GÖKTÜRKLER(𐰰𐰰𐰰𐰰𐰰𐰰𐰰𐰰)

I.GÖKTÜRK DEVLETİ
(552-582)
 Ta r i h te Tü r k S ö z c ü ğ ü n ü İ l k K u l lan an D e v let O l a n
G ö k t ü r kler, O r t a A s y a’d a Bü y ü k H u n D e v l eti’n den S o n r a
K u r u l an İ k i n c i Bü y ü k
Tü r k D e v l etid ir.
 Hun İmp. Ergenekon Destanı’na
Yıkılmasıyla Asya Göre Göktürk Devleti’ni
Kuran Boyun
Bozkırına Yayılan Adı“aşina”dır. Aşina
Hun Kelimesi Türkçede
Topluluklarından «Kurt» Anlamına
Biri Aşina Boyudur Gelmektedir.
 Tarihte Türk adını resmî devlet
ismi olarak ilk defa kullanan Gök-
Türkler, bağımsızlıklarını
kazanmadan önce Moğol asıllı Juan-
juan’lara bağlı idiler. O sırada Altay
Dağları’nın güney eteklerinde
yaşayan Gök-Türkler demir
üretiyorlardı. Gök-Türklerin kesin
olarak tarih sahnesine çıkışlarından
önceki dönemlerine ait bilgiler efsane
ve rivayetlerle karışıktır. Çin
kaynaklarından ve arkeolojik
kazılardan anlaşıldığına göre Gök-
Türklerin kökeni Altay Dağları’nın
kuzey bölgelerine dayanmakta,
Hunların kuzey kolundan geldikleri
ifade edilmektedir.
 542 yılı civarında Kuzey Çin’e akın
BUMİN KAĞAN yapabilecek kadar güçlenen Gök-
552-553 Türkler, giderek siyasi durumlarını da
kuvvetlendirdiler ve 545 yılında
KARA KAĞAN Çin’deki Batı Wei devletiyle ilk resmî
553-553 ilişkiyi kurdular.
Arkasından reisleri Bumin
liderliğinde Töles boylarını kendilerine
bağlayarak askerî açıdan ve nüfus
bakımından güçlerini artırdılar.
Böylelikle kendine güveni artan Bumin,
tâbi olduğu Juan-juan hükümdarının
kızıyla evlenmek istediyse de, teklifi
hakaret edilmek suretiyle reddedildi.
Bunun üzerine ani bir kararla Juan-
Juanlara hücum eden Bumin, çok kısa
zamanda onların devletini yıkarak
yerine Gök-Türk Devleti’ni kurdu (552).
 İl Kağan unvanını alan Bumin,
 devletin ilk hükümdarı oldu ve
kuruluşun ilk yılında öldü.
Bumin Kağan
(552) Ülkesini
Doğu Ve Batı
Olmak Üzere
İkiye Ayırdı.
Devletin Batı
Yönetiminin
İdaresini
“Yabgu”
Ünvanıyla
Kardeşi
İstemi’ye
Verdi.
Bumin ölünce yerine büyük oğlu Kara Kağan, Gök-Türk tahtına geçti ise de,
onun da hükümdarlığı uzun sürmedi. 553 yılında ölmesi üzerine, kardeşi
Mukan Kağan Gök-Türk tahtına oturdu.
 MUKAN KAĞAN(553-572)
DEVLETI DAHA DA
GÜÇLENDIREREK, HÂKIMIYETINI
GENIŞLETMIŞ VE ÇIN ÜZERINDE
BASKI KURMUŞTUR.
1. Her yönüyle çok parlak bir
dönem yaşadı.
2. Kore’den Karadeniz’e kadar
uzanan sahada yaşayan bütün
Töles ve diğer Türk boylarını,
kuzeyde Kırgız Türklerini ve
yabancı kavimleri devlete
bağladı.
3. Gök-Türk Devleti kısa zamanda
dünyanın en güçlü devleti oldu.
4. 557 yılında Ak Hun (Eftalit)
devletini yıkarak İpek Yolu’na
hâkim oldular. .

MUKAN KAĞAN
ZAMANINDA
1. Kuzey Çin’de bulunan Chou ve
Ch’i devletleri üzerinde ağır bir
baskı kuruldu. Mukan Kağan
her iki devletten de kendi
milleti menfaati doğrultusunda
faydalanmayı bildi.
2. Mukan Kağan, bütün Gök-Türk
Devleti’nin hükümdarı olmakla
.
beraber, daha çok devletin doğu
kısmıyla ilgileniyordu.
3. Tibet’in doğusunda yaşayan ve
o devirde önemli bir askerî güç
olan T’u-yü-hun kavmi de Gök-
Türk ordularına boyun eğdi.
4. Artık, tamamen bir cihan
devleti haline gelen Gök-Türk
Devleti 572 yılında büyük
kağanını kaybetti.
 B AT I G Ö K T Ü R K L E R
D E V L E T İ N B AT I
KANADINI İDARE
E D E N İ S T E M İ YA B G U ,
I S I K G Ö L V E TA N R I
DAĞLARINA KADAR
H Â K İ M İ Y E T İ A LT I N A
ALDI.
O RTA Ç A Ğ ' I N E N
BÜYÜK İKİ DEVLETİ
SASANİ VE BİZANS
İ M PA R AT O R L U K
LARI İLE İLİŞKİLER
KURULDU.
Batı Göktürklerle Sasaniler'in Arası İpek
Yolu Meselesinden Dolayı Bozuldu.
Sasanilere Karşı Bizans İle İş Birliğine
Yönelen İstemi, İstanbul’a Bir Elçilik
Heyeti Gönderdi . GÖKTÜRK ELÇİSİ
MANİECH İDİ.
 (568)
İmparator II.
Justinos
Tarafından
Kabul Edilen
Bu Heyet,
Aynı
Zamanda Orta
Asya’dan
Doğu
Roma’ya
Giden Ilk
Resmî Heyetti
 İSTEMİ
YABGU
BATIDA
HAZAR
DENİZİ’NE
KADAR
UZANAN
BÖLGEYİ VE
BURADAN
GEÇEN İPEK
YOLU’NU
KONTROL
ALTINA
ALDI.
 571’TE BİZANS DA
İPEK TİCARETİNDE
SASANİLER’ İN
ARACILIĞINDAN
MEMNUN DEĞİLDİ.
BU SEBEPLE
GÖKTÜRKLERE
KARŞI BİR ELÇİLİK
HEYETİ
GÖNDEREREK İKİ
DEVLET ARASINDA
İTTİFAK
YAPILDI.BİZANS
ELÇİSİ
ZEMARKHOS’TU.
 BU İTTİFAK
NETİCESİNDE 571
YILINDA 19 YIL
SÜRECEK OLAN
SASANİ-BİZANS
SAVAŞLARI
BAŞLAMIŞTIR.

BU SAVAŞLAR HER
İKİ DEVLETİ DE
SARSMIŞ VE
İSLÂMİYET'İN
İRAN'DA YAYILIP
YERLEŞMESİNDE
BÜYÜK ROL
OYNAMIŞTIR.
 Mukan Kağan, bütün Gök-Türk Devleti’nin hükümdarı olmakla beraber, daha
çok devletin doğu kısmıyla ilgileniyor, batı kısmını ise devletin kuruluşundan beri, Tanrı
Dağları’nın kuzeyindeki Aktağ’da oturan İstemi idare ediyordu. Yabgu unvanını taşıyan
İstemi’nin bütün icraatı doğudaki kağanlık adına idi. İstemi Yabgu, kendisine karşı düşmanca
tutum takınan Sasanî hükümdarı Anûşirvan’a karşı Bizans İmparatorluğu ile temasa geçti. 567
yılında İstanbul’a bir elçi heyeti gönderdi. Bu elçilik heyeti, tarihte Orta Asya’dan İstanbul’a
gönderilenlerin ilki idi. Buna karşılık Bizanslılar da İstemi Yabgu’nun merkezine elçi
gönderdiler. Türk-Bizans ittifakı, Sasanî İmparatorluğu’nu zor durumda bırakmış ve daha
sonraları İslam kuvvetlerinin İran’ı fethetmelerini kolaylaştırmıştır.
 MUKAN KAĞAN’IN 572 YILINDA
ÖLMESİ ÜZERİNE GÖKTÜRK
TAHTINA KARDEŞİ TA-PO (TASPAR)
GEÇTİ.

.
TA-PO ( TASPAR) KAĞAN,
GÖKTÜRKLERE PARLAK Mukan Kağan’ın
BİR DÖNEM YAŞATIYOR. ölümü üzerine, kardeşi
Ta-po (Taspar), kağan
572-581 oldu. Her bakımdan
çok gelişmiş ve kuvvetli
bir devletin başına
geçen Ta-po (Taspar),
fazla büyüyen devleti
yeniden
teşkilâtlandırdı; küçük
kağanlıklar ihdas
ederek devletin
muhtelif kısımlarını
oğul ve yeğenlerine
verdi. Bu şekilde
kendisi kağanlar
kağanı, yani Büyük
Kağan oldu.
TA-PO (TASPAR) KAĞAN DA AĞABEYİ MUKAN GİBİ ÇİN DEVLETLERİ
ÜZERİNDEKİ BASKI POLİTİKASINI SÜRDÜRDÜ. BU ESNADA HER İKİ
ÇİN DEVLETİ DE GÖK-TÜRKLERLE YAKINLAŞABİLMEK İÇİN
BİRBİRLERİYLE YARIŞ EDİYORLARDI. ANCAK, TASPAR KAĞAN,
TÜRKLERİN YAPISINA HİÇ UYMAYAN BUDİZM’E MEYLETTİ VE
MERKEZİ ÖTÜKEN’DE BİR BUDA MABEDİ İNŞA ETTİRDİ.

Ayrıca Türk töresi ile çelişen Budizm'i benimsemiş olması hata olarak kabul edilmektedir.
Çünkü büyük sürülere sahip olan atlı ve savaşçı Türklerle, et yemeyen, hayvanları bile
öldürmeyen Budistler'in temel inançlarının uyuşmasının hiç imkânı yoktu.
 Ta-po/ Taspar Kağan, daha çok
kültür meseleleri ile uğraşmıştır.
O'nun zamanında, Çin edebiyat ve
fikir eserleri Türkçeye tercüme
edilmiştir.
Diğer taraftan Ta-po/Taspar Kağan
Kuzey Çin’deki devletlere karşı yanlış
politika izlemesi yüzünden devletin
itibarı sarsılmıştır. Önce desteklediği
bir Çinli prensi daha sonra bir tuzakla
düşmanlarına yakalatmıştır.
 Ta-po/Taspar Kağan 581 yılında hastalandığı zaman, Türk
geleneğine uymayan bir veraset şekliyle Gök-Türk tahtına,
ağabeyi Mukan’ın, annesi Türk olmayan oğlu Ta-lopien’i aday
gösterdi. Aynı yıl öldüğünde, Ta-lo-pien kağan olarak
benimsenmedi. Devlet meclisinde yapılan uzun müzakereler
sonucunda Kara Kağan’ın oğlu İşbara’nın tahta geçmesi kabul
edildi.
 Bu hükümdarlık tartışmaları sırasında I. Gök-Türk Devleti sarsıldı. Devletin
ileri gelenleri arasında derin ayrılıklar ortaya çıktı.
Batı tarafını babası İstemi Yabgu’dan sonra idare etmeye başlayan Tardu,
meydana gelen anlaşmazlıklardan ilk faydalanan kişi oldu. Tardu, Çinlilerin kurt
başlı sancak göndererek tahrik etmesi sonucu, 582 yılında Batı Gök-Türk
Devleti’nin bağımsızlığını ilan etti.
Bu hadise ile I. Gök-Türk Devleti sona erdi ve Gök-Türk Devleti Batı ve Doğu
olmak üzere ikiye ayrıldı.
İŞBARA KAĞAN
582-587
 582 yılında I. Gök-Türk Devleti ikiye
ayrıldıktan sonra İşbara, Doğu Gök-Türk
Devleti’ni idare etmeye devam etti.
 Çin entrikalarının ardı arkası kesilmediği için
hanedana mensup diğer bazı teginler de
başkaldırmışlardı.
 Zor durumda kalan Işbara, Çin’den yardım
almak suretiyle kağanlığını koruyabildi.
 Ancak, 585 yılında Çin’deki Suei hanedanının
siyasi üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı.
 Onun 587’de ölümü üzerine kardeşi Baga,
kağan oldu. Bir sene kağanlık yapan Baga ( 587-
588) ,588 yılında bir savaş esnasında vurularak
öldü.
 Işbara’nın oğlu Tou-lan (588-601 ) , kağan olarak tahta geçti.
 593 yılında baş kaldıran Tou-lan Kağan’ı Çinliler, yine bir
başka Gök-Türk prensini kullanmak suretiyle zayıflattılar.
 Ayrıca Töles boylarını da isyana teşvik ettiler.
 Çıkan isyanlar sonunda Tou-lan Kağan öldürüldü (601).

 Bir süre için, Doğu Gök-Türk Devleti’ni Batı Gök-Türk

kağanı Tardu yönetti. Ancak, Çinliler, hayvanlarını ve
askerlerini zehirlemek suretiyle onun gücünü zayıflattılar.
Bu sırada ortaya çıkan Töles boylarının isyanı sonucu Tardu
denetimi tamamen kaybetti ve T’uyü-hunlara sığınmak
zorunda kaldı (603).
 Bu olaydan sonra Tardu tarih sahnesinden çekildi.
603 yılında Ch’i-min/ Kimin, Çinlilerin desteği ile Doğu Gök-Türk tahtına
geçti. Onun başkenti Ötüken değil, güneyde Çin sınırına yakın bir noktada
idi. 609 yılına kadar Suei hanedanına bağlı olarak hükümdarlık yaptı.
Adı geçen tarihte ölümü üzerine karakteri kendisine hiç benzemeyen oğlu
tahta geçti.
 Kimin’in ölümü üzerine oğlu Şi-pi (609-619) tahta geçti. Öncelikle
devletin saygınlığını kurtardı. Doğu Gök-Türk Devleti’ni çok
kuvvetlendirdiği gibi 615 yılında Çin imparatorunu Yen-men
kalesinde kuşattı. Daha sonra Çin tarihinin en parlak devleti sayılan
T’ang İmparatorluğu’nun kuruluşuna yardım etti. Babasının aksine,
Çin’e hükmedercesine bir siyaset uyguladı..
 Şipi kağan 617 yılında,
emrinde bulunan ve Çin’den
kıymetli eşyalar yağmalayan
Çinli kumandanlardan birini
Çin İmparatoru ilan etti. Başka
bir Çinli kumandanı da Batı
Çin Kağanı ilan ederek Sui
hanedanlığına karşı sefere
çıktı. Çin umumi valilerinden
Li-Yüan’ı da himayesine aldı.
Sui hanedanlığına son vererek
anlaşma karşılığında Li-Yüan’ı
İmparatorluğa getirdi. Bu
anlaşma karşılığında Li-Yüan
Şipi Kağan’a 30.000 Ton ipek
ve yıllık vergi vermeyi kabul
etti. Böylelikle Göktürk’ler bir
kez daha Çin’i vergiye bağladı.

UZUN ZAMAN SONRA ÇİN Bu ihtilalden sonra Çin’de

Sui’lerin hakimiyeti son buldu
VERGİYE BAĞLANIYOR VE ve Li-Yüan TANG sülalesini
TANG HANEDANI kurarak 300 yıl sürecek olan
KURDULUYOR. hanedanlığını ilan etti.
 Şi-pi’nin 619 yılında, ölümünden sonra yerine geçen
kardeşleri Ch’u-lo (619-621) ve İl (Hsieh-li) (621-630)
devirlerinde devlet gücünü korudu. Ancak, 626
yılından sonra yeniden başlayan Çin entrikaları, 627
yılında yaz mevsiminde kar yağması neticesinde
çıkan kıtlık ve hanedandan olmayan boyların topluca
isyanı devleti yıprattı. Çin sınırlarına yakın bir yerde
ava çıkan İl Kağan, pusuya düşürüldü. Kendisi
yanına kaçtığı yeğeni tarafından Çinlilere teslim
edildi ve böylece 630 yılında Doğu Gök-Türk devleti
Çinliler tarafından ortadan kaldırıldı
Batı Gök-Türk Devleti (582-630)
TARDU 582 yılında doğudaki büyük kağanlık
merkezinden ayrılıp, bağımsız hüküm
582-603 sürmeye başlayan Tardu, 603 yılına kadar
kağanlığını devam ettirdi.
Onun idaresinde Kuzey Afganistan
ve İran’ın kuzey doğusu Batı Gök-Türk
Devleti’ne bağlandı.
Daha sonra İran’daki taht
mücadelelerine karışan Tardu, bu ülke
içlerine gönderdiği ordular sayesinde
zaferler kazandı.
598 yılından sonra Doğu Gök-Türk
Devleti’ne ve Çin’e yönelen Tardu,
özellikle Çin hesabına casusluk yapan T’u-
li (ve daha sonra Ch’i-min) isyanının
bastırılmasında Doğu Gök-Türk kağanı
Tou-lan’a yardım etmişti.
Ancak, Çinliler, hayvan ve
askerlerinin su içeceği pınarları
zehirlemek suretiyle onu tuzağa
düşürdüler ve büyük bir darbe vurdular.
Arkasından Tardu, Töles boylarının
isyanı neticesinde Tibet’in doğusunda
yaşayan T’u-yü-hunlara sığınmak
zorunda kaldı (603).
 Tardu’nun yerine Ch’u-lo (Tardu’nun torunu) geçti ise de,
onun sert tutumu yüzünden Töles boylarının bir kısmı isyan etti.
Ch’u-lo 612 yılında Çin’e sığındı. Orada Çinlilerin adına
Korelilerin isyanını bastırdı. Ancak, onun Çinliler hesabına
kazandığı başarılar Doğu Gök-Türk kağanı Shih-pi’nin nefretine
sebep oldu. Uğrunda mücadele ettiği Çinlilerin ihanetine maruz
kalarak, Shih-pi Kağan’a teslim edilip öldürüldü.
 Ch’u-lo Kağan Çin’e gidince
Tardu’nun diğer torunlarından She-
kuei Kağan olmuştu.

Onun ilk işi dağınık Türk

boylarını bir araya getirmek oldu.
Batı Gök-Türk Devleti’nin hem siyasi
sınırlarını hem de askerî gücünü
dedesi Tardu zamanındaki kadar
büyüttü.

She-kuei’in ölümünden sonra

yerine küçük kardeşi T’ung Yabgu
geçti. Kaynakların özellikle çok zeki,
cesur, taktikçi bir şahsiyet olarak
tanımladığı bu kağanın ilk işi
ülkedeki bütün boyları devlete itaat
ettirmek oldu.

Hindistan’ın Keşmir bölgesini

idaresi altına aldı. İpek Yolu
üzerindeki bütün Soğd şehirleri onun
ülkesine katıldı.

SHE-KUEİ KAĞAN
 623 yılında Batı
Gök-Türklerinin bir
savaşta Sasanîleri
yenmesi İslâm
dünyasında önemli
tesirler bıraktı. 630
yılına doğru
ülkedeki
huzursuzluklar
artmaya başladı. Bu
yılda amcası Bagatur,
T’ung Yabgu’yu
öldürdü ve yerine
geçmek istedi.
Ancak, devlet tam bu
sırada büyük bir
karışıklığa
sürüklendi. Neticede
Batı Gök-Türk
Devleti Çin’e bağlı
birçok beyliğe
ayrıldı.
CHİE-SHİH-SHUAİ’ (KÜRŞAT)
’IN İSYANI
639