارد‪ ،‬دولت مدرن را از‬
‫ماهیت دموکراتیک خود دور میسـازد درحالیکه بسـیاری از کشـورهای درحالتوسـعه ازجمله کشـورهای آسیای شرقی را‬
‫میتوان نام برد که مالیاتهای ســنگینی را بر جامعه و مردم وضــع کردند بااینوجود موفق به برپایی جامعهای دموکراتیک‬
‫همانند اروپا که متکی بر منابع تولیدی و صـادراتی اسـت نشـدند‪ .‬بهعبارتدیگر دولت تحصـیلدار که بر پایه رابطه مستقیم‬
‫مالیاتی گری و ماهیت دموکراتیک دولت اســـتوار اســـت از ارائه تحلیلی جامع پیرامون ماهیت دولت مدرن برای تمام ادوار‬
‫تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران بازمیماند‪.‬‬
‫اگرچه اتکای یک دولت به درآمدهای رأی میتواند در توجیه تداوم برخی از رفتارهای دولت مؤثر باشــد ولی ربط دادن تمام‬
‫رفتارها و کارکردها به تحصیلدار بودن دولت بهنوعی تقلیلگرایی میانجامد‪.‬‬

‫ارزیابی نهایی‬
‫تحلیـل اکثر نظریـهپردازان پیدایش‪ ،‬ماهیت و کارکرد دولت در ایران بازتاب یک مطالعه و ارزیابی تطبیقی جوامع اروپای با‬
‫آسـیایی اسـت لذا نمیتوان این نطریات را بهعنوان مطالعهای مسـتقل‪ ،‬عمیق و منسجم درباره ماهیت دولت مدرن در ایران‬
‫تلقی کرد‪ .‬اکثر این دیدگاهها دولتمحورند و یا در آسـیبشـناسی دولت مدرن نظام سیاسی در ایران را در چارچوب مکتب‬
‫نوسازی و یا نظریه وابستگی و یا تلفیقی از این دو موردبررسی قرار میدهند‪ .‬الگوبرداری از آنها برای ایران غیرعقالنی و راه‬
‫بهجایی نمیبرد‪ .‬اکثر نظریات عمدتاا از منظر الگوی مادی یا مارکسـیســتی به آسـیبشــناســی و مطالعه دولت پرداختهاند و‬
‫نســبت به ســایر عوامل و پدیدهای فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار بر جامعه و در شــکلگیری دولت عنایت الزم را مبذول‬
‫نمینمایند‪.‬‬
‫مباح مربوط به دولت تحصـیلدار اقتباس و تلخیصی بود از کتاب درآمدی بر جامعهشناسی سیاسی ایران‪ ،‬علیرضا ازغندی‪،‬‬
‫نشر قومس ‪ ،1189‬صا ‪ 18‬تا ‪.51‬‬

‫نامه سرگشاده جمعی از اقتصاددانان به حمن روحانی‬

‫ملت شریف ایران؛‬
‫جناب آقای دکتر حسن روحانی‬
‫رئیس محترم جمهور‬
‫سالمعلیکم و رحمهاهلل‬
‫جناب آقای رئیسجمهور با عنایت به اینکه دولتها در ایران مســئولیت پاســخگویی به ناکارآمدیهایی را بر عهده دارند که‬
‫تمامی ارکان حکومت در ایجاد آن نقش داشــتهاند‪ ،‬خطاب این نامه به مردم بهعنوان صــاحبان اصــلی کشــور و جنابعالی‬
‫بهعنوان رئیس قوه مجریه است‪.‬‬
‫آنچه در این نامه میآید مرور سریع دالیل بحران کنونی اقتصاد و ارائه پیشنهادهایی برای خروج از آن است‪.‬‬
‫اقتصــاد دهه نخســت جمهوری اســالمی را میتوان اقتصــاد حاکمیت‪-‬محور نامید با پیوندهای قوی میان حاکمیت و مردم و‬
‫پشــتیبانی دولت از فعالیتهای مولد بخش خصــوصــی‪ ،‬همراه با حمایت از اقتصــاد تولید محور و حضــور مردم در کانون‬
‫تصـمیمگیریها‪ .‬با خاتمه جنگ تحمیلی و آغاز برنامه تعدیل ساختاری بسیاری از مسئولیتهای اجتماعی و اقتصادی دولت‬

‫‪113‬‬
‫در قبال مردم به حالت تعلیق درآمد و بهتدریج این مسـئولیتها به حیطه فراموشی سپرده شد‪ .‬خصوصیسازی بدون تمهید‬
‫بســتر نهادی الزم بهویژه نهادهای پشــتیبان بازار‪ ،‬گســترش صــنایع رانتی و بنگاههای شــبهدولتی و نیز تأســیس بانکها و‬
‫مؤسسات مالی بهاصطالح خصوصی‪ ،‬شرایط حاکم بر اقتصاد ایران را دچار تغییر و تحوالت جدی کرد‪.‬‬
‫در این شـرایط تحت عناوین فریبنده و جذابی مانند ارتقاء کارایی‪ ،‬رقابتی کردن فضای کسبوکار کشور‪ ،‬واگذاری اقتصاد به‬
‫"مردم"‪ ،‬بخش عمده ظرفیتهای کشـور از طریق خصـوصـیسـازی و کاهش حضـور دولت در اقتصاد در دهههای هفتاد و‬
‫هشـتاد شـمسی مصروف شکلگیری و استحکام یک «اقتصاد خصوصی ‪-‬دولتی» (خصولتی) شد‪ .‬از طریق انتقال داراییهای‬
‫دولت به دوســتان و آشــنایان‪ ،‬ثروت و ســرمایه در دســت گروههایی متمرکز شــد که از امتیازهای درون قدرت بهره گرفته‬
‫بودند‪ .‬الیگارشـــی برآمده از فرصـــتها‪ ،‬رانتها و درآمدهای حاصـــل از توزیع منابع طبیعی عینیت یافت‪ .‬قوانین و مقررات‬
‫ناپخته و فاقد کارشـناسـی کافی فرصـتهای بزرگ اسـتفاده از رانتهای گسـترده انرژی و فرصتهای بیبدیل دسترسی به‬
‫اعتبارات بانکی و ارزی‪ ،‬بخشودگیهای مالیاتی‪ ،‬انحصارهای مختلف وارداتی را برای این اقتصاد بهاصطالح خصوصی غیرمولد‬
‫فراهم آورد‪ .‬بهاینترتیب پدیده مهم دیگرا دهههای هفتاد و هشـتاد‪ ،‬زایش نو سرمایهدارانی بود که با تکیهبر مناسبات قدرت‬
‫وابسـتگی به دولتها و از سـوی دیگر بهواسـطه اسـتفاده از فرصـت‪-‬های رانتی که در اختیار آنها قرار گرفت‪ ،‬توانستند به‬
‫منافع و ثروتهای کالن دست یابند‪ .‬با توجه بهشدت وابستگی و اختالط این نو کیسهگان با حاکمیت‪ ،‬این گروه بهتدریج به‬
‫ثروت و قدرتی دسـتیافته اسـت که دولت را به تسـخیر خود درآورده اسـت و در کلیه امور و شئون اقتصادی‪ ،‬مانند تعیین‬
‫نرخ بهره بانکی یا نرخ تبدیل ارز مداخله میکند‪ .‬درواقع قرار بود اقتصاد دولتی به اقتصاد رقابتی تبدیل شود‪ ،‬اما در عمل ما‬
‫با یک اقتصاد رفاقتی روبهرو شدیم‪ .‬این ساختار رفاقتی پدید آمده از مناسبات قدرت ثروت منجر به دو پیامد مهم در اقتصاد‬
‫ایران شـد که وجه تمایز اقتصاد کنونی با گذشته است و از این منظر نوعی گسست در مسیر تاریخی اقتصاد معاصر ایران به‬
‫وجود آورد‪ .‬نخســت اینکه الگوی کنونی اقتصــاد ایران غیر مولد اســت و دوم اینکه غیرمردمی اســت‪ .‬بعضــی از ویژگیهای‬
‫اساسی چنین اقتصادی را میتوان به شرح زیر برشمرد‪:‬‬
‫‪ -1‬انحراف مسـیر توسـعه کشـور از «اقتصـاد تولید‪-‬محور» ‪ -‬که تداوم آن میتوانسـت بهتدریج زمینههای یک اقتصاد‬
‫مبتنی بر نوآوری را شکل دهد‪ -‬به سمت یک «اقتصاد رانت‪-‬محور»؛‬
‫‪-1‬توســـعـه مبتنی بر تولیـد مواد خـام اولیـه و کـاالهـا و خـدمات با اشـــتغالزایی و ارزشافزوده پایین‪ ،‬آلودهکننده‬
‫محیطزیست‪ ،‬به رشد اقتصادی نازل‪ ،‬بیکیفیت و پر نوسان انجامیده است؛‬
‫‪ -1‬افزایش وابســتگی به صــادرات مواد خام و اولیه صــنعتی و معدنی با تکیهبر رانت گســترده منابع و انرژی و تعمیق‬
‫اتکای اقتصاد کشور به درآمدهای ناشی از خامفروشی؛‬
‫‪ -4‬رشد و گسترش شدید و بیقاعده بنگاههای رانتی شبهدولتی (پتروشیمی‪ ،‬فوالد‪ ،‬معدنی‪ ،‬خودروسازی و بانکی)؛‬
‫‪ -5‬پشــتیبانی همهجانبه نظام تصــمیمگیری از بنگاههای شــبهدولتی با تأمین بســته متنوعی از کلیه رانتهای ممکن‬
‫شـامل مواد خام‪ ،‬انرژی‪ ،‬سـرمایه‪ ،‬تورمی‪ ،‬نرخ ارز‪ ،‬مالیاتی‪ ،‬صـادراتی و فراهم آوردن فرصـتهای انحصـاری و شبه‬
‫انحصاری ازجمله بازارهای بسته و انحصاری؛‬
‫‪ -6‬تضـعیف و تحدید مسـتمر بخش خصـوصـی واقعی و بهویژه بخش خصـوصی مولد (صنایع کوچک و متوسط)‪ ،‬غیر‬
‫مردمیشدن اقتصاد و درنهایت تشدید رکود در فعالیتهای اقتصادی بخش خصوصی واقعی‪ ،‬کاهش سط درآمد و‬
‫معیشت عامه مردم و تشدید فقر و نابرابریهای اقتصادی‪ -‬اجتماعی؛‬

‫‪114‬‬
‫‪ -7‬افزایش ‪ 5‬برابری واردات همراه با ‪ 5‬برابر شـدن واردات کاالهای مصـرفی کم کیفیت از تعداد معدودی از کشورهای‬
‫تولیدکننده آسـیایی نسـبت به کاالهای صـنعتی کشورهای توسعهیافته در دهه هشتاد موجب شد که بازار داخلی‬
‫تحت تسلط تولیدات مصرفی وارداتی ارزانقیمت و فاقد کیفیت مناسب قرار بگیرد؛‬
‫‪ -8‬تســلط و چیرگی ســهضــلعی اقتصــادی نامولد و فســادســازا «ســفتهبازی‪ ،‬داللی و رباخواری» بر اقتصــاد ایران؛‬
‫‪ -9‬ترویج و اشـاعه فسـاد در سط قوای سهگانه با ایجاد البیهای سیاسی و اقتصادی و تشکیل سه‪-‬وجهی آهنین‬
‫بین دولت (بوروکراتها)‪ ،‬مجلس (قانونگذاران) و گروههای اقتصاد رفاقتی؛‬
‫‪ -11‬گســترش پدیده درهای چرخان با جابجایی گروههای منتخب بین قوای مجریه و مقننه و بنگاههای خصــولتی در‬
‫طول سه دهه گذشته؛‬
‫‪ -11‬اسـتفاده از قدرت سیاسی در ایجاد و اداره واحدهای خصولتی در جهت تأمین منافع شخصی و گروهی و درنتیجه‬
‫ترویج فساد بهواسطه گسترش اقتصاد رفاقتی؛‬
‫‪ -11‬فقدان شـفافیت و نظارت الزم و کافی در دخلوخرج بنگاههای خصـولتی و تقسیم بخش مهمی از سودها و منافع‬
‫کالن آنها در شبکهای از بنگاههای تودرتو وابسته؛‬
‫‪ -11‬برخورداری کـامل بنگاههای خصـــولتیا رفاقتی از امتیازهای بنگاههای دولتی و در عین آزادی عمل کامل‪ ،‬خروج‬
‫نســبی از نظارت ســازمانهای مســئول و گریز از هرگونه شــفافیت و پاســخگویی تحت عنوان بخش خصــوصــی و‬
‫همچنین تبدیل این بنگاههای خصولتی به حیاطخلوت رفقا و مدیران دولتی؛‬
‫‪ -14‬تنزل و تزلزل اقتدار حاکمیت و دولت‪ ،‬حضــور و نفوذ یک دولت خاکســتری را در ارکان دولت همراه با تســلط بر‬
‫دولت امکانپذیر کرده است (دولتدردولت)؛‬
‫‪ -15‬ورود نهادها‪ ،‬بنیادها و ارگانها و بخشهای نظامی و عمومی به عرصـــه بنگاهداری و کســـبوکار‪ .‬نهادهایی که به‬
‫دلیل برخورداری از دسترسی‪ ،‬نفوذ و اطالعات‪ ،‬عرصه رقابت بخش خصوصی واقعی را بیشازپیش تنگ کردند؛‬
‫‪ -16‬اجرای دسـتوری خصوصیسازی برای تقسیم اموال و ثروتهای عمومی با هدف مالا خودسازی شخصی و گروهی‪،‬‬
‫تحت عنوان رقابتیســازی و کاهش تصــدیگری دولتی که به گســترش اقتصــاد رفاقتی و تقویت ائتالف بنگاههای‬
‫خصولتی در جهت کنترل هر چه بیشتر اقتصاد کشور منجر شد؛‬
‫‪ -17‬بهکارگیری مجدد مدیران دولتی همراه با این مناســبات در بنگاههای رفاقتیا خصــولتی و بیاعتنایی بهضــرورت‬
‫بهبود کارآیی و کارآمدی در واحدهای شبهدولتی نسبت به واحدهای دولتی؛‬
‫‪ -18‬اجرای طیف گسـتردهای از طرحهای عمرانی غیرضروری و حتی مخرب محیطزیست (مانند طرحهای سدسازی و‬
‫انتقال آب) در جهت استمرار و گسترش فعالیت بنگاههای رفاقتیا عمرانی؛‬
‫‪ -19‬ایجاد رانت ارزی با تحمیل دستوری جهشهای گاهوبیگاه نرخ ارز توسط بخش خصولتی به اقتصاد کشور؛‬
‫‪ -11‬در اقتصـــاد ایران بیش از ‪ 91‬درصـــد ارز یا مســـتقیماا حاصـــل فروش منابع ملی (نفت‪ ،‬گاز و معادن) اســـت یا‬
‫غیرمسـتقیم بهواسـطه رانت منابع حاصـل شـده اسـت‪ ،‬درنتیجه ارز اموال شخصی یا خصوصی نیست و در شمول‬
‫اموال و کاالهای عمومی محسوب میشود؛‬
‫‪ -11‬ایجاد رانت سـرمایه و رانت پول با بهکارگیری سـرمایههای کسـب شده در فعالیتهای سفتهبازانه در بازار زمین و‬
‫مسـتغالت و پس از آن در بازار پول و درنتیجه تحمیل باالترین نرخهای جهانی «سـهم مسکن از هزینه خانوار» و‬
‫«سود بانکی» به اقتصاد و مردم؛‬
‫‪115‬‬
‫‪ -11‬اسـتفاده ابزاری از بازار سرمایه (بورس اوراق بهادار) در جهت جذب سرمایه مردم و بخش خصوصی و تزریق آن به‬
‫بنگاههای شـبهدولتی (بیش از ‪ 81‬درصـد از ارزش بازار سـرمایه متعلق به سـهام بنگاههای بزرگ شبهدولتی مانند‬
‫پتروشیمی‪ ،‬فوالدی‪ ،‬معدنی‪ ،‬خودرو بانکی است)؛‬
‫‪ -11‬نرخ باالی رشـد سـپردههای سـرمایهگذاری مدتدار در بانکهای شـبهدولتی به میزان ‪ 761‬درصـد در مقایسه با‬
‫بانکهای دولتی به میزان ‪ 571‬درصد در دوره ‪1188-96‬؛‬
‫‪ -14‬کاهش سـهم بخشهای صـنعتی و کشـاورزی از ‪ 51‬درصد مانده تسهیالت بانکی در سال ‪ 1181‬به ‪ 17‬درصد در‬
‫سـال ‪ 1195‬و درنتیجه تغییر مسیر تأمین مالی به سمت بخشهای نامولد سوداگری و سفتهبازی توسط بانکها و‬
‫مؤسسات مالی خصولتی؛‬
‫‪ -15‬خلق بخش مهمی از حجم نقدینگی توسـط بانکهای شـبهدولتی درنتیجه کاهش نسـبت سپرده قانونی اسمی از‬
‫‪ 17‬درصـد به ‪ 11‬درصــد که پس از کســر بدهی بانکها به بانک مرکزی به کمتر از ‪ 5‬درصــد کاهش مییابد و نیز‬
‫افزایش سهم بانکهای خصولتی از سپردههای بخش خصوصی (از ‪ 19‬به ‪ 71‬درصد) در دوره ‪1186-96‬؛‬
‫‪ -16‬افزایش دســتوری نرخ ســود بانکی در جهت برخورداری صــاحبان درآمدهای رانتی از رانت ســرمایه‪ ،‬به زیان عامه‬
‫مردم‪ ،‬بخش خصوصی و صنایع کوچک و متوسط و به سودبخش مهمی از بنگاههای خصولتی؛‬
‫‪ -17‬تخصــیا رانت معافیتهای مالیاتی برای تســهیل صــادرات مواد خام و اولیه و ارزانفروشــی صــادراتی بنگاههای‬
‫شبهدولتی و در همین حال گرانفروشی (همراه با اخذ مالیات شرکتی و مالیات ارزشافزوده) به صنایع پاییندستی‬
‫بخش خصـوصـی کشـور و درنتیجه ایجاد فاصله قیمت ‪ 15‬تا ‪ 11‬درصدی در عرضه مواد اولیه به بنگاههای داخلی‬
‫نسبت به رقبای خارجی؛‬
‫‪-18‬رشـد بیسـابقه مالیسـازی اقتصـاد (رشـد قارچگونة بانکها و مؤسسات مالی و تفوق فعالیتهای نامولد بر مولد)‪،‬‬
‫ســـلب مالکیت (کاالییســـازی خدمات اجتماعی نظیر آموزش‪ ،‬بهداشـــت‪ ،‬مســـکن‪ ،‬حملونقل عمومی‪ ،‬انرژی‪،‬‬
‫کـاالییســـازی طبیعـت واگـذاری انبوهی از داراییهـای دولتی بـه بخش خصـــولتی) و ارزانســـازی نیروی کار‬
‫(بیکارسازی‪ ،‬پایین نگاهداشتن حداقل دستمزدها و ناامن و موقتیسازی از طریق تغییر در قراردادها)؛‬
‫‪ -19‬استفاده ابزاری از محمل «بخش خصوصی و اقتصاد بازار» جهت ترویج و دفاع از رانتجویی‪ ،‬توزیع نابرابر فرصتها‬
‫و منابع‪ ،‬ایجاد انحصـــارها‪ ،‬غیرمردمیکردن اقتصـــاد و اضـــمحالل بخش خصـــوصـــی واقعی و همچنین تحریف‬
‫واقعیتهای موجود اقتصاد خصولتی در جهت حمایت از گسترش بنگاه‪-‬های خصولتی‪.‬‬
‫با توجه به نکات فوق مشخا میشود که اقتصاد ایران با یک بحران چندالیه و بسیار گسترده روبروست که امکان رویارویی‬
‫غیربرنامهای و با اقدامات جزئینگر و جزیرهای با آن وجود ندارد و تنها به شیوهای برنامهریزیشده و فقط از مسیر یک برنامه‬
‫متکی بر دانش و تجربه کارشـناسان مستقل همراه با مشارکت فعال نهادهای مدنی قابل حلوفصل است‪ .‬اصول حاکم براین‬
‫برنامه پیشنهادی برای برونرفت از بحران کنونی شامل محورهای زیر است‪.‬‬

‫راهحلهای پیشنهادی برای برونرفت از بحران کنونی اقتصاد کشور‬

‫نظر بهشـدت و حدت تبعات و تأثیرات ضـد توسـعهای و ضـداجتماعی رشـد و گسـترش «اقتصاد خصولتی و رفاقتی رانت‪-‬‬
‫محور» و نفوذ عناصـر ذینفع در نظام تصـمیمگیریهای اسـاسـی‪ ،‬راه نجات اقتصاد کشور در میان و بلندمدت تنها از طریق‬

‫‪116‬‬
‫یک برنامها توســـعها عادالنها تولید محور امکانپذیر اســـت و برای برونرفت از شـــرایط بحرانی کنونی و تحدید «اقتصـــاد‬
‫خصـولتی»‪ ،‬رشـد و تقویت «بخش خصـوصـی واقعی» و پایان روند غیر مردمیشـدن اقتصـاد کشـور اقدامات زیر پیشــنهاد‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ -1‬محدودسازی و کاهش تزریق رانت (بهخصوص رانت منابع و انرژی) به بنگاههای خصولتی و توزیع عادالنه‪ ،‬متناسب‬
‫و متوازن آن در طول زنجیرههای ارزش با توجه به ایجاد اشتغال و ارزشافزوده؛‬
‫‪ -1‬نظام تصـمیمگیری کنونی بههیچوجه قادر به حلوفصـل مشـکالت کنونی نیست و باید یک نهاد فراقوهای به شیوه‬
‫کامالا متفاوتا تصمیمگیری ایجاد شود بهطوریکه از تشتت فکری و سیاستی کنونی پیشگیری شود؛‬
‫‪ -1‬مبارزه فراگیر با فســـاد از طریق محدودســـازی یا حذف انواع رانتها بهویژه رانتهای انرژی‪ .‬الزمه مبارزه فراگیر با‬
‫فساد‪ ،‬شفافسازی همه فرایندهای کسب درآمدهای ارزی و ریالی بخش عمومی و موارد مصرف آنهاست؛‬
‫‪ -4‬برنـامـهریزی عـاجل برای تقویت توان حکمرانی (کنترل و نظارت و قاعده گذاری) دولت و جهتگیری به ســـمت‬
‫بهکارگیری مدیرانی در دولت که درک درستی از بایستههای توسعهگرای حکمرانی داشته باشند؛‬
‫‪ -5‬تفکیـک کـامـل مـدیریـت دولتی از مدیریت بنگاههای خصـــولتی‪ ،‬جرم انگاری انتقال مدیران دولتی به بنگاههای‬
‫خصولتی قبل و بعد از بازنشستگی؛‬
‫‪ -6‬کنترل جـدی نوع روابط میـان مـدیران دولتی و نمـایندگان مجلس شـــورای اســـالمی و کنترل نوع خدمتدهی‬
‫دستگاههای دولتی و بنگاههای خصولتی به نمایندگان؛‬
‫‪ -7‬چابک ســازی و ســالمســازی نظام مالیاتی کشــور و گســترش دامنه مالیاتســتانی به کلیه بخشهای خدماتی و‬
‫بهخصـوص مالیات بر مستغالت‪ ،‬درآمدهای حاصل از سود سپردههای بانکی و فعالیتهای نامولد مانند واسطهگری‬
‫و داللی‪ .‬کاهش مالیات صـنایع کوچک و متوسط بهعنوان رکن اصلی فرصتهای شغلی مولد (بهویژه در بخشهای‬
‫کاربر و نوآور) و لغو معافیتهای مالیاتی صادرات مواد خام و اولیه؛‬
‫‪ -8‬با هدف شــفافســازی مهمترین کانون توزیع رانت و امکانپذیر کردن نظارتهای همگانی و تخصــصــی و پاســخگو‬
‫کردن دولت در باب تکتک موارد تخصـیاهای ارزی‪ ،‬تصـمیمات تخصیا منابع ارزی به مجلس شورای اسالمی‬
‫واگذار شود؛‬
‫‪ -9‬بهمنظور کوتاه کردن دســت نهادهای غیرپاســخگو‪ ،‬بانکهای بهاصــطالح خصــوصــی بزرگ درصــورتیکه ازنظر‬
‫حسـابداری‪ ،‬ورشـکسته محسوب نمیشوند در یکدیگر ادغام و به یک یا دو بانک تبدیل شوند و در مورد بانکهای‬
‫خصـوصـی کوچک یا ازنظر حسـابداری ورشـکسـته‪ ،‬انحالل‪ ،‬ادغام یا حتی انتقال مالکیت آنها در دستور کار قرار‬
‫گیرد؛‬
‫‪ -11‬منحصـــر کردن نگهـداری حســـابهـای بخش عمومی در بـانکهای دولتی و جلوگیری از پرداخت بهره به این‬
‫سپردهها؛‬
‫‪ -11‬مدیریت عرضـه و تقاضـای ارز با محدود کردن تخصـیا ارز به کاالهای اسـاسی غذا‪ ،‬دارو نیازهای اساسی بخش‬
‫تولید ساخت در داخل کشور و جلوگیری از فعالیتهای سوداگرانه بر روی آن؛‬
‫‪ -11‬برقراری پیماننامه ارزی برای بنگاههای صــادراتی که از منابع و یارانههای عمومی بهره گرفتهاند و بازگرداندن ارز‬
‫صادراتی به بانک مرکزی؛‬

‫‪117‬‬
‫‪ -11‬تا قبل از تحقق اصـالحات پیشـنهادی‪ ،‬ایجاد بازار ثانویه ارز نیازمند بررسـی کارشناسی و دقیقا نتایج و پیامدهای‬
‫آن است و در شرایط کنونی باید از تعجیل در راهاندازی آن جدا اجتناب شود؛‬
‫‪ -14‬در کوتـاهمـدت‪ ،‬دولـت بـایـد بـهمنظور بـازگرداندن اعتماد و آرامش عمومی‪ ،‬تمام ظرفیتهای خود را برای مهار‬
‫تالشهایی که افزایش شدید قیمتها را دنبال کردهاند‪ ،‬با هدف ایجاد ثبات در اقتصاد کشور بکار گیرد و از هرگونه‬
‫افزایش قیمتها‪ ،‬ازجمله قیمت ارز در نرخ ااعالنی خود‪ ،‬جلوگیری کند؛‬
‫‪ -15‬خروج تمامی بنگاهها و نهادهای نظامی از فعالیتهای اقتصادی؛‬
‫‪ -16‬تأمین هزینههای امنیت کشـــور از طریق اخذ مالیات و انحصـــار آن در مســـیر بودجه عمومی مصـــوب مجلس؛‬
‫‪ -17‬با توجه به اینکه یکی از ارکان شــکلدهنده بحران موجود تن دادن به منافع واردکنندگانی اســت که رابطهای‬
‫با تولید ندارند و فرصــتهای شــغلی داخل را از بین میبرند‪ ،‬بازنگری در ســیاســتهای وارداتی از الزامات توجه به‬
‫تولید داخلی است؛‬
‫‪ -18‬تجدیدنظر اساسی در بسترهای فضای کسبوکار در جهت کاهش هزینههای بخشهای مولد و افزایش هزینههای‬
‫بخشهای نامولد؛‬
‫‪ -19‬طراحی برنامه ویژه مسکن اقشار کمدرآمد و خارج ساختن زمین و مسکن از مناسبات سوداگرانه؛‬
‫‪ -11‬گرچه بیثباتیهای اخیر بازار اصوالا ریشه در مشکالت ساختاری یاد شده در باال دارد‪ ،‬اما شکلگیری سریع بحران‬
‫در هفتههای اخیر ریشـه در بیاعتمادی عمومی به نظام تصـمیمگیری و ناهماهنگی ســیاســت مداران ارشد و عدم‬
‫انسـجام و بیثباتی در موضـعگیریهای داخلی در برابر تنشهای خارجی دارد‪ .‬براین اسـاس الزم اسـت تشتت در‬
‫موضـعگیریهای سـیاسـی و اظهارنظر ورود مقامات غیرمسـئول در حوزه سیاست خارجی بهسرعت پایان پذیرد و‬
‫کلیت نظام سیاسی موضعی شفاف و عقالنی و مبتنی بر تعامل مثبت در حوزه سیاست خارجی اتخاذ و رسم اا اعالم‬
‫کند‪ .‬در پایان الزم به ذکر اسـت که همه گزارههای فوق مسـتند به شواهد آماری است که بهتدریج به اطالع عموم‬
‫مردم خواهد رسید‪.‬‬
‫امضاکنندگان این نامه عبارتاند از‪:‬‬
‫عبدالمجید آهنگری‪ ،‬مرتضـی افقه‪ ،‬ناصـر الهی‪ ،‬امراله امینی‪ ،‬کمال اطهاری‪ ،‬سـیدمحمد بحرینیان‪ ،‬علیاصـغر بانویی‪ ،‬سجاد‬
‫برخورداری‪ ،‬جهان میر پیشبین‪ ،‬هاتف حاضری‪ ،‬غالمحسین حسنتاش‪ ،‬حمیدرضا حری‪ ،‬محمود ختائی‪ ،‬حسین راغفر‪ ،‬مراد‬
‫ر اهداری‪ ،‬محسـن رنانی‪ ،‬محسـن ریاضـی‪ ،‬سـعید راسـخی‪ ،‬شـهریار زروکی‪ ،‬احسان سلطانی‪ ،‬بهرام سحابی‪ ،‬عباس شاکری‪،‬‬
‫ولیاله شهبازخانی‪ ،‬حسن طائی‪ ،‬فرهاد علینژاد مهربانی‪ ،‬جمالفت الهی‪ ،‬رسول قاسمی‪ ،‬سیدضیاءالدین کیاالحسینی‪ ،‬کامران‬
‫کسـرایی‪ ،‬سـیدمحمدحسن مصطفوی‪ ،‬فرشادمؤمنی‪ ،‬میرحسین موسوی‪ ،‬سعید نایب‪ ،‬سیدمحمدباقر نجفی‪ ،‬علیرضا ناصری‪،‬‬
‫محمد لشگری‪ ،‬محمدرضا یوسفی‪ ،‬سیداحمد یزدانپناه‪.‬‬

‫‪118‬‬