07_BRAHMASUTRA_MOBILE By CHIRANJIBI KHATIWADA

ॐ ०७
श्री परमात्मने नमः

।। श्रीगणेशाय नमः ।।
श्रीमदाद्यगु�शङ्कराचायर्िवरिचतम्
ब्र�सत्र
ू शाङ्करभाष्यम्
(दूरजङ्गमयन्त्रसम्पादनम)्
(मूलमात्रम)्
BS 2073-10-11
सम्पादकः
िचरञ्जीवी खितवडा
Email:- ckachal@gmail.com
देवघाट-२, तनह�ँ
2 ब्र�सत्रू शाङ्करभाष्यम् अिन्तमप�ृ े गच्छ
ॐ
श्री परमात्मने नमः
।। श्रीगणेशाय नमः ।।
श्रीमदाद्यगु�शङ्कराचायर्िवरिचतम्
ब्र�सत्र
ू शाङ्करभाष्यम्
प्रथमोऽध्यायः
॥ प्रथमः पादः ॥
युदययगाेचरयाेवषयवषयणाेतमःकाशवव
भावयाेरतरे तरभावानुपपाै सायाम्, तमाणामप
सतरामतरे तरभावानुपपः — इयतः अययगाेचरे
वषयण चदाके युययगाेचरय वषयय तमाणां
चायासः तपययेण वषयणतमाणां च वषयेऽयासाे
मयेित भवतं युम् ।
तथाययाेययाेयाकतामयाेयधमााययेतरे तराववेके
न अयतववयाेधमधमणाेः मयाानिनमः सयानृते
©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

मथुनीकृय ‘अहमदम्’ ‘ममेदम्’ इित नैसगकाेऽयं
लाेकयवहारः ॥
अाह — काेऽयमयासाे नामेित । उयते — ृितपः
पर पूवावभासः । तं केचत् अयायधमायास इित
वदत । केचु य यदयासः तवेकाहिनबधनाे म इित
। अये त य यदयासः तयैव वपरतधमवकपनामाचते
। सवथाप त अययायधमावभासतां न यभचरित । तथा च
लाेकेऽनुभवः — शका ह रजतवदवभासते, एकः
सतीयवदित ॥
कथं पुनः यगायवषये अयासाे वषयतमाणाम् ?
सवाे ह पुराेऽवथत एव वषये वषयातरमययित ;
युययापेतय च यगानः अवषयवं वीष । उयते
— न तावदयमेकातेनावषयः, अययवषयवात्
अपराेवा यगासेः ; न चायमत िनयमः —
पुराेऽवथत एव वषये वषयातरमयसतयमित ;
अयेऽप ाकाशे बालाः तलमलनताद अययत ;
एवमवः यगायप अनाायासः ॥

तमेतमेवंलणमयासं पडता अवेित मयते ।
तवेकेन च वतवपावधारणं वामाः । तैवं सित, य
यदयासः, तकृतेन दाेषेण गुणेन वा अणुमाेणाप स न
सबयते । तमेतमवायमाानानाेरतरे तरायासं पुरकृय
सवे माणमेययवहारा लाैकका वैदका वृाः, सवाण च
शााण वधितषेधमाेपराण । कथं पुनरवावषयाण
यादिन माणािन शााण चेित, उयते — देहेयादषु
अहंममाभमानरहतय मातृवानुपपाै माणवृयनुपपेः ।
न हीयायनुपादाय यादयवहारः सवित । न
चाधानमतरे ण इयाणां यापारः सवित । न
चानयताभावेन देहेन कायते । न चैतन्
सवसित असयानः मातृवमुपपते । न च
मातृवमतरे ण माणवृरत । तादवावषयायेव
यादिन माणािन शााण चेित । पादभावशेषात् ।
यथा ह पादयः शदादभः ाेादनां सबधे सित
शदादवाने ितकूले जाते तताे िनवतते, अनुकूले च
वतते ; यथा दडाेतकरं पुषमभमुखमुपलय ‘मां

हतमयमछित’ इित पलायतमारभते,
हरततृणपूणपाणमुपलय तं ित अभमुखीभवत ; एवं पुषा
अप युपचाः ूरीनााेशतः खाेतकराबलवत
उपलय तताे िनवतते, तपरताित वतते । अतः समानः
पादभः पुषाणां माणमेययवहारः । पादनां च सः
अववेकपूवकः यादयवहारः ।
तसामायदशनाुपमतामप पुषाणां
यादयवहारतकालः समान इित िनीयते । शाीये त
यवहारे यप बुपूवकार नावदवा अानः
परलाेकसबधमधयते, तथाप न
वेदातवेमशनायातीतमपेतादभेदमसंसायातवमध
कारे ऽपेयते, अनुपयाेगात् अधकारवराेधा । ाक् च
तथाभूतावानात् वतमानं शामवावषयवं नाितवतते
। तथा ह — ‘ाणाे यजेत’ इयादिन शाायािन
वणामवयाेऽवथादवशेषायासमाय वतते । अयासाे
नाम अतंतु रयवाेचाम । तथा — पुभायादषु
वकले षु सकले षु वा अहमेव वकलः सकलाे वेित

बाधमानायययित ; तथा देहधमान् ‘थूलाेऽहं कृशाेऽहं
गाैराेऽहं िताम गछाम लयाम च’ इित ; तथेयधमान्
— ‘मूकः काणः बाे बधराेऽधाेऽहम्’ इित ;
तथातःकरणधमान् कामसपवचकसायवसायादन् ।
एवमहंययनमशेषवचारसाण यगाययय तं च
यगाानं सवसाणं तपययेणातःकरणादवययित ।
एवमयमनादरनताे नैसगकाेऽयासाे मयाययपः
कतृवभाेृववतकः सवलाेकयः । अयानथहेताेः हाणाय
अाैकववाितपये सवे वेदाता अारयते । यथा
चायमथः सवेषां वेदातानाम्, तथा वयमयां शाररकमीमांसायां
दशययामः । वेदातमीमांसाशाय
याचयासतयेदमादमं सूम् —
१. िज�ासािधकरणम्
1. अथातो ब्र�िज�ासा ॥१।१।१॥
त अथशदः अानतयाथः परगृते ; नाधकाराथः,
जासाया अनधकायवात् ; मलय च वााथे
समवयाभावात् ; अथातरयु एव थशदः ुया

मलयाेजनाे भवित ; पूवकृतापेाया फलत
अानतयायितरे कात् । सित च अानतयाथवे, यथा
धमजासा पूववृं वेदाययनं िनयमेनापेते, एवं
जासाप यपूववृं िनयमेनापेते तयम् ।
वायायानतय त समानम् । नवह कमावबाेधानतय वशेषः
; न ; धमजासायाः ागप अधीतवेदातय
जासाेपपेः । यथा च दयावदानानामानतयिनयमः,
मय ववतवात्, न तथेह माे ववतः ; शेषशेषवे
अधकृताधकारे वा माणाभावात् । धमजासयाेः
फलजायभेदा । अयुदयफलं धमानम्, तानुानापेम्
; िनःेयसफलं त ानम्, न चानुानातरापेम् ; भय
धमाे जायाे न ानकाले ऽत, पुषयापारतवात् ; इह त
भूतं  जायं िनयवा पुषयापारतम् ।
चाेदनावृभेदा । या ह चाेदना धमय लणम्, सा
ववषये िनयुानैव पुषमवबाेधयित । चाेदना त
पुषमवबाेधययेव केवलम्, अवबाेधय चाेदनाजयवात्, न
पुषाेऽवबाेधे िनयुयते — यथा अाथसकषेणाथावबाेधे,

तत् । ताकमप वयम्, यदनतरं जासाेपदयत
इित । उयते — िनयािनयवतववेकः, इहामुाथभाेगवरागः,
शमदमादसाधनसपत्, मुमुवं च । तेषु ह सस, ागप
धमजासाया ऊव च, शते  जासतं ातं च ; न
वपयये । तात् अथशदेन
यथाेसाधनसपयानतयमुपदयते ॥
अतःशदः हेवथः । याेद एव अहाेादनां
ेयःसाधनानामिनयफलतां दशयित — ‘तथेह कमचताे
लाेकः ीयत एवमेवामु पुयचताे लाेकः ीयते’ (छा. उ. ८-
१-६) इयादः ; तथा ानादप परं पुषाथ दशयित —
‘वदााेित परम्’ (तै. उ. २-१-१) इयादः ; तात्
यथाेसाधनसपयनतरं जासा कतया ॥
णाे जासा जासा ।  च वयमाणलणम्
‘जाय यतः’ इित । अत एव न शदय
जायाथातरमाशतयम् । ण इित कमण षी, न शेषे
; जायापेवाासायाः, जायातरािनदेशा । ननु
शेषषीपरहेऽप णाे जासाकमवं न वयते,

सबधसामायय वशेषिनवात् ; एवमप यं णः
कमवमुसृय सामायारे ण पराें कमवं कपयताे यथः
यासः यात् । न यथः, ाताशेषवचारितानाथवादित
चेत्, न ; धानपरहे तदपेतानामथावात् ।  ह
ानेनाुमतमवाधानम् । तधाने जासाकमण
परगृहीते, यैजासतैवना  जासतं न भवित,
तायथाायेवेित न पृथसूयतयािन । यथा ‘राजासाै
गछित’ इयुे सपरवारय रााे गमनमुं भवित, तत् ।
ुयनुगमा । ‘यताे वा इमािन भूतािन जायते’ (तै. उ. ३-१-
१) इयााः ुतयः ‘तजासव त’ (तै. उ. ३-१-१)
इित यमेव णाे जासाकमवं दशयत । त
कमणषीपरहे सूेणानुगतं भवित । ताण इित कमण
षी ॥
ातमछा जासा । अवगितपयतं ानं सवायाया
इछायाः कम, फलवषयवादछायाः । ानेन ह
माणेनावगतमं  । ावगितह पुषाथः,

िनःशेषसंसारबीजावानथिनबहणात् । ता
जासतयम् ॥
तपुन समसं वा यात् ; यद सं न
जासतयम् । अथासं नैव शं जासतमित ।
उयते — अत ताव िनयशबुमुवभावं सवं
सवशसमवतम् । शदय ह युपामानय
िनयशवादयाेऽथाः तीयते, बृंहतेधाताेरथानुगमात् ।
सवयावा ातवसः । सवाे ाातवं येित,
न ‘नाहम’ इित । यद ह नाातवसः यात्, सवाे
लाेकः ‘नाहम’ इित तीयात् । अाा च  । यद तह
लाेके  अावेन समत, तताे ातमेवेयजायवं
पुनरापम् ; न ; तशेषं ित वितपेः । देहमां
चैतयवशमाेित ाकृता जना लाेकायितका ितपाः ।
इयायेव चेतनायाेयपरे । मन इयये । वानमां
णकमयेके । शूयमयपरे । अत देहादयितरः संसार
कता भाेेयपरे । भाेैव केवलं न कतेयेके । अत
तितर ईरः सवः सवशरित केचत् । अाा स

भाेुरयपरे । एवं बहवाे वितपा
युवातदाभाससमायाः सतः । तावचाय
यकितपमानाे िनःेयसाितहयेत, अनथ चेयात् ।
ताजासाेपयासमुखेन वेदातवामीमांसा
तदवराेधतकाेपकरणा िनःेयसयाेजना तूयते ॥१ ॥
 जासतयमयुम् । कंलणं पुनतेयत अाह
भगवासूकारः —
२. जन्माद्यिधकरणम्
2. जन्माद्यस्य यतः ॥१।१।२॥
ज उपः अादः अय — इित तुणसंवानाे
बीहः । जथितभं समासाथः । जनादवं
ुितिनदेशापें वतवृापें च । ुितिनदेशतावत् — ‘यताे
वा इमािन भूतािन जायते’ (तै. उ. ३-१-१) इित, अवाे
जथितलयानां मदशनात् । वतवृमप — जना
लधसाकय धमणः थितलयसवात् । अयेित
यादसधापतय धमण इदमा िनदेशः । षी
जादधमसबधाथा । यत इित कारणिनदेशः । अय जगताे

नामपायां याकृतय अनेककतृभाेृसंयुय
ितिनयतदेशकालिनमयाफलायय
मनसायचयरचनापय जथितभं यतः सवासवशेः
कारणावित, तेित वाशेषः । अयेषामप भाववकाराणां
िवेवातभाव इित जथितनाशानामह हणम् ।
याकपरपठतानां त ‘जायतेऽत’ इयादनां हणे तेषां
जगतः थितकाले सायमानवाूलकारणादुपथितनाशा
जगताे न गृहीताः युरयाशेत ; ता श ; इित या
उपणः, तैव थितः लय, त एव गृते । न च
यथाेवशेषणय जगताे यथाेवशेषणमीरं मुा, अयतः
धानादचेतनात् अणुयः अभावात् संसारणाे वा उपयाद
सावयतं शम् । न च वभावतः,
वशदेशकालिनमानामहाेपादानात् । एतदेवानुमानं
संसारयितरेरातवादसाधनं मयते ईरकारणवादनः
॥
नवहाप तदेवाेपयतं जादसूे ; न ;
वेदातवाकुसमथनाथवासूाणाम् । वेदातवाािन ह

सूैदाय वचायते । वााथवचारणायवसानिनवृा ह
ावगितः, नानुमानादमाणातरिनवृा । सस त
वेदातवाेषु जगताे जादकारणवादषु, तदथहणदाढ ाय
अनुमानमप वेदातवाावराेध माणं भवत्, न िनवायते,
ुयैव च सहायवेन तकयायुपेतवात् । तथा ह — ‘ाेतयाे
मतयः’ (बृ. उ. २-४-५) इित ुितः ‘पडताे मेधावी
गधारानेवाेपसपेतैवमेवह
े ाचायवापुषाे वेद’ (छा. उ. ६-१४-
२) इित च पुषबुसाहायमानाे दशयित । न
धमजासायामव ुयादय एव माणं जासायाम् ।
कत ुयादयाेऽनुभवादय यथासवमह माणम्,
अनुभवावसानवात
ू वतवषयवा ानय । कतये ह
वषये नानुभवापेातीित ुयादनामेव ामायं यात्,
पुषाधीनालाभवा कतयय । कतमकतमयथा वा कत
शं लाैककं वैदकं च कम ; यथा अेन गछित, पाम्,
अयथा वा, न वा गछतीित । तथा ‘अितराे षाेडशनं
गृाित, नाितराे षाेडशनं गृाित’ ‘उदते जुहाेित, अनुदते
जुहाेित’ इित । वधितषेधा अ अथवतः युः,

वकपाेसगापवादा । न त वत ‘एवम्, नैवम्’ ‘अत,
नात’ इित वा वकयते । वकपनात पुषबुपेाः । न
वतयाथायानं पुषबुपेम् । कं तह ? वततमेव तत्
। न ह थाणावेकन् ‘थाणुवा, पुषाेऽयाे वा’ इित
तवानं भवित । त ‘पुषाेऽयाे वा’ इित मयाानम् ।
‘थाणुरेव’ इित तवानम्, वततवात् । एवं
भूतवतवषयाणां ामायं वततम् । तैवं सित ानमप
वततमेव, भूतवतवषयवात् । ननु भूतवतवषयवे णः
माणातरवषयवमेवेित वेदातवावचारणा अनथकैव ाा
; न ; इयावषयवेन सबधाहणात् । वभावताे
वषयवषयाणीयाण, न वषयाण । सित हीयवषयवे
णः, इदं णा सबं कायमित गृेत । कायमामेव त
गृमाणम् — कं णा सबम् ? कमयेन केनचा
सबम् ? — इित न शं िनेतम् । ताादसूं
नानुमानाेपयासाथम् । कं तह ? वेदातवादशनाथम् । कं
पुनतेदातवां यत् सूेणेह ललयषतम् ? ‘भृगुवै
वाणः । वणं पतरमुपससार । अधीह भगवाे ेित’ (तै.

उ. ३-१-१) इयुपयाह — ‘यताे वा इमािन भूतािन जायते
। येन जातािन जीवत । यययभसंवशत ।
तजासव । तेित । ’ (तै. उ. ३-१-१) तय च
िनणयवाम् — ‘अानदाेव खवमािन भूतािन जायते ।
अानदेन जातािन जीवत । अानदं ययभसंवशत’ (तै.
उ. ३-६-१) इित । अयाययेवंजातीयकािन वाािन
िनयशबुमुवभावसववपकारणवषयाण उदाहतयािन
॥२ ॥
जगकारणवदशनेन सवं ेयुपम्, तदेव
ढयाह —
३. शा�योिनत्वािधकरणम्
3. शा�योिनत्वात् ॥१।१।३॥
महत ऋवेदादेः शाय अनेकवाथानाेपबृंहतय
दपवसवाथावाेितनः सवकपय याेिनः कारणं  । न
हीशय शाय ऋवेदादलणय सवगुणावतय
सवादयतः सवाेऽत । यतराथ शां
यापुषवशेषासवित, यथा याकरणाद पाणयादेः

ेयैकदेशाथमप, स तताेऽयधकतरवान इित सं लाेके ।
कमु वयम् — अनेकशाखाभेदभय
देवितयनुयवणामादवभागहेताेः ऋवेदाायय
सवानाकरय अयेनैव ललायायेन पुषिनःासवत्
याहताे भूतात् याेनेः सवः — ‘अय महताे भूतय
िनःसतमेतत् यवेदः’ (बृ. उ. २-४-१०) इयादुतेः —
तय महताे भूतय िनरितशयं सववं सवशमवं चेित ॥
अथवा यथाेमृवेदादशां याेिनः कारणं माणमय
णाे यथाववपाधगमे । शाादेव माणात् जगताे
जादकारणं ाधगयत इयभायः । शामुदातं पूवसूे
— ‘यताे वा इमािन भूतािन जायते’ (तै. उ. ३-१-१) इयाद
। कमथ तहीदं सूम्, यावता पूवसूेणैव एवंजातीयकं
शामुदाहरता शायाेिनवं णाे दशतम् । उयते — त
सूारे ण पं शायानुपादानाादसूेण
केवलमनुमानमुपयतमयाशेत ; तामाशां िनवतयतमदं
सूं ववृते — ‘शायाेिनवात्’ इित ॥३ ॥

कथं पुनणः शामाणकवमुयते, यावता ‘अाायय
याथवादानथमतदथानाम्’ (जै. सू. १-२-१) इित
यापरवं शाय दशतम् । अताे वेदातानामानथम्,
अयाथवात् ; कतृदेवतादकाशनाथवेन वा
यावधशेषवम्, उपासनादयातरवधानाथवं वा । न ह
परिनतवतितपादनं सवित ;
यादवषयवापरिनतवतनः, तितपादने च
हेयाेपादेयरहते पुषाथाभावात् । अत एव ‘साेऽराेदत्’
इयेवमादनामानथं मा भूदित ‘वधना
वेकवावातयथेन वधीनां युः’ (जै. सू. १-२-७) इित
तावकवेनाथववमुम् । माणां च ‘इषे वा’ इयादनां
यातसाधनाभधायवेन कमसमवायवमुम् । अताे न
चदप वेदवाानां वधसंपशमतरे णाथवा ा उपपा
वा । न च परिनते वतवपे वधः सवित,
यावषयवाधेः ।
ताकमापेतकतृदेवतादवपकाशनेन यावधशेषवं
वेदातानाम् । अथ करणातरभयाैतदयुपगयते, तथाप

ववागताेपासनादकमपरवम् । ता णः
शायाेिनवमित ाे, उयते —
४. समन्वयािधकरणम्
4. त�ु समन्वयात् ॥१।१।४॥
तशदः पूवपयावृयथः । त सवं सवश
जगदुपथितलयकारणं वेदातशाादेवावगयते । कथम् ?
समवयात् । सवेषु ह वेदातेषु वाािन तापयेणैतयाथय
ितपादकवेन समनुगतािन । ‘सदेव साेयेदम अासीत्
एकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१) ‘अाा वा इदमेक एवा
अासीत्’ (एे. उ. १-१-१) ‘तदेतापूवमनपरमनतरमबाम्’
(बृ. उ. २-५-१९) ‘अयमाा  सवानभ
ु ूः’ (बृ. उ. २-५-१९)
‘ैवेदममृतं पुरतात्’ (मु. उ. २-२-१२) इयादिन । न च
ततानां पदानां वपवषये िनते समवयेऽवगयमाने
अथातरकपना युा, ुतहायुतकपनासात् । न च तेषां
कतृदेवतादवपितपादनपरता अवसीयते, ‘तकेन कं पयेत’्
(बृ. उ. २-४-१३) इयादयाकारकफलिनराकरणुतेः । न च
परिनतवतवपवेऽप यादवषयवं णः,

‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) इित ाभावय
शामतरे णानवगयमानवात् । यु
हेयाेपादेयरहतवादुपदेशानथमित, नैष दाेषः ;
हेयाेपादेयशूयातावगमादेव सवेशहाणापुषाथसेः ।
देवतादितपादनय त ववागताेपासनाथवेऽप न
कराेधः । न त तथा ण उपासनावधशेषवं सवित,
एकवे हेयाेपादेयशूयतया याकारकादैतवानाेपमदाेपपेः
। न ह एकववानेनाेथतय ैतवानय पुनः
सवाेऽत येनाेपासनावधशेषवं णः ितपाेत ।
ययय वेदवाानां वधसंपशमतरे ण माणवं न म्,
तथायावानय फलपयतवा तषयय शाय
ामायं शं यायातम् । न चानुमानगयं शाामायम्,
येनाय ं िनदशनमपेयेत । तासं णः
शामाणकवम् ॥
अापरे यवितते — यप शामाणकं , तथाप
ितपवधवषयतयैव शाेण  समयते ; यथा
यूपाहवनीयादयलाैककायप वधशेषतया शाेण समयते,

तत् । कुत एतत् ? वृिनवृयाेजनपरवाछाय । तथा
ह शातापयवदामनुमणम् — ‘ाे ह तयाथः
कमावबाेधनं नाम’ इित ; ‘चाेदनेित यायाः वतकं वचनम्’
‘तय ानमुपदेशः’ (जै. सू. १-१-५) ‘तत
ू ानां याथेन
समाायः’ (जै. सू. १-१-२५) ‘अाायय
याथवादानथमतदथानाम्’ (जै. सू. १-२-१) इित च ।
अतः पुषं चषयवशेषे
वतयकुतषयवशेषावतयाथवछाम् । तछे षतया
चायदुपयुम् । तसामायाेदातानामप तथैवाथववं यात् ।
सित च वधपरवे, यथा वगादकामयाहाेादसाधनं
वधीयते, एवममृतवकामय ानं वधीयत इित युम् ।
नवह जायवैलयमुम् — कमकाडे भयाे धमाे
जायः, इह त भूतं िनयिनवृं  जायमित ; त
धमानफलादनुानापेालणं ानफलं भवतमहित ।
नाहयेवं भवतम्, कायवधयुयैव णः ितपामानवात्
। ‘अाा वा अरे यः’ (बृ. उ. २-४-५) ‘य
अाापहतपाा ... साेऽवेयः स वजासतयः’ (छा. उ.

८-७-१) ‘अाेयेवाेपासीत’ (बृ. उ. १-४-७) ‘अाानमेव
लाेकमुपासीत’ (बृ. उ. १-४-१५) ‘ वेद ैव भवित’ (मु.
उ. ३-२-९) इयादषु वधानेषु सस, ‘काेऽसावाा ?’ ‘कं
त ?’ इयाकाायां तवपसमपणेन सवे वेदाता
उपयुाः — िनयः सवः सवगताे िनयतृाे
िनयशबुमुवभावाे वानमानदं  इयेवमादयः ।
तदुपासना शााेऽाे माेः फलं भवयित ।
कतयवयननुवेशे त वतमाकथने हानाेपादानासवात्
‘सपा वसमती’ ‘राजासाै गछित’
इयादवावेदातवाानामानथमेव यात् । ननु
वतमाकथनेऽप ‘रुरयम्, नायं सपः’ इयादाै
ातजिनतभीितिनवतनेनाथववं म् ;
तथेहायसंसायावतकथनेन संसारवातिनवतनेनाथववं
यात् । यादेतदेवम्, यद रुवपवणमाेणेव सपातः,
संसारवातवपवणमाेण िनवतेत ; न त िनवतते ;
ुतणाेऽप यथापूव सखदुःखादसंसारधमदशनात्, ‘ाेतयाे
मतयाे िनदयासतयः’ (बृ. उ. २-४-५) इित च

वणाेरकालयाेमननिनदयासनयाेवधदशनात् ।
ताितपवधवषयतयैव शामाणकं
ायुपगतयमित ॥
अाभधीयते — न ; कमवाफलयाेवैलयात् ।
शाररं वाचकं मानसं च कम ुितृितसं धमायम्,
यषया जासा ‘अथाताे धमजासा’ (जै. सू. १-१-१) इित
सूिता । अधमाेऽप हंसादः ितषेधचाेदनालणवाायः
परहाराय । तयाेाेदनालणयाेरथानथयाेधमाधमयाेः फले
ये सखदुःखे शररवानाेभरे वाेपभुयमाने
वषयेयसंयाेगजये ादषु थावरातेषु से ।
मनुयवादारय ातेषु देहवस सखतारतयमनुूयते । तत
तेताेधमयाप तारतयं गयते ।
धमतारतयादधकारतारतयम् । सं
चाथवसामयादकृतमधकारतारतयम् । तथा च
यागानुायनामेव वासमाधवशेषादुरे ण पथा गमनम्,
केवलै रापूतदसाधनैधूमादमेण दणेन पथा गमनम्,
ताप सखतारतयम्, तसाधनतारतयं च शाात्

‘यावसपातमुषवा’ (छा. उ. ५-१०-५) इयायते । तथा
मनुयादषु थावरातेषु सखलवाेदनालणधमसाय एवेित
गयते तारतयेन वतमानः । तथाेवगतेवधाेगतेषु च देहवस
दुःखतारतयदशनाेताेरधमय ितषेधचाेदनालणय
तदनुायनां च तारतयं गयते । एवमवाददाेषवतां
धमाधमतारतयिनमं शरराेपादानपूवकं
सखदुःखतारतयमिनयं संसारपं ुितृितयायसम् ।
तथा च ुितः ‘न ह वै सशररय सतः याययाेरपहितरत’
इित यथावणतं संसारपमनुवदित । ‘अशररं वाव सतं न
याये पृशतः’ (छा. उ. ८-१२-१) इित
यायपशनितषेधााेदनालणधमकायवं
माेाययाशररवय ितषयत इित गयते । धमकायवे
ह यायपशनितषेधाे नाेपपेत । अशररवमेव
धमकायमित चेत्, न ; तय वाभावकवात् — ‘अशररꣳ
शररे वनवथेववथतम् । महातं वभुमाानं मवा धीराे न
शाेचित’ (क. उ. १-२-२१) ‘अाणाे मनाः शः’ (मु. उ. २-
१-२) ‘असाे यं पुषः’ (बृ. उ. ४-३-१५) इयादुितयः ।

अत एवानुेयकमफलवलणं माेायमशररवं िनयमित
सम् । त कपरणामिनयं यवयमाणेऽप
तदेवेदमित बुन वहयते ; यथा पृथयाद
जगयववादनाम्, यथा वा सांयानां गुणाः । इदं त
पारमाथकं कूटथिनयं याेमवसवयाप सववयारहतं
िनयतृं िनरवयवं वयंयाेितःवभावम्, य धमाधमाै सह
कायेण कालयं च नाेपावतेते ; तदेतदशररवं माेायम् —
‘अय धमादयाधमादयााकृताकृतात् । अय भूता
भया’ (क. उ. १-२-१४) इयादुितयः । अतत,
ययेयं जासा तता । तद कतयशेषवेनाेपदयेत, तेन
च कतयेन सायेाेाेऽयुपगयेत, अिनय एव यात् ।
तैवं सित यथाेकमफले वेव तारतयावथतेविनयेषु
कदितशयाे माे इित सयेत । िनय माेः
सवैमाेवादभरयुपगयते । अताे न कतयशेषवेन ाेपदेशाे
युः । अप च ‘ वेद ैव भवित’ (मु. उ. ३-२-९)
‘ीयते चाय कमाण ते परावरे’ (मु. उ. २-२-८)
‘अानदं णाे वा बभेित कुतन’ (तै. उ. २-९-१)

‘अभयं वै जनक ााेऽस’ (बृ. उ. ४-२-४) ‘तदाानमेवावेदहं
ाीित, तासवमभवत्’ (वाजसनेय ण. उ. १-४-
१०) ‘त काे माेहः कः शाेक एकवमनुपयतः’ (ई. उ. ७)
इयेवमााः ुतयाे वानतरमेव माें दशययाे मये
कायातरं वारयत । तथा ‘तैतपयृषवामदेवः ितपेदेऽहं
मनुरभवं सूय
 ’ (बृ. उ. १-४-१०) इित
दशनसवाभावयाेमये कतयातरवारणायाेदाहायम् — यथा
‘ितगायित’ इित ितितगाययाेमये तकतृकं कायातरं
नातीित गयते । ‘वं ह नः पता याेऽाकमवायाः परं
पारं तारयस’ (. उ. ६-८) ‘ुतं ेव मे भगवश
ृ े यतरित
शाेकमावदित ; साेऽहं भगवः शाेचाम, तं मा
भगवाछाेकय पारं तारयत’ (छा. उ. ७-१-३) ‘तै
मृदतकषायाय तमसः पारं दशयित भगवासनकुमारः’ (छा. उ.
७-२-२) इित चैवमााः ुतयाे
माेितबधिनवृमामेवाानय फलं दशयत । तथा च
अाचायणीतं यायाेपबृंहतं सूम् —
‘दुःखजवृदाेषमयाानानामुराेरापाये

तदनतरापायादपवगः’ (या. सू. १-१-२) इित ।
मयाानापाय ाैकववानावित । न चेदं
ाैकववानं सपूपम् — यथा ‘अनतं वै मनाेऽनता
वेदेवा अनतमेव स तेन लाेकं जयित’ (बृ. उ. ३-१-९) इित
। न चायासपम् — यथा ‘मनाे ेयुपासीत’ (छा. उ. ३-
१८-१) ‘अादयाे ेयादेशः’ (छा. उ. ३-१९-१) इित च
मनअादयादषु यासः । नाप
वशयायाेगिनमम् ‘वायुवाव संवगः’ (छा. उ. ४-३-१)
‘ाणाे वाव संवगः’ (छा. उ. ४-३-३) इितवत् ।
नायायावेणादकमवकमासंकारपम् । सपदादपे ह
ाैकववानेऽयुपगयमाने, ‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७)
‘अहं ा’ (बृ. उ. १-४-१०) ‘अयमाा ’ (बृ. उ. २-
५-१९) इयेवमादनां वाानां ाैकववतितपादनपरः
पदसमवयः पीड ेत । ‘भते दयथछते सवसश
ं याः’
(मु. उ. २-२-८) इित
चैवमादयवािनवृफलवणायुपयेरन् । ‘ वेद ैव
भवित’ (मु. उ. ३-२-९) इित चैवमादिन तावापवचनािन

सपदादपवे न सामयेनाेपपेरन् । ता सपदादपं
ाैकववानम् । अताे न पुषयापारता वा । कं
तह ? यादमाणवषयवतानवततैव । एवंभूतय
णतानय च न कयाचुा शः कायानुवेशः
कपयतम् । न च वदयाकमवेन कायानुवेशाे णः —
‘अयदेव तदतादथाे अवदतादध’ (के. उ. १-३) इित
वदयाकमवितषेधात्, ‘येनद
े ं सव वजानाित तं केन
वजानीयात्’ (बृ. उ. २-४-१३) इित च ।
तथाेपातयाकमवितषेधाेऽप भवित — ‘याचानयुदतं
येन वागयुते’ इयवषयवं ण उपयय, ‘तदेव  वं
व, नेदं यददमुपासते’ (के. उ. १-४) इित । अवषयवे
णः शायाेिनवानुपपरित चेत्, न ;
अवाकपतभेदिनवृपरवाछाय । न ह शामदंतया
वषयभूतं  ितपपादयषित । कं तह ?
यगावेनावषयतया ितपादयत् अवाकपतं
वेवेदतृवेदनादभेदमपनयित । तथा च शाम् — ‘ययामतं
तय मतं मतं यय न वेद सः । अवातं वजानतां

वातमवजानताम्’ (के. उ. २-३) ‘न ेारं पयेः’ (बृ. उ.
३-४-२) ‘न वातेवातारं वजानीयाः’ (बृ. उ. ३-४-२) इित
चैवमाद । अताेऽवाकपतसंसारविनवतनेन
िनयमुावपसमपणा माेयािनयवदाेषः । यय
तूपााे माेः, तय मानसं वाचकं कायकं वा कायमपेत
इित युम् । तथा वकायवे च । तयाेः पयाेमाेय
वमिनयवम् । न ह दयाद वकायम् उपां वा घटाद
िनयं ं लाेके । न च अायवेनाप कायापेा,
वावपवे सयनायवात् ; वपयितरवेऽप णाे
नायवम्, सवगतवेन िनयावपवासवेण ण
अाकाशयेव । नाप संकायाे माेः, येन यापारमपेेत ।
संकाराे ह नाम संकायय गुणाधानेन वा यात्,
दाेषापनयनेन वा । न तावुणाधानेन सवित,
अनाधेयाितशयवपवााेय । नाप दाेषापनयनेन,
िनयशवपवााेय । वाधम एव सन् ितराेभूताे
माेः ययािन संयमाणेऽभययते — यथा अादशे
िनघषणयया संयमाणे भावरवं धम इित चेत्, न ;

यायवानुपपेरानः । यदाया ह या, तमवकुवती
नैवाानं लभते । याा यया वयेत, अिनयवमानः
सयेत । ‘अवकायाेऽयमुयते’ इित चैवमादिन वाािन
बायेरन् । तािनम् । ता वाया या अानः
सवित । अयायायात याया अवषयवा तयाा
संयते । ननु देहायया ानाचमनयाेपवीतधारणादकया
यया देही संयमाणाे ः, न ;
देहादसंहतयैवावागृहीतयानः संयमाणवात् । यं
ह ानाचमनादेदेहसमवायवम् । तया देहायया तसंहत एव
कदवयावेन परगृहीतः संयत इित युम् । यथा
देहायचकसािनमेन धातसायेन तसंहतय तदभमािनन
अाराेयफलम्, ‘अहमराेगः’ इित य बुपते — एवं
ानाचमनयाेपवीतधारणादकया ‘अहं शः संकृतः’ इित य
बुपते, स संयते । स च देहेन संहत एव । तेनैव
हंका अहंययवषयेण ययना सवाः या िनवयते ।
तफलं च स एवााित, ‘तयाेरयः पपलं
वायनयाेऽभचाकशीित’ (मु. उ. ३-१-१) इित मवणात्

— ‘अाेयमनाेय
ु ं भाेेयामनीषणः’ (क. उ. १-३-४)
इित च । तथा ‘एकाे देवः सवभत
ू ेषु गूढः सवयापी
सवभत
ू ातराा । कमायः सवभत
ू ाधवासः साी चेता
केवलाे िनगुण
 ’ (े. उ. ६-११) इित, ‘स
पयगामकायमणमावरं शमपापवम्’ (ई. उ. ८)
इित, च — एताै मावनाधेयाितशयतां िनयशतां च णाे
दशयतः । भाव माेः । ता संकायाेऽप माेः ।
अताेऽयाें ित यानुवेशारं न शं केनचशयतम् ।
ताानमेकं मुा याया गधमायायनुवेश इह
नाेपपते । ननु ानं नाम मानसी या, न ; वैलयात् ।
या ह नाम सा, य वतवपिनरपेैव चाेते,
पुषचयापाराधीना च, यथा — ‘ययै देवतायै हवगृहीतं
याां मनसा यायेषरयन्’ इित, ‘संयां मनसा यायेत’्
(एे. ा. ३-८-१) इित चैवमादषु । यानं चतनं यप
मानसम्, तथाप पुषेण कतमकतमयथा वा कत शम्,
पुषतवात् । ानं त माणजयम् । माणं च
यथाभूतवतवषयम् । अताे ानं कतमकतमयथा वा

कतमशम् । केवलं वततमेव तत् ; न चाेदनातम्, नाप
पुषतम् ; ताानसवेऽप ानय महैलयम् । यथा
च ‘पुषाे वाव गाैतमाः’ (छा. उ. ५-७-१) ‘याेषा वाव
गाैतमाः’ (छा. उ. ५-७-१) इय
याेषपुषयाेरबुमानसी भवित ; केवलचाेदनाजयवात्
यैव सा पुषता च । या त सेऽावबुः, न सा
चाेदनाता ; नाप पुषता । कं तह ?
यवषयवततैवेित ानमेवैतत् ; न या — एवं
सवमाणवषयवतषु वेदतयम् । तैवं सित
यथाभूतावषयमप ानं न चाेदनातम् । तषये
लङादयः ूयमाणा अप अिनयाेयवषयवाकुठभवत
उपलादषु युरतैयादवत्, अहेयानुपादेयवतवषयवात् ।
कमथािन तह ‘अाा वा अरे यः ाेतयः’ (बृ. उ. २-४-
५) इयादिन वधछायािन वचनािन ?
वाभावकवृवषयवमुखीकरणाथानीित ूमः । याे ह
बहमुखः वतते पुषः ‘इं मे भूयादिनं मा भूत्’ इित, न च
तायतकं पुषाथ लभते, तमायतकपुषाथवाछनं

वाभावकाकायकरणसातवृगाेचरामुखीकृय
यगााेततया वतयत ‘अाा वा अरे यः’
इयादिन ; तयाावेषणाय वृयाहेयमनुपादेयं
चातवमुपदयते — ‘इदं सव यदयमाा’ (बृ. उ. २-४-६)
‘य वय सवमाैवाभूकेन कं पयेत् ... केन कं
वजानीयात्’ (बृ. उ. ४-५-१५) ‘वातारमरे केन वजानीयात्’
(बृ. उ. २-५-१९) ‘अयमाा ’ (बृ. उ. २-५-१९)
इयादभः । यदयकतयधानमाानं हानायाेपादानाय वा न
भवतीित, तथैवेययुपगयते । अलाराे यमाकम् —
याावगताै सयां सवकतयताहािनः कृतकृयता चेित ।
तथा च ुितः — ‘अाानं चेजानीयादयमीित पूषः ।
कमछकय कामाय शररमनुसंवरेत’् (बृ. उ. ४-४-१२)
इित, ‘एत
ु ा बुमायाकृतकृय भारत’ (भ. गी. १५-
२०) इित च ृितः । ता ितपवधवषयतया णः
समपणम् ॥
यदप केचदाः — वृिनवृवधतछे षयितरे केण
केवलवतवाद वेदभागाे नातीित, त ; अाैपिनषदय

पुषयानयशेषवात् । याेऽसावुपिनषवेवाधगतः
पुषाेऽसंसार वपः उपाादचतवधयवलणः
वकरणथाेऽनयशेषः, नासाै नात नाधगयत इित वा शं
वदतम् ; ‘स एष नेित नेयाा’ (बृ. उ. ३-९-२६)
इयाशदात् अान यायातमशवात्, य एव
िनराकता तयैवावात् । नवाा
अहंययवषयवादुपिनषवेव वायत इयनुपपम् ; न,
तसावेन युवात् । न हंययवषयकतृयितरे केण
तसाी सवभूतथः सम एकः कूटथिनयः पुषाे वधकाडे
तकसमये वा केनचदधगतः सवयाा । अतः स न
केनचयायातं शः, वधशेषवं वा नेतम् — अावादेव
च सवेषाम् — न हेयाे नायुपादेयः । सव ह
वनयकारजातं पुषातं वनयित ; पुषाे ह
वनाशहेवभावादवनाशी ; वयाहेवभावा कूटथिनयः ;
अत एव िनयशबुमुवभावः ; तात् ‘पुषा परं
कसा काा सा परा गितः’ (क. उ. १-३-११) ‘तं
वाैपिनषदं पुषं पृछाम’ (बृ. उ. ३-९-२६) इित

चाैपिनषदववशेषणं पुषयाेपिनषस ाधायेन कायमानवे
उपपते । अताे भूतवतपराे वेदभागाे नातीित वचनं
साहसमाम् ॥
यदप शातापयवदामनुमणम् — ‘ाे ह तयाथः
कमावबाेधनम्’ इयेवमाद, तत्
धमजासावषयवाधितषेधशााभायं यम् । अप च
‘अाायय याथवादानथमतदथानाम्’
इयेतदेकातेनायुपगछतां भूताेपदेशानथसः ।
वृिनवृवधतछे षयितरे केण भूतं चेतूपदशित
भयाथवेन, कूटथिनयं भूतं नाेपदशतीित काे हेतः । न ह
भूतमुपदयमानं या भवित । अयावेऽप भूतय
यासाधनवायाथ एव भूताेपदेश इित चेत्, नैष दाेषः ;
याथवेऽप यािनवतनशमतूपदमेव ; याथवं त
याेजनं तय ; न चैतावता ववनुपदं भवित । यद
नामाेपदं कं तव तेन यादित, उयते —
अनवगतावतूपदेश तथैव भवतमहित ; तदवगया
मयाानय संसारहेताेिनवृः याेजनं यत

इयवशमथववं यासाधनवतूपदेशेन । अप च ‘ाणाे
न हतयः’ इित चैवमाा िनवृपदयते । न च सा या
। नाप यासाधनम् । अयाथानामुपदेशाेऽनथकेत्,
‘ाणाे न हतयः’ इयादिनवृयुपदेशानामानथं ाम् ।
तािनम् । न च वभावाहयथानुरागेण नञः
शमायाथवं कपयतं
हननयािनवृयाैदासीययितरे केण । नञैष वभावः,
यवसबधनाेऽभावं बाेधयतीित । अभावबुाैदासीयकारणम्
। सा च दधेधनाववयमेवाेपशायित ।
तासयािनवृयाैदासीयमेव ‘ाणाे न हतयः’
इयादषु ितषेधाथ मयामहे, अय जापिततादयः ।
तापुषाथानुपयाेयुपायानादभूताथवादवषयमानथाभधा
नं यम् ॥
यदयुम् — कतयवयनुवेशमतरे ण
वतमामुयमानमनथकं यात् ‘सपा वसमती’
इयादवदित, तपरतम् ; ‘रुरयम्, नायं सपः’ इित
वतमाकथनेऽप याेजनय वात् । ननु ुतणाेऽप

यथापूव संसारवदशना रुवपकथनवदथववमयुम् ।
अाेयते — नावगताभावय यथापूव संसारवं शं
दशयतम्, वेदमाणजिनताभाववराेधात् । न ह
शरराााभमािननाे दुःखभयादमवं मित, तयैव
वेदमाणजिनताावगमे तदभमानिनवृाै तदेव
मयाानिनमं दुःखभयादमवं भवतीित शं कपयतम् ।
न ह धिननाे गृहथय धनाभमािननाे धनापहारिनमं दुःखं
मित, तयैव जतय धनाभमानरहतय तदेव
धनापहारिनमं दुःखं भवित । न च कुडलनः
कुडलवाभमानिनमं सखं मित तयैव कुडलवयुय
कुडलवाभमानरहतय तदेव कुडलवाभमानिनमं सखं
भवित । तदुं ुया — ‘अशररं वाव सतं न याये
पृशतः’ (छा. उ. ४-१२-१) इित । शररे पिततेऽशररवं
यात्, न जीवत इित चेत,् न ; सशररवय
मयाानिनमवात् । न ानः शररााभमानलणं
मयाानं मुा अयतः सशररवं शं कपयतम् ।
िनयमशररवमकमिनमवादयवाेचाम ।

तकृतधमाधमिनमं सशररवमित चेत्, न ;
शररसबधयासवात् धमाधमयाेराकृतवासेः,
शररसबधय धमाधमयाेतकृतवय चेतरेतरायवसात्
; अधपरपरै षा अनादवकपना । यासमवायाभावाानः
कतृवानुपपेः । सधानमाेण राजभृतीनां ं कतृवमित
चेत्, न ; धनदानाुपाजतभृयसबधवाेषां कतृवाेपपेः ;
न वानाे धनदानादवछररादभः ववामभावसबधिनमं
कछं कपयतम् । मयाभमानत यः सबधहेतः
। एतेन यजमानवमानाे यायातम् । अाः —
देहादयितरयानः अाीये देहादावहमभमानाे गाैणः, न
मयेित चेत्, न ; सवतभेदय गाैणवमुयवसेः ।
यय ह साे वतभेदः — यथा
केसरादमानाकृितवशेषाेऽवययितरे कायां
संहशदययभाुयाेऽयः सः, ततायः पुषः ायकैः
ाैयशाैयादभः संहगुणैः सपः सः, तय तपुषे
संहशदययाै गाैणाै भवतः ; नासवतभेदय । तय
वयायशदययाै ातिनमावेव भवतः, न गाैणाै ; यथा

मदाधकारे थाणुरयमयगृमाणवशेषे पुषशदययाै
थाणुवषयाै, यथा वा शकायामकाजतमदमित िनताै
शदययाै तेहादसाते अहम् इित िनपचारे ण
शदययावाानााववेकेनाेपमानाै कथं गाैणाै शाै
वदतम् । अाानाववेकनामप
पडतानामजावपालानामवाववाै शदययाै भवतः ।
ताेहादयितराातववादनां देहादावहंययाे मयैव,
न गाैणः । तायाययिनमवासशररवय, सं
जीवताेऽप वदुषाेऽशररवम् । तथा च वषया ुितः —
‘तथाहिनवयनी वीके मृता यता शयीतैवमेवद
े ं शररं
शेते अथायमशरराेऽमृतः ाणाे ैव तेज एव’ (बृ. उ. ४-४-
७) इित ; ‘सचरचरव सकणाेऽकण इव सवागवागव
समना अमना इव साणाेऽाण इव’ इित च । ृितरप —
‘थतय का भाषा’ (भ. गी. २-५४) इयाा थतय
लणायाचाणा वदुषः सववृयसबधं दशयित ।
ताावगताभावय यथापूव संसारवम् । यय त
यथापूव संसारवं नासाववगताभाव इयनवम् ॥

यपुनं
वणापराचीनयाेमननिनदयासनयाेदशनाधशेषवं णः, न
वपपयवसायवमित, त ;
वणवदवगयथवाननिनदयासनयाेः । यद वगतं
ाय विनयुयेत, भवेदा वधशेषवम् ; न त तदत,
मननिनदयासनयाेरप वणवदवगयथवात् । ता
ितपवधवषयतया शामाणकवं णः सवतीयतः
वतमेव  शामाणकं वेदातवासमवयादित सम्
। एवं च सित ‘अथाताे जासा’ इित तषयः
पृथशाार उपपते । ितपवधपरवे ह ‘अथाताे
धमजासा’ इयेवारधवा पृथशामारयेत ; अारयमाणं
चैवमारयेत — अथातः परशधमजासेित, ‘अथातः
वथपुषाथयाेजासा’ (जै. सू. ४-११) इितवत् ।
ाैावगितवितातेित तदथाे युः शाारः —
‘अथाताे जासा’ इित । तात् अहं ाीयेतदवसाना
एव सवे वधयः सवाण चेतराण माणािन । न
हेयानुपादेयाैताावगताै सयाम्, िनवषयायमातृकाण च

माणािन भवतमहतीित । अप चाः —
‘गाैणमयानाेऽसवे पुदेहादबाधनात् । सााहमयेवं
बाेधे काय कथं भवेत् ॥अवेयावानाामातृवमानः
। अवः यामातैव पादाेषादवजतः ॥देहाययाे
यमाणवेन कपतः । लाैककं तदेवेदं माणं
वाऽऽिनयात्’ इित ॥४ ॥
एवं तावेदातवाानां ाावगितयाेजनानां ािन
तापयेण समवतानामतरे णाप कायानुवेशं ण
पयवसानमुम् ।  च सवं सवश
जगदुपथितलयकारणमयुम् । सांयादयत परिनतं
वत माणातरगयमेवेित मयमानाः धानादिन
कारणातरायनुममानातपरतयैव वेदातवाािन याेजयत ।
सवेवेव वेदातवाेषु सृवषयेवनुमानेनैव कायेण कारणं
ललयषतम् । धानपुषसंयाेगा िनयानुमेया इित सांया
मयते । काणादावेतेय एव वाेय ईरं
िनमकारणमनुममते, अणूं समवायकारणम् । एवमयेऽप
ताकका वााभासयुाभासावाः पूवपवादन इहाेते

। त पदवामाणेनाचायेण वेदातवाानां
ाावगितपरवदशनाय वााभासयुाभासितपयः
पूवपीकृय िनरायते ॥
त सांयाः धानं िगुणमचेतनं वतं जगतः कारणमित
मयमाना अाः — यािन वेदातवाािन सवय
सवशेणाे जगकारणवं दशयतीयवाेचः, तािन
धानकारणपेऽप याेजयतं शते । सवशवं
तावधानयाप ववकारवषयमुपपते । एवं
सववमयुपपते ; कथम् ? यवं ानं मयसे, स सवधमः,
‘सवासंजायते ानम्’ (भ. गी. १४-१७) इित ृतेः । तेन च
सवधमेण ानेन कायकरणवतः पुषाः सवा याेगनः
साः । सवय ह िनरितशयाेकषे सववं सम् । न
केवलय अकायकरणय पुषयाेपलधमाय सववं
कवं वा कपयतं शम् । िगुणवाु धानय
सवानकारणभूतं सवं धानावथायामप वत इित
धानयाचेतनयैव सतः सववमुपचयते वेदातवाेषु ।
अवयं च वयाप सवं ेययुपगछता

सवानशमवेनैव सववमयुपगतयम् । न ह सवदा
सववषयं ानं कुवदेव  वतते । तथाह — ानय िनयवे
ानयां ित वातयं णाे हीयेत ; अथािनयं तदित
ानयाया उपरमे उपरमेताप , तदा सवानशमवेनैव
सववमापतित । अप च ागुपेः सवकारकशूयं ेयते
वया । न च ानसाधनानां शररे यादनामभावे ानाेपः
कयचदुपपा । अप च धानयानेकाकय
परणामसवाकारणवाेपपमृदादवत्, नासंहतयैकाकय
णः ; — इयेवं ाे, इदं सूमारयते —
५. ई�त्यिधकरणम्
5. ई�तेनार्शब्दम् ॥१।१।५॥
‘सदेव साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-
१)‘तदैत ब यां ाजायेयेित तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-
३)‘अाा वा इदमेक एवा अासीत् । नायकन मषत् ।
स ईत लाेका सृजा इित । स इमाँाेकानसृजत’ (एे. उ.
१-१-१)(एे. उ. १-१-२)‘स ईाे, स ाणमसृजत’ (. उ.
६-३)(. उ. ६-४)‘यः सवः सववय ानमयं तपः ।

तादेत नाम पमं च जायते’ (मु. उ. १-१-९)‘न तय
काय करणं च वते न तसमायधक यते । पराय
शववधैव ूयते वाभावक ानबलया च’ (े. उ. ६-
८)‘अपाणपादाे जवनाे हीता पययचः स णाेयकणः । स
वे वें न च तयात वेा तमारयं पुषं महातम्’ (े.
उ. ३-९)‘नायाेऽताेऽत ा ... नायाेऽताेऽत वाता’ (बृ.
उ. ३-७-२३)‘न वलणवादय ...’ (. सू. २-१-४)‘तेज
एेत’ (छा. उ. ६-२-३)‘ता अाप एेत’ (छा. उ. ६-२-
४)गौण�ेन्नात्मशब्दात् ॥१।१।६॥
यदुं धानमचेतनं सछदवायं
ताैपचारकमीतृवम् अेजसाेरवेित, तदसत् । कात्
? अाशदात् ; ‘सदेव साेयेदम अासीत्’ इयुपय,
‘तदैत’ (छा. उ. ६-२-१) ‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३)
इित च तेजाेबानां सृमुा, तदेव कृतं सदतृ तािन च
तेजाेबािन देवताशदेन परामृयाह — ‘सेयं देवतैत’
‘हताहममाताे देवता अनेन जीवेनानानुवय नामपे
याकरवाण’ (छा. उ. ६-३-२) इित । त यद धानमचेतनं

गुणवृयेतृ कयेत, तदेव कृतवात् ‘सेयं देवता’ इित
परामृयेत ; न तदा देवता जीवमाशदेनाभदयात् । जीवाे
ह नाम चेतनः शररायः ाणानां धारयता,
तसेिनवचना । स कथमचेतनय धानयाा भवेत् ।
अाा ह नाम वपम् । नाचेतनय धानय चेतनाे जीवः
वपं भवतमहित । अथ त चेतनं  मुयमीतृ
परगृेत, तय जीववषय अाशदयाेग उपपते । तथा
‘स य एषाेऽणमैतदायमदं सव तसयं स अाा तवमस
ेतकेताे’ (छा. उ. ६-१४-३) इय ‘स अाा’ इित कृतं
सदणमानमाानमाशदेनाेपदय, ‘तवमस ेतकेताे’ इित
चेतनय ेतकेताेरावेनाेपदशित । अेजसाेऽत
वषयवादचेतनवम्, नामपयाकरणादाै च याेयवेनैव
िनदेशात्, न चाशदवकुयवे कारणमतीित युं
कूलवाैणवमीतृवय । तयाेरप
सदधतवापेमेवेतृवम् । सतवाशदा
गाैणमीतृवमयुम् ॥६ ॥

अथाेयेत — अचेतनेऽप धाने भवयाशदः, अानः
सवाथकारवात् ; यथा राः सवाथकारण भृये
भवयाशदः ‘ममाा भसेनः’ इित । धानं ह
पुषयानाे भाेगापवगाै कुवदप
ु कराेित, रा इव भृयः
सधवहादषु वतमानः । अथवैक
एवाशदेतनाचेतनवषयाे भवयित, ‘भूताा’ ‘इयाा’
इित च याेगदशनात् ; यथैक एव याेितःशदः
तवलनवषयः । त कुत एतदाशदादतेरगाैणवमयत
उरं पठित —
7. तिन्न�स्य मो�ोपदेशात् ॥१।१।७॥
न धानमचेतनमाशदालबनं भवतमहित ; ‘स अाा’
इित कृतं सदणमानमादाय, ‘तवमस ेतकेताे’ इित
चेतनय ेतकेताेमाेयतयय तामुपदय,
‘अाचायवापुषाे वेद तय तावदेव चरं याव वमाेयेऽथ
सपये’ (छा. उ. ६-१४-२) इित माेाेपदेशात् । यद चेतनं
धानं सछदवायम् ‘तत् अस’ इित ाहयेत,् मुमुं चेतनं
सतमचेतनाेऽसीित, तदा वपरतवाद शां

पुषयानथायेयमाणं यात् । न त िनदाेषं शाममाणं
कपयतं युम् । यद चाय सताे
मुमुाेरचेतनमनाानमाेयुपदशेमाणभूतं शाम्, स
धानतया अधगाेलाूलयायेन तदां न परयजेत,्
तितरं चाानं न ितपेत ; तथा सित पुषाथाहयेत,
अनथ च ऋछे त् । ताथा वगाथनाेऽहाेादसाधनं
यथाभूतमुपदशित, तथा मुमुाेरप ‘स अाा तवमस
ेतकेताे’ इित यथाभूतमेवाानमुपदशतीित युम् । एवं च
सित तपरशहणमाेातेन सयाभसधय माेाेपदेश
उपपते । अयथा मुये सदातवाेपदेशे,
‘अहमुथमीित वात्’ (एे. अा. २-१-२-६)
इितवसपामदमिनयफलं यात् ; त माेाेपदेशाे
नाेपपेत । ता सदणमयाशदय गाैणवम् । भृये त
वामभृयभेदय यवादुपपाे गाैण अाशदः ‘ममाा
भसेनः’ इित । अप च चाैणः शदाे  इित नैतावता
शदमाणकेऽथे गाैणीकपना याया, सवानााससात् ।
यूं चेतनाचेतनयाेः साधारण अाशदः, तवलनयाेरव

याेितःशद इित, त ; अनेकाथवयायायवात् ।
ताेतनवषय एव मुय अाशदेतनवाेपचारात
ू ादषु
युयते — ‘भूताा’ ‘इयाा’ इित च ।
साधारणवेऽयाशदय न करणमुपपदं वा
कायकमतरे णायतरवृता िनधारयतं शते । न
चााचेतनय िनायकं ककारणमत । कृतं त सदतृ
सहत चेतनः ेतकेतः । न ह चेतनय ेतकेताेरचेतन
अाा सवतीयवाेचाम । ताेतनवषय इहाशद इित
िनीयते । याेितःशदाेऽप लाैककेन याेगेण वलन एव
ढः, अथवादकपतेन त वलनसायेन ताै वृ
इयातः । अथवा पूवसू एवाशदं
िनरतसमतगाैणवसाधारणवाशतया यायाय, ततः वत
एव धानकारणिनराकरणहेतयायेयः — ‘तय
माेाेपदेशात्’ इित । तााचेतनं धानं सछदवायम् ॥७
॥
कुत न धानं सछदवायम् ? —
8. हेयत्वावचनाच्च ॥१।१।८॥
यनाैव धानं सछदवायम्, ‘स अाा तवमस’
इतीहाेपदं यात् ; स तदुपदेशवणादनातया ताे मा
भूदित, मुयमाानमुपदद शां तय हेयवं ूयात् ।
यथाधतीं ददशयषुतसमीपथां थूलां ताराममुयां
थममधतीित ाहयवा, तां यायाय, पादधतीमेव
ाहयित ; तायमाेित ूयात् । न चैवमवाेचत् ।
सााावगितिनैव ह षपाठकपरसमाि यते ।
चशदः ितावराेधायुयदशनाथः । सयप हेयववचने
ितावराेधः सयेत । कारणवाना सव वातमित
ितातम् — ‘उत तमादेशमायः येनाुतꣳ ुतं भवयमतं
मतमवातं वातमित ; कथं नु भगवः स अादेशाे भवतीित’
(छा. उ. ६-१-३) ; ‘यथा साेयैकेन मृपडे न सव मृयं
वातं यााचारणं वकाराे नामधेयं मृकेयेव सयम्’
(छा. उ. ६-१-४) ‘एवं साेय स अादेशाे भवित’ (छा. उ. ६-१-
६) इित वााेपमे वणात् । न च सछदवाये धाने
भाेयवगकारणे हेयवेनाहेयवेन वा वाते भाेृवगाे वाताे

भवित, अधानवकारवााेृवगय । ता धानं
सछदवायम् ॥८ ॥
कुत न धानं सछदवायम् ? —
9. स्वाप्ययात् ॥१।१।९॥
तदेव सछदवायं कारणं कृय ूयते — ‘यैतपुषः
वपित नाम, सता साेय तदा सपाे भवित ; वमपीताे
भवित ; तादेनं वपतीयाचते ; वं पीताे भवित’ (छा.
उ. ६-८-१) इित । एषा ुितः वपतीयेतपुषय लाेकसं
नाम िनव । वशदेनेहााेयते । यः कृतः
सछदवायतमपीताे भवयपगताे भवतीयथः ।
अपपूवयैतेलयाथवं सम्, भवाययावयुपलययाेः
याेगदशनात् ।
मनःचाराेपाधवशेषसबधादयाथागृंतशेषापाे जीवाे
जागित ; तासनावशः वापयनःशदवायाे भवित ;
स उपाधयाेपरमे सषुावथायामुपाधकृतवशेषाभावावािन
लन इवेित ‘वं पीताे भवित’ (छा. उ. ६-८-१) इयुयते ।
यथा दयशदिनवचनं ुया दशतम् — ‘स वा एष अाा

द, तयैतदेव िनम् — यमित ; तादृ यमित’
(छा. उ. ८-३-३) ; यथा वाशनायाेदयाशदवृमूलं दशयित
ुितः — ‘अाप एव तदशतं नयते’ (छा. उ. ६-८-३) ‘तेज
एव तपीतं नयते’ (छा. उ. ६-८-५) इित च ; एवं वमाानं
सछदवायमपीताे भवित इतीममथ वपितनामिनवचनेन
दशयित । न च चेतन अाा अचेतनं धानं वपवेन
ितपेत । यद पुनः धानमेवाीयवावशदेनैवाेयेत,
एवमप चेतनाेऽचेतनमयेतीित वमापेत । ुयतरं च —
‘ाेनाना सपरवाे न बां कन वेद नातरम्’ (बृ. उ.
४-३-२१) इित सषुावथायां चेतने अययं दशयित । अताे
यययः सवेषां चेतनानां तेतनं सछदवायं जगतः
कारणं, न धानम् ॥९ ॥
कुत न धानं जगतः कारणम् ? —
10. गितसामान्यात् ॥१।१।१०॥
यद ताककसमय इव वेदातेवप भा
कारणावगितरभवयत्, चेतनं  जगतः कारणम्,
चदचेतनं धानम्, चदयदेवेित ; ततः

कदाचधानकारणवादानुराेधेनापीयादवणमकपययत् ।
न वेतदत । समानैव ह सवेषु वेदातेषु चेतनकारणावगितः ।
‘यथाेवलतः सवा दशाे वफुला
वितेरेवमेवैतादानः सवे ाणा यथायतनं वितते
ाणेयाे देवा देवे याे लाेकाः’ (काै. उ. ३-३) इित, ‘ताा
एतादान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इित, ‘अात
एवेदं सवम’् (छा. उ. ७-२६-१) इित, ‘अान एष ाणाे
जायते’ (. उ. ३-३) इित च अानः कारणवं दशयत सवे
वेदाताः । अाशद चेतनवचन इयवाेचाम । मह
ामायकारणमेतत्, येदातवाानां चेतनकारणवे
समानगितवम्, चरादनामव पादषु । अताे
गितसामायासवं  जगतः कारणम् ॥१० ॥
कुत सवं  जगतः कारणम् ? —
11. श्रुतत्वाच्च ॥१।१।११॥
वशदेनैव च सव ईराे जगतः कारणमित ूयते,
ेतातराणां माेपिनषद सवमीरं कृय — ‘स कारणं
करणाधपाधपाे न चाय किनता न चाधपः’ (े. उ. ६-

९) इित । तासवं  जगतः कारणम्, नाचेतनं
धानमयेित सम् ॥११ ॥
‘जाय यतः’ इयारय ‘ुतवा’ इयेतदतैः
सूैयायुदातािन वेदातवाािन, तेषां सवः सवशरराे
जगताे जथितलयकारणमयेतयाथय ितपादकवं
यायपूवकं ितपादतम् । गितसामायाेपयासेन च सवे
वेदाताेतनकारणवादन इित यायातम् । अतः परय
थय कमुथानमित, उयते — पं ह ावगयते —
नामपवकारभेदाेपाधवशम्, तपरतं च
सवाेपाधववजतम् । ‘य ह ैतमव भवित तदतर इतरं
पयित’ (बृ. उ. २-४-१४) ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं
पयेत’् (बृ. उ. ४-५-१५) ‘य नायपयित नायणाेित
नायजानाित स भूमाथ यायपयययणाेययजानाित
तदपम् ; याे वै भूमा तदमृतमथ यदपं तयम’् (छा. उ.
७-२४-१) ‘सवाण पाण वचय धीराे नामािन
कृवाभवदयदाते’ (तै. अा. ३-१२-७) ‘िनकलं िनयं
शातं िनरवं िनरनम् । अमृतय परं सेतं

दधेधनमवानलम्’ (े. उ. ६-९) ‘नेित नेित’ (बृ. उ. २-३-६)
‘अथूलमनववमदघम’् (बृ. उ. ३-८-८) ‘यूनमयथानं
सपूणमयत्’ इित चैवं सहशाे वावावषयभेदेन णाे
पतां दशयत वेदातवाािन । तावावथायां ण
उपायाेपासकादलणः सवाे यवहारः । त कािनचण
उपासनाययुदयाथािन, कािनचममुथािन,
कािनचकमसमृथािन । तेषां गुणवशेषाेपाधभेदेन भेदः । एक
एव त परमाेरतैतैगुणवशेषैवश उपायाे यप भवित,
तथाप यथागुणाेपासनमेव फलािन भते ; ‘तं यथा
यथाेपासते तदेव भवित’ इित ुतेः, ‘यथातराेके पुषाे
भवित, तथेतः ेय भवित’ (छा. उ. ३-१४-१) इित च ।
ृते — ‘यं यं वाप रावं यजयते कले बरम् । तं
तमेवैित काैतेय सदा तावभावतः’ (भ. गी. ८-६) इित ।
ययेक अाा सवभूतेषु थावरजमेषु गूढः, तथाप
चाेपाधवशेषतारतयादानः
कूटथिनययैकपयायुराेरमावकृतय
तारतयमैयशवशेषैः ूयते — ‘तय य अाानमावतरां

वेद’ (एे. अा. २-३-२-१) इय । ृतावप —
‘यभूितमसवं ीमदूजतमेव वा । तदेवावगछ वं मम
ं शसवम्’
तेजाेऽ (भ. गी. १०-४) इित य य
वभूयाितशयः, स स ईर इयुपायतया चाेते ।
एवमहायादयमडले हरमयः पुषः सवपााेदयलापर
एवेित वयित । एवम् ‘अाकाशतात्’ (. सू. १-१-२२)
इयादषु यम् । एवं
साेमुकारणमयाानमुपाधवशेषारे णाेपदयमानमयव
वताेपाधसबधवशेषं परापरवषयवेन सदमानं
वागितपयालाेचनया िनणेतयं भवित — यथेहैव तावत्
‘अानदमयाेऽयासात्’ इित । एवमेकमप
ापेताेपाधसबधं िनरताेपाधसबधं चाेपायवेन
ेयवेन च वेदातेषूपदयत इित दशयतं पराे थ अारयते
। य ‘गितसामायात्’ इयचेतनकारणिनराकरणमुम्, तदप
वाातराण वषयाण याचाणेन
वपरतकारणिनषेधेन पते —
६. आनन्दमयािधकरणम्
12. आनन्दमयोऽभ्यासात् ॥१।१।१२॥
तैरयके अमयं ाणमयं मनाेमयं वानमयं
चानुयाायते — ‘ताा एताानमयादयाेऽतर
अाानदमयः’ (तै. उ. २-५-१) इित । त संशयः —
कमहानदमयशदेन परमेव ाेयते, यकृतम् ‘सयं
ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१) इित, कं
वामयादवणाेऽथातरमित । कं तावाम् ?
णाेऽथातरममुय अाानदमयः यात् । कात् ?
अमयामुयावाहपिततवात् । अथाप
यासवातरवादानदमयाे मुय एवाेित ; न
यायावयवयाेगाछाररववणा । मुयेदाा या
यादसंपशः यात् । इह त ‘तय यमेव शरः’ (तै. उ.
२-५-१) इयाद ूयते । शाररवं च ूयते — ‘तयैष एव
शारर अाा यः पूवय’ इित । तय पूवय वानमययैष
एव शारर अाा य एष अानदमय इयथः । न च सशररय
सतः यायसंपशाे वारयतं शः । तासंसायेवानदमय
अाेयेवं ाे, इदमुयते —

‘अानदमयाेऽयासात्’ । पर एवाानदमयाे भवतमहित ।
कुतः ? अयासात् । परेव ायानदशदाे
बकृवाेऽययते । अानदमयं तय ‘रसाे वै सः’ (तै. उ.
२-७-१) इित तयैव रसवमुा, उयते — ‘रसꣳ ेवायं
लवानदभवित । काे ेवायाकः ायात् । यदेष अाकाश
अानदाे न यात् । एष ेवानदयाित’ (तै. उ. २-७-१) (तै.
उ. २-७-१) ‘सैषानदय मीमाꣳसा भवित’ (तै. उ. २-८-२)
‘एतमानदमयमाानमुपसामित’ (तै. उ. २-८-५) ‘अानदं
णाे वा बभेित कुतन’ (तै. उ. २-९-१) इित ;
‘अानदाे ेित यजानात्’ (तै. उ. ३-६-१) इित च । ुयतरे
च ‘वानमानदं ’ (बृ. उ. ३-९-२८) इित
येवानदशदाे ः । एवमानदशदय बकृवाे
ययासादानदमय अाा ेित गयते ।
यूममयामुयावाहपिततवादानदमययायमुयवम
ित, नासाै दाेषः, अानदमयय सवातरवात् । मुयमेव
ाानमुपदद शां लाेकबुमनुसरत्, अमयं
शररमनाानमयतमूढानामावेन समनू

मूषािनषतताादितमावताेऽतरं तताेऽतरमयेवं पूवेण
पूवेण समानमुरमुरमनाानमाेित ाहयत्,
ितपसाैकयापेया सवातरं
मुयमानदमयमाानमुपददेशेित तरम् । यथाधतीदशने
बवप तारावमुयावधतीषु दशतास, या अया दयते
सा मुयैवाधती भवित ; एवमहायानदमयय
सवातरवाुयमावम् । यु ूषे, यादनां
शरवादकपनानुपपा मुययान इित —
अतीतानतराेपाधजिनता सा ; न वाभावकयदाेषः ।
शाररवमयानदमययामयादशररपरपरया दयमानवात्
; न पुनः साादेव शाररवं संसारवत् । तादानदमयः पर
एवाा ॥१२ ॥
13. िवकारशब्दान्नेित चेन्न प्राचुयार्त् ॥१।१।१३॥
अाह — नानदमयः पर अाा भवतमहित ; कात् ?
वकारशदात् ; कृितवचनादयमयः शदाे वकारवचनः
समधगतः ‘अानदमयः’ इित, मयटाे वकाराथवात् ;
तादमयादशदवकारवषय एवायमानदमयशद इित चेत्,

न ; ाचुयाथेऽप मयटः रणात् । ‘तकृतवचने मयट् ’ (पा.
सू. ५-४-२) इित ह चुरतायामप मयट् यते ; यथा
‘अमयाे यः’ इयचुर उयते, एवमानदचुरं
ानदमयमुयते । अानदचुरवं च णाे
मनुयवादारयाेररथाने शतगुण अानद इयुा
ानदय िनरितशयवावधारणात् । तााचुयाथे मयट्
॥१३ ॥
14. तद्धेतुव्यपदेशाच्च ॥१।१।१४॥
इत ाचुयाथे मयट् ; यादानदहेतवं णाे
यपदशित ुितः — ‘एष ेवानदयाित’ इित —
अानदयतीयथः । याे यानानदयित स चुरानद इित
सं भवित ; यथा लाेके याेऽयेषां धिनकवमापादयित स
चुरधन इित गयते, तत् । तााचुयाथेऽप मयटः
सवादानदमयः पर एवाा ॥१४ ॥
15. मान्त्रविणर्कमेव च गीयते ॥१।१।१५॥
इतानदमयः पर एवाा ; यात् ‘वदााेित परम्’
(तै. उ. २-१-१) इयुपय, ‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-

१-१) इये यत्  कृतं
सयानानतवशेषणैिनधारतम्, यादाकाशादमेण
थावरजमािन भूतायजायत, य भूतािन सृा तायनुवय
गुहायामवथतं सवातरम्, यय वानाय ‘अयाेऽतर अाा’
‘अयाेऽतर अाा’ इित ातम्, तावणकमेव ेह
गीयते — ‘अयाेऽतर अाानदमयः’ (तै. उ. २-५-१) इित ।
माणयाेैकाथवं युम्, अवराेधात् । अयथा ह
कृतहानाकृतये याताम् । न चामयादय
इवानदमयादयाेऽतर अााभधीयते । एतैव च ‘सैषा
भागवी वाणी वा’ (तै. उ. ३-६-१) — ‘अानदाे ेित
यजानात्’ (तै. उ. ३-६-१) इित । तादानदमयः पर एवाा
॥१५ ॥
16. नेतरोऽनुपप�ेः ॥१।१।१६॥
इतानदमयः पर एवाा, नेतरः ; इतर ईरादयः
संसार जीव इयथः । न जीव अानदमयशदेनाभधीयते ।
कात् ? अनुपपेः । अानदमयं ह कृय ूयते —
‘साेऽकामयत । ब यां जायेयेित । स तपाेऽतयत । स

तपतवा । इदꣳ सवमसृजत । यददं क’ (तै. उ. २-६-१)
इित । त ाशरराुपेरभयानम्, सृयमानानां च
वकाराणां ु रयितरे कः, सववकारसृ न
परादानाेऽयाेपपते ॥१६ ॥
17. भेदव्यपदेशाच्च ॥१।१।१७॥
इत नानदमयः संसार ; यादानदमयाधकारे ‘रसाे वै
सः । रसꣳ ेवायं लवानद भवित’ (तै. उ. २-७-१) इित
जीवानदमयाै भेदेन यपदशित । न ह लधैव लधयाे भवित
। कथं तह ‘अाावेयः’ ‘अालाभा परं वते’ इित
ुितृती, यावता न लधैव लधयाे भवतीयुम् ? बाढम् —
तथायानाेऽयुताभावयैव सततवानवबाेधिनमाे
मयैव देहादवनास अाविनयाे लाैककाे ः । तेन
देहादभूतयानाेऽप अाा — अनवः ‘अवेयः’,
अलधः ‘लधयः’, अुतः ‘ाेतयः’, अमतः ‘मतयः’,
अवातः ‘वातयः’ — इयादभेदयपदेश उपपते ।
ितषयत एव त परमाथतः सवापरमेरादयाे ा ाेता
वा ‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ. उ. ३-७-२३) इयादना ।

परमेरत अवाकपताछारराकतभाेुः वानाायात्
अयः ; यथा मायावनमखधरासूेणाकाशमधराेहतः स एव
मायावी परमाथपाे भूमाेऽयः ; यथा वा
घटाकाशादुपाधपरछादनुपाधपरछ अाकाशाेऽयः ।
ईशं च वानापरमाभेदमाय ‘नेतराेऽनुपपेः’
‘भेदयपदेशा’ इयुम् ॥
१७ ॥
18. कामाच्च नानुमानापे�ा ॥१।१।१८॥
अानदमयाधकारे च ‘साेऽकामयत ब यां जायेयेित’
(तै. उ. २-६-१) इित कामयतृविनदेशात् नानुमािनकमप
सांयपरकपतमचेतनं धानमानदमयवेन कारणवेन वा
अपेतयम् । ‘ईतेनाशदम्’ (. सू. १-१-५) इित
िनराकृतमप धानं पूवसूाेदातां कामयतृवुितमाय
सापुनिनरायते गितसामायपनाय ॥१८ ॥
19. अिस्मन्नस्य च तद्योगं शािस्त ॥१।१।१९॥
इत न धाने जीवे वानदमयशदः ;
यादानदमये कृत अािन, ितबुयाय जीवय,

ताेगं शात — तदाना याेगताेगः, तावापः,
मुरयथः — ताेगं शात शाम् — ‘यदा ेवैष
एतयेऽनायेऽिनेऽिनलयनेऽभयं ितां वदते ।
अथ साेऽभयं गताे भवित । यदा ेवैष एतदरमतरं कुते
। अथ तय भयं भवित’ (तै. उ. २-७-१) (तै. उ. २-७-१)
इित । एतदुं भवित —
यदैतानदमयेऽपमयतरमतादायपं पयित, तदा
संसारभया िनवतते ; यदा वेतानदमये िनरतरं
तादायेन ितितित, तदा संसारभयावतत इित । त
परमापरहे घटते, न धानपरहे जीवपरहे वा ।
तादानदमयः परमाेित थतम् ॥१९ ॥
इदं वह वयम् — ‘स वा एष पुषाेऽरसमयः’ (तै.
उ. २-१-१) ‘ताा एतादरसमयादयाेऽतर अाा
ाणमयः’ (तै. उ. २-२-१) तात् ‘अयाेऽतर अाा
मनाेमयः’ (तै. उ. २-३-१) तात् ‘अयाेऽतर अाा
वानमयः’ (तै. उ. २-४-१) इित च वकाराथे मयट् वाहे
सित, अानदमय एवाकादधजरतीययायेन कथमव मयटः

ाचुयाथवं वषयवं चाीयत इित ।
मावणकाधकारादित चेत्, न ; अमयादनामप तह
वसः । अाह — युममयादनामवम्,
ताादातरयातरयाययाययान उयमानवात् ;
अानदमयाु न कदय अातर अााेयते ; तेनानदमयय
वम्, अयथा कृतहानाकृतयासादित । अाेयते
— ययमयादय इवानदमयात् ‘अयाेऽतर अाा’ इित
न ूयते, तथाप नानदमयय वम् ; यत अानदमयं
कृय ूयते — ‘तय यमेव शरः, माेदाे दणः पः,
माेद उरः पः, अानद अाा,  पुछं िता’ (तै. उ.
२-५-१) इित । त येह मवणे कृतम् ‘सयं ानमनतं
’ (तै. उ. २-१-१) इित, तदह ‘ पुछं िता’ इयुयते
। तजापयषयैवामयादय अानदमयपयताः प काेशाः
कयते । त कुतः कृतहानाकृतयासः ।
नवानदमययावयववेन ‘ पुछं िता’ इयुयते,
अमयादनामव ‘इदं पुछं िता’ इयाद ; त कथं णः
वधानवं शं वातम् ? कृतवादित ूमः ।

नवानदमयावयववेनाप ण वायमाने न कृतवं हीयते,
अानदमयय वादित ; अाेयते — तथा सित तदेव 
अानदमय अाा अवयवी, तदेव च  पुछं िता अवयव
इयसामयं यात् । अयतरपरहे त युम् ‘ पुछं
िता’ इयैव िनदेश अायतम्, शदसंयाेगात् ;
नानदमयवाे, शदसंयाेगाभावादित । अप च  पुछं
ितेयुेदमुयते — ‘तदयेष ाेकाे भवित । असेव स
भवित । असेित वेद चेत् । अत ेित चेेद । सतमेनं
तताे वदुः’ (तै. उ. २-६-१) इित । अं
ाेकेऽननुकृयानदमयं ण एव
भावाभाववेदनयाेगुणदाेषाभधानायते — ‘ पुछं िता’
इय ण एव वधानवमित । न चानदमययानाे
भावाभावाशा युा, यमाेदादवशयानदमयय
सवलाेकसवात् । कथं पुनः वधानं स अानदमयय
पुछवेन िनदयते — ‘ पुछं िता’ इित ? नैष दाेषः ।
पुछवपुछम्, िता परायणमेकनीडं लाैककयानदजातय
ानदः इयेतदनेन ववयते, नावयववम् ;

‘एतयैवानदयायािन भूतािन माामुपजीवत’ (बृ. उ. ४-३-
३२) इित ुयतरात् । अप चानदमयय वे
यावयववेन सवशेषं ायुपगतयम् ; िनवशेषं त 
वाशेषे ूयते, वानसयाेरगाेचरवाभधानात् — ‘यताे वाचाे
िनवतते । अाय मनसा सह । अानदं णाे वान् । न
बभेित कुतन’ (तै. उ. २-९-१) इित । अप चानदचुर
इयुे दुःखातवमप गयते ; ाचुयय लाेके
ितयाेयपवापेवात् । तथा च सित ‘य नायपयित,
नायणाेित, नायजानाित, स भूमा’ (छा. उ. ७-२४-१)
इित भू ण तितराभावुितपयेत । ितशररं च
यादभेदादानदमयय भवम् ;  त न ितशररं
भते, ‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१) इयानयुतेः
‘एकाे देवः सवभत
ू ष
े ु गूढः सवयापी सवभत
ू ातराा’ (े. उ.
६-११) इित च ुयतरात् । न चानदमययायासः ूयते ।
ाितपदकाथमामेव ह सवाययते — ‘रसाे वै सः । रसꣳ
ेवायं लवानद भवित । काे ेवायाकः ायात् । यदेष
अाकाश अानदाे न यात्’ (तै. उ. २-७-१) (तै. उ. २-७-१)

‘सैषानदय मीमाꣳसा भवित’ (तै. उ. २-८-२) ‘अानदं
णाे वा बभेित कुतनेित’ (तै. उ. २-९-१) ‘अानदाे
ेित यजानात्’ (तै. उ. ३-६-१) इित च । यद
चानदमयशदय वषयवं िनतं भवेत्, तत
उरे वानदमायाेगेवयानदमयायासः कयेत ; न
वानदमयय वमत, यशरवादभहेतभरयवाेचाम ;
तायतरे ‘वानमानदं ’ (बृ. उ. ३-९-२८)
इयानदाितपदकय ण याेगदशनात्, ‘यदेष अाकाश
अानदाे न यात्’ (तै. उ. २-७-१) इित वषयः याेगाे न
वानदमयायास इयवगतयम् । यवयं
मयडतयैवानदमयशदयायासः
‘एतमानदमयमाानमुपसामित’ (तै. उ. २-८-५) इित, न
तय वषयवमत ;
वकारानामेवामयादनामनानामुपसमतयानां वाहे
पठतवात् । नवानदमययाेपसमतययामयादवदवे
सित नैव वदुषाे ािः फलं िनदं भवेत् । नैष दाेषः,
अानदमयाेपसमणिनदेशेनैव वदुषः पुछिताभूताेः

फलय िनदवात्, ‘तदयेष ाेकाे भवित’ ‘यताे वाचाे
िनवतते’ इयादना च पमानवात् । या
वानदमयसधाने ‘साेऽकामयत ब यां जायेयेित’ (तै. उ.
२-६-१) इतीयं ुितदाता, सा ‘ पुछं िता’ इयनेन
सहततरे ण णा सबयमाना नानदमयय तां
ितबाेधयित । तदपेवााेरय थय ‘रसाे वै सः’ (तै. उ.
२-७-१) इयादेनानदमयवषयता । ननु ‘साेऽकामयत’ इित
ण पुंलिनदेशाे नाेपपते । नायं दाेषः, ‘ताा
एतादान अाकाशः सूतः’ इय पुंलेनायाशदेन
णः कृतवात् । यु भागवी वाणी वा — ‘अानदाे
ेित यजानात्’ (तै. उ. ३-६-१) इित, तयां
मयडवणायशरवावणा युमानदय वम् ।
तादणुमामप वशेषमनाय न वत एव यशरवाद
ण उपपते । न चेह सवशेषं  ितपपादयषतम्,
वानसगाेचराितमुतेः । तादमयादववानदमयेऽप
वकाराथ एव मयट् वेयः, न ाचुयाथः ॥

सूाण वेवं यायेयािन — ‘ पुछं िता’ इय
कमानदमयावयववेन  ववयते, उत वधानवेनेित ।
पुछशदादवयववेनेित ाे, उयते — अानदमयाेऽयासात्
— अानदमय अाा इय ‘ पुछं िता’ इित
वधानमेव ाेपदयते ; अयासात् ‘असेव स भवित’
इयगमनाेके ण एव केवलयाययमानवात् ।
वकारशदाेित चे ाचुयात् —
वकारशदेनावयवशदाेऽभेतः ; पुछमयवयवशदा
वधानवं ण इित यदुम्, तय परहाराे वयः ;
अाेयते — नायं दाेषः, ाचुयादयवयवशदाेपपेः ; ाचुय
ायापः, अवयवाये वचनमयथः ; अमयादनां ह
शरअादषु पुछातेववयवेषूेवानदमययाप
शरअादयवयवातरायुा अवयवायापया ‘ पुछं
िता’ इयाह, नावयवववया ; यकारणम् ‘अयासात्’ इित
वधानवं णः समथतम् । तेतयपदेशा — सवय ह
वकारजातय सानदमयय कारणवेन  यपदयते —
‘इदꣳ सवमसृजत, यददं क’ (तै. उ. २-६-१) इित । न च

कारणं स ववकारयानदमयय मुयया वृयावयव
उपपते । अपरायप सूाण यथासवं
पुछवािनदयैव ण उपपादकािन यािन ॥१२ – १९
॥
७. अन्तरिधकरणम्
20. अन्तस्तद्धम�पदेशात् ॥१।१।२०॥
इदमाायते — ‘अथ य एषाेऽतरादये हरमयः पुषाे
यते हरयमुहरयकेश अा णखासव एव सवणः’ (छा.
उ. १-६-६) ‘तय यथा कयासं पुडरकमेवमणी तयाेदित
नाम स एष सवे यः पाय उदत उदेित ह वै सवेयः
पायाे य एवं वेद ... इयधदैवतम्’ (छा. उ. १-६-७) (छा.
उ. १-६-८) ‘अथायाम् ... अथ य एषाेऽतरण पुषाे
यते’ (छा. उ. १-७-१) (छा. उ. १-७-५) इयाद । त
संशयः — कं वाकमाितशयवशाााेकषः कसंसार
सूयमडले चष चाेपायवेन ूयते, कं वा िनयसः
परमेर इित । कं तावाम् ? संसारित । कुतः ?
पवववणात् । अादयपुषे तावत् ‘हरयमुः’ इयाद

पमुदातम् ; अपुषेऽप तदेवाितदेशेन ायते ‘तयैतय
तदेव पं यदमुय पम्’ इित । न च परमेरय पववं
युम्, ‘अशदमपशमपमययम्’ (क. उ. १-३-१५) इित
ुतेः ; अाधारवणा — ‘य एषाेऽतरादये य
एषाेऽतरण’ इित । न नाधारय वमहमितय
सवयापनः परमेरयाधार उपदयेत । ‘स भगवः
कितत इित वे मह’ (छा. उ. ७-२४-१) इित
‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा. १०-६-३-२) इित च
ुती भवतः । एेयमयादाुते — ‘स एष ये चामुापरााे
लाेकातेषां चेे देवकामानां च’ (छा. उ. १-६-८)
इयादयपुषय एेयमयादा ; ‘स एष ये चैतादवााे
लाेकातेषां चेे मनुयकामानां च’ (छा. उ. १-७-६)
इयपुषय । न च परमेरय मयादावदैय युम् ; ‘एष
सवेर एष भूताधपितरे ष भूतपाल एष सेतवधरण एषां
लाेकानामसंभद
े ाय’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयवशेषुतेः ।
ताायादययाेरतः परमेर इयेवं ाे ूमः —

अततमाेपदेशात् इित । ‘य एषाेऽतरादये’ ‘य
एषाेऽतरण’ इित च ूयमाणः पुषः परमेर एव, न
संसार । कुतः ? तमाेपदेशात् । तय ह परमेरय धमा
इहाेपदाः । तथा — ‘तयाेदित नाम’ इित ावयवा
तयादयपुषय नाम ‘स एष सवेयः पाय उदतः’ इित
सवपाापगमेन िनव । तदेव च कृतिनवचनं
नामापुषयायितदशित — ‘याम ताम’ इित ।
सवपाापगम परमान एव ूयते — ‘य अाापहतपाा’
(छा. उ. ८-७-१) इयादाै । तथा चाषे पुषे ‘सैव ऋक्
तसाम तदुथं तजुत’ इित ऋसामााकतां
िनधारयित । सा च परमेरयाेपपते,
सवकारणवासवाकवाेपपेः । पृथययााके
चाधदैवतमृसामे, वााणााके चायामनुयाह —
‘तय साम च गेणाै’ इयधदैवतम् । तथायामप —
‘यावमुय गेणाै ताै गेणाै’ इित । त सवाकवे
सयेवाेपपते । ‘त इमे वीणायां गाययेतं ते गायत
ताे धनसनयः’ (छा. उ. १-७-६) इित च लाैककेवप

गानेवयैव गीयमानवं दशयित । त परमेरपरह एव
घटते — ‘यभूितमसवं ीमदूजतमेव वा । तदेवावगछ
वं मम ं सवम्’
तेजाेश (भ. गी. १०-४१) इित
भगवतादशनात् । लाेककामेशतृवमप िनरुशं ूयमाणं
परमेरं गमयित । यूं हरयमुवादपवववणं
परमेरे नाेपपत इित, अ ूमः —
यापरमेरयापीछावशाायामयं पं साधकानुहाथम्,
‘माया ेषा मया सृा यां पयस नारद । सवभूतगुणैयुं
मैवं मां ातमहस’ इित रणात् । अप च, य त
िनरतसववशेषं पारमेरं पमुपदयते, भवित त शाम्
‘अशदमपशमपमययम्’ (क. उ. १-३-१५) इयाद ।
सवकारणवाु वकारधमैरप कैशः परमेर उपायवेन
िनदयते — ‘सवकमा सवकामः सवगधः सवरसः’ (छा. उ.
३-१४-२) इयादना । तथा हरयमुवादिनदेशाेऽप
भवयित । यदयाधारवणा परमेर इित, अाेयते —
वमहमितयायाधारवशेषाेपदेश उपासनाथाे भवयित ;
सवगतवाणाे याेमवसवातरवाेपपेः ।

एेयमयादावणमययााधदैवतवभागापेमुपासनाथमेव ।
तापरमेर एवायादययाेरतपदयते ॥२० ॥
21. भेदव्यपदेशाच्चान्यः ॥१।१।२१॥
अत चादयादशरराभमािनयाे जीवेयाेऽय
ईराेऽतयामी — ‘य अादये ितादयादतराे यमादयाे न
वेद ययादयः शररं य अादयमतराे यमययेष त
अाातयायमृतः’ (बृ. उ. ३-७-९) इित ुयतरे
भेदयपदेशात् । त ह ‘अादयादतराे यमादयाे न वेद’ इित
वेदतरादयाानानाेऽयाेऽतयामी पं िनदयते । स
एवेहायतरादये पुषाे भवतमहित, ुितसामायात् ।
तापरमेर एवेहाेपदयत इित सम् ॥२१ ॥
८. आकाशािधकरणम्
22. आकाशस्तिल्लङ्गात् ॥१।१।२२॥
इदमामनत ‘अय लाेकय का गितरयाकाश इित
हाेवाच सवाण ह वा इमािन भूतायाकाशादेव समुपत
अाकाशं यतं ययाकाशाे ेवै याे यायानाकाशः परायणम्’
(छा. उ. १-९-१) इित । त संशयः — कमाकाशशदेन परं

ाभधीयते, उत भूताकाशमित । कुतः संशयः ? उभय
याेगदशनात् । भूतवशेषे तावससाे लाेकवेदयाेराकाशशदः
। यप चयुयमानाे यते, य
वाशेषवशादसाधारणगुणवणाा िनधारतं  भवित —
यथा ‘यदेष अाकाश अानदाे न यात्’ (तै. उ. २-७-१) इित
‘अाकाशाे वै नाम नामपयाेिनवहता ते यदतरा त’ (छा.
उ. ८-१४-१) इित चैवमादाै । अतः संशयः । कं पुनर युम्
? भूताकाशमित । कुतः ? त सतरेण याेगेण शीं
बुमाराेहित । न चायमाकाशशद उभयाेः साधारणः शाे
वातम्, अनेकाथवसात् । ताण गाैण एव
अाकाशशदाे भवतमहित । वभुवादभह बभधमैः
सशमाकाशेन  भवित । न च मुयसवे गाैणाेऽथाे
हणमहित । सवित चेह मुययैवाकाशय हणम् । ननु
भूताकाशपरहे वाशेषाे नाेपपते — ‘सवाण ह वा इमािन
भूतायाकाशादेव समुपते’ इयादः ; नैष दाेषः,
भूताकाशयाप वावादमेण कारणवाेपपेः । वायते ह
— ‘ताा एतादान अाकाशः सूत

अाकाशाायुवायाेरः’ (तै. उ. २-१-१) इयाद ।
यायवपरायणवे अप भूतातरापेयाेपपेते भूताकाशयाप
। तादाकाशशदेन भूताकाशय हणमयेवं ाे ूमः —
अाकाशतात् । अाकाशशदेनेह णाे हणं युम् ।
कुतः ? तात् । परय ह ण इदं लम् — ‘सवाण ह
वा इमािन भूतायाकाशादेव समुपते’ इित । परा
णाे भूतानामुपरित वेदातेषु मयादा । ननु
भूताकाशयाप वावादमेण कारणवं दशतम् । सयं
दशतम् । तथाप मूलकारणय णाेऽपरहात्,
अाकाशादेवेयवधारणं सवाणीित च भूतवशेषणं नानुकूलं यात्
। तथा ‘अाकाशं यतं यत’ इित लम्, ‘अाकाशाे
ेवैयाे यायानाकाशः परायणम्’ इित च यायवपरायणवे ।
यायवं नापेकं परमायेवैकाातम् —
‘यायापृथया यायानतराायादवाे यायानेयाे
लाेकेयः’ (छा. उ. ३-१४-३) इित । तथा परायणवमप
परमकारणवापरमायेव उपपतरं भवित । ुित —
‘वानमानदं  राितदातः परायणम्’ (बृ. उ. ३-९-२८) इित

। अप चातववदाेषेण शालावयय पं िनदवा, अनतं
कुकामेन जैवलनाकाशः परगृहीतः ; तं चाकाशमुथे
सपााेपसंहरित — ‘स एष पराेवरयानुथः स एषाेऽनतः’
(छा. उ. १-९-२) इित । तानयं लम् । यपुनं
भूताकाशं सबले न थमतरं तीयत इित, अ ूमः —
थमतरं तीतमप साशेषगतागुणाा न परगृते ।
दशत ययाकाशशदः ‘अाकाशाे वै नाम
नामपयाेिनवहता’ (छा. उ. ८-१४-१) इयादाै ।
तथाकाशपयायवाचनामप ण याेगाे यते — ‘ऋचाे
अरे परमे याेमन् यदेवा अध वे िनषेदःु ’ (ऋ. सं. १-
१६४-३९) ‘सैषा भागवी वाणी वा परमे याेमितता’
(तै. उ. ३-६-१) ‘ॐ कं  खं ’ (छा. उ. ४-१०-५) ‘खं
पुराणम्’ (बृ. उ. ५-१-१) इित चैवमादाै । वााेपमेऽप
वतमानयाकाशशदय वाशेषवशाुा वषयवावधारणा
। ‘अरधीतेऽनुवाकम्’ इित ह वााेपमगताेऽयशदाे
माणवकवषयाे यते । तादाकाशशदं ेित सम् ॥२२
॥

९. प्राणािधकरणम्
23. अत एव प्राणः ॥१।१।२३॥
उथे — ‘ताेतया देवता तावमवाया’ इयुपय
ूयते — ‘कतमा सा देवतेित, ाण इित हाेवाच, सवाण ह वा
इमािन भूतािन ाणमेवाभसंवशत, ाणमयुहते, सैषा
देवता तावमवाया’ (छा. उ. १-११-४) (छा. उ. १-११-५)
इित । त संशयिनणयाै पूववदेव याै । ‘ाणबधनं ह
साेय मनः’ (छा. उ. ६-८-२) ‘ाणय ाणम्’ (बृ. उ. ४-४-
१८) इित चैवमादाै वषयः ाणशदाे यते ; वायुवकारे त
सतराे लाेकवेदयाेः ; अत इह ाणशदेन कतरयाेपादानं
युमित भवित संशयः । कं पुनर युम् ? वायुवकारय
पवृेः ाणयाेपादानं युम् । त ह सतरः ाणशद
इयवाेचाम । ननु पूववदहाप ताण एव हणं युम् ।
इहाप ह वाशेषे भूतानां संवेशनाेमनं पारमेरं कम
तीयते । न, मुयेऽप ाणे भूतसंवेशनाेमनय दशनात् । एवं
ाायते — ‘यदा वै पुषः वपित ाणं तह वागयेित ाणं
चः ाणं ाें ाणं मनः, स यदा बुयते ाणादेवाध

पुनजायते’ (श. ा. १०-३-३-६) इित । यं चैतत् —
वापकाले ाणवृावपरल यमानायामयवृयः परल यते,
बाेधकाले च पुनः ादुभवतीित । इयसारवा
भूतानामवाे मुये ाणेऽप भूतसंवेशनाेमनवाद वाशेषः
। अप चादयाेऽं चाेथितहारयाेदेवते तावदेवतायाः
ाणयानतरं िनदयेते ; न च तयाेवमत ; तसामाया
ाणयाप न वमयेवं ाे सूकार अाह —
अत एव ाणः इित । तादित पूवसूे िनदम् । अत
एव तााणशदमप परं  भवतमहित । ाणयाप ह
लसबधः ूयते — ‘सवाण ह वा इमािन भूतािन
ाणमेवाभसंवशत ाणमयुहते’ (छा. उ. १-११-५) इित ।
ाणिनमाै सवेषां भूतानामुपलयावुयमानाै ाणय तां
गमयतः । ननूं मुयाणपरहेऽप
संवेशनाेमनदशनमवम्, वापबाेधयाेदशनादित ।
अाेयते — वापबाेधयाेरयाणामेव केवलानां ाणायं
संवेशनाेमनं यते, न सवेषां भूतानाम् ; इह त सेयाणां
सशरराणां च जीवावानां भूतानाम्, ‘सवाण ह वा इमािन

भूतािन’ इित ुतेः । यदाप भूतुितमहाभूतवषया परगृते,
तदाप लवमवम् । ननु सहाप वषयैरयाणां
वापबाेधयाेः ाणेऽययं ाणा भवं णुमः — ‘यदा सः
वं न कन पययथााण एवैकधा भवित तदैनं
वासवैन
 ामभः सहायेित’ (काै. उ. ३-३) इित । ताप
तााणशदं ैव ।
यपुनमादयसधानााणयावमित, तदयुम् ;
वाशेषबले न ाणशदय वषयतायां तीयमानायां
सधानयाककरवात् । यपुनः ाणशदय पवृाै
सतरवम्, तदाकाशशदयेव ितवधेयम् । तासं
तावदेवतायाः ाणय वम् ॥
अ केचदुदाहरत — ‘ाणय ाणम्’ ‘ाणबधनं ह
साेय मनः’ इित च । तदयुम् ; शदभेदाकरणा
संशयानुपपेः । यथा पतः पतेित याेगे, अयः पता
षीिनदात् थमािनदः, पतः पता इित गयते ; तत्
‘ाणय ाणम्’ इित शदभेदासााणात् अयः ाणय
ाण इित िनीयते । न ह स एव तयेित भेदिनदेशाहाे भवित

। यय च करणे याे िनदयते नामातरे णाप स एव त
करणी िनद इित गयते ; यथा याेिताेमाधकारे ‘वसते
वसते याेितषा यजेत’ इय याेितःशदाे याेिताेमवषयाे
भवित, तथा परय णः करणे ‘ाणबधनं ह साेय मनः’
इित ुतः ाणशदाे वायुवकारमां कथमवगमयेत् । अतः
संशयावषयवाैतदुदाहरणं युम् । तावदेवतायां त ाणे
संशयपूवपिनणया उपपादताः ॥२३ ॥
१०. ज्योित�रणािधकरणम्
24. ज्योित�रणािभधानात् ॥१।१।२४॥
इदमामनत — ‘अथ यदतः पराे दवाे याेितदयते
वतः पृेषु सवतः पृे वनुमेष
ू मेषु लाेकेवदं वाव
तददमतः पुषे याेितः’ (छा. उ. ३-१३-७) इित ।
त संशयः — कमह याेितःशदेनादयादकं
याेितरभधीयते, कं वा पर अाा इित ।
अथातरवषययाप ाणशदय तावषयवमुम् ।
इह त तमेवात नातीित वचायते । कं तावाम् ?
अादयादकमेव याेितःशदेन परगृत इित । कुतः ?

सेः । तमाे याेितरित हीमाै शदाै परपरितवषयाै
साै । चवृेिनराेधकं शावरादकं तम उयते । तया
एवानुाहकमादयादकं याेितः । तथा ‘दयते’ इतीयमप
ुितरादयादवषया सा । न ह पादहीनं  दयत
इित मुयां ुितमहित । ुमयादवुते । न ह
चराचरबीजय णः सवाकय ाैमयादा युा ; कायय
त याेितषः परछय ाैमयादा यात् । ‘पराे दवाे
याेितः’ इित च ाणम् । ननु काययाप याेितषः सव
गयमानवाम
ु यादाववमसमसम् । अत तिवृकृतं तेजः
थमजम् । न, अिवृकृतय तेजसः याेजनाभावादित ।
इदमेव याेजनं यदुपायवमित चेत्, न ;
याेजनातरयुयैवादयादेपायवदशनात्, ‘तासां िवृतं
िवृतमेकैकां करवाण’ (छा. उ. ६-३-३) इित चावशेषुतेः ।
न चािवृकृतयाप तेजसाे ुमयादवं सम् । अत तह
िवृकृतमेव तेजाे याेितःशदम् । ननूमवागप
दवाेऽवगयतेऽयादकं याेितरित ; नैष दाेषः ; सवाप
गयमानय याेितषः ‘पराे दवः’ इयुपासनाथः

देशवशेषपरहाे न वयते । न त िनदेशयाप णः
देशवशेषकपना भागनी । ‘सवतः पृेवनुमेषूमेषु लाेकेषु’
इित चाधारबवुितः काये याेितयुपपतेतराम् । ‘इदं वाव
तददमतः पुषे याेितः’ (छा. उ. ३-१३-७) इित च
काैेये याेितष परं याेितरययमानं यते ।
सायिनमाायासा भवत — यथा ‘तय भूरित शर
एकं ह शर एकमेतदरम्’ (बृ. उ. ५-५-३) इित । काैेयय
त याेितषः समवम् । ‘तयैषा ः’ (छा. उ. ३-१३-
७) ‘तयैषा ुितः’ इित चाैयघाेषवशवय वणात् ।
ृ ं च ुतं चेयुपासीत’ इित च ुतेः । ‘चयः ुताे
‘तदेत
भवित य एवं वेद’ (छा. उ. ३-१३-८) इित
चापफलवणादवम् । महते ह फलाय ाेपासनमयते
। न चायदप कववाे ाणाकाशवाेितषाेऽत
लम् । न च पूवप वाे  िनदमत, ‘गायी
वा इदꣳ सव भूतम्’ इित छदाेिनदेशात् । अथाप
कथपूववाे  िनदं यात्, एवमप न तयेह
यभानमत । त ह ‘िपादयामृतं दव’ (छा. उ. ३-

१२-१) (छा. उ. ३-१२-६) इित ाैरधकरणवेन ूयते ; अ
पुनः ‘पराे दवाे याेितः’ इित ाैमयादावेन । तााकृतं
याेितरह ामयेवं ाे ूमः —
याेितरह  ाम् । कुतः ? चरणाभधानात्,
पादाभधानादयथः । पूवह वाे चतपा िनदम् —
‘तावानय महमा तताे यायाꣳ पूषः । पादाेऽय सवा
भूतािन िपादयामृतं दव’ (छा. उ. ३-१२-६) इयनेन मेण
। त यतपदाे णपादमृतं ुसबधपं िनदम्,
तदेवेह ुसबधादमित यभायते । तपरयय
ाकृतं याेितः कपयतः कृतहानाकृतये सयेयाताम् ।
न केवलं याेितवा एव ानुवृः ; परयामप
शाडयवायामनुवितयते  । तादह येितरित 
ितपयम् । यूम् — ‘याेितदयते’ इित चैताै शदाै
काये याेितष सावित, नायं दाेषः ; करणाावगमे
सयनयाेः शदयाेरवशेषकवात्, दयमानकाययाेितपलते
यप याेगसवात् ; ‘येन सूयतपित तेजसेः’ (तै. ा.
३-१२-९-७) इित च मवणात् । या, नायं

याेितःशदवृेरेवानुाहके तेजस वतते, अयाप
याेगदशनात् — ‘वाचैवायं याेितषाते’ (बृ. उ. ४-३-५) ‘मनाे
याेितजुषताम्’ (तै. ा. १-६-३-३) इित च ।
ताकयचदवभासकं ताेितःशदेनाभधीयते । तथा
सित णाेऽप चैतयपय समतजगदवभासहेतवादुपपाे
याेितःशदः । ‘तमेव भातमनुभाित सव तय भासा सवमदं
वभाित’ (क. उ. २-२-१५) (मु. उ. २-२-११) ‘तेवा याेितषां
याेितरायुहाेपासतेऽमृतम्’ (बृ. उ. ४-४-१६) इयादुितय ।
यदयुं ुमयादवं सवगतय णाे नाेपपत इित, अाेयते
— सवगतयाप ण उपासनाथः देशवशेषपरहाे न
वयते । ननूं िनदेशय णः देशवशेषकपना
नाेपपत इित ; नायं दाेषः, िनदेशयाप ण
उपाधवशेषसबधादेशवशेषकपनाेपपेः । तथा ह —
अादये, चष, दये इित देशवशेषसबधीिन णः
उपासनािन ूयते । एतेन ‘वतः पृेषु’
इयाधारबवमुपपादतम् । यदयेतदुम् अाैयघाेषानुमते
काैेये काये याेितयययमानवापरमप दवः

काययाेितरे वेित, तदययुम् ; परयाप णाे
नामादतीकववकाैेययाेिततीकवाेपपेः । ‘ं च ुतं
चेयुपासीत’ इित त तीकारकं वं ुतवं च भवयित ।
यदयुमपफलवणात् न ेित, तदयनुपपम् ; न ह
इयते फलाय ायणीयम्, इयते न इित िनयमे हेतरत ।
य ह िनरतसववशेषसबधं परं ावेनाेपदयते,
तैकपमेव फलं माे इयवगयते । य त गुणवशेषसबधं
तीकवशेषसबधं वा ाेपदयते, त
संसारगाेचरायेवाेावचािन फलािन यते — ‘अादाे
वसदानाे वदते वस य एवं वेद’ (बृ. उ. ४-४-२४) इयाास
ुितषु । यप न ववाे काेितषाे लमत,
तथाप पूववाे यमानं हीतयं भवित । तदुं
सूकारे ण — याेितरणाभधानादित । कथं
पुनवाातरगतेन सधानेन याेितःुितः ववषयात्
शा यावयतम् ? नैष दाेषः, ‘अथ यदतः पराे दवाे
याेितः’ इित थमतरपठतेन यछदेन सवनाा
ुसबधायभायमाने पूववािनदे ण वसामयेन

परामृे सयथााेितःशदयाप वषयवाेपपेः । तादह
याेितरित  ितपयम् ॥२४ ॥
25. छन्दोिभधानान्नेित चेन्न तथा चेतोपर्णिनगदा�थािह
दशर्नम् ॥१।१।२५॥
अथ यदुं पूवप वाे न ाभहतमत, ‘गायी
वा इदꣳ सव भूतं यददं क’ (छा. उ. ३-१२-१) इित
गाययायय छदसाेऽभहतवादित ; तपरहतयम् । कथं
पुनछदाेभधाना ाभहतमित शते वुम् ? यावता
‘तावानय महमा’ इयेतयामृच चतपा दशतम् ।
नैतदत । ‘गायी वा इदꣳ सवम्’ इित गायीमुपय,
तामेव भूतपृथवीशररदयवााणभेदैयायाय, ‘सैषा
चतपदा षधा गायी तदेतचायनूं तावानय महमा’
(छा. उ. ३-१२-५) (छा. उ. ३-१२-६) इित तयामेव
यायातपायां गाययामुदाताे मः कथमका
चतपादभदयात् । याेऽप त ‘यै त’ (छा. उ. ३-१२-
७) इित शदः, साेऽप छदसः कृतवाछदाेवषय एव ।
‘य एतामेवं ाेपिनषदं वेद’ (छा. उ. ३-११-३) इय ह

वेदाेपिनषदमित याचते । ताछदाेभधाना णः
कृतवमित चेत्, नैष दाेषः । तथा चेताेपणिनगदात् — तथा
गाययायछदाेारे ण, तदनुगते ण चेतसाेऽपणं
चसमाधानम् अनेन ाणवाेन िनगते — ‘गायी वा
इदꣳ सवम्’ इित । न रसवेशमााया गाययाः
सवाकवं सवित । तााययायवकारे ऽनुगतं
जगकारणं  िनदम्, तदह सवमयुयते, यथा ‘सव
खवदं ’ (छा. उ. ३-१४-१) इित । काय च
कारणादयितरमित वयामः —
‘तदनयवमारणशदादयः’ (. सू. २-१-१४) इय ।
तथायाप वकारारे ण ण उपासनं यते — ‘एतं ेव
बचा महयुथे मीमांसत एतमाववयव एवं महाते
छदाेगाः’ (एे. अा. ३-२-३-१२) इित । तादत
छदाेभधानेऽप पूववाे चतपा िनदम् । तदेव
याेितवाेऽप परामृयत उपासनातरवधानाय । अपर अाह
— साादेव गायीशदेन  ितपाते, संयासामायात् ।
यथा गायी चतपदा षडरै ः पादैः, तथा  चतपात् ।

तथायाप छदाेभधायी शदाेऽथातरे
संयासामायायुयमानाे यते । तथा — ‘ते वा एते
पाये पाये दश सततकृतम्’ इयुपयाह ‘सैषा
वराडाद’ इित । अपे ैवाभहतमित न
छदाेभधानम् । सवथायत पूववाे कृतं  इित
॥२५ ॥
26. भूतािदपादव्यपदेशोपप�े�ैवम् ॥१।१।२६॥
इतैवमयुपगतयमत पूववाे कृतं ेित ;
यताे भूतादपादायपदशित ुितः । भूतपृथवीशररदयािन ह
िनदयाह — ‘सैषा चतपदा षधा गायी’ (छा. उ. ४-३-८)
इित । न ह ानायणे केवलय छदसाे भूतादयः पादा
उपपते । अप च ानायणे नेयमृक् सबयेत —
‘तावानय महमा’ इित । अनया ह ऋचा वरसेन
ैवाभधीयते, ‘पादाेऽय सवा भूतािन िपादयामृतं दव’
(छा. उ. ३-१२-५) इित सवावाेपपेः । पुषसूेऽपीयमृक्
परतयैव समाायते । ृित ण एवंपतां दशयित —
‘वयाहमदं कृमेकांशन
े थताे जगत्’ (भ. गी. १०-४२)

इित । ‘यै त’ (छा. उ. ३-१२-७) इित च िनदेश एवं
सित मुयाथ उपपते । ‘ते वा एते प पुषाः’ (छा. उ.
३-१३-६) इित च दयसषषु पुषुितसबधतायां
ववतायां सवित । तादत पूववाे  कृतम्
। तदेव  याेितवाे ुसबधायभायमानं परामृयत
इित थतम् ॥२६ ॥
27. उपदेशभेदान्नेित चेन्नोभयिस्मन्नप्यिवरोधात्
॥१।१।२७॥
यदयेतदुम् — पूव ‘िपादयामृतं दव’ इित सया
ाैः अाधारवेनाेपदा ; इह पुनः ‘अथ यदतः पराे दवः’ इित
पया मयादावेन ; तादुपदेशभेदा तयेह
यभानमतीित — तपरहतयम् । अाेयते — नायं
दाेषः, उभययवराेधात् । उभयप सयते पयते
चाेपदेशे न यभानं वयते । यथा लाेके वृाेण
सबाेऽप येन उभयथाेपदयमानाे यते — वृाे येनाे
वृाापरतः येन इित च, एवं दयेव स दवः
परमयुपदयते । अपर अाह — यथा लाेके

वृाेणासबाेऽप येन उभयथाेपदयमानाे यते — वृाे
येनाे वृाापरतः येन इित च, एवं दवः परमप स
दवीयुपदयते । तादत पूविनदय ण इह
यभानम् । अतः परमेव  याेितःशदमित सम्
॥२७ ॥
११. प्रतदर्नािधकरणम्
28. प्राणस्तथानुगमात् ॥१।१।२८॥
अत काैषीतकाणाेपिनषदतदनायायका —
‘तदनाे ह वै दैवाेदासरय यं धामाेपजगाम युेन च
पाैषेण च’ (काै. उ. ३-१) इयारयााता । तयां ूयते —
‘स हाेवाच ाणाेऽ ाा तं मामायुरमृतमयुपाव’ (काै.
उ. ३-२) इित । तथाेराप — ‘अथ खल ाण एव ाेदं
शररं परगृाेथापयित’ (काै. उ. ३-३) इित । तथा ‘न वाचं
वजासीत वारं वात्’ इित । अते च ‘स एष ाण एव
ाानदाेऽजराेऽमृतः’ (काै. उ. ३-९) इयाद । त संशयः
— कमह ाणशदेन वायुमामभधीयते, उत देवताा, उत
जीवः, अथवा परं ेित । ननु ‘अत एव ाणः’ इय वणतं

ाणशदय परवम् ; इहाप च लमत —
‘अानदाेऽजराेऽमृतः’ इयाद ; कथमह पुनः संशयः सवित
? — अनेकलदशनादित ूमः । न केवलमह
लमेवाेपलयते । सत हीतरलायप — ‘मामेव
वजानीह’ (काै. उ. ३-१) इतीय वचनं देवतालम् ।
‘इदं शररं परगृाेथापयित’ इित ाणलम् । ‘न वाचं
वजासीत वारं वात्’ इयाद जीवलम् । अत उपपः
संशयः । त सेवायुः ाण इित ाे इदमुयते —
ाणशदं  वेयम् । कुतः ? तथानुगमात् । तथाह
पाैवापयेण पयालाेयमाने वाे पदानां समवयाे
ितपादनपर उपलयते । उपमे तावत् ‘वरं वृणीव’
इतीेणाेः तदनः परमं पुषाथ वरमुपचेप — ‘वमेव मे
वृणीव यं वं मनुयाय हततमं मयसे’ इित । तै
हततमवेनाेपदयमानः ाणः कथं परमाा न यात् । न
य परमावानाततमािरत, ‘तमेव वदवाित
मृयुमेित नायः पथा वतेऽयनाय’ (े. उ. ३-८)
इयादुितयः । तथा ‘स याे मां वेद न ह वै तय केनचन

कमणा लाेकाे मीयते न तेयन
े न ूणहयया’ (काै. उ. ३-१)
इयाद च परहे घटते । वानेन ह सवकमयः
सः — ‘ीयते चाय कमाण ते परावरे’
इयाास ुितषु । ावं च प एवाेपपते । न
चेतनय वायाेः ावं सवित । तथाेपसंहारे ऽप
‘अानदाेऽजराेऽमृतः’ इयानदवादिन न णाेऽय सयक्
सवत । ‘स न साधुना कमणा भूयावित नाे एवासाधुना
कमणा कनीयानेष ेव साधु कम कारयित तं यमेयाे लाेकेय
उनीषते । एष उ एवासाधु कम कारयित तं यमेयाे
लाेकेयाेऽधाे िननीषते’ इित, ‘एष लाेकाधपितरे ष लाेकपाल एष
लाेकेशः’ (काै. उ. ३-९) इित च ।
सवमेतपरयाीयमाणेऽनुगतं शते, न मुये ाणे ।
तााणाे  ॥२८ ॥
29. न व�ुरात्मोपदेशािदित चेदध्यात्मसम्बन्धभूमा
�िस्मन् ॥१।१।२९॥
यदुं ाणाे ेित, तदायते — न परं  ाणशदम्
; कात् ? वुरााेपदेशात् । वा हीाे नाम

कहवादेवतावशेषः वमाानं तदनायाचचे —
‘मामेव वजानीह’ इयुपय ‘ाणाेऽ ाा’
इयहंकारवादेन । स एष वुरावेनाेपदयमानः ाणः कथं
 यात् ? न ह णाे वृवं सवित, ‘अवागमनाः’ (बृ.
उ. ३-८-८) इयादुितयः । तथा वहसबधभरे व
यसवधमैर अाानं ताव — ‘िशीषाणं
वा महनमुखायतीशालावृकेयः ायछम्’ इयेवमादभः
। ाणवं चेय बलववादुपपते ; ‘ाणाे वै बलम्’ इित ह
वायते । बलय चेाे देवता सा । ‘या च
काचलकृितः, इकमैव तत्’ इित ह वदत ।
ावमयितहतानवाेवतानः सवित ।
अितहताना देवता इित ह वदत । िनते चैवं
देवतााेपदेशे हततमवादवचनािन यथासवं तषयायेव
याेजयतयािन । ताुरयााेपदेशात् न ाणाे
ेयाय ितसमाधीयते — ‘अयासबधभूमा न्’
इित । अयासबधः यगासबधः, तय भूमा
बायम्, अयाये उपलयते । ‘यावशररे ाणाे

वसित तावदायुः’ इित ाणयैव ानः
यभूतयायुदानाेपसंहारयाेः वातयं दशयित, न
देवतावशेषय पराचीनय । तथातवे च ाणानां
िनःेयसमययामेवेयायं ाणं दशयित । तथा ‘ाण एव
ाेदं शररं परगृाेथापयित’ (काै. उ. ३-३) इित । ‘न
वाचं वजासीत वारं वात्’ इित चाेपय ‘तथा
रथयारे षु नेमरपता नाभावरा अपता एवमेवैता भूतमााः
ामाावपताः ामााः ाणेऽपताः स एष ाण एव
ाानदाेऽजराेऽमृतः’ इित वषयेययवहारारनाभभूतं
यगाानमेवाेपसंहरित । ‘स म अाेित वात्’ इित
चाेपसंहारः यगापरहे साधुः, न पराचीनपरहे ।
‘अयमाा  सवानुभूः’ (बृ. उ. २-५-१९) इित च ुयतरम्
। तादयासबधबायााेपदेश एवायम्, न
देवतााेपदेशः ॥२९ ॥
कथं तह वुरााेपदेशः ? —
30. शा��्या तूपदेशो वामदेववत् ॥१।१।३०॥

इाे नाम देवताा वमाानं परमावेन ‘अहमेव परं
’ इयाषेण दशनेन यथाशां पयन् उपदशित  —
‘मामेव वजानीह’ इित ; यथा ‘तैतपयृषवामदेवः
ितपेदेऽहं मनुरभवꣳ सूय’ इित, तत् ; ‘ताे याे देवानां
यबुयत स एव तदभवत्’ (बृ. उ. १-४-१०) इित ुतेः ।
यपुनम् — ‘मामेव वजानीह’ इयुा, वहधमैरः
अाानं ताव वा वधादभरित, तपरहतयम् ; अाेयते
— न तावत् वा वधादनां वेयेतयथवेनाेपयासः —
‘यादेवंकमाहम्, ताां वजानीह’ इित ; कथं तह ?
वानतयथवेन ; यकारणं वा वधादिन साहसायुपयय
परेण वानतितमनुसदधाित — ‘तय मे त लाेम च न
मीयते स याे मां वेद न ह वै तय केन च कमणा लाेकाे
मीयते’ इयादना । एतदुं भवित — यादशायप
ूराण कमाण कृतवताे मम भूतय लाेमाप न हंयते, स
याेऽयाेऽप मां वेद, न तय केनचदप कमणा लाेकाे हंयत
इित । वेयं त ैव ‘ाणाेऽ ाा’ इित वयमाणम् ।
तावामेतत् ॥३० ॥

31. जीवमुख्यप्राणिलङ्गान्नेित
चेन्नोपासात्रैिवध्यादािश्रतत्वािदह तद्योगात्
॥१।१।३१॥
यययासबधभूमदशना पराचीनय देवतान
उपदेशः, तथाप न वां भवतमहित । कुतः ?
जीवलात् मुयाणला । जीवय तावदवाे
वपं लमुपलयते — ‘न वाचं वजासीत वारं
वात्’ इयाद । अ ह वागादभः करणैयापृतय
कायकरणायय जीवय वेयवमभधीयते । तथा
मुयाणलमप — ‘अथ खल ाण एव ाेदं शररं
परगृाेथापयित’ इित । शररधारणं च मुयाणय धमः ;
ाणसंवादे वागादाणाकृय — ‘तावरः ाण उवाच मा
माेहमापथाहमेवत
ै पधाानं वभयैताणमवय
वधारयाम’ (. उ. २-३) इित वणात् । ये त ‘इमं शररं
परगृ’ इित पठत, तेषाम् इमं जीवमयामं वा परगृ
शररमुथापयतीित यायेयम् । ावमप जीवे
तावेतनवादुपपम् । मुयेऽप ाणे

ासाधनाणातरायवादुपपमेव । एवं जीवमुयाणपरहे
च, ाणानाेः सहवृवेनाभेदिनदेशः, वपेण च
भेदिनदेशः, इयुभयथाप िनदेश उपपते — ‘याे वै ाणः स
ा या वै ा स ाणः’ ‘सह ेतावशररे वसतः
सहाेामतः’ इित । परहे त कं काेत ?
तादह जीवमुयाणयाेरयतर उभाै वा तीयेयातां न ेित
चेत्, नैतदेवम् ; उपासाैवयात् । एवं सित िवधमुपासनं
सयेत — जीवाेपासनं मुयाणाेपासनं ाेपासनं चेित । न
चैतदेकवाेऽयुपगतं युम् । उपमाेपसंहारायां ह
वाैकवावमवगयते । ‘मामेव वजानीह’ इयुपय,
‘ाणाेऽ ाा तं मामायुरमृतमयुपाव’ इयुा, अते
‘स एष ाण एव ाानदाेऽजराेऽमृतः’
इयेकपावुपमाेपसंहाराै येते । ताथैकवं युमायतम्
। न च लमयपरवेन परणेतं शम् ; दशानां
भूतमााणां ामााणां च णाेऽय अपणानुपपेः ।
अातवा अयाप लवशााणशदय ण वृेः,
इहाप च हततमाेपयासादलयाेगात्, ाेपदेश

एवायमित गयते । यु मुयाणलं दशतम् — ‘इदं शररं
परगृाेथापयित’ इित, तदसत् ; ाणयापारयाप
परमाायवापरमायुपचरतं शवात् — ‘न ाणेन
नापानेन मयाे जीवित कन । इतरेण त जीवत
येतावुपाताै’ (क. उ. २-२-५) इित ुतेः । यदप ‘न
वाचं वजासीत वारं वात्’ इयाद जीवलं दशतम्,
तदप न पं िनवारयित । न ह जीवाे नामायतभाे
णः, ‘तवमस’ ‘अहं ा’ इयादुितयः ।
बुाुपाधकृतं त वशेषमाय ैव सन् जीवः कता भाेा
चेयुयते । तयाेपाधकृतवशेषपरयागेन वपं 
दशयतम् ‘न वाचं वजासीत वारं वात्’ इयादना
यगााभमुखीकरणाथ उपदेशाे न वयते ।
‘याचानयुदतं येन वागयुते । तदेव  वं व नेदं
यददमुपासते’ (के. उ. १-४) इयाद च ुयतरं
वचनादयायापृतयैवानाे वं दशयित । यपुनरे तदुम्
— ‘सह ेतावशररे वसतः सहाेामतः’ इित
ाणानाेभेददशनं वादे नाेपपत इित, नैष दाेषः ;

ानयाशयाययाेबुाणयाेः
यगााेपाधभूतयाेभेदिनदेशाेपपेः । उपाधयाेपहतय त
यगानः वपेणाभेद इयतः ‘ाण एव ाा’
इयेककरणमवम् ॥
अथवा ‘नाेपासाैवयादातवादह ताेगात्’
इययायमयाेऽथः — न वाेऽप जीवमुयाणलं
वयते । कथम् ? उपासाैवयात् । िवधमह ण
उपासनं ववतम् — ाणधमेण, ाधमेण, वधमेण च ।
त ‘अायुरमृतमयुपावायुः ाणः’ इित ‘इदं शररं
परगृाेथापयित’ इित ‘तादेतदेवाेथमुपासीत’ इित च
ाणधमः । ‘अथ यथायै ायै सवाण भूतायेकभवत
तायायामः’ इयुपय ‘वागेवाया एकममदूदह
ु यै नाम
परताितवहता भूतमाा या वाचं समा वाचा सवाण
नामायााेित’ इयादः ाधमः । ‘ता वा एता दशैव भूतमाा
अधं दश ामाा अधभूतम् । यद भूतमाा न युन
ामााः युः । यद ामाा न युन भूतमााः युः । न
यतरताे पं कन सयेत् । नाे एताना । तथा

रथयारे षु नेमरपता नाभावरा अपता एवमेवैता भूतमााः
ामाावपताः ामााः ाणेऽपताः स एष ाण एव
ाा’ इयादधमः । ताण एवैतदुपाधयधमेण
वधमेण चैकमुपासनं िवधं ववतम् । अयाप ‘मनाेमयः
ाणशररः’ (छा. उ. ३-१४-२) इयादावुपाधधमेण ण
उपासनमातम् ; इहाप तुयते
वायाेपमाेपसंहारायामेकाथवावगमात्
ाणालावगमा । तावामेवैतदित सम्
॥३१ ॥
*****
॥ िद्वतीयः पादः ॥
थमे पादे ‘जाय यतः’ इयाकाशादेः समतय
जगताे जादकारणं ेयुम् । तय समतजगकारणय
णाे यापवं िनयवं सववं सवशवं
सवावमयेवंजातीयका धमा उा एव भवत ।
अथातरसानां च केषाछदानां

वषयवहेतितपादनेन कािनचाािन पलािन
सदमानािन परतया िनणीतािन । पुनरययािन
वाायपलािन सदते — कं परं 
ितपादयत, अाहाेवदथातरं कदित । तणयाय
तीयतृतीयाै पादावारयेते —
१२. सवर्त्रप्रिसद्ध्यिधकरणम्
32. सवर्त्र प्रिसद्धोपदेशात् ॥१।२।१॥
इदमाायते — ‘सव खवदं  तलािनित शात
उपासीत । अथ खल तमयः पुषाे यथातराेके पुषाे
भवित तथेतः ेय भवित स तं कुवीत’ (छा. उ. ३-१४-१)
‘मनाेमयः ाणशररः’ (छा. उ. ३-१४-२) इयाद । त संशयः
— कमह मनाेमयवादभधमैः शारर
अााेपायवेनाेपदयते, अाहाेवपरं ेित । कं तावाम्
? शारर इित । कुतः ? तय ह कायकरणाधपतेः साे
मनअादभः सबधः, न परय णः ; ‘अाणाे मनाः
शः’ (मु. उ. २-१-२) इयादुितयः । ननु ‘सव खवदं
’ इित वशदेनैव ाेपाम् ; कथमह शारर

अााेपायवेनाशते ? नैष दाेषः ; नेदं वां
ाेपासनावधपरम् । कं तह ? शमवधपरम् ; यकारणम्
‘सव खवदं  तलािनित शात उपासीत’ इयाह ।
एतदुं भवित — यासवमदं वकारजातं ैव, तवात्
तवात् तदनवा — न च सवयैकावे रागादयः
सवत — तात् शात उपासीतेित । न च शमवधपरवे
सयनेन वाेन ाेपासनं िनयतं शते । उपासनं त ‘स
तं कुवीत’ इयनेन वधीयते । तः सपाे यानमयथः ।
तय च वषयवेन ूयते — ‘मनाेमयः ाणशररः’ इित
जीवलम् । अताे ूमः — जीववषयमेतदुपासनमित ।
‘सवकमा सवकामः’ इयाप ूयमाणं पयायेण
जीववषयमुपपते । ‘एष म अाातदयेऽणीयाीहेवा
यवाा’ इित च दयायतनवमणीयवं चारामाय
जीवयावकपते, नापरछय णः । ननु
‘यायापृथयाः’ इयाप न परछेऽवकपत इित । अ
ूमः — न तावदणीयवं यायवं चाेभयमेकसमायतं
शम्, वराेधात् ; अयतरायणे च, थमुतवादणीयवं

युमायतम् ; यायवं त भावापेया भवयतीित ।
िनते च जीववषयवे यदते सतनम् — ‘एत’ (छा.
उ. ३-१४-४) इित, तदप कृतपरामशाथवाीववषयमेव ।
तानाेमयवादभधमैजीव उपाय इयेवं ाे ूमः —
परमेव ेह मनाेमयवादभधमैपायम् । कुतः ? सव
साेपदेशात् । यसवेषु वेदातेषु सं शदयालबनं
जगकारणम्, इह च ‘सव खवदं ’ इित वााेपमे
ुतम्, तदेव मनाेमयवादधमैवशमुपदयत इित युम् ।
एवं च सित कृतहानाकृतये न भवयतः । ननु
वााेपमे शमवधववया  िनदं न वववयेयुम्
। अाेयते — यप शमवधववया  िनदम्, तथाप
मनाेमयवादषूपदयमानेषु तदेव  सहतं भवित, जीवत
न सहतः, न च वशदेनाेपा इित वैषयम् ॥१ ॥
33. िववि�तगुणोपप�े� ॥१।२।२॥
वुमा ववताः । ययपाैषेये वेदे वुरभावात्
नेछाथः सवित, तथायुपादानेन फले नाेपचयते । लाेकेऽप
यछदाभहतमुपादेयं भवित तवतमयुयते, यदनुपादेयं

तदववतमित । तेदेऽयुपादेयवेनाभहतं ववतं भवित,
इतरदववतम् । उपादानानुपादाने त
वेदवातापयातापयायामवगयेते । तदह ये ववता गुणा
उपासनायामुपादेयवेनाेपदाः सयसपभृतयः, ते
परयुपपते । सयसपवं ह
सृथितसंहारे वितबशवापरमान एवावकपते ।
परमागुणवेन च ‘य अाापहतपाा’ (छा. उ. ८-७-१)
इय ‘सयकामः सयसपः’ इित ुतम्, ‘अाकाशाा’ इित
च । अाकाशवदाा अयेयथः । सवगतवादभधमैः
सवयाकाशेन सायं णः । ‘यायापृथयाः’ इयादना
चैतदेव दशयित । यदाप अाकाश अाा अयेित यायायते,
तदाप सवित सवजगकारणय सवानाे ण
अाकाशावम् । अत एव ‘सवकमा’ इयाद ।
एवमहाेपायतया ववता गुणा युपपते । यूम् —
‘मनाेमयः ाणशररः’ इित जीवलम्, न तयुपपत इित
; तदप युपपत इित ूमः । सवावा णाे
जीवसबधीिन मनाेमयवादिन सबधीिन भवत । तथा

च वषये ुितृती भवतः — ‘वं ी वं पुमानस वं
कुमार उत वा कुमार । वं जीणाे दडे न वस वं जाताे
भवस वताेमख
ु ः’ (े. उ. ४-३) इित ; ‘सवतःपाणपादं
तसवताेऽशराेमख
ु म् । सवतःुितमाेके सवमावृय ितित’
(भ. गी. ३-१३) इित च । ‘अाणाे मनाः शः’ इित ुितः
शवषया, इयं त ुितः ‘मनाेमयः ाणशररः’ इित
सगुणवषयेित वशेषः । अताे ववतगुणाेपपेः परमेव
 इहाेपायवेनाेपदमित गयते ॥२ ॥
34. अनुपप�ेस्तु न शारीरः ॥१।२।३॥
पूवेण सूेण ण ववतानां गुणानामुपपा ।
अनेन शररे तेषामनुपपयते । तशदाेऽवधारणाथः ।
ैवाेेन यायेन मनाेमयवादगुणम् ; न त शारराे जीवाे
मनाेमयवादगुणः ; यकारणम् — ‘सयसपः’
‘अाकाशाा’ ‘अवाक’ ‘अनादरः’ ‘यायापृथयाः’ इित
चैवंजातीयका गुणा न शाररे अायेनाेपपते । शारर इित
शररे भव इयथः । नवीराेऽप शररे भवित । सयम्, शररे
भवित ; न त शरर एव भवित ; ‘यायापृथया

यायानतरात्’ ‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा. १०-
६-३-२) इित च यापववणात् । जीवत शरर एव भवित,
तय भाेगाधानाछररादय वृयभावात् ॥३ ॥
35. कमर्कतर्ृव्यपदेशाच्च ॥१।२।४॥
इत न शारराे मनाेमयवादगुणः ;
याकमकतृयपदेशाे भवित — ‘एतमतः
ेयाभसवता’ (छा. उ. ३-१४-४) इित । एतमित
कृतं मनाेमयवादगुणमुपायमाानं कमवेन ायवेन
यपदशित ; अभसवताीित शाररमुपासकं कतृवेन
ापकवेन । अभसवताीित ााीयथः । न च सयां
गतावेकय कमकतृयपदेशाे युः । तथाेपायाेपासकभावाेऽप
भेदाधान एव । तादप न शारराे मनाेमयवादवशः ॥४
॥
36. शब्दिवशेषात् ॥१।२।५॥
इत शाररादयाे मनाेमयवादगुणः ; याछदवशेषाे
भवित समानकरणे ुयतरे — ‘यथा ीहवा यवाे वा
यामाकाे वा यामाकतड लाे वैवमयमतरापुषाे हरमयः’

(श. ा. १०-६-३-२) इित । शाररयानाे यः
शदाेऽभधायकः सयतः — अतराित ;
ताशाेऽयः थमातः पुषशदाे
मनाेमयवादवशयानाेऽभधायकः ।
तायाेभेदाेऽधगयते ॥५ ॥
37. स्मृते� ॥१।२।६॥
ृित शाररपरमानाेभेदं दशयित — ‘ईरः सवभत
ू ानां
ेशऽ
े जुन
 ितित । ामयसवभत
ू ािन याढािन मायया’ (भ.
गी. १८-६१) इयाा ।
अाह — कः पुनरयं शारराे नाम परमानाेऽयः, यः
ितषयते — ‘अनुपपेत न शाररः’ इयादना ? ुितत
‘नायाेऽताेऽत ा नायाेऽताेऽत ाेता’ (बृ. उ. ३-७-२३)
इयेवंजातीयका परमानाेऽयमाानं वारयित । तथा
ृितरप ‘ें चाप मां व सव
े ेषु भारत’ (भ. गी.
१३-२) इयेवंजातीयकेित । अाेयते — सयमेवैतत् — पर
एवाा देहेयमनाेबुुपाधभः परछमानाे बालै ः शारर
इयुपचयते ; यथा घटकरकाुपाधवशादपरछमप नभः

परछवदवभासते, तत् । तदपेया च
कमकतृवादभेदयवहाराे न वयते ाक् ‘तवमस’
इयाैकवाेपदेशहणात् । गृहीते वाैकवे
बधमाेादसवयवहारपरसमािरे व यात् ॥६ ॥
38. अभर्कौकस्त्वा�द्व्यपदेशाच्च नेित चेन्न
िनचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च ॥१।२।७॥
अभकमपम् अाेकाे नीडम्, ‘एष म अाातदये’ इित
परछायतनवात्, वशदेन च ‘अणीयाीहेवा यवाा’
इयणीयवयपदेशात्, शारर एवारामााे जीव इहाेपदयते,
न सवगतः परमाा — इित यदुं तपरहतयम् । अाेयते
— नायं दाेषः । न तावपरछदेशय सवगतवयपदेशः
कथमयुपपते । सवगतय त सवदेशेषु
वमानवापरछदेशयपदेशाेऽप कयाचदपेया सवित
। यथा समतवसधाधपितरप ह सन् अयाेयाधपितरित
यपदयते । कया पुनरपेया सवगतः सीराेऽभकाैका
अणीयां यपदयत इित । िनचायवादेवमित ूमः । एवम्
अणीयवादगुणगणाेपेत ईरः, त दयपुडरके िनचायाे

य उपदयते ; यथा सालामे हरः । ताय बुवानं
ाहकम् ; सवगताेऽपीरताेपायमानः सीदित ।
याेमवैतयम् । यथा सवगतमप साेम
सूचीपाशापेयाभकाैकाेऽणीयेित यपदयते, एवं ाप ।
तदेवं िनचायवापें णाेऽभकाैकवमणीयवं च, न
पारमाथकम् । त यदाशते — दयायतनवाणाे दयानां
च ितशररं भवाायतनानां च
शकादनामनेकवसावयववािनयवाददाेषदशनाणाेऽप
तस इित, तदप परतं भवित ॥७ ॥
39. सम्भोगप्राि��रित चेन्न वैशेष्यात् ॥१।२।८॥
याेमवसवगतय णः सवाणदयसबधात्,
चूपतया च शाररादवशवात्,
सखदुःखादसाेगाेऽयवशः सयेत ; एकवा — न ह
परादानाेऽयः कदाा संसार वते, ‘नायाेऽताेऽत
वाता’ (बृ. उ. ३-७-२३) इयादुितयः । तापरयैव
णः साेगािरित चेत्, न ; वैशेयात् । न
तावसवाणदयसबधात् चूपतया च शाररवणः

साेगसः, वैशेयात् । वशेषाे ह भवित शाररपरमेरयाेः
। एकः कता भाेा धमाधमादसाधनः सखदुःखादमां ।
एकतपरताेऽपहतपावादगुणः । एतादनयाेवशेषादेकय
भाेगः, नेतरय । यद च सधानमाेण वतशमनाय
कायसबधाेऽयुपगयेत, अाकाशादनामप दाहादसः ।
सवगतानेकावादनामप समावेताै चाेपरहाराै ।
यदयेकवाण अाातराभावाछाररय भाेगेन णाे
भाेगस इित, अ वदामः — इदं तावेवानांयः यः —
कथमयं वयाातराभावाेऽयवसत इित । ‘तवमस’ ‘अहं
ा’ ‘नायाेऽताेऽत वाता’ इयादशाेय इित चेत्,
यथाशां तह शाीयाेऽथः ितपयः, न ताधजरतीयं
लयम् । शां च ‘तवमस’ इयपहतपावादवशेषणं 
शाररयावेनाेपदशछाररयैव तावदुपभाेृवं वारयित ।
कुततदुपभाेगेन ण उपभाेगसः । अथागृहीतं शाररय
णैकवम्, तदा मयाानिनमः शाररयाेपभाेगः ; न तेन
परमाथपय णः संपशः । न ह
बालै तलमलनतादभयाे वकयमाने

तलमलनतादवशमेव परमाथताे याेम भवित । तदाह —
न, वैशेयादित नैकवेऽप शाररयाेपभाेगेन ण
उपभाेगसः, वैशेयात् । वशेषाे ह भवित
मयाानसयानयाेः । मयाानकपत उपभाेगः,
सयानमेकवम् । न च मयाानकपतेनाेपभाेगेन
सयानं वत संपृयते । तााेपभाेगगधाेऽप श
ईरय कपयतम् ॥८ ॥
१३. अत्त्रिधकरणम्
40. अ�ा चराचरग्रहणात् ॥१।२।९॥
कठवषु पठ ते ‘यय  च ं चाेभे भवत अाेदनः ।
मृयुय याेपसेचनं क इथा वेद य सः’ (क. उ. १-२-२४)
इित । अ कदाेदनाेपसेचनसूचताेऽा तीयते । त
कमरा यात्, उत जीवः, अथवा परमाा, इित संशयः ;
वशेषानवधारणात्, याणां चाजीवपरमानामथे
ाेपयासाेपलधेः । कं तावाम् ? अरेित । कुतः ?
‘अरादः’ (बृ. उ. १-४-६) इित ुितसयाम् । जीवाे
वा अा यात् ‘तयाेरयः पपलं वा’ (मु. उ. ३-१-१)

इित दशनात् ; न परमाा, ‘अनयाेऽभचाकशीित’ इित
दशनादयेवं ाे ूमः —
अा परमाा भवतमहित । कुतः ? चराचरहणात् ।
चराचरं ह थावरजमं मृयूपसेचनमहावेन तीयते ;
ताशय चाय न परमानाेऽयः कायेनाा सवित ।
परमाा त वकारजातमुपसंहरसवमीयुपपते । नवह
चराचरहणं नाेपलयते, कथं सवराचरहणं
हेतवेनाेपादयते ? नैष दाेषः, मृयूपसेचनवेनेहावेन सवय
ाणिनकायय तीयमानवात्, याे
ाधायादशनाथवाेपपेः । यु परमानाेऽप नाृवं
सवित ‘अनयाेऽभचाकशीित’ इित दशनादित, अाेयते
— कमफलभाेगय ितषेधकमेतशनम्, तय सहतवात् ।
न वकारसंहारय ितषेधकम्, सववेदातेषु
सृथितसंहारकारणवेन णः सवात् ।
तापरमाैवेहाा भवतमहित ॥९ ॥
41. प्रकरणाच्च ॥१।२।१०॥

इत परमाैवेहाा भवतमहित ; यकारणं करणमदं
परमानः — ‘न जायते यते वा वपत्’ (क. उ. १-२-
१८) इयाद । कृतहणं च यायम् । ‘क इथा वेद य
सः’ इित च दुवानवं परमालम् ॥१० ॥
१४. गहु ाप्रिव�ािधकरणम्
42. गुहां प्रिव�ावात्मानौ िह तद्दशर्नात् ॥१।२।११॥
कठववेव पठ ते — ‘ऋतं पबताै सकृतय लाेके गुहां
वाै परमे पराधे । छायातपाै वदाे वदत पायाे ये च
िणाचकेताः’ (क. उ. १-३-१) इित । त संशयः — कमह
बुजीवाै िनदाै, उत जीवपरमाानावित । यद बुजीवाै,
तताे बुधानाकायकरणसातालणाे जीवः ितपादताे
भवित । तदपीह ितपादयतयम्, ‘येयं ेते वचकसा
मनुयेऽतीयेके नायमतीित चैके । एतामनुशवयाहं
वराणामेष वरतृतीयः’ (क. उ. १-१-२) इित पृवात् । अथ
जीवपरमाानाै, तताे जीवालणः परमाा ितपादताे
भवित । तदपीह ितपादयतयम् — ‘अय
धमादयाधमादयााकृताकृतात् । अय भूता भया

यपयस तद’ (क. उ. १-२-१४) इित पृवात् ।
अाहाेा — उभावयेताै पाै न सवतः । कात् ?
ऋतपानं ह कमफलाेपभाेगः, ‘सकृतय लाेके’ इित लात् ।
त चेतनय ेय सवित, नाचेतनाया बुेः । ‘पबताै’
इित वचनेन याेः पानं दशयित ुितः । अताे
बुेपताव सवित । अत एव ेपरमापाेऽप
न सवित ; चेतनेऽप परमािन ऋतपानासवात्,
‘अनयाेऽभचाकशीित’ इित मवणादित । अाेयते —
नैष दाेषः ; छिणाे गछतीयेकेनाप छिणा बनामछिणां
छिवाेपचारदशनात् । एवमेकेनाप पबता ाै
पबतावुयेयाताम् । या जीवतावपबित ; ईरत पाययित
; पाययप पबतीयुयते, पाचयतयप पृवसदशनात्
। बुेपरहाेऽप सवित ; करणे कतृवाेपचारात्,
‘एधांस पचत’ इित याेगदशनात् । न चायााधकारे ऽयाै
काैचावृतं पबताै सवतः । ताु जीवाै यातां
जीवपरमाानाै वेित संशयः ॥

कं तावाम् ? बुेावित । कुतः ? ‘गुहां वाै’
इित वशेषणात् । यद शररं गुहा, यद वा दयम्, उभयथाप
बुेाै गुहां वावुपपेते । न च सित सवे सवगतय
णाे वशदेशवं युं कपयतम् । ‘सकृतय लाेके’ इित
च कमगाेचरानितमं दशयित । परमाा त न सकृतय वा
दुकृतय वा गाेचरे वतते, ‘न कमणा वधते नाे कनीयान्’ इित
ुतेः । ‘छायातपाै’ इित च चेतनाचेतनयाेिनदेश उपपते,
छायातपवपरपरवलणवात् ।
ताु ेावहाेयेयातामयेवं ाे ूमः —
वानापरमाानावहाेयेयाताम् । कात् ? अाानाै
ह तावुभावप चेतनाै समानवभावाै । संयावणे च
समानवभावेवेव लाेके तीित यते । ‘अय
गाेतीयाेऽवेयः’ इयुे, गाैरेव तीयाेऽवयते, नाः
पुषाे वा । तदह ऋतपानेन लेन िनते वानािन
तीयावेषणायां समानवभावेतनः परमाैव तीयते । ननूं
गुहाहतवदशना परमाा येतय इित ;
गुहाहतवदशनादेव परमाा येतय इित वदामः ।

गुहाहतवं त ुितृितवसकृपरमान एव यते —
‘गुहाहतं गरें पुराणम्’ (क. उ. १-२-१२) ‘याे वेद िनहतं
गुहायां परमे याेमन्’ (तै. उ. २-१-१) ‘अाानमवछ गुहां
वम्’ इयाास । सवगतयाप ण उपलयथाे
देशवशेषाेपदेशाे न वयत इयेतदयुमेव ।
सकृतलाेकवितवं त छिववदेकप
वतमानमुभयाेरवम् । ‘छायातपाै’ इययवम् ;
छायातपवपरपरवलणवासंसारवासंसारवयाेः,
अवाकृतवासंसारवय पारमाथकवाासंसारवय ।
ताानापरमाानाै गुहां वाै गृेते ॥११ ॥
कुत वानापरमाानाै गृेते ? —
43. िवशेषणाच्च ॥१।२।१२॥
वशेषणं च वानापरमानाेरेव भवित । ‘अाानं
रथनं व शररं रथमेव त’ (क. उ. १-३-३) इयादना परेण
थेन रथरथादपककपनया वानाानं रथनं
संसारमाेयाेगतारं कपयित । ‘साेऽवनः पारमााेित तणाेः
परमं पदम्’ (क. उ. १-३-९) इित परमाानं गतयं कपयित

। तथा ‘तं दुदश गूढमनुवं गुहाहतं गरे ं पुराणम् ।
अयायाेगाधगमेन देवं मवा धीराे हषशाेकाै जहाित’ (क. उ.
१-२-१२) इित पूवप थे मतृमतयवेनैतावेव वशेषताै
। करणं चेदं परमानः । ‘वदाे वदत’ इित च
वृवशेषाेपादानं परमापरहे घटते । तादह
जीवपरमाानावुयेयाताम् । एष एव यायः ‘ा सपणा सयुजा
सखाया’ (मु. उ. ३-१-१) इयेवमादवप । ताप
ायााधकारा ाकृताै सपणावुयेते । ‘तयाेरयः पपलं
वा’ इयदनलाानाा भवित ।
‘अनयाेऽभचाकशीित’ इयनशनचेतनवायां परमाा ।
अनतरे च मे तावेव ृ यभावेन वशन — ‘समाने
वृे पुषाे िनमाेऽनीशया शाेचित मुमानः । जुं यदा
पयययमीशमय महमानमित वीतशाेकः’ (मु. उ. ३-१-२)
इित ॥
अपर अाह — ‘ा सपणा’ इित नेयमृगयाधकरणय
सातं भजते, पैरहयाणेनायथा यायातवात् —
‘तयाेरयः पपलं वाीित

सवमनयाेऽभचाकशीतीयनयाेऽभपयित तावेताै
सवेाै’ इित । सवशदाे जीवः ेशदः परमाेित
यदुयते, त ; सवेशदयाेरतःकरणशाररपरतया
सवात् । तैव च यायातवात् — ‘तदेतसवं येन वं
पयित, अथ याेऽयं शारर उपा स ेतावेताै
सवेाै’ इित । नाययाधकरणय पूवपं भजते । न
 शाररः ेः कतृवभाेृवादना संसारधमेणाेपेताे
ववयते । कथं तह ? सवसंसारधमातीताे
वभावैतयमावपः ;
‘अनयाेऽभचाकशीतीयनयाेऽभपयित ः’ इित
वचनात्, ‘तवमस’ ‘ें चाप मां व’ (भ. गी. १३-२)
इयादुितृितय । तावता च
वाेपसंहारदशनमेवमेवावकपते, ‘तावेताै सवेाै न ह वा
एवंवद कन रज अावंसते’ इयाद । कथं पुनरपे
‘तयाेरयः पपलं वाीित सवम्’ इयचेतने सवे
भाेृववचनमित, उयते — नेयं ुितरचेतनय सवय
भाेृवं वयामीित वृा — कं तह ? — चेतनय

ेयाभाेृवं वभावतां च वयामीित । तदथ
सखदुःखादवयावित सवे भाेृवमयाराेपयित । इदं ह
कतृवं भाेृवं च सवेयाेरतरे तरवभावाववेककृतं
कयते । परमाथतत नायतरयाप सवित,
अचेतनवासवय, अवयवा ेय ।
अवायुपथापतवभाववा सवय सतरां न सवित ।
तथा च ुितः — ‘य वा अयदव याायाेऽयपयेत्’
इयादना वहयादयवहारवदवावषय एव
कतृवादयवहारं दशयित । ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं
पयेत’् (बृ. उ. ४-५-१५) इयादना च ववेकनः
कतृवादयवहारं िनवारयित ॥१२ ॥
१५. अन्तरािधकरणम्
44. अन्तर उपप�ेः ॥१।२।१३॥
‘य एषाेऽण पुषाे यत एष अाेित
हाेवाचैतदमृतमभयमेतेित । तयसपवाेद
 कं वा
सित वनी एव गछित’ (छा. उ. ४-१५-१) इयाद ूयते
। त संशयः — कमयं ितबबाायधकरणाे िनदयते,

अथ वानाा, उत देवताेययाधाता, अथवेर इित ।
कं तावाम् ? छायाा पुषितप इित । कुतः ? तय
यमानवसेः, ‘य एषाेऽण पुषाे यते’ इित च
सवदुपदेशात् । वानानाे वायं िनदेश इित युम् । स
ह चषा पं पयंष सहताे भवित ।
अाशदापेऽनुकूलाे भवित । अादयपुषाे वा
चषाेऽनुाहकः तीयते — ‘रमभरे षाेऽिततः’ (बृ.
उ. ५-५-२) इित ुतेः, अमृतवादनां च देवतायप
कथसवात् । नेरः, थानवशेषिनदेशात् — इयेवं ाे
ूमः —
परमेर एवाययतरः पुष इहाेपद इित । कात्
? उपपेः । उपपते ह परमेरे गुणजातमहाेपदयमानम् ।
अावं तावुयया वृया परमेरे उपपते, ‘स अाा
तवमस’ इित ुतेः । अमृतवाभयवे च तसकृयेते ।
तथा परमेरानुपमेतदथानम् । यथा ह परमेरः
सवदाेषैरलः, अपहतपावादवणात् ; तथाथानं
सवलेपरहतमुपदम् ‘तयसपवाेदकं वा सित,

वनी एव गछित’ इित ुतेः । संयामवादगुणाेपदेश
तवकपते । ‘एतं संयाम इयाचते । एतं ह सवाण
वामायभसंयत’, (छा. उ. ४-१५-२) ‘एष उ एव वामनीरेष
ह सवाण वामािन नयित । एष उ एव भामनीरेष ह सवेषु
लाेकेषु भाित’ (छा. उ. ४-१५-३) (छा. उ. ४-१५-४) इित च ।
अत उपपेरतरः परमेरः ॥१३ ॥
45. स्थानािदव्यपदेशाच्च ॥१।२।१४॥
कथं पुनराकाशवसवगतय णाेऽयपं थानमुपपत
इित, अाेयते — भवेदेषानविः, येतदेवैकं थानमय
िनदं भवेत् । सत यायप पृथयादिन थानायय
िनदािन — ‘यः पृथयां ितन्’ (बृ. उ. ३-७-३) इयादना
। तेषु ह चरप िनदम् ‘यष ितन्’ इित ।
थानादयपदेशादयादहणेनैतशयित — न केवलं
थानमेवैकमनुचतं णाे िनदयते । कं तह ? नाम
पमयेवंजातीयकमयनामपय णाेऽनुचतं िनदयमानं
यते — ‘तयाेदित नाम’ (छा. उ. १-६-७) ‘हरयमुः’
इयाद । िनगुणमप स नामपगतैगुणैः सगुणमुपासनाथ

त ताेपदयत इयेतदयुमेव । सवगतयाप ण
उपलयथ थानवशेषाे न वयते, सालाम इव
वणाेरयेतदयुमेव ॥१४ ॥
46. सुखिविश�ािभधानादेव च ॥१।२।१५॥
अप च नैवा ववदतयम् — कं
ावाेऽभधीयते, न वेित । सखवशाभधानादेव
वं सम् । सखवशं ह  यााेपमे ातम्
‘ाणाे  कं  खं ’ (छा. उ. ४-१४-१) इित,
तदेवेहाभहतम् ; कृतपरहय यायवात्, ‘अाचायत ते
गितं वा’ (छा. उ. ४-१४-१) इित च
गितमााभधानितानात् । कथं पुनवााेपमे सखवशं
 वायत इित, उयते — ‘ाणाे  कं  खं ’
(छा. उ. ४-१०-५) इयेतदीनां वचनं ुवाेपकाेसल उवाच —
‘वजानायहं याणाे , कं च त खं च न वजानाम’ इित
। तेदं ितवचनम् — ‘याव कं तदेव खं यदेव खं तदेव
कम्’ इित । त खंशदाे भूताकाशे िनढाे लाेके । यद तय
वशेषणवेन कंशदः सखवाची नाेपादयेत, तथा सित केवले

भूताकाशे शदाे नामादवव तीकाभायेण यु इित
तीितः यात् । तथा कंशदय वषयेयसपकजिनते सामये
सखे सवात्, यद तय खंशदाे वशेषणवेन नाेपादयेत ;
लाैककं सखं ेित तीितः यात् । इतरे तरवशेषताै त
कंखंशदाै सखाकं  गमयतः । त तीये
शदेऽनुपादयमाने ‘कं खं ’ इयेवाेयमाने कंशदय
वशेषणवेनैवाेपयुवासखय गुणयायेयवं यात् ; ता
भूत् — इयुभयाेः कंखंशदयाेशदशरवम् — ‘कं  खं
’ इित । इं ह सखयाप गुणय गुणवेयवम् । तदेवं
वााेपमे सखवशं ाेपदम् । येकं च
गाहपयादयाेऽयः वं वं महमानमुपदय ‘एषा साेय
तेऽावा च’ इयुपसंहरतः पूव  िनदमित
ापयत । ‘अाचायत ते गितं वा’ इित च
गितमााभधानितानमथातरववां वारयित । ‘यथा
पुकरपलाश अापाे न यत एवमेवंवद पापं कम न
यते’ (छा. उ. ४-१४-३) इित चाथानं पुषं वजानतः
पानानुपघातं वथानय पुषय वं दशयित ।

ताकृतयैव णाेऽथानतां संयामवादगुणतां चाेा
अचरादकां तदाे गितं वयामीयुपमते — ‘य एषाेऽण
पुषाे यत एष अाेित हाेवाच’ (छा. उ. ४-१५-१) इित
॥१५ ॥
47. श्रुतोपिनषत्कगत्यिभधानाच्च ॥१।२।१६॥
इताथानः पुषः परमेरः, याताेपिनषकय
ुतरहयवानय वदाे या गितदेवयानाया सा ुताै
— ‘अथाेरेण तपसा चयेण
 या
वयाानमवयादयमभजयते । एतै
ाणानामायतनमेतदमृतमभयमेतपरायणमेता पुनरावतते’
(. उ. १-१०) इित, ृतावप — ‘अयाेितरहः शः
षमासा उरायणम् । त याता गछत  वदाे
जनाः’ (भ. गी. ८-२४) इित, सैवेहापुषवदाेऽभधीयमाना
यते । ‘अथ यदु चैवाछयं कुवत यद च
नाचषमेवाभसवत’ इयुपय ‘अादयामसं चमसाे
वुतं तपुषाेऽमानवः स एना गमययेष देवपथाे पथ
एतेन ितपमाना इमं मानवमावत नावतते’ (छा. उ. ४-१५-

५) इित । तदह वषयया सया गया अथानय
वं िनीयते ॥१६ ॥
48. अनविस्थतेरसम्भवाच्च नेतरः ॥१।२।१७॥
यपुनं छायाा, वानाा, देवताा वा
यादथान इित, अाेयते — न छायाादरतर इह
हणमहित । कात् ? अनवथतेः । न तावछायानष
िनयमवथानं सवित । यदैव ह कपुषरासीदित,
तदा चष पुषछाया यते ; अपगते त यते । ‘य
एषाेऽण पुषः’ इित च ुितः सधानावचष यमानं
पुषमुपायवेनाेपदशित । न चाेपासनाकाले छायाकरं
कपुषं चःसमीपे सधायाेपात इित युं कपयतम् ।
‘अयैव शररय नाशमवेष नयित’ (छा. उ. ८-९-१) इित
ुितछायानाेऽयनवथतवं दशयित । असवा
तमृतवादनां गुणानां न छायािन तीितः । तथा
वानानाेऽप साधारणे कृशररे यसबधे सित न
चयेवावथतवं शं वुम् । णत सवयापनाेऽप 
उपलयथाे दयाददेशवशेषसबधः । समान

वानाययमृतवादनां गुणानामसवः । यप वानाा
परमानाेऽनय एव, तथायवाकामकमकृतं
तयवमयाराेपतं भयं चेयमृतवाभयवे नाेपपेते ।
संयामवादयैतनैयादनुपपा एव । देवतानत
‘रमभरे षाेऽिततः’ इित ुतेः यप चयवथानं
यात्, तथायावं ताव सवित, पराूपवात् ।
अमृतवादयाेऽप न सवत, उपलयवणात् ।
अमरवमप देवानां चरकालावथानापेम् । एेयमप
परमेरायम्, न वाभावकम् ; ‘भीषााातः पवते ।
भीषाेदेित सूयः । भीषाादे । मृयुधावित पमः’ (तै.
उ. २-८-१) इित मवणात् । तापरमेर एवायमथानः
येतयः । अं पे ‘यते’ इित सवदुपादानं
शाापें वषयं राेचनाथमित यायेयम् ॥१७ ॥
१६. अन्तयार्म्यिधकरणम्
49. अन्तयार्म्यिधदैवािदषु तद्धमर्व्यपदेशात् ॥१।२।१८॥
‘य इमं च लाेकं परं च लाेकं सवाण च भूतािन याेऽतराे
यमयित’ (बृ. उ. ३-७-१) इयुपय ूयते — ‘यः पृथयां

ितपृथया अतराे यं पृथवी न वेद यय पृथवी शररं यः
पृथवीमतराे यमययेष त अाातयायमृतः’ (बृ. उ. ३-७-३)
इयाद । अाधदैवतमधलाेकमधवेदमधयमधभूतमयां
च कदतरवथताे यमयता अतयामीित ूयते । स
कमधदैवाभमानी देवताा कत्, कं वा ााणमाैयः
काेगी, कं वा परमाा, कं वाथातरं कत्,
इयपूवसंादशनासंशयः । कं तावः ितभाित ? संाया
असवासंनायसेनाथातरे ण केनचवतयमित ।
अथवा नािनपतपमथातरं शमययुपगतम् ।
अतयामशदातयमनयाेगेन वृाे नायतमसः ।
तापृथयाभमानी केवाेऽतयामी यात् । तथा च
ूयते — ‘पृथयेव ययायतनमलाेक
 ाे मनाे याेितः’ (बृ. उ.
३-९-१०) इयाद । स च
कायकरणववापृथयादनततयमयतीित युं देवतानाे
यमयतृवम् । याेगनाे वा कयचसय सवानुवेशेन
यमयतृवं यात् । न त परमाा तीयेत, अकायकरणवात् ;
इयेवं ाे इदमुयते —

याेऽतयायधदैवादषु ूयते, स परमाैव यात्, नाय
इित । कुतः ? तमयपदेशात् । तय ह परमानाे धमा इह
िनदयमाना यते । पृथयाद तावदधदैवादभेदभं समतं
वकारजातमततयमयतीित परमानाे यमयतृवं धम
उपपते ; सववकारकारणवे सित सवशुपपेः । ‘एष त
अाातयायमृतः’ इित चावामृतवे मुये परमान
उपपेते । ‘यं पृथवी न वेद’ इित च पृथवीदेवताया
अवेयमतयामणं वदेवतानाेऽयमतयामणं दशयित ।
पृथवी देवता हम पृथवीयाानं वजानीयात् । तथा
‘अाेऽुतः’ इयादयपदेशाे पादवहीनवापरमान
उपपत इित । यवकायकरणय परमानाे यमयतृवं
नाेपपत इित, नैष दाेषः ; यायछित तकायकरणैरेव तय
कायकरणववाेपपेः । तयाययाे िनयतेयनवथादाेष न
सवित, भेदाभावात् । भेदे ह सयनवथादाेषाेपपः ।
तापरमाैवातयामी ॥१८ ॥
50. न च स्मातर्मतद्धमार्िभलापात् ॥१।२।१९॥

यादेतत् — अवादयाे धमाः सांयृितकपतय
धानयायुपपते, पादहीनतया तय तैरयुपगमात् ।
‘अतमवेयं समव सवतः’ (मनु. १-५) इित ह
रत । तयाप िनयतृवं सववकारकारणवादुपपते ।
ताधानमतयामशदं यात् । ‘ईतेनाशदम्’ (. सू. १-
१-५) इय िनराकृतमप सत्
धानमहावादयपदेशसवेन पुनराशते । अत
उरमुयते — न च ात धानमतयामशदं भवतमहित ।
कात् ? अतमाभलापात् । ययवादयपदेशः
धानय सवित, तथाप न ृ वादयपदेशः सवित,
धानयाचेतनवेन तैरयुपगमात् । ‘अाे ाुतः ाेतामताे
मतावाताे वाता’ (बृ. उ. ३-७-२३) इित ह वाशेष इह
भवित । अावमप न धानयाेपपते ॥१९ ॥
यद धानमावृ वासवाातयाययुपगयते,
शाररततयामी भवत । शारराे ह चेतनवाा ाेता मता
वाता च भवित, अाा च यात् । अमृत,
धमाधमफलाेपभाेगाेपपेः । अवादय धमाः शाररे

ससाः ; दशनादयायाः कतर वृवराेधात्, ‘न
ेारं पयेः’ (बृ. उ. ३-४-२) इयादुितय । तय च
कायकरणसातमतयमयतं शीलम्, भाेृवात् ।
ताछारराेऽतयामीयत उरं पठित —
51. शारीर�ोभयेऽिप िह भेदेनैनमधीयते ॥१।२।२०॥
नेित पूवसूादनुवतते । शारर नातयामी यात् ।
कात् ? यप ृ वादयाे धमातय सवत, तथाप
घटाकाशवदुपाधपरछवा कायेन पृथयादवतरवथातं
िनयतं च शाेित । अप चाेभयेऽप ह शाखनः कावा
मायदनाातयामणाे भेदेनैनं शाररं पृथयादवदधानवेन
िनययवेन चाधीयते — ‘याे वाने ितन्’ (बृ. उ. ३-७-२२)
इित कावाः । ‘य अािन ितन्’ इित मायदनाः । ‘य
अािन ितन्’ इयंतावत् पाठे भवयाशदः शाररय
वाचकः । ‘याे वाने ितन्’ इयप पाठे वानशदेन
शारर उयते, वानमयाे ह शारर इित । ताछाररादय
ईराेऽतयामीित सम् । कथं पुनरे कदेहे ाै
ारावुपपेते — यायमीराेऽतयामी, यायमतरः शाररः

? का पुनरहानुपपः ? ‘नायाेऽताेऽत ा’
इयादुितवचनं वयेत । अ ह कृतादतयामणाेऽयं
ारं ाेतारं मतारं वातारं चाानं ितषेधित ।
िनयतरितषेधाथमेतचनमित चेत्, न ;
िनयतरासादवशेषवणा । अाेयते —
अवायुपथापतकायकरणाेपाधिनमाेऽयं
शाररातयामणाेभेदयपदेशः, न पारमाथकः । एकाे ह
यगाा भवित, न ाै यगाानाै सवतः । एकयैव त
भेदयवहार उपाधकृतः, यथा घटाकाशाे महाकाश इित । तत
ातृेयादभेदुतयः यादिन च माणािन संसारानुभवाे
वधितषेधशां चेित सवमेतदुपपते । तथा च ुितः —
‘य ह ैतमव भवित तदतर इतरं पयित’ इयवावषये
सव यवहारं दशयित । ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं
पयेत्’ इित वावषये सव यवहारं वारयित ॥२० ॥
१७. अ�श्यत्वािधकरणम्
52. अ�श्यत्वािदगुणको धम��े ः ॥१।२।२१॥

‘अथ परा यया तदरमधगयते’ (मु. उ. १-१-५)
‘यदेयमामगाेमवणमचःाें तदपाणपादम्, िनयं
वभुं सवगतं ससू ं तदययं यतू याेिनं परपयत धीराः’
(मु. उ. १-१-६) इित ूयते । त संशयः —
कमयमयवादगुणकाे भूतयाेिनः धानं यात्, उत शाररः,
अाहाेवपरमेर इित । त धानमचेतनं भूतयाेिनरित
युम्, अचेतनानामेव त ातवेनाेपादानात् । ‘यथाेणन
 ाभः
सृजते गृते च यथा पृथयामाेषधयः सवत । यथा सतः
पुषाकेशलाेमािन तथारासवतीह वम्’ (मु. उ. १-१-७)
इित । ननूणनाभः पुष चेतनावह ातवेनाेपााै ; नेित
ूमः । न ह केवलय चेतनय त सूयाेिनवं
केशलाेमयाेिनवं वात । चेतनाधतं चेतनमूणनाभशररं
सूय याेिनः, पुषशररं च केशलाेामित सम् । अप च
पूवावाभलापसवेऽप ृ वाभलापासवा
धानमयुपगतम् । इह वयवादयाे धमाः धाने सवत ।
न चा वयमानाे धमः कदभलयते । ननु ‘यः सवः
सववत्’ (मु. उ. १-१-९) इययं वाशेषाेऽचेतने धाने न

सवित, कथं धानं भूतयाेिनः ितायत इित ; अाेयते —
‘यया तदरमधगयते’ ‘यदेयम्’
इयरशदेनायवादगुणकं भूतयाेिनं ावयवा, पुनरते
ावययित — ‘अरापरतः परः’ (मु. उ. २-१-२) इित ।
त यः पराेऽरातः, स सवः सववसवयित ।
धानमेव वरशदिनदं भूतयाेिनः । यदा त याेिनशदाे
िनमवाची, तदा शारराेऽप भूतयाेिनः यात्, धमाधमायां
भूतजातयाेपाजनादित । एवं ाे अभधीयते —
याेऽयमयवादगुणकाे भूतयाेिनः, स परमेर एव यात्,
नाय इित । कथमेतदवगयते ? धमाेेः । परमेरय ह धम
इहाेयमानाे यते — ‘यः सवः सववत्’ इित । न ह
धानयाचेतनय शाररय वाेपाधपरछेः सववं
सवववं वा सवित । नवरशदिनदात
ू याेनेः परयैव
एतसववं सवववं च, न भूतयाेिनवषयमयुम् ;
अाेयते — नैवं सवित ; यकारणम् ‘अरासवतीह
वम्’ इित कृतं भूतयाेिनमह जायमानकृितवेन िनदय,
अनतरमप जायमानकृितवेनैव सवं िनदशित — ‘यः

सवः सववय ानमयं तपः । तादेत नाम पमं
च जायते’ इित । तादेशसायेन
यभायमानवाकृतयैवारय भूतयाेनेः सववं सवववं
च धम उयत इित गयते । ‘अरापरतः परः’ इयाप न
कृतात
ू याेनेररापरः कदभधीयते । कथमेतदवगयते ?
‘येनारं पुषं वेद सयं ाेवाच तां तवताे वाम्’ (मु. उ.
१-२-१३) इित कृतयैवारय भूतयाेनेरयवादगुणकय
वयवेन ितातवात् । कथं तह ‘अरापरतः परः’ इित
यपदयत इित, उरसूे तयामः । अप चा े वे
वेदतये उे — ‘परा चैवापरा च’ इित ।
तापरामृवेदादलणां वामुा वीित ‘अथ परा यया
तदरमधगयते’ इयाद । त परया वाया वषयवेनारं
ुतम् । यद पुनः परमेरादयदयवादगुणकमरं
परकयेत, नेयं परा वा यात् । परापरवभागाे यं
वयाेः अयुदयिनःेयसफलतया परकयते । न च
धानवा िनःेयसफला केनचदयुपगयते । ित वाः
ितायेरन्, वपेऽरात
ू याेनेः परय परमानः

ितपामानवात् । े एव त वे वेदतये इह िनदे ।
‘क भगवाे वाते सवमदं वातं भवित’ (मु. उ. १-१-
३) इित चैकवानेन सववानापेणं सवाके ण
ववयमाणेऽवकपते, नाचेतनमाैकायतने धाने,
भाेययितरे वा भाेर । अप च ‘स वां
सववाितामथवाय येपुाय ाह’ (मु. उ. १-१-१) इित
वां ाधायेनाेपय परापरवभागेन परां
वामराधगमनीं दशयन् तया वावं दशयित । सा च
वासमाया तदधगयय अरयावे बाधता यात्
। अपरा ऋवेदादलणा कमवा वाेपमे उपययते
वाशंसायै — ‘वा ेते अढा यपा
अादशाेमवरं येषु कम । एतेयाे येऽभनदत मूढा
जरामृयुं ते पुनरे वाप यत’ (मु. उ. १-२-७)
इयेवमादिनदावचनात् । िनदवा चापरां वां तताे वरय
परवाधकारं दशयित — ‘परय लाेकाकमचतााणाे
िनवेद
 मायाायकृतः कृतेन । तानाथ स
गुमेवाभगछे समपाणः ाेियं िनम्’ (मु. उ. १-२-

१२) इित । यूम् — अचेतनानां पृथयादनां
ातवेनाेपादानााातकेनायचेतनेनैव भूतयाेिनना
भवतयमित, तदयुम् ; न ह
ातदाातकयाेरयतसायेन भवतयमित िनयमाेऽत ;
अप च थूलाः पृथयादयाे ातवेनाेपाा इित न थूल एव
दाातकाे भूतयाेिनरयुपगयते । तादयवादगुणकाे
भूतयाेिनः परमेर एव ॥२१ ॥
53. िवशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ ॥१।२।२२॥
इत परमेर एव भूतयाेिनः, नेतराै — शाररः धानं वा
। कात् ? वशेषणभेदयपदेशायाम् । वशन ह कृतं
भूतयाेिनं शाररालणवेन — ‘दयाे मूतः पुषः
सबाायतराे जः । अाणाे मनाः शः’ (मु. उ. २-१-२)
इित । न ेतयवादवशेषणम्
अवायुपथापतनामपपरछे दाभमािननः तमावािन
कपयतः शाररयाेपपते । तासाादाैपिनषदः पुष
इहाेयते । तथा धानादप कृतं भूतयाेिनं भेदेन यपदशित
— ‘अरापरतः परः’ इित । अरमयाकृतं

नामपबीजशपं भूतसूमीरायं तयैवाेपाधभूतम्,
सवाकारापराे याेऽवकारः, तापरतः परः इित भेदेन
यपदशन् परमाानमह ववतं दशयित । ना धानं नाम
कवतं तवमयुपगय, ताेदयपदेश उयते । कं
तह ? यद धानमप कयमानं
ुयवराेधेनायाकृतादशदवायं भूतसूं परकयेत,
परकयताम् । ताेदयपदेशात् परमेराे
भूतयाेिनरयेतदह ितपाते ॥२२ ॥
कुत परमेराे भूतयाेिनः ? —
54. �पोपन्यासाच्च ॥१।२।२३॥
अप च ‘अरापरतः परः’ इययानतरम् ‘एताायते
ाणः’ इित ाणभृतीनां पृथवीपयतानां तवानां सगमुा,
तयैव भूतयाेनेः सववकाराकं पमुपययमानं पयामः —
‘अमूध
 ा चषी चसूयाै दशः ाेे वाववृता वेदाः ।
वायुः ाणाे दयं वमय पां पृथवी ेष सवभूतातराा’
(मु. उ. २-१-४) इित । त परमेरयैवाेचतम्,
सववकारकारणवात् ; न शाररय तनुमहः ; नाप

धानय अयं पाेपयासः सवित,
सवभूतातरावासवात् । तापरमेर एव भूतयाेिनः,
नेतरावित गयते । कथं पुनभूतयाेनेरयं पाेपयास इित गयते
? करणात्, ‘एषः’ इित च कृतानुकषणात् । भूतयाेिनं ह
कृय ‘एताायते ाणः’ ‘एष सवभूतातराा’ इित वचनं
भूतयाेिनवषयमेव भवित ; यथा उपायायं कृय
‘एतादधीव, एष वेदवेदापारगः’ इित वचनमुपायायवषयं
भवित, तत् । कथं पुनरयवादगुणकय भूतयाेनेवहवूपं
सवित ? सवावववयेदमुयते, न त वहववववया
इयदाेषः, ‘अहमम्’ ‘अहमादः’ (तै. उ. ३-१०-६)
इयादवत् ॥
अये पुनमयते — नायं भूतयाेनेः पाेपयासः,
जायमानवेनाेपयासात् । ‘एताायते ाणाे मनः सवेयाण
च । खं वायुयाेितरापः पृथवी वय धारणी’ इित ह पूव
ाणाद पृथयतं तवजातं जायमानवेन िनरदत् ।
उराप च ‘तादः समधाे यय सूयः’ इयेवमाद
‘अत सवा अाेषधयाे रस’ इयेवमतं जायमानवेनैव

िनदेयित । इहैव कथमकादतराले भूतयाेनेः पमुपयसेत्
? सवावमप सृं परसमायाेपदेयित — ‘पुष एवेदं
वं कम’ (मु. उ. २-१-१०) इयादना । ुितृयाे
ैलाेशररय जापतेजाद िनदयमानमुपलभामहे —
‘हरयगभः समवतताे भूतय जातः पितरेक अासीत् । स
दाधार पृथवीं ामुतेमां कै देवाय हवषा वधेम’ (ऋ. सं.
१०-१२१-१) इित — समवततेित अजायतेयथः — तथा, ‘स वै
शरर थमः स वै पुष उयते । अादकता स भूतानां ाे
समवतत’ इित च । वकारपुषयाप सवभूतातरावं
सवित, ाणाना सवभूतानामयामवथानात् । अपे
‘पुष एवेदं वं कम’ इयादसवपाेपयासः
परमेरितपहेतरित यायेयम् ॥२३ ॥
१८. वै�ानरािधकरणम्
55. वै�ानरः साधारणशब्दिवशेषात् ॥१।२।२४॥
‘काे न अाा कं ’ (छा. उ. ५-११-१) इित
‘अाानमेवेमं वैानरं सययेष तमेव नाे ूह’ (छा. उ.
५-११-६) इित चाेपय ुसूयवावाकाशवारपृथवीनां

सतेजवादगुणयाेगमेकैकाेपासनिनदया च वैानरं येषां
मूधादभावमुपदयाायते — ‘यवेतमेवं
ादेशमामभवमानमाानं वैानरमुपाते, स सवेषु लाेकेषु
सवेषु भूतेषु सवेवावम ; तय ह वा एतयानाे
वैानरय मूधव
ै सतज
े ावपः ाणः पृथवाा
सदेहाे बलाे वतरे व रयः पृथयेव पादावुर एव वेदलाेमािन
बहद
 यं गाहपयाे मनाेऽवाहायपचन अायमाहवनीयः’ (छा.
उ. ५-१८-२) इयाद । त संशयः — कं वैानरशदेन
जाठराेऽपदयते, उत भूताः, अथ तदभमािननी देवता,
अथवा शाररः, अाहाेवपरमेरः इित । कं पुनर
संशयकारणम् ? वैानर इित जाठरभूतादेवतानां
साधारणशदयाेगात्, अाेित च शाररपरमेरयाेः । त
कयाेपादानं यायं कय वा हानमित भवित संशयः । कं
तावाम् ? जाठराेऽरित ; कुतः ? त ह वशेषेण
चयाेगाे यते — ‘अयमवै
 ानराे याेऽयमतः पुषे
येनद
े मं पयते यददमते’ (बृ. उ. ५-९-१) इयादाै ।
अमां वा यात्, सामायेनाप याेगदशनात् — ‘वा

अं भुवनाय देवा वैानरं केतमामकृवन्’ (ऋ. सं. १०-८८-
१२) इयादाै । अशररा वा देवता यात्, तयामप
याेगदशनात् — ‘वैानरय समताै याम राजा ह कं
भुवनानामभीः’ (ऋ. सं. १-९८-१) इयेवमाायाः
ुतेदेवतायामैयाुपेतायां सवात् ।
अथाशदसामानाधकरयादुपमे च ‘काे न अाा कं ’
इित केवलाशदयाेगादाशदवशेन वैानरशदः परणेय
इयुयते, तथाप शारर अाा यात् ; तय भाेृवेन
वैानरसकषात्, ादेशमामित च वशेषणय
तपाधपरछे सवात् । ताेराे वैानर इयेवं
ाम् ॥
तेदमुयते — वैानरः परमाा भवतमहित । कुतः ?
साधारणशदवशेषात् ; साधारणशदयाेवशेषः
साधारणशदवशेषः ; ययेतावुभावयावैानरशदाै
साधारणशदाै — वैानरशदत याणां साधारणः,
अाशद याेः — तथाप वशेषाे यते, — येन
परमेरपरवं तयाेरयुपगयते — ‘तय ह वा एतयानाे

वैानरय मूधैव सतेजाः’ इयादः । अ ह परमेर एव
ुमूधवादवशाेऽवथातरगतः यगावेनाेपयत
अायानायेित गयते, कारणवात् । कारणय ह सवाभः
कायगताभरवथाभरवथाववात् ुलाेकावयववमुपपते ।
‘स सवेषु लाेकेषु सवेषु भूतेषु सवेवावम’ इित च
सवलाेकाायं फलं ूयमाणं परमकारणपरहे सवित, ‘एवं
हाय सवे पाानः दूयते’ (छा. उ. ५-२४-३) इित च तदः
सवपादाहवणम्, ‘काे न अाा कं ’ इित
चाशदायामुपमः ; — इयेवमेतािन लािन
परमेरमेव गमयत । तापरमेर एव वैानरः ॥२४ ॥
56. स्मयर्माणमनुमानं स्यािदित ॥१।२।२५॥
इत परमेर एव वैानरः ; यापरमेरयैव
‘अरायं ाैमूधा’ इतीशं ैलाेाकं पं यते —
‘ययारायं ाैमध
ू ा खं नाभरणाै ितः । सूयदशः
ाें तै लाेकाने नमः’ इित । तयमाणं पं मूलभूतां
ुितमनुमापयदय वैानरशदय परमेरपरवे अनुमानं लं
गमकं यादयथः । इितशदाे हेवथे — याददं गमकम्,

तादप वैानरः परमाैवेयथः । यप तितरयम् —
‘तै लाेकाने नमः’ इित, तथाप तितवमप नासित
मूलभूते वेदवाे सयक् ईशेन पेण सवित । ‘ां मूधानं
यय वा वदत खं वै नाभं चसूयाै च नेे । दशः ाेे
व पादाै ितं च साेऽचयाा सवभूतणेता’
इयेवंजातीयका च ृितरहाेदाहतया ॥२५ ॥
57. शब्दािदभ्योऽन्तःप्रित�ानाच्च नेित चेन्न
तथा��्युपदेशादसम्भवात्पु�षमिप चैनमधीयते
॥१।२।२६॥
अाह — न परमेराे वैानराे भवतमहित । कुतः ?
शदादयाेऽतःिताना । शदतावत् — वैानरशदाे न
परमेरे सवित, अथातरे ढवात् ; तथाशदः ‘स
एषाेऽवैानरः’ इित । अादशदात् ‘दयं गाहपयः’ (छा. उ.
५-१८-२) इयाेताकपनम् ; ‘तं
थममागछे ाेमीयम्’ (छा. उ. ५-१०-१) इयादना च
ाणायधकरणतासतनम् । एतेयाे हेतयाे जाठराे वैानरः
येतयः । तथातःितानमप ूयते — ‘पुषेऽतः िततं

वेद’ इित । त जाठरे सवित । यदयुम् ‘मूधैव सतेजाः’
इयादेवशेषाकारणापरमाा वैानर इित, अ ूमः —
कुताे ेष िनणयः, यदुभयथाप वशेषितभाने सित
परमेरवषय एव वशेष अायणीयाे न जाठरवषय इित ।
अथवा भूताेरतबहावितमानयैष िनदेशाे भवयित ।
तयाप ह ुलाेकादसबधाे मवणे अवगयते — ‘याे
भानुना पृथवीं ामुतेमामाततान राेदसी अतरम्’ (ऋ. सं.
१०-८८-३) इयादाै । अथवा तछरराया देवताया एेययाेगात्
ुलाेकावयववं भवयित । ता परमेराे वैानर इित ॥
अाेयते — न तथाुपदेशादित । न शदादयः
कारणेयः परमेरय यायानं युम् । कुतः ? तथा
जाठरापरयागेन, ुपदेशात् । परमेरह जाठरे वैानरे
इहाेपदयते — ‘मनाे ेयुपासीत’ (छा. उ. ३-१८-१)
इयादवत् । अथवा जाठरवैानराेपाधः परमेर इह
यवेनाेपदयते — ‘मनाेमयः ाणशरराे भापः’ (छा. उ.
३-१४-२) इयादवत् । यद चेह परमेराे न ववयेत, केवल
एव जाठराेऽववयेत, ततः ‘मूधैव सतेजाः’

इयादेवशेषयासव एव यात् । यथा त
देवताभूतायपायेणाययं वशेष उपपादयतं न शते,
तथाेरसूे वयामः । यद च केवल एव जाठराे ववयेत,
पुषेऽतःिततवं केवलं तय यात् ; न त पुषवम् ;
पुषमप चैनमधीयते वाजसनेयनः — ‘स एषाेऽवैानराे
यपुषः स याे हैतमेवमं वैानरं पुषवधं पुषेऽतः
िततं वेद’ (श. ा. १०-६-१-११) इित । परमेरय त
सवावापुषवं पुषेऽतःिततवं चाेभयमुपपते । ये त
‘पुषवधमप चैनमधीयते’ इित सूावयवं पठत, तेषामेषाेऽथः
— केवलजाठरपरहे पुषेऽतःिततवं केवलं यात् ; न
त पुषवधवम् ; पुषवधमप चैनमधीयते वाजसनेयनः —
‘पुषवधं पुषेऽतः िततं वेद’ इित । पुषवधवं च
करणात् यदधदैवतं ुमूधवाद पृथवीिततवातम्,
यायां सं मूधवाद चुबुकिततवातम्, तपरगृते
॥२६ ॥
58. अत एव न देवता भूतं च ॥१।२।२७॥

यपुनम् — भूताेरप मवणे
ुलाेकादसबधदशनात् ‘मूधैव सतेजाः’ इयावयवकपनं
तयैव भवयतीित, तछरराया देवताया वा एेययाेगादित ;
तपरहतयम् । अाेयते — अत एवाेेयाे हेतयाे न देवता
वैानरः । तथा भूतारप न वैानरः ; न ह
भूताेराैयकाशमााकय ुमूधवादकपनाेपपते,
वकारय वकारातरावासवात् । तथा देवतायाः
सययैययाेगे न ुमूधवादकपना सवित, अकारणवात्
परमेराधीनैयवा । अाशदासव सवेवेषु पेषु
थत एव ॥२७ ॥
59. सा�ादप्यिवरोधं जैिमिनः ॥१।२।२८॥
पूव जाठरातीकाे जाठरायुपाधकाे वा परमेर उपाय
इयुम् अतःिततवानुराेधेन । इदानीं त वनैव
तीकाेपाधकपनायां साादप परमेराेपासनपरहे न
कराेध इित जैमिनराचायाे मयते । ननु
जाठरायपरहेऽतःिततववचनं शदादिन च कारणािन
वयेरित । अाेयते — अतःिततववचनं ताव

वयते । न हीह ‘पुषवधं पुषेऽतः िततं वेद’ इित
जाठरायभायेणेदमुयते, तयाकृतवादसंशदतवा । कथं
तह ? यकृतं मूधादचुबुकातेषु पुषावयवेषु पुषवधवं
कपतम्, तदभायेणेदमुयते — ‘पुषवधं पुषेऽतः
िततं वेद’ इित ; यथा वृे शाखां िततां पयतीित,
तत् । अथवा यः कृतः परमाायामधदैवतं च
पुषवधवाेपाधः, तय यकेवलं सापम्,
तदभायेणेदमुयते — ‘पुषवधं पुषेऽतः िततं वेद’ इित
। िनते च पूवापरालाेचनवशेन परमापरहे, तषय एव
वैानरशदः केनचाेगेन वितयते — वायं नरेित,
वेषां वायं नरः, वे वा नरा अयेित वानरः परमाा,
सवावात्, वानर एव वैानरः ; तताेऽनयाथः,
रासवायसादवत् । अशदाेऽयणीवादयाेगायणेन
परमावषय एव भवयित । गाहपयादकपनं
ाणायधकरणवं च परमानाेऽप सवावादुपपते ॥२८
॥

कथं पुनः परमेरपरहे ादेशमाुितपपत इित, तां
यायात मारभते —
60. अिभव्य�े �रत्याश्मरथ्यः ॥१।२।२९॥
अितमायाप परमेरय ादेशमावमभयिनमं
यात् । अभययते कल ादेशमापरमाणः परमेर
उपासकानां कृते । देशवशेषेषु वा दयादषूपलधथानेषु
वशेषेणाभययते । अतः परमेरेऽप
ादेशमाुितरभयेपपत इयामरय अाचायाे मयते
॥२९ ॥
61. अनुस्मृतेबार्द�रः ॥१।२।३०॥
ादेशमादयितेन वायं मनसानुयते ; तेन
‘ादेशमाः’ इयुयते ; यथा थमता यवाः था इयुयते,
तत् । यप च यवेषु वगतमेव परमाणं
थसबधायते, न चेह परमेरगतं कपरमाणमत
— यदृ यसबधायेत ; तथाप युायाः ादेशमाुतेः
सवित यथाकथदनुरणमालबनमयुयते ।
ादेशमावेन वायमादेशमााेऽयनुरणीयः

ादेशमाुयथवायै । एवमनुृितिनमा परमेरे
ादेशमाुितरित बादरराचायाे मयते ॥३० ॥
62. सम्प�े�रित जैिमिनस्तथा िह दशर्यित ॥१।२।३१॥
सपिनमा वा याादेशमाुितः । कुतः ? तथाह
समानकरणं वाजसनेयाणं
ुभृतीपृथवीपयतांैलाेानाे
वैानरयावयवानयामूधभृितषु चुबुकपयतेषु देहावयवेषु
सपादयादेशमासपं परमेरय दशयित —
‘ादेशमामव ह वै देवाः सवदता अभसपातथा त व
एतावयाम यथा ादेशमामेवाभसपादययामीित । स
हाेवाच मूधानमुपदशवाचैष वा अिता वैानर इित । चषी
उपदशवाचैष वै सतेजा वैानर इित । नासके
उपदशवाचैष वै पृथवाा वैानर इित ।
मुयमाकाशमुपदशवाचैष वै बलाे वैानर इित । मुया
अप उपदशवाचैष वै रयवैानर इित । चुबुकमुपदशवाचैष
वै िता वैानरः’ इित । चुबुकमयधरं मुखफलकमुयते ।
यप वाजसनेयके ाैरितावगुणा समाायते, अादय

सतेजवगुणः, छादाेये पुनः ाैः सतेजवगुणा समाायते,
अादय वपवगुणः ; तथाप नैतावता वशेषेण
कयते, ादेशमाुतेरवशेषात्, सवशाखाययवा ।
सपिनमां ादेशमाुितं युतरां जैमिनराचायाे मयते
॥३१ ॥
63. आमनिन्त चैनमिस्मन् ॥१।२।३२॥
अामनत चैनं परमेरमूधचुबुकातराले जाबालाः —
‘य एषाेऽनताेऽय अाा साेऽवमुे ितत इित ।
साेऽवमुः कितत इित । वरणायां नायां च मये
ितत इित । का वै वरणा का च नासीित’ । त चेमामेव
नासकाम् ‘सवाणीयकृतािन पापािन वारयतीित सा वरणा,
सवाणीयकृतािन पापािन नाशयतीित सा नासी’ इित
वरणानासीित िनय, पुनरयामनत — ‘कतमाय थानं
भवतीित । वाेाणय च यः सधः स एष ुलाेकय परय
च सधभवित’ (जा. उ. १) इित । तादुपपा परमेरे
ादेशमाुितः । अभवमानुितः यगावाभाया ।
यगातया सवैः ाणभरभवमीयत इयभवमानः ;

अभगताे वायं यगावात्, वमान मानवयाेगात्
इयभवमानः । अभवममीते वा सव जगत्,
कारणवादयभवमानः । तापरमेराे वैानर इित सम्
॥३२ ॥
*****
॥ तृतीयः पादः ॥
१९. द्यभ्ु वाद्यिधकरणम्
64. द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात् ॥१।३।१॥
इदं ूयते — ‘याैः पृथवी चातरमाेतं मनः सह
ाणै सवैः । तमेवैकं जानथ अाानमया वाचाे
वमुथामृतयैष सेतः ’ (मु. उ. २-२-५) इित । अ
यदेत
ु भृतीनामाेतववचनादायतनं कदवगयते, तकं परं
 यात्, अाहाेवदथातरमित सदते । ताथातरं
कमयायतनं यादित ाम् । कात् ? ‘अमृतयैष सेतः’
इित वणात् । पारवाह लाेके सेतः यातः । न च परय
णः पारववं शमयुपगतम् — ‘अनतमपारम्’ (बृ. उ.
२-४-१२) इित वणात् । अथातरे चायतने परगृमाणे

ृितसं धानं परहीतयम्, तय
कारणवादायतनवाेपपेः । ुितसाे वा वायुः यात् —
‘वायुवाव गाैतम तसूं वायुना वै गाैतम सूण
े ायं च लाेकः
पर लाेकः सवाण च भूतािन सधािन भवत’ (बृ. उ. ३-
७-२) इित वायाेरप वधारणववणात् । शारराे वा यात् ;
— तयाप भाेृवात्, भाेयं पं यायतनवाेपपेः इयेवं
ाे इदमाह —
ुवाायतनमित । ाै भू ुभुवाै, ुभुवाै अाद यय
तददं ुवाद । यदेतदवाे ाैः पृथयतरं मनः ाणा
इयेवमाकं जगत् अाेतवेन िनदम्, तयायतनं परं 
भवतमहित । कुतः ? वशदात् अाशदादयथः ।
अाशदाे हीह भवित — ‘तमेवैकं जानथ अाानम्’ इित ।
अाशद परमापरहे सयगवकपते, नाथातरपरहे ।
च वशदेनैव ण अायतनवं ूयते — ‘सूलाः
साेयेमाः सवाः जाः सदायतनाः सिताः’ (छा. उ. ६-८-४)
इित । वशदेनैव चेह पुरतादुपरा  सयते —
‘पुष एवेदं वं कम तपाे  परामृतम्’ इित, ‘ैवद
े ममृतं

पुरता पा दणताेरे ण’ (मु. उ. २-२-११) इित च
। त वायतनायतनवाववणात् । सव ेित च
सामानाधकरयात्, यथानेकाकाे वृः शाखा कधाे मूलं
चेित, एवं नानारसाे वच अाेयाशा सवित ; तां
िनवतयतं सावधारणमाह — ‘तमेवैकं जानथ अाानम्’ इित ।
एतदुं भवित — न कायपवशाे वच अाा वेयः ।
कं तह ? अवाकृतं कायपं वया वलापयतः
तमेवैकमायतनभूतमाानं जानथ एकरसमित । यथा
‘याते देवदतदानय’ इयुे अासनमेवानयित, न
देवदम् ; तदायतनभूतयैवैकरसयानाे वेयवमुपदयते
। वकारानृताभसधय चापरवादः ूयते — ‘मृयाेः स
मृयुमााेित य इह नानेव पयित’ (क. उ. २-१-१०) इित ।
‘सव ’ इित त सामानाधकरयं पवलापनाथम्, न
अनेकरसताितपादनाथम्, ‘स यथा सैधवघनाेऽनतराेऽबाः
कृाे रसघन एवैवं वा अरेऽयमाानतराेऽबाः कृः
ानघन एव’ (बृ. उ. ४-५-१३) इयेकरसतावणात् ।
ताु वाायतनं परं  । यूम् — सेतुतेः, सेताे

पारववाेपपेः, णाेऽथातरे ण ुवाायतनेन भवतयमित,
अाेयते — वधारणवमाम सेतुया ववयते, न
पारववाद । न ह मृामयाे लाेके सेत इयाप
मृामय एव सेतरयुपगयते । सेतशदाथाेऽप
वधारणवमामेव, न पारववाद, षञाे बधनकमणः
सेतशदयुपेः । अपर अाह — ‘तमेवैकं जानथ अाानम्’
इित यदेतसिततमाानम्, यैतत् ‘अया वाचाे वमुथ’
इित वावमाेचनम्, तत् अ अमृतवसाधनवात्, ‘अमृतयैष
सेतः’ इित सेतुया सयते ; न त ुवाायतनम् । त
यदुम् — सेतुतेणाेऽथातरेण ुवाायतनेन
भवतयमित, एतदयुम् ॥१ ॥
65. मु�ोपसप्ृ यव्यपदेशात् ॥१।३।२॥
इत परमेव  ुवाायतनम् ; याुाेपसृयताय
यपदयमाना यते । मुैपसृयं मुाेपसृयम् ।
देहादवनास अहमीयाबुरवा, तततपूजनादाै
रागः, तपरभवादाै च ेषः, तदुछे ददशनायं माेह —
इयेवमयमनतभेदाेऽनथातः सततः सवेषां नः यः ।

तपययेणावारागेषाददाेषमुैपसृयमुपगयमेतदित
ुवाायतनं कृय यपदेशाे भवित । कथम् ? ‘भते
दयथछते सवसंशयाः । ीयते चाय कमाण
ते परावरे’ (मु. उ. २-२-८) इयुा, वीित — ‘तथा
वाामपामुः परापरं पुषमुपैित दयम्’ (मु. उ. २-२-
८) इित । ण मुाेपसृयवं सं शाे — ‘यदा सवे
मुयते कामा येऽय द ताः । अथ मयाेऽमृताे भवय
 समत’े (बृ. उ. ४-४-७) इयेवमादाै । धानादनां त न
चुाेपसृयवमत सम् । अप च ‘तमेवैकं जानथ
अाानमया वाचाे वमुथामृतयैष सेतः’ इित
वावमाेकपूवकं वेयवमह ुवाायतनयाेयते । त
ुयतरे णाे म् — ‘तमेव धीराे वाय ां कुवीत
ाणः । नानुयायाशदावाचाे वलापनं ह तत्’ (बृ. उ.
४-४-२) इित । तादप ुवाायतनं परं  ॥२ ॥
66. नानुमानमतच्छब्दात् ॥१।३।३॥
यथा णः ितपादकाे वैशेषकाे हेतः, नैवमथातरय
वैशेषकाे हेतः ितपादकाेऽतीयाह । नानुमानं

सांयृितपरकपतं धानम् इह ुवाायतनवेन
ितपयम् । कात् ? अतछदात् । तयाचेतनय
धानय ितपादकः शदः तछदः, न तछदः अतछदः ।
न ाचेतनय धानय ितपादकः कछदाेऽत,
येनाचेतनं धानं कारणवेनायतनवेन वावगयेत । तपरतय
चेतनय ितपादकशदाेऽात — ‘यः सवः सववत्’ (मु.
उ. १-१-९) इयादः । अत एव न वायुरपीह
ुवाायतनवेनाीयते ॥३ ॥
67. प्राणभृच्च ॥१।३।४॥
यप ाणभृताे वानान अावं चेतनवं च सवित,
तथायुपाधपरछानय सववासवे सित
अादेवातछदात् ाणभृदप न ुवाायतनवेनायतयः ।
न चाेपाधपरछयावभाेः ाणभृताे ुवाायतनवमप
सयसंभवित । पृथयाेगकरणमुराथम् ॥४ ॥
कुत न ाणभृत् ुवाायतनवेनायतयः ? —
68. भेदव्यपदेशात् ॥१।३।५॥

भेदयपदेशेह भवित — ‘तमेवैकं जानथ अाानम्’ इित
ेयातृभावेन । त ाणभृत् तावुमुवााता ;
परशेषादाशदवायं  ेयं ुवाायतनमित गयते, न
ाणभृत् ॥५ ॥
69. प्रकरणात् ॥१।३।६॥
करणं चेदं परमानः — ‘क भगवाे वाते
सवमदं वातं भवित’ (मु. उ. १-१-३) इयेकवानेन
सववानापेणात् । परमािन ह सवाके वाते सवमदं
वातं यात्, न केवले ाणभृित ॥६ ॥
70. िस्थत्यदनाभ्यां च ॥१।३।७॥
ुयाायतनं च कृय, ‘ा सपणा सयुजा सखाया’ (मु.
उ. ३-१-१) इय थयदने िनदयेते ; ‘तयाेरयः पपलं
वा’ इित कमफलाशनम् ; ‘अनयाेऽभचाकशीित’
इयाैदासीयेनावथानम् । तायां च थयदनायामीरेाै
त गृेते । यद च ईराे ुवाायतनवेन ववतः,

तततय कृतयेरय ेापृथवचनमवकपते । अयथा
कृतवचनमाककमसबं यात् । ननु तवाप
ेयेरापृथवचनमाककमेव सयेत । न,
तयाववतवात् । ेाे ह कतृवेन भाेृवेन च ितशररं
बुाुपाधसबः, लाेकत एव सः, नासाै ुया तापयेण
ववयते ; ईरत लाेकताेऽसवाया तापयेण ववयत
इित न तयाककं वचनं युम् । ‘गुहां वावाानाै ह’
इयायेतशतम् — ‘ा सपणा’ इययामृच
ईरेावुयेते इित । यदाप पैुपिनषकृतेन
यायानेनायामृच सवेावुयेते, तदाप न वराेधः कत्
। कथम् ? ाणभृह घटादछवत् सवाुपायभमािनवेन
ितशररं गृमाणाे ुवाायतनं न भवतीित ितषयते ।
यत सवशररे षूपाधभवनाेपलयते, परएव स भवित ; यथा
घटादछाण घटादभपाधभवनाेपलयमाणािन महाकाश
एव भवत, तत् ाणभृतः परादयवानुपपेः ितषेधाे
नाेपपते । तासवाुपायभमािनन एव
ुवाायतनवितषेधः । तापरमेव  ुवाायतनम् ।

तदेतत् ‘अयवादगुणकाे धमाेेः’ इयनेनैव सम् । तयैव
ह भूतयाेिनवाय मये इदं पठतम् — ‘याैः पृथवी
चातरम्’ इित । पाथ त पुनपयतम् ॥७ ॥
२०. भूमािधकरणम्
71. भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात् ॥१।३।८॥
इदं समामनत — ‘भूमा वेव वजासतय इित भूमानं
भगवाे वजास इित । य नायपयित नायणाेित
नायजानाित स भूमाथ यायपयययणाेयन्
यजानाित तदपम्’ (छा. उ. ७-२३-१) (छा. उ. ७-२४-१)
इयाद । त संशयः — कं ाणाे भूमा यात्,
अाहाेवपरमाेित । कुतः संशयः ? भूमेित
ताववमभधीयते ; ‘बहाेलाेपाे भू च बहाेः’ (पा. सू. ६-४-
१५८) इित भूमशदय भावययाततारणात् । कमाकं
पुनतवमित वशेषाकाायाम् ‘ाणाे वा अाशाया भूयान्’
(छा. उ. ७-१५-१) इित सधानात् ाणाे भूमेित ितभाित ।
तथा ‘ुतं ेव मे भगवश
ृ े यतरित शाेकमावदित । साेऽहं
भगवः शाेचाम तं मा भगवाशाेकय पारं तारयत’ (छा. उ.

७-१-३) इित करणाेथानापरमाा भूमेयप ितभाित । त
कयाेपादानं यायम्, कय वा हानमित भवित संशयः । कं
तावाम् ? ाणाे भूमेित । कात् ?
भूयःितवचनपरपराऽदशनात् । यथा ह ‘अत भगवाे
नााे भूयः’ इित, ‘वावाव नााे भूयसी’ इित ; तथा ‘अत
भगवाे वाचाे भूयः’ इित, ‘मनाे वाव वाचाे भूयः’ इित च —
नामादयाे ह अा ाणात् भूयःितवचनवाहः वृः नैवं
ाणापरं भूयःितवचनं यते — ‘अत भगवः ाणाय
ू ः’
इित, ‘अदाे वाव ाणाय
ू ः’ इित । ाणमेव त नामादय
अाशातेयाे भूयांसम् — ‘ाणाे वा अाशाया भूयान्’ इयादना
सपमुा, ाणदशनाितवादवम्
‘अितवासीयितवाीित ूयाापवीत’ इययनुाय, ‘एष
त वा अितवदित यः सयेनाितवदित’ इित
ाणतमितवादवमनुकृय, अपरययैव ाणं
सयादपरपरया भूमानमवतारयन्, ाणमेव भूमानं मयत इित
गयते । कथं पुनः ाणे भूमिन यायायमाने ‘य
नायपयित’ इयेत
ू ाे लणपरं वचनं यायायेतेित, उयते

— सषुयवथायां ाणतेषु करणेषु
दशनादयवहारिनवृदशनासवित ाणयाप ‘य
नायपयतीित’ एतणम् । तथा च ुितः — ‘न णाेित न
पयित’ इयादना सवकरणयापारयतमयपां
सषुयवथामुा, ‘ाणाय एवैतपुरे जाित’ (. उ. ४-
३) इित तयामेवावथायां पवृेः ाणय जागरणं वती,
ाणधानां सषुयवथां दशयित । यैत
ू ः सखवं ुतम् —
‘याे वै भूमा तसखम्’ (छा. उ. ७-२३-१) इित, तदयवम्
; ‘अैष देवः वा पययथ यदेतशररे सखं भवित’
(. उ. ४-६) इित सषुयवथायामेव सखवणात् । य ‘याे
वै भूमा तदमृतम्’ (छा. उ. ७-२४-१) इित, तदप
ाणयावम् ; ‘ाणाे वा अमृतम्’ (काै. उ. ३-२) इित ुतेः
। कथं पुनः ाणं भूमानं मयमानय ‘तरित शाेकमावत्’
इयाववदषया करणयाेथानमुपपते ? ाण एवेहाा
ववत इित ूमः । तथाह — ‘ाणाे ह पता ाणाे माता
ाणाे ाता ाणः वसा ाण अाचायः ाणाे ाणः’ (छा. उ.
७-१५-१) इित ाणमेव सवाानं कराेित, ‘यथा वा अरा नाभाै

समपता एवमाणे सव समपतम्’ इित च ;
सवावारनाभिनदशनायां च सवित वैपुयाका
भूमपता ाणय । तााणाे भूमेयेवं ाम् ॥
तत इदमुयते — परमाैवेह भूमा भवतमहित, न ाणः
। कात् ? ससादादयुपदेशात् । ससाद इित सषुं
थानमुयते ; सयसीदयित िनवचनात्, बृहदारयके
च वजागरतथानायां सह पाठात् । तयां च
ससादावथायां ाणाे जागतीित ाणाेऽ ससादाेऽभेयते
। ाणादूव भू उपदयमानवादयथः । ाण एव चेम
ू ा
यात्, स एव तादूवमुपदयेतेयमेतयात् । न ह
नामैव ‘नााे भूयः’ इित ना ऊवमुपदम् । कं तह ?
नााेऽयदथातरमुपदं वागायम् ‘वावाव नााे भूयसी’ इित
। तथा वागादयाेऽप अा ाणादथातरमेव त ताेवमुपदम्
। ताणादूवमुपदयमानाे भूमा ाणादथातरभूताे भवतमहित
। नवह नात ः — ‘अत भगवः ाणाय
ू ः’ इित ; नाप
ितवचनमत ‘ाणााव भूयाेऽत’ इित ; कथं ाणादध
भूमाेपदयत इयुयते ? ाणवषयमेव

चाितवादवमुरानुकृयमाणं पयामः — ‘एष त वा
अितवदित यः सयेनाितवदित’ इित ; ताात
ाणादयुपदेश इित । अाेयते — न
तावाणवषययैवाितवादवयैतदनुकषणमित शं वुम्,
वशेषवादात् — ‘यः सयेनाितवदित’ इित । ननु
वशेषवादाेऽययं ाणवषय एव भवयित । कथम् ? यथा
‘एषाेऽहाेी, यः सयं वदित’ इयुे, न
सयवदनेनाहाेिवम् ; केन तह ? अहाेेणैव ; सयवदनं
वहाेिणाे वशेष उयते ; तथा ‘एष त वा अितवदित, यः
सयेनाितवदित’ इयुे, न सयवदनेनाितवादवम् । केन तह
? कृतेन ाणवानेनैव । सयवदनं त ाणवदाे वशेषाे
ववयत इित । नेित ूमः ; ुयथपरयागसात् । ुया
 सयवदनेनाितवादवं तीयते — ‘यः सयेनाितवदित
साेऽितवदित’ इित ; ना ाणवानय सतनमत ;
करणाु ाणवानं सबयेत ; त करणानुराेधेन ुितः
परया यात् ; कृतयावृयथ तशदाे न सछे त —
‘एष त वा अितवदित’ इित । ‘सयं वेव वजासतयम्’

(छा. उ. ७-१६-१) इित च यातरकरणमथातरववां
सूचयित । ताथैकवेदशंसायां कृतायाम्, ‘एष त
महााणः, यतराे वेदानधीते’ इयेकवेदेयाेऽथातरभूततवेदः
शयते, तागेतयम् । न च
ितवचनपयैवाथातरववया भवतयमित िनयमाेऽत ;
कृतसबधासवकारतवादथातरववायाः । त
ाणातमनुशासनं ुवा तूणींभूतं नारदं वयमेव सनकुमाराे
युपादयित — याणवानेन
वकारानृतवषयेणाितवादवमनितवादवमेव तत् — ‘एष त वा
अितवदित, यः सयेनाितवदित’ इित । त सयमित परं
ाेयते, परमाथपवात् ; ‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ.
२-१-१) इित च ुयतरात् । तथा युपादताय नारदाय
‘साेऽहं भगवः सयेनाितवदािन’ इयेवं वृाय
वानादसाधनपरपरया भूमानमुपदशित । त याणादध
सयं वयं ितातम्, तदेवेह भूमेयुयत इित गयते ।
तादत ाणादध भू उपदेश इित — अतः ाणादयः
परमाा भूमा भवतमहतीित । एवं चेहाववदषया

करणयाेथानमुपपं भवयित । ाण एवेहाा ववत
इयेतदप नाेपपते । न ह ाणय मुयया वृयावमत
। न चाय परमाानाछाेकविनवृरत, ‘नायः पथा
वतेऽयनाय’ (े. उ. ६-१५) इित ुयतरात् । ‘तं मा
भगवाशाेकय पारं तारयत’ (छा. उ. ७-१-३) इित
चाेपयाेपसंहरित — ‘तै मृदतकषायाय तमसः पारं
दशयित भगवासनकुमारः’ (छा. उ. ७-२६-२) इित । तम
इित शाेकादकारणमवाेयते । ाणाते चानुशासने न
ाणयायायताेयेत । ‘अातः ाणः’ (छा. उ. ७-२६-१)
इित च ाणम् । करणाते परमाववा भवयित ;
भूमा ाण एवेित चेत्, न ; ‘स भगवः कितत इित
वे मह’ (छा. उ. ७-२४-१) इयादना भू एव अा
करणसमाेरनुकषणात् । वैपुयाका च भूमपता
सवकारणवापरमानः सतरामुपपते ॥८ ॥
72. धम�पप�े� ॥१।३।९॥
अप च ये भू ूयते धमाः, ते परमायुपपते ।
‘य नायपयित नायणाेित नायजानाित स भूमा’ इित

दशनादयवहाराभावं भूमिन अवगमयित । परमािन चायं
दशनादयवहाराभावाेऽवगतः — ‘य वय सवमाैवाभूकेन
कं पयेत’् (बृ. उ. ४-५-१५) इयादुयतरात् । याेऽयसाै
सषुयवथायां दशनादयवहाराभाव उः, साेऽयान
एवासवववयाेः, न ाणवभावववया,
परमाकरणात् । यदप तयामवथायां सखमुम्,
तदयान एव सखपवववयाेम् ; यत अाह —
‘एषाेऽय परम अानद एतयैवानदयायािन भूतािन
माामुपजीवत’ (बृ. उ. ४-३-३२) इित । इहाप ‘याे वै भूमा
तसखं नापे सखमत भूमैव सखम्’ इित
सामयसखिनराकरणेन ैव सखं भूमानं दशयित । ‘याे वै
भूमा तदमृतम्’ इयमृतवमपीह ूयमाणं परमकारणं गमयित ;
वकाराणाममृतवयापेकवात्, ‘अताेऽयदातम’् (बृ. उ. ३-
४-२) इित च ुयतरात् । तथा च सयवं वमहमिततवं
सवगतवं सवावमित चैते धमाः ूयमाणाः
परमायेवाेपपते, नाय । ताम
ू ा परमाेित सम्
॥९ ॥

२१. अ�रािधकरणम्
73. अ�रमम्बरान्तधतृ ेः ॥१।३।१०॥
‘क खवाकाश अाेत ाेतेित । स हाेवाचैतै
तदरं गाग ाणा अभवदयथूलमनणु’ (बृ. उ. ३-८-७)
(बृ. उ. ३-८-८) इयाद ूयते । त संशयः — कमरशदेन
वण उयते, कं वा परमेर इित । तारसमााय
इयादावरशदय वणे सवात्, स�ितमय
चायुवात्, ‘अाेंकार एवेदं सवम’् (छा. उ. २-२३-३) इयादाै
च ुयतरे वणयायुपायवेन सवाकवावधारणात्, वण
एवारशद इयेवं ाे, उयते — पर एवाारशदवायः ।
कात् ? अबरातधृतेः ; पृथयादेराकाशातय
वकारजातय धारणात् । त ह पृथयादेः
समतवकारजातय कालयवभय ‘अाकाश एव तदाेतं च
ाेतं च’ इयाकाशे िततवमुा, ‘क खवाकाश
अाेत ाेत’ (बृ. उ. ३-८-७) इयनेन
ेनेदमरमवतारतम् ; तथा चाेपसंतम् — ‘एत
खवरे गायाकाश अाेत ाेत’ इित । न

चेयमबरातधृितणाेऽय सवित । यदप ‘अाेंकार एवेदं
सवम्’ इित, तदप ितपसाधनवातयथ यम् ।
ता रित अते चेित िनयवयापवायामरं परमेव 
॥१० ॥
यादेतत् — कायय
चेकारणाधीनवमबरातधृितरयुपगयते,
धानकारणवादनाेऽपीयमुपपते ;
कथमबरातधृतेवितपरित ? अत उरं पठित —
74. सा च प्रशासनात् ॥१।३।११॥
सा च अबरातधृितः परमेरयैव कम । कात् ?
शासनात् । शासनं हीह ूयते — ‘एतय वा अरय
शासने गाग सूयाचमसाै वधृताै िततः’ (बृ. उ. ३-८-९)
इयाद । शासनं च पारमेरं कम ; न अचेतनय शासनं
भवित । न चेतनानां घटादकारणानां मृदादनां घटादवषयं
शासनमत ॥११ ॥
75. अन्यभावव्याव�
ृ े� ॥१।३।१२॥

अयभावयावृे कारणाैवारशदवायम्,
तयैवाबरातधृितः कम, नायय कयचत् । कमदम्
अयभावयावृेरित ? अयय भावाेऽयभावः ताावृः
अयभावयावृरित । एतदुं भवित —
यदयणाेऽरशदवायमहाशते तावात्
इदमबरातवधारणमरं यावतयित ुितः — ‘ता एतदरं
गाग अं ृ अुतं ाेतृ अमतं मतृ अवातं वातृ’ (बृ.
उ. ३-८-११) इित । तावादयपदेशः धानयाप
सवित ; ृ वादयपदेशत न सवित, अचेतनवात् ।
तथा ‘नायदताेऽत ृ , नायदताेऽत ाेत,ृ नायदताेऽत
मतृ, नायदताेऽत वातृ’ इयाभेदितषेधात्, न
शाररयायुपाधमताेऽरशदवायवम् ;
‘अचकमाेमवागमनः’ (बृ. उ. ३-८-८) इित
चाेपाधमाितषेधात् । न ह िनपाधकः शारराे नाम भवित
। तापरमेव ारमित िनयः ॥१२ ॥
२२. ई�ितकमार्िधकरणम्
76. ई�ितकमर्व्यपदेशात्सः ॥१।३।१३॥

‘एतै सयकाम परं चापरं च 
यदाेंकारताानेतन
े ैवायतनेनैकतरमवेित’ (. उ. ५-२)
इित कृय ूयते — ‘यः पुनरे तं िमाेणाेमयेतन
े ैवारेण परं
पुषमभयायीत’ (. उ. ५-५) इित । कमवाे परं
ाभयातयमुपदयते, अाहाेवदपरमित । एतेनैवायतनेन
परमपरं वैकतरमवेतीित कृतवासंशयः । तापरमदं ेित
ाम् । कात् ? ‘स तेजस सूये सपः’ ‘स
सामभीयते लाेकम्’ इित च तदाे देशपरछय
फलयाेयमानवात् । न ह परवेशपरछं
फलमवीतेित युम् ; सवगतवापरय णः ।
नवपरपरहे ‘परं पुषम्’ इित वशेषणं नाेपपते । नैष
दाेषः — पडापेया ाणय परवाेपपेः ; इयेवं ाे,
अभधीयते —
परमेव  इह अभयातयमुपदयते । कात् ?
ईितकमयपदेशात् ; ईितदशनम् ; दशनयायमीितकम ;
ईितकमवेनायाभयातयय पुषय वाशेषे यपदेशाे
भवित — ‘स एताीवघनापरापरं पुरशयं पुषमीते’

इित । त अभयायतेरतथाभूतमप वत कम भवित,
मनाेरथकपतयायभयायितकमवात् ; ईतेत तथाभूतमेव
वत लाेके कम म्, इयतः परमाैवायं सयदशनवषयभूत
ईितकमवेन यपद इित गयते । स एव चेह
परपुषशदायामभयातयः यभायते । नवभयाने परः
पुष उः, ईणे त परापरः ; कथमतर इतर यभायत
इित । अाेयते — परपुषशदाै तावदुभय साधारणाै । न
चा जीवघनशदेन कृताेऽभयातयः परः पुषः परामृयते ;
येन तात् परापराेऽयमीतयः पुषाेऽयः यात् । कतह
जीवघन इित, उयते — घनाे मूितः, जीवलणाे घनः जीवघनः
। सैधवखयवत् यः परमानाे जीवपः खयभाव
उपाधकृतः, पर वषयेयेयः, साेऽ जीवघन इित । अपर
अाह — ‘स सामभीयते लाेकम्’
इयतीतानतरवािनदाे याे लाेकः पर लाेकातरे यः,
साेऽ जीवघन इयुयते । जीवानां ह सवेषां करणपरवृतानां
सवकरणािन हरयगभे लाेकिनवासिन साताेपपेभवित
लाेकाे जीवघनः । तापराे यः पुषः परमाा

ईणकमभूतः, स एवाभयानेऽप कमभूत इित गयते । ‘परं
पुषम्’ इित च वशेषणं परमापरह एवावकपते । पराे ह
पुषः परमाैव भवित यापरं कदयात ; ‘पुषा
परं कसा काा सा परा गितः’ इित च ुयतरात् । ‘परं
चापरं च  यदाेंकारः’ इित च वभय, अनतरमाेंकारेण परं
पुषमभयातयं वन्, परमेव  परं पुषं गमयित । ‘यथा
पादाेदरवचा विनमुयत एवं ह वै स पाना विनमुयते’
इित पाविनमाेकफलवचनं परमाानमहाभयातयं सूचयित
। अथ यदुं परमााभयायनाे न देशपरछं फलं युयत
इित, अाेयते — िमाेणाेंकारे णालबनेन
परमाानमभयायतः फलं लाेकािः, मेण च
सयदशनाेपः, — इित ममुभायमेतवयतीयदाेषः
॥१३ ॥
२३. दहरािधकरणम्
77. दहर उ�रेभ्यः ॥१।३।१४॥
‘अथ यददमपुरे दहरं पुडरकं वेम
दहराेऽतराकाशतयदततदवेयं ताव

वजासतयम्’ (छा. उ. ८-१-१) इयाद वां समाायते ।
त याेऽयं दहरे दयपुडरके दहर अाकाशः ुतः, स कं
भूताकाशः, अथ वानाा, अथवा परमाेित संशयते ।
कुतः संशयः ? अाकाशपुरशदायाम् । अाकाशशदाे यं
भूताकाशे परं ण युयमानाे यते । त कं
भूताकाश एव दहरः यात्, कं वा पर इित संशयः । तथा
पुरमित — कं जीवाेऽ नामा, तयेदं पुरं शररं
पुरम्, अथवा परयैव णः पुरं पुरमित । त
जीवय परय वायतरय पुरवामनाे दहराकाशवे संशयः ।
ताकाशशदय भूताकाशे ढवात
ू ाकाश एव दहरशद इित
ाम् ; तय च दहरायतनापेया दहरवम् ; ‘यावावा
अयमाकाशतावानेषाेऽतदय अाकाशः’ इित च
बाायतरभावकृतभेदयाेपमानाेपमेयभावः ; ावापृथयाद च
ततःसमाहतम्, अवकाशानाकाशयैकवात् । अथवा
जीवाे दहर इित ाम्, पुरशदात् ; जीवय हीदं पुरं सत्
शररं पुरमयुयते, तय वकमणाेपाजतवात् ; भा च
तय शदवायवम् ; न ह परय णः शररे ण

ववामभावः सबधाेऽत ; त पुरवामनः
पुरैकदेशेऽवथानं म्, यथा राः ; मनउपाधक जीवः ;
मन ायेण दये िततम् — इयताे जीवयैवेदं
दयातरवथानं यात् ; दहरवमप तयैव अारााेपमतवात्
अवकपते ; अाकाशाेपमतवाद च ाभेदववया भवयित
; न चा दहरयाकाशयावेयवं वजासतयवं च ूयते
; ‘तयदतः’ इित परवशेषणवेनाेपादानादित ॥
अत उरं ूमः — परमेर एवा दहराकाशाे
भवतमहित, न भूताकाशाे जीवाे वा । कात् ? उरे यः
वाशेषगतेयाे हेतयः । तथाह — अवेयतयाभहतय
दहराकाशय ‘तं चेयु
ू ः’ इयुपय ‘कं तद वते
यदवेयं याव वजासतयम्’ इयेवमाेपपूवकं
ितसमाधानवचनं भवित — ‘स ूयाावावा
अयमाकाशतावानेषाेऽतदय अाकाश उभे अावापृथवी
अतरे व समाहते’ (छा. उ. ८-१-३) इयाद । त
पुडरकदहरवेन ादहरवयाकाशय साकाशाैपयेन
दहरवं िनवतयन् भूताकाशवं दहरयाकाशय िनवतयतीित

गयते । ययाकाशशदाे भूताकाशे ढः, तथाप तेनैव
तयाेपमा नाेपपत इित भूताकाशशा िनवितता भवित ।
नवेकयायाकाशय बाायतरवकपतेन
भेदेनाेपमानाेपमेयभावः सवतीयुम् । नैवं सवित ;
अगितका हीयं गितः, यकापिनकभेदायणम् । अप च
कपयवाप भेदमुपमानाेपमेयभावं वणयतः
परछवादयतराकाशय न बााकाशपरमाणवमुपपेत ।
ननु परमेरयाप ‘यायानाकाशात्’ (श. ा. १०-६-३-२)
इित ुयतरात् नैवाकाशपरमाणवमुपपते । नैष दाेषः ;
पुडरकवेनादहरविनवृपरवााय न
ताववितपादनपरवम् ; उभयितपादने ह वां भेत । न
च कपतभेदे पुडरकवेत अाकाशैकदेशे
ावापृथयादनामतः समाधानमुपपते । ‘एष
अाापहतपाा वजराे वमृयुवशाेकाे वजघसाेऽपपासः
सयकामः सयसपः’ इित चावापहतपावादय गुणा
न भूताकाशे सवत । ययाशदाे जीवे सवित,
तथापीतरे यः कारणेयाे जीवाशाप िनवितता भवित । न

ुपाधपरछयारााेपमतय जीवय पुडरकवेनकृतं
दहरवं शं िनवतयतम् । ाभेदववया जीवय
सवगतवाद ववयेतेित चेत् ; यदातया जीवय
सवगतवाद ववयेत, तयैव णः साासवगतवाद
ववयतामित युम् । यदयुम् — ‘पुरम्’ इित जीवेन
पुरयाेपलतवाा इव जीवयैवेदं पुरवामनः
पुरैकदेशवितवमवित ; अ ूमः — परयैवेदं णः पुरं
सत् शररं पुरमयुयते, शदय तुयवात् ।
तयायत पुरेणानेन सबधः, उपलयधानवात् — ‘स
एताीवघनापरापरं पुरशयं पुषमीते’ (. उ. ५-५) ‘स
वा अयं पुषः सवास पूषु पुरशयः’ (बृ. उ. २-५-१८)
इयादुितयः । अथवा जीवपुर एवान् 
सहतमुपलयते, यथा सालामे वणुः सहत इित, तत्
। ‘तथेह कमचताे लाेकः ीयत एवमेवामु पुयचताे लाेकः
ीयते’ (छा. उ. ८-१-६) इित च कमणामतवफलवमुा,
‘अथ य इहाानमनुव जयेतां सयाकामांतेषां सवेषु
लाेकेषु कामचाराे भवित’ इित

कृतदहराकाशवानयानतफलवं वदन्, परमावमय
सूचयित । यदयेतदुम् — न दहरयाकाशयावेयवं
वजासतयवं च ुतं परवशेषणवेनाेपादानादित ; अ
ूमः — याकाशाे नावेयवेनाेः यात् ‘यावावा
अयमाकाशतावानेषाेऽतदय अाकाशः’
इयााकाशवपदशनं नाेपपेत ।
नवेतदयतवितवतसावदशनायैव दयते, ‘तं
चेयु
ू यददमपुरे दहरं पुडरकं वेम
दहराेऽतराकाशः कं तद वते यदवेयं याव
वजासतयम्’ इयाय परहारावसरे
अाकाशाैपयाेपमेण ावापृथयादनामतःसमाहतवदशनात्
। नैतदेवम् ; एवं ह सित यदतःसमाहतं ावापृथयाद,
तदवेयं वजासतयं चाें यात् ; त वाशेषाे
नाेपपेत ; ‘अकामाः समाहताः’ ‘एष अाापहतपाा’
इित ह कृतं ावापृथयादसमाधानाधारमाकाशमाकृय ‘अथ
य इहाानमनुव जयेतां सयाकामान्’ इित
समुयाथेन चशदेनाानं कामाधारम् अातां कामान्

वेयान् वाशेषाे दशयित । ताााेपमेऽप दहर
एवाकाशाे दयपुडरकाधानः सहातःथैः समाहतैः
पृथयादभः सयै कामैवेय उ इित गयते । स
चाेेयाे हेतयः परमेर इित थतम् ॥१४ ॥
78. गितशब्दाभ्यां तथा िह ��ं िलङ्गं च ॥१।३।१५॥
दहरः परमेर उरे याे हेतय इयुम् ; त एवाेरे हेतव
इदानीं पते । इत परमेर एव दहरः ;
याहरवाशेषे परमेरयैव ितपादकाै गितशदाै भवतः
— ‘इमाः सवाः जा अहरहगछय एतं लाेकं न वदत’
(छा. उ. ८-३-२) इित । त कृतं दहरं लाेकशदेनाभधाय
तषया गितः जाशदवायानां जीवानामभधीयमाना दहरय
तां गमयित । तथा हरहजीवानां सषुावथायां वषयं
गमनं ं ुयतरे — ‘सता साेय तदा सपाे भवित’ (छा.
उ. ६-८-१) इयेवमादाै । लाेकेऽप कल गाढं सषुमाचते
‘ीभूताे तां गतः’ इित । तथा लाेकशदाेऽप कृते
दहरे युयमानाे जीवभूताकाशाशां िनवतयतामय
गमयित । ननु कमलासनलाेकमप लाेकशदाे गमयेत् ।

गमयेद णाे लाेक इित षीसमासवृया युपाेत ;
सामानाधकरयवृया त युपामानाे ैव लाेकाे लाेक
इित परमेव  गमययित । एतदेव चाहरहलाेकगमनं ं
लाेकशदय सामानाधकरयवृपरहे लम् । न
हरहरमाः जाः कायलाेकं सयलाेकायं गछतीित
शं कपयतम् ॥१५ ॥
79. धृते� मिहम्नोऽस्यािस्मन्नुपलब्धेः ॥१।३।१६॥
धृते हेताेः परमेर एवायं दहरः । कथम् ?
‘दहराेऽतराकाशः’ इित ह कृय अाकाशाैपयपूवकं
तसवसमाधानमुा तेव चाशदं
युयापहतपावादगुणयाेगं चाेपदय तमेवानितवृकरणं
िनदशित — ‘अथ य अाा स सेतवधृितरे षां
लाेकानामसेदाय’ (छा. उ. ८-४-१) इित । त
वधृितरयाशदसामानाधकरयाधारयताेयते ; चः
कतर रणात् । यथाेदकसतानय वधारयता लाेके सेतः
ेसपदामसेदाय, एवमयमाा एषामयाादभेदभानां
लाेकानां वणामादनां च वधारयता सेतः, असेदाय

असरायेित । एवमह कृते दहरे वधारणलणं महमानं
दशयित । अयं च महमा परमेर एव ुयतरादुपलयते —
‘एतय वा अरय शासने गाग सूयाचमसाै वधृताै
िततः’ इयादेः । तथायाप िनते परमेरवाे ूयते —
‘एष सवेर एष भूताधपितरे ष भूतपाल एष सेतवधरण एषां
लाेकानामसेदाय’ इित । एवं धृते हेताेः परमेर एवायं
दहरः ॥१६ ॥
80. प्रिसद्धे� ॥१।३।१७॥
इत परमेर एव ‘दहराेऽतराकाशः’ इयुयते ;
यकारणमाकाशशदः परमेरे सः — ‘अाकाशाे वै नाम
नामपयाेिनवहता’ (छा. उ. ८-१४-१) ‘सवाण ह वा इमािन
भूतायाकाशादेव समुपते’ (छा. उ. १-९-१)
इयादयाेगदशनात् । जीवे त न चदाकाशशदः युयमानाे
यते । भूताकाशत सयामयाकाशशदसाै
उपमानाेपमेयभावासवा हीतय इयुम् ॥१७ ॥
81. इतरपरामशार्त्स इित चेन्नासम्भवात् ॥१।३।१८॥

यद वाशेषबले न दहर इित परमेरः परगृेत, अत
हीतरयाप जीवय वाशेषे परामशः — ‘अथ य एष
ससादाेऽाछररासमुथाय परं याेितपसप वेन
पेणाभिनपत एष अाेित हाेवाच’ (छा. उ. ८-३-४) इित
; अ ह ससादशदः ुयतरे सषुावथायां
वादवथावतं जीवं शाेयुपथापयतम्, नाथातरम् ;
तथा शररयपाययैव जीवय शररासमुथानं सवित,
यथाकाशयपायाणां वावादनामाकाशासमुथानम्, तत् ;
यथा चााेऽप लाेके परमेरवषय अाकाशशदः
परमेरधमसमभयाहारात् ‘अाकाशाे वै नाम
नामपयाेिनवहता’ (छा. उ. ८-१४-१) इयेवमादाै
परमेरवषयाेऽयुपगतः, एवं जीववषयाेऽप भवयित ;
तादतरपरामशात् ‘दहराेऽतराकाशः’ इय स एव
जीव उयत इित चेत् — नैतदेवं यात् । कात् ?
असवात् । न ह जीवाे बुाुपाधपरछे दाभमानी सन्
अाकाशेनाेपमीयेत । न
चाेपाधधमानभमयमानयापहतपावादयाे धमाः सवत ।

पतं चैतथमसूे । अितरे काशापरहाराय अ त
पुनपयतम् । पठयित चाेपरात् — ‘अयाथ परामशः’
(. सू. १-३-२०) इित ॥१८ ॥
82. उ�राच्चेदािवभर्ूतस्व�पस्तु ॥१।३।१९॥
इतरपरामशाा जीवाशा जाता, सा असवाराकृता ।
अथेदानीं मृतयेवामृतसेकात् पुनः समुथानं जीवाशायाः
यते — उरााजापयााात् । त ह ‘य
अाापहतपाा’ इयपहतपावादगुणकमाानमवेयं
वजासतयं च िताय, ‘य एषाेऽण पुषाे यत एष
अाा’ (छा. उ. ८-७-४) इित वन् अथं ारं
जीवमाानं िनदशित । ‘एतं वेव ते भूयाेऽनुयायायाम’
(छा. उ. ८-९-३) इित च तमेव पुनः पुनः परामृय, ‘य एष
वे महीयमानरयेष अाा’ (छा. उ. ८-१०-१) इित
‘तैतसः समतः ससः वं न वजानायेष अाा’
(छा. उ. ८-११-१) इित च जीवमेवावथातरगतं याचे ।
तयैव चापहतपावाद दशयित — ‘एतदमृतमभयमेत’
इित । ‘नाह खवयमेवं सयाानं जानाययमहमीित नाे

एवेमािन भूतािन’ (छा. उ. ८-११-२) इित च सषुावथायां
दाेषमुपलय, ‘एतं वेव ते भूयाेऽनुयायायाम नाे
एवायैतात्’ इित चाेपय, शररसबधिनदापूवकम् ‘एष
ससादाेऽाछररासमुथाय परं याेितपसप वेन
पेणाभिनपते स उमः पुषः’ इित जीवमेव
शररासमुथतमुमं पुषं दशयित । तादत सवाे जीवे
पारमेराणां धमाणाम् । अतः ‘दहराेऽतराकाशः’ इित
जीव एवाे इित चेकयात्
ू ; तं ित ूयात् —
‘अावभूतवपत’ इित । तशदः पूवपयावृयथः ;
नाेरादप वाादह जीवयाशा सवतीयथः । कात्
? यततायावभूतवपाे जीवाे ववयते । अावभूतं
वपमयेयावभूतवपः ; भूतपूवगया जीववचनम् ।
एतदुं भवित — ‘य एषाेऽण’ इयलतं ारं
िनदय, उदशरावाणेन एनं शरराताया युथाय, ‘एतं
वेव ते’ इित पुनः पुनतमेव यायेयवेनाकृय,
वसषुाेपयासमेण ‘परं याेितपसप वेन
पेणाभिनपते’ इित यदय पारमाथकं वपं परं ,

तूपतयैनं जीवं याचे ; न जैवेन पेण । यत् परं
याेितपसपयं ुतम्, तपरं  ;
तापहतपावादधमकम् ; तदेव च जीवय पारमाथकं
वपम् — ‘तवमस’ इयादशाेयः, नेतरदुपाधकपतम्
। यावदेव ह थाणावव पुषबुं ैतलणामवां
िनवतयकूटथिनयवपमाानम् ‘अहं ा’ इित न
ितपते, तावीवय जीववम् । यदा त
देहेयमनाेबुसाताुथाय ुया ितबाेयते नास वं
देहेयमनाेबुसातः, नास संसार — कं तह ? —
तसयं स अाा चैतयमावपतवमसीित ; तदा
कूटथिनयवपमाानं ितबुय
अाछरराभमानासमुन् स एव कूटथिनयवप
अाा भवित — ‘स याे ह वै तपरमं  वेद ैव भवित’
(मु. उ. ३-२-९) इयादुितयः । तदेव चाय पारमाथकं
वपम्, येन शररासमुथाय वेन पेणाभिनपते । कथं
पुनः वं च पं वेनैव च िनपत इित सवित
कूटथिनयय ? सवणादनां त

यातरसपकादभभूतवपाणामनभयासाधारणवशेषाणां
ारेपादभः शाेयमानानां वपेणाभिनपः यात् ; तथा
नादनामहयभभूतकाशानामभभावकवयाेगे रााै
वपेणाभिनपः यात् ; न त तथाचैतययाेितषाे
िनयय केनचदभभवः सवित असंसगवात् याे इव,
वराेधा ; ुितमितवातयाे ह जीवय वपम् ;
त शररादसमुथतयाप जीवय सदा िनपमेव यते ;
सवाे ह जीवः पयन् वन् मवानाे वजानयवहरित,
अयथा यवहारानुपपेः ; तेत् शररासमुथतय िनपेत,
ासमुथाना
ृ ाे यवहाराे वयेत । अतः कमाकमदं
शररासमुथानम्, कमाका वा वपेणाभिनपरित ।
अाेयते — ाववेकवानाेपेः
शररे यमनाेबुवषयवेदनाेपाधभरववमव जीवय
ादयाेितःवपं भवित ; यथा शय फटकय वां
शाैं च वपं ाववेकहणानीलाुपाधभरववमव
भवित ; माणजिनतववेकहणाु पराचीनः फटकः
वाेन शाैेन च वेन पेणाभिनपत इयुयते ागप

तथैव सन् ; तथा देहाुपायववयैव सताे जीवय ुितकृतं
ववेकवानं शररासमुथानम्, ववेकवानफलं
वपेणाभिनपः केवलावपावगितः । तथा
ववेकाववेकमाेणैवानाेऽशररवं सशररवं च मवणात्
‘अशररं शररे ष’ु (क. उ. १-२-२२) इित, ‘शररथाेऽप
काैतेय न कराेित न लयते’ (भ. गी. १३-३१) इित च
सशररवाशररववशेषाभावरणात् ।
तावेकवानाभावादनावभूतवपः सन्
ववेकवानादावभूतवप इयुयते । न वयाशाै
अावभावानावभावाै वपय सवतः, वपवादेव । एवं
मयाानकृत एव जीवपरमेरयाेभेदः, न वतकृतः ;
याेमवदसवावशेषात् । कुतैतदेवं ितपयम् ? यतः ‘य
एषाेऽण पुषाे यते’ इयुपदय ‘एतदमृतमभयमेत’
इयुपदशित । याेऽण साे ा ृ वेन वभायते,
साेऽमृताभयलणाणाेऽयेयात्,
तताेऽमृताभयसामानाधकरयं न यात् । नाप
ितछायाायमलताे िनदयते,

जापतेमृषावादवसात् । तथा तीयेऽप पयाये ‘य एष
वे महीयमानरित’ इित न
थमपयायिनदादपुषाु रयाे िनदः, ‘एतं वेव ते
भूयाेऽनुयायायाम’ इयुपमात् । क ‘अहम वे
हतनमाम्, नेदानीं तं पयाम’ इित मेव ितबुः
याचे । ारं त तमेव यभजानाित — ‘य एवाहं
वमाम्, स एवाहं जागरतं पयाम’ इित । तथा
तृतीयेऽप पयाये — ‘नाह खवयमेवं सयाानं
जानाययमहमीित नाे एवेमािन भूतािन’ इित सषुावथायां
वशेषवानाभावमेव दशयित, न वातारं ितषेधित । यु
त ‘वनाशमेवापीताे भवित’ इित, तदप
वशेषवानवनाशाभायमेव, न वातृवनाशाभायम् ; ‘न
ह वातवातेवपरलाेपाे वतेऽवनाशवात्’ (बृ. उ. ४-३-
३०) इित ुयतरात् । तथा चतथेऽप पयाये ‘एतं वेव ते
भूयाेऽनुयायायाम नाे एवायैतात्’ इयुपय ‘मघवन्
मय वा इदं शररम्’ इयादना पेन
शरराुपाधसबधयायानेन ससादशदाेदतं जीवम्

‘वेन पेणाभिनपते’ इित वपापं दशयन्, न
पराणाेऽमृताभयवपादयं जीवं दशयित । केचु
परमाववायाम् ‘एतं वेव ते’ इित जीवाकषणमयायं
मयमाना एतमेव
वााेपमसूचतमपहतपावादगुणकमाानं ते
भूयाेऽनुयायायामीित कपयत । तेषाम् ‘एतम्’ इित
सहतावलबनी सवनामुितवकृयेत ; भूयःुिताेपयेत
; पयायातराभहतय पयायातरे ऽनभधीयमानवात् । ‘एतं
वेव ते’ इित च िताय ातथापयायादयमयं
याचाणय जापतेः तारकवं सयेत । तात्
यदवायुपथापतमपारमाथकं जैवं पं
कतृवभाेृवरागेषाददाेषकल षतमनेकानथयाेग, तलयनेन
तपरतमपहतपावादगुणकं पारमेरं वपं वया
ितपते, सपादवलयनेनेव रादन् । अपरे त वादनः
पारमाथकमेव जैवं पमित मयतेऽदया केचत् । तेषां
सवेषामाैकवसयदशनितपभूतानां ितषेधायेदं
शाररकमारधम् — एक एव परमेरः कूटथिनयाे

वानधातरवया, मायया मायाववत्, अनेकधा वभायते,
नायाे वानधातरतीित । यवदं परमेरवाे जीवमाश
ितषेधित सूकारः — ‘नासवात्’ (. सू. १-३-१८)
इयादना, तायमभायः — िनयशबुमुवभावे
कूटथिनये एकसे परमािन तपरतं जैवं पं
याेीव तलमलाद परकपतम् ; तत्
अाैकवितपादनपरै वाैयायाेपेतैैतवादितषेधैापनेयामीित
— परमानाे जीवादयवं ढयित ; जीवय त न
परादयवं ितपपादयषित ; कं वनुवदयेवावाकपतं
लाेकसं जीवभेदम् ; एवं ह
वाभावककतृवभाेृवानुवादेन वृाः कमवधयाे न वयत
इित मयते । ितपां त शााथमाैकवमेव दशयित —
‘शाा तूपदेशाे वामदेववत्’ (. सू. १-१-३०) इयादना ।
वणतााभः वदवेदेन कमवधवराेधपरहारः ॥१९ ॥
83. अन्याथर्� परामशर्ः ॥१।३।२०॥
अथ याेऽयं दहरवाशेषे जीवपरामशाे दशतः — ‘अथ य
एष ससादः’ (छा. उ. ८-३-४) इयादः, स दहरे परमेरे

यायायमाने, न जीवाेपासनाेपदेशः, नाप कृतवशेषाेपदेशः
— इयनथकवं ााेतीयत अाह — अयाथाेऽ
 यं जीवपरामशाे
न जीववपपयवसायी — कं तह ? —
परमेरवपपयवसायी । कथम् ? ससादशदाेदताे जीवाे
जागरतयवहारे देहेयपरायाे भूवा, तासनािनमतां
वााडचराेऽनुभूय, ातः शरणं ेसभयपादप
शरराभमानासमुथाय, सषुावथायां परं याेितराकाशशदतं
परं ाेपसप, वशेषवानववं च परयय, वेन
पेणाभिनपते ; यदयाेपसपयं परं याेितः, येन वेन
पेणायमभिनपते, स एष अाापहतपावादगुण उपायः
— इयेवमथाेऽयं जीवपरामशः परमेरवादनाेऽयुपपते ॥२०
॥
84. अल्पश्रुते�रित चे�दु�म् ॥१।३।२१॥
यदयुम् — ‘दहराेऽतराकाशः’ इयाकाशयापवं
ूयमाणं परमेरे नाेपपते, जीवय त
अारााेपमतयापवमवकपत इित ; तय परहाराे वयः
। उाे य परहारः — परमेरे ऽयापेकमपवमवकपत

इित, ‘अभकाैकवापदेशा नेित चे िनचायवादेवं
याेमव’ (. सू. १-२-७) इय ; स एवेह
परहाराेऽनुसधातय इित सूचयित । ुयैव च इदमपवं
युं सेनाकाशेनाेपममानया ‘यावावा
अयमाकाशतावानेषाेऽतदय अाकाशः’ इित ॥२१ ॥
२४. अनुकृत्यिधकरणम्
85. अनुकृतेस्तस्य च ॥१।३।२२॥
‘न त सूयाे भाित न चतारकं नेमा वुताे भात
कुताेऽयमः । तमेव भातमनुभाित सव तय भासा सवमदं
वभाित’ (मु. उ. २-२-११) इित समामनत । त यं
भातमनुभाित सव यय च भासा सवमदं वभाित, स कं
तेजाेधातः कत्, उत ा अाेित वचकसायां
तेजाेधातरित तावाम् । कुतः ? तेजाेधातूनामेव सूयादनां
भानितषेधात् । तेजःवभावकं ह चतारकाद तेजःवभावक
एव सूये भासमाने अहिन न भासत इित सम् । तथा सह
सूयेण सवमदं चतारकाद य भासते, साेऽप
तेजःवभाव एव कदयवगयते । अनुभानमप तेजःवभावक

एवाेपपते, समानवभावकेवनुकारदशनात् ;
‘गछतमनुगछित’ इितवत् । ताेजाेधातः कदयेवं ाे
ूमः —
ा एवायमाा भवतमहित । कात् ? अनुकृतेः ;
अनुकरणमनुकृितः ; यदेतत् ‘तमेव भातमनुभाित सवम्’
इयनुभानम्, तापरहेऽवकपते ; ‘भापः सयसपः’
(छा. उ. ३-१४-२) इित ह ामाानमामनत ; न त
तेजाेधातं कसूयादयाेऽनुभातीित सम् ; समवा
तेजाेधातूनां सूयादनां न तेजाेधातमयं यपेात, यं
भातमनुभायुः ; न ह दपः दपातरमनुभाित । यदयुं
समानवभावकेवनुकाराे यत इित — नायमेकाताे िनयमः ;
भवभावकेवप नुकाराे यते ; यथा
सताेऽयःपडाेऽयनुकृितरं दहतमनुदहित, भाैमं वा रजाे
वायुं वहतमनुवहतीित । ‘अनुकृतेः’ इयनुभानमससूचत् ।
‘तय च’ इित चतथ पादमय ाेकय सूचयित । ‘तय भासा
सवमदं वभाित’ इित च तेतकं भानं सूयादेयमानं
ामाानं गमयित । ‘तेवा याेितषां

याेितरायुहाेपासतेऽमृतम्’ (बृ. उ. ४-४-१६) इित ह
ामाानमामनत । तेजाेतरे ण त सूयादतेजाे
वभातीयसम्, वं च ; तेजाेतरे ण तेजाेतरय
ितघातात् । अथवा न सूयादनामेव ाेकपरपठतानामदं
तेतकं वभानमुयते । कं तह ? ‘सवमदम्’ इयवशेषुतेः
सवयैवाय नामपयाकारकफलजातय या अभयः,
सा याेितःसािनमा ; यथा सूययाेितःसािनमा
सवय पजातयाभयः, तत् । ‘न त सूयाे भाित’ इित
च तशदमाहरकृतहणं दशयित ; कृतं च  ‘याैः
पृथवी चातरमाेतम्’ (मु. उ. २-२-५) इयादना ; अनतरं
च ‘हरमये परे काेशे वरजं  िनकलम् । तं याेितषां
याेिततदावदाे वदुः’ इित ; कथं ताेितषां याेितरयत
इदमुथतम् — ‘न त सूयाे भाित’ इित । यदयुम्
सूयादनां तेजसां भानितषेधतेजाेधातावेवायवकपते,
सूय इवेतरे षामित ; त त स एव तेजाेधातरयाे न
सवतीयुपपादतम् । यप चैषां भानितषेधाेऽवकपते ;
यतः — यदुपलयते तसव णैव याेितषाेपलयते ;  त

नायेन याेितषाेपलयते, वयंयाेितःवपवात्, येन
सूयादयतायुः ;  ह अयन, न त ायेन
ययते, ‘अानैवायं याेितषाते’ (बृ. उ. ४-३-६) ‘अगृाे न
ह गृते’ (बृ. उ. ४-२-४) इयादुितयः ॥२२ ॥
86. अिप च स्मयर्ते ॥१।३।२३॥
अप चेूपवं ायैवानः यते भगवतास — ‘न
तासयते सूयाे न शशााे न पावकः । यवा न िनवतते
ताम परमं मम’ (भ. गी. १५-६) इित । ‘यदादयगतं तेजाे
जगासयतेऽखलम् । यमस यााै तेजाे व
मामकम्’ (भ. गी. १५-१२) इित च ॥२३ ॥
२५. प्रिमतािधकरणम्
87. शब्दादेव प्रिमतः ॥१।३।२४॥
‘अुमाः पुषाे मय अािन ितित’ इित ूयते ;
तथा ‘अुमाः पुषाे याेितरवाधूमकः । ईशानाे भूतभयय
स एवा स उ ः । एतै तत्’ (क. उ. २-१-१३) इित च ।
त याेऽयमुमाः पुषः ूयते, स कं वानाा, कं वा
परमाेित संशयः । त परमाणाेपदेशाानाेित तावाम्

। न नतायामवतारय परमानाेऽुपरमाणवमुपपते ;
वानानतूपाधमवासवित कयाचकपनयाुमावम्
। ृते — ‘अथ सयवतः कायापाशबं वशं गतम् ।
अुमां पुषं िनकष यमाे बलात्’ (म. भा. ३-२९७-१७)
इित ; न ह परमेराे बलात् यमेन िनु ं शः ; तेन त
संसार अुमााे िनतः ; स एवेहापीयेवं ाे ूमः —
परमाैवायमुमापरमतः पुषाे भवतमहित ।
कात् ? शदात् — ‘ईशानाे भूतभयय’ इित । न यः
परमेरात
ू भयय िनरुशमीशता । ‘एतै तत्’ इित च
कृतं पृमहानुसदधाित ; एतै तत्, यपृं ेयथः ; पृं
चेह  — ‘अय धमादयाधमादयााकृताकृतात् ।
अय भूता भया यपयस तद’ (क. उ. १-२-१४)
इित । शदादेवेित — अभधानुतेरेव — ईशान इित
परमेराेऽवगयत इयथः ॥२४ ॥
कथं पुनः सवगतय परमानः परमाणाेपदेश इय ूमः
—
88. �द्यपे�या तु मनुष्यािधकारत्वात् ॥१।३।२५॥
सवगतयाप परमानाे
दयेऽवथानमपेयाुमावमदमुयते ; अाकाशयेव
वंशपवापेमरमावम् । न सा अितमाय
परमानाेऽुमावमुपपते । न चायः परमान इह
हणमहित ईशानशदादय इयुम् । ननु िताणभेदं
दयानामनवथतवादपेमयुमावं नाेपपत इयत
उरमुयते — मनुयाधकारवादित ; ‘शां वशेषवृमप
मनुयानेवाधकराेित ; शवात्, अथवात्, अपयुदतवात्
उपनयनादशाा — इित वणतमेतदधकारलणे’ (जै. सू.
६-१) । मनुयाणां च िनयतपरमाणः कायः ; अाैचयेन
िनयतपरमाणमेव चैषामुमां दयम् ; अताे
मनुयाधकारवाछाय
मनुयदयावथानापेमुमावमुपपं परमानः ।
यदयुम् — परमाणाेपदेशात् ृते संसायेवायमुमाः
येतय इित ; तयुयते — ‘स अाा तवमस’
इयादवत् संसारण एव सताेऽुमाय वमदमुपदयत
इित । पा ह वेदातवाानां वृः —

चपरमावपिनपणपरा ; चानानः
परमाैकवाेपदेशपरा । तद वानानः
परमानैकवमुपदयते ; नाुमावं कयचत् । एतमेवाथ
परे ण फुटकरयित — ‘अुमाः पुषाेऽतराा सदा
जनानां दये सवः । तं वाछररावृहेुादवेषीकां
धैयेण । तं वाममृतम्’ (क. उ. २-३-१७) इित ॥२५ ॥
२६. देवतािधकरणम्
89. तदुपयर्िप बादरायणः सम्भवात् ॥१।३।२६॥
अुमाुितमनुयदयापेा
मनुयाधकारवाछायेयुम् ; तसेनेदमुयते । बाढम्,
मनुयानधकराेित शाम् ; न त मनुयानेवेित इह ाने
िनयमाेऽत । तेषां मनुयाणाम् उपराे देवादयः,
तानयधकराेित शामित बादरायण अाचायाे मयते । कात्
? सवात् । सवित ह तेषामयथवाधकारकारणम् ;
ताथवं तावाेवषयं देवादनामप सवित
वकारवषयवभूयिनयवालाेचनादिनमम् ; तथा सामयमप
तेषां सवित, माथवादेितहासपुराणलाेकेयाे

वहववावगमात् ; न च तेषां कितषेधाेऽत ; न
चाेपनयनशाेणैषामधकाराे िनवयेत, उपनयनय
वेदाययनाथवात्, तेषां च वयंितभातवेदवात् ; अप चैषां
वाहणाथ चयाद दशयित — ‘एकशतं ह वै वषाण
मघवाजापताै चयमुवास’ (छा. उ. ८-११-३) ‘भृगुवै
वाणः । वणं पतरमुपससार । अधीह भगवाे ’ (तै. उ.
३-१-१) इयाद । यदप कमवनधकारकारणमुम् — ‘न
देवानां देवतातराभावात्’ इित, ‘न ऋषीणाम्,
अाषेयातराभावात्’ (जै. सू. ६-१-६,७) इित ; न तास
अत । न हीादनां वावधयमाणानामाुेशेन
ककृयमत ; न च भृवादनां भृवादसगाेतया ।
ताेवादनामप वावधकारः केन वायते ?
देवाधकारेऽयुमाुितः वाुापेया न वयते ॥२६
॥
90. िवरोधः कमर्णीित चेन्नानेकप्रितप�ेदर्शर्नात्
॥१।३।२७॥

यादेतत् — यद वहववायुपगमेन देवादनां
वावधकाराे वयेत, वहववात् ऋवगादवदादनामप
वपसधानेन कमाभावाेऽयुपगयेत ; तदा च वराेधः
कमण यात् ; न हीादनां वपसधानेन यागाभावाे
यते ; न च सवित, बषु यागेषु युगपदेकयेय
वपसधानानुपपेरित चेत्, नायमत वराेधः । कात् ?
अनेकितपेः । एकयाप देवतानाे
युगपदनेकवपितपः सवित । कथमेतदवगयते ?
दशनात् । तथाह — ‘कित देवाः’ (बृ. उ. ३-९-१) इयुपय
‘य ी च शता य ी च सहा’ (बृ. उ. ३-९-१) इित
िनय ‘कतमे ते’ (बृ. उ. ३-९-१) इययां पृछायाम्
‘महमान एवैषामेते यंशवेव देवाः’ (बृ. उ. ३-९-२) इित
वती ुितः एकैकय देवतानाे युगपदनेकपतां दशयित ।
तथा यंशताेऽप षडातभावमेण ‘कतम एकाे देव इित
ाणः’ इित ाणैकपतां देवानां दशयती तयैव एकय
ाणय युगपदनेकपतां दशयित । तथा ृितरप —
‘अानाे वै शरराण बिन भरतषभ । याेगी कुयालं ाय

तै सवैमहीं चरे त् ॥ायाषयाकैकैदुं तपरे त् ।
संपे पुनतािन सूयाे रमगणािनव’ इयेवंजातीयका
ााणमाैयाणां याेगनामप युगपदनेकशररयाेगं दशयित ;
कमु वयमाजानसानां देवानाम् ?
अनेकपितपसवा एकैका देवता बभी पैराानं
वभय बषु यागेषु युगपदभावं गछित परै  न यते,
अतधानादशयाेगात् — इयुपपते ।
‘अनेकितपेदशनात्’ इययापरा याया — वहवतामप
कमाभावचाेदनास अनेका ितपयते ; चदेकाेऽप
वहवाननेक युगपदभावं न गछित, यथा
बभभाेजयनैकाे ाणाे युगपाेयते ; चैकाेऽप
वहवाननेक युगपदभावं गछित, यथा
बभनमकुवाणैरेकाे ाणाे युगपमयते ;
तदहाेेशपरयागाकवात् यागय वहवतीमयेकां
देवतामुय बहवः वं वं यं युगपपरययतीित
वहववेऽप देवानां न ककमण वयते ॥२७ ॥

91. शब्द इित चेन्नातः प्रभवात्प्रत्य�ानुमानाभ्याम्
॥१।३।२८॥
मा नाम वहववे देवादनामयुपगयमाने कमण
कराेधः स ; शदे त वराेधः सयेत । कथम् ?
अाैपकं ह शदयाथेन सबधमाय ‘अनपेवात्’ इित
वेदय ामायं थापतम् । इदानीं त वहवती
देवतायुपगयमाना ययैययाेगाुगपदनेककमसबधीिन
हवींष भुीत, तथाप वहयाेगाददादवननमरणवती सेित,
िनयय शदय िनयेनाथेन िनये सबधे तीयमाने यैदके
शदे ामायं थतम्, तय वराेधः यादित चेत,् नायमयत
वराेधः । कात् ? अतः भवात् । अत एव ह
वैदकाछदाेवादकं जगभवित ॥
ननु ‘जाय यतः’ (. सू. १-१-२) इय भववं
जगताेऽवधारतम्, कथमह शदभववमुयते ? अप च यद
नाम वैदकाछदादय भवाेऽयुपगतः, कथमेतावता वराेधः
शदे परतः ? यावता वसवाे ा अादया वेदेवा मत
इयेतेऽथा अिनया एव, उपमवात् ; तदिनयवे च

ताचनां वैदकानां ववादशदानामिनयवं केन िनवायते ?
सं ह लाेके देवदय पु उपे यद इित तय नाम
यत इित ; ताराेध एव शद इित चेत्, न ;
गवादशदाथसबधिनयवदशनात् । न ह
गवादयनामुपमवे तदाकृतीनामयुपमवं यात् ।
यगुणकमणां ह यय एवाेपते, नाकृतयः । अाकृितभ
शदानां सबधः, न यभः,
यनामानयासबधहणानुपपेः ।
यषूपमानावयाकृतीनां िनयवात् न गवादशदेषु
कराेधाे यते । तथा
देवादयभवायुपगमेऽयाकृितिनयवात् न
कवादशदेषु वराेध इित यम् । अाकृितवशेषत
देवादनां माथवादादयाे वहववावगमादवगतयः ।
थानवशेषसबधिनमा इादशदाः सेनापयादशदवत् ।
तत याे यतथानमधितित, स स इादशदैरभधीयत
इित न दाेषाे भवित । न चेदं शदभववं
भवववदुपादानकारणवाभायेणाेयते । कथं तह ?

थते वाचकाना िनये शदे िनयाथसबधिन
शदयवहारयाेयाथयिनपः ‘अतः भवः’ इयुयते ।
कथं पुनरवगयते शदाभवित जगदित ? यानुमानायाम्
; यं ुितः, ामायं यनपेवात् ; अनुमानं ृितः,
ामायं ित सापेवात् । ते ह शदपूवा सृं दशयतः ;
‘एत इित वै जापितदेवानसृजतासृमित मनुयािनदव इित
पतॄंतरःपवमित हानाशव इित ताें वानीित
शमभसाैभगेययाः जाः’ इित ुितः ; तथायाप ‘स
मनसा वाचं मथुनं समभवत्’ (बृ. उ. १-२-४) इयादना त
त शदपूवका सृः ायते ; ृितरप — ‘अनादिनधना
िनया वागुसृा वयंभुवा । अादाै वेदमयी दया यतः सवाः
वृयः’ इित ; उसगाेऽययं वाचः सदायवतनाकाे
यः, अनादिनधनाया अयाशयाेसगयासवात् ; तथा
‘नाम पं च भूतानां कमणां च वतनम् । वेदशदेय एवादाै
िनममे स महेरः’ (म. ृ. १-२१) इित ; ‘सवेषां त स
नामािन कमाण च पृथक् पृथक् । वेदशदेय एवादाै पृथक्
संथा िनममे’ इित च । अप च चकषतमथमनुितन् तय

वाचकं शदं पूव ृवा पामथमनुिततीित सवेषां नः
यमेतत् । तथा जापतेरप ु ः सृेः पूव वैदकाः शदा
मनस ादुबभूवुः, पादनुगतानथाससजेित गयते । तथा च
ुितः ‘स भूरित याहरत् स भूममसृजत’ (तै. ा. २-२-४-२)
इयेवमादका भूरादशदेय एव मनस ादुभूतेयाे
भूरादलाेकासृादशयित ॥
कमाकं पुनः शदमभेयेदं शदभववमुयते ?
फाेटम् इयाह । वणपे ह तेषामुपवंसवायेयः
शदेयाे देवादयनां भव इयनुपपं यात् ;
उपवंसन वणाः, युारणमयथा चायथा च
तीयमानवात् ; तथा यमानाेऽप
पुषवशेषाेऽययनविनवणादेव वशेषताे िनधायते —
‘देवदाेऽयमधीते, यदाेऽयमधीते’ इित ; न चायं
वणवषयाेऽयथावययाे मयाानम्, बाधकययाभावात् ।
न च वणेयाेऽथावगितयुा ; न ेकैकाे वणाेऽथ याययेत,्
यभचारात् ; न च वणसमुदायययाेऽत, मवितवाणानाम्
; पूवपूववणानुभवजिनतसंकारसहताेऽयाे वणाेऽथ

यायययतीित युयेत, त ; सबधहणापेाे ह शदः
वयं तीयमानाेऽथ याययेत्, धूमादवत् ; न च
पूवपूववणानुभवजिनतसंकारसहतयायवणय तीितरत,
अयवासंकाराणाम् ; काययायतैः संकारै ः
सहताेऽयाे वणाेऽथ यायययतीित चेत,् न ;
संकारकाययाप रणय मवितवात् ; ताफाेट एव
शदः । स
चैकैकवणययाहतसंकारबीजेऽयवणययजिनतपरपाके
यययेकययवषयतया झटित यवभासते ; न
चायमेकययाे वणवषया ृितः,
वणानामनेकवादेकययवषयवानुपपेः ; तय च युारणं
यभायमानवायवम्, भेदययय वणवषयवात् ।
तायाछदाफाेटपादभधायकायाकारकफललणं
जगदभधेयभूतं भवतीित ॥
‘वणा एव त शदः’ इित भगवानुपवषः । ननूपवंसवं
वणानामुम् ; त, त एवेित यभानात् ;
सायायभानं केशादववेित चेत्, न ; यभानय

माणातरे ण बाधानुपपेः ; यभानमाकृितिनममित चेत्,
न ; ययभानात् ; यद ह युारणं
गवादयवदया अया वणययः तीयेरन्, तत
अाकृितिनमं यभानं यात् ; न वेतदत ; वणयय
एव ह युारणं यभायते ; गाेशद उारतः — इित
ह ितपः ; न त ाै गाेशदावित । ननु वणा
अयुारणभेदेन भाः तीयते,
देवदयदयाेरययनविनवणादेव भेदतीतेरयुम् ;
अाभधीयते — सित वणवषये िनते यभाने,
संयाेगवभागाभयवाणानाम्, अभयकवैचयिनमाेऽयं
वणवषयाे वचः ययः, न वपिनमः ; अप च
वणयभेदवादनाप यभानसये वणाकृतयः
कपयतयाः ; तास च पराेपाधकाे भेदयय
इययुपगतयम् ; तरं वणयवेव पराेपाधकाे भेदययः,
वपिनमं च यभानम् — इित कपनालाघवम् । एष
एव च वणवषयय भेदययय बाधकः ययः,
ययभानम् । कथं ेककाले बनामुारयतामेक एव

सन् गकाराे युगपदनेकपः यात् — उदाानुदा वरत
सानुनासक िनरनुनासकेित । अथवा विनकृताेऽयं
भेदययाे न वणकृत इयदाेषः । कः पुनरयं विननाम ? याे
दूरादाकणयताे वणववेकमितपमानय कणपथमवतरित ;
यासीदत पट मृदु वादभेदं वणेवासयित ;
तबधनााेदाादयाे वशेषाः, न वणवपिनबधनाः, वणानां
युारणं यभायमानवात् ; एवं च सित सालबना एवैते
उदाादयया भवयत ; इतरथा ह वणानां
यभायमानानां िनभेदवासंयाेगवभागकृता उदाादवशेषाः
कयेरन् ; संयाेगवभागानां चायवा तदाया वशेषाः
वणेवयवसातं शत इयताे िनरालबना एव एते
उदाादययाः युः । अप च नैवैतदभिनवेयम् —
उदाादभेदेन वणानां यभायमानानां भेदाे भवेदित ; न
यय भेदेनाययाभमानय भेदाे भवतमहित ; न ह
यभेदेन जाितं भां मयते । वणेयाथतीतेः सवात्
फाेटकपनानथका । न कपयायहं फाेटम्, यमेव
वेनमवगछाम, एकैकवणहणाहतसंकारायां बुाै झटित

यवभासनादित चेत्, न ; अया अप बुेवणवषयवात् ;
एकैकवणहणाेरकाला हीयमेका बुगाैरित समतवणवषया,
नाथातरवषया । कथमेतदवगयते ? यताेऽयामप बुाै
गकारादयाे वणा अनुवतते, न त दकारादयः ; यद या
बुेगकारादयाेऽथातरं फाेटाे वषयः यात्, तताे दकारादय
इव गकारादयाेऽयया बुेयावतेरन् ; न त तथात ;
तादयमेकबुवणवषयैव ृितः । नवनेकवाणानां
नैकबुवषयताेपपत इयुम्, तित ूमः —
सवयनेकयायेकबुवषयवम्, पः वनं सेना दश शतं
सहमयाददशनात् ; या त गाैरयेकाेऽयं शद इित बुः,
सा बवेव वणेवेकाथावछे दिनबधना अाैपचारक
वनसेनादबुवदेव । अाह — यद वणा एव सामयेन
एकबुवषयतामापमानाः पदं युः, तताे जारा राजा कपः
पक इयादषु पदवशेषितपन यात् ; त एव ह वणा
इतरेतर च यवभासत इित । अ वदामः — सयप
समतवणयवमशे यथा मानुराेधय एव पपीलकाः
पबुमाराेहत, एवं मानुराेधन एव ह वणाः

पदबुमाराेयत ; त वणानामवशेषेऽप मवशेषकृता
पदवशेषितपन वयते ; वृयवहारे चेमे वणाः
मानुगृहीता गृहीताथवशेषसबधाः सतः
वयवहारे ऽयेकैकवणहणानतरं समतयवमशयां बुाै
ताशा एव यवभासमानातं तमथमयभचारे ण
यायययतीित वणवादनाे लघीयसी कपना ।
फाेटवादनत हािनः, अकपना च ; वणाेमे मेण
गृमाणाः फाेटं ययत स फाेटाेऽथ यनित गरयसी
कपना यात् ॥
अथाप नाम युारणमयेऽये वणाः युः, तथाप
यभालबनभावेन वणसामायानामवयायुपगतयवात्, या
वणेवथितपादनया रचता सा सामायेषु सारयतया ।
तत िनयेयः शदेयाे देवादयनां भव इयवम् ॥२८
॥
92. अत एव च िनत्यत्वम् ॥१।३।२९॥
वतय कतररणादित थते वेदय िनयवे
देवादयभवायुपगमेन तय वराेधमाश ‘अतः भवात्’

इित परय इदानीं तदेव वेदिनयवं थतं ढयित — अत
एव च िनयवमित । अत एव िनयताकृतेदेवादेजगताे
वेदशदभववात् वेदशदिनयवमप येतयम् । तथा च
मवणः — ‘येन वाचः पदवीयमायन् तामववदृषषु
वाम्’ (ऋ. सं. १०-७-३) इित थतामेव वाचमनुवां
दशयित । वेदयासैवमेव रित —
‘युगातेऽतहतावेदासेितहासाहषयः । ले भरे तपसा
पूवमनुाताः वयंभुवा’ इित ॥२९ ॥
93. समाननाम�पत्वाच्चावृ�ावप्यिवरोधो दशर्नात्स्मृते�
॥१।३।३०॥
अथाप यात् — यद पादयवेवादययाेऽप
सतयैवाेपेरन् िनयेरं,
तताेऽभधानाभधेयाभधातृयवहारावछे दासबधिनयवेन
वराेधः शदे परियेत । यदा त खल सकलं ैलाें
परयनामपं िनले पं लयते, भवित चाभनवमित
ुितृितवादा वदत, तदा कथमवराेध इित । तेदमभधीयते
समाननामपवादित । तदाप संसारयानादवं

तावदयुपगतयम् । ितपादययित चाचायः
संसारयानादवम् — ‘उपपते चायुपलयते च’ (. सू. २-
१-३६) इित । अनादाै च संसारे यथा वापबाेधयाेः
लयभववणेऽप पूवबाेधवदुरबाेधेऽप यवहारा
कराेधः, एवं कपातरभवलययाेरपीित यम् ।
वापबाेधयाे लयभवाै ूयेते — ‘यदा सः वं न कन
पययथााण एवैकधा भवित तदैनं वासवैन
 ामभः
सहायेित चः सवै पैः सहायेित ाें सवैः शदैः सहायेित
मनः सवैयानैः सहायेित स यदा ितबुयते यथाेवलतः सवा
दशाे वफुला वितेरेवमेवत
ै ादानः सवे ाणा
यथायतनं वितते ाणेयाे देवा देवे याे लाेकाः’ (काै. उ. ३-
३) इित । यादेतत् — वापे पुषातरयवहारावछे दावयं
च सबुय पूवबाेधयवहारानुसधानसवादवम् ;
महालये त सवयवहाराेछे दाातरयवहारव
कपातरयवहारयानुसधातमशवाैषयमित । नैष दाेषः,
सयप सवयवहाराेछे दिन महालये परमेरानुहादराणां
हरयगभादनां कपातरयवहारानुसधानाेपपेः । यप

ाकृताः ाणनाे न जातरयवहारमनुसदधाना यत इित,
तथाप न ाकृतवदराणां भवतयम् । यथा ह
ाणवावशेषेऽप मनुयादतबपयतेषु ानैयादितबधः
परेण परे ण भूयान् भवन् यते ; तथा मनुयादवेव
हरयगभपयतेषु ानैयाभयरप परेण परेण भूयसी
भवतीयेतितृितवादेवसकृदनुूयमाणं न शं नातीित
वदतम् । ततातीतकपानुतकृानकमणामीराणां
हरयगभादनां वतमानकपादाै ादुभवतां परमेरानुगृहीतानां
सितबुवकपातरयवहारानुसधानाेपपः । तथा च ुितः
— ‘याे ाणं वदधाित पूव याे वै वेदां हणाेित तै ।
तꣳ ह देवमाबुकाशं मुमुव
 ै शरणमहं पे’ (े. उ. ६-
१८) इित । रत च शाैनकादयः —
‘मधुछदःभृितभऋ�षभदाशतयाे ाः’ इित । ितवेदं
चैवमेव काडयादयः यते । ुितरप ऋषानपूवकमेव
मेणानुानं दशयित — ‘याे ह वा
अवदताषेयछदाेदैवताणेन मेण याजयित वायापयित वा
थाणुं वछ ित गत वा ितपते’ इयुपय ‘तादेतािन मे

मे वात्’ इित । ाणनां च सखाये धमाे वधीयते ;
दुःखपरहाराय चाधमः ितषयते ; ानुवकसखदुःखवषयाै
च रागेषाै भवतः, न वलणवषयाै — इयताे
धमाधमफलभूताेरा सृिनपमाना पूवसृसयेव िनपते
। ृित भवित — ‘तेषां ये यािन कमाण ासृां
ितपेदरे । तायेव ते पते सृयमानाः पुनः पुनः
॥हंाहंे मृद
ु ू रे धमाधमावृतानृते । तावताः पते
ताय राेचते’ इित । लयमानमप चेदं
जगछवशेषमेव लयते ; शमूलमेव च भवित ;
इतरथा अाककवसात् । न चानेकाकाराः शयः शाः
कपयतम् । तत वछ वछायुवतां
भूरादलाेकवाहाणाम्, देवितयनुयलणानां च
ाणिनकायवाहाणाम्, वणामधमफलयवथानां चानादाै
संसारे िनयतवमयवषयसबधिनयतववयेतयम् ; न
हीयवषयसबधादेयवहारय ितसगमयथावं
षेयवषयकपं शमुेतम् । अत सवकपानां
तययवहारवात् कपातरयवहारानुसधानमवाेराणां

समाननामपा एव ितसग वशेषाः ादुभवत ।
समाननामपवाावृावप महासगमहालयलणायां
जगताेऽयुपगयमानायां न कछदामायादवराेधः ।
समाननामपतां च ुितृती दशयतः — ‘सूयाचमसाै धाता
यथापूवमकपयत् । दवं च पृथवीं चातरमथाे सवः’ (ऋ.
सं. १०-१९०-३) इित ; यथा पूवकपे सूयाचमःभृित
जगत् म्, तथाप कपे परमेराेऽकपयदयथः ;
तथा — ‘अवा अकामयत । अादाे देवानाꣳ यामित । स
एतमये कृकायः पुराेडाशमाकपालं िनरवपत्’ (तै. ा. ३-
१-४-१) इित नेवधाै याेऽिनरवपत् यै वाये
िनरवपत्, तयाेः समाननामपतां दशयित — इयेवंजातीयका
ुितरहाेदाहतया ; ृितरप ‘ऋषीणां नामधेयािन या वेदेषु
यः । शवयते सूतानां तायेवैयाे ददायजः
॥यथतवृतलािन नानापाण पयये । यते तािन तायेव
तथा भावा युगादषु ॥यथाभमािननाेऽतीतातयाते सातैरह
। देवा देवैरतीतैह पैनामभरे व च’ इयेवंजातीयका या
॥३० ॥

94. मध्वािदष्वसम्भवादनिधकारं जैिमिनः ॥१।३।३१॥
इह देवादनामप वायामयधकार इित यितातं
तपयावयते — देवादनामनधकारं जैमिनराचायाे मयते ।
कात् ? मवादवसवात् । वायामधकारायुपगमे
ह वावावशेषात् मवादवावयधकाराेऽयुपगयेत ; न
चैवं सवित । कथम् ? ‘असाै वा अादयाे देवमधु’ (छा. उ.
३-१-१) इय मनुया अादयं मवयासेनाेपासीरन् ; देवादषु
ुपासकेवयुपगयमानेवादयः कमयमादयमुपासीत ?
पुनादययपायाण प राेहतादयमृतायनुय, वसवाे
ा अादया मतः साया प देवगणाः मेण
तदमृतमुपजीवतीयुपदय, ‘स य एतदेवममृतं वेद
वसूनामेवक
ै ाे भूवानैव मुखन
े त
ै देवामृतं ा तृयित’ (छा. उ.
३-८-२) इयादना ववाुपजीयायमृतािन वजानतां
ववादमहमािं दशयित । ववादयत कान् अयान्
ववादनमृताेपजीवनाे वजानीयुः ? कं वायं ववादमहमानं
ेसेयुः ? तथा — ‘अः पादाे वायुः पाद अादयः पादाे दशः
पादः’ ‘वायुवाव संवगः’ (छा. उ. ४-३-१) ‘अादयाे

ेयादेशः’ (छा. उ. ३-११-१) इयादषु देवतााेपासनेषु न
तेषामेव देवतानामधकारः सवित । तथा ‘इमावेव
गाेतमभराजावयं वै गाेतमाेऽयं भराजः’ (बृ. उ. २-२-४)
इयादवप ऋषसबधेषूपासनेषु न तेषामेव ऋषीणामधकारः
सवित ॥३१ ॥
कुत देवादनामनधकारः —
95. ज्योितिष भावाच्च ॥१।३।३२॥
यददं याेितमडलं ुथानमहाेराायां
बमगदवभासयित, तादयादयाे देवतावचनाः शदाः
युयते ; लाेकसेवाशेषसे । न च
याेितमडलय दयादना वहेण चेतनतया अथवादना वा
याेगाेऽवगतं शते, मृदादवदचेतनवावगमात् । एतेनायादयाे
यायाताः ॥
यादेतत् — माथवादेितहासपुराणलाेकेयाे देवादनां
वहववावगमादयमदाेष इित चेत्, नेयुयते ; न तावाेकाे
नाम कवतं माणमत ; यादय एव
वचारतवशेषेयः माणेयः स�थाे लाेकास

इयुयते ; न चा यादनामयतमं माणमत ;
इितहासपुराणमप पाैषेयवामाणातरमूलमाकाित ;
अथवादा अप वधनैकवावात् तयथाः सताे न पाथगयेन
देवादनां वहादसावे कारणभावं ितपते ; मा अप
ुयादविनयुाः याेगसमवायनाेऽभधानाथा न कयचदथय
माणमयाचते ; तादभावाे देवादनामधकारय ॥३२ ॥
96. भावं तु बादरायणोऽिस्त िह ॥१।३।३३॥
तशदः पूवपं यावतयित । बादरायणवाचायाे
भावमधकारय देवादनामप मयते । यप मवादवास
देवतादयामावसवाेऽधकारय, तथायत ह शायां
वायां सवः ;
अथवसामयाितषेधापेवादधकारय । न च चदसव
इयेतावता य सवतायधकाराेऽपाेेत । मनुयाणामप
न सवेषां ाणादनां सवेषु राजसूयादवधकारः सवित ।
त याे यायः साेऽाप भवयित । वां च कृय भवित
लदशनं ाैतं देवाधकारय सूचकम् — ‘ताे याे देवानां
यबुयत स एव तदभवथषीणां तथा मनुयाणाम्’ (बृ. उ. १-

४-१०) इित, ‘ते हाेचह
ु त तमाानमवछामाे
यमाानमवय सवाꣳ लाेकानााेित सवाꣳ कामािनित
इाे ह वै देवानामभवाज वराेचनाेऽसराणाम्’ (छा. उ. ८-
७-२) इयाद च । ातमप च गधवयावसंवादाद ॥
यदयुम् ‘याेितष भावा’ इित, अ ूमः —
याेितरादवषया अप अादयादयाे देवतावचनाः
शदाेतनावतमैयाुपेतं तं तं देवताानं समपयत,
माथवादादषु तथा यवहारात् । अत ैययाेगाेवतानां
याेितरााभावथातं यथें च तं तं वहं हीतं
सामयम् । तथा ह ूयते सयाथवादे — ‘मेधाितथेमेषेित
— मेधाितथं ह कावायनमाे मेषाे भूवा जहार’ (षंश.
ा. १-१) इित । यते च — ‘अादयः पुषाे भूवा
कुतीमुपजगाम ह’ इित । मृदादवप चेतना
अधाताराेऽयुपगयते ; ‘मृदवीत्’ ‘अापाेऽवन्’
इयाददशनात् । याेितरादेत
भूतधाताेरादयादवचेतनवमयुपगयते । चेतनावधाताराे
देवताानाे माथवादादषु यवहारादयुम् ॥

यदयुम् — माथवादयाेरयाथवा
देवतावहादकाशनसामयमित, अ ूमः — ययाययाै
ह सावासावयाेः कारणम् ; नायाथवमनयाथवं वा ; तथा
याथमप थतः पथ पिततं तृणपणातीयेव ितपते ।
अाह — वषम उपयासः ; त ह तृणपणादवषयं यं
वृमत, येन तदतवं ितपते ; अ
पुनवयुेशैकवाभावेन तयथेऽथवादे न पाथगयेन
वृातवषया वृः शायवसातम् ; न ह
महावाेऽथयायकेऽवातरवाय पृथयायकवमत ;
यथा ‘न सरां पबेत्’ इित नवित वाे
पदयसबधासरापानितषेध एवैकाेऽथाेऽवगयते ; न पुनः
सरां पबेदित पदयसबधासरापानवधरपीित । अाेयते
— वषम उपयासः ; युं यसरापानितषेधे
पदावययैकवादवातरवााथयाहणम् ;
वयुेशाथवादयाेवथवादथािन पदािन पृथगवयं वृातवषयं
ितप, अनतरं कैमयवशेन कामं वधेः तावकवं ितपते
; यथा ह ‘वाययं ेतमालभेत भूितकामः’ इय

वयुेशवितनां वाययादपदानां वधना सबधः, नैवम् ‘वायुवै
ेपा देवता वायुमेव वेन भागधेयेनाेपधावित स एवैनं भूितं
गमयित’ इयेषामथवादगतानां पदानाम् ; न ह भवित, ‘वायुवा
अालभेत’ इित ‘ेपा देवता वा अालभेत’ इयाद ।
वायुवभावसतनेन त अवातरमवयं ितप, एवं
वशदैवयमदं कमेित वधं तवत । त
साेऽवातरवााथः माणातरगाेचराे भवित, त
तदनुवादेनाथवादः वतते ; य माणातरवः, त
गुणवादेन ; य त तदुभयं नात, त कं
माणातराभावाुणवादः यात्,
अाहाेवमाणातरावराेधामानाथवाद इित —
तीितशरणैवमानाथवाद अायणीयः, न गुणवादः । एतेन
माे यायातः । अप च वधभरे वेाददैवयािन हवींष
चाेदयरपेतमादनां वपम् ; न ह वपरहता
इादयेतयाराेपयतं शते ; न च चेतयनाढायै तयै
तयै देवतायै हवः दातं शते ; ावयित च — ‘ययै
देवतायै हवगृहीतं याां यायेषरयन्’ (एे. ा. ३-८-१)

इित ; न च शदमामथवपं सवित, शदाथयाेभेदात् ;
त याशं माथवादयाेरादनां वपमवगतं न ताशं
शदमाणकेन यायातं युम् । इितहासपुराणमप
यायातेन मागेण
 सवाथवादमूलकवात् भवित
देवतावहाद साधयतम् । यादमूलमप सवित ;
भवित ाकमयमप चरं तनानां यम् ; तथा च
यासादयाे देवादभः यं यवहरतीित यते ; यत ूयात्
— इदानींतनानामव पूवेषामप नात देवादभयवहत
सामयमित, स जगैचयं ितषेधेत् ; इदानीमव च
नायदाप सावभाैमः ियाेऽतीित ूयात्, तत
राजसूयादचाेदना उपयात् ; इदानीमव च
कालातरेऽययवथतायावणामधमाितजानीत, तत
यवथावधाय शामनथकं कुयात् ;
तामाेकषवशारं तना देवादभः यं यवजरित
यते । अप च रत — ‘वायायाददेवतासयाेगः’
(याे. सू. २-४४) इयाद ; याेगाेऽयणमाैयािफलकः
यमाणाे न शते साहसमाेण यायातम् ; ुित

याेगमाहायं यापयित — ‘पृथयेजाेऽिनलखे समुथते
पाके याेगगुणे वृे । न तय राेगाे न जरा न मृयुः
ाय याेगामयं शररम्’ (े. उ. २-१४) इित ।
ऋषीणामप माणदशनां सामय नादयेन
सामयेनाेपमातं युम् । तासमूलमितहासपुराणम् ।
लाेकसरप न सित सवे िनरालबनायवसातं युा ।
तादुपपाे मादयाे देवादनां वहववावगमः ।
तताथवादसवादुपपाे देवादनामप वायामधकारः
। ममुदशनाययेवमेवाेपपते ॥३३ ॥
२७. अपशूद्रािधकरणम्
97. शुगस्य तदनादरश्रवणा�दाद्रवणात्सूच्यते िह
॥१।३।३४॥
यथा मनुयाधकारिनयममपाे देवादनामप वावधकार
उः, तथैव जायधकारिनयमापवादेन शूयायधकारः
यादयेतामाशां िनवतयतमदमधकरणमारयते । त
शूयायधकारः यादित तावाम् ; अथवसामययाेः
सवात्, ‘तााे येऽनवः’ (तै. सं. ७-१-१-६)

इितवत् ‘शूाे वायामनव’ इित िनषेधावणात् । य
कमवनधकारकारणं शूयानवम्, न
तावधकारयापवादकम् ; न ाहवनीयादरहतेन वा
वेदतं न शते । भवित च ाैतं लं
शूाधकारयाेपाेलकम् ; संवगवायां ह जानुितं पाैायणं
शूषुं शूशदेन परामृशित — ‘अह हारे वा शू तवैव सह
गाेभरत’ (छा. उ. ४-२-३) इित । वदुरभृतय
शूयाेिनभवा अप वशवानसपाः यते ।
तादधयते शूाे वावयेवं ाे ूमः —
न शूयाधकारः, वेदाययनाभावात् । अधीतवेदाे ह
वदतवेदाथाे वेदाथेवधयते । न च शूय वेदाययनमत
; उपनयनपूवकवाेदाययनय, उपनयनय च
वणयवषयवात् । यु अथवम्, न तदसित
सामयेऽधकारकारणं भवित । सामयमप न लाैककं
केवलमधकारकारणं भवित ; शाीयेऽथे शाीयय
सामययापेतवात्, शाीयय च
सामययाययनिनराकरणेन िनराकृतवात् । येदम् ‘शूाे

येऽनवः’ इित, तत् यायपूवकवाायामयनववं
ाेतयित ; यायय साधारणवात् । यपुनः संवगवायां
शूशदवणं लं मयसे, न तम् ; यायाभावात् ।
यायाेे ह लदशनं ाेतकं भवित । न चा यायाेऽत ।
कामं चायं शूशदः संवगवायामेवैकयां शूमधकुयात,्
तषयवात् ; न सवास वास । अथवादथवाु न
चदययं शूमधकतमुसहते । शते चायं
शूशदाेऽधकृतवषये याेजयतम् ; कथमयुयते — ‘कवर
एनमेतसतं सयुवानमव रै माथ’ (छा. उ. ४-१-३)
इयांसवाादानाेऽनादरं ुतवताे जानुतेः पाैायणय
शक् उपेदे ; तामृषी रै ः शूशदेनानेन सूचयांबभूव अानः
पराेतायापनायेित गयते, जाितशूयानधकारात् । कथं
पुनः शूशदेन शगुपा सूयत इित, उयते — तदावणात् ;
शचमभदुाव, शचा वा अभदुव
 े, शचा वा रैमभदुाव —
इित शूः ; अवयवाथसवात्, ढ थय चासवात् । यते
चायमथाेऽयामायायकायाम् ॥३४ ॥
98. �ित्रयत्वगते�ो�रत्र चैत्ररथेन िलङ्गात् ॥१।३।३५॥
इत न जाितशूाे जानुितः ; यकारणं करणिनपणेन
ियवमयाेर चैरथेनाभतारणा ियेण
समभयाहाराायते । उर ह संवगवावाशेषे
चैरथरभतार ियः सयते — ‘अथ ह शाैनकं च
कापेयमभतारणं च कासेिनं सूदेन परवयमाणाै चार
बभे’ (छा. उ. ४-३-५) इित । चैरथवं चाभतारणः
कापेययाेगादवगतयम् । कापेययाेगाे ह चरथयावगतः
‘एतेन वै चरथं कापेया अयाजयन्’ (ताड . ा. २०-१२-५)
इित । समानावयानां च ायेण समानावया याजका भवत ।
‘ताैरथनामैकः पितरजायत’ इित च
पितवावगमाियवमयावगतयम् । तेन
ियेणाभतारणा सह समानायां संवगवायां सतनं
जानुतेरप ियवं सूचयित । समानानामेव ह ायेण
समभयाहारा भवत । ृेषणाैययाेगा जानुतेः
ियवावगितः । अताे न शूयाधकारः ॥३५ ॥
99. संस्कारपरामशार्�दभावािभलापाच्च ॥१।३।३६॥

इत न शूयाधकारः, यादेशेषूपनयनादयः
संकाराः परामृयते — ‘तं हाेपिनये’ (श. ा. ११-५-३-१३)
‘अधीह भगव इित हाेपससाद’ (छा. उ. ७-१-१) ‘परा
िनाः परं ावेषमाणा एष ह वै तसव वयतीित ते ह
समपाणयाे भगवतं पपलादमुपसाः’ (. उ. १-१) इित च
। ‘ताहानुपनीयैव’ (छा. उ. ५-११-७) इयप
दशतैवाेपनयनािभवित । शूय च संकाराभावाेऽभलयते
‘शूतथाे वण एकजाितः’ (मनु. ृ. १०-४)
इयेकजाितवरणात् । ‘न शूे पातकं क च
संकारमहित’ (मनु. ृ. १०-१२-६) इयादभ ॥३६ ॥
100. तदभाविनधार्रणे च प्रवृ�ेः ॥१।३।३७॥
इत न शूयाधकारः ; यसयवचनेन शूवाभावे
िनधारते जाबालं गाैतम उपनेतमनुशासतं च ववृते —
‘नैतदाणाे ववुमहित समधं साेयाहराेप वा नेये न
सयादगाः’ (छा. उ. ४-४-५) इित ुितलात् ॥३७ ॥
101. श्रवणाध्ययनाथर्प्रितषेधात्स्मृते� ॥१।३।३८॥

इत न शूयाधकारः ; यदय ृतेः
वणाययनाथितषेधाे भवित । वेदवणितषेधः,
वेदाययनितषेधः, तदथानानुानयाे ितषेधः शूय यते
। वणितषेधतावत् — ‘अथ हाय वेदमुपवतपुजतयां
ाेितपूरणम्’ इित ; ‘पु ह वा एतशानं
यतासमीपे नायेतयम्’ इित च । अत
एवाययनितषेधः ; यय ह समीपेऽप नायेतयं भवित, स
कथमुतमधीयीत । भवित च वेदाेारणे जाछे दः, धारणे
शररभेद इित । अत एव चाथादथानानुानयाेः ितषेधाे भवित
— ‘न शूाय मितं दात्’ इित, ‘जातीनामययनमया
दानम्’ इित च । येषां पुनः
पूवकृतसंकारवशादुरधमयाधभृतीनां ानाेपः, तेषां न
शते फलािः ितषेम
ु ्, ानयैकातकफलवात् ।
‘ावयेतराे वणान्’ इित चेितहासपुराणाधगमे
चातवययाधकाररणात् । वेदपूवकत नायधकारः
शूाणामित थतम् ॥३८ ॥
२८. कम्पनािधकरणम्
102. कम्पनात् ॥१।३।३९॥
अवसतः ासकाेऽधकारवचारः ; कृतामेवेदानीं
वााथवचारणां वतययामः । ‘यददं क जगसव ाण
एजित िनःसृतम् । महयं वमुतं य एतदुरमृताते भवत’
(क. उ. २-३-२) इित एताम् ‘एजृ कपने’ इित
धावथानुगमातम् । अवाे सवमदं जगत् ाणायं
पदते, मह कयकारणं वशदतमुतम्,
तानाामृतवािरित ूयते । त, काेऽसाै ाणः, कं
तयानकं वम्, इयितपेवचारे यमाणे, ां तावत् —
सेः पवृवायुः ाण इित । सेरेव चाशिनवं यात् ।
वायाेेदं माहायं सयते । कथम् ? सवमदं जगत् पवृाै
वायाै ाणशदते िताय एजित ; वायुिनममेव च
महयानकं वमुयते ; वायाै ह पजयभावेन ववतमाने
वुतनयवृशनयाे ववतत इयाचते ; वायुवानादेव
चेदममृतवम् ; तथा ह ुयतरम् — ‘वायुरेव यवायुः
समरप पुनमृयुं जयित य एवं वेद’ इित । ताायुरयमह
ितपयः इयेवं ाे ूमः —

ैवेदमह ितपयम् । कुतः ? पूवाेरालाेचनात् ;
पूवाेरयाेह थभागयाेैव िनदयमानमुपलभामहे ; इहैव
कथमकादतराले वायुं िनदयमानं ितपेमह ? पूव
तावत् ‘तदेव शं त तदेवामृतमुयते । ताेकाः ताः
सवे तदु नायेित कन’ (क. उ. २-३-१) इित  िनदम् ;
तदेव इहाप, सधानात्, ‘जगसव ाण एजित’ इित च
लाेकायवयभानात् िनदमित गयते । ाणशदाेऽययं
परमायेव युः — ‘ाणय ाणम्’ (बृ. उ. ४-४-१८)
इित दशनात् । एजयतृवमपीदं परमान एवाेपपते, न
वायुमाय ; तथा चाेम् — ‘न ाणेन नापानेन मयाे जीवित
कन । इतरेण त जीवत येतावुपाताै’ (क. उ. २-२-
५) इित । उराप ‘भयादयातपित भयापित सूयः ।
भयाद वायु मृयुधावित पमः’ (क. उ. २-३-३) इित
ैव िनदेयते, न वायुः, सवायुकय जगताे
भयहेतवाभधानात् । तदेव इहाप सधानात् ‘महयं
वमुतम्’ इित च भयहेतवयभानादमित गयते ;
वशदाेऽययं भयहेतवसामायायुः ; यथा ह ‘वमुतं

ममैव शरस िनपतेत्, यहमय शासनं न कुयाम्’ इयनेन
भयेन जनाे िनयमेन राजादशासने वतते,
एवमदमवायुसूयादकं जगत् अादेव णाे बयत्
िनयमेन वयापारे वतत इित — भयानकं वाेपमतं  ।
तथा च वषयं ुयतरम् — ‘भीषााातः पवते ।
भीषाेदेित सूयः । भीषाादे । मृयुधावित पमः’ (तै.
उ. २-८-१) इित । अमृतवफलवणादप ैवेदमित गयते ;
ानामृतवािः, ‘तमेव वदवाित मृयुमिे त नायः पथा
वतेऽयनाय’ (े. उ. ६-१५) इित मवणात् । यु
वायुवानाचदमृतवमभहतम्, तदापेकम् ; तैव
करणातरकरणेन परमाानमभधाय ‘अताेऽयदातम’् (बृ. उ.
३-४-२) इित वावादेरातवाभधानात् । करणादय
परमािनयः ; ‘अय धमादयाधमादयााकृताकृतात्
। अय भूता भया यपयस तद’ (क. उ. १-२-१४)
इित परमानः पृवात् ॥३९ ॥
२९. ज्योितरिधकरणम्
103. ज्योितदर्शर्नात् ॥१।३।४०॥

‘एष ससादाेऽाछररासमुथाय परं याेितपसप
वेन पेणाभिनपते’ (छा. उ. ८-१२-३) इित ूयते । त
संशयते — कं याेितःशदं चवषयतमाेपहं तेजः, कं वा
परं ेित । कं तावाम् ? समेव तेजाे
याेितःशदमित । कुतः ? त याेितःशदय ढवात् ।
‘याेितरणाभधानात्’ (. सू. १-१-२४) इय ह
करणााेितःशदः वाथ परयय ण वतते ; न चेह
तकवाथपरयागे कारणं यते । तथा च नाडखडे —
‘अथ यैतदाछररादुामयथैतरै ेव रमभवमामते’
(छा. उ. ८-६-५) इित मुमुाेरादयािरभहता ।
तासमेव तेजाे याेितःशदमित, एवं ाे ूमः —
परमेव  याेितःशदम् । कात् ? दशनात् । तय
हीह करणे वयवेनानुवृ यते ; ‘य अाापहतपाा’
(छा. उ. ८-७-१) इयपहतपावादगुणकयानः
करणादाववेयवेन वजासतयवेन च ितानात् ; ‘एतं
वेव ते भूयाेऽनुयायायाम’ (छा. उ. ८-९-३) इित
चानुसधानात् ; ‘अशररं वाव सतं न याये पृशतः’ (छा.

उ. ८-१२-१) इित चाशररतायै याेितःसपेरयाभधानात् ;
भावाायाशररतानुपपेः ; ‘परं याेितः’ ‘स उमः
पुषः’ (छा. उ. ८-१२-३) इित च वशेषणात् । यूं
मुमुाेरादयािरभहतेित, नासावायतकाे माेः,
गयुातसबधात् । न ायतके माेे गयुाती त
इित वयामः ॥४० ॥
३०. अथार्न्तरत्वािदव्यपदेशािधकरणम्
104. आकाशोऽथार्न्तरत्वािदव्यपदेशात् ॥१।३।४१॥
‘अाकाशाे वै नाम नामपयाेिनवहता ते यदतरा त
तदमृतं स अाा’ (छा. उ. ८-१४-१) इित ूयते ।
तकमाकाशशदं परं , कं वा समेव भूताकाशमित
वचारे — भूतपरहाे युः ; अाकाशशदय तन् ढवात्
; नामपिनवहणय चावकाशदानारे ण तयाेजयतं
शवात् ; ृ वादे पय लयावणादयेवं ाे
इदमुयते —
परमेव  इहाकाशशदं भवतमहित । कात् ?
अथातरवाद यपदेशात् । ‘ते यदतरा त’ इित ह

नामपायामथातरभूतमाकाशं यपदशित ; न च
णाेऽयामपायामथातरं सवित, सवय वकारजातय
नामपायामेव याकृतवात् ; नामपयाेरप िनवहणं िनरुशं
न णाेऽय सवित, ‘अनेन जीवेनानानुवय नामपे
याकरवाण’ (छा. उ. ६-३-२) इित कतृकववणात् । ननु
जीवयाप यं नामपवषयं िनवाेढृवमत ; बाढमत ;
अभेदवह ववतः । नामपिनवहणाभधानादेव च
ृ वाद लमभहतं भवित । ‘त तदमृतं स अाा’
(छा. उ. ८-१४-१) इित च वादय लािन ।
‘अाकाशतात्’ (. सू. १-१-२२) इययैवायं पः ॥४१
॥
३१. सुषप्ु त्यत्ु क्रान्त्यिधकरणम्
105. सुषुप्त्युत्क्रान्त्योभ�देन ॥१।३।४२॥
यपदेशादयनुवतते । बृहदारयके षे पाठके ‘कतम
अाेित याेऽयं वानमयः ाणेषु तयाेितः पुषः’ (बृ. उ.
४-३-७) इयुपय भूयानावषयः पः कृतः । तकं
संसारवपमाावायानपरं वाम्,

उतासंसारवपितपादनपरमित वशयः । कं तावाम् ?
संसारवपमावषयमेवेित । कुतः ? उपमाेपसंहारायाम् ।
उपमे ‘याेऽयं वानमयः ाणेषु’ इित शाररलात् ;
उपसंहारे च ‘स वा एष महानज अाा याेऽयं वानमयः
ाणेष’ु (बृ. उ. ४-४-२२) इित तदपरयागात् ; मयेऽप
बुातावथाेपयासेन तयैव पनादयेवं ाे ूमः —
परमेराेपदेशपरमेवेदं वाम्, न शाररमाावायानपरम्
। कात् ? सषुावुाताै च शारराेदेन परमेरय
यपदेशात् । सषुाै तावत् ‘अयं पुषः ाेनाना
सपरवाे न बां कन वेद नातरम्’ (बृ. उ. ४-३-२)
इित शारराेदेन परमेरं यपदशित ; त पुषः शाररः
यात्, तय वेदतृवात् ; बाायतरवेदनसे सित
तितषेधसवात् ; ाः परमेरः, सववलणया या
िनयमवयाेगात् । तथाेातावप ‘अयं शारर अाा
ाेनानावाढ उसजयाित’ (बृ. उ. ४-३-३५) इित
जीवाेदेन परमेरं यपदशित ; ताप शारराे जीवः यात्,
शररवामवात् ; ात स एव परमेरः ।

तासषुयुायाेभेदेन यपदेशापरमेर एवा ववत
इित गयते । यदुमातमयेषु शाररलात् तपरवमय
वायेित, अ ूमः — उपमे तावत् ‘याेऽयं वानमयः
ाणेषु’ इित न संसारवपं ववतम् — कं तह ? —
अनू संसारवपं परे ण णायैकतां ववित ; यतः
‘यायतीव ले लायतीव’ इयेवमाुरथवृः
संसारधमिनराकरणपरा लयते ; तथाेपसंहारे ऽप
यथाेपममेवाेपसंहरित — ‘स वा एष महानज अाा याेऽयं
वानमयः ाणेषु’ इित ; याेऽयं वानमयः ाणेषु संसार
लयते, स वा एष महानज अाा परमेर एवााभः
ितपादत इयथः ; यत मये
बुातावथाेपयासासंसारवपववां मयते, स ाचीमप
देशं थापतः तीचीमप दशं ितेत ; यताे न
बुातावथाेपयासेनावथाववं संसारवं वा ववतं —
कं तह ? — अवथारहतवमसंसारवं च ।
कथमेतदवगयते ? यत् ‘अत ऊव वमाेायैव ूह’ (बृ. उ.
४-३-१४) इित पदे पदे पृछित ; य ‘अनवागततेन

भवयसाे यं पुषः’ (बृ. उ. ४-३-१५) इित पदे पदे
ितव ; ‘अनवागतं पुयेनानवागतं पापेन तीणाे ह तदा
सवाशाेकादयय भवित’ (बृ. उ. ४-३-२२) इित च ।
तादसंसारवपितपादनपरमेवैतामयवगतयम् ॥४२
॥
106. पत्यािदशब्देभ्यः ॥१।३।४३॥
इतासंसारवपितपादनपरमेवैतामयवगतयम् ;
यदवाे पयादयः शदा असंसारवपितपादनपराः
संसारवभावितषेधना भवत — ‘सवय वशी सवयेशानः
सवयाधपितः’ इयेवंजातीयका असंसारवभावितपादनपराः
; ‘स न साधुना कमणा भूयााे एवासाधुना कनीयान्’
इयेवंजातीयकाः संसारवभावितषेधनाः । तादसंसार
परमेर इहाे इयवगयते ॥४३ ॥
*****
॥ चतुथर्ः पादः ॥

जासां िताय णाे लणमुम् — ‘जाय
यतः’ (. सू. १-१-२) इित । तणं धानयाप
समानमयाश तदशदवेन िनराकृतम् — ‘ईतेनाशदम्’
(. सू. १-१-५) इित । गितसामायं च वेदातवाानां
कारणवादं ित वते, न धानकारणवादं तीित पतं
गतेन थेन । इदं वदानीमवशमाशते — यदुं
धानयाशदवम्, तदसम्, कासचछाखास
धानसमपणाभासानां शदानां ूयमाणवात् ; अतः धानय
कारणवं वेदसमेव महः परमषभः कपलभृितभः
परगृहीतमित सयते ; तावेषां शदानामयपरवं न
ितपाते, तावसवं  जगतः कारणमित
ितपादतमयाकुलभवेत् ; अततेषामयपरवं दशयतं परः
सदभः वतते ॥
३२. आनम ु ािनकािधकरणम्
107. आनुमािनकमप्येकेषािमित चेन्न
शरीर�पकिवन्यस्तगृहीतेदर्शर्यित च ॥१।४।१॥

अानुमािनकमप अनुमानिनपतमप धानम्, एकेषां
शाखनां शदवदुपलयते ; काठके ह पठ ते — ‘महतः
परमयमयापुषः परः’ (क. उ. १-३-११) इित ; त य
एव यामानाे यमा महदयपुषाः ृितसाः, त एवेह
यभायते ; तायमित ृितसेः, शदादहीनवा
न यमयमित युपसवात्, ृितसं
धानमभधीयते ; अततय शदववादशदवमनुपपम् ;
तदेव च जगतः कारणं ुितृितयायसय इित चेत्,
नैतदेवम् — न ेतकाठकवां
ृितसयाेमहदययाेरतवपरम् । न  याशं
ृितसं वतं कारणं िगुणं धानम्, ताशं यभायते
; शदमां ायमित यभायते ; स च शदः — न
यमयमित — याैगकवात् अयप सूे सदल
ु  ये
च युयते ; न चायं कंूढः ; या त धानवादनां
ढः, सा तेषामेव पारभाषक सती न वेदाथिनपणे
कारणभावं ितपते ; न च
ममासामायासमानाथितपभवित, असित

तूपयभाने ; न थाने गां
पयाेऽयमयमूढाेऽयवयित । करणिनपणायां चा न
परपरकपतं धानं तीयते, शररपकवयतगृहीतेः ;
शररं  रथपकवयतमयशदेन परगृते । कुतः ?
करणात् परशेषा । तथा नतरातीताे थ अाशररादनां
रथरथादपकिं दशयित — ‘अाानं रथनं व शररं
रथमेव त । बुं त सारथं व मनः हमेव च ॥
’ (क. उ. १-३-३) ‘इयाण हयानावषयांतेषु गाेचरान्
। अाेयमनाेय
ु ं भाेेयामनीषणः’ (क. उ. १-३-४) इित
; तैेयादभरसंयतैः संसारमधगछित, संयतैववनः पारं
तणाेः परमं पदमााेित इित दशयवा, कं तदवनः पारं
वणाेः परमं पदमययामाकाायाम्, तेय एव कृतेयः
इयादयः परवेन परमाानमवनः पारं वणाेः परमं पदं
दशयित — ‘इयेयः परा था अथे य परं मनः ।
मनसत परा बुबु
 ेराा महापरः ॥
’ (क. उ. १-३-१०) ‘महतः परमयमयापुषः परः ।
पुषा परं कसा काा सा परा गितः’ (क. उ. १-३-११)

इित ; त य एवेयादयः पूवयां
रथपककपनायामादभावेन कृताः, त एवेह परगृते,
कृतहानाकृतयापरहाराय । त
इयमनाेबुयतावपूव इह च समानशदा एव ; अथात ये
शदादयाे वषया इयहयगाेचरवेन िनदाः, तेषां चेयेयः
परवम्, इयाणां हवं वषयाणामितहवम् इित
ुितसेः ; वषयेय मनसः परवम्,
मनाेमूलवाषयेययवहारय ; मनसत परा बुः — बुं
ा भाेयजातं भाेारमुपसपित ; बुेराा महापरः —
यः, सः ‘अाानं रथनं व’ इित रथवेनाेपः । कुतः ?
अाशदात्, भाेु भाेगाेपकरणापरवाेपपेः ; महवं चाय
वामवादुपपम् ; अथवा — ‘मनाे महािता पूबुः
याितररः । ा संवितैव ृित परपठ ते’ इित
ृतेः, ‘याे ाणं वदधाित पूव याे वै वेदां हणाेित तै’
(े. उ. ६-१८) इित च ुतेः, या थमजय हरयगभय
बुः, सा सवासां बुनां परमा िता ; सेह महानाेयुयते
; सा च पूव बुहणेनैव गृहीता सती हगहाेपदयते,

तया अयदयायाे बुयः परवाेपपेः ; एतंत पे
परमावषयेणैव परे ण पुषहणेन रथन अानाे हणं
यम्, परमाथतत परमावानानाेभेदाभावात् । तदेवं
शररमेवैकं परशयते तेषु । इतराणीयादिन कृतायेव
परमपदददशयषया
समनुामपरशयमाणेनेहायेनायशदेन परशयमाणं
कृतं शररं दशयतीित गयते ।
शररेयमनाेबुवषयवेदनासंयुय वावताे भाेुः
शररादनां रथादपककपनया संसारमाेगितिनपणेन
यगाावगितरह ववता ; तथा च ‘एष सवेषु भूतेषु
गूढाेऽा न काशते । यते वयया बुा सूया
सूदशभः’ (क. उ. १-३-१२) इित वैणवय परमपदय
दुरवगमवमुा तदवगमाथ याेगं दशयित — ‘यछे ानसी
ातछे ान अािन । ानमािन महित
िनयछे छे छात अािन’ (क. उ. १-३-१३) इित ।
एतदुं भवित — वाचं मनस संयछे त्
वागादबाेययापारमुसृय मनाेमाेणावितेत ; मनाेऽप

वषयवकपाभमुखं वकपदाेषदशनेन ानशदाेदतायां
बुावयवसायवभावायां धारयेत् ; तामप बुं महयािन
भाेर अयायां वा बुाै सूतापादनेन िनयछे त् ; महातं
वाानं शात अािन करणवित परपुषे परयां
काायां ितापयेदित । तदेवं पूवापरालाेचनायां नाय
परपरकपतय धानयावकाशः ॥१ ॥
108. सू�मं तु तदहर्त्वात् ॥१।४।२॥
उमेतत् — करणपरशेषायां शररमयशदम्, न
धानमित । इदमदानीमाशते — कथमयशदाहवं
शररय, यावता थूलवापतरमदं शररं यशदाहम्,
अपवचनवयशद इित ; अत उरमुयते — सूं त
इह कारणाना शररं ववयते, सूयायशदाहवात् ;
यप थूलमदं शररं न वयमयशदमहित, तथाप तय
वारकं भूतसूमयशदमहित ; कृितशद वकारे ः
— यथा ‘गाेभः ीणीत मसरम्’ (ऋ. सं. ९-४६-४) इित ।
ुित — ‘तेदं तयाकृतमासीत्’ (बृ. उ. १-४-७)
इतीदमेव याकृतनामपवभं जगागवथायां

परययाकृतनामपं बीजशवथमयशदयाेयं दशयित
॥२ ॥
109. तदधीनत्वादथर्वत् ॥१।४।३॥
अाह — यद जगददमनभयनामपं बीजाकं
ागवथमयशदाहमयुपगयेत, तदाना च
शररयाययशदाहवं ितायेत, स एव तह
धानकारणवाद एवं सयापेत ; अयैव जगतः ागवथायाः
धानवेनायुपगमादित । अाेयते — यद वयं वतां
काागवथां जगतः कारणवेनायुपगछे म, सयेम तदा
धानकारणवादम् ; परमेराधीना वयमाभः ागवथा
जगताेऽयुपगयते, न वता । सा चावयायुपगतया ;
अथवती ह सा ; न ह तया वना परमेरय ृ वं
सयित, शरहतय तय वृयनुपपेः । मुानां च
पुनरनुपः । कुतः ? वया तया बीजशेदाहात् ।
अवाका ह सा बीजशरयशदिनदेया परमेराया
मायामयी महासषुिः, ययां वपितबाेधरहताः शेरते
संसारणाे जीवाः । तदेतदयं चदाकाशशदिनदम् —

‘एत खवरे गायाकाश अाेत ाेत’ (बृ. उ. ३-८-
११) इित ुतेः ; चदरशदाेदतम् — ‘अरापरतः परः’
(मु. उ. २-१-२) इित ुतेः ; चायेित सूचतम् — ‘मायां
त कृितं वाायनं त महेरम्’ (े. उ. ४-१०) इित
मवणात् ; अया ह सा माया,
तवायविनपणयाशवात् । तददं ‘महतः परमयम्’
इयुम् — अयभववाहतः, यदा हैरयगभी बुमहान्
। यदा त जीवाे महान् तदाययाधीनवाीवभावय महतः
परमयमयुम् । अवा यम् ; अवाववेनैव
जीवय सवः संयवहारः सतताे वतते । त अयगतं महतः
परवमभेदाेपचाराकारे शररे परकयते ; सयप
शररवदयादनां तकारवावशेषे
शररयैवाभेदाेपचारादयशदेन हणम्, इयादनां
वशदैरेव गृहीतवात्, परशवा शररय ॥
अये त वणयत — वधं ह शररं थूलं सूं च ;
थूलम्, यददमुपलयते ; सूम्, यदुर वयते —
‘तदतरितपाै रंहित सपरवः िनपणायाम्’ (. सू.

३-१-१) इित ; ताेभयमप शररमवशेषापूव रथवेन
सिततम् ; इह त सूमयशदेन परगृते,
सूयायशदाहवात् ; तदधीनवा बधमाेयवहारय
जीवाय परवम् ; यथाथाधीनवादययापारयेयेयः
परवमथानामित । तैवेतयम् — अवशेषेण शररयय
पूव रथवेन सिततवात्, समानयाेः कृतवपरशवयाेः,
कथं सूमेव शररमह गृते, न पुनः थूलमपीित ।
अाातयाथ ितपुं भवामः, नाातं पयनुयाेुम्, अाातं
चायपदं सूमेव ितपादयतं शाेित, नेतरत्,
यवायेित चेत्, न ; एकवाताधीनवादथितपेः ; न
हीमे पूवाेरे अााते एकवातामनाप कदथ ितपादयतः
; कृतहानाकृतयासात् ; न
चाकाामतरे णैकवाताितपरत ; तावशायां
शररयय ावाकाायां यथाकां सबधेऽनयुपगयमाने
एकवातैव बाधता भवित, कुत अाातयाथय ितपः ?
न चैवं मतयम् — दुःशाेधवासूयैव शररयेह हणम्,
थूलय त बीभसतया सशाेधवादहणमित ; यताे नैवेह

शाेधनं कयचवयते ; न  शाेधनवधाय
कदायातमत ; अनतरिनदवाु कं तणाेः परमं
पदमतीदमह ववयते ;
तथाहीदमापरमदमापरमयुा, ‘पुषा परं कत्’
इयाह ; सवथाप वानुमािनकिनराकरणाेपपेः, तथा नामात ;
न नः कछते ॥३ ॥
110. �ेयत्वावचनाच्च ॥१।४।४॥
ेयवेन च सांयैः धानं यते,
गुणपुषातरानाकैवयमित वदः — न ह
गुणवपमावा गुणेयः पुषयातरं शं ातमित ;
च वभूितवशेषाये धानं ेयमित रत । न
चेदमहायं ेयवेनाेयते ; पदमां यशदः, नेहायं
ातयमुपासतयं चेित वामत ; न चानुपदं पदाथानं
पुषाथमित शं ितपुम् ; तादप नायशदेन
धानमभधीयते ; अाकं त रथपकशररानुसरणेन
वणाेरेव परमं पदं दशयतमयमुपयास इयनवम् ॥४ ॥
111. वदतीित चेन्न प्रा�ो िह प्रकरणात् ॥१।४।५॥

अाह सांयः — ेयवावचनात्, इयसम् । कथम् ?
ूयते ुरायशदाेदतय धानय ेयववचनम् —
‘अशदमपशमपमययं तथारसं िनयमगधव यत् ।
अनानतं महतः परं वं िनचाय तं मृयुमख
ु ामुयते’ (क.
उ. २-३-१५) इित ; अ ह याशं शदादहीनं धानं महतः
परं ृताै िनपतम्, ताशमेव िनचायवेन िनदम् ;
ताधानमेवेदम् ; तदेव चायशदिनदमित । अ ूमः
— नेह धानं िनचायवेन िनदम् ; ााे हीह परमाा
िनचायवेन िनद इित गयते । कुतः ? करणात् ; ाय
ह करणं वततं वतते — ‘पुषा परं कसा काा सा
परा गितः’ इयादिनदेशात्, ‘एष सवेषु भूतेषु गूढाेऽऽा न
काशते’ इित च दुानववचनेन तयैव ेयवाकाणात्,
‘यछाेानसी ाः’ इित च तानायैव वागादसंयमय
वहतवात्, मृयुमुखमाेणफलवा ; न ह धानमां
िनचाय मृयुमुखामुयत इित सांयैरयते ;
चेतनावाना मृयुमुखामुयत इित तेषामयुपगमः ;

सवेषु वेदातेषु ायैवानाेऽशदादधमवमभलयते ;
ता धानया ेयवमयशदिनदवं वा ॥५ ॥
112. त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्र�� ॥१।४।६॥
इत न धानयायशदवायवं ेयवं वा ;
यायाणामेव पदाथानामजीवपरमानामथे
कठवषु वरदानसामयायतयाेपयासाे यते ; तषय
एव च ः ; नाताेऽयय  उपयासाे वात ; त तावत्
‘स वमं वयमयेष मृयाे ूह तं धानाय मम्’ (क.
उ. १-१-१३) इयवषयः ः ; ‘येयं ेते वचकसा
मनुयेऽतीयेके नायमतीित चैके । एतामनुशवयाहं
वराणामेष वरतृतीयः’ (क. उ. १-१-२०) इित जीववषयः ः
; ‘अय धमादयाधमादयााकृताकृतात् । अय भूता
भया यपयस तद’ (क. उ. १-२-१४) इित
परमावषयः ; ितवचनमप — ‘लाेकादमं तमुवाच तै
या इका यावतीवा यथा वा’ (क. उ. १-१-१५) इयवषयम्
; ‘हत त इदं वयाम गुं  सनातनम् । यथा च मरणं
ाय अाा भवित गाैतम ।’ (क. उ. २-२-६) ‘याेिनमये

पते शररवाय देहनः । थाणुमयेऽनुसय
ं त यथाकम
यथाुतम्’ (क. उ. २-२-७) इित यवहतं जीववषयम् ; ‘न
जायते यते वा वपत्’ (क. उ. १-२-१८) इयादबपं
परमावषयम् । नैवं धानवषयः ाेऽत ।
अपृवाानुपयसनीयवं तयेित ॥
अाह — याेऽयमावषयः ः — ‘येयं ेते
वचकसा मनुयेऽत’ इित, कं स एवायम् ‘अय
धमादयाधमात’् इित पुनरनुकृयते, कं वा तताेऽयाेऽयमपूवः
 उथायत इित । कं चातः ? स एवायं ः पुनरनुकृयत
इित युयेत, तदा याेरावषययाेः याेरेकतापेरवषय
अावषय ावेव ावयताे न वयं याणां
ाेपयासावित ; अथायाेऽयमपूवः  उथायत इयुयेत,
तताे यथैव वरदानयितरे केण कपनायामदाेषः ; एवं
यितरे केणाप धानाेपयासकपनायामदाेषः यादित ॥
अाेयते — नैव वयमह वरदानयितरे केण ं
ककपयामः, वााेपमसामयात् ; वरदानाेपमा ह
मृयुनचकेतःसंवादपा वावृः अा समाेः कठवनां

लयते ; मृयुः कल नचकेतसे पा हताय ीवराददाै ;
नचकेताः कल तेषां थमेन वरे ण पतः साैमनयं वे,
तीयेनावाम्, तृतीयेनावाम् — ‘येयं ेत’े इित
‘वराणामेष वरतृतीयः’ (क. उ. १-१-२०) इित लात् । त
यद ‘अय धमात’् इययाेऽयमपूवः  उथायेत, तताे
वरदानयितरेकेणाप कपनाां बायेत । ननु
यभेदादपूवाेऽयं ाे भवतमहित ; पूवाे ह ाे
जीववषयः, येयं ेते वचकसा मनुयेऽत नातीित
वचकसाभधानात् ; जीव धमादगाेचरवात् न ‘अय
धमात्’ इित महित ; ात धमातीतवात् ‘अय
धमात्’ इित महित ; छाया च न समाना लयते,
पूवयातवनातववषयवात्, उरय
धमातीतवतवषयवा ; तायभानाभावाभेदः ; न
पूवयैवाेरानुकषणमित चेत्, न ;
जीवायाेरेकवायुपगमात् ; भवेयभेदाभेदाे ययाे
जीवः ाायात् ; न वयवमत, ‘तवमस’
इयादुयतरे यः ; इह च ‘अय धमात्’ इयय य

ितवचनम् ‘न जायते यते वा वपत्’ (क. उ. १-२-१८)
इित जमरणितषेधेन ितपामानं शाररपरमेरयाेरभेदं
दशयित ; सित ह से ितषेधाे भागी भवित ; स
जमरणयाेः शररसंपशाछाररय भवित, न परमेरय ;
तथा — ‘वातं जागरतातं चाेभाै येनानुपयित । महातं
वभुमाानं मवा धीराे न शाेचित’ (क. उ. २-१-४) इित
वजागरतशाे जीवयैव महववभुववशेषणय मननेन
शाेकवछे दं दशय ाादयाे जीव इित दशयित ;
ावाना शाेकवछे द इित वेदातसातः ; तथाे —
‘यदेवह
े तदमु यदमु तदवह । मृयाेः स मृयुमााेित य इह
नानेव पयित’ (छा. उ. २-४-१०) इित
जीवाभेदमपवदित ; तथा
जीववषययातवनातवयानतरम् ‘अयं वरं नचकेताे
वृणीव’ इयारय मृयुना तैतैः कामैः लाेयमानाेऽप
नचकेता यदा न चचाल, तदैनं
मृयुरयुदयिनःेयसवभागदशनेन वावावभागदशनेन च
‘वाभीसनं नचकेतसं मये न वा कामा बहवाेऽलाेलपत’

(क. उ. १-२-४) इित शय मप तदयं शंसयदुवाच —
‘तं दुदश गूढमनुवं गुहाहतं गरे ं पुराणम् ।
अयायाेगाधगमेन देवं मवा धीराे हषशाेकाै जहाित’ (क. उ.
१-२-१२) इित, तेनाप जीवायाेरभेद एवेह ववत इित
गयते ; यिनमां च शंसां महतीं मृयाेः यपत
नचकेताः, यद तं वहाय शंसानतरमयमेव मुपपेत्,
अथान एव सा सवा शंसा सारता यात् ; तात् ‘येयं
ेते’ इययैव यैतदनुकषणम् ‘अय धमात्’ इित । यु
छायावैलयमुम्, तददूषणम्, तदययैव वशेषय पुनः
पृमानवात् ; पूव ह देहादयितरयानाेऽतवं
पृम्, उर त तयैवासंसारवं पृत इित ; याववा
न िनवतते, तावमादगाेचरवं जीवय जीववं च न िनवतते,
तवृाै त ा एव ‘तवमस’ इित ुया यायते ; न
चावाववे तदपगमे च वतनः कशेषाेऽत ; यथा
कसंतमसे पिततां काुमहं मयमानाे भीताे वेपमानः
पलायते, तं चापराे ूयात् ‘मा भैषीः नायमहः रुरेव’ इित, स
च तदुपुयाहकृतं भयमुसृजेेपथुं पलायनं च, न

वहबुकाले तदपगमकाले च वतनः कशेषः यात् —
तथैवैतदप यम् ; तत ‘न जायते यते वा’ इयेवमाप
भवयतवनातवय ितवचनम् । सूं
ववाकपतजीवाभेदापेया याेजयतयम् — एकवेऽप
ावषयय य ायणावथायां
देहयितरातवमावचकसनाकतृवादसंसारवभावानपाे
हना पूवय पयायय जीववषयवमुेयते, उरय त
धमाययसतनाावषयवमित । तत युा
अजीवपरमाकपना ; धानकपनायां त न वरदानं न
ाे न ितवचनमित वैषयम् ॥६ ॥
113. महद्वच्च ॥१।४।७॥
यथा महछदः सांयैः सामाेऽप थमजे युः, न
तमेव वैदकेऽप याेगेऽभधे, ‘बुेराा महापरः’ (क. उ.
१-३-१०) ‘महातं वभुमाानम्’ (क. उ. १-२-२२) ‘वेदाहमेतं
पुषं महातम्’ (े. उ. ३-८) इयेवमादावाशदयाेगादयाे
हेतयः ; तथायशदाेऽप न वैदके याेगे

धानमभधातमहित । अत नायानुमािनकय शदववम्
॥७ ॥
३३. चमसािधकरणम्
114. चमसवदिवशेषात् ॥१।४।८॥
पुनरप धानवाद अशदवं धानयासमयाह ।
कात् ? मवणात् — ‘अजामेकां लाेहतशकृणां बः
जाः सृजमानां सपाः । अजाे ेकाे जुषमाणाेऽनुशत
े े
जहायेनां भुभाेगामजाेऽयः’ (े. उ. ४-५) इित ; अ ह
मे लाेहतशकृणशदैः रजःसवतमांयभधीयते ; लाेहतं
रजः, रनाकवात्, शं सवम्, काशाकवात् ; कृणं
तमः, अावरणाकवात् ; तेषां सायावथा
अवयवधमैयपदयते — लाेहतशकृणेित ; न जायत इित
च अजा यात्, ‘मूलकृितरवकृितः’ इययुपगमात् ।
नवजाशदछायां ढः ; बाढम् ; सा त ढरह नायतं
शा, वाकरणात् । सा च बः जाैगुयावता
जनयित ; तां कृितमज एकः पुषाे जुषमाणः ीयमाणः
सेवमानाे वा अनुशेते — तामेवावया अावेनाेपगय सखी

दुःखी मूढाेऽहमयववेकतया संसरित ; अयः पुनरजः पुष
उपववेकानाे वराे जहायेनं कृितं भुभाेगां
कृतभाेगापवगा परयजित — मुयत इयथः ।
ताितमूलैव धानादकपना कापलानामयेवं ाे ूमः
—
नानेन मेण ुितमवं सांयवादय शमायतम् ; न
यं मः वातयेण कदप वादं समथयतमुसहते, सवाप
यया कयाचकपनया अजावादसपादनाेपपेः, सांयवाद
एवेहाभेत इित वशेषावधारणकारणाभावात् । चमसवत् —
यथा ह ‘अवाबलमस ऊवब
ु ः’ (बृ. उ. २-२-३)
इये वातयेणायं नामासाै चमसाेऽभेत इित न
शते िनयतम,् सवाप
यथाकथदवाबलवादकपनाेपपेः, एवमहायवशेषः
‘अजामेकाम्’ इयय मय ; नाे
धानमेवाजाभेतेित शते िनयतम् ॥८ ॥

त त ‘इदं तछर एष वाबलमस ऊवबुः’ इित
वाशेषामसवशेषितपभवित ; इह पुनः केयमजा
ितपयेय ूमः —
115. ज्योित�पक्रमा तु तथा �धीयत एके ॥१।४।९॥
परमेरादुपा याेितःमुखा तेजाेबलणा चतवधय
भूतामय कृितभूतेयमजा ितपया । तशदाेऽवधारणाथः
— भूतयलणैवेयमजा वेया, न गुणयलणा । कात् ?
तथा ेके शाखनतेजाेबानां परमेरादुपमााय तेषामेव
राेहतादपतामामनत — ‘यदे राेहतं पं तेजसतूपं
यं तदपां यकृणं तदय’ इित । तायेवेह तेजाेबािन
यभायते, राेहतादशदसामायात्, राेहतादनां च शदानां
पवशेषेषु मुयवाावा गुणवषयवय ; असदधेन च
सदधय िनगमनं यायं मयते । तथेहाप ‘वादनाे
वदत । कारणं ’ (े. उ. १-१) इयुपय ‘ते
यानयाेगानुगता अपयदेवाशं वगुणैिनगढ
ू ाम्’ (े. उ.
१-३) इित पारमेयाः शेः समतजगधायया
वााेपमेऽवगमात्, वाशेषेऽप ‘मायां त कृितं

वाायनं त महेरम्’ इित ‘याे याेिनं याेिनमधितयेकः’
(े. उ. ४-११) इित च तया एवावगमा वता
काचकृितः धानं नामाजामेणाायत इित शते वुम् ।
करणाु सैव दैवी शरयाकृतनामपा नामपयाेः
ागवथा अनेनाप मेणाायत इयुयते ; तया
ववकारवषयेण ैयेण ैयमुम् ॥९ ॥
कथं पुनतेजाेबाना ैयेण िपा अजा ितपुं
शते, यावता न तावेजाेबेवजाकृितरत, न च तेजाेबानां
जाितवणादजाितिनमाेऽयजाशदः सवतीित ; अत उरं
पठित —
116. कल्पनोपदेशाच्च मध्वािदवदिवरोधः ॥१।४।१०॥
नायमजाकृितिनमाेऽजाशदः ; नाप याैगकः । कं तह
? कपनाेपदेशाेऽयम् —
अजापकितेजाेबलणायाराचरयाेनेपदयते ; यथा
ह लाेके यछया काचदजा राेहतशकृणवणा याबकरा
सपबकरा च, तां च कदजाे जुषमाणाेऽनुशयीत, कैनां
भुभाेगां जात् — एवमयमप तेजाेबलणा

भूतकृितवणा ब सपं चराचरलणं वकारजातं जनयित,
अवदुषा च ेेनाेपभुयते, वदुषा च परययत इित । न
चेदमाशतयम् — एकः ेाेऽनुशेते अयाे जहातीयतः
ेभेदः पारमाथकः परे षामः ााेतीित ; न हीयं
ेभेदितपपादयषा ; कत
बधमाेयवथाितपपादयषैवैषा ; सं त भेदमनू
बधमाेयवथा ितपाते ; भेदतूपाधिनमाे
मयाानकपतः ; न पारमाथकः, ‘एकाे देवः सवभत
ू ष
े ु गूढः
सवयापी सवभत
ू ातराा’ (े. उ. ६-११) इयादुितयः ।
मवादवत् — यथा अादययामधुनाे मधुवम्,
वाचाधेनाेधेनुवम्, ‘ुलाेकादनां चानीनामवम्’ (छा. उ.
८-२-९) — इयेवंजातीयकं कयते, एवमदमनजाया अजावं
कयत इयथः । तादवराेधतेजाेबेवजाशदयाेगय
॥१० ॥
३४. संख्योपसङ्ग्रहािधकरणम्
117. न संख्योपसङ्ग्रहादिप नानाभावादितरेकाच्च
॥१।४।११॥

एवं परतेऽयजामे पुनरयाासांयः यवितते
— ‘यप पजना अाकाश िततः । तमेव मय
अाानं वाामृताेऽमृतम्’ (बृ. उ. ४-४-१८) इित ।
अे प पजना इित पसंयावषया अपरा
पसंया ूयते, पशदयदशनात् ; त एते प पकाः
पवंशितः सपते ; तया च पवंशितसंयया यावतः
संयेया अाकाते तावयेव च तवािन सांयैः संयायते
— ‘मूलकृितरवकृितमहदााः कृितवकृतयः स ।
षाेडशक वकाराे न कृितन वकृितः पुषः’ इित ; तया
ुितसया पवंशितसंयया तेषां ृितसानां
पवंशतेतवानामुपसहाां पुनः ुितमवमेव धानादनाम्
॥
तताे ूमः — न संयाेपसहादप धानादनां ुितमवं
याशा कतया । कात् ? नानाभावात् ; नाना ेतािन
पवंशिततवािन ; नैषां पशः पशः साधारणाे धमाेऽत,
येन पवंशतेरतराले पराः प प संया िनवशेरन् ; न
ेकिनबधनमतरे ण नानाभूतेषु वादकाः संया िनवशते ।

अथाेयेत — पवंशितसंयैवेयमवयवारे ण लयते, यथा
‘प स च वषाण न ववष शततः’ इित
ादशवाषकमनावृं कथयत, तदित ; तदप नाेपपते ;
अयमेवापे दाेषः, यणायणीया यात् । परा
पशदाे जनशदेन समतः पजनाः इित,
भाषकवरेणैकपदविनयात् ; याेगातरे च ‘पानां वा
पजनानाम्’ (तै. सं. १-६-२-२)
इयैकपैकवयैकवभकवावगमात् ; समतवा न वीसा
‘प प’ इित । तेन न पकयहणं प पेित । न च
पसंयाया एकयाः पसंयया परया वशेषणम् ‘प
पकाः’ इित, उपसजनय वशेषणेनासंयाेगात् ।
नवापपसंयाका जना एव पुनः पसंयया वशेयमाणाः
पवंशितः येयते, यथा प पपूय इित पवंशितः
पूलाः तीयते, तत् ; नेित ूमः ; युं यपपूलशदय
समाहाराभायवात् कतीित सयां भेदाकाायां प पपूय
इित वशेषणम् ; इह त प जना इयादत एव
भेदाेपादानाकतीयसयां भेदाकाायां न प पजना इित

वशेषणं भवेत् ; भवदपीदं वशेषणं पसंयाया एव भवेत् ;
त चाेाे दाेषः ; ताप पजना इित न
पवंशिततवाभायम् । अितरे का न
पवंशिततवाभायम् ; अितरे काे ह भवयााकाशायां
पवंशितसंयायाः ; अाा तावदह ितां याधारवेन
िनदः, ‘यन्’ इित समीसूचतय ‘तमेव मय अाानम्’
इयावेनानुकषणात् ; अाा च चेतनः पुषः ; स च
पवंशतावतगत एवेित न तयैवाधारवमाधेयवं च युयेत ;
अथातरपरहे वा तवसंयाितरे कः सातवः सयेत ;
तथा ‘अाकाश िततः’ इयाकाशयाप
पवंशतावतगतय न पृथगुपादानं यायम् ; अथातरपरहे
चाें दूषणम् । कथं च संयामावणे सयुतानां
पवंशिततवानामुपसहः तीयेत ? जनशदय
तवेवढवात्, अथातराेपसहेऽप संयाेपपेः । कथं तह
प पजना इित ? उयते — ‘दसंये संायाम्’ (पा. सू.
२-१-५०) इित वशेषरणासंायामेव पशदय जनशदेन
समासः ; तत ढवाभायेणैव केचपजना नाम

ववयते, न सांयतवाभायेण ; ते कतीययामाकाायां
पुनः पेित युयते ; पजना नाम ये केचत्, ते च
पैवेयथः, सषयः सेित यथा ॥११ ॥
के पुनते पजना नामेित, तदुयते —
118. प्राणादयो वाक्यशेषात् ॥१।४।१२॥
‘यप पजनाः’ इयत उरे
वपिनपणाय ाणादयः प िनदाः — ‘ाणय
ाणमुत चषत ाेय ाेमयां मनसाे ये मनाे
वदुः’ इित ; तेऽ वाशेषगताः सधानापजना ववयते
। कथं पुनः ाणादषु जनशदयाेगः ? तवेषु वा कथं
जनशदयाेगः ? समाने त सितमे
वाशेषवशााणादय एव हीतया भवत ; जनसबधा
ाणादयाे जनशदभाजाे भवत ; जनवचन पुषशदः ाणेषु
युः — ‘ते वा एते प पुषाः’ (छा. उ. ३-३-६) इय
; ‘ाणाे ह पता ाणाे ह माता’ (छा. उ. ७-१५-१) इयाद च
ाणम् । समासबला समुदायय ढवमवम् । कथं
पुनरसित थमयाेगे ढः शायतम् ? शा

उदादवदयाह — साथसधाने साथः शदः
युयमानः समभयाहाराषयाे िनययते ; यथा ‘उदा
यजेत’ ‘यूपं छन’ ‘वेदं कराेित’ इित, तथा अयमप
पजनशदः समासावायानादवगतसंाभावः संयाका
वाशेषसमभयातेषु ाणादषु वितयते । कैु देवाः
पतराे गधवा असरा रांस च प पजना यायाताः ;
अयै चवाराे वणा िनषादपमाः परगृहीताः ; च
‘यपाजयया वशा’ (ऋ. सं. ८-५३-९) इित जापरः याेगः
पजनशदय यते ; तपरहेऽपीह न कराेधः ;
अाचायत न पवंशतेतवानामह तीितरतीयेवंपरतया
‘ाणादयाे वाशेषात्’ इित जगाद ॥१२ ॥
भवेयुतावाणादयः पजना मायदनानाम्, येऽं
ाणादवामनत ; कावानां त कथं ाणादयः पजना भवेयुः,
येऽं ाणादषु नामनतीित — अत उरं पठित —
119. ज्योितषैकेषामसत्यन्ने ॥१।४।१३॥
असयप कावानामे याेितषा तेषां पसंया पूयेत ;
तेऽप ह ‘यप पजनाः’ इयतः पूवे

वपिनपणायैव याेितरधीयते ‘तेवा याेितषां याेितः’
इित । कथं पुनभयेषामप तयवददं याेितः पठ मानं
समानमगतया पसंयया केषा
ृ ते केषाेित —
अपेाभेदादयाह — मायदनानां ह
समानमपठताणादपजनलाभााातरपठते
याेितयपेा भवित ; तदलाभाु कावानां भवयपेा ;
अपेाभेदा समानेऽप मे याेितषाे हणाहणे ; यथा
समानेऽयितराे वचनभेदाषाेडशनाे हणाहणे, तत् । तदेवं
न तावितसः काचधानवषयात ; ृितयायस
त परहरयेते ॥१३ ॥
३५. कारणत्वािधकरणम्
120. कारणत्वेन चाकाशािदषु यथाव्यपिद�ो�े ः
॥१।४।१४॥
ितपादतं णाे लणम् ; ितपादतं वषयं
गितसामायं वेदातवाानाम् ; ितपादतं च
धानयाशदवम् । तेदमपरमाशते — न जादकारणवं
णाे वषयं वा गितसामायं वेदातवाानां ितपादयतं

शम् । कात् ? वगानदशनात् ; ितवेदातं याया
सृपलयते, मादवैचयात् । तथा ह — चत् ‘अान
अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इयाकाशादका
सृराायते ; चेजअादका ‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-
२-३) इित ; चाणादका ‘स ाणमसृजत ाणााम्’
(. उ. ६-४) इित ; चदमेणैव लाेकानामुपराायते —
‘स इमाँाेकानसृजत । अाे मरचमरमापः’ (एे. उ. १-१-२)
इित ; तथा चदसपूवका सृः पठ ते — ‘असा इदम
अासीत् । तताे वै सदजायत’ (तै. उ. २-७-१) इित,
‘असदेवद
े म अासीसदासीसमभवत्’ (छा. उ. ३-१९-१)
इित च ; चदसादिनराकरणेन सपूवका या ितायते
— ‘तैक अारसदेवेदम अासीत्’ (छा. उ. ६-२-१)
इयुपय, ‘कुतत खल साेयैवꣳ यादित हाेवाच कथमसतः
सायेतिे त । सवेव साेयेदम अासीत्’ (छा. उ. ६-२-२)
इित ; चवयंकतृकैव याया जगताे िनगते — ‘तेदं
तयाकृतमासीामपायामेव यायत’ (बृ. उ. १-४-७)
इित । एवमनेकधा वितपेवतिन च वकपयानुपपेन

वेदातवाानां जगकारणावधारणपरता याया ;
ृितयायसयां त कारणातरपरहाे याय इयेवं ाे
ूमः —
सयप ितवेदातं सृयमानेवाकाशादषु मादारके
वगाने, न र कगानमत । कुतः ? यथायपदाेेः
— यथाभूताे ेकवेदाते सवः सवेरः सवाैकाेऽतीयः
कारणवेन यपदः, तथाभूत एव वेदातातरेवप यपदयते
; तथा — ‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१) इित ;
अ तावानशदेन परे ण च तषयेण कामयतृववचनेन
चेतनं  यपयत् ; अपरयाेयवेनेरं कारणमवीत् ;
तषयेणैव परे णाशदेन शररादकाेशपरपरया
चातरनुवेशनेन सवेषामतः यगाानं िनरधारयत् ; ‘ब
यां जायेय’ (तै. उ. २-६-१) इित चावषयेण
बभवनानुशंसनेन सृयमानानां वकाराणां ु रभेदमभाषत ;
तथा ‘इदं सवमसृजत । यददं कं च’ (तै. उ. २-६-१) इित
समतजगसृिनदेशेन ासृेरतीयं ारमाचे ; तद
यणं  कारणवेन वातम्, तणमेवायाप वायते

— ‘सदेव साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१)
‘तदैत ब यां जायेयेित तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३)
इित ; तथा ‘अाा वा इदमेक एवा अासीायकन मषत्
। स ईत लाेका सृज’ै (एे. उ. १-१-१) इित च —
एवंजातीयकय कारणवपिनपणपरय वाजातय
ितवेदातमवगीताथवात् । कायवषयं त वगानं यते —
चदाकाशादका सृः चेजअादकेयेवंजातीयकम् । न च
कायवषयेण वगानेन कारणमप 
सववेदातेववगीतमधगयमानमववतं भवतमहतीित शते
वुम्, अितसात् । समाधायित चाचायः कायवषयमप
वगानम् ‘न वयदुतेः’ (. सू. २-३-१) इयारय । भवेदप
कायय वगीतवमितपावात् । न यं सृादपः
ितपपादयषतः । न ह तितबः कपुषाथाे यते
ूयते वा । न च कपयतं शते, उपमाेपसंहारायां त
त वषयैवाैः साकमेकवाताया गयमानवात् ।
दशयित च सृादपय ितपयथताम् — ‘अेन
साेय शेनापाे मूलमवछाः साेय शेन तेजाे मूलमवछ

तेजसा साेय शेन सूलमवछ’ (छा. उ. ६-८-४) इित ।
मृदादातै कायय कारणेनाभेदं वदतं सृादपः
ायत इित गयते । तथा च सदायवदाे वदत —
‘मृाेहवफुलाैः सृया चाेदतायथा । उपायः
साेऽवताराय नात भेदः कथन’ (मा. का. ३-१५) इित ।
ितपितबं त फलं ूयते — ‘वदााेित परम्’ (तै.
उ. २-१-१) ‘तरित शाेकमावत्’ (छा. उ. ७-१-३) ‘तमेव
वदवाित मृयुमेित’ (े. उ. ३-८) इित । यावगमं चेदं
फलम्, ‘तवमस’ इयसंसायावितपाै सयां
संसायावयावृेः ॥१४ ॥
यपुनः कारणवषयं वगानं दशतम् ‘असा इदम
अासीत्’ (तै. उ. २-७-१) इयाद, तपरहतयम् ; अाेयते
—
121. समाकषार्त् ॥१।४।१५॥
‘असा इदम अासीत्’ (तै. उ. २-७-१) इित
नाासराकं कारणवेन ायते ; यतः ‘असेव स भवित
। असेित वेद चेत् । अत ेित चेेद । सतमेनं तताे

वदुः’ (तै. उ. २-६-१) इयसादापवादेनातवलणं
ामयादकाेशपरपरया यगाानं िनधाय, ‘साेऽकामयत’
इित तमेव कृतं समाकृय, सपां सृं ताावयवा,
‘तसयमयाचते’ इित चाेपसंय, ‘तदयेष ाेकाे भवित’
इित तेव कृतेऽथे ाेकमममुदाहरित — ‘असा इदम
अासीत्’ (तै. उ. २-७-१) इित । यद
वसराकमाेकेऽभेयेत,
तताेऽयसमाकषणेऽययाेदाहरणादसबं वामापेत ;
ताामपयाकृतवतवषयः ायेण सछदः स इित
ताकरणाभावापेया ागुपेः सदेव ासदवासीदयुपचयते
। एषैव ‘असदेवद
े म अासीत्’ (छा. उ. ३-१९-१) इयाप
याेजना, ‘तसदासीत्’ इित समाकषणात् ; अयताभावायुपगमे
ह ‘तसदासीत्’ इित कं समाकृयेत ? ‘तैक
अारसदेवद
े म अासीत्’ (छा. उ. ६-२-१) इयाप न
ुयतराभायेणायमेकयमताेपयासः, यायामव वतिन
वकपयासवात् ; ताितपरगृहीतसपदाढ ायव
ै ायं
मदमितपरकपतयासपयाेपयय िनरास इित यम् ।

‘तेदं तयाकृतमासीत्’ (बृ. उ. १-४-७) इयाप न
िनरयय जगताे याकरणं कयते, ‘स एष इह व अा
नखाेयः’ इययय याकृतकायानुवेशवेन समाकषात् ;
िनरये याकरणायुपगमे नतरेण कृतावलबना स
इयनेन सवनाा कः कायानुवेशवेन समाकृयेत ? चेतनय
चायमानः शररे ऽनुवेशः ूयते, अनुवय चेतनववणात्
— ‘पयꣳः वाें मवानाे मनः’ इित ; अप च
याशमदमवे नामपायां यायमाणं जगसायं
यायते, एवमादसगेऽपीित गयते, वपरतकपनानुपपेः
; ुयतरमप ‘अनेन जीवेनानानुवय नामपे
याकरवाण’ (छा. उ. ६-३-२) इित सायामेव जगताे
यायां दशयित ; ‘यायत’ इयप कमकतर लकारः
सयेव परमेरे याकतर साैकयमपेय यः — यथा लू यते
केदारः वयमेवेित सयेव पूणके लवतर ; या कमयेवैष
लकाराेऽथां कतारमपेय यः — यथा गयते ाम इित
॥१५ ॥
३६. बालाक्यिधकरणम्
122. जगद्वािचत्वात् ॥१।४।१६॥
काैषीतकाणे बालाजातशुसंवादे ूयते — ‘याे वै
बालाक एतेषां पुषाणां कता यय वैतकम स वै वेदतयः’
(काै. ा. ४-१९) इित । त कं जीवाे वेदतयवेनाेपदयते,
उत मुयः ाणः, उत परमाेित वशयः । कं तावाम् ?
ाण इित । कुतः ? ‘यय वैतकम’ इित वणात्,
परपदलणय च कमणः ाणायवात् ; वाशेषे च
‘अथााण एवैकधा भवित’ इित ाणशदवणात्,
ाणशदय च मुये ाणे सवात् ; ये चैते
पुरताालाकना ‘अादये पुषमस पुषः’ इयेवमादयः
पुषा िनदाः, तेषामप भवित ाणः कता,
ाणावथावशेषवादादयाददेवतानाम् — ‘कतम एकाे देव
इित ाण इित स  यदयाचते’ (बृ. उ. ३-९-९) इित
ुयतरसेः । जीवाे वायमह वेदतयतयाेपदयते ;
तयाप धमाधमलणं कम शते ावयतम् — ‘यय
वैतकम’ इित ; साेऽप भाेृवााेगाेपकरणभूतानामेतेषां
पुषाणां कताेपपते ; वाशेषे च जीवलमवगयते —

यकारणं वेदतयतयाेपयतय पुषाणां कतवेदनायाेपेतं
बालाकं ित बुबाेधयषुरजातशुः सं पुषमामय
अामणशदावणााणादनामभाेृवं ितबाेय
यघाताेथापनााणादयितरं जीवं भाेारं ितबाेधयित ;
तथा परतादप जीवलमवगयते — ‘तथा ेी वैभुे
यथा वा वाः ेनं भुयेवमेवैष ाैतैराभभुे
एवमेवैत अाान एतमाानं भुत’ (काै. ा. ४-२०) इित ;
ाणभृवा जीवयाेपपं ाणशदवम् ।
ताीवमुयाणयाेरयतर इह हणीयः, न परमेरः,
तानवगमादयेवं ाे ूमः —
परमेर एवायमेतेषां पुषाणां कता यात् । कात् ?
उपमसामयात् । इह ह बालाकरजातशुणा सह ‘ ते
वाण’ इित संवदतमुपचमे ; स च
कितचदादयाधकरणापुषानमुयभाज उा तूणीं
बभूव ; तमजातशुः ‘मृषा वै खल मा संवदा  ते वाण’
इयमुयवादतयापाे, तकतारमयं वेदतयतयाेपचेप ;
यद साेऽयमुयभायात्, उपमाे बायेत ;

तापरमेर एवायं भवतमहित । कतृवं चैतेषां पुषाणां न
परमेरादयय वातयेणावकपते । ‘यय वैतकम’ इयप
नायं परपदलणय धमाधमलणय वा कमणाे िनदेशः,
तयाेरयतरयायकृतवात्, असंशदतवा ; नाप
पुषाणामयं िनदेशः, ‘एतेषां पुषाणां कता’ इयेव तेषां
िनदवात्, लवचनवगाना ; नाप पुषवषयय
कराेयथय याफलय वायं िनदेशः, कतृशदेनैव
तयाेपावात् ; पारशेयायसहतं
जगसवनाैतछदेन िनदयते ; यत इित च तदेव
जगकम । ननु जगदयकृतमसंशदतं च । सयमेतत् ;
तथायसित वशेषाेपादाने साधारणेनाथेन सधानेन
सहतवतमायायं िनदेश इित गयते, न वशय
कयचत्, वशेषसधानाभावात् ; पूव च जगदेकदेशभूतानां
पुषाणां वशेषाेपादानादवशेषतं जगदेवेहाेपादयत इित गयते
। एतदुं भवित — य एतेषां पुषाणां जगदेकदेशभूतानां कता
— कमनेन वशेषेण ? — यय वा कृमेव जगदवशेषतं
कमेित वाशद एकदेशावछकतृवयावृयथः ; ये बालाकना

वाभमताः पुषाः कितताः, तेषामवयापनाय
वशेषाेपादानम् । एवं ाणपराजकयायेन सामायवशेषायां
जगतः कता वेदतयतयाेपदयते ; परमेर सवजगतः कता
सववेदातेववधारतः ॥१६ ॥
123. जीवमुख्यप्राणिलङ्गान्नेित चे�द्व्याख्यातम्
॥१।४।१७॥
अथ यदुं वाशेषगताीवलाुयाणला
तयाेरेवायतरयेह हणं यायं न परमेरयेित, तपरहतयम्
। अाेयते — परतं चैतत् ‘नाेपासाैवयादातवादह
ताेगात्’ (. सू. १-१-३१) इय ; िवधं ाेपासनमेवं
सित सयेत — जीवाेपासनं मुयाणाेपासनं ाेपासनं चेित
; न चैतयायम् ; उपमाेपसंहारायां ह वषयवमय
वायावगयते ; ताेपमय ताववषयवं दशतम् ;
उपसंहारयाप िनरितशयफलवणावषयवं यते —
‘सवापानाेऽपहय सवेषां च भूतानां ैं वारायमाधपयं
पयेित य एवं वेद’ इित । नवेवं सित
तदनवािनणयेनैवेदमप वां िनणीयेत । न िनणीयते,

‘यय वैतकम’ इयय वषयवेन त अिनधारतवात् ;
ताद जीवमुयाणशा पुनपमाना िनवयते ।
ाणशदाेऽप वषयाे ः ‘ाणबधनं ह साेय मनः’ (छा.
उ. ६-८-२) इय ।
जीवलमयुपमाेपसंहारयाेवषयवादभेदाभायेण
याेजयतयम् ॥१७ ॥
124. अन्याथ� तु जैिमिनः प्र�व्याख्यानाभ्यामिप चैवमेके
॥१।४।१८॥
अप च नैवा ववदतयम् — जीवधानं वेदं वां
यात् धानं वेित ; यताेऽयाथ जीवपरामश
ितपयथमवाे जैमिनराचायाे मयते । कात् ?
यायानायाम् । तावसपुषितबाेधनेन
ाणादयितरे जीवे ितबाेधते पुनजीवयितरवषयाे
यते — ‘ैष एतालाके पुषाेऽशय  वा एतदभूकुत
एतदागात्’ (काै. ा. ४-१९) इित ; ितवचनमप — ‘यदा
सः वं न कन पययथााण एवैकधा भवित’ (काै.
ा. ४-२०) इयाद, ‘एतादानः सवे ाणा यथायतनं

वितते ाणेयाे देवा देवेयाे लाेकाः’ इित च । सषुिकाले
च परे ण णा जीव एकतां गछित ; परा णः
ाणादकं जगायत इित वेदातमयादा । तााय जीवय
िनःसबाेधतावछतापः वापः —
उपाधजिनतवशेषवानरहतं वपम्,
यततंशपमागमनम्, साेऽ परमाा वेदतयतया ावत
इित गयते । अप चैवमेके शाखनाे वाजसनेयनाेऽेव
बालाजातशुसंवादे पं वानमयशदेन जीवमााय
तितरं परमाानमामनत ‘य एष वानमयः पुषः ैष
तदाभूकुत एतदागात्’ (बृ. उ. २-१-१६) इित े ;
ितवचनेऽप ‘य एषाेऽतदय अाकाशतशेते’ इित ;
अाकाशशद परमािन युः ‘दहराेऽतराकाशः’ (छा.
उ. ८-१-१) इय । ‘सव एत अाानाे युरत’ इित
चाेपाधमतामानामयताे युरणमामनतः परमाानमेव
कारणवेनामनतीित गयते । ाणिनराकरणयाप
सषुपुषाेथापनेन ाणादयितराेपदेशाेऽयुयः ॥१८ ॥
३७. वाक्यान्वयािधकरणम्
125. वाक्यान्वयात् ॥१।४।१९॥
बृहदारयके मैेयीाणेऽधीयते — ‘न वा अरे पयुः
कामाय’ इयुपय ‘न वा अरे सवय कामाय सव यं
भवयानत कामाय सव यं भवयाा वा अरे यः
ाेतयाे मतयाे िनदयासतयाे मैे यानाे वा अरे दशनन
े
वणेन मया वानेनद
े ꣳ सव वदतम्’ (बृ. उ. ४-५-६) इित
; तैतचकयते — कं वानाैवायं
याेतयवादपेणाेपदयते, अाहाेवपरमाेित । कुतः
पुनरे षा वचकसा ? यसंसूचतेनाना
भाेाेपमाानााेपदेश इित ितभाित ; तथावानेन
सववानाेपदेशापरमााेपदेश इित । कं तावाम् ?
वानााेपदेश इित । कात् ? उपमसामयात् ।
पितजायापुवादकं ह भाेयभूतं सव जगत् अााथतया
यं भवतीित यसंसूचतं
भाेारमाानमुपयानतरमदमानाे दशनाुपदयमानं
कयाययानः यात् । मयेऽप ‘इदं महत
ू मनतमपारं
वानघन एवैतेयाे भूतेयः समुथाय तायेवानुवनयित न

ेय संात’ इित कृतयैव महताे भूतय यय भूतेयः
समुथानं वानाभावेन ववानान एवेदं यवं
दशयित । तथा ‘वातारमरे केन वजानीयात्’ इित कतृवचनेन
शदेनाेपसंहरवानाानमेवेहाेपदं दशयित ।
तादावानेन सववानवचनं
भाेथवााेयजातयाैपचारकं यमयेवं ाे ूमः —
परमााेपदेश एवायम् । कात् ? वाावयात् । वां
हीदं पाैवापयेणावेयमाणं परमाानं यवतावयवं लयते ;
कथमित तदुपपाते — ‘अमृतवय त नाशात वेन’ इित
यावादुपुय ‘येनाहं नामृता यां कमहं तेन कुया यदेव
भगवावेद तदेव मे ूह’ इयमृतवमाशासानायै मैेयै
याव अावानमदमुपदशित ; न चाय
परमावानादमृतवमतीित ुितृितवादा वदत ; तथा
चावानेन सववानमुयमानं नाय
परमकारणवानाुयमवकपते ; न चैतदाैपचारकमायतं
शम्, यकारणमावानेन सववानं ितायानतरे ण
थेन तदेवाेपपादयित — ‘ तं परादााेऽयानाे 

वेद’ इयादना ; याे ह ादकं जगदानाेऽय
वातयेण लधसावं पयित, तं मयादशनं तदेव मयां
ादकं जगपराकराेतीित भेदमपाे, ‘इदꣳ सव
यदयमाा’ इित सवय वतजातयाायितरे कमवतारयित ;
‘दुदुयादातै’ (बृ. उ. ४-५-८) तमेवायितरेकं ढयित ;
‘अय महताे भूतय िनःसतमेतवेदः’ (बृ. उ. ४-५-११)
इयादना च कृतयानाे नामपकमपकारणतां
याचाणः परमाानमेवैनं गमयित ;
‘तथैवैकायनयायामप’ (बृ. उ. ४-५-१२) सवषयय
सेयय सातःकरणय पयैकायनमनतरमबां कृं
ानघनं याचाणः परमाानमेवैनं गमयित ।
तापरमान एवायं दशनाुपदेश इित गयते ॥१९ ॥
यपुनं यसंसूचताेपमाानान एवायं
दशनाुपदेश इित, अ ूमः —
126. प्रित�ािसद्धेिलर्ङ्गमाश्मरथ्यः ॥१।४।२०॥
अय िता — ‘अािन वाते सवमदं वातं
भवित’ ‘इदꣳ सव यदयमाा’ इित च । तयाः ितायाः

सं सूचययेतम्, ययसंसूचतयानाे
यवादसतनम् । यद ह वानाा परमानाेऽयः
यात्, ततः परमावानेऽप वानाा न वायत
इयेकवानेन सववानं यितातम्, तयेत ।
ताितासथ
वानापरमानाेरभेदांशेनाेपमणमयामरय अाचायाे
मयते ॥२० ॥
127. उत्क्रिमष्यत एवंभावािदत्यौडुलोिमः ॥१।४।२१॥
वानान एव
देहेयमनाेबुसाताेपाधसपकाकल षीभूतय
ानयानादसाधनानुानाससय देहादसातादुमयतः
परमानैाेपपेरदमभेदेनाेपमणमयाैडलाेमराचायाे मयते
। ुितैवं भवित — ‘एष ससादाेऽाछररासमुथाय परं
याेितपसप वेन पेणाभिनपते’ (छा. उ. ८-१२-३)
इित । च जीवायमप नामपं नदिनदशनेन ापयित
— ‘यथा नः यदमानाः समुेऽतं गछत नामपे वहाय
। तथा वाामपामुः परापरं पुषमुपैित दयम्’ (मु.

उ. ३-२-८) इित ; यथा लाेके नः वायमेव नामपं वहाय
समुमुपयत, एवं जीवाेऽप वायमेव नामपं वहाय परं
पुषमुपैतीित ह ताथः तीयते —
ातदाातकयाेतयतायै ॥२१ ॥
128. अविस्थते�रित काशकृत्स्नः ॥१।४।२२॥
अयैव परमानाेऽनेनाप
वानाभावेनावथानादुपपमदमभेदेनाेपमणमित
काशकृ अाचायाे मयते । तथा च ाणम् — ‘अनेन
जीवेनानानुवय नामपे याकरवाण’ (छा. उ. ६-३-२)
इयेवंजातीयकं परयैवानाे जीवभावेनावथानं दशयित ;
मवण — ‘सवाण पाण वचय धीराे नामािन
कृवाभवदयदाते’ (तै. अा. ३-१२-७) इयेवंजातीयकः । न
च तेजःभृतीनां सृाै जीवय पृथसृः ुता, येन
परादानाेऽयतकाराे जीवः यात् ।
काशकृयाचाययावकृतः परमेराे जीवः, नाय इित मतम्
; अामरयय त यप जीवय परादनयवमभेतम्,
तथाप ‘ितासेः’ इित सापेवाभधानाकायकारणभावः

कयानयभेत इित गयते ; अाैडलाेमपे पुनः
पमेवावथातरापेाै भेदाभेदाै गयेते । त काशकृीयं मतं
ुयनुसारित गयते, ितपपादयषताथानुसारात् ‘तवमस’
इयादुितयः ; एवं च सित तानादमृतवमवकपते ;
वकाराकवे ह जीवयायुपगयमाने वकारय
कृितसबधे लयसा तानादमृतवमवकपेत । अत
वायय नामपयासवादुपायायं नामपं जीवे
उपचयते । अत एवाेपरप जीवय
चदवफुलाेदाहरणेन ायमाणा उपायायैव वेदतया
॥
यदयुं कृतयैव महताे भूतय यय भूतेयः
समुथानं वानाभावेन दशयवानान एवेदं यवं
दशयतीित, तापीयमेव िसूी याेजयतया ।
‘ितासेल मामरयः’ — इदम ितातम् — ‘अािन
वदते सवमदं वदतं भवित’ ‘इदꣳ सव यदयमाा’ (बृ. उ.
२-४-६) इित च ; उपपादतं च सवय
नामपकमपयैकसववादेकलयवा दुदुयादातै

कायकारणयाेरयितरेकितपादनात् ; तया एव ितायाः
सं सूचययेतम्, यहताे भूतय यय भूतेयः
समुथानं वानाभावेन कथतम् इयामरय अाचायाे मयते
— अभेदे ह सयेकवानेन सववानं ितातमवकपत
इित । ‘उमयत एवंभावादयाैडलाेमः’ — उमयताे
वानानाे ानयानादसामयाससय
परेणानैसवाददमभेदाभधानमयाैडलाेमराचायाे मयते
। ‘अवथतेरित काशकृः’ — अयैव परमानाेऽनेनाप
वानाभावेनावथानादुपपमदमभेदाभधानमित काशकृ
अाचायाे मयते । ननूछे दाभधानमेतत् — ‘एतेयाे भूते यः
समुथाय तायेवानुवनयित न ेय संात’ (बृ. उ. २-४-
१२) इित ; कथमेतदभेदाभधानम् ? नैष दाेषः ;
वशेषवानवनाशाभायमेतनाशाभधानम्,
नााेछे दाभायम् ; ‘अैव मा भगवानमूमुह ेय संात’
इित पयनुयुय, वयमेव ुया अथातरय दशतवात् — ‘न
वा अरे ऽहं माेहं वीयवनाशी वा अरे ऽयमाानुछधमा
मााऽसंसगवय भवित’ इित । एतदुं भवित —

कूटथिनय एवायं वानघन अाा ; नायाेछे दसाेऽत ;
मााभवय भूतेयलणाभरवाकृताभरसंसगाे वया
भवित ; संसगाभावे च तकृतय वशेषवानयाभावात् ‘न
ेय संात’ इयुमित । यदयुम् — ‘वातारमरे केन
वजानीयात्’ इित कतृवचनेन शदेनाेपसंहाराानान एवेदं
यमित, तदप काशकृीयेनैव दशनेन परहरणीयम् । अप
च ‘य ह ैतमव भवित तदतर इतरं पयित’ (बृ. उ. २-४-
१३) इयारयावावषये तयैव दशनादलणं वशेषवानं
प, ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं पयेत्’ इयादना
वावषये तयैव दशनादलणय
वशेषवानयाभावमभदधाित ; पुन वषयाभावेऽयाानं
वजानीयादयाश, ‘वातारमरे केन वजानीयात्’ इयाह ;
तत वशेषवानाभावाेपपादनपरवााय वानधातरेव
केवलः सूतपूवगया कतृवचनेन तृचा िनद इित गयते ।
दशतं त पुरताकाशकृीयय पय ुितमवम् । अत
वानापरमानाेरवायुपथापतनामपरचतदेहाुपाध
िनमाे भेदः, न पारमाथक इयेषाेऽथः

सवैवेदातवादभरयुपगतयः — ‘सदेव साेयेदम
अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१) ‘अाैवद
े ं सवम’्
(छा. उ. ७-२५-२) ‘ैवेदं सवम’् (मु. उ. २-२-११) ‘इदꣳ
सव यदयमाा’ (बृ. उ. २-४-६) ‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ.
उ. ३-७-२३) ‘नायदताेऽत ृ ’ (बृ. उ. ३-८-११)
इयेवंपायः ुितयः ; ृितय — ‘वासदेवः सवमित’
(भ. गी. ७-१९) ‘ें चाप मां व सव
े ेषु भारत’ (भ.
गी. १३-२) ‘समं सवेषु भूतष
े ु िततं परमेरम्’ (भ. गी. १३-
२७) इयेवंपायः ; भेददशनापवादा —
‘अयाेऽसावयाेऽहमीित न स वेद यथा पशः’ (बृ. उ. १-४-
१०) ‘मृयाेः स मृयुमााेित य इह नानेव पयित’ (बृ. उ. ४-
४-१९) इयेवंजातीयकात् ; ‘स वा एष महानज
अााजराेऽमराेऽमृताेऽभयाे ’ (बृ. उ. ४-४-२५) इित च
अािन सववयाितषेधात् ; अयथा च मुमुूणां
िनरपवादवानानुपपेः, सिनताथवानुपपे ; िनरपवादं ह
वानं सवाकाािनवतकमावषयमयते —
‘वेदातवानसिनताथाः’ (मु. उ. ३-२-६) इित च ुतेः ;

‘त काे माेहः कः शाेक एकवमनुपयतः’ (ई. उ. ७) इित च
; ‘थतलणृत
े ’ (भ. गी. २-५४) । थते च
ेपरमाैकववषये सयदशने ेः परमाेित
नाममाभेदाेाेऽयं परमानाे भः परमाायं ेा
इयेवंजातीयक अाभेदवषयाे िनबधाे िनरथकः — एकाे
यमाा नाममाभेदेन बधाभधीयत इित । न ह ‘सयं
ानमनतं  । याे वेद िनहतं गुहायाम्’ (तै. उ. २-१-१)
इित कादेवैकां गुहामधकृयैतदुम् ; न च णाेऽयाे
गुहायां िनहताेऽत, ‘तसृा तदेवानुावशत्’ (तै. उ. २-६-१)
इित ु रे व वेशवणात् । ये त िनबधं कुवत, ते वेदाताथ
बाधमानाः ेयाेारं सयदशनमेव बाधते ; कृतकमिनयं च
माें कपयत ; यायेन च न सछत इित ॥२२ ॥
३८. प्रकृत्यिधकरणम्
129. प्रकृित� प्रित�ा��ान्तानुपरोधात् ॥१।४।२३॥
यथायुदयहेतवामाे जायः, एवं िनःेयसहेतवााप
जायमयुम् ;  च ‘जाय यतः’ (. सू. १-१-२)
इित लतम् ; त लणं घटचकादनां

मृसवणादवकृितवे कुलालसवणकारादवमवे च
समानमयताे भवित वमशः — कमाकं पुनणः कारणवं
यादित । त िनमकारणमेव तावकेवलं यादित ितभाित
। कात् ? ईापूवककतृववणात् — ईापूवकं ह णः
कतृवमवगयते — ‘स ईाे’ (. उ. ६-३) ‘स
ाणमसृजत’ (. उ. ६-४) इयादुितयः ; ईापूवकं च
कतृवं िनमकारणेवेव कुलालादषु म् ;
अनेककारकपूवका च याफलसलाेके ा ; स च याय
अादकतयप युः समयतम् । ईरवसे — ईराणां
ह राजवैववतादनां िनमकारणवमेव केवलं तीयते ;
तपरमेरयाप िनमकारणवमेव युं ितपुम् । काय
चेदं जगसावयवमचेतनमशं च यते, कारणेनाप तय
ताशेनैव भवतयम्, कायकारणयाेः सायदशनात् ; 
चानेवंलणमवगयते — ‘िनकलं िनयं शातं िनरवं
िनरनम्’ (े. उ. ६-१९) इयादुितयः ;
पारशेयाणाेऽयदुपादानकारणमशादगुणकं

ृितसमयुपगतयम्, कारणवुतेिनमवमाे
पयवसानादयेवं ाे ूमः —
कृिताेपादानकारणं च ायुपगतयम्, िनमकारणं
च । न केवलं िनमकारणमेव । कात् ?
िताातानुपराेधात् । एवं ह ितााताै ाैताै
नाेपुयेते । िता तावत् — ‘उत तमादेशमायः येनाुतꣳ
ुतं भवयमतं मतमवातं वातम्’ (छा. उ. ६-१-२) इित ;
त चैकेन वातेन सवमयदवातमप वातं भवतीित
तीयते ; ताेपादानकारणवाने सववानं सवित,
उपादानकारणायितरे काकायय ; िनमकारणायितरे कत
कायय नात, लाेके तणः ासादयितरे कदशनात् ।
ाताेऽप ‘यथा साेयैकेन मृपडे न सव मृयं वातꣳ
यााचारणं वकाराे नामधेयं मृकेयेव सयम्’ (छा. उ.
६-१-४) इयुपादानकारणगाेचर एवाायते ; तथा ‘एकेन
लाेहमणना सव लाेहमयं वातꣳ यात्’ (छा. उ. ६-१-५)
‘एकेन नखिनकृतनेन सव काणायसं वातꣳ यात्’ (छा. उ.
६-१-६) इित च । तथायाप ‘क भगवाे वाते सवमदं

वातं भवित’ (मु. उ. १-१-२) इित िता ; ‘यथा
पृथयामाेषधयः सवत’ (मु. उ. १-१-७) इित ातः ।
तथा ‘अािन खवरे े ुते मते वाते इदꣳ सव
वदतम्’ (बृ. उ. ४-५-६) इित िता ; ‘स यथा
दुदुभेह यमानय न बााशदाशयाहणाय दुदुभे त
हणेन दुदुयाघातय वा शदाे गृहीतः’ (बृ. उ. ४-५-८) इित
ातः । एवं यथासवं ितवेदातं ितााताै
कृितवसाधनाै येतयाै । यत इतीयं पमी — ‘यताे वा
इमािन भूतािन जायते’ (तै. उ. ३-१-१) इय ‘जिनकतः
कृितः’ (पा. सू. १-४-३०) इित वशेषरणाकृितलण
एवापादाने या । िनमवं वधातराभावादधगतयम् ;
यथा ह लाेके मृसवणादकमुपादानकारणं
कुलालसवणकारादनधातॄनपेय वतते, नैवं ण
उपादानकारणय सताेऽयाेऽधातापेयाेऽत, ागुपेः
‘एकमेवातीयम्’ इयवधारणात् ; अधातराभावाेऽप
िताातानुपराेधादेवाेदताे वेदतयः — अधातर
ुपादानादययुपगयमाने पुनरयेकवानेन

सववानयासवाितााताेपराेध एव यात् ।
तादधातराभावादानः कतृवमुपादानातराभावा
कृितवम् ॥२३ ॥
कुतानः कतृवकृितवे ? —
130. अिभध्योपदेशाच्च ॥१।४।२४॥
अभयाेपदेशानः कतृवकृितवे गमयित ‘साेऽकामयत
ब यां जायेय’ (तै. उ. २-६-१) इित, ‘तदैत ब यां
जायेय’ (तै. उ. २-६-१) इित च । ताभयानपूवकायाः
वातयवृेः कतेित गयते । ब यामित
यगावषयवाभवनाभयानय कृितरयप गयते
॥२४ ॥
131. सा�ाच्चोभयाम्नानात् ॥१।४।२५॥
कृितवयायमयुयः । इत कृित, यकारणं
सााैव कारणमुपादाय उभाै भवलयावाायेते — ‘सवाण
ह वा इमािन भूतायाकाशादेव समुपत अाकाशं यतं
यत’ (छा. उ. १-९-१) इित । य याभवित, यं
लयते तयाेपादानं सम्, यथा ीहयवादनां पृथवी ।

‘साात्’ इित च — उपादानातरानुपादानं सूचयित
‘अाकाशादेव’ इित । यतमय नाेपादानादय कायय ः
॥२५ ॥
132. आत्मकृतेः प�रणामात् ॥१।४।२६॥
इत कृित, यकारणं यायाम् ‘तदाानं
वयमकुत’ (तै. उ. २-७-१) इयानः कमवं कतृवं च
दशयित — अाानमित कमवम्, वयमकुतेित कतृवम् ।
कथं पुनः पूवसय सतः कतृवेन यवथतय यमाणवं
शं सपादयतम् ? परणामादित ूमः — पूवसाेऽप ह
साा वशेषेण वकाराना परणमयामासाानमित ।
वकाराना च परणामाे मृदाास कृितषूपलधः ; वयमित
च वशेषणामातरानपेवमप तीयते । ‘परणामात्’ इित
वा पृथसूम् । तयैषाेऽथः — इत कृित, यकारणं
ण एव वकाराना परणामः सामानाधकरयेनाायते ‘स
याभवत् । िनं चािनं च’ (तै. उ. २-६-१) इयादनेित
॥२६ ॥
133. योिन� िह गीयते ॥१।४।२७॥

‘कतारमीशं पुषं याेिनम्’ (मु. उ. ३-१-३)‘यतू याेिनं
परपयत धीराः’ (मु. उ. १-१-६)‘यथाेणन
 ाभः सृजते गृते
च’ (मु. उ. १-१-७)
३९. सवर्व्याख्यानािधकरणम्
134. एतेन सव� व्याख्याता व्याख्याताः ॥१।४।२८॥
‘ईतेनाशदम्’ (. सू. १-१-५)
िद्वतीयः अध्यायः
थमेऽयाये — सवः सवेराे जगतः उपकारणम्,
मृसवणादय इव घटचकादनाम् ; उपय जगताे
िनयतृवेन थितकारणम्, मायावीव मायायाः ; सारतय
जगतः पुनः वायेवाेपसंहारकारणम्, अविनरव चतवधय
भूतामय ; स एव च सवेषां न अाा —
इयेतेदातवासमवयितपादनेन ितपादतम् ;
धानादकारणवादााशदवेन िनराकृताः । इदानीं वपे
ृितयायवराेधपरहारः धानादवादानां च

यायाभासाेपबृंहतवं ितवेदातं च सृादयाया
अवगीतवमययाथजातय ितपादनाय तीयाेऽयाय
अारयते । त थमं तावृितवराेधमुपयय परहरित —
४०. स्मत्ृ यिधकरणम्
135. स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इित
चेन्नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात् ॥२।१।१॥
यदुं ैव सवं जगतः कारणम् इित, तदयुम् । कुतः
? ृयनवकाशदाेषसात् — ृित ताया परमषणीता
शपरगृहीता अया तदनुसारयः ृतयः, ता एवं
सयनवकाशाः सयेरन् । तास चेतनं धानं वतं जगतः
कारणमुपिनबयते ।
मवादृतयतावाेदनालणेनाहाेादना
धमजातेनापेतमथ समपययः सावकाशा भवत — अय
वणयाकाले ऽनेन वधानेनाेपनयनम्, ईशाचारः, इथं
वेदाययनम्, इथं समावतनम्, इथं सहधमचारणीसंयाेग इित
; तथा पुषाथा वणामधमाानावधावदधित । नैवं
कापलादृतीनामनुेये वषये अवकाशाेऽत । माेसाधनमेव

ह सयदशनमधकृय ताः णीताः । यद तायनवकाशाः
युः, अानथमेवासां सयेत । तादवराेधेन वेदाता
यायातयाः । कथं पुनरयादयाे हेतयाे ैव सवं
जगतः कारणमयवधारतः ुयथः ृयनवकाशदाेषसेन
पुनरायते ? भवेदयमनाेपः वतानाम् ; परतात
ायेण जनाः वातयेण ुयथमवधारयतमशवतः
यातणेतृकास ृितववलबेरन् ; तले न च ुयथ
ितपसेरन् ; अकृते च यायाने न वयुः,
बमानाृतीनां णेतृषु ; कपलभृतीनां चाष ानमितहतं
यते ; ुित भवित ‘ऋषं सूतं कपलं यतमे
ानैबभित जायमानं च पयेत’् (े. उ. ५-२) इित ;
ताैषां मतमयथाथ शं सावयतम् ; तकावेन
चैतेऽथ ितापयत ; तादप ृितबले न वेदाता यायेया
इित पुनराेपः ॥
तय समाधः — ‘नायृयनवकाशदाेषसात्’ इित ।
यद ृयनवकाशदाेषसेनेरकारणवाद अायेत,
एवमयया ईरकारणवादयः ृतयाेऽनवकाशाः सयेरन् ;

ता उदाहरयामः — ‘यसूमवेयम्’ इित परं 
कृय, ‘स तराा भूतानां ेेित कयते’ इित चाेा,
‘तादयमुपं िगुणं जसम’ इयाह ; तथायाप
‘अयं पुषे गुणे सलयते’ इयाह ; ‘अत
संेपममं णुवं नारायणः सवमदं पुराणः । स सगकाले च
कराेित सव संहारकाले च तद भूयः’ इित पुराणे ;
भगवतास च — ‘अहं कृय जगतः भवः लयतथा’
(भ. गी. ७-६) इित ; परमाानमेव च कृयापतबः पठित
— ‘ताकायाः भवत सवे स मूलं शाितकः स िनयः’
(ध. सू. १-८-२३-२) इित । एवमनेकशः ृितवपीरः
कारणवेनाेपादानवेन च कायते । ृितबले न
यवितमानय ृितबले नैवाेरं
वयामीयताेऽयमयृयनवकाशदाेषाेपयासः । दशतं त
ुतीनामीरकारणवादं ित तापयम् ; वितपाै च
ृतीनामवयकतयेऽयतरपरहेऽयतरपरयागे च
ुयनुसारयः ृतयः माणम् ; अनपेया इतराः ; तदुं
माणलणे — ‘वराेधे वनपें यादसित नुमानम्’ (जै. सू.

१-३-३) इित । न चातीयानथान् ुितमतरे ण कदुपलभत
इित शं सावयतम्, िनमाभावात् । शं कपलादनां
सानामितहतानवादित चेत्, न ; सेरप सापेवात् ;
धमानुानापेा ह सः, स च धमाेदनालणः ; तत
पूवसायााेदनाया अथाे न पमसपुषवचनवशेनाितशतं
शते । सयपायकपनायामप बवासानां दशतेन
कारेण ृितवितपाै सयां न
ुितयपायादयणयकारणमत । परतयाप
नाकाृितवशेषवषयः पपाताे युः,
कयचचपपाते सित पुषमितवैयेण
तवायवथानसात् । तायाप
ृितवितपयुपयासेन ुयनुसाराननुसारवषयववेचनेन च
सागे ा सहणीया । या त ुितः कपलय ानाितशयं
दशयती दशता न तया ुितवमप कापलं मतं ातं
शम्, कपलमित ुितसामायमावात्, अयय च
कपलय सगरपुाणां तुवासदेवनाः रणात्,
अयाथदशनय च ािरहतयासाधकवात् । भवित चाया

मनाेमाहायं यापयती ुितः — ‘यै क
मनुरवदेषजम्’ (तै. सं. २-२-१०-२) इित ; मनुना च
‘सवभूतेषु चाानं सवभूतािन चािन । सपयायाजी वै
वारायमधगछित’ (मनु. ृ. १२-९१) इित सवावदशनं
शंसता कापलं मतं िनत इित गयते ; कपलाे ह न
सवावदशनमनुमयते, अाभेदायुपगमात् । महाभारतेऽप
च — ‘बहवः पुषा ताहाे एक एव त’ इित वचाय,
‘बहवः पुषा राजसांययाेगवचारणाम्’ इित परपमुपयय
तुदासेन — ‘बनां पुषाणां ह यथैका याेिनयते । तथा तं
पुषं वमायायाम गुणाधकम्’ इयुपय ‘ममातराा
तव च ये चाये देहसंथताः । सवेषां साभूताेऽसाै न ाः
केनचचत् ॥वमूधा वभुजाे वपादानासकः ।
एकरित भूतेषु वैरचार यथासखम्’ — इित सवातैव
िनधारता । ुित सवातायां भवित — ‘यसवाण
भूतायाैवाभूजानतः । त काे माेहः कः शाेक
एकवमनुपयतः’ (ई. उ. ७) इयेवंवधा । अत
समाभेदकपनयाप कापलय तय वेदववं

वेदानुसारमनुवचनववं च, न केवलं
वतकृितकपनयैवेित । वेदय ह िनरपें वाथे ामायम्,
रवेरव पवषये ; पुषवचसां त मूलातरापें
वृृितयवहतं चेित वकषः । ताेदवे वषये
ृयनवकाशसाे न दाेषः ॥१ ॥
कुत ृयनवकाशसाे न दाेषः ? —
136. इतरेषां चानुपलब्धेः ॥२।१।२॥
धानादतराण यािन धानपरणामवेन ृताै कपतािन
महदादिन, न तािन वेदे लाेके वाेपलयते । भूतेयाण
तावाेकवेदसवाछते तम् । अलाेकवेदसवाु
महदादनां षयेवेयाथय न ृितरवकपते । यदप
चपरमव वणमवभासते, तदयतपरं यायातम् —
‘अानुमािनकमयेकेषाम्’ (. सू. १-४-१) इय ।
कायृतेरामायाकारणृतेरयामायं युमयभायः ।
तादप न ृयनवकाशसाे दाेषः । तकावं त ‘न
वलणवात्’ (. सू. २-१-४) इयारयाेथयित ॥२ ॥
४१. योगप्रत्यक्
ु त्यिधकरणम्

137. एतेन योगः प्रत्यु�ः ॥२।१।३॥
एतेन सांयृितयायानेन, याेगृितरप यायाता
येयितदशित । ताप ुितवराेधेन धानं वतमेव
कारणम्, महदादिन च कायायलाेकवेदसािन कयते ।
नवेवं सित समानयायवापूवेणैवैततम् ; कमथ
पुनरितदयते । अत ायधकाशा —
सयदशनायुपायाे ह याेगाे वेदे वहतः — ‘ाेतयाे मतयाे
िनदयासतयः’ (बृ. उ. २-४-५) इित ; ‘ितं थाय समं
शररम्’ (े. उ. २-८) इयादना चासनादकपनापुरःसरं
बपं याेगवधानं ेतातराेपिनषद यते ; लािन च
वैदकािन याेगवषयाण सहश उपलयते — ‘तां याेगमित
मयते थरामयधारणाम्’ (क. उ. २-३-११) इित,
‘वामेतां याेगवधं च कृम्’ (क. उ. २-३-१८) इित
चैवमादिन ; याेगशाेऽप — ‘अथ तवदशनाेपायाे याेगः’
इित सयदशनायुपायवेनैव याेगाेऽयते ; अतः
सितपाथैकदेशवादकादृितवाेगृितरयनपवदनीया
भवयतीित — इयमयधका शाितदेशेन िनवयते,

अथैकदेशसितपावयथैकदेशवितपेः पूवाेाया दशनात् ।
सतीवययावषयास बषु ृितषु सांययाेगृयाेरेव
िनराकरणे यः कृतः ; सांययाेगाै ह परमपुषाथसाधनवेन
लाेके याताै, शै परगृहीताै, लेन च ाैतेनाेपबृंहताै —
‘तकारणं सांययाेगाभपं ावा देवं मुयते सवपाशैः’ (े.
उ. ६-१३) इित ; िनराकरणं त — न सांयानेन
वेदिनरपेेण याेगमागेण वा िनःेयसमधगयत इित ; ुितह
वैदकादाैकववानादयःेयससाधनं वारयित — ‘तमेव
वदवाित मृयुमेित नायः पथा वतेऽयनाय’ (े. उ. ३-८)
इित ; ैितनाे ह ते सांया याेगा नाैकवदशनः । यु
दशनमुम् ‘तकारणं सांययाेगाभपम्’ इित, वैदकमेव त
ानं यानं च सांययाेगशदायामभलयेते
यासेरयवगतयम् । येन वंशेन न वयेत,े तेनेमेव
सांययाेगृयाेः सावकाशवम् ; तथा — ‘असाे यं
पुषः’ (बृ. उ. ४-३-१६) इयेवमादुितसमेव पुषय
वशवं िनगुणपुषिनपणेन सांयैरयुपगयते ; तथा
याैगैरप ‘अथ परावणवासा मुडाेऽपरहः’ (जा. उ. ५)

इयेवमाद ुितसमेव िनवृिनवं
याुपदेशेनानुगयते । एतेन सवाण तकरणािन
ितवयािन ; तायप तकाेपपयां तवानायाेपकुवतीित
चेत्, उपकुवत नाम ; तवानं त वेदातवाेय एव भवित
— ‘नावेदवनुते तं बृहतम्’ (तै. ा. ३-१२-९-७) ‘तं
वाैपिनषदं पुषं पृछाम’ (बृ. उ. ३-९-२६)
इयेवमादुितयः ॥३ ॥
४२. निवल�णत्वािधकरणम्
138. न िवल�णत्वादस्य तथात्वं च शब्दात् ॥२।१।४॥
ाय जगताे िनमकारणं कृितेयय पयाेपः
ृितिनमः परतः ; तकिनम इदानीमाेपः परियते ।
कुतः पुनरवधारते अागमाथे तकिनमयाेपयावकाशः
? ननु धम इव ययनपे अागमाे भवतमहित ; —
भवेदयमवाे यद माणातरानवगा
अागममामेयाेऽयमथः यादनुेयप इव धमः ;
परिनपपं त ावगयते ; परिनपे च वतिन
माणातराणामयवकाशाे यथा पृथयादषु ; यथा च ुतीनां

परपरवराेधे सयेकवशेनेतरा नीयते, एवं माणातरवराेधेऽप
तशेनैव ुितनीयेत ; साधयेण चामथ समपयती
युरनुभवय सकृयते, वकृयते त ुितः, एेितमाेण
वाथाभधानात् ; अनुभवावसानं च वानमवाया िनवतकं
माेसाधनं च फलतयेयते ; ुितरप — ‘ाेतयाे मतयः’
इित वणयितरे केण मननं वदधती तकमयादतयं दशयित ;
अततकिनमः पुनराेपः यते ‘न वलणवादय’ इित ॥
यदुम् चेतनं  जगतः कारणं कृितः इित, ताेपपते
। कात् ? वलणवादय वकारय कृयाः — इदं ह
कायवेनाभेयमाणं जगवलणमचेतनमशं च यते
;  च जगलणं चेतनं शं च ूयते ; न च वलणवे
कृितवकारभावाे ः ; न ह चकादयाे वकारा मृकृितका
भवत, शरावादयाे वा सवणकृितकाः ; मृदैव त मृदवता
वकाराः यते, सवणेन च सवणावताः ; तथेदमप
जगदचेतनं सखदुःखमाेहावतं सत् अचेतनयैव
सखदुःखमाेहाकय कारणय काय भवतमहित, न
वलणय णः । वलणवं चाय

जगताेऽशचेतनवदशनादवगतयम् । अशं हीदं जगत्,
सखदुःखमाेहाकतया
ीितपरतापवषादादहेतवावगनरकाुावचपवा ।
अचेतनं चेदं जगत्, चेतनं ित
कायकरणभावेनाेपकरणभावाेपगमात् । न ह साये
सयुपकायाेपकारकभावाे भवित ; न ह दपाै
परपरयाेपकुतः । ननु चेतनमप कायकरणं
वामभृययायेन भाेुपकरयित । न,
वामभृययाेरयचेतनांशयैव चेतनं युपकारकवात् ; याे
ेकय चेतनय परहाे बुादरचेतनभागः स एवायय
चेतनयाेपकराेित, न त वयमेव
चेतनेतनातरयाेपकराेयपकराेित वा ; िनरितशया
कतारेतना इित सांया मयते ; तादचेतनं कायकारणम्
। न च कालाेादनां चेतनवे कमाणमत ; सायं
चेतनाचेतनवभागाे लाेके । तावलणवाेदं
जगकृितकम् । याेऽप कदाचीत — ुवा
जगतेतनकृितकताम्, तले नैव समतं

जगेतनमवगमययाम, कृितपय वकारे ऽवयदशनात् ;
अवभावनं त चैतयय परणामवशेषावयित ; यथा
पचैतयानामयानां वापमूछावथास चैतयं न
वभायते, एवं कालाेादनामप चैतयं न वभावययते ;
एतादेव च
वभावतवावभावतवकृताशेषाूपादभावाभावायां च
कायकरणानामानां च चेतनवावशेषेऽप गुणधानभावाे न
वराेयते ; यथा च पाथववावशेषेऽप मांससूपाैदनादनां
यावितनाे वशेषापरपराेपकारवं भवित, एवमहाप
भवयित ; वभागसरयत एव न वराेयत इित —
तेनाप कथेतनाचेतनवलणं वलणवं परियेत ;
शशवलणं त वलणवं नैव परियते । न चेतरदप
वलणवं परहत शत इयाह — तथावं च शदादित ;
अनवगयमानमेव हीदं लाेके समतय वतनेतनवं
चेतनकृितकववणाछदशरणतया केवलयाेेयते ; त
शदेनैव वयते, यतः शदादप तथावमवगयते ;
तथावमित कृितवलणवं कथयित ; शद एव ‘वानं

चावानं च’ (तै. उ. २-६-१) इित कयचभागयाचेतनतां
ावयंेतनाणाे वलणमचेतनं जगावयित ॥४ ॥
ननु चेतनवमप चदचेतनवाभमतानां भूतेयाणां ूयते
— यथा ‘मृदवीत्’ ‘अापाेऽवन्’ (श. ा. ६-१-३-२-४) इित
‘तेज एेत’ (छा. उ. ६-२-३) ‘ता अाप एेत’ (छा. उ. ६-
२-४) इित चैवमाा भूतवषया चेतनवुितः ; इयवषयाप
— ‘ते हेमे ाणा अहंय
े से ववदमाना  जमुः’ (बृ. उ. ६-
१-७) इित, ‘ते ह वाचमूचु वं न उायेित’ (बृ. उ. १-३-२)
इयेवमाेयवषयेित । अत उरं पठित —
139. अिभमािनव्यपदेशस्तु िवशेषानुगितभ्याम् ॥२।१।५॥
तशद अाशामपनुदित । न खल ‘मृदवीत्’
इयेवंजातीयकया ुया भूतेयाणां चेतनवमाशनीयम्,
यताेऽभमािनयपदेश एषः ; मृदाभमािनयाे
वागाभमािनय चेतना देवता वदनसंवदनादषु चेतनाेचतेषु
यवहारे षु यपदयते, न भूतेयमाम् । कात् ?
वशेषानुगितयाम् — वशेषाे ह भाेॄणां भूतेयाणां च
चेतनाचेतनवभागलणः ागभहतः ; सवचेतनतायां चासाै

नाेपपेत ; अप च काैषीतकनः ाणसंवादे
करणमााशाविनवृयेऽधातृचेतनपरहाय देवताशदेन
वशंषत — ‘एता ह वै देवता अहंेयसे ववदमानाः’ इित,
‘ता वा एताः सवा देवताः ाणे िनःेयसं वदवा’ (काै. उ. २-
१४) इित च । अनुगता सवाभमािनयेतना देवता
माथवादेितहासपुराणादयाेऽवगयते — ‘अवाभूवा मुखं
ावशत्’ (एे. अा. २-४-२-४) इयेवमादका च ुितः
करणेवनुाहकां देवतामनुगतां दशयित ; ाणसंवादवाशेषे
च — ‘ते ह ाणाः जापितं पतरमेयाेचुः’ (छा. उ. ५-१-७)
इित ेविनधारणाय जापितगमनम्,
तचनाैकैकाेमणेनावययितरे कायां ाणैितपः,
‘तै बलहरणम्’ (बृ. उ. ६-१-१३) इित
चैवंजातीयकाेऽदादवव
यवहाराेऽनुगयमानाेऽभमािनयपदेशं ढयित ; ‘तेज एेत’
इयप परया एव देवताया अधायाः ववकारे वनुगताया
इयमीा यपदयत इित यम् । तालणमेवेदं णाे

जगत् ; वलणवा न कृितकम् ॥५ ॥— इयाे,
ितवधे —
140. �श्यते तु ॥२।१।६॥
तशदः पं यावतयित । यदुम् वलणवाेदं
जगकृितकम् इित, नायमेकातः ; यते ह लाेके —
चेतनवेन सेयः पुषादयाे वलणानां
केशनखादनामुपः, अचेतनवेन च सेयाे गाेमयादयाे
वृकादनाम् । नवचेतनायेव पुषादशररायचेतनानां
केशनखादनां कारणािन, अचेतनायेव च
वृकादशररायचेतनानां गाेमयादनां कायाणीित । उयते —
एवमप कदचेतनं चेतनयायतनभावमुपगछित
केययेव वैलयम् । महांायं पारणामकः
वभाववकषः पुषादनां केशनखादनां च वपादभेदात्,
तथा गाेमयादनां वृकादनां च । अयतसाये च
कृितवकारभाव एव लयेत । अथाेयेत — अत
कपाथववादवभावः पुषादनां केशनखादवनुवतमानाे
गाेमयादनां च वृकादवित । णाेऽप तह सालणः

वभाव अाकाशादवनुवतमानाे यते । वलणवेन च
कारणेन कृितकवं जगताे दूषयता कमशेषय
वभावयाननुवतनं वलणवमभेयते, उत यय
कयचत्, अथ चैतययेित वयम् । थमे वकपे
समतकृितवकारभावाेछे दसः ; न सयितशये
कृितवकार इित भवित । तीये चासवम् ; यते ह
सालणाे वभाव अाकाशादवनुवतमान इयुम् ।
तृतीये त ाताभावः ; कं ह यैतयेनानवतं
तदकृितकं मित कारणवादनं युदाियेत,
समतय वतजातय कृितकवायुपगमात् ।
अागमवराेधत स एव, चेतनं  जगतः कारणं
कृितेयागमतापयय साधतवात् । यूं
परिनपवाण माणातराण सवेयुरित, तदप
मनाेरथमाम् ; पाभावा नायमथः यय गाेचरः ;
लाभावा नानुमानादनाम् ; अागममासमधगय एव
वयमथाे धमवत् ; तथा च ुितः — ‘नैषा तकेण मितरापनेया
ाेायेनव
ै सानाय े’ (क. उ. १-२-९) इित ; ‘काे अा

वेद क इह वाेचत्’ ‘इयं वसृयत अाबभूव’ (ऋ. सं. १-३०-
६) इित चैते ऋचाै सानामपीराणां दुबाेधतां जगकारणय
दशयतः ; ृितरप भवित — ‘अचयाः खल ये भावा न
तांतकेण याेजयेत’् इित,
‘अयाेऽयमचयाेऽयमवकायाेऽ
 यमुयते’ (भ. गी. २-२५)
इित च, ‘न मे वदुः सरगणाः भवं न महषयः । अहमादह
देवानां महषीणां च सवशः’ (भ. गी. १०-२) इित चैवंजातीयका
। यदप वणयितरे केण मननं वदधछद एव तकमयादतयं
दशयतीयुम्, नानेन मषेण शकतकयाालाभः सवित
; ुयनुगृहीत एव  तकाेऽनुभवावेनाीयते —
वातबुातयाेभयाेरतरे तरयभचारादानाेऽनवागतवम्,
ससादे च पपरयागेन सदाना
सपेिनपसदावम्, पय
भववाकायकारणानयवयायेन ायितरे कः —
इयेवंजातीयकः ; ‘तकाितानाद’(. सू. २-१-११) ित च
केवलय तकय वलकवं दशययित । याेऽप
चेतनकारणवणबले नैव समतय जगतेतनतामुेेत,

तयाप ‘वानं चावानं च’ (तै. उ. २-६-१) इित
चेतनाचेतनवभागवणं वभावनावभावनायां चैतयय शत
एव याेजयतम् । परयैव वदमप वभागवणं न युयते ।
कथम् ? परमकारणय  समतजगदाना समवथानं
ायते — ‘वानं चावानं चाभवत्’ इित ; त यथा
चेतनयाचेतनभावाे नाेपपते वलणवात्, एवमचेतनयाप
चेतनभावाे नाेपपते । युवाु वलणवय यथा ुयैव
चेतनं कारणं हीतयं भवित ॥६ ॥
141. असिदित चेन्न प्रितषेधमात्रत्वात् ॥२।१।७॥
यद चेतनं शं शदादहीनं च 
तपरतयाचेतनयाशय शदादमत कायय
कारणमयेत, असह काय ागुपेरित सयेत ; अिनं
चैतसकायवादनतवेित चेत् — नैष दाेषः, ितषेधमावात् ;
ितषेधमां हीदम् ; नाय ितषेधय ितषेयमत । न यं
ितषेधः ागुपेः सवं कायय ितषें ु शाेित । कथम् ?
यथैव हीदानीमपीदं काय कारणाना सत्, एवं ागुपेरपीित
गयते ; न हीदानीमपीदं काय कारणाानमतरे ण

वतमेवात — ‘सव तं परादााेऽयानः सव वेद’ (बृ.
उ. २-४-६) इयादवणात् ; कारणाना त सवं कायय
ागुपेरवशम् । ननु शदादहीनं  जगतः कारणम् ।
बाढम् — न त शदादमकाय कारणाना हीनं
ागुपेरदानीं वा अत ; तेन न शते वुं
ागुपेरसकायमित । वतरे ण चैतकायकारणानयववादे
वयामः ॥७ ॥
142. अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम् ॥२।१।८॥
अाह — यद
थाैयसावयववाचेतनवपरछवाशादधमकं काय
कारणकमयुपगयेत, तदापीताै लये ितसंसृयमानं काय
कारणावभागमापमानं कारणमाीयेन धमेण दूषयेदित —
अपीताै कारणयाप णः काययेवाशादपतासात्
सवं  जगतः कारणमयसमसमदमाैपिनषदं दशनम् ।
अप च समतय वभागयावभागाेः पुनपाै
िनयमकारणाभावााेृभाेयादवभागेनाेपन
ााेतीयसमसम् । अप च भाेॄणां परे ण णा अवभागं

गतानां कमादिनमलयेऽप पुनपावयुपगयमानायां
मुानामप पुनपसादसमसम् । अथेदं जगदपीतावप
वभमेव परे ण णावितेत, एवमयपीित न सवित
कारणायितरं च काय न सवतीयसमसमेवेित ॥८ ॥
अाेयते —
143. न तु ��ान्तभावात् ॥२।१।९॥
नैवादये दशने कदसामयमत । यावदभहतम्
— कारणमपगछकाय कारणमाीयेन धमेण दूषयेदित, न
तष
ू णम् । कात् ? ातभावात् — सत ह ाताः,
यथा कारणमपगछकाय कारणमाीयेन धमेण न दूषयित ;
तथा — शरावादयाे मृकृितका वकारा
वभागावथायामुावचमयमभेदाः सतः पुनः
कृितमपगछताे न तामाीयेन धमेण संसृजत ;
चकादय सवणवकारा अपीताै न सवणमाीयेन धमेण
संसृजत ; पृथवीवकारतवधाे भूतामाे न
पृथवीमपीतावाीयेन धमेण संसृजित ; वपय त न
क
ृ ाताेऽत ; अपीितरे व ह न सवेत्, यद कारणे

काय वधमेणैवावितेत । अनयवेऽप कायकारणयाेः, कायय
कारणावम्, न त कारणय कायावम् —
‘अारणशदादयः’ (. सू. २-१-१४) इित वयामः ।
अयपं चेदमुयते — कायमपीतावाीयेन धमेण कारणं
संसृजेदित ; थतावप ह समानाेऽयं सः,
कायकारणयाेरनयवायुपगमात् ; ‘इदꣳ सव यदयमाा’ (बृ.
उ. २-४-६) ‘अाैवेदं सवम’् (छा. उ. ७-२५-२) ‘ैवद
े ममृतं
पुरतात्’ (मु. उ. २-२-१२) ‘सव खवदं ’ (छा. उ. ३-
१४-१) इयेवमााभह ुितभरवशेषेण िवप काले षु
कायय कारणादनयवं ायते ; त यः परहारः कायय
तमाणां चावायाराेपतवा तैः कारणं संसृयत इित,
अपीतावप स समानः । अत चायमपराे ातः — यथा
वयं सारतया मायया मायावी िवप काले षु न संपृयते,
अवतवात्, एवं परमााप संसारमायया न संपृयत इित ;
यथा च वगेकः वदशनमायया न संपृयते,
बाेधससादयाेरनवागतवात्,
एवमवथायसायेकाेऽयभचायवथायेण यभचारणा न

संपृयते । मायामां ेतत्,
यपरमानाेऽवथायानावभासनम्, रा इव
सपादभावेनेित । अाें वेदाताथसदायवराचायैः —
‘अनादमायया साे यदा जीवः बुयते ।
अजमिनमवमैतं बुयते तदा’ (मा. का. १-१६) इित । त
यदुमपीताै कारणयाप काययेव थाैयाददाेषस इित,
एतदयुम् । यपुनरे तदुम् — समतय
वभागयावभागाेः पुनवभागेनाेपाै िनयमकारणं नाेपपत
इित, अयमयदाेषः, ातभावादेव — यथा ह
सषुिसमायादावप सयां वाभावामवभागााै
मयाानयानपाेदतवापूववपुनः बाेधे वभागाे भवित,
एवमहाप भवयित । ुिता भवित — ‘इमाः सवाः जाः
सित सप न वदुः सित सपामह इित, त इह यााे वा
सꣳहाे वा वृकाे वा वराहाे वा कटाे वा पताे वा दꣳशाे वा
मशकाे वा यवत तदा भवत’ (छा. उ. ६-९-२) (छा. उ.
६-९-३) इित । यथा वभागेऽप परमािन
मयाानितबाे वभागयवहारः ववदयाहतः थताै

यते, एवमपीतावप मयाानितबैव वभागशरनुमायते
। एतेन मुानां पुनपसः युः, सयानेन
मयाानयापाेदतवात् । यः पुनरयमतेऽपराे वकप
उेतः — अथेदं जगदपीतावप वभमेव परे ण
णावितेतेित, साेऽयनयुपगमादेव ितषः ।
तासमसमदमाैपिनषदं दशनम् ॥९ ॥
144. स्वप�दोषाच्च ॥२।१।१०॥
वपे चैते ितवादनः साधारणा दाेषाः ादुःयुः ।
कथमयुयते — यावदभहतम्, वलणवाेदं
जगकृितकमित धानकृितकतायामप समानमेतत्,
शदादहीनाधानाछदादमताे जगत उपययुपगमात् ; अत
एव च वलणकायाे पययुपगमात् समानः
ागुपेरसकायवादसः ; तथापीताै कायय
कारणावभागायुपगमासाेऽप समानः ; तथा
मृदतसववशेषेषु वकारे वपीताववभागातां गतेषु, इदमय
पुषयाेपादानमदमयेित ालयाितपुषं ये िनयता भेदाः,
न ते तथैव पुनपाै िनयतं शते, कारणाभावात् ; वनैव

च कारणेन िनयमेऽयुपगयमाने कारणाभावसायाुानामप
पुनबधसः ; अथ केचेदा अपीताववभागमापते
केचेित चेत् — ये नापते, तेषां धानकायवं न ााेित ;
इयेवमेते दाेषाः साधारणवाायतरपे चाेदयतया
भवतीित अदाेषतामेवैषां ढयित — अवयायतयवात् ॥१०
॥
145. तकार्प्रित�ानादप्यन्यथानुमेयिमित
चेदेवमप्यिवमो�प्रसङ्गः ॥२।१।११॥
इत नागमगयेऽथे केवले न तकेण यवथातयम् ;
यारागमाः पुषाेेामािनबधनातका अितता
भवत, उेाया िनरुशवात् ; तथा ह —
कैदभयुैयेनाेेतातका अभयुतरैरयैराभायमाना
यते ; तैरयुेताः सततताेऽयैराभायत इित न
िततवं तकाणां शमायतम्, पुषमितवैयात् । अथ
कयचसमाहायय कपलय अयय वा सततकः
ितत इयाीयेत — एवमयिततवमेव,
समाहायाभमतानामप तीथकराणां कपलकणभुभृतीनां

परपरवितपदशनात् । अथाेयेत — अयथा
वयमनुमायामहे, यथा नाितादाेषाे भवयित ; न ह
ितततक एव नातीित शते वुम् ; एतदप ह
तकाणामिततवं तकेणैव ितायते,
केषाकाणामिततवदशनेनायेषामप तातीयकानां
तकाणामिततवकपनात् ; सवतकाितायां च
लाेकयवहाराेछे दसः ; अतीतवतमानावसायेन
नागतेऽयविन सखदुःखािपरहाराय वतमानाे लाेकाे
यते ; ुयथवितपाै चाथाभासिनराकरणेन
सयगथिनधारणं तकेणैव वावृिनपणपेण यते ;
मनुरप चैवं मयते — ‘यमनुमानं च शां च ववधागमम्
। यं सवदतं काय धमशमभीसता’ इित ‘अाष धमाेपदेशं
च वेदशाावराेधना । यतकेणानुसधे स धम वेद नेतरः’
(मनु. ृ. १२-१०५,१०६) इित च वन् । अयमेव च
तकयालारः — यदिततवं नाम ; एवं ह
सावतकपरयागेन िनरवतकः ितपयाे भवित ; न ह
पूवजाे मूढ अासीदयानाप मूढेन भवतयमित कदत

माणम् । ता तकाितानं दाेष इित चेत् —
एवमयवमाेसः ; यप चषये तकय
िततवमुपलयते, तथाप कृते तावषये सयत
एवािततवदाेषादिनमाेतकय ; न हीदमितगीरं
भावयाथायं मुिनबधनमागममतरे णाेेतमप शम् ;
पाभावा नायमथः यय गाेचरः, लाभावा
नानुमानादनामित चावाेचाम । अप च सयानााे इित
सवेषां माेवादनामयुपगमः ; त सयानमेकपम्,
वततवात् ; एकपेण वथताे याेऽथः स परमाथः ; लाेके
तषयं ानं सयानमयुयते — यथाण इित ; तैवं
सित सयाने पुषाणां वितपरनुपपा ; तकानानां
वयाेयवराेधासा वितपः ; य
केनचाककेणेदमेव सयानमित ितापतम्, तदपरे ण
युथायते ; तेनाप ितापतं तताेऽपरे ण युथायत इित च
सं लाेके ; कथमेकपानवथतवषयं तकभवं सयानं
भवेत् ; न च धानवाद तकवदामुम इित सवैताककैः
परगृहीतः, येन तदयं मतं सयानमित ितपेमह ; न च

शतेऽतीतानागतवतमानाताकका एकदेशे काले च
समाहतम्, येन तितरे कपैकाथवषया सयितरित यात् ;
वेदय त िनयवे वानाेपहेतवे च सित
यवथताथवषयवाेपपेः, तिनतय ानय
सयमतीतानागतवतमानैः सवैरप ताककैरपाेतमशम् ;
अतः समयैवाैपिनषदय ानय सयानवम् ;
अताेऽय सयानवानुपपेः संसारावमाे एव सयेत ।
अत अागमवशेन अागमानुसारतकवशेन च चेतनं  जगतः
कारणं कृितेित थतम् ॥११ ॥
४३. िश�ाप�रग्रहािधकरणम्
146. एतेन िश�ाप�रग्रहा अिप व्याख्याताः ॥२।१।१२॥
वैदकय दशनय
यासवाुतरतकबलाेपेतवाेदानुसारभ कैछैः
केनचदंशेन परगृहीतवाधानकारणवादं तावपाय
यतकिनम अाेपाे वेदातवाेषूावतः, स परतः ;
इदानीमवादवादयपायेणाप कैदमितभवेदातवाेषु
पुनतकिनम अाेप अाशत इयतः

धानमिनबहणयायेनाितदशित — परगृत इित परहाः
; न परहाः अपरहाः ; शानामपरहाः शापरहाः ;
एतेन कृतेन धानकारणवादिनराकरणकारणेन ;
शैमनुयासभृितभः केनचदयंशेनापरगृहीता
येऽवादकारणवादाः, तेऽप ितषतया यायाता िनराकृता
याः ; तयवाराकरणकारणय ना पुनराशतयं
कदत ; तयमाप परमगीरय जगकारणय
तकानवगावम्, तकय चािततवम्,
अयथानुमानेऽयवमाेः, अागमवराेध — इयेवंजातीयकं
िनराकरणकारणम् ॥१२ ॥
४४. भोक्त्राप�यिधकरणम्
147. भोक्त्राप�ेरिवभाग�ेत्स्याल्लोकवत् ॥२।१।१३॥
अयथा पुनकारणवादतकबले नैवायते । यप
ुितः माणं ववषये भवित, तथाप माणातरेण
वषयापहारे ऽयपरा भवतमहित, यथा माथवादाै ; तकाेऽप
ववषयादयािततः यात्, यथा धमाधमयाेः । कमतः,
येवम् ? अत इदमयुम्, यमाणातरसाथबाधनं ुतेः ।

कथं पुनः माणातरसाेऽथः ुया बायत इित । अाेयते
— साे यं भाेृभाेयवभागाे लाेके — भाेा चेतनः
शाररः, भाेयाः शदादयाे वषया इित ; यथा भाेा देवदः,
भाेय अाेदन इित ; तय च वभागयाभावः सयेत, यद
भाेा भाेयभावमापेत भाेयं वा भाेृभावमापेत ;
तयाेेतरेतरभावापः परमकारणाणाेऽनयवासयेत ; न
चाय सय वभागय बाधनं युम् ; यथा ववे
भाेृभाेययाेवभागाे ः, तथातीतानागतयाेरप कपयतयः ;
तासयाय भाेृभाेयवभागयाभावसादयुमदं
कारणतावधारणमित चेकाेदयेत्, तं ित ूयात् —
यााेकवदित । उपपत एवायमपेऽप वभागः, एवं
लाेके वात् । तथा ह — समुादुदकानाेऽनयवेऽप
तकाराणां फेनवीचीतरबुद
ु ादनामतरे तरवभाग
इतरे तरसंेषादलण यवहार उपलयते ; न च
समुादुदकानाेऽनयवेऽप तकाराणां
फेनतरादनामतरेतरभावापभवित ; न च
तेषामतरे तरभावानापावप समुानाेऽयवं भवित ;

एवमहाप — न भाेृभाेययाेरतरे तरभावापः, न च
पराणाेऽयवं भवयित । यप भाेा न णाे
वकारः ‘तसृा तदेवानुावशत्’ (तै. उ. २-६-१) इित
ु रे वावकृतय कायानुवेशेन भाेृववणात्, तथाप
कायमनुवयायुपाधिनमाे वभाग अाकाशयेव
घटाुपाधिनमः — इयतः,
परमकारणाणाेऽनयवेऽयुपपते भाेृभाेयलणाे वभागः
समुतरादयायेनेयुम् ॥१३ ॥
४५. आरम्भणािधकरणम्
148. तदनन्यत्वमारम्भणशब्दािदभ्यः ॥२।१।१४॥
अयुपगय चेमं यावहारकं भाेृभाेयलणं वभागम्
‘यााेकवत्’ इित परहाराेऽभहतः ; न वयं वभागः
परमाथताेऽत, यायाेः कायकारणयाेरनयवमवगयते ।
कायमाकाशादकं बपं जगत् ; कारणं परं  ;
ताकारणापरमाथताेऽनयवं यितरे केणाभावः
काययावगयते । कुतः ? अारणशदादयः ।
अारणशदतावदेकवानेन सववानं िताय

ातापेायामुयते — ‘यथा साेयैकेन मृपडे न सव मृयं
वातꣳ यााचारणं वकाराे नामधेयं मृकेयेव सयम्’
(छा. उ. ६-१-४) इित ; एतदुं भवित — एकेन मृपडे न
परमाथताे मृदाना वातेन सव मृयं घटशरावाेदनादकं
मृदाकवावशेषाातं भवेत् ; यताे वाचारणं वकाराे
नामधेयम् — वाचैव केवलमतीयारयते — वकारः घटः
शराव उदनं चेित ; न त वतवृेन वकाराे नाम कदत ;
नामधेयमां ेतदनृतम् ; मृकेयेव सयम् — इित एष
णाे ात अाातः ; त ुतााचारणशदााातकेऽप
यितरे केण कायजातयाभाव इित गयते । पुन
तेजाेबानां कायतामुा तेजाेबकायाणां
तेजाेबयितरे केणाभावं वीित — ‘अपागादेरवं वाचारणं
वकाराे नामधेयं ीण पाणीयेव सयम्’ (छा. उ. ६-४-१)
इयादना । अारणशदादय इयादशदात् ‘एेतदायमदꣳ
सव तसयꣳ स अाा तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) ‘इदꣳ
सव यदयमाा’ (बृ. उ. २-४-६) ‘ैवेदं सवम’् (मु. उ. २-
२-११) ‘अाैवद
े ꣳ सवम’् (छा. उ. ७-२५-२) ‘नेह नानात

कन’ (बृ. उ. ४-४-१९) इयेवमायाैकवितपादनपरं
वचनजातमुदाहतयम् ; न चायथा एकवानेन सववानं
सपते । ताथा घटकरकााकाशानां महाकाशादनयवम्,
यथा च मृगतृणकाेदकादनामूषरादयाेऽनयवम्,
नवपवात् वपेणानुपायवात् ; एवमय
भाेयभाेादपजातय यितरे केणाभाव इित यम् ॥
नवनेकाकं  ; यथा वृाेऽनेकशाखः,
एवमनेकशवृयुं  ; अत एकवं नानावं चाेभयमप
सयमेव — यथा वृ इयेकवं शाखा इित च नानावम् ;
यथा च समुानैकवं फेनतरााना नानावम्, यथा च
मृदानैकवं घटशरावााना नानावम् ; तैकवांशेन
ानााेयवहारः सेयित ; नानावांशेन त कमकाडायाै
लाैककवैदकयवहाराै सेयत इित ; एवं च मृदादाता
अनुपा भवयतीित । नैवं यात् — ‘मृकेयेव सयम्’
इित कृितमाय ाते सयवावधारणात्, वाचारणशदेन
च वकारजातयानृतवाभधानात्, दाातकेऽप
‘एेतदायमदꣳ सव तसयम्’ इित च परमकारणयैवैकय

सयवावधारणात्, ‘स अाा तवमस ेतकेताे’ इित च
शाररय भावाेपदेशात् ; वयं सं ेतछाररय
ावमुपदयते, न यातरसायम् ; अतेदं शाीयं
ावमवगयमानं वाभावकय शाररावय बाधकं
सपते, रादबुय इव सपादबुनाम् ; बाधते च
शाररावे तदायः समतः वाभावकाे यवहाराे बाधताे
भवित, यसये नानावांशाेऽपराे णः कयेत ; दशयित
च — ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं पयेत’् (बृ. उ. ४-५-
१५) इयादना ावदशनं ित समतय
याकारकफललणय यवहारयाभावम् ; न चायं
यवहाराभावाेऽवथावशेषिनबाेऽभधीयते इित युं वुम्,
‘तवमस’ इित ाभावयानवथावशेषिनबधनवात् ;
तकरातेन चानृताभसधय बधनं सयाभसधय च माें
दशयन् एकवमेवैकं पारमाथकं दशयित, मयाानवजृतं
च नानावम् । उभयसयतायां ह कथं यवहारगाेचराेऽप
जतरनृताभसध इयुयेत । ‘मृयाेः स मृयुमााेित य इह
नानेव पयित’ (बृ. उ. ४-४-१९) इित च भेदमपवदेतदेव

दशयित । न चादशने ानााे इयुपपते,
सयानापनाेय कयचयाानय
संसारकारणवेनानयुपगमात् ; उभयसयतायां ह
कथमेकवानेन नानावानमपनुत इयुयते ।
नवेकवैकातायुपगमे नानावाभावायादिन लाैककािन
माणािन याहयेरन्, िनवषयवात्, थावादवव
पुषादानािन ; तथा वधितषेधशामप भेदापेवादभावे
याहयेत ; माेशायाप शयशासाद भेदापेवादभावे
याघातः यात् ; कथं चानृतेन माेशाेण
ितपादतयाैकवय सयवमुपपेतेित । अाेयते — नैष
दाेषः, सवयवहाराणामेव ाातावानासयवाेपपेः
वयवहारयेव ाबाेधात् ; याव न
सयाैकवितपतावमाणमेयफललणेषु
वकारे वनृतवबुन कयचदुपते ; वकारानेव त ‘अहम्’
‘मम’ इयवया अााीयेन भावेन सवाे जतः ितपते
वाभावकं ातां हवा ;
ताााताितबाेधादुपपः सवाे लाैककाे वैदक

यवहारः — यथा सय ाकृतय जनय वे
उावचाावापयताे िनतमेव याभमतं वानं भवित
ाबाेधात्, न च याभासाभायतकाले भवित, तत् ।
कथं वसयेन वेदातवाेन सयय ावय
ितपपपेत ? न ह रुसपेण दाे यते ; नाप
मृगतृणकासा पानावगाहनादयाेजनं यत इित । नैष
दाेषः, शावषादिनममरणादकायाेपलधेः, वदशनावथय
च सपदंशनाेदकानादकायदशनात् । तकायमयनृतमेवेित
चेयात्
ू , अ ूमः — यप वदशनावथय
सपदंशनाेदकानादकायमनृतम्, तथाप तदवगितः सयमेव
फलम्, ितबुयायबायमानवात् ; न ह वादुथतः
वं सपदंशनाेदकानादकाय मयेित
मयमानतदवगितमप मयेित मयते कत् । एतेन
वशाेऽवगयबाधनेन देहमाावादाे दूषताे वेदतयः । तथा
च ुितः — ‘यदा कमस कायेषु यं वेषु पयित ।
समृं त जानीयाविनदशन’े (छा. उ. ५-२-९)
इयसयेन वदशनेन सयायाः समृेः ािं दशयित, तथा

यदशनेषु केषुचदरेषु जातेषु ‘न चरमव जीवयतीित
वात्’ इयुा ‘अथ वाः पुषं कृणं कृणदतं पयित स
एनं हत’ इयादना तेन तेनासयेनैव वदशनेन सयमरणं
सूयत इित दशयित ; सं चेदं
लाेकेऽवययितरे ककुशलानामीशेन वदशनेन सावागमः
सूयते, ईशेनासावागम इित ; तथा
अकारादसयारितप ा रे खानृतारितपेः । अप
चायमदं माणमाैकवय ितपादकम् — नातःपरं
कदाकामत ; यथा ह लाेके यजेतेयुे, कं केन कथम्
इयाकाते ; नैवं ‘तवमस’ ‘अहं ा’ इयुे,
कदयदाकामत — सवाैकववषयवावगतेः ; सित
यवशयमाणेऽथे अाकाा यात् ; न
वाैकवयितरे केणावशयमाणाेऽयाेऽथाेऽत, य अाकाेत ।
न चेयमवगितनाेपत इित शं वुम्, ‘ताय वजाै’
(छा. उ. ६-१६-३) इयादुितयः, अवगितसाधनानां च
वणादनां वेदानुवचनादनां च वधीयमानवात् । न
चेयमवगितरनथका ातवेित शं वुम् ;

अवािनवृफलदशनात्, बाधकानातराभावा ।
ााैकवावगतेरयाहतः सवः सयानृतयवहाराे लाैककाे
वैदकेयवाेचाम । तादयेन माणेन ितपादते अाैकवे
समतय ाचीनय भेदयवहारय बाधतवात् न
अनेकाककपनावकाशाेऽत । ननु
मृदादातणयनापरणामव शायाभमतमित गयते ;
परणामनाे ह मृदादयाेऽथा लाेके समधगता इित । नेयुयते
— ‘स वा एष महानज अााजराेऽमराेऽमृताेऽभयाे ’ (बृ.
उ. ४-४-२५) ‘स एष नेित नेयाा’ (बृ. उ. ३-९-२६)
‘अथूलमनणु’ (बृ. उ. ३-८-८) इयाायः
सववयाितषेधुितयः णः कूटथवावगमात् ; न
ेकय णः परणामधमवं तहतवं च शं ितपुम् ।
थितगितवयादित चेत्, न ; कूटथयेित वशेषणात् ; न
ह कूटथय णः थितगितवदनेकधमायवं सवित ;
कूटथं च िनयं  सववयाितषेधादयवाेचाम । न च
यथा ण अाैकवदशनं माेसाधनम्, एवं
जगदाकारपरणामवदशनमप वतमेव

कैचफलायाभेयते, माणाभावात् ;
कूटथाैकववानादेव ह फलं दशयित शाम् — ‘स
एष नेित नेयाा’ इयुपय ‘अभयं वै जनक ााेऽस’ (बृ.
उ. ४-२-४) इयेवंजातीयकम् । तैतसं भवित —
करणे सवधमवशेषरहतदशनादेव फलसाै सयाम्,
याफलं ूयते णाे जगदाकारपरणामवाद,
तदशनाेपायवेनैव विनयुयते, फलवसधावफलं
तदमितवत् ; न त वतं फलाय कयत इित । न ह
परणामवववानापरणामववमानः फलं यादित वुं
युम्, कूटथिनयवााेय । ननु कूटथावादन
एकवैकायात् ईशीशतयाभावे ईरकारणितावराेध इित
चेत्, न ; अवाकनामपबीजयाकरणापेवासववय
। ‘ताा एतादान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१)
इयादवाेयः
िनयशबुमुवपासवासवशेररागिनथितल
याः, चेतनाधानादयाा — इयेषाेऽथः ितातः —
‘जाय यतः’ (. सू. १-१-२) इित ; सा िता

तदवथैव, न ताेऽथः पुनरहाेयते । कथं नाेयते,
अयतमान एकवमतीयवं च वता ? णु यथा नाेयते
— सवयेरयाभूते इवावाकपते नामपे
तवायवायामिनवचनीये संसारपबीजभूते सवयेरय
मायाशः कृितरित च ुितृयाेरभलयेते ; तायामयः
सव ईरः, ‘अाकाशाे वै नाम नामपयाेिनव हता ते यदतरा
त’ (छा. उ. ८-१४-१) इित ुतेः, ‘नामपे याकरवाण’
(छा. उ. ६-३-२) ‘सवाण पाण वचय धीराे नामािन
कृवाभवदयदाते’ (तै. अा. ३-१२-७) ‘एकं बीजं बधा यः
कराेित’ (े. उ. ६-१२) इयादुितय ;
एवमवाकृतनामपाेपायनुराेधीराे भवित, याेमेव
घटकरकाुपायनुराेध ; स च वाभूतानेव
घटाकाशथानीयानवायुपथापतनामपकृतकायकरणसा
तानुराेधनाे जीवायावानानः तीे यवहारवषये ;
तदेवमवाकाेपाधपरछे दापेमेवेरयेरवं सववं
सवशवं च, न परमाथताे वया अपातसवाेपाधवपे
अािन ईशीशतयसववादयवहार उपपते ; तथा

चाेम् — ‘य नायपयित नायणाेित नायजानाित स
भूमा’ (छा. उ. ७-२४-१) इित ; ‘य वय
सवमाैवाभूकेन कं पयेत’् (बृ. उ. ४-५-१५) इयाद च ;
एवं परमाथावथायां सवयवहाराभावं वदत वेदाताः सवे ;
तथेरगीतावप — ‘न कतृवं न कमाण लाेकय सृजित
भुः । न कमफलसंयाेगं वभावत वतत’े (भ. गी. ५-१४)
॥‘नादे कयचपापं न चैव सकृतं वभुः । अानेनावृतं ानं
तेन मुत जतवः’ (भ. गी. ५-१५) इित
परमाथावथायामीशीशतयादयवहाराभावः दयते ;
यवहारावथायां तूः ुतावपीरादयवहारः — ‘एष सवेर
एष भूताधपितरेष भूतपाल एष सेतवधरण एषां
लाेकानामसेदाय’ (बृ. उ. ४-४-२२) इित ; तथा
चेरगीतावप — ‘ईरः सवभत
ू ानां ेशऽ
े जुन
 ितित ।
ामयसवभत
ू ािन याढािन मायया’ (भ. गी. १८-६१) इित ;
सूकाराेऽप परमाथाभायेण ‘तदनयवम्’ इयाह ;
यवहाराभायेण त ‘यााेकवत्’ इित महासमुथानीयतां

णः कथयित, अयायायैव कायपं परणामयां
चायित सगुणेषूपासनेषूपयाेयत इित ॥१४ ॥
149. भावे चोपलब्धेः ॥२।१।१५॥
इत कारणादनयवं कायय, यकारणं भाव एव
कारणय कायमुपलयते, नाभावे ; तथा — सयां मृद घट
उपलयते, सस च ततषु पटः ; न च
िनयमेनायभावेऽययाेपलध ा ; न ाे गाेरयः सगाेभाव
एवाेपलयते ; न च कुलालभाव एव घट उपलयते, सयप
िनमनैमकभावेऽयवात् । नवयय
भावेऽयययाेपलधिनयता यते, यथाभावे धूमयेित ;
नेयुयते — उापतेऽयाै गाेपालघुटकादधारतय धूमय
यमानवात् । अथ धूमं कयाचदवथया वशंयात् — ईशाे
धूमाे नासयाै भवतीित, नैवमप काेषः ; तावानुरां ह
बुं कायकारणयाेरनयवे हेतं वयं वदामः ; न
चासावधूमयाेवते । भावााेपलधेः — इित वा सूम् । न
केवलं शदादेव कायकारणयाेरनयवम्, याेपलधभावा
तयाेरनयवमयथः ; भवित ह याेपलधः

कायकारणयाेरनयवे ; तथा — ततसंथाने पटे
ततयितरे केण पटाे नाम काय नैवाेपलयते, केवलात ततव
अातानवतानवतः यमुपलयते, तथा ततवंशवः, अंशषु
तदवयवाः । अनया याेपलया लाेहतशकृणािन ीण
पाण, तताे वायुमामाकाशमां चेयनुमेयम्, ततः परं
ैकमेवातीयम् ; त सवमाणानां िनामवाेचाम ॥१५ ॥
150. स�वाच्चावरस्य ॥२।१।१६॥
इत कारणाकाययानयवम्, यकारणं ागुपेः
कारणानैव कारणे सवमवरकालनय कायय ूयते —
‘सदेव साेयेदम अासीत्’ (छा. उ. ६-२-१) ‘अाा वा
इदमेक एवा अासीत्’ (एे. अा. १-१-१)
इयादावदंशदगृहीतय कायय कारणेन सामानाधकरयात् ;
य यदाना य न वतते, न तत उपते, यथा
सकतायतैलम् ; ताागुपेरनयवादुपमयनयदेव
कारणाकायमयवगयते । यथा च कारणं  िषु काले षु
सवं न यभचरित, एवं कायमप जगषु काले षु सवं न

यभचरित । एकं च पुनः सवम् ; अताेऽयनयवं
कारणाकायय ॥१६ ॥
151. असद्व्यपदेशान्नेित चेन्न धमार्न्तरेण वाक्यशेषात्
॥२।१।१७॥
ननु चदसवमप ागुपेः कायय यपदशित ुितः
— ‘असदेवद
े म अासीत्’ (छा. उ. ३-१९-१) इित, ‘असा
इदम अासीत्’ (तै. उ. २-७-१) इित च ; तादसपदेशा
ागुपेः कायय सवमित चेत् — नेित ूमः ; न
यमयतासवाभायेण ागुपेः काययासपदेशः — कं
तह ? — याकृतनामपवामादयाकृतनामपवं
धमातरम्, तेन धमातरे णायमसपदेशः ागुपेः सत एव
कायय कारणपेणानयय । कथमेतदवगयते ? वाशेषात्
। यदुपमे सदधाथ वां तछे षाीयते ; इह च तावत्
‘असदेवेदम अासीत्’ इयसछदेनाेपमे िनदं यत्, तदेव
पुनतछदेन परामृय, सदित वशन — ‘तसदासीत्’
इित — असत पूवापरकालासबधात् अासीछदानुपपे ;
‘असा इदम अासीत्’ (तै. उ. २-७-१) इयाप

‘तदाानꣳ वयमकुत’ (तै. उ. २-७-१) इित वाशेषे
वशेषणाायतासवम् ; तामातरेणैवायमसपदेशः
ागुपेः कायय ; नामपयाकृतं ह वत सछदाह लाेके
सम् ; अतः ाामपयाकरणादसदवासीदयुपचयते
॥२७ ॥
152. यु�ेः शब्दान्तराच्च ॥२।१।१८॥
युे ागुपेः कायय सवमनयवं च
कारणादवगयते, शदातरा ॥
युतावयते — दधघटचकाथभः ितिनयतािन
कारणािन ीरमृकासवणादयुपादयमानािन लाेके यते ;
न ह दयथभमृकाेपादयते, न घटाथभः ीरम् ;
तदसकायवादे नाेपपेत । अवशे ह ागुपेः सवय
सवासवे काीरादेव दयुपते, न मृकायाः,
मृकाया एव च घट उपते, न ीरात् ? अथावशेऽप
ागसवे ीर एव दः कदितशयाे न मृकायाम्,
मृकायामेव च घटय कदितशयाे न ीरे — इयुयेत —
तितशयववाागवथाया असकायवादहािनः,

सकायवादस ; श कारणय कायिनयमाथा
कयमाना नाया असती वा काय िनयछे त,्
असवावशेषादयवावशेषा ; ताकारणयाभूता शः,
शेाभूतं कायम् । अप च कायकारणयाेयगुणादनां
चामहषवेदबुभावाादायमयुपगतयम् ।
समवायकपनायामप, समवायय समवायभः
सबधेऽयुपगयमाने, तय तयायाेयः सबधः कपयतय
इयनवथासः, अनयुपगयमाने च वछे दसः ; अथ
समवायः वयं सबधपवादनपेयैवापरं सबधं सबयेत,
संयाेगाेऽप तह वयं सबधपवादनपेयैव समवायं
सबयेत ; तादायतीते यगुणादनां
समवायकपनानथम् । कथं च कायमवयवयं
कारणेववयवयेषु वतमानं वतेत ? कं समतेववयवेषु वतेत,
उत यवयवम् ? यद तावसमतेषु वतेत,
तताेऽवययनुपलधः सयेत,
समतावयवसकषयाशवात् ; न ह बवं
समतेवायेषु वतमानं यतायहणेन गृते ; अथावयवशः

समतेषु वतेत, तदायारकावयवयितरे केणावयवनाेऽवयवाः
कयेरन्, यैरारकेववयवेववयवशाेऽवयवी वतेत ;
काेशावयवयितरैवयवैरसः काेशं यााेित ; अनवथा चैवं
सयेत, तेषु तेववयवेषु वतयतमयेषामयेषामवयवानां
कपनीयवात् ; अथ यवयवं वतेत, तदैक
यापारे ऽयायापारः यात् ; न ह देवदः े
सधीयमानतदहरे व पाटलपुेऽप सधीयते ; युगपदनेक
वृावनेकवसः यात्, देवदयदयाेरव
पाटलपुिनवासनाेः ; गाेवादवयेकं परसमाेन दाेष
इित चेत्, न ; तथा तीयभावात् ; यद गाेवादवयेकं
परसमााेऽवयवी यात्, यथा गाेवं ितय यं गृते,
एवमवययप यवयवं यं गृेत ; न चैवं िनयतं गृते ;
येकपरसमााै चावयवनः कायेणाधकारात्, तय चैकवात्,
ेणाप तनकाय कुयात्, उरसा च पृकायम् ; न चैवं
यते । ागुपे काययासवे, उपरकतृका िनराका
च यात् ; उप नाम या, सा सकतृकैव भवतमहित,
गयादवत् ; या च नाम यात्, अकतृका च — इित

वितषयेत ; घटय चाेपयमाना न घटकतृका — कं
तह ? — अयकतृका — इित कया यात् ; तथा
कपालादनामयुपयमानायकतृकैव कयेत ; तथा च
सित ‘घट उपते’ इयुे, ‘कुलालादिन कारणायुपते’
इयुं यात् ; न च लाेके घटाेपरयुे
कुलालादनामयुपमानता तीयते, उपतातीते ; अथ
वकारणसासबध एवाेपरालाभ काययेित चेत् —
कथमलधाकं सबयेतेित वयम् ; सताेह याेः सबधः
सवित, न सदसताेरसताेवा ; अभावय च
िनपायवाागुपेरित मयादाकरणमनुपपम् ; सतां ह
लाेके ेगृहादनां मयादा ा नाभावय ; न ह वयापुाे
राजा बभूव ापूणवमणाेऽभषेकादयेवंजातीयकेन
मयादाकरणेन िनपायाे वयापुः — राजा बभूव भवित
भवयतीित वा — वशेयते ; यद च वयापुाेऽप
कारकयापारादूवमभवयत्, तत इदमयुपापयत —
कायाभावाेऽप कारकयापारादूव भवयतीित ; वयं त पयामः
— वयापुय कायाभावय चाभाववावशेषात्, यथा

वयापुः कारकयापारादूव न भवयित, एवं कायाभावाेऽप
कारकयापारादूव न भवयतीित । नवेवं सित
कारकयापाराेऽनथकः सयेत ; यथैव ह
ासवाकारणवपसये न कायते, एवं
ासवादनयवा कायय वपसयेऽप न
कायेत ; यायते च ; अतः कारकयापाराथववाय
मयामहे ागुपेरभावः काययेित चेत्, नैष दाेषः ; यतः
कायाकारे ण कारणं यवथापयतः
कारकयापारयाथववमुपपते ; कायाकाराेऽप
कारणयाभूत एव, अनाभूतयानारयवात् — इयभाण ;
न च वशेषदशनमाेण ववयवं भवित ; न ह देवदः
साेचतहतपादः सारतहतपाद वशेषेण यमानाेऽप
ववयवं गछित, स एवेित यभानात् ; तथा
ितदनमनेकसंथानानामप पादनां न ववयवं भवित,
मम पता मम ाता मम पु इित यभानात् ;
जाेछे दानतरतवा युम्, नायेित चेत,् न ;
ीरादनामप दयााकारसंथानय यवात् ;

अयमानानामप वटधानादनां
समानजातीयावयवातराेपचतानामुरादभावेन दशनगाेचरतापाै
जसंा ; तेषामेवावयवानामपचयवशाददशनापावुछे दसंा ;
तेजाेछे दातरतवाेदसतः सवापः, सतासवापः,
तथा सित गभवासन उानशायन भेदसः ; तथा
बाययाैवनथावरे वप भेदसः, पादयवहारलाेपस ।
एतेन णभवादः ितवदतयः । यय त पुनः
ागुपेरसकायम्, तय िनवषयः कारकयापारः यात्,
अभावय वषयवानुपपेः —
अाकाशहननयाेजनखानेकायुधयुवत् ;
समवायकारणवषयः कारकयापारः यादित चेत,् न ;
अयवषयेण कारकयापारे णायिनपेरितसात् ;
समवायकारणयैवााितशयः कायमित चेत्, न ;
सकायतापेः । ताीरादयेव याण
दयादभावेनावितमानािन कायायां लभत इित न
कारणादयकाय वषशतेनाप शं कपयतम् । तथा
मूलकारणमेव अा अयाकायात् तेन तेन कायाकारे ण

नटवसवयवहारापदवं ितपते । एवं युेः, कायय
ागुपेः सवम्, अनयवं च कारणात्, अवगयते ॥
शदातराैतदवगयते — पूवसूेऽसपदेशनः
शदयाेदातवाताेऽयः सपदेशी शदः शदातरम् —
‘सदेव साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१)
इयाद । ‘तैक अारसदेवेदम अासीत्’ इित
चासपमुपय, ‘कथमसतः सायेत’ इयाय, ‘सदेव
साेयेदम अासीत्’ इयवधारयित ; तेदंशदवायय कायय
ागुपेः सछदवायेन कारणेन सामानाधकरयय
ूयमाणवात्, सवानयवे सयतः । यद त
ागुपेरसकाय यात्, पााेपमानं कारणे समवेयात्,
तदायकारणायात्, त ‘येनाुतꣳ ुतं भवित’ (छा. उ. ६-
१-३) इतीयं िता पीड ेत ; सवानयवावगतेवयं िता
समयते ॥१८ ॥
153. पटवच्च ॥२।१।१९॥
यथा च संवेतः पटाे न यं गृते — कमयं पटः, कं
वाययमित ; स एव सारतः, यसंवेतं यं तपट एवेित

सारणेनाभयाे गृते । यथा च संवेनसमये पट इित
गृमाणाेऽप न वशायामवताराे गृते ; स एव
सारणसमये वशायामवताराे गृते — न
संवेतपादयाेऽयं भः पट इित, एवं तवादकारणावथं
पटादकायमपं सत्, तरवेमकुवदादकारकयापाराभयं
पं गृते । अतः
संवेतसारतपटयायेनैवानयकारणाकायमयथः ॥१९ ॥
154. यथा च प्राणािद ॥२।१।२०॥
यथा च लाेके ाणापानादषु ाणभेदेषु ाणायामेन िनेषु
कारणमाेण पेण वतमानेषु जीवनमां काय िनवयत,े
नाकुनसारणादकं कायातरम् ; तेवेव ाणभेदेषु पुनः
वृेषु जीवनादधकमाकुनसारणादकमप कायातरं
िनवयते ; न च ाणभेदानां भेदवतः ाणादयवम्,
समीरणवभावावशेषात् — एवं कायय कारणादनयवम् ।
अत कृय जगताे कायवादनयवा सैषा ाैती
िता — ‘येनाुतꣳ ुतं भवयमतं मतमवातं वातम्’
(छा. उ. ६-१-१) इित ॥२० ॥

४६. इतरव्यपदेशािधकरणम्
155. इतरव्यपदेशािद्धताकरणािददोषप्रसि�ः ॥२।१।२१॥
अयथा पुनेतनकारणवाद अायते — चेतना
जगयायामाीयमाणायां हताकरणादयाे दाेषाः सयते ।
कुतः ? इतरयपदेशात् । इतरय शाररय ावं
यपदशित ुितः — ‘स अाा तवमस ेतकेताे’ (छा. उ.
६-८-७) इित ितबाेधनात् ; या — इतरय च णः
शाररावं यपदशित — ‘तसृा तदेवानुावशत्’ (तै. उ.
२-६-१) इित ु रे वावकृतय णः कायानुवेशेन
शाररावदशनात् ; ‘अनेन जीवेनानानुवय नामपे
याकरवाण’ (छा. उ. ६-३-२) इित च परा देवता
जीवमाशदेन यपदशती, न णाे भः शारर इित
दशयित ; ताणः ृ वं तछाररयैवेित । अतसः
वतः कता सन् हतमेवानः साैमनयकरं कुयात्, नाहतं
जमरणजराराेगानेकानथजालम् ; न ह कदपरताे
बधनागारमानः कृवानुवशित ; न च वयमयतिनमलः
सन् अयतमलनं देहमावेनाेपेयात् ; कृतमप

कथःु खकरं तदछया जात् ; सखकरं चाेपाददत ;
रे  — मयेदं जगबं वचं वरचतमित ; सवाे ह
लाेकः पं काय कृवा रित — मयेदं कृतमित ; यथा च
मायावी वयं सारतां मायामछया अनायासेनैवाेपसंहरित,
एवं शारराेऽपीमां सृमुपसंहरे त् ; वकयमप तावछररं
शारराे न शाेयनायासेनाेपसंहतम् ; एवं
हतयादशनादयाया चेतनागयेित गयते ॥२१ ॥
156. अिधकं तु भेदिनद�शात् ॥२।१।२२॥
तशदः पं यावतयित । यसवं सवश 
िनयशबुमुवभावं शाररादधकमयत्, तत् वयं जगतः
ृ ूमः ; न तहताकरणादयाे दाेषाः सयते ; न ह
तय हतं ककतयमत, अहतं वा परहतयम्,
िनयमुवभाववात् ; न च तय ानितबधः शितबधाे
वा चदयत, सववासवशवा । शाररवनेवंवधः ;
तसयते हताकरणादयाे दाेषाः ; न त तं वयं जगतः
ारं ूमः । कुत एतत् ? भेदिनदेशात् — ‘अाा वा अरे
यः ाेतयाे मतयाे िनदयासतयः’ (बृ. उ. २-४-५)

‘साेऽवेयः स वजासतयः’ (छा. उ. ८-७-१) ‘सता
साेय तदा सपाे भवित’ (छा. उ. ६-८-१) ‘शारर अाा
ाेनानावाढः’ (बृ. उ. ४-३-३५) इयेवंजातीयकः
कतृकमादभेदिनदेशाे जीवादधकं  दशयित ।
नवभेदिनदेशाेऽप दशतः — ‘तवमस’ इयेवंजातीयकः ;
कथं भेदाभेदाै वाै सवतः ? नैष दाेषः,
महाकाशघटाकाशयायेनाेभयसवय त त ितापतवात्
। अप च यदा ‘तवमस’ इयेवंजातीयकेनाभेदिनदेशेनाभेदः
ितबाेधताे भवित ; अपगतं भवित तदा जीवय संसारवं
ण ृ वम्, समतय मयाानवजृतय
भेदयवहारय सयानेन बाधतवात् ; त कुत एव सृः
कुताे वा हताकरणादयाे दाेषाः ।
अवायुपथापतनामपकृतकायकरणसाताेपायववेककृता
ह ातहताकरणादलणः संसारः, न त
परमाथताेऽतीयसकृदवाेचाम —
जमरणछे दनभेदनाभमानवत् ; अबाधते त भेदयवहारे
‘साेऽवेयः स वजासतयः’ इयेवंजातीयकेन

भेदिनदेशेनावगयमानं णाेऽधकवं हताकरणाददाेषसं
िनण ॥२२ ॥
157. अश्मािदवच्च तदनुपपि�ः ॥२।१।२३॥
यथा च लाेके पृथवीवसामायावतानामयमनां
केचहाहा मणयाे ववैडूयादयः, अये मयमवीयाः
सूयकातादयः, अये हीणाः वायसेपणाहाः पाषाणाः —
इयनेकवधं वैचतयं यते ; यथा चैकपृथवीयपायाणामप
बीजानां बवधं पपुपफलगधरसादवैचतयं
चदनकंपाकचपकादषूपलयते ; यथा चैकयायरसय
लाेहतादिन केशलाेमादिन च वचाण कायाण भवत —
एवमेकयाप णाे जीवापृथं कायवैचयं चाेपपत
इयतः तदनुपपः, परपरकपतदाेषानुपपरयथः । ुते
ामायात्, वकारय च वाचारणमावात्
वयभाववैचयव — इययुयः ॥२३ ॥
४७. उपसंहारदशर्नािधकरणम्
158. उपसंहारदशर्नान्नेित चेन्न �ीरविद्ध ॥२।१।२४॥

चेतनं ैकमतीयं जगतः कारणमित यदुम्,
ताेपपते । कात् ? उपसंहारदशनात् । इह ह लाेके
कुलालादयाे घटपटादनां कताराे
मृडचसूसललानेककारकाेपसंहारे ण सृहीतसाधनाः
सततकाय कुवाणा यते ।  चासहायं तवाभेतम् ;
तय साधनातरानुपसहे सित कथं ृ वमुपपेत ? ता
 जगकारणमित चेत,् नैष दाेषः ; यतः
ीरवयवभाववशेषादुपपते — यथा ह लाेके ीरं जलं वा
वयमेव दधहमकरकादभावेन परणमतेऽनपेय बां साधनम्,
तथेहाप भवयित । ननु ीराप दयादभावेन
परणममानमपेत एव बां साधनमाैयादकम् ; कथमुयते
‘ीरव’ इित ? नैष दाेषः ; वयमप ह ीरं यां च यावतीं
च परणाममाामनुभवयेव वायते वाैयादना दधभावाय ;
यद च वयं दधभावशीलता न यात्, नैवाैयादनाप
बलाधभावमापेत ; न ह वायुराकाशाे वा अाैयादना
बलाधभावमापते ; साधनसामया च तय पूणता सपाते
; परपूणशकं त  ; न तयायेन केनचपूणता

सपादयतया ; ुित भवित — ‘न तय काय करणं च
वते न तसमायधक यते । पराय शववधैव
ूयते वाभावक ानबलया च’ (े. उ. ६-८) इित ।
तादेकयाप णाे वचशयाेगात्
ीरादवचपरणाम उपपते ॥२४ ॥
159. देवािदवदिप लोके ॥२।१।२५॥
यादेतत् — उपपते ीरादनामचेतनानामनपेयाप बां
साधनं दयादभावः, वात् ; चेतनाः पुनः कुलालादयः
साधनसामीमपेयैव तै तै कायाय वतमाना यते ;
कथं  चेतनं सत् असहायं वतेतेित — देवादवदित ूमः
— यथा लाेके देवाः पतर ऋषय इयेवमादयाे महाभावाेतना
अप सताेऽनपेयैव कां
साधनमैयवशेषयाेगादभयानमाेण वत एव बिन
नानासंथानािन शरराण ासादादिन रथादिन च िनममाणा
उपलयते, माथवादेितहासपुराणामायात् ; ततनाभ वत
एव ततूसृजित ; बलाका चातरे णैव शं गभ धे ; पनी
चानपेय कथानसाधनं सराेतरासराेतरं ितते — एवं

चेतनमित  अनपेयैव बां साधनं वत एव जगयित ।
स यद ूयात् — य एते देवादयाे णाे ाता उपााते
दाातकेन णा न समाना भवत ; शररमेव चेतनं
देवादनां शररातरादवभूयुपादने उपादानम्, न त चेतन
अाा ; ततनाभय च तरजतभणााला
कठनतामापमाना ततभवित ; बलाका च
तनयरववणाभ धे ; पनी च चेतनयुा सती
अचेतनेनैव शररे ण सराेतरासराेतरमुपसपित, वव वृम्, न
त वयमेवाचेतना सराेतराेपसपणे यायते ; ताैते णाे
ाता इित — तं ित ूयात् — नायं दाेषः ;
कुलालादातवैलयमाय ववतवादित — यथा ह
कुलालादनां देवादनां च समाने चेतनवे कुलालादयः कायारे
बां साधनमपेते, न देवादयः ; तथा  चेतनमप न बां
साधनमपेयत इयेतावयं देवाुदाहरणेन ववामः ।
ताथैकय सामय ं तथा सवेषामेव भवतमहतीित
नायेकात इयभायः ॥२५ ॥
४८. कृत्स्नप्रसक्त्यिधकरणम्
160. कृत्स्नप्रसि�िनर्रवयवत्वशब्दकोपो वा ॥२।१।२६॥
चेतनमेकमतीयं  ीरादवेवादवानपेय बां
साधनं वयं परणममानं जगतः कारणमित थतम् ;
शााथपरशये त पुनरापित । कृसः कृय
णः कायपेण परणामः ााेित, िनरवयववात् — यद
 पृथयादवसावयवमभवयत्, तताेऽयैकदेशः पयणंयत्,
एकदेशावाथायत ; िनरवयवं त  ुितयाेऽवगयते —
‘िनकलं िनयं शातं िनरवं िनरनम्’ (े. उ. ६-१९)
‘दयाे मूतः पुषः सबाायतराे जः’ (मु. उ. २-१-२)
‘इदं महतू मनतमपारं वानघन एव’ (बृ. उ. २-४-२) ‘स
एष नेित नेयाा’ (बृ. उ. ३-९-२६) ‘अथूलमनणु’ (बृ. उ.
३-८-८) इयाायः सववशेषितषेधनीयः ;
ततैकदेशपरणामासवाकृपरणामसाै सयां मूलाेछे दः
सयेत ; यताेपदेशानथं च अापेत,
अयवाकायय, तितरय च णाेऽसवात् ;
अजवादशदयाकाेप । अथैताेषपरजहीषया सावयवमेव
ायुपगयेत, तथाप ये िनरवयववय ितपादकाः शदा

उदाताते कुयेयुः ; सावयववे चािनयवस इित —
सवथायं पाे न घटयतं शत इयापित ॥२६ ॥
161. श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वात् ॥२।१।२७॥
तशदेनाेपं परहरित । न खवपे कदप
दाेषाेऽत । न तावकृसरत । कुतः ? ुतेः — यथैव
ह णाे जगदुपः ूयते, एवं वकारयितरे केणाप
णाेऽवथानं ूयते — कृितवकारयाेभेदेन यपदेशात् ‘सेयं
देवतैत हताहममाताे देवता अनेन जीवेनानानुवय
नामपे याकरवाण’ (छा. उ. ६-३-२) इित, ‘तावानय
महमा तताे यायाꣳ पूषः । पादाेऽय सवा भूतािन
िपादयामृतं दव’ (छा. उ. ३-१२-६) इित चैवंजातीयकात् ;
तथा दयायतनववचनात् ; ससपवचना — यद च
कृं  कायभावेनाेपयुं यात्, ‘सता साेय तदा सपाे
भवित’ (छा. उ. ६-८-१) इित सषुिगतं वशेषणमनुपपं
यात्, वकृतेन णा िनयसपवादवकृतय च
णाेऽभावात् ; तथेयगाेचरवितषेधात् णाे, वकारय
चेयगाेचरवाेपपेः ; तादयवकृतं  । न च

िनरवयववशदकाेपाेऽत, ूयमाणवादेव
िनरवयववयाययुपगयमानवात् ; शदमूलं च 
शदमाणकम्, नेयादमाणकम् ; तथाशदमयुपगतयम्
; शदाेभयमप णः ितपादयित — अकृसं
िनरवयववं च ; लाैककानामप मणमाैषधभृतीनां
देशकालिनमवैचयवशाछयाे वानेककायवषया यते
; ता अप तावाेपदेशमतरे ण केवले न तकेणावगतं शते
— अय वतन एतावय एतसहाया एतषया एतयाेजना
शय इित ; कमुताचयवभावय णाे पं वना शदेन
न िनयेत ; तथा चाः पाैराणकाः — ‘अचयाः खल ये
भावा न तांतकेण याेजयेत् । कृितयः परं य तदचयय
लणम्’ इित । ताछदमूल एवातीयाथयाथायाधगमः
। ननु शदेनाप न शते वाेऽथः याययतम् —
िनरवयवं च  परणमते न च कृमित ; यद िनरवयवं
 यात्, नैव परणमेत, कृमेव वा परणमेत ; अथ
केनचूपेण परणमेत केनचावितेतेित,
पभेदकपनासावयवमेव सयेत ; यावषये ह ‘अितराे

षाेडशनं गृाित’ ‘नाितराे षाेडशनं गृाित’ इयेवंजातीयकायां
वराेधतीतावप वकपायणं वराेधपरहारकारणं भवित,
पुषतवाानुानय ; इह त वकपायणेनाप न
वराेधपरहारः सवित, अपुषतवातनः ;
ताघ
ु टमेतदित । नैष दाेषः,
अवाकपतपभेदायुपगमात् । न वाकपतेन
पभेदेन सावयवं वत सपते ; न ह
ितमराेपहतनयनेनानेक इव चमा यमानाेऽनेक एव भवित ;
अवाकपतेन च नामपलणेन पभेदेन
याकृतायाकृताकेन तवायवायामिनवचनीयेन 
परणामादसवयवहारापदवं ितपते ; पारमाथकेन च
पेण सवयवहारातीतमपरणतमवितते,
वाचारणमावाावाकपतय नामपभेदय — इित न
िनरवयववं णः कुयित ; न चेयं परणामुितः
परणामितपादनाथा, तितपाै फलानवगमात् ;
सवयवहारहीनाभावितपादनाथा वेषा, तितपाै
फलावगमात् ; ‘स एष नेित नेयाा’ इयुपयाह ‘अभयं वै

जनक ााेऽस’ (बृ. उ. ४-२-४) इित ; तादपे न
कदप दाेषसाेऽत ॥२७ ॥
162. आत्मिन चैवं िविचत्रा� िह ॥२।१।२८॥
अप च नैवा ववदतयम् — कथमेकण
वपानुपमदेनैवानेकाकारा सृः यादित ; यत
अाययेकवश वपानुपमदेनैवानेकाकारा सृः
पठ ते — ‘न त रथा न रथयाेगा न पथानाे भवयथ
रथा�रथयाेगापथः सृजते’ (बृ. उ. ४-३-१०) इयादना ;
लाेकेऽप देवादषु मायायादषु च वपानुपमदेनैव वचा
हयादसृयाे यते ; तथैकप ण
वपानुपमदेनैवानेकाकारा सृभवयतीित ॥२८ ॥
163. स्वप�दोषाच्च ॥२।१।२९॥
परेषामयेष समानः वपे दाेषः — धानवादनाेऽप ह
िनरवयवमपरछं शदादहीनं धानं सावयवय परछय
शदादमतः कायय कारणमित वपः ; ताप
कृसिनरवयववाधानय ााेित,
िनरवयववायुपगमकाेपाे वा । ननु नैव तैिनरवयवं

धानमयुपगयते ; सवरजतमांस ह याे गुणाः ; तेषां
सायावथा धानम् ; तैरेवावयवैतसावयवमित —
नैवंजातीयकेन सावयववेन कृताे दाेषः परहत पायते, यतः
सवरजतमसामयेकैकय समानं िनरवयववम् एकैकमेव
चेतरयानुगृहीतं सजातीयय पयाेपादानमित —
समानवावपदाेषसय । तकाितानासावयववमेवेित
चेत् — एवमयिनयवाददाेषसः । अथ शय एव
कायवैचतयसूचता अवयवा इयभायः, तात
वादनाेऽयवशाः । तथा अणुवादनाेऽयणुरवतरे ण
संयुयमानाे िनरवयववाद कायेन संयुयेत, ततः
थमानुपपेरणुमावसः ; अथैकदेशेन संयुयेत, तथाप
िनरवयववायुपगमकाेप इित — वपेऽप समान एष दाेषः ।
समानवा नायतरेव पे उपेयाे भवित । परतत
वादना वपे दाेषः ॥२९ ॥
४९. सव�पेतािधकरणम्
164. सव�पेता च तद्दशर्नात् ॥२।१।३०॥

एकयाप णाे वचशयाेगादुपपते वचाे
वकारप इयुम् ; तपुनः कथमवगयते —
वचशयुं परं ेित ; तदुयते — सवाेपेता च तशनात्
। सवशयुा च परा देवतेययुपगतयम् । कुतः ?
तशनात् । तथा ह दशयित ुितः सवशयाेगं परया
देवतायाः — ‘सवकमा सवकामः सवगधः सवरसः
सवमदमयााेऽवानादरः’ (छा. उ. ३-४-४) ‘सयकामः
सयसपः’ (छा. उ. ८-७-१) ‘यः सवः सववत्’ (मु. उ.
१-१-९) ‘एतय वा अरय शासने गाग सूयाचमसाै
वधृताै िततः’ (बृ. उ. ३-८-९) इयेवंजातीयका ॥३० ॥
165. िवकरणत्वान्नेित चे�दु�म् ॥२।१।३१॥
यादेतत् — वकरणां परां देवतां शात शाम् —
‘अचकमाेमवागमनाः’ (बृ. उ. ३-८-८) इयेवंजातीयकम् ।
कथं सा सवशयुाप सती कायाय भवेत् ? देवादयाे ह
चेतनाः सवशयुा अप सत अायाककायकरणसपा
एव तै तै कायाय भवताे वायते ; कथं च ‘नेित
नेित’ (बृ. उ. ३-९-२६) इित ितषसववशेषाया देवतायाः

सवशयाेगः सवेत्, इित चेत् — यद वयं
तपुरतादेवाेम् ; ुयवगामेवेदमितगीरं  न
तकावगाम् ; न च यथैकय सामय ं तथाययाप
सामयेन भवतयमित िनयमाेऽतीित ।
ितषसववशेषयाप णः सवशयाेगः
सवतीयेतदयवाकपतपभेदाेपयासेनाेमेव । तथा च
शाम् — ‘अपाणपादाे जवनाे हीता पययचः स
णाेयकणः’ (े. उ. ३-१९) इयकरणयप णः
सवसामययाेगं दशयित ॥३१ ॥
५०. प्रयोजनव�वािधकरणम्
166. न प्रयोजनव�वात् ॥२।१।३२॥
अयथा पुनेतनकतृकवं जगत अापित — न खल
चेतनः परमाेदं जगबं वरचयतमहित । कुतः ?
याेजनववावृीनाम् । चेतनाे ह लाेके बुपूवकार पुषः
वतमानाे न मदाेपमामप
ताववृमायाेजनानुपयाेगनीमारभमाणाे ः, कमुत
गुतरसंराम् ; भवित च लाेकसनुवादनी ुितः — ‘न

वा अरे सवय कामाय सव यं भवयानत कामाय सव
यं भवित’ (बृ. उ. २-४-५) इित ; गुतरसंरा चेयं वृः
— यदुावचपं जगबं वरचयतयम् ; यदयमप
वृेतनय परमान अायाेजनाेपयाेगनी परकयेत,
परतृवं परमानः ूयमाणं बायेत ; याेजनाभावे वा
वृयभावाेऽप यात् ; अथ चेतनाेऽप सन् उाे
बुपराधादतरे णैवायाेजनं वतमानाे ः, तथा परमााप
वितयते इयुयेत — तथा सित सववं परमानः ूयमाणं
बायेत ; तादा चेतनासृरित ॥३२ ॥
167. लोकव�ु लीलाकै वल्यम् ॥२।१।३३॥
तशदेनाेपं परहरित ; यथा लाेके कयचदाैषणय
रााे राजामायय वा यितरं कयाेजनमनभसधाय
केवलं ललापाः वृयः डावहारेषु भवत ; यथा
चाेासासादयाेऽनभसधाय बां कयाेजनं वभावादेव
सवत ; एवमीरयायनपेय कयाेजनातरं
वभावादेव केवलं ललापा वृभवयित ; न हीरय
याेजनातरं िनयमाणं यायतः ुितताे वा सवित ; न च

वभावः पयनुयाेुं शते । ययाकमयं जगबवरचना
गुतरसंरेवाभाित, तथाप परमेरय ललै व केवले यम्,
अपरमतशवात् । यद नाम लाेके ललावप कसूं
याेजनमुेयेत, तथाप नैवा कयाेजनमुेतं शते,
अाकामुतेः । नायवृवृवा, सृुतेः,
सवुते । न चेयं परमाथवषया सृुितः ;
अवाकपतनामपयवहारगाेचरवात्,
ाभावितपादनपरवा — इयेतदप नैव वतयम्
॥३३ ॥
५१. वैषम्यनैघर्ण्ृ यािधकरणम्
168. वैषम्यनैघर्ृण्ये न सापे�त्वा�थािह दशर्यित
॥२।१।३४॥
पुन जगादहेतवमीरयायते,
थूणािनखननयायेन ितातयाथय ढकरणाय । नेराे
जगतः कारणमुपपते । कुतः ? वैषयनैघृयसात् —
कांदयतसखभाजः कराेित देवादन्, कांदयतदुःखभाजः
पादन्, कांयमभाेगभाजाे मनुयादन् — इयेवं वषमां

सृं िनममाणयेरय पृथजनयेव रागेषाेपपेः,
ुितृयवधारतवछवादरवभाववलाेपः सयेत ; तथा
खलजनैरप जुगुसतं िनघृणवमितूरवं
दुःखयाेगवधानासवजाेपसंहारा सयेत ;
ताैषयनैघृयसाेरः कारणमयेवं ाे ूमः —
वैषयनैघृये नेरय सयेते । कात् ? सापेवात् ।
यद ह िनरपेः केवल ईराे वषमां सृं िनममीते,
यातामेताै दाेषाै — वैषयं नैघृयं च ; न त िनरपेय
िनमातृवमत ; सापेाे हीराे वषमां सृं िनममीते ।
कमपेत इित चेत् — धमाधमावपेत इित वदामः ; अतः
सृयमानाणधमाधमापेा वषमा सृरित
नायमीरयापराधः ; ईरत पजयवयः — यथा ह
पजयाे ीहयवादसृाै साधारणं कारणं भवित,
ीहयवादवैषये त तजगतायेवासाधारणािन सामयािन
कारणािन भवत, एवमीराे देवमनुयादसृाै साधारणं कारणं
भवित, देवमनुयादवैषये त तीवगतायेवासाधारणािन
कमाण कारणािन भवत ; एवमीरः सापेवा

वैषयनैघृयायां दुयित । कथं पुनरवगयते सापे ईराे
नीचमयमाेमं संसारं िनममीत इित ? तथा ह दशयित ुितः
— ‘एष ेव साधु कम कारयित तं यमेयाे लाेकेय उनीषत
एष उ एवासाधु कम कारयित तं यमधाे िननीषते’ (काै. ा. ३-
८) इित, ‘पुयाे वै पुयेन कमणा भवित पापः पापेन’ (बृ. उ.
३-२-१३) इित च ; ृितरप
ाणकमवशेषापेमेवेरयानुहीतृवं िनहीतृवं च दशयित
— ‘ये यथा मां पते तांतथैव भजायहम्’ (भ. गी. ४-११)
इयेवंजातीयका ॥३४ ॥
169. न कमार्िवभागािदित चेन्नानािदत्वात् ॥२।१।३५॥
‘सदेव साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१)
इित ासृेरवभागावधारणाात कम, यदपेय वषमा सृः
यात् ; सृुरकालं ह शररादवभागापें कम, कमापे
शररादवभागः — इतीतरे तरायवं सयेत ; अताे
वभागादूव कमापे ईरः वततां नाम ;
ावभागाैचयिनमय कमणाेऽभावाुयैवाा सृः
ााेतीित चेत,् नैष दाेषः ; अनादवासंसारय ; भवेदेष दाेषः,

यादमानयं संसारः यात् ; अनादाै त संसारे
बीजाुरवेतहेतमावेन कमणः सगवैषयय च वृन
वयते ॥३५ ॥
कथं पुनरवगयते — अनादरे ष संसार इित ? अत उरं
पठित —
170. उपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ॥२।१।३६॥
उपपते च संसारयानादवम् — अादमवे ह
संसारयाकादुत
ू ेमुानामप पुनः संसाराेिू तसः,
अकृतायागमस, सखदुःखादवैषयय िनिनमवात् ; न
चेराे वैषयहेतरयुम् ; न चावा केवला वैषयय
कारणम्, एकपवात् ; रागादेशवासनाकमापेा
ववा वैषयकर यात् ; न च कम अतरे ण शररं
सवित, न च शररमतरे ण कम सवित —
इतीतरे तरायवसः ; अनादवे त बीजाुरयायेनाेपपेन
काेषाे भवित । उपलयते च संसारयानादवं ुितृयाेः
। ुताै तावत् — ‘अनेन जीवेनाना’ (छा. उ. ६-३-२) इित
सगमुखे शाररमाानं जीवशदेन

ाणधारणिनमेनाभलपनादः संसार इित दशयित ।
अादमवे त ागनवधारताणः सन् कथं ाणधारणिनमेन
जीवशदेन सगमुखेऽभलयेत ? न च
धारययतीयताेऽभलयेत — अनागता सबधादतीतः
सबधाे बलवावित, अभिनपवात् ; ‘सूयाचमसाै धाता
यथापूवमकपयत्’ (ऋ. सं. १०-१९०-३) इित च मवणः
पूवकपसावं दशयित । ृतावयनादवं संसारयाेपलयते
— ‘न पमयेह तथाेपलयते नाताे न चादन च सिता’
(भ. गी. १५-३) इित ; पुराणे चातीतानागतानां च कपानां न
परमाणमतीित थापतम् ॥३६ ॥
५२. सवर्धम�पप�यिधकरणम्
171. सवर्धम�पप�े� ॥२।१।३७॥
चेतनं  जगतः कारणं कृितेयवधारते वेदाथे
परै पावलणवाददाेषापयहाषीदाचायः ; इदानीं
परपितषेधधानं करणं ारसमाणः वपपरहधानं
करणमुपसंहरित । यादण कारणे परगृमाणे
दशतेन कारे ण सवे कारणधमा उपपते ‘सवं सवश

महामायं च ’ इित, तादनितशनीयमदमाैपिनषदं
दशनमित ॥३७ ॥
॥ िद्वतीयः अध्यायः ॥
यपीदं वेदातवाानामैदंपय िनपयतं शां वृम्, न
तकशावकेवलाभयुभः कसातं साधयतं दूषयतं वा
वृम्, तथाप वेदातवाािन याचाणैः
सयदशनितपभूतािन सांयाददशनािन िनराकरणीयानीित
तदथः परः पादः वतते । वेदाताथिनणयय च
सयदशनाथवाणयेन वपथापनं थमं कृतम् —
तयहतं परपयायानादित । ननु मुमुूणां
माेसाधनवेन सयदशनिनपणाय वपथापनमेव केवलं
कत युम् ; कं परपिनराकरणेन परवेषकारणेन ?
बाढमेवम् ; तथाप महाजनपरगृहीतािन महात
सांयादताण सयदशनापदेशेन वृायुपलय
भवेकेषादमतीनाम् — एतायप सयदशनायाेपादेयािन

— इयपेा, तथा युगाढवसवेन सवभाषतवा ा
च तेषु — इयततदसारताेपपादनाय ययते । ननु
‘ईतेनाशदम्’ (. सू. १-१-५) ‘कामा नानुमानापेा’ (.
सू. १-१-१८) ‘एतेन सवे यायाता यायाताः’ (. सू. १-४-
२८) इित च पूवाप सांयादपितेपः कृतः ; कं पुनः
कृतकरणेनेित । तदुयते — सांयादयः वपथापनाय
वेदातवााययुदाय वपानुगुयेनैव याेजयताे याचते,
तेषां यायानं तायानाभासम्, न सययायानम् —
इयेतावपूव कृतम् ; इह त वािनरपेः
वततुितषेधः यत इयेष वशेषः ॥
५३. रचनानप ु प�यिधकरणम्
172. रचनानुपप�े� नानुमानम् ॥२।२।१॥
त सांया मयते — यथा घटशरावादयाे भेदा
मृदातयावीयमाना मृदाकसामायपूवका लाेके ाः, तथा
सव एव बाायाका भेदाः सखदुःखमाेहाकतयावीयमानाः
सखदुःखमाेहाकसामायपूवका भवतमहत ;
यसखदुःखमाेहाकं सामायं तगुणं धानं मृदचेतनं

चेतनय पुषयाथ साधयतं वभावेनैव वचेण वकाराना
वतत इित । तथा परमाणादभरप लैतदेव
धानमनुममते ॥
त वदामः — यद ातबले नैवैतयेत, नाचेतनं
लाेके चेतनानधतं वतं
कशपुषाथिनवतनसमथावकारावरचय
ृ म् ;
गेहासादशयनासनवहारभूयादयाे ह लाेके ावः
शपभयथाकालं सखदुःखािपरहारयाेया रचता यते ;
तथेदं जगदखलं पृथयाद नानाकमफलाेपभाेगयाेयं
बामायाकं च शरराद नानाजायवतं
ितिनयतावयववयासमनेककमफलानुभवाधानं यमानं
ावः सावततमैः शपभमनसायालाेचयतमशं सत्
कथमचेतनं धानं रचयेत् ? लाेपाषाणादववात् ;
मृदादवप कुकाराधतेषु वशाकारा रचना यते —
तधानयाप चेतनातराधतवसः । न च
मृदाुपादानवपयपायेणैव धमेण मूलकारणमवधारणीयम्,
न बाकुकारादयपायेण — इित कयामकमत ।

न चैवं सित कयते, युत ुितरनुगृते,
चेतनकारणसमपणात् । अताे रचनानुपपे हेताेनाचेतनं
जगकारणमनुमातयं भवित । अवयानुपपेेित चशदेन
हेताेरसं समुनाेित । न ह बाायाकानां भेदानां
सखदुःखमाेहाकतयावय उपपते, सखादनां
चातरवतीतेः, शदादनां चातूपवतीतेः,
तमवतीते, शदावशेषेऽप च
भावनावशेषासखादवशेषाेपलधेः । तथा परमतानां भेदानां
मूलाुरादनां संसगपूवकवं ा बाायाकानां भेदानां
परमतवासंसगपूवकवमनुममानय सवरजतमसामप
संसगपूवकवसः, परमतवावशेषात् । कायकारणभावत
ेापूवकिनमतानां शयनासनादनां  इित न
कायकारणभावााायाकानां भेदानामचेतनपूवकवं शं
कपयतम् ॥१ ॥
173. प्रवृ�े� ॥२।२।२॥
अातां तावदयं रचना ; तसथा या वृः —
सायावथानायुितः, सवरजतमसामाभावपापः,

वशकायाभमुखवृता — साप नाचेतनय धानय
वतयाेपपते, मृदादवदशनाथादषु च । न ह मृदादयाे
रथादयाे वा वयमचेतनाः सतेतनैः
कुलालादभरादभवानधता वशकायाभमुखवृयाे
यते ; ाासः ; अतः वृयनुपपेरप हेताेनाचेतनं
जगकारणमनुमातयं भवित । ननु चेतनयाप वृः केवलय
न ा — सयमेतत् — तथाप चेतनसंयुय रथादेरचेतनय
वृ ा ; न वचेतनसंयुय चेतनय वृ ा । कं
पुनर युम् — यवृ ा तय सा, उत
यसयुय ा तय सेित ? ननु ययते
वृतयैव सेित युम्, उभयाेः यवात् ; न त
वृयायवेन केवलेतनाे रथादवयः ;
वृयायदेहादसंयुयैव त चेतनय सावसः —
केवलाचेतनरथादवैलयं जीवेहय मित ; अत एव च
ये देहे सित चैतयय दशनादसित चादशनाेहयैव
चैतयमपीित लाेकायितकाः ितपाः ; तादचेतनयैव
वृरित । तदभधीयते — न ूमः यचेतने वृयते

न तय सेित ; भवत तयैव सा ; सा त चेतनावतीित ूमः,
तावे भावादभावे चाभावात् — यथा काादयपायाप
दाहकाशादलणा वया, अनुपलयमानाप च केवले
वलने, वलनादेव भवित, तसंयाेगे दशनायाेगे चादशनात्
— तत् ; लाेकायितकानामप चेतन एव देहाेऽचेतनानां
रथादनां वतकाे  इयवितषं चेतनय वतकवम् ।
ननु तव देहादसंयुयायानाे वानवपमायितरे केण
वृयनुपपेरनुपपं वतकवमित चेत्, न ;
अयकातवूपादव वृरहतयाप वतकवाेपपेः ।
यथायकाताे मणः वयं वृरहताेऽययसः वतकाे भवित,
यथा च पादयाे वषयाः वयं वृरहता अप चरादनां
वतका भवत, एवं वृरहताेऽपीरः सवगतः सवाा
सवः सवश सन् सव वतयेदयुपपम् ।
एकवावयाभावे वतकवानुपपरित चेत्, न ;
अवायुपथापतनामपमायावेशवशेनासकृयुवात् ।
तासवित वृः सवकारणवे, न वचेतनकारणवे ॥२
॥

174. पयोम्बुवच्चे�त्रािप ॥२।२।३॥
यादेतत् — यथा ीरमचेतनं वभावेनैव वसववृथ
वतते, यथा च जलमचेतनं वभावेनैव लाेकाेपकाराय यदते,
एवं धानमयचेतनं वभावेनैव पुषाथसये वितयत इित ।
नैतसाधूयते, यतताप पयाेबुनाेेतनाधतयाेरेव
वृरयनुममीमहे, उभयवादसे रथादावचेतने केवले
वृयदशनात् ; शां च — ‘याेऽस ितन् … याेऽपाेऽतराे
यमयित’ (बृ. उ. ३-७-४) ‘एतय वा अरय शासने गाग
ायाेऽया नः यदते’ (बृ. उ. ३-८-९) इयेवंजातीयकं
समतय लाेकपरपदतयेराधततां ावयित ;
तासायपिनवापयाेबुवदयनुपयासः — चेतनाया
धेवाः ेहेछया पयसः वतकवाेपपेः, वसचाेषणेन च पयस
अाकृयमाणवात् ; न चाबुनाेऽययतमनपेा,
िनभूयापेवायदनय ; चेतनापेवं त सवाेपदशतम्
। ‘उपसंहारदशनाेित चे ीरव’ (. सू. २-१-२४) इय
त बािनमिनरपेमप वायं काय भवतीयेताेका

िनदशतम् ; शाा पुनः सवैवेरापेवमापमानं न
पराणुते ॥३ ॥
175. व्यितरेकानविस्थते�ानपे�त्वात् ॥२।२।४॥
सांयानां याे गुणाः सायेनावितमानाः धानम् ; न त
तितरे केण धानय वतकं िनवतकं वा
कामपेयमवथतमत ; पुषतूदासीनाे न वतकाे न
िनवतकः — इयताेऽनपें धानम् ; अनपेवा
कदाचधानं महदााकारे ण परणमते, कदाच परणमते,
इयेतदयुम् । ईरय त सववासवशवाहामायवा
वृयवृी न वयेते ॥४ ॥
176. अन्यत्राभावाच्च न तृणािदवत् ॥२।२।५॥
यादेतत् — यथा तृणपवाेदकाद िनमातरिनरपें
वभावादेव ीरााकारे ण परणमते, एवं धानमप
महदााकारे ण परणंयत इित । कथं च िनमातरिनरपें
तृणादित गयते ? िनमातरानुपलात् । यद ह
कमातरमुपलभेमह, तताे यथाकामं तेन तेन िनमेन
तृणाुपादाय ीरं सपादयेमह ; न त सपादयामहे ;

तावाभावकतृणादेः परणामः ; तथा धानयाप यादित
। अाेयते — भवेृणादववाभावकः धानयाप परणामः,
यद तृणादेरप वाभावकः परणामाेऽयुपगयेत ; न
वयुपगयते, िनमातराेपलधेः । कथं िनमातराेपलधः ?
अयाभावात् । धेवैव ुपभुं तृणाद ीरभवित, न हीणम्
अनड हाुपभुं वा ; यद ह िनिनममेतयात्,
धेनुशररसबधादयाप तृणाद ीरभवेत् ; न च यथाकामं
मानुषैन शं सपादयतमयेतावता िनिनमं भवित ; भवित
ह ककाय मानुषसपाम्, कैवसपाम् ; मनुया
अप शवयेवाेचतेनाेपायेन तृणाुपादाय ीरं सपादयतम् ;
भूतं ह ीरं कामयमानाः भूतं घासं धेनुं चारयत ; तत
भूतं ीरं लभते ; ता तृणादववाभावकः धानय
परणामः ॥५ ॥
177. अभ्युपगमेऽप्यथार्भावात् ॥२।२।६॥
वाभावक धानय वृन भवतीित थापतम् ;
अथाप नाम भवतः ामनुयमानाः वाभावकमेव धानय
वृमयुपगछे म, तथाप दाेषाेऽनुषयेतैव । कुतः ?

अथाभावात् । यद ताववाभावक धानय वृन
कदयदहापेत इयुयते, तताे यथैव सहकार
कापेते एवं याेजनमप कापेयते — इयतः
धानं पुषयाथ साधयतं वतत इतीयं िता हीयेत । स
यद ूयात् — सहकायेव केवलं नापेते, न याेजनमपीित ;
तथाप धानवृेः याेजनं ववेयम् — भाेगाे वा यात्,
अपवगाे वा, उभयं वेित । भाेगेत् — कशाेऽनाधेयाितशयय
पुषय भाेगाे भवेत् ? अिनमाेस । अपवगेत् —
ागप वृेरपवगय सवावृरनथका यात्,
शदानुपलधस । उभयाथतायुपगमेऽप भाेयानां
धानमााणामानयादिनमाेस एव ; न चाैसिनवृयथा
वृः ; न ह धानयाचेतनयाैसं सवित ; न च
पुषय िनमलय ; शसगशवैययभयाेवृः, तह
शनुछे दवसगशनुछे दासंसारानुछे दादिनमाेस
एव । ताधानय पुषाथा वृरयेतदयुम् ॥६ ॥
178. पु�षाश्मविदित चे�थािप ॥२।२।७॥

यादेतत् — यथा कपुषाे शसपः
वृशवहीनः पुः अपरं पुषं वृशसपं
शवहीनमधमधाय वतयित, यथा वा अयकाताेऽमा
वयमवतमानाेऽययः वतयित, एवं पुषः धानं वतययित
— इित ातययेन पुनः यवथानम् । अाेयते —
तथाप नैव दाेषामाेाेऽत ; अयुपेतहानं तावाेष अापतित,
धानय वतय वृययुपगमात्, पुषय च
वतकवानयुपगमात् । कथं चाेदासीनः पुषः धानं वतयेत्
? पुरप धं पुषं वागादभः वतयित ; नैवं पुषय
कदप वतनयापाराेऽत, िनयवागुणवा ;
नाययकातवसधमाेण वतयेत्, सधिनयवेन
वृिनयवसात् ; अयकातय विनयसधेरत
वयापारः सधः, परमाजनापेा चायात —
इयनुपयासः पुषामवदित । तथा धानयाचैतयापुषय
चाैदासीयाृतीयय च तयाेः सबधयतरभावासबधानुपपः
; याेयतािनमे च सबधे याेयतानुछे दादिनमाेसः ;
पूववेहायथाभावाे वकपयतयः ; परमानत

वपयपायमाैदासीयम्, मायायपायं च वतकवम् —
इययितशयः ॥७ ॥
179. अङ्िगत्वानुपप�े� ॥२।२।८॥
इत न धानय वृरवकपते — य
सवरजतमसामयाेयगुणधानभावमुसृय सायेन
वपमाेणावथानम्, सा धानावथा ;
तयामवथायामनपेवपाणां वपणाशभयापरपरं
याभावानुपपेः, बाय च कयचाेभयतरभावात्,
गुणवैषयिनमाे महदाुपादाे न यात् ॥८ ॥
180. अन्यथानुिमतौ च �शि�िवयोगात् ॥२।२।९॥
अथाप यात् — अयथा वयमनुममीमहे — यथा
नायमनतराे दाेषः सयेत ; न नपेवभावाः
कूटथाााभगुणा अयुपगयते, माणाभावात् ; कायवशेन
त गुणानां वभावाेऽयुपगयते ; यथा यथा कायाेपाद
उपपते, तथा तथैतेषां वभावाेऽयुपगयते ; चलं गुणवृमित
चाययुपगमः ; तासायावथायामप वैषयाेपगमयाेया
एव गुणा अवितत इित । एवमप धानय

शवयाेगाचनानुपपयादयः पूवाेा दाेषातदवथा एव ;
शमप वनुममानः ितवादवावतेत,
चेतनमेकमनेकपय जगत उपादानमित वादसात् ;
वैषयाेपगमयाेया अप गुणाः सायावथायां िनमाभावाैव
वैषयं भजेरन्, भजमाना वा िनमाभावावशेषासवदैव वैषयं
भजेरन् — इित सयत एवायमनतराेऽप दाेषः ॥९ ॥
181. िवप्रितषेधाच्चासमञ्जसम् ॥२।२।१०॥
परपरवायं सांयानामयुपगमः —
चसेयायनुामत, चदेकादश ; तथा
चहततासगमुपदशत, चदहंकारात् ; तथा
चीयतःकरणािन वणयत, चदेकमित ; स एव त
ुयेरकारणवादया वराेधतदनुवितया च ृया ;
तादयसमसं सांयानां दशनमित ॥
अाह — नवाैपिनषदानामयसमसमेव दशनम्,
तयतापकयाेजायतरभावानयुपगमात् ; एकं ह  सवाकं
सवय पय कारणमयुपगछताम् — एकयैवानाे
वशेषाै तयतापकाै, न जायतरभूताै — इययुपगतयं यात्

; यद चैताै तयतापकावेकयानाे वशेषाै याताम्, स तायां
तयतापकायां न िनमुयेत — इित तापाेपशातये
सयदशनमुपदशछामनथकं यात् ; न
ाैयकाशधमकय दपय तदवथयैव तायां िनमाे
उपपते ; याेऽप जलतरवीचीफेनाुपयासः, ताप
जलान एकय वीयादयाे वशेषा अावभावितराेभावपेण
िनया एव — इित समानाे जलानाे वीयादभरिनमाेः ।
सायं तयतापकयाेजायतरभावाे लाेके ; तथा ह —
अथी चाथायाेयभाै लयेते ; यथनः वताेऽयाेऽथाे न
यात्, ययाथनाे यषयमथवं स तयाथाे िनयस एवेित,
न तय तषयमथवं यात् — यथा काशानः दपय
काशायाेऽथाे िनयस एवेित, न तय तषयमथवं भवित
— अाे थेऽथनाेऽथवं यादित ; तथाथयायथवं न
यात् ; यद यात् वाथवमेव यात् ; न चैतदत ;
सबधशदाै ेतावथी चाथेित ; याे सबधनाेः सबधः
यात्, नैकयैव ; ताावेतावथाथनाै । तथानथानथनावप
; अथनाेऽनुकूलः अथः, ितकूलः अनथः ; तायामेकः

पयायेणाेभायां सबयते । ताथयापीयवात्,
भूयवाानथय उभावयथानथाै अनथ एवेित — तापकः स
उयते ; तयत पुषः — य एकः पयायेणाेभायां सबयते
— इित तयाेतयतापकयाेरेकातायां माेानुपपः ;
जायतरभावे त तसंयाेगहेतपरहारायादप
कदाचाेाेपपरित ॥
अाेयते — न, एकवादेव तयतापकभावानुपपेः —
भवेदेष दाेषः, येकातायां तयतापकावयाेयय
वषयवषयभावं ितपेयाताम् ; न वेतदत, एकवादेव ; न
रे कः सवमाानं दहित, काशयित वा,
सययाैयकाशादधमभेदे परणामवे च ; कमु कूटथे
येकंतयतापकभावः सवेत् ।  पुनरयं
तयतापकभावः यादित ; उयते — कं न पयस —
कमभूताे जीवेहतयः, तापकः सवतेित ? ननु तिनाम
दुःखम् ; सा चेतयतः ; नाचेतनय देहय ; यद ह देहयैव
तिः यात्, सा देहनाशे वयमेव नयतीित ताशाय साधनं
नैषतयं यादित ; उयते — देहाभावेऽप केवलय चेतनय

तिन ा ; न च वयाप तिनाम वया चेतयतः
केवलयेयते ; नाप देहचेतनयाेः संहतवम्,
अशाददाेषसात् ; न च तेरेव तिमयुपगछस । कथं
तवाप तयतापकभावः ? सवं तयम्, तापकं रजः — इित
चेत्, न ; तायां चेतनय संहतवानुपपेः ;
सवानुराेधवाेतनाेऽप तयत इवेित चेत् — परमाथततह
नैव तयत इयापतित इवशदयाेगात् ; न चेयते नेवशदाे
दाेषाय ; न ह — ड ड भः सप इव — इयेतावता सवषाे
भवित, सपाे वा ड ड भ इव — इयेतावता िनवषाे भवित ;
अतावाकृताेऽयं तयतापकभावः, न पारमाथकः —
इययुपगतयमित — नैवं सित ममाप कु यित । अथ
पारमाथकमेव चेतनय तयवमयुपगछस, तवैव
सतरामिनमाेः सयेत, िनयवायुपगमा तापकय ।
तयतापकशाेिनयवेऽप सिनमसंयाेगापेवाेः,
संयाेगिनमादशनिनवृाै अायतकः संयाेगाेपरमः,
ततायतकाे माे उपपः — इित चेत्, न ; अदशनय
तमसाे िनयवायुपगमात् ; गुणानां

चाेवाभभवयाेरिनयतवादिनयतः संयाेगिनमाेपरम इित
वयाेगयायिनयतवासांययैवािनमाेाेऽपरहायः यात् ।
अाैपिनषदय त अाैकवायुपगमात्, एकय च
वषयवषयभावानुपपेः, वकारभेदय च
वाचारणमाववणात्, अिनमाेशा वेऽप नाेपजायते ;
यवहारे त — य यथा तयतापकभावत तथैव सः —
इित न चाेदयतयः परहतयाे वा भवित ॥
१० ॥
धानकारणवादाे िनराकृतः, परमाणुकारणवाद इदानीं
िनराकतयः ; तादाै तावत् — याेऽणुवादना वादिन दाेष
उेयते, स ितसमाधीयते । तायं वैशेषकाणामयुपगमः
कारणयसमवायनाे गुणाः कायये समानजातीयं
गुणातरमारभते, शेयततयः शय पटय सवदशनात्,
तपययादशना ; ताेतनय णाे
जगकारणवेऽयुपगयमाने, कायेऽप जगित चैतयं समवेयात्
; तददशनाु न चेतनं  जगकारणं भवतमहतीित ।
इममयुपगमं तदययैव यया यभचारयित —

५४. महद्दीघार्िधकरणम्
182. महद्दीघर्वद्वा ह्रस्वप�रमण्डलाभ्याम् ॥२।२।११॥
एषा तेषां या — परमाणवः कल
ककालमनारधकाया यथायाेगं पादमतः
पारमाडयपरमाणा ितत ; ते च पादादपुरःसराः
संयाेगसचवा सताे णुकादमेण कृं कायजातमारभते,
कारणगुणा काये गुणातरम् ; यदा ाै परमाणू णुकमारभेते,
तदा परमाणुगता पादगुणवशेषाः शादयाे णुके
शादनपरानारभते ; परमाणुगुणवशेषत पारमाडयं न
णुके पारमाडयमपरमारभते, णुकय
परमाणातरयाेगायुपगमात् ; अणुवववे ह णुकवितनी
परमाणे वणयत । यदाप े णुके चतरणुकमारभेते, तदाप
समानं णुकसमवायनां शादनामारकवम् ; अणुवववे
त णुकसमवायनी अप नैवारभेते, चतरणुकय
महवदघवपरमाणयाेगायुपगमात् । यदाप बहवः परमाणवः,
बिन वा णुकािन, णुकसहताे वा परमाणुः कायमारभते,
तदाप समानैषा याेजना । तदेवं यथा परमाणाेः

परमडलासताेऽणु वं च णुकं जायते, महघ च
यणुकाद, न परमडलम् ; यथा वा णुकादणाेवा सताे
महघ च यणुकं जायते, नाणु, नाे वम् ; एवं
चेतनाणाेऽचेतनं जगिनयते — इययुपगमे कं तव
छम् ॥
अथ मयसे — वराेधना परमाणातरे णाातं काययं
णुकाद — इयताे नारकाण कारणगतािन
पारमाडयादिन — इययुपगछाम ; न त चेतनावराेधना
गुणातरे ण जगत अाातवमत, येन कारणगता चेतना काये
चेतनातरं नारभेत ; न चेतना नाम चेतनावराेधी
कुणाेऽत, चेतनाितषेधमावात् ;
तापारमाडयादवैषयाााेित चेतनाया अारकवमित
। मैवं मंथाः — यथा कारणे वमानानामप
पारमाडयादनामनारकवम्, एवं चैतययाप —
इययांशय समानवात् ; न च परमाणातराातवं
पारमाडयादनामनारकवे कारणम्,
ापरमाणातरारापारमाडयादनामारकवाेपपेः,

अारधमप काययं ागुणाराणमामगुणं
िततीययुपगमात् ; न च परमाणातरारे याण
पारमाडयादनीयतः वसमानजातीयं परमाणातरं नारभते,
परमाणातरयायहेतकवायुपगमात् ;
‘कारणबवाकारणमहवाचयवशेषा महत्’ (वै. सू. ७-१-
९) ‘तपरतमणु’ (वै. सू. ७-१-१०) ‘एतेन दघवववे
यायाते’ (वै. सू. ७-१-१७) इित ह काणभुजािन सूाण ;
न च — सधानवशेषाकुतकारणबवादयेवारभते, न
पारमाडयादनीित — उयेत, यातरे गुणातरे वा
अारयमाणे सवेषामेव कारणगुणानां वायसमवायावशेषात् ;
तावभावादेव पारमाडयादनामनारकवम्, तथा
चेतनाया अपीित यम् ॥
संयाेगा यादनां
वलणानामुपदशनासमानजातीयाेपयभचारः । ये
कृते गुणाेदाहरणमयुमित चेत्, न ; ातेन
वलणारमाय ववतवात् ; न च यय
यमेवाेदाहतयम्, गुणय वा गुण एवेित कयमे हेतरत

; सूकाराेऽप भवतां यय गुणमुदाजहार —
‘यायाणामयवासंयाेगय पाकं न वते’ (वै.
सू. ४-२-२) इित — यथा याययाेभूयाकाशयाेः
समवयसंयाेगाेऽयः, एवं यायेषु पस भूतेषु
समवयछररमयं यात् ; यं ह शररम्, ता
पाभाैितकमित — एतदुं भवित — गुण संयाेगाे यं
शररम् । ‘यते त’ (. सू. २-१-६) इित चााप
वलणाेपः पता । नवेवं सित तेनैवैततम् ; नेित ूमः
— तसांयं युमेतु वैशेषकं ित । नवितदेशाेऽप
समानयायतया कृतः — ‘एतेन शापरहा अप यायाताः’
(. सू. २-१-१२) इित ; सयमेतत् ; तयैव वयं
वैशेषकपरारे तयानुगतेन िनदशनेन पः कृतः ॥११
॥
५५. परमाणुजगदकारणत्वािधकरणम्
183. उभयथािप न कमार्तस्तदभावः ॥२।२।१२॥
इदानीं परमाणुकारणवादं िनराकराेित । स च वाद इथं
समुते — पटादिन ह लाेके सावयवािन याण

वानुगतैरेव संयाेगसचवैतवादभयैरारयमाणािन ािन ;
तसामायेन यावकसावयवम्, तसव वानुगतैरेव
संयाेगसचवैतैतैयैरारधमित गयते ; स
चायमवयवावयववभागाे यताे िनवतते, साेऽपकषपयतगतः
परमाणुः ; सव चेदं गरसमुादकं जगसावयवम् ;
सावयवाातवत् ; न चाकारणेन कायेण भवतयम् —
इयतः परमाणवाे जगतः कारणम् — इित कणभुगभायः ।
तानीमािन चवार भूतािन भूयुदकतेजःपवनायािन
सावयवायुपलय चतवधाः परमाणवः परकयते ; तेषां
चापकषपयतगतवेन परताे वभागासवानयतां
पृथयादनां परमाणुपयताे वभागाे भवित ; स लयकालः ।
ततः सगकाले च वायवीयेवणुवापें कमाेपते ; तकम
वायमणुमवतरे ण संयुन ; तताे णुकादमेण
वायुपते ; एवमः ; एवमापः ; एवं पृथवी ; एवमेव शररं
सेयम् — इयेवं सवमदं जगत् अणुयः सवित ;
अणुगतेय पादयाे णुकादगतािन पादिन सवत,
ततपटयायेन — इित काणादा मयते ॥

तेदमभधीयते — वभागावथानां तावदणूनां संयाेगः
कमापेाेऽयुपगतयः, कमवतां तवादनां संयाेगदशनात् ;
कमण कायवामं कमययुपगतयम् ; अनयुपगमे
िनमाभावााणुवां कम यात् ; अयुपगमेऽप — यद
याेऽभघातादवा यथां कमप कमणाे िनममयुपगयेत,
तयासवाैवाणुवां कम यात् ; न ह
तयामवथायामागुणः यः सवित, शरराभावात् ;
शररिते ह मनयानः संयाेगे सित अागुणः याे
जायते । एतेनाभघाताप ं िनमं यायातयम् ।
सगाेरकालं ह तसव नाय कमणाे िनमं सवित ।
अथामाय कमणाे िनममयुयेत — तपुनरासमवाय
वा यात् अणुसमवाय वा । उभयथाप नािनममणुषु
कमावकपेत, अयाचेतनवात् ; न चेतनं चेतनेनानधतं
वतं वतते वतयित वेित सांययायामभहतम् ;
अानानुपचैतयय तयामवथायामचेतनवात् ;
अासमवायवायुपगमा नामणुषु कमणाे िनमं यात्,
असबधात् ; अवता पुषेणायणूनां सबध इित चेत् —

सबधसातयावृसातयसः, िनयामकातराभावात् ।
तदेवं िनयतय कयचकमिनमयाभावााणुवां कम यात्
; कमाभावाबधनः संयाेगाे न यात् ; संयाेगाभावा
तबधनं णुकाद कायजातं न यात् । संयाेगाणाेरवतरे ण
सवाना वा यात् एकदेशेन वा ? सवाना चेत्,
उपचयानुपपेरणुमावसः, वपययस, देशवताे
यय देशवता यातरे ण संयाेगय वात् ; एकदेशेन
चेत्, सावयववसः ; परमाणूनां कपताः देशाः युरित
चेत्, कपतानामवतवादववेव संयाेग इित वतनः
काययासमवायकारणं न यात् ; असित चासमवायकारणे
णुकादकाययं नाेपेत । यथा चादसगे
िनमाभावासंयाेगाेपयथ कम नाणूनां सवित, एवं
महालयेऽप वभागाेपयथ कम नैवाणूनां सवेत् ; न ह
ताप कयतं तमं मत ; अमप
भाेगसथम्, न लयसथम् — इयताे िनमाभावा
यादणूनां संयाेगाेपयथ वभागाेपयथ वा कम । अत

संयाेगवभागाभावादाययाेः सगलययाेरभावः सयेत ।
तादनुपपाेऽयं परमाणुकारणवादः ॥१२ ॥
184. समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनविस्थतेः ॥२।२।१३॥
समवायायुपगमा — तदभाव इित —
कृतेनाणुवादिनराकरणेन सबयते । ायां चाणुयां
णुकमुपमानमयतभमणुयामवाेः समवैतीययुपगयते
भवता ; न चैवमयुपगछता शतेऽणुकारणता समथयतम् ।
कुतः ? सायादनवथतेः — यथैव णुयामयतभं सत्
णुकं समवायलणेन सबधेन तायां सबयते, एवं
समवायाेऽप समवाययाेऽयतभः सन्
समवायलणेनायेनैव सबधेन समवायभः सबयेत,
अयतभेदसायात् ; तत तय तयायाेऽयः सबधः
कपयतय इयनवथैव सयेत । ननु इहययाः
समवायाे िनयसब एव समवायभगृते, नासबः,
सबधातरापेाे वा ; तत न तयायः सबधः कपयतयः
येनानवथा सयेतेित । नेयुयते ; संयाेगाेऽयेवं सित
संयाेगभिनयसब एवेित समवायवायं सबधमपेेत ।

अथाथातरवासंयाेगः सबधातरमपेेत, समवायाेऽप
तथातरवासबधातरमपेेत । न च — गुणवासंयाेगः
सबधातरमपेते, न समवायः अगुणवादित युयते वुम् ;
अपेाकारणय तयवात्, गुणपरभाषायाातवात् ।
तादथातरं समवायमयुपगछतः सयेतैवानवथा ;
सयमानायां चानवथायामेकासाै सवासेायामणुयां
णुकं नैवाेपेत ; तादयनुपपः परमाणुकारणवादः ॥१३
॥
185. िनत्यमेव च भावात् ॥२।२।१४॥
अप चाणवः वृवभावा वा, िनवृवभावा वा,
उभयवभावा वा, अनुभयवभावा वा अयुपगयते —
गयतराभावात् ; चतधाप नाेपपते — वृवभाववे
िनयमेव वृेभावालयाभावसः ; िनवृवभाववेऽप
िनयमेव िनवृेभावासगाभावसः ; उभयवभाववं च
वराेधादसमसम् ; अनुभयवभाववे त
िनमवशावृिनवृयाेरयुपगयमानयाेरादेिनमय
िनयसधानायवृसः,

अतवेऽयादेिनयावृसः । तादयनुपपः
परमाणुकारणवादः ॥१४ ॥
186. �पािदम�वाच्च िवपयर्यो दशर्नात् ॥२।२।१५॥
सावयवानां याणामवयवशाे वभयमानानां यतः पराे
वभागाे न सवित ते चतवधा पादमतः
परमाणवतवधय पादमताे भूतभाैितकयारका
िनयाेित यैशेषका अयुपगछत, स तेषामयुपगमाे
िनरालबन एव ; यताे
पादमवापरमाणूनामणुविनयववपययः सयेत ;
परमकारणापेया थूलवमिनयवं च
तेषामभेतवपरतमापेतेयथः । कुतः ? एवं लाेके वात्
— य लाेके पादमत तत् वकारणापेया थूलमिनयं
च म् ; तथा — पटततूनपेय थूलाेऽिनय भवित ;
ततवांशूनपेय थूला अिनया भवत — तथा चामी
परमाणवाे पादमततैरयुपगयते ; ताेऽप
कारणवततदपेया थूला अिनया ावत । य िनयवे
कारणं तैम् — ‘सदकारणवयम्’ (वै. सू. ४-१-१) इित,

तदयेवं सित अणुषु न सवित, उेन कारे णाणूनामप
कारणववाेपपेः । यदप िनयवे तीयं कारणमुम् —
‘अिनयमित च वशेषतः ितषेधाभावः’ (वै. सू. ४-१-४) इित,
तदप नावयं परमाणूनां िनयवं साधयित ; असित ह
यकंये वतिन िनयशदेन नञः समासाे नाेपपते
; न पुनः परमाणुिनयवमेवापेयते ; तायेव िनयं
परमकारणं  ; न च शदाथयवहारमाेण कयचदथय
सभवित, माणातरसयाेः शदाथयाेयवहारावतारात् ।
यदप िनयवे तृतीयं कारणमुम् — ‘अवा च’ इित —
तेवं वीयेत — सतां परयमानकायाणां कारणानां
येणाहणमवेित, तताे णुकिनयतायापेत ;
अथायवे सतीित वशेयेत, तथायकारणववमेव
िनयतािनममापेत, तय च ागेवाेवात् ‘अवा च’ (वै.
सू. ४-१-५) इित पुनं यात् ; अथाप
कारणवभागाकारणवनाशाायय तृतीयय
वनाशहेताेरसवाेऽवा, सा परमाणूनां िनयवं यापयित —
इित यायायेत — नावयं वनयत ायामेव हेतयां

वनु महतीित िनयमाेऽत ; संयाेगसचवे नेकं ये
यातरयारकेऽयुपगयमान एतदेवं यात् । यदा
वपातवशेषं सामायाकं कारणं
वशेषवदवथातरमापमानमारकमयुपगयते, तदा
घृतकाठयवलयनवूयवथावलयनेनाप वनाश उपपते ।
ताूपादमवायादभेतवपययः परमाणूनाम् ।
तादयनुपपः परमाणुकारणवादः ॥१५ ॥
187. उभयथा च दोषात् ॥२।२।१६॥
गधरसपपशगुणा थूला पृथवी, परसपशगुणाः
सूा अापः, पपशगुणं सूतरं तेजः, पशगुणः सूतमाे
वायुः — इयेवमेतािन चवार भूतायुपचतापचतगुणािन
थूलसूसूतरसूतमतारतयाेपेतािन च लाेके लयते ।
तपरमाणवाेऽयुपचतापचतगुणाः कयेरन् न वा ?
उभयथाप च दाेषानुषाेऽपरहाय एव यात् । कयमाने
तावदुपचतापचतगुणवे, उपचतगुणानां
मूयुपचयादपरमाणुवसः ; न चातरेणाप मूयुपचयं
गुणाेपचयाे भवतीयुयेत, कायेषु भूतेषु गुणाेपचये

मूयुपचयदशनात् । अकयमाने तूपचतापचतगुणवे —
परमाणुवसायसये यद तावसव एकैकगुणा एव कयेरन्,
तततेजस पशयाेपलधन यात्, अस पपशयाेः,
पृथयां च रसपपशानाम्, कारणगुणपूवकवाकायगुणानाम् ;
अथ सवे चतगुणा एव कयेरन्, तताेऽवप गधयाेपलधः
यात्, तेजस गधरसयाेः, वायाै च गधपरसानाम् । न चैवं
यते । तादयनुपपः परमाणुकारणवादः ॥१६ ॥
188. अप�रग्रहाच्चात्यन्तमनपे�ा ॥२।२।१७॥
धानकारणवादाे वेदवरप कैवादभः
सकायवांशाेपजीवनाभायेणाेपिनबः ; अयं त
परमाणुकारणवादाे न कैदप शैः केनचदयंशेन परगृहीत
इययतमेवानादरणीयाे वेदवादभः । अप च
वैशेषकाताथभूतान् षदाथान्
यगुणकमसामायवशेषसमवायायान् अयतभान्
भलणान् अयुपगछत — यथा मनुयाेऽः शश इित ;
तथावं चायुपगय तं याधीनवं शेषाणामयुपगछत ;
ताेपपते । कथम् ? यथा ह लाेके

शशकुशपलाशभृतीनामयतभानां सतां नेतरे तराधीनवं
भवित, एवं यादनामययतभवात्, नैव याधीनवं
गुणादनां भवतमहित ; अथ भवित याधीनवं गुणादनाम्,
तताे यभावे भावायाभावेऽभावायमेव
संथानादभेदादनेकशदययभाभवित — यथा देवद एक
एव सन् अवथातरयाेगादनेकशदययभाभवित, तत् ; तथा
सित सांयसातसः वसातवराेधापेयाताम् ।
नवेरययाप सताे धूमयायधीनवं यते ; सयं यते ;
भेदतीतेत ताधूमयाेरयवं िनीयते ; इह त — शः
कबलः, राेहणी धेनुः, नीलमुपलम् — इित ययैव तय
तय तेन तेन वशेषणेन तीयमानवात् नैव
यगुणयाेरधूमयाेरव भेदतीितरत ; तायाकता
गुणय । एतेन कमसामायवशेषसमवायानां याकता
यायाता ॥
गुणानां याधीनवं यगुणयाेरयुतसवादित यदुयते,
तपुनरयुतसवमपृथदेशवं वा यात्, अपृथालवं वा,
अपृथवभाववं वा ? सवथाप नाेपपते — अपृथदेशवे

ताववायुपगमाे वयेत । कथम् ? तवारधाे ह
पटततदेशाेऽयुपगयते, न पटदेशः ; पटय त गुणाः
शवादयः पटदेशा अयुपगयते, न ततदेशाः ; तथा चाः
— ‘याण यातरमारभते गुणा गुणातरम्’ (वै. सू. १-१-
१०) इित ; ततवाे ह कारणयाण काययं पटमारभते,
ततगता गुणाः शादयः कायये पटे
शादगुणातरमारभते — इित ह तेऽयुपगछत ;
साेऽयुपगमाे यगुणयाेरपृथदेशवेऽयुपगयमाने बायेत ।
अथ अपृथालवमयुतसवमुयेत, सयदणयाेरप
गाेवषाणयाेरयुतसवं सयेत । तथा अपृथवभाववे
वयुतसवे, न यगुणयाेराभेदः सवित, तय
तादायेनैव तीयमानवात् ॥
युतसयाेः सबधः संयाेगः, अयुतसयाेत समवायः —
इययमयुपगमाे मृषैव तेषाम्, ासय
कायाकारणयायुतसवानुपपेः । अथायतरापे
एवायमयुपगमः यात् — अयुतसय कायय कारणेन
सबधः समवाय इित, एवमप ागसयालधाकय

कायय कारणेन सबधाे नाेपपते, यायवासबधय ।
सं भूवा सबयत इित चेत्, ाारणसबधाकायय
सावयुपगयमानायामयुतसभावात्, कायकारणयाेः
संयाेगवभागाै न वेते इतीदं दुं यात् । यथा
चाेपमायायय काययय वभुभराकाशादभयातरै ः
सबधः संयाेग एवायुपगयते, न समवायः, एवं
कारणयेणाप सबधः संयाेग एव यात्, न समवायः । नाप
संयाेगय समवायय वा सबधय सबधयितरे केणातवे
कमाणमत ; सबधशदयययितरे केण
संयाेगसमवायशदययदशनायाेरतवमित चेत्, न ;
एकवेऽप वपबापापेया अनेकशदययदशनात् ।
यथैकाेऽप सन् देवदाे लाेके वपं सबधपं चापेय
अनेकशदययभाभवित — मनुयाे ाणः ाेियाे वदायाे
बालाे युवा थवरः पता पुः पाैाे ाता जामातेित, यथा
चैकाप सती रे खा थानायवेन िनवशमाना
एकदशशतसहादशदययभेदमनुभवित, तथा सबधनाेरेव
सबधशदयययितरे केण संयाेगसमवायशदययाहवम्, न

यितरववतवेन — इयुपलधलणायानुपलधेः
अभावः ववतरय ; नाप सबधवषयवे
सबधशदयययाेः सततभावसः ; वपबापापेयेित
— उाेरवात् । तथावामनसामदेशवा संयाेगः
सवित, देशवताे यय देशवता यातरे ण संयाेगदशनात्
; कपताः देशा अवामनसां भवयतीित चेत्, न ;
अवमानाथकपनायां सवाथससात्, इयानेवावमानाे
वाेऽवाे वा अथः कपनीयः, नाताेऽधकः — इित
िनयमहेवभावात्, कपनाया वायवाभूतवसवा —
न च वैशेषकैः कपतेयः षः पदाथेयाेऽयेऽधकाः शतं
सहं वा अथा न कपयतया इित िनवारकाे हेतरत ;
ताै यै याेचते तसयेत् ; ककृपाल ः ाणनां
दुःखबलः संसार एव मा भूदित कपयेत् ; अयाे वा यसनी
मुानामप पुनपं कपयेत् ; कतयाेिनवारकः यात् ।
कायत् — ायां परमाणुयां िनरवयवायां सावयवय
णुकयाकाशेनेव संेषानुपपः ; न ाकाशय पृथयादनां
च जतकावसंेषाेऽत ;

कायकारणययाेरातायभावाेऽयथा नाेपपत इयवयं
कयः समवाय इित चेत्, न ; इतरे तरायवात् —
कायकारणयाेह भेदसावातायभावसः
अातायभावसाै च तयाेभेदसः — कुडबदरवत् —
इतीतरे तरायता यात् ; न ह कायकारणयाेभेद
अातायभावाे वा वेदातवादभरयुपगयते, कारणयैव
संथानमां कायमययुपगमात् ॥
कायत् — परमाणूनां परछवात्, यावयाे दशः —
षट् अाै दश वा — तावरवयवैः सावयवाते युः,
सावयववादिनया — इित िनयविनरवयववायुपगमाे
बायेत । यांवं दभेदभेदनाेऽवयवाकपयस, त एव मम
परमाणव इित चेत्, न ; थूलसूतारतयमेण अा
परमकारणानाशाेपपेः — यथा पृथवी णुकापेया
थूलतमा वतभूताप वनयित, ततः सूं सूतरं च
पृथयेकजातीयकं वनयित, तताे णुकम्, तथा परमाणवाेऽप
पृथयेकजातीयकवानयेयुः । वनयताेऽयवयववभागेनैव
वनयतीित चेत्, नायं दाेषः ; यताे घृतकाठयवलयनवदप

वनाशाेपपमवाेचाम — यथा ह
घृतसवणादनामवभयमानावयवानामयसंयाेगात्
वभावापया काठयवनाशाे भवित, एवं परमाणूनामप
परमकारणभावापया मूयादवनाशाे भवयित । तथा
कायाराेऽप नावयवसंयाेगेनैव केवले न भवित,
ीरजलादनामतरेणायवयवसंयाेगातरं
दधहमादकायारदशनात् ।
तदेवमसारतरतकसधवादरकारणुितववाितवणै
शैमवादभरपरगृहीतवादयतमेवानपेा
अपरमाणुकारणवादे काया ेयाेथभरित वाशेषः ॥१७
॥
५६. समदु ायािधकरणम्
189. समुदाय उभयहेतुकेऽिप तदप्राि�ः ॥२।२।१८॥
वैशेषकरााताे दुयुयाेगाेदवराेधाछापरहा
नापेतय इयुम् ; साेऽधवैनाशक इित
वैनाशकवसायासववैनाशकरााताे नतरामपेतय
इतीदमदानीमुपपादयामः । स च बकारः,

ितपभेदानेयभेदाा ; तैते याे वादनाे भवत —
केचसवातववादनः ; केचानातवमावादनः ; अये
पुनः सवशूयववादन इित । त ये सवातववादनाे
बामातरं च ववयुपगछत, भूतं भाैितकं च, चं चैं च,
तांतावितूमः । त भूतं पृथवीधावादयः, भाैितकं
पादयरादय, चतये च पृथयादपरमाणवः
खरेहाेणेरणवभावाः, ते पृथयादभावेन संहयते — इित
मयते ; तथा पवानवेदनासंासंकारसंकाः पकधाः,
तेऽययां सवयवहारापदभावेन संहयते — इित मयते
॥
तेदमभधीयते — याेऽयमुभयहेतक उभयकारः समुदायः
परे षामभेतः — अणुहेतक भूतभाैितकसंहितपः,
कधहेतक पकधीपः — तभयहेतकेऽप
समुदायेऽभेयमाणे, तदािः यात् — समुदायाािः
समुदायभावानुपपरयथः । कुतः ? समुदायनामचेतनवात्,
चाभवलनय च समुदायसधीनवात्, अयय च
कयचेतनय भाेुः शासतवा थरय

संहतरनयुपगमात्, िनरपेवृययुपगमे च
वृयनुपरमसात्,
अाशययाययवानयवायामिनयवात्,
णकवायुपगमा िनयापारवावृयनुपपेः ।
तासमुदायानुपपः ; समुदायानुपपाै च तदाया
लाेकयाा ल येत ॥१८ ॥
190. इतरेतरप्रत्ययत्वािदित चेन्नोत्पि�मात्रिनिम�त्वात्
॥२।२।१९॥
यप भाेा शासता वा केतनः संहता थराे
नायुपगयते, तथायवादनामतरे तरकारणवादुपपते
लाेकयाा ; तयां चाेपपमानायां न कदपरमपेतयमत
; ते चावादयः — अवा संकारः वानं नाम पं
षडायतनं पशः वेदना तृणा उपादानं भवः जाितः जरा मरणं
शाेकः परदेवना दुःखं दुमनता — इयेवंजातीयका
इतरे तरहेतकाः साैगते समये चसंा िनदाः,
चपताः ; सवेषामययमवादकलापाेऽयायेयः ;
तदेवमवादकलापे परपरिनमनैमकभावेन

घटयवदिनशमावतमानेऽथा उपपः सात इित चेत्, त
। कात् ? उपमािनमवात् — भवेदप
ु पः सातः,
यद सातय कममवगयेत ; न ववगयते ; यत
इतरे तरययवेऽयवादनां पूवपूवम्
उराेरयाेपमािनमं भवत् भवेत्, न त साताेपेः
कमं सवित । नववादभरथादायते सात
इयुम् ; अाेयते — यद तावदयमभायः — अवादयः
सातमतरे णाानमलभमाना अपेते सातमित, तततय
सातय कमं वयम् ; त
िनयेवयणुवयुगयमानेवायायभूतेषु च भाेृषु सस न
सवतीयुं वैशेषकपरायाम् ; कम पुनः
णकेवयणुषु भाेृरहतेवायायशूयेषु वायुपगयमानेषु
सवेत् । अथायमभायः — अवादय एव सातय
िनममित, कथं तमेवायाानं लभमानातयैव िनमं
युः । अथ मयसे — साता एवानादाै संसारे
सतयानुवतते, तदायाावादय इित, तदप
सातासंघातातरमुपमानं िनयमेन वा सशमेवाेपेत,

अिनयमेन वा सशं वसशं वाेपेत ; िनयमायुपगमे
मनुयपुलय देवितययाेिननारकायभावः ायात् ;
अिनयमायुपगमेऽप मनुयपुलः कदाचणेन हती भूवा
देवाे वा पुनमनुयाे वा भवेदित ायात् ;
उभयमययुपगमवम् । अप च याेगाथः सातः यात्,
स जीवाे नात थराे भाेा इित तवायुपगमः ; तत भाेगाे
भाेगाथ एव, स नायेन ाथनीयः ; तथा माेाे माेाथ एवेित
मुमुणा नायेन भवतयम् ; अयेन चेायेताेभयम्,
भाेगमाेकालावथायना तेन भवतयम् ; अवथायवे
णकवायुपगमवराेधः ।
तादतरे तराेपमािनमवमवादनां यद भवेत्, भवत
नाम ; न त सातः सयेत,् भाेभावात् — इयभायः ॥१९
॥
191. उ�रोत्पादे च पूवर्िनरोधात् ॥२।२।२०॥
उमेतत् — अवादनामुपमािनमवा
सातसरतीित ; तदप त उपमािनमवं न
सवतीतीदमदानीमुपपाते । णभवादनाेऽयमयुपगमः —

उरणे उपमाने पूवः णाे िनयत इित ; न
चैवमयुपगछता पूवाेरयाेः णयाेहेतफलभावः शते
सपादयतम्, िनयमानय िनय वा
पूवणयाभावतवादुरणहेतवानुपपेः ; अथ भावभूतः
परिनपावथः पूवण उरणय हेतरयभायः, तथाप
नाेपपते, भावभूतय पुनयापारकपनायां
णातरसबधसात् ; अथ भाव एवाय यापार
इयभायः, तथाप नैवाेपपते, हेतवभावानुपरय
फलयाेपयसवात् ; वभावाेपरागायुपगमे च, हेतवभावय
फलकालावथायवे सित, णभायुपगमयागसः ; वनैव
वा वभावाेपरागेण हेतफलभावमयुपगछतः सव
ताेरितसः । अप चाेपादिनराेधाै नाम वतनः वपमेव
वा याताम्, अवथातरं वा, ववतरमेव वा — सवथाप
नाेपपते ; यद तावतनः वपमेवाेपादिनराेधाै याताम्,
तताे वतशद उपादिनराेधशदाै च पयायाः ायुः ; अथात
कशेष इित मयेत — उपादिनराेधशदायां मयवितनाे
वतन अाताये अवथे अभलयेते इित,

एवमयातमयणयसबधवातनः
णकवायुपगमहािनः ; अथायतयितरावेवाेपादिनराेधाै
वतनः याताम् — अमहषवत्, तताे वत
उपादिनराेधायामसंपृमित वतनः शातवसः ; यद च
दशनादशने वतन उपादिनराेधाै याताम्, एवमप ृ धमाै ताै
न वतधमावित वतनः शातवस एव । तादयसतं
साैगतं मतम् ॥२० ॥
192. असित प्रित�ोपरोधो यौगपद्यमन्यथा ॥२।२।२१॥
णभवादे पूवणाे िनराेधतवााेरय णय
हेतभवतीयुम् ; अथासयेव हेताै फलाेपं ूयात्, ततः
िताेपराेधः यात् — चतवधाहेतूतीय चचैा उपत
इतीयं िता हीयेत ; िनहेतकायां चाेपावितबधासव
सवाेपेत । अथाेरणाेपयावावदवितते पूवण इित
ूयात्, तताे याैगपं हेतफलयाेः यात् ; तथाप िताेपराेध
एव यात् — णकाः सवे संकारा इतीयं िताेपयेत
॥२१ ॥

193. प्रितसंख्याऽप्रितसंख्यािनरोधाप्राि�रिवच्छे दात्
॥२।२।२२॥
अप च वैनाशकाः कपयत — बुबाेयं
यादयसंकृतं णकं चेित ; तदप च यम् —
ितसंयाितसंयािनराेधाै अाकाशं चेयाचते ; यमप चैतत्
अवत अभावमां िनपायमित मयते ; बुपूवकः कल
वनाशाे भावानां ितसंयािनराेधाे नाम भायते ;
तपरताेऽितसंयािनराेधः ; अावरणाभावमामाकाशमित ।
तेषामाकाशं परतायायायित ; िनराेधयमदानीं याचे
— ितसंयाितसंयािनराेधयाेः अािरसव इयथः ।
कात् ? अवछे दात् — एताै ह ितसंयाितसंयािनराेधाै
सतानगाेचराै वा याताम्, भावगाेचराै वा ; न
तावसतानगाेचराै सवतः, सवेवप सतानेषु
सतािननामवछेन हेतफलभावेन सतानवछे दयासवात्
; नाप भावगाेचराै सवतः — न ह भावानां िनरवयाे
िनपायाे वनाशः सवित, सवावयवथास
यभानबले नावयवछे ददशनात्,

अपयभानावयवथास च
ृ ेनावयवछे देनायाप
तदनुमानात् । तापरपरकपतय िनराेधययानुपपः
॥२२ ॥
194. उभयथा च दोषात् ॥२।२।२३॥
याेऽयमवादिनराेधः ितसंयािनराेधातःपाती
परपरकपतः, स सयानाा सपरकरायात् ; वयमेव
वा — पूववकपे िनहेतकवनाशायुपगमहािनसः ;
उरंत मागाेपदेशानथसः । एवमुभयथाप
दाेषसादसमसमदं दशनम् ॥२३ ॥
195. आकाशे चािवशेषात् ॥२।२।२४॥
य तेषामेवाभेतं िनराेधयमाकाशं च िनपायमित —
त िनराेधयय िनपायवं पुरताराकृतम् ;
अाकाशयेदानीं िनरायते । अाकाशे चायुाे
िनपायवायुपगमः, ितसंयाितसंयािनराेधयाेरव
वतवितपेरवशेषात् । अागमामायाावत् ‘अान
अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इयादुितय अाकाशय
च वतवसः । वितपाित त शदगुणानुमेयवं

वयम् — गधादनां गुणानां पृथयादववायवदशनात् ।
अप च अावरणाभावमामाकाशमछताम्, एकसपणे
पतयावरणय
वमानवासपणातरयाेपसताेऽनवकाशवसः ;
यावरणाभावत पितयतीित चेत् — येनावरणाभावाे
वशेयते, तह वतभूतमेवाकाशं यात्, न अावरणाभावमाम्
; अप च अावरणाभावमामाकाशं मयमानय साैगतय
वायुपगमवराेधः सयेत ; साैगते ह समये ‘पृथवी भगवः
कंसया’ इयितवचनवाहे पृथयादनामते ‘वायुः
कंसयः’ इयय य ितवचनं भवित —
‘वायुराकाशसयः’ इित ; तदाकाशयावतवे न समसं
यात् ; तादययुमाकाशयावतवम् । अप च
िनराेधयमाकाशं च यमयेतपायमवत िनयं चेित
वितषम् ; न वतनाे िनयवमिनयवं वा सवित,
ववायवामधमयवहारय ; धमधमभावे ह
घटादवतवमेव यात्, न िनपायवम् ॥२४ ॥
196. अनुस्मृते� ॥२।२।२५॥
अप च वैनाशकः सवय वतनः णकतामयुपयन्
उपलधुरप णकतामयुपेयात् ; न च सा सवित ;
अनुृतेः — अनुभवम् उपलधमनूपमानं रणमेव
अनुृितः ; सा चाेपलयेककतृका सती सवित,
पुषातराेपलधवषये पुषातरय ृयदशनात् ; कथं ह
‘अहमदाेऽाम् — इदं पयाम’ इित च
पूवाेरदशयेकसित ययः यात् । अप च
दशनरणयाेः कतयेकयः यभाययः सवय
लाेकय सः — ‘अहमदाेऽाम् — इदं पयाम’ इित ;
यद ह तयाेभः कता यात्, ततः ‘अहं राम —
अाीदयः’ इित तीयात् ; न वेवं येित कत् ; यैवं
ययत दशनरणयाेभमेव कतारं सवलाेकाेऽवगछित —
‘रायहम् — असावदाेऽाीत्’ इित ; इह त
‘अहमदाेऽाम्’ इित दशनरणयाेवैनाशकाेऽयाानमेवैकं
कतारमवगछित ; न ‘नाहम्’ इयानाे दशनं िनवृं िनते
— यथा अरनुणाेऽकाश इित वा । तैवं सयेकय
दशनरणलणणयसबधे णकवायुपगमहािनरपरहाया

वैनाशकय यात् । तथा अनतरामनतरामान एव ितपं
यभजानेककतृकाम् अा उमादुासात्, अतीता
ितपीः अा जन अाैककतृकाः ितसदधानः, कथं
णभवाद वैनाशकाे नापपेत ? स यद ूयात्
सायादेतसपयत इित, तं ितूयात् — तेनेदं सशमित
यायवासायय, णभवादनः
सशयाेयाेवतनाेह
 ीतरेकयाभावात्, सायिनमं
ितसधानमित मयालाप एव यात् ; याेपूवाेरयाेः
णयाेः सायय हीतैकः, तथा सयेकय
णयावथानाणकविता पीड ेत ; ‘तेनेदं सशम्’ इित
ययातरमेवेदम्, न पूवाेरणयहणिनममित चेत्, न ;
तेन इदम् इित भपदाथाेपादानात् ; ययातरमेव
चेसायवषयं यात्, ‘तेनेदं सशम्’ इित
वायाेगाेऽनथकः यात्, सायम् इयेव याेगः ायात् ।
यदा ह लाेकसः पदाथः परकैन परगृते, तदा
वपसः परपदाेषाे वा उभयमयुयमानं
परकाणामान यथाथवेन न बुसतानमाराेहित ।

एवमेवैषाेऽथः इित िनतं यत्, तदेव वयम् ;
तताेऽयदुयमानं बलापवमानः केवलं यापयेत् । न
चायं सायासंयवहाराे युः ; तावावगमात्,
तसशभावानवगमा । भवेदप कदाचावतिन
वलसवात् ‘तदेवेदं यात्, तसशं वा’ इित सदेहः ;
उपलधर त सदेहाेऽप न कदाचवित — ‘स एवाहं यां
तसशाे वा’ इित, ‘य एवाहं पूवेुरां स एवाहम राम’
इित िनततावाेपलात् । तादयनुपपाे वैनाशकसमयः
॥२५ ॥
197. नासतोऽ��त्वात् ॥२।२।२६॥
इतानुपपाे वैनाशकसमयः, यतः
थरमनुयायकारणमनयुपगछताम्
अभावाावाेपरयेतदापेत ; दशयत चाभावाावाेपम्
— ‘नानुपमृ ादुभावात्’ इित ; वना कल बीजादुर
उपते, तथा वनाीराध, मृपडा घटः ;
कूटथाेकारणाकायमुपेत, अवशेषासव सवत उपेत ;
तादभावतेयाे

बीजादयाेऽुरादनामुपमानवादभावाावाेपः — इित
मयते । तेदमुयते — ‘नासताेऽवात्’ इित । नाभावााव
उपते ; यभावााव उपेत,
अभाववावशेषाकारणवशेषायुपगमाेऽनथकः यात् ; न ह,
बीजादनामुपमृदतानां याेऽभावतयाभावय शशवषाणादनां
च, िनःवभाववावशेषादभाववे कशेषाेऽत ; येन,
बीजादेवाुराे जायते ीरादेव दध — इयेवंजातीयकः
कारणवशेषायुपगमाेऽथवायात् ; िनवशेषय वभावय
कारणवायुपगमे शशवषाणादयाेऽयुरादयाे जायेरन् ; न
चैवं यते ; यद पुनरभावयाप वशेषाेऽयुपगयेत —
उपलादनामव नीलवादः, तताे वशेषववादेवाभावय
भाववमुपलादवसयेत ; नायभावः कयचदुपहेतः
यात्, अभाववादेव, शशवषाणादवत् ; अभावा
भावाेपावभावावतमेव सव काय यात् ; न चैवं यते,
सवय च वतनः वेन वेन पेण भावानैवाेपलयमानवात्
; न च मृदवताः शरावादयाे भावातवादवकाराः
केनचदयुपगयते ; मृकारानेव त मृदवताावान् लाेकः

येित । यूम् — वपाेपमदमतरे ण कयचकूटथय
वतनः कारणवानुपपेरभावाावाेपभवतमहतीित,
त
ु म्, थरवभावानामेव सवणादनां यभायमानानां
चकादकारणभावदशनात् ; येवप बीजादषु वपाेपमदाे
लयते, तेवप नासावुपमृमाना पूवावथा उरावथायाः
कारणमयुपगयते, अनुपमृमानानामेवानुयायनां
बीजावयवानामुरादकारणभावायुपगमात् । तादसः
शशवषाणादयः सदुपयदशनात्, स सवणादयः
सदुपदशनात्, अनुपपाेऽयमभावाावाेपययुपगमः । अप
च चतभचैा उपते परमाणुय भूतभाैितकलणः
समुदाय उपते — इययुपगय, पुनरभावाावाेपं
कपयरयुपगतमपवानैवैनाशकैः सवाे लाेक अाकुलयते
॥२६ ॥
198. उदासीनानामिप चैवं िसिद्धः ॥२।२।२७॥
यद चाभावाावाेपरयुपगयेत, एवं
सयुदासीनानामनीहमानानामप जनानामभमतसः यात्,
अभावय सलभवात् । कृषीवलय ेकमययतमानयाप

सयिनपः यात् ; कुलालय च
मृसंयायामयतमानयाप अमाेपः ; ततवाययाप
ततूनतवानयाप तवानयेव वलाभः ; वगापवगयाे न
ककथसमीहेत । न चैतुयते अयुपगयते वा केनचत्
। तादनुपपाेऽयमभावाावाेपययुपगमः ॥२७ ॥
५७. अभावािधकरणम्
199. नाभाव उपलब्धेः ॥२।२।२८॥
एवं बााथवादमाय समुदायाायादषु दूषणेषूावतेषु
वानवाद बाै इदानीं यवितते — केषाकल वनेयानां
बाे वतयभिनवेशमालय तदनुराेधेन बााथवादयेयं
वरचता । नासाै सगताभायः । तय त वानैककधवाद
एवाभेतः । तं वानवादे बुाढे न पेणातथ एव
माणमेयफलयवहारः सव उपपते, सयप बाेऽथे
बुाराेहमतरे ण माणादयवहारानवतारात् । कथं पुनरवगयते
— अतथ एवायं सवयवहारः, न वानयितराे
बााेऽथाेऽतीित ? तदसवादयाह — स ह
बााेऽथाेऽयुपगयमानः परमाणवाे वा युः, तसमूहा वा

तादयः युः ; त न तावपरमाणवः
तादययपरछे ा भवतमहत,
परमावाभासानानुपपेः ; नाप तसमूहाः तादयः, तेषां
परमाणुयाेऽयवानयवायां िनपयतमशवात् । एवं
जायादनप याचीत । अप च अनुभवमाेण
साधारणानाे ानय जायमानय याेऽयं ितवषयं पपातः
— तानं कुड ानं घटानं पटानमित, नासाै
ानगतवशेषमतरे णाेपपत इयवयं वषयसायं
ानयाकतयम् ; अकृते च तवषयाकारय
ानेनैवाववादपाथका बााथसावकपना । अप च
सहाेपलिनयमादभेदाे वषयवानयाेरापतित ; न
नयाेरेकयानुपलेऽययाेपलाेऽत ; न चैतवभावववेके
युम्, ितबधकारणाभावात् ; तादयथाभावः ।
वादवेदं यम् — यथा ह
वमायामरयुदकगधवनगरादयया वनैव बाेनाथेन
ााहकाकारा भवत ; एवं जागरतगाेचरा अप
तादयया भवतमहतीयवगयते, ययवावशेषात् ।

कथं पुनरसित बााथे ययवैचयमुपपते ?
वासनावैचयादयाह — अनादाै ह संसारे बीजाुरवानानां
वासनानां चायाेयिनमनैमकभावेन वैचयं न
वितषयते ; अप च अवययितरे कायां वासनािनममेव
ानवैचयमयवगयते, वादवतरे णायथ वासनािनमय
ानवैचयय उभायामयावायामयुपगयमानवात्, अतरे ण
त वासनामथिनमय ानवैचतयय मया
अनयुपगयमानवात् ; तादयभावाे बााथयेित । एवं ाे
ूमः —
नाभाव उपलधेरित । न खवभावाे बायाथयायवसातं
शते । कात् ? उपलधेः — उपलयते ह ितययं
बााेऽथः — तः कुड ं घटः पट इित ; न
चाेपलयमानयैवाभावाे भवतमहित ; यथा ह क
ु ानाे
भुजसायायां तृाै वयमनुभूयमानायामेवं ूयात् — ‘नाहं भुे
न वा तृयाम’ इित — तदयसकषेण वयमुपलभमान
एव बामथम्, ‘नाहमुपलभे न च साेऽत’ इित वन्,
कथमुपादेयवचनः यात् । ननु नाहमेवं वीम — ‘न

कदथमुपलभे’ इित ; कं त ‘उपलधयितरं नाेपलभे’
इित वीम ; बाढमेवं वीष िनरुशवाे तडय, न त
युुपेतं वीष, यत उपलधयितरे काेऽप
बलादथयायुपगतयः, उपलधेरेव ; न ह कदुपलधमेव
तः कुड ं चेयुपलभते ; उपलधवषयवेनव
ै त
तकुड ादसवे लाैकका उपलभते । अत एवमेव सवे
लाैकका उपलभते, यत् याचाणा अप बामथम्
एवमाचते — ‘यदतेयपं तहवदवभासते’ इित — तेऽप
ह सवलाेकसां बहरवभासमानां संवदं ितलभमानाः,
यायातकामा बामथम्, ‘बहवत्’ इित वकारं कुवत ;
इतरथा ह कात् ‘बहवत्’ इित ूयुः ; न ह ‘वणुमाे
वयापुवदवभासते’ इित कदाचीत ; तात् यथानुभवं
तवम् अयुपगछः बहरे वावभासते इित युम्
अयुपगतम्, न त बहवत् अवभासत इित । ननु
बायाथयासवात् बहवदवभासते इययवसतम् ; नायं
साधुरयवसायः, यतः माणवृयवृपूवकाै
सवासवाववधायेत,े न पुनः सवासवपूवके

माणवृयवृी ; य यादनामयतमेनाप
माणेनाेपलयते, तसवित ; यु न केनचदप
माणेनाेपलयते, त सवित ; इह त यथावं सवै रेव
माणैबााेऽथ उपलयमानः कथं यितरे कायितरे कादवकपैन
सवतीयुयेत — उपलधेरेव । न च ानय
वषयसायाषयनाशाे भवित, असित वषये
वषयसायानुपपेः, बहपलधे वषयय ; अत एव
सहाेपलिनयमाेऽप ययवषययाेपायाेपेयभावहेतकः, न
अभेदहेतकः — इययुपगतयम् । अप च घटानं
पटानमित वशेषणयाेरेव घटपटयाेभेदः, न वशेयय ानय
— यथा शाे गाैः कृणाे गाैरित शाैकाययाेरेव भेदः, न
गाेवय । ायां च भेद एकय साे भवित, एका याेः
; तादथानयाेभद
े ः ; तथा घटदशनं घटरणमयाप
ितपयम् ; अाप ह वशेययाेरेव दशनरणयाेभेदः, न
वशेषणय घटय — यथा ीरगधः ीररस इित
वशेययाेरेव गधरसयाेभेदः, न वशेषणय ीरय, तत् ।
अप च याेवानयाेः पूवाेरकालयाेः वसंवेदनेनैव उपीणयाेः

इतरे तरााहकवानुपपः ; तत — वानभेदिता
णकवादधमिता
वलणसामायलणवायवासकवावाेपवसदसमबधमाे
ादिता वशागताः — ता हीयेरन् । कायत् —
वानं वानमययुपगछता, बााेऽथः तः
कुड मयेवंजातीयकः काायुपगयत इित वयम् ।
वानमनुभूयत इित चेत्, बााेऽयथाेऽनुभूयत एवेित
युमयुपगतम् ; अथ वानं
काशाकवादपववयमेवानुभूयते, न तथा बााेऽयथ
इित चेत् — अयतवां वािन यामयुपगछस —
अराानं दहतीितवत् ; अवं त लाेकसम् —
वायितरेन वानेन बााेऽथाेऽनुभूयत इित नेछस ;
अहाे पाडयं महशतम् ; न चाथायितरमप वानं
वयमेवानुभूयते, वािन यावराेधादेव । ननु वानय
वपयितरावे, तदययेन ां तदययेन —
इयनवथा ााेित ; अप च दपवदवभासाकवाानय
ानातरं कपयतः समवादवभायावभासकभावानुपपेः

कपनानथमित तदुभयमयसत्, वानहणमा एव
वानसाणाे हणाकाानुपादादनवथाशानुपपेः,
सायययाे वभाववैषयादुपलपलयभावाेपपेः,
वयंसय च साणाेऽयायेयवात् । कायत् —
दपवानमवभासकातरिनरपें वयमेव थते — इित
वता अमाणगयं वानमनवगतृकमयुं यात् —
शलाघनमयथदपसहथनवत् ; बाढमेवम् —
अनुभवपवाु वानयेाे नः पवया अनुायत इित
चेत्, न ; अययावगतःसाधनय दपादथनदशनात् ;
अताे वानयायवभायवावशेषासयेवायवगतर
थनं दपवदयवगयते । साणाेऽवगतः
वयंसतामुपपता, वयं थते वानम् इयेष एव मम
पवया वाचाेयुतरे णात इित चेत्, न ;
वानयाेपवंसानेकवादवशेषववायुपगमात् ; अतः
दपवानयाप यितरावगयवमाभः साधतम्
॥२८ ॥
200. वैधम्यार्च्च न स्वप्नािदवत् ॥२।२।२९॥
यदुं बााथापलापना — वादययवागरतगाेचरा
अप तादयया वनैव बाेनाथेन भवेयुः,
ययवावशेषादित, तितवयम् ; अाेयते — न
वादययवायया भवतमहत । कात् ? वैधयात्
— वैधय ह भवित वजागरतयाेः । कं पुनवैधयम् ?
बाधाबाधावित ूमः — बायते ह वाेपलधं वत ितबुय
— मया मयाेपलधाे महाजनसमागम इित, न त मम
महाजनसमागमः, िनालानं त मे मनाे बभूव, तेनैषा
ातभूवेित ; एवं मायादवप भवित यथायथं बाधः ; नैवं
जागरताेपलधं वत तादकं कयादयवथायां बायते ।
अप च ृितरे षा, यवदशनम् ; उपलधत जागरतदशनम्
; ृयुपलयाे यमतरं वयमनुभूयते
अथवयाेगसयाेगाकम् — इं पुं राम, नाेपलभे,
उपलधुमछामीित । तैवं सित न शते वुम् — मया
जागरताेपलधः, उपलधवात्, वाेपलधवदित —
उभयाेरतरं वयमनुभवता ; न च वानुभवापलापः
ामािनभयुः कतम् । अप च

अनुभववराेधसाागरतययानां वताे िनरालबनतां
वुमशवता वययसाधयाुमयते ; न च, याे यय
वताे धमाे न सवित साेऽयय साधयाय सवयित ;
न णाेऽनुभूयमान उदकसाधयाछताे भवयित ; दशतं
त वैधय वजागरतयाेः ॥२९ ॥
201. न भावोऽनुपलब्धेः ॥२।२।३०॥
यदयुम् — वनायथेन
 ानवैचयं
वासनावैचयादेवावकपत इित, तितवयम् ; अाेयते —
न भावाे वासनानामुपपते, वपेऽनुपलधेबाानामथानाम् ;
अथाेपलधिनमा ह यथ नानापा वासना भवत ।
अनुपलयमानेषु वथेषु कंिनमा वचा वासना भवेयुः ?
अनादवेऽयधपरपरायायेनाितैवानवथा यवहारवलाेपनी
यात्, नाभायसः ;
यावयवययितरे कावथापलापनाेपयताै — वासनािनममेवेदं
ानजातं नाथिनममित, तावयेवं सित युाै याै, वना
अथाेपलया वासनानुपपेः । अप च वनाप
वासनाभरथाेपलयुपगमात्, वना वथाेपलया

वासनाेपयनयुपगमात् अथसावमेवावययितरे कावप
ितापयतः । अप च वासना नाम संकारवशेषाः ;
संकारा नायमतरे णावकपते एवं लाेके वात् ; न च
तव वासनायः कदत, माणताेऽनुपलधेः ॥३० ॥
202. �िणकत्वाच्च ॥२।२।३१॥
यदयालयवानं नाम वासनायवेन परकपतम्, तदप
णकवायुपगमादनवथतवपं सत्, वृवानव
वासनानामधकरणं भवतमहित ; न ह
कालयसबधयेकवययसित कूटथे वा सवाथदशिन
देशकालिनमापेवासनाधीनृितितसधानादयवहारः
सवित ; थरवपवे वालयवानय सातहािनः ।
अप च वानवादेऽप णकवायुपगमय समानवात्, यािन
बााथवादे णकविनबधनािन दूषणायुावतािन —
‘उराेपादे च पूविनराेधात्’ इयेवमादिन,
तानीहायनुसधातयािन । एवमेताै ावप वैनाशकपाै
िनराकृताै — बााथवादपाे वानवादप ;
शूयवादपत सवमाणवितष इित तराकरणाय नादरः

यते । न यं सवमाणसाे
लाेकयवहाराेऽयवमनधगय शतेऽपाेतम्, अपवादाभावे
उसगसेः ॥३१ ॥
203. सवर्थानुपप�े� ॥२।२।३२॥
कं बना ? सवकारे ण — यथा यथायं वैनाशकसमय
उपपमवाय परयते तथा तथा — सकताकूपवदयत एव
; न कादयाेपपं पयामः ; अतानुपपाे
वैनाशकतयवहारः । अप च
बााथवानशूयवादयमतरे तरवमुपदशता सगतेन
पीकृतमानाेऽसबलापवम्, ेषाे वा जास —
वाथितपया वमुेयुरमाः जा इित ।
सवथायनादरणीयाेऽयं सगतसमयः ेयकामैरयभायः ॥३२
॥
५८. एकिस्मन्नसम्भवािधकरणम्
204. नैकिस्मन्नसम्भवात् ॥२।२।३३॥
िनरतः सगतसमयः ; ववसनसमय इदानीं िनरयते ।
स चैषां पदाथाः सताः —

जीवाजीवावसंवरिनजरबधमाेा नाम ; संेपतत ावेव
पदाथाै जीवाजीवायाै, यथायाेगं तयाेरेवेतरातभावात् — इित
मयते । तयाेरममपरं पमाचते, पातकाया नाम —
जीवातकायः पुलातकायाे धमातकायाेऽधमातकाय
अाकाशातकायेित ।
सवेषामयेषामवातरभेदाबवधावसमयपरकपतावणयत
। सव चेमं सभनयं नाम यायमवतारयत — यादत,
याात, यादत च नात च, यादवयः, यादत
चावय, याात चावय, यादत च नात
चावयेित ; एवमेवैकविनयवादवपीमं सभनयं
याेजयत ॥
अाचहे — नायमयुपगमाे यु इित । कुतः ?
एकसवात् । न ेकधमण
युगपसदसवादवधमसमावेशः सवित, शीताेणवत् ; य
एते सपदाथा िनधारता एतावत एवंपाेित, ते तथैव वा
युः, नैव वा तथा युः ; इतरथा ह, तथा वा युरतथा
वेयिनधारतपं ानं संशयानवदमाणमेव यात् ।

नवनेकाकं ववित िनधारतपमेव ानमुपमानं
संशयानवामाणं भवतमहित ; नेित ूमः — िनरुशं
नेकातवं सववतषु ितजानानय िनधारणयाप
वतवावशेषात्, ‘यादत याात’
इयादवकपाेपिनपातादिनधारणाकतैव यात् ; एवं
िनधारयतिनधारणफलय च यापेऽतता, या पे
नाततेित । एवं सित कथं माणभूतः सन् तीथकरः
माणमेयमातृमितविनधारतास उपदेुं शयात् ? कथं
वा तदभायानुसारणतदुपदेऽथेऽिनधारतपे वतेरन् ?
एेकातकफलविनधारणे ह सित तसाधनानुानाय सवाे
लाेकाेऽनाकुलः वतते, नायथा ; अतािनधारताथ शां
णयन् माेवदनुपादेयवचनः यात् । तथा
पानामतकायानां पवसंया ‘अत वा नात वा’ इित
वकयमाना, याावदेकपे, पातरे त न यात् —
इयताे यूनसंयावमधकसंयावं वा ायात् । न चैषां
पदाथानामवयवं सवित ; अवयाेाेयेरन् ; उयते
चावयाेित वितषम् ; उयमाना तथैवावधायते

नावधायत इित च । तथा तदवधारणफलं सयदशनमत वा
नात वा — एवं तपरतमसयदशनमयत वा नात वा
— इित लपन् माेपयैव यात्, न यायतयपय
। वगापवगयाे पे भावः पे चाभावः, तथा पे िनयता
पे चािनयता — इयनवधारणायां वृयनुपपः ।
अनादसजीवभृतीनां च
वशाावधृतवभावानामयथावधृतवभाववसः । एवं
जीवादषु पदाथेवेकधमण
सवासवयाेवयाेधमयाेरसवात्, सवे
चैकधमेऽसवय धमातरयासवात्, असवे चैवं
सवयासवात्, असतमदमाहतं मतम् ।
एतेनैकानेकिनयािनययितरायितरानेकातायुपगमा
िनराकृता मतयाः । यु पुलसंकेयाेऽणुयः साताः
सवतीित कपयत, तपूवेणैवाणुवादिनराकरणेन िनराकृतं
भवतीयताे न पृथराकरणाय ययते ॥३३ ॥
205. एवं चात्माकात्स्न्यर्म् ॥२।२।३४॥

यथैकधमण वधमासवाे दाेषः याादे सः,
एवमानाेऽप जीवय अकायमपराे दाेषः सयेत । कथम्
? शररपरमाणाे ह जीव इयाहता मयते ;
शररपरमाणतायां च सयाम्, अकृाेऽसवगतः परछ
अाेयताे घटादवदिनयवमानः सयेत ; शरराणां
चानवथतपरमाणवात् मनुयजीवाे मनुयशररपरमाणाे भूवा
पुनः केनचकमवपाकेन हतज ावन् न कृं
हतशररं यायात् ; पुकाज च ावन् न कृः
पुकाशररे संमीयेत ; समान एष एकप जिन
काैमारयाैवनथावरे षु दाेषः । यादेतत् — अनतावयवाे जीवः,
तय त एवावयवा अपे शररे सुचेयुः ; महित च
वकसेयुरित । तेषां पुनरनतानां जीवावयवानां समानदेशवं
ितहयते वा, न वेित वयम् ; ितघाते तावत् नानतावयवाः
परछे देशे संमीयेरन् ; अितघातेऽयेकावयवदेशवाेपपेः
सवेषामवयवानां थमानुपपेजीवयाणुमावसः यात् ;
अप च शररमापरछानां जीवावयवानामानयं
नाेेतमप शम् ॥३४ ॥

अथ पयायेण बृहछररितपाै केचीवावयवा
उपगछत, तनुशररितपाै च केचदपगछतीयुयेत ;
तायुयते —
206. न च पयार्यादप्यिवरोधो िवकारािदभ्यः ॥२।२।३५॥
न च पयायेणायवयवाेपगमापगमायामेतेहपरमाणवं
जीवयावराेधेनाेपपादयतं शते । कुतः ?
वकाराददाेषसात् — अवयवाेपगमापगमायां
िनशमापूयमाणयापीयमाणय च जीवय वयाववं
तावदपरहायम् ; वयाववे च चमादवदिनयवं सयेत ;
तत बधमाेायुपगमाे बायेत — कमाकपरवेतय
जीवय अलाबूवसंसारसागरे िनमय बधनाेछे दादूवगामवं
भवतीित । कायत् — अागछतामपगछतां च
अवयवानामागमापायधमववादेव अनावं शररादवत् ;
ततावथतः कदवयव अाेित यात् ; न च स िनपयतं
शते — अयमसावित । कायत् — अागछतैते
जीवावयवाः कुतः ादुभवत, अपगछत  वा लयत इित
वयम् ; न ह भूतेयः ादुभवेयुः, भूतेषु च िनलयेरन्,

अभाैितकवाीवय ; नाप कदयः साधारणाेऽसाधारणाे वा
जीवानामवयवाधाराे िनयते, माणाभावात् । कायत् —
अनवधृतवपैवं सित अाा यात्, अागछतामपगछतां च
अवयवानामिनयतपरमाणवात् ; अत एवमाददाेषसात् न
पयायेणायवयवाेपगमापगमावान अायतं शेते । अथवा
पूवेण सूेण शररपरमाणयान
उपचतापचतशररातरितपावकायसनारे णािनयतायां
चाेदतायाम्, पुनः पयायेण परमाणानवथानेऽप
ाेतःसतानिनयतायायेन अानाे िनयता यात् — यथा
रपटानां वानानवथानेऽप तसतानिनयता,
तसचामप — इयाश, अनेन सूेणाेरमुयते —
सतानय तावदवतवे नैरायवादसः, वतवेऽयानाे
वकाराददाेषसादय पयानुपपरित ॥३५ ॥
207. अन्त्याविस्थते�ोभयिनत्यत्वादिवशेषः ॥२।२।३६॥
अप च अयय माेावथाभावनाे जीवपरमाणय
िनयवमयते जैनैः ;
तपूवयाेरयामयमयाेजीवपरमाणयाेिनयवसादवशेषस

ः यात् ; एकशररपरमाणतैव यात्, न
उपचतापचतशररातरािः । अथवा अयय
जीवपरमाणय अवथतवात् पूवयाेरयवथयाेरवथतपरमाण
एव जीवः यात् ; ततावशेषेण सवदैव अणुमह
 ावा
जीवाेऽयुपगतयः, न शररपरमाणः । अत
साैगतवदाहतमप मतमसतमयुपेतयम् ॥३६ ॥
५९. पत्यिधकरणम्
208. पत्युरसामञ्जस्यात् ॥२।२।३७॥
इदानीं केवलाधाीरकारणवादः ितषयते ।
तकथमवगयते ? ‘कृित िताातानुपराेधात्’ (. सू.
१-४-२३) ‘अभयाेपदेशा’ (. सू. १-४-२४) इय
कृितभावेन अधातृभावेन च उभयवभावयेरय वयमेव
अाचायेण ितापतवात् ; यद
पुनरवशेषेणेरकारणवादमामह ितषयेत,
पूवाेरवराेधााहताभयाहारः सूकार इयेतदापेत ;
तादकृितरधाता केवलं िनमकारणमीरः — इयेष
पाे वेदातवहतैकवितपवात् येना ितषयते ।

सा चेयं वेदबाेरकपना अनेककारा —
केचावसांययाेगयपायाः कपयत —
धानपुषयाेरधाता केवलं िनमकारणमीरः ;
इतरे तरवलणाः धानपुषेरा इित ; माहेरात मयते —
कायकारणयाेगवधदुःखाताः प पदाथाः पशपितनेरे ण
पशपाशवमाेणायाेपदाः ; पशपितरराे िनमकारणमित ;
तथा वैशेषकादयाेऽप केचकथवयानुसारे ण
िनमकारणमीरः — इित वणयत ॥
अत उरमुयते — पयुरसामयादित ; पयुररय
धानपुषयाेरधातृवेन जगकारणवं नाेपपते । कात् ?
असामयात् । कं पुनरसामयम् ? हीनमयमाेमभावेन
ह ाणभेदावदधत ईरय रागेषाददाेषसेः
अदादवदनीरवं सयेत । ाणकमापेवाददाेष इित
चेत्, न ; कमेरयाेः वयवतयतृवे इतरे तरायदाेषसात्
। न, अनादवात्, इित चेत,् न ; वतमानकालवदतीतेवप
काले वतरे तरायदाेषावशेषादधपरपरायायापेः । अप च
‘वतनालणा दाेषाः’ इित यायवसमयः ; न ह

कददाेषयुः वाथे पराथे वा वतमानाे यते ;
वाथयु एव च सवाे जनः पराथेऽप वतत
इयेवमयसामयम्, वाथववादरयानीरवसात् ।
पुषवशेषवायुपगमाेरय, पुषय
चाैदासीयायुपगमादसामयम् ॥३७ ॥
209. सम्बन्धानुपप�े� ॥२।२।३८॥
पुनरयसामयमेव — न ह धानपुषयितर
ईराेऽतरे ण सबधं धानपुषयाेरशता ; न
तावसंयाेगलणः सबधः सवित, धानपुषेराणां
सवगतवारवयववा ; नाप समवायलणः सबधः,
अायायभावािनपणात् ; नाययः ककायगयः सबधः
शते कपयतम,् कायकारणभावयैवाायसवात् ।
वादनः कथमित चेत्, न ; तय
तादायलणसबधाेपपेः ; अप च अागमबले न वाद
कारणादवपं िनपयतीित नावयं तय यथामेव
सवमयुपगतयमित िनयमाेऽत ; परय त ातबले न
कारणादवपं िनपयतः यथामेव

सवमयुपगतयमययमयितशयः । परयाप
सवणीतागमसावात् समानमागमबलमित चेत्, न ;
इतरे तरायसात् — अागमययासववसः
सववययाागमसरित । तादनुपपा
सांययाेगवादनामीरकपना । एवमयावप
वेदबाावीरकपनास यथासवमसामयं याेजयतयम्
॥३८ ॥
210. अिध�ानानुपप�े� ॥२।२।३९॥
इतानुपपताककपरकपतयेरय — स ह
परकयमानः, कुकार इव मृदादिन, धानादयधाय
वतयेत् ; न चैवमुपपते ; न यं पादहीनं च
धानमीरयाधेयं सवित, मृदादवैलयात् ॥३९ ॥
211. करणवच्चेन्न भोगािदभ्यः ॥२।२।४०॥
यादेतत् — यथा करणामं चरादकमयं पादहीनं
च पुषाेऽधितित, एवं धानमीराेऽधायतीित ; तथाप
नाेपपते ; भाेगाददशना करणामय अधतवं गयते ;

न चा भाेगादयाे यते ; करणामसाये च अयुपगयमाने
संसारणामव ईरयाप भाेगादयः सयेरन् ॥
अयथा वा सूयं यायायते — ‘अधानानुपपे’ —
इतानुपपताककपरकपतयेरय ; साधानाे ह
लाेके सशरराे राजा रा येराे यते, न िनरधानः ; अत
त
ृ ातवशेनामीरं कपयतमछतः ईरयाप
कछररं करणायतनं वणयतयं यात् ; न च तणयतं
शते, सृुरकालभाववाछररय, ासृेतदनुपपेः ;
िनरधानवे चेरय वतकवानुपपः, एवं लाेके वात् ।
‘करणवे भाेगादयः’ — अथ लाेकदशनानुसारे ण ईरयाप
ककरणानामायतनं शररं कामेन कयेत — एवमप
नाेपपते ; सशररवे ह सित संसारवाेगादसात्
ईरयायनीरवं सयेत ॥४० ॥
212. अन्तव�वमसवर्�ता वा ॥२।२।४१॥
इतानुपपताककपरकपतयेरय — स ह
सवतैरयुपगयतेऽनत ; अनतं च धानम्, अनता
पुषा मथाे भा अयुपगयते । त सवेनेरे ण धानय

पुषाणामानेया परछेत वा, न वा परछेत ?
उभयथाप दाेषाेऽनुष एव । कथम् ? पूवंतावकपे,
इयापरछवाधानपुषेराणामतववमवयंभाव, एवं
लाेके वात् ; य लाेके इयापरछं वत घटाद,
तदतव
ृ म् — तथा
धानपुषेरयमपीयापरछवादतवयात् ;
संयापरमाणं तावधानपुषेरयपेण परछम् ;
वपपरमाणमप ततमीरे ण परछेत, पुषगता च
महासंया । ततेयापरछानां मये ये संसाराुयते,
तेषां संसाराेऽतवान्, संसारवं च तेषामतवत् ; एवमतरे वप
मेण मुयमानेषु संसारय संसारणां च अतववं यात् ;
धानं च सवकारं पुषाथमीरय अधेयं
संसारवेनाभमतम् । तयतायाम् ईरः कमधितेत् ?
कंवषये वा सवतेरते याताम् ? धानपुषेराणाम्
चैवमतववे सित अादमवसः ; अातववे च
शूयवादसः । अथ मा भूदेष दाेष इयुराे
वकपाेऽयुपगयेत — न धानय पुषाणामान इया

ईरे ण परछत इित ; तत ईरय
सववायुपगमहािनरपराे दाेषः सयेत ।
तादयसतताककपरगृहीत ईरकारणवादः ॥४१ ॥
६०. उत्प�यसम्भवािधकरणम्
213. उत्प�यसम्भवात् ॥२।२।४२॥
येषामकृितरधाता केवलिनमकारणमीराेऽभमतः,
तेषां पः यायातः । येषां पुनः कृिताधाता च
उभयाकं कारणमीराेऽभमतः, तेषां पः यायायते । ननु
ुितसमायणेनायेवंप एवेरः ाधारतः —
कृिताधाता चेित ; ुयनुसारणी च ृितः माणमित
थितः ; तकय हेताेरेष पः याचयासत इित —
उयते — ययेवंजातीयकाेंऽशः समानवा वसंवादगाेचराे
भवित, अत वंशातरं
वसंवादथानमयततयायानायारः ॥
त भागवता मयते — भगवानेवैकाे वासदेवाे
िनरनानवपः परमाथतवम् ; स चतधाानं वभय
िततः — वासदेवयूहपेण, सषणयूहपेण,

ुयूहपेण, अिनयूहपेण च ; वासदेवाे नाम परमाा
उयते ; सषणाे नाम जीवः ; ुाे नाम मनः ; अिनाे
नाम अहंकारः ; तेषां वासदेवः परा कृितः, इतरे सषणादयः
कायम् ; तमथंभूतं परमेरं
भगवतमभगमनाेपादानेयावायाययाेगैवषशतमा ीणेशाे
भगवतमेव ितपत इित । त यावदुयते — याेऽसाै
नारायणः पराेऽयासः परमाा सवाा, स
अानाानमनेकधा यूावथत इित — त िनरायते,
‘स एकधा भवित िधा भवित’ (छा. उ. ७-२६-२)
इयादुितयः परमानाेऽनेकधाभावयाधगतवात् ; यदप
तय
भगवताेऽभगमनादलणमाराधनमजमनयचतयाभेयते,
तदप न ितषयते, ुितृयाेररणधानय सवात् ।
यपुनरदमुयते — वासदेवासषण उपते, सषणा
ुः, ुाािन इित, अ ूमः — न
वासदेवसंकापरमानः सषणसंकय जीवयाेपः
सवित, अिनयवाददाेषसात् ; उपमवे ह जीवय

अिनयवादयाे दाेषाः सयेरन् ; तत नैवाय
भगवािमाेः यात्, कारणााै कायय वलयसात् ;
ितषेधयित च अाचायाे जीवयाेपम् —
‘नााऽुतेिनयवा तायः’ (. सू. २-३-१७) इित ।
तादसतैषा कपना ॥४२ ॥
214. न च कतर्ुः करणम् ॥२।२।४३॥
इतासतैषा कपना — या ह लाेके कतदेवदादेः
करणं पराुपमानं यते ; वणयत च भागवताः
कतजीवासषणसंकाकरणं मनः ुसंकमुपते,
कतृजा तादिनसंकाेऽहंकार उपत इित ; न
चैत
ृ ातमतरे णायवसातं शमः ; न चैवंभूतां ुितमुपलभामहे
॥४३ ॥
215. िव�ानािदभावे वा तदप्रितषेधः ॥२।२।४४॥
अथाप यात् — न चैते सषणादयाे
जीवादभावेनाभेयते — कं तह ? — ईरा एवैते सवे
ानैयशबलवीयतेजाेभरै रै धमैरवता अयुपगयते —
वासदेवा एवैते सवे िनदाेषा िनरधाना िनरवाेित ;

ताायं यथावणत उपयसवाे दाेषः ााेतीित ।
अाेयते — एवमप, तदितषेधः उपयसवयाितषेधः,
ााेयेवायमुपयसवाे दाेषः कारातरे णेयभायः । कथम्
? यद तावदयमभायः — परपरभा एवैते
वासदेवादयवार ईरातयधमाणः, नैषामेकाकवमतीित
— तताेऽनेकेरकपनानथम्, एकेनैवेरे णेरकायसेः ;
सातहािन, भगवानेवैकाे वासदेवः
परमाथतवमययुपगमात् । अथायमभायः — एकयैव
भगवत एते चवाराे यूहातयधमाण इित, तथाप तदवथ
एवाेपयसवः ; न ह वासदेवासषणयाेपः सवित,
सषणा ुय, ुाािनय, अितशयाभावात् ;
भवतयं ह कायकारणयाेरितशयेन, यथा मृटयाेः ; न
सयितशये, काय कारणमयवकपते । न च
परासातभवासदेवादषु एकसवेषु वा
ानैयादतारतयकृतः केदाेऽयुपगयते ; वासदेवा एव
ह सवे यूहा िनवशेषा इयते । न चैते

भगवूहातःसंयायामेवावितेरन्, ादतबपयतय
समतयैव जगताे भगवूहवावगमात् ॥४४ ॥
216. िवप्रितषेधाच्च ॥२।२।४५॥
वितषेध अन् शाे बवध उपलयते —
गुणगुणवकपनाद लणः ; ानैयशबलवीयतेजांस
गुणाः, अाान एवैते भगवताे वासदेवा इयाददशनात् ।
वेदवितषेध भवित — चतषु वेदेषु परं ेयाेऽलवा
शाडय इदं शामधगतवािनयादवेदिनदादशनात् । तात्
असतैषा कपनेित सम् ॥४५ ॥
वेदातेषु त त भथाना उपुतय उपलयते ;
केचदाकाशयाेपमामनत, केच ; तथा
केचायाेपमामनत, केच ; एवं जीवय ाणानां च ;
एवमेव मादारकाेऽप वितषेधः ुयतरे षूपलयते ;
वितषेधा परपाणामनपेतवं थापतम् ;

तवपयाप वितषेधादेवानपेतवमाशेत — इयतः
सववेदातगतसृुयथिनमलवाय परः प अारयते ;
तदथिनमलवे च फलं यथाेाशािनवृरे व । त थमं
तावदाकाशमाय चयते —
६१. िवयदिधकरणम्
217. न िवयदश्रुतेः ॥२।३।१॥
कमयाकाशयाेपरत, उत नातीित । त
तावितपाते — न वयदुतेरित ; न खवाकाशमुपते ।
कात् ? अुतेः — न याेपकरणे वणमत ;
छादाेये ह ‘सदेव साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ.
६-२-१) इित सछदवायं  कृय, ‘तदैत’
‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३) इित च पानां महाभूतानां
मयमं तेज अाद कृवा याणां तेजाेबानामुपः ायते ;
ुित नः माणमतीयाथवानाेपाै ; न च अ
ुितरयाकाशयाेपितपादनी ; तााकाशयाेपरित
॥१ ॥
218. अिस्त तु ॥२।३।२॥

तशदः पातरपरहे ; मा नामाकाशय छादाेये
भूदु पः ; ुयतरे वत ; तैरयका ह समामनत —
‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१) इित कृय, ‘ताा
एतादान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इित । तत
ुयाेवितषेधः — चेजःमुखा सृः, चदाकाशमुखेित
। नवेकवाता अनयाेः ुयाेयुा ; सयं सा युा, न त सा
अवगतं शते । कुतः ? ‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३)
इित सकृतय ु ः ययेन सबधानुपपेः —
‘तेजाेऽसृजत’ ‘तदाकाशमसृजत’ इित । ननु सकृतयाप
कतः कतययेन सबधाे यते — यथा सूपं पा अाेदनं
पचतीित, एवं तदाकाशं सृा तेजाेऽसृजत इित याेजययाम
; नैवं युयते ; थमजवं ह छादाेये तेजसाेऽवगयते ;
तैरयके च अाकाशय ; न च उभयाेः थमजवं सवित ;
एतेन इतरुयरवराेधाेऽप यायातः — ‘ताा
एतादान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इयाप —
तादाकाशः सूतः, ताेजः सूतम् — इित
सकृतयापादानय सवनय च वयेजाेयां

युगपसबधानुपपेः, ‘वायाेरः’ (तै. उ. २-१-१) इित च
पृथगाानात् ॥२ ॥
अवितषेधे कदाह —
219. गौण्यसम्भवात् ॥२।३।३॥
नात वयत उपः, अुतेरेव । या वतरा
वयदुपवादनी ुितदाता, सा गाैणी भवतमहित ।
कात् ? असवात् । न ाकाशयाेपः सावयतं
शा, ीमकणभुगभायानुसारषु जीवस ; ते ह
कारणसामयसवादाकाशयाेपं वारयत ;
समवायसमवायिनमकारणेयाे ह कल सवमुपमानं
समुपते ; यय चैकजातीयकमनेकं च यं समवायकारणं
भवित ; न चाकाशयैकजातीयकमनेकं च यमारकमत ;
यसमवायकारणे सित, असमवायकारणे च तसंयाेग,े
अाकाश उपेत ; तदभावाु तदनुहवृं िनमकारणं
दूरापेतमेव अाकाशय भवित । उपमतां च तेजःभृतीनां
पूवाेरकालयाेवशेषः सायते — ागुपेः काशादकाय न
बभूव, पा भवतीित ; अाकाशय पुनन पूवाेरकालयाेवशेषः

सावयतं शते । कं ह ागुपेरनवकाशमसषरमछं
बभूवेित शतेऽयवसातम् ? पृथयादवैधया
वभुवादलणात् अाकाशय अजवसः । ताथा लाेके
— अाकाशं कु, अाकाशाे जातः — इयेवंजातीयकाे गाैणः
याेगाे भवित, यथा च — घटाकाशः, करकाकाशः गृहाकाशः
— इयेकयायाकाशय एवंजातीयकाे भेदयपदेशाे गाैणाे
भवित — वेदेऽप ‘अारयानाकाशेवालभेरन्’ इित ;
एवमुपुितरप गाैणी या ॥३ ॥
220. शब्दाच्च ॥२।३।४॥
शदः खवयाकाशय अजवं यापयित, यत अाह —
‘वायुातरं चैतदमृतम्’ (बृ. उ. २-३-३) इित ; न
मृतयाेपपपते ; ‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा.
१०-६-३-२) इित च अाकाशेन  सवगतविनयवायां
धमायामुपममानः अाकाशयाप ताै धमाै सूचयित ; न च
ताशयाेपपपते । ‘स यथानताेऽयमाकाश एवमनत
अाा वेदतयः’ इित च उदाहरणम् — ‘अाकाशशररं ’
(तै. उ. १-६-२) ‘अाकाश अाा’ (तै. उ. १-७-१) इित च ।

न ाकाशयाेपमवे णतेन वशेषणं सवित —
नीले नेवाेपलय । तायमेवाकाशेन साधारणं ेित गयते
॥४ ॥
221. स्याच्चैकस्य ब्र�शब्दवत् ॥२।३।५॥
इदं पदाेरं सूम् । यादेतत् । कथं पुनरे कय
सूतशदय ‘ताा एतादान अाकाशः सूतः’ (तै.
उ. २-१-१) इयधकारे परेषु तेजःभृितवनुवतमानय
मुयवं सवित, अाकाशे च गाैणवमित । अत उरमुयते
— याैकयाप सूतशदय वषयवशेषवशााैणाे मुय
याेगः — शदवत् ; यथैकयाप शदय ‘तपसा 
वजासव तपाे ’ (तै. उ. ३-२-१)
इयधकारे ऽादषु गाैणः याेगः, अानदे च मुयः ; यथा
च तपस वानसाधने शदाे भा युयते, असा त
वेये ण — तत् । कथं पुनरनुपाै नभसः
‘एकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१) इतीयं िता समयते ?
ननु नभसा तीयेन सतीयं  ााेित ; कथं च ण
वदते सव वदतं यादित, तदुयते — ‘एकमेव’ इित

ताववकायापेयाेपपते ; यथा लाेके ककुकारकुले
पूवेुमृडचादिन उपलय अपरे ु नानावधायमाण
सारतायुपलय ूयात् — ‘मृदेवैकाकनी पूवेुरासीत्’ इित,
स च तयावधारणया मृकायजातमेव पूवेुनासीदयभेयात्, न
दडचाद — तदतीयुितरधातरं वारयित — यथा
मृदाेऽमकृतेः कुकाराेऽधाता यते, नैवं णाे
जगकृतेरयाेऽधाता अतीित । न च नभसाप तीयेन
सतीयं  सयते ; लणायविनमं ह नानावम् ; न
च ागुपेनभसाेलणायवमत — ीराेदकयाेरव
संसृयाेः — यापवामूतवादधमसामायात् ; सगकाले त
 जगदुपादयतं यतते, तमतमतरित,
तेनायवमवसीयते ; तथा च ‘अाकाशशररं ’ (तै. उ. १-६-
२) इयादुितयाेऽप ाकाशयाेरभेदाेपचारसः ; अत एव
च वानेन सववानसः ; अप च सव
कायमुपमानमाकाशेनायितरदेशकालमेवाेपते, णा च
अयितरदेशकालमेवाकाशं भवतीित — अताे णा
तकायेण च वातेन सह वातमेवाकाशं भवित — यथा

ीरपूणे घटे कितचददवः ाः सतः ीरहणेनैव
गृहीता भवत ; न ह ीरहणाददुहणं परशयते ; एवं
णा तकायैायितरदेशकालवात् गृहीतमेव हणेन
नभाे भवित । ताां नभसः सववणमित ॥५ ॥
एवं ाे, इदमाह —
222. प्रित�ाऽहािनरव्यितरेकाच्छब्देभ्यः ॥२।३।६॥
‘येनाुतꣳ ुतं भवयमतं मतमवातं वातम्’ (छा. उ.
६-१-१) इित, ‘अािन खवरे े ुते मते वाते इदꣳ सव
वदतम्’ (बृ. उ. ४-५-६) इित, ‘क भगवाे वाते
सवमदं वातं भवित’ (मु. उ. १-१-३) इित, ‘न काचन
महधा वात’ इित चैवंपा ितवेदातं िता वायते ;
तयाः िताया एवमहािनरनुपराेधः यात्, ययितरे कः
कृय वतजातय वेयाणः यात् ; यितरे के ह सित
एकवानेन सव वायत इतीयं िता हीयते । स
चायितरे क एवमुपपते, यद कृं वतजातमेकाण
उपेत । शदेय कृितवकारायितरे कयायेनैव
ितासरवगयते ; तथा ह — ‘येनाुतं ुतꣳ भवित’

इित िताय, मृदादातैः कायकारणाभेदितपादनपरै ः
ितैषा समयते ; तसाधनायैव चाेरे शदाः — ‘सदेव
साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१) ‘तदैत’
‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३) इयेवं कायजातं णः
दय, अयितरे कं दशयत — ‘एेतदायमदꣳ सवम’् (छा.
उ. ६-८-७) इयारय अा पाठकपरसमाेः ; ताकाशं न
काय यात्, न ण वाते अाकाशं वायेत ; तत
िताहािनः यात् ; न च िताहाया वेदयाामायं युं
कतम् । तथा ह ितवेदातं ते ते शदातेन तेन ातेन
तामेव ितां ापयत — ‘इदꣳ सव यदयमाा’ (छा. उ.
२-४-६) ‘ैवद
े ममृतं पुरतात्’ (मु. उ. २-२-११) इयेवमादयः
; तालनादवदेव गगनमयुपते ॥
यदुम् — अुतेन वयदुपत इित, तदयुम्,
वयदुपवषयुयतरय दशतवात् — ‘ताा
एतादान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इित । सयं
दशतम्, वं त ‘तेजाेऽसृजत’ इयनेन ुयतरे ण ; न,
एकवावासवुतीनाम् । भववेकवावमवानाम् ; इह

त वराेध उः — सकृतय ु ः
ययसबधासवायाे
थमजवासवाकपासवाेित — नैष दाेषः, तेजःसगय
तैरयके तृतीयववणात् — ‘ताा एतादान
अाकाशः सूतः, अाकाशाायुः, वायाेरः’ (तै. उ. २-१-१)
इित ; अशा हीयं ुितरयथा परणेतम् ; शा त परणेतं
छादाेयुितः — तदाकाशं वायुं च सृा ‘तेजाेऽसृजत’ इित
; न हीयं ुिततेजाेजिनधाना सती
ुयतरसामाकाशयाेपं वारयतं शाेित, एकय
वाय यापारयासवात् ; ा वेकाेऽप मेणानेकं
यं सृजेत् — इयेकवावकपनायां सवयां न
वाथवेन ुितहातया ; न चााभः सकृतय ु ः
ययसबधाेऽभेयते, ुयतरवशेन यातराेपसहात्
; यथा च ‘सव खवदं  तलान्’ इय साादेव सवय
वतजातय जवं ूयमाणं न देशातरवहतं
तेजःमुखमुपमं वारयित, एवं तेजसाेऽप जवं
ूयमाणं न ुयतरवहतं नभःमुखमुपमं वारयतमहित

। ननु शमवधानाथमेताम् — ‘तलािनित शात उपासीत’
इित ुतेः ; नैतसृवाम् ; तादेत देशातरसं
ममुपराेम
ु हित ; ‘तेजाेऽसृजत’ इयेतसृवाम् ;
ताद यथाुित माे हीतय इित । नेयुयते ; न ह
तेजःाथयानुराेधेन ुयतरसाे वयपदाथः परययाे
भवित, पदाथधमवामय ; अप च ‘तेजाेऽसृजत’ इित
ना मय वाचकः कछदाेऽत ; अथाु माे गयते ;
स च ‘वायाेरः’ (तै. उ. २-१-१) इयनेन ुयतरसेन
मेण िनवायते ; वकपसमुयाै त वयेजसाेः
थमजववषयावसवानयुपगमायां िनवारताै ; ताात
ुयाेवितषेधः । अप च छादाेये ‘येनाुतꣳ ुतं भवित’
इयेतां ितां वााेपमे ुतां समथयतमसमाातमप वयत्
उपावुपसंयातयम् ; कम पुनतैरयके समाातं नभाे
न सृते । याेम् — अाकाशय
सवेणानयदेशकालवाणा तकायै सह वदतमेव तवित
; अताे न िता हीयते ; न च ‘एकमेवातीयम्’ इित
ुितकाेपाे भवित, ीराेदकवनभसाेरयितरे काेपपेरित ।

अाेयते — न ीराेदकयायेनेदमेकवानेन सववानं
नेतयम् ; मृदादातणयना कृितवकारयायेनैवेदं
सववानं नेतयमित गयते ; ीराेदकयायेन च सववानं
कयमानं न सयवानं यात् ; न ह
ीरानगृहीतयाेदकय सयवानगृहीतवमत ; न च
वेदय पुषाणामव मायालकवनादभरथावधारणमुपपते ;
सावधारणा चेयम् ‘एकमेवातीयम्’ इित ुितः ीराेदकयायेन
नीयमाना पीड ेत । न च वकायापेयेदं ववेकदेशवषयं
सववानमेकमेवातीयतावधारणं चेित यायम्, मृदादवप
ह तसवात् — न तदपूववदुपयसतयं भवित — ‘ेतकेताे
य साेयेदं महामना अनूचानमानी तधाेऽयुत
तमादेशमायः येनाुतꣳ ुतं भवित’ (छा. उ. ६-१-१)
इयादना । तादशेषवतवषयमेवेदं सववानं सवय
कायतापेयाेपययत इित यम् ॥६ ॥
यपुनरे तदुम् — असवााैणी गगनयाेपुितरित,
अ ूमः —
223. याविद्वकारं तु िवभागो लोकवत् ॥२।३।७॥
तशदाेऽसवाशायावृयथः । न
खवाकाशाेपावसवाशा कतया ; यताे
यावककारजातं यते — घटघटकाेदनाद वा,
कटककेयूरकुडलाद वा, सूचीनाराचिनंशाद वा — तावानेव
वभागाे लाेके लयते ; नववकृतं
ककुतभमुपलयते ; वभागाकाशय
पृथयादयाेऽवगयते ; तासाेऽप वकाराे भवतमहित ।
एतेन दालमनःपरमावादनां कायवं यायातम् ।
नवाायाकाशादयाे वभ इित तयाप कायवं
घटादवााेित ; न, ‘अान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-
१) इित ुतेः ; यद ााप वकारः यात्, तापरमय
ुतमयाकाशाद सव काय िनराकमानः कायवे यात् ;
तथा च शूयवादः सयेत ; अावाानाे
िनराकरणशानुपपः । न ाागतकः कयचत्,
वयंसवात् ; न ाा अानः माणमपेय सयित ;
तय ह यादिन माणायसमेयसये उपादयते ; न
ाकाशादयः पदाथाः माणिनरपेाः वयं साः

केनचदयुपगयते ; अाा त माणादयवहारायवाागेव
माणादयवहारासयित ; न चेशय िनराकरणं सवित ;
अागतकं ह वत िनरायते, न वपम् ; य एव ह
िनराकता तदेव तय वपम् ; न ेराैयमना िनरायते
; तथा अहमेवेदानीं जानाम वतमानं वत, अहमेवातीतमतीततरं
चाासषम्, अहमेवानागतमनागततरं च ायाम,
इयतीतानागतवतमानभावेनायथाभवयप ातये न
ातरयथाभावाेऽत, सवदा वतमानवभाववात् ; तथा
भीभवयप देहे नान उछे दः ;
वतमानवभावादयथावभाववं वा न सावयतं शम् ;
एवमयायेयवभाववादकायवमाानः, कायवं च
अाकाशय ॥
यूं समानजातीयमनेकं कारणयं याेाे नातीित,
तयुयते — न तावसमानजातीयमेवारभते, न
भजातीयमित िनयमाेऽत ; न ह ततूनां तसंयाेगानां च
समानजातीयवमत, यगुणवायुपगमात् ; न च
िनमकारणानामप तरवेमादनां समानजातीयविनयमाेऽत ।

यादेतत् — समवायकारणवषय एव
समानजातीयवायुपगमः, न कारणातरवषय इित ;
तदयनैकातकम् ; सूगाेवालै नेकजातीयैरेका रुः सृयमाना
यते ; तथा सूैणादभ वचाकबलावतवते ;
सवयवापेया वा समानजातीयवे कयमाने
िनयमानथम्, सवय सवेण समानजातीयवात् ।
नायनेकमेवारयते, नैकम् — इित िनयमाेऽत ;
अणुमनसाेराकमारायुपगमात् । एकैकाे ह परमाणुमनां
कमारभते, न यातरै ः संहय — इययुपगयते । यार
एवानेकारकविनयम इित चेत्, न ; परणामायुपगमात् ।
भवेदेष िनयमः — यद संयाेगसचवं यं
यातरयारकमयुपगयेत ; तदेव त यं
वशेषवदवथातरमापमानं काय नामायुपगयते ; त
चदनेकं परणमते मृजाद अुरादभावेन ; चदेकं
परणमते ीराद दयादभावेन ; नेरशासनमत —
अनेकमेव कारणं काय जनयतीित । अतः
ुितामायादेकाण अाकाशादमहाभूताेपमेण

जगातमित िनीयते ; तथा चाेम् — ‘उपसंहारदशनाेित
चे ीरव’ (. सू. २-१-४) इित ॥
याेम् अाकाशयाेपाै न पूवाेरकालयाेवशेषः
सावयतं शत इित, तदयुम् ; येनैव वशेषेण
पृथयादयाे यितरयमानं नभः वपवददानीमयवसीयते,
स एव वशेषः ागुपेनासीदित गयते ; यथा च  न
थूलादभः पृथयादवभावैः वभाववत् — ‘अथूलमनणु’
(बृ. उ. ३-८-८) इयादुितयः, एवमाकाशवभावेनाप न
वभाववदनाकाशमित ुतेरवगयते ;
ताागुपेरनाकाशमित थतम् । यदयुं
पृथयादवैधयादाकाशयाजवमित, तदयसत्, ुितवराेधे
सयुपयसवानुमानयाभासवाेपपेः, उपयनुमानय च
दशतवात् ; अिनयमाकाशम्, अिनयगुणायवात्,
घटादवदयादयाेगसवा ; अायनैकातकमित चेत्,
न ; तयाैपिनषदं यिनयगुणायवासेः ; वभुवादनां च
अाकाशयाेपवादनं यसवात् । याेमेतत् —
शदाेित — तामृतवुिततावयित ‘अमृता दवाैकसः’

इितवया ; उपलययाेपपादतवात् ;
‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा. १०-६-३-२) इयप
समहवेनाकाशेनाेपमानं यते िनरितशयमहवाय, न
अाकाशसमवाय — यथा ‘इषुरव सवता धावित’ इित
गितवायाेयते, न इषुतयगितवाय — तत् ;
एतेनानतवाेपमानुितयायाता ; ‘यायानाकाशात्’
इयादुितय णः सकाशादाकाशयाेनपरमाणवसः ।
‘न तय ितमात’ (े. उ. ४-१९) इित च णाेऽनुपमानवं
दशयित ; ‘अताेऽयदातम’् (बृ. उ. ३-४-२) इित च
णाेऽयेषामाकाशादनामातवं दशयित । तपस
शदवदाकाशय
जुतेगाैणवमयेतदाकाशसवुयनुमानायां परतम् ।
ताकाय वयदित सम् ॥७ ॥
६२. मात�र�ािधकरणम्
224. एतेन मात�र�ा व्याख्यातः ॥२।३।८॥
अितदेशाेऽयम् । एतेन वयायानेन मातराप
वयदायाे वायुया यातः । तायेते यथायाेगं पा

रचयतयाः — न वायुपते,
छदाेगानामुपकरणेऽनाानादयेकः पः, अत त
तैरयाणामुपकरणे अाानम् ‘अाकाशाायुः’ (तै. उ. २-
१-१) — इित पातरम् ; तत ुयाेवितषेधे सित गाैणी
वायाेपुितः, असवात् इयपराेऽभायः ; असव
‘सैषानतमता देवता यायुः’ (बृ. उ. १-५-२२)
इयतमयितषेधात् अमृतवादवणा ।
ितानुपराेधाावकारं च वभागायुपगमादुपते वायुरित
सातः । अतमयितषेधाेऽपरवावषय अापेकः,
अयादनामव वायाेरतमयाभावात् । कृतितवधानं च
अमृतवादवणम् । ननु वायाेराकाशय च
तययाेपकरणे
वणावणयाेरेकमेवाधकरणमुभयवषयमत कमितदेशेनासित
वशेष इित, उयते — सयमेवमेतत् ; तथाप मदधयां
शदमाकृताशािनवृयथाेऽयमितदेशः यते —
संवगवादषु ुपायतया वायाेमहाभागववणात्

अतमयितषेधादय भवित िनयवाशा कयचदित ॥८
॥
६३. असम्भवािधकरणम्
225. असम्भवस्तु सतोऽनुपप�ेः ॥२।३।९॥
वयपवनयाेरसायमानजनाेरयुपमुपुय,
णाेऽप भवेकुतदुपरित याकयचितः ; तथा
वकारे य एवाकाशादय उरे षां वकाराणामुपमुपुय,
अाकाशयाप वकारादेव ण उपरित कयेत ;
तामाशामपनेतमदं सूम् —
असववित । न खल णः सदाकय
कुतदयतः सव उपराशतया । कात् ? अनुपपेः
। सां ह  ; न तय साादेवाेपः सवित,
असयितशये कृितवकारभावानुपपेः ; नाप सशेषात्,
वपययात् — सामाया वशेषा उपमाना यते ;
मृदादेघटादयः, न त वशेषेयः सामायम् ; नायसतः,
िनराकवात् ; ‘कथमसतः सायेत’ (छा. उ. ८-७-१) इित
च अाेपवणात् । ‘स कारणं करणाधपाधपाे न चाय

किनता न चाधपः’ (े. उ. ६-९) इित च णाे
जनयतारं वारयित । वयपवनयाेः पुनपः दशता, न त
णः सा अतीित वैषयम् । न च वकारे याे
वकारातराेपदशनाणाेऽप वकारवं भवतमहित,
मूलकृयनयुपगमेऽनवथासात् ; या
मूलकृितरयुपगयते, तदेव च नाे ेयवराेधः ॥९ ॥
६४. तेजोऽिधकरणम्
226. तेजोऽतस्तथा�ाह ॥२।३।१०॥
छादाेये सूलवं तेजसः ावतम्, तैरयके त
वायुमूलवम् ; त तेजाेयाेिनं ित ुितवितपाै सयाम्, ां
तावयाेिनकं तेज इित । कुतः ? ‘सदेव’ इयुपय
‘तेजाेऽसृजत’ इयुपदेशात् ; सववानिताया भववे
सवय सवात् ; ‘तलान्’ (छा. उ. ८-७-१) इित च
अवशेषुतेः ; ‘एताायते ाणः’ (मु. उ. २-१-३) इित च
उपय ुयतरे सवयावशेषेण जवाेपदेशात् ;
तैरयके च ‘स तपतवा । इदꣳ सवमसृजत । यददं क’
(तै. उ. २-६-१) इयवशेषवणात् ; तात् — ‘वायाेरः’

(तै. उ. २-१-१) इित माेपदेशाे यः — वायाेरनतरमः
सूत इित ॥
एवं ाे, उयते — तेजः अतः मातरनः जायत इित ।
कात् ? तथा ाह — ‘वायाेरः’ इित । अयवहते ह
तेजसाे जवे सित, असित वायुजवे ‘वायाेरः’ इतीयं
ुितः कदथता यात् । ननु माथैषा भवयतीयुम् ; नेित
ूमः — ‘ताा एतादान अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-
१-१) इित पुरतात् सवयपादानय अानः पमीिनदेशात्,
तयैव च सवतेरहाधकारात्, परतादप तदधकारे ‘पृथया
अाेषधयः’ (तै. उ. २-१-१) इयपादानपमीदशनात् ‘वायाेरः’
इयपादानपयेवैषेित गयते ; अप च, वायाेवमः
सूतः — इित कयः उपपदाथयाेगः, त कारकाथयाेगः
— वायाेरः सूतः इित ; तादेषा ुितवायुयाेिनवं
तेजसाेऽवगमयित । नवतराप ुितयाेिनवं
तेजसाेऽवगमयित — ‘तेजाेऽसृजत’ इित ; न, तयाः
पारपयजवेऽयवराेधात् ; यदाप ाकाशं वायुं च सृा
वायुभावापं  तेजाेऽसृजतेित कयते, तदाप जवं

तेजसाे न वयते, यथा — तयाः तम्, तया दध, तया
अामेयाद ; दशयित च णाे वकारानावथानम् —
‘तदाानꣳ वयमकुत’ (तै. उ. २-७-१) इित ; तथा च
ईररणं भवित — ‘बुानमसंमाेहः’ (भ. गी. १०-४)
इयानुय ‘भवत भावा भूतानां म एव पृथवधाः’ (भ.
गी. १०-५) इित । यप बुादयः वकारणेयः यं भवताे
यते, तथाप सवय भावजातय सााणाड ा वा
ईरवंयवात् ; एतेनामसृवादयः ुतयाे यायाताः,
तासां सवथाेपपेः, मवसृवादनीनां वयथानुपपेः ।
िताप संयवमामपेते, न अयवहतजयवम् —
इयवराेधः ॥१० ॥
६५. अबिधकरणम्
227. आपः ॥२।३।११॥
‘अततथा ाह’ इयनुवतते ; अापः, अतः तेजसः,
जायते । कात् ? तथा ाह — ‘तदपाेऽसृजत’ इित,
‘अेरापः’ इित च ; सित वचने नात संशयः । तेजसत

सृं यायाय पृथया यायायन्, अपाेऽतरयामित
‘अापः’ इित सूयांबभूव ॥११ ॥
६६. पिृ थव्यिधकारािधकरणम्
228. पृिथव्यिधकार�पशब्दान्तरेभ्यः ॥२।३।१२॥
‘ता अाप एेत बः याम जायेमहीित ता
अमसृजत’ (छा. उ. ६-२-४) इित ूयते ; त संशयः —
कमनेनाशदेन ीहयवायवहाय वा अाेदनाुयते, कं वा
पृथवीित ; त ां तावत् — ीहयवाद अाेदनाद वा
परहीतयमित ; त शदः साे लाेके ;
वाशेषाेऽयेतमथमुपाेलयित — ‘ता चन वषित
तदेव भूयमं भवित’ इित ीहयवाेव ह सित वषणे ब
भवित, न पृथवीित ॥
एवं ाे, ूमः — पृथयेवेयमशदेनााे जायमाना
ववयत इित । कात् ? अधकारात्, पात्, शदातरा ।
अधकारतावत् — ‘तेजाेऽसृजत’ ‘तदपाेऽसृजत’ इित
महाभूतवषयाे वतते ; त माां पृथवीं महाभूतं वल
नाकाादपरहाे यायः । तथा पमप वाशेषे

पृथयनुगुणं यते — ‘यकृणं तदय’ इित ; न
ाेदनादेरयवहायय कृणविनयमाेऽत, नाप ीादनाम् ।
ननु पृथया अप नैव कृणविनयमाेऽत,
पयःपाड रयाारराेहतय च ेय दशनात् ; नायं दाेषः —
बायापेवात् ; भूयं ह पृथयाः कृणं पम्, न तथा
ेतराेहते ; पाैराणका अप पृथवीछायां शवरमुपदशत,
सा च कृणाभासा — इयतः कृणं पं पृथया इित यते
। ुयतरमप समानाधकारम् — ‘अः पृथवी’ इित भवित,
‘तदपां शर अासीसमहयत सा पृथयभवत्’ (बृ. उ. १-२-
२) इित च ; पृथयात ीादेपं दशयित — ‘पृथया
अाेषधय अाेषधीयाेऽम्’ इित च । एवमधकारादषु पृथयाः
ितपादकेषु सस कुताे ीादितपः ?
सरयधकारादभरे व बायते ; वाशेषाेऽप
पाथववादाय तारे ण पृथया एवाः भववं सूचयतीित
यम् । तापृथवीयमशदेित ॥१२ ॥
६७. तदिभध्यानािधकरणम्
229. तदिभध्यानादेव तु तिल्लङ्गात्सः ॥२।३।१३॥

कममािन वयदादिन भूतािन वयमेव ववकारासृजत,
अाहाेवपरमेर एव तेन तेन अानावितमानाेऽभयायन् तं
तं वकारं सृजतीित सदेहे सित, ां तावत् — वयमेव
सृजतीित । कुतः ? ‘अाकाशाायुवायाेरः’ (तै. उ. २-१-१)
इयादवातयवणात् । ननु अचेतनानां वताणां वृः
ितषा ; नैष दाेषः — ‘तेज एेत ता अाप एेत’ (छा.
उ. ६-२-४) इित च भूतानामप चेतनववणादित ॥
एवं ाे, अभधीयते — स एव परमेरतेन तेन अाना
अवितमानाेऽभयायन् तं तं वकारं सृजतीित । कुतः ?
तात् । तथा ह शाम् — ‘यः पृथयां ितन् पृथया
अतराे यं पृथवी न वेद यय पृथवी शररं यः पृथवीमतराे
यमयित’ (बृ. उ. ३-७-३) इयेवंजातीयकम् — सायाणामेव
भूतानां वृं दशयित ; तथा ‘साेऽकामयत ब यां
जायेयेित’ (तै. उ. २-६-१) इित तय, ‘स याभवत्,
तदाानꣳ वयमकुत’ (तै. उ. २-६-१) (तै. उ. २-७-१)
इित च तयैव च सवाभावं दशयित । यु
ईणवणमेजसाेः, तपरमेरावेशवशादेव यम् —

‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ. उ. ३-७-२३) इतीतरितषेधात्,
कृतवा सत ईतः ‘तदैत ब यां जायेयेित’ (तै. उ.
२-६-१) इय ॥१३ ॥
६८. िवपयर्यािधकरणम्
230. िवपयर्येण तु क्रमोऽत उपपद्यते च ॥२।३।१४॥
भूतानामुपमततः ; अथेदानीम् अययमयते
— कमिनयतेन मेणाययः, उत उपमेण, अथवा
तपरतेनेित । याेऽप च उपथितलया भूतानां
ायाः ूयते — ‘यताे वा इमािन भूतािन जायते । येन
जातािन जीवत । यययभसंवशत’ (तै. उ. ३-१-१) इित
। तािनयमाेऽवशेषादित ाम् ; अथवा उपेः मय
ुतवालययाप माकाणः स एव मः यादित ॥
एवं ां तताे ूमः — वपययेण त लयमः, अतः
उपमात्, भवतमहित ; तथा ह लाेके यते — येन
मेण साेपानमाढः, तताे वपरतेन मेणावराेहतीित ; अप
च यते — मृदाे जातं घटशरावाद अययकाले मृावमयेित,
अ जातं हमकरकाद अावमयेतीित । अताेपपत

एतत् — यपृथवी अाे जाता सती थितकालयिताताै
अपः अपीयात् ; अाप तेजसाे जाताः सयः तेजः अपीयुः ;
एवं मेण सूं सूतरं च अनतरमनतरं कारणमपीय सव
कायजातं परमकारणं परमसूं च ायेतीित वेदतयम् ; न
ह वकारणयितमेण कारणकारणे कायाययाे यायः ।
ृतावयुपमवपययेणैवाययमत त दशतः —
‘जगिता देवषे पृथयस लयते । याेितयापः लयते
याेितवायाै लयते’ इयेवमादाै । उपमत उपावेव
ुतवाायये भवतमहित ; न च असाै
अयाेयवादययेनाकाते ; न ह काये यमाणे
कारणयाययाे युः, कारणायये काययावथानानुपपेः ;
कायायये त कारणयावथानं युम् — मृदादवेवं वात्
॥१४ ॥
६९. अन्तरािव�ानािधकरणम्
231. अन्तरा िव�ानमनसी क्रमेण तिल्लङ्गािदित
चेन्नािवशेषात् ॥२।३।१५॥

भूतानामुपलयावनुलाेमितलाेममायां भवत इयुम्
; अाादपः लयाातः — इययुम् । सेयय
त मनसाे बुे सावः सः ुितृयाेः — ‘बुं त
सारथं व मनः हमेव च । इयाण हयानाः’ (क. उ.
१-३-३) इयादलेयः ; तयाेरप कंदतराले
मेणाेपलयावुपसााै, सवय वतजातय
जवायुपगमात् । अप च अाथवणे उपकरणे
भूतानामानातराले करणायनुयते — ‘एताायते
ाणाे मनः सवेयाण च । खं वायुयाेितरापः पृथवी वय
धारणी’ (मु. उ. २-१-३) इित ।
तापूवाेाेपलयमभसाे भूतानामित चेत्, न ;
अवशेषात् — यद तावाैितकािन करणािन, तताे
भूताेपलयायामेवैषामुपलयाै भवत इित नैतयाेः
मातरं मृयम् ; भवित च भाैितकवे लं करणानाम् —
‘अमयं ह साेय मन अापाेमयः ाणतेजाेमयी वाक्’ (छा.
उ. ६-५-४) इयेवंजातीयकम् ; यपदेशाेऽप चतू ानां
करणानां च ाणपराजकयायेन नेतयः । अथ

वभाैितकािन करणािन, तथाप भूताेपमाे न करणैवशेयते
— थमं करणायुपते चरमं भूतािन, थमं वा
भूतायुपते चरमं करणानीित ; अाथवणे त समाायममां
करणानां भूतानां च, न ताेपम उयते ; तथा अयाप
पृथगेव भूतमाकरणम अाायते — ‘जापितवा इदम
अासीस अाानमैत स मनाेऽसृजत तन
एवासीदाानमैत ताचमसृजत’ इयादना । ताात
भूताेपमय भः ॥१५ ॥
७०. चराचरव्यपाश्रयािधकरणम्
232. चराचरव्यपाश्रयस्तु स्या�द्व्यपदेशो
भा�स्तद्भावभािवत्वात् ॥२।३।१६॥
ताे जीवयायुपलयाै, जाताे देवदाे मृताे देवद
इयेवंजातीयकााैककयपदेशात् जातकमादसंकारवधाना
— इित याकयचातः ; तामपनुदामः । न
जीवयाेपलयाै तः, शाफलसबधाेपपेः ;
शररानुवनाशिन ह जीवे शररातरगतेािनािपरहाराथाै
वधितषेधावनथकाै याताम् ; ूयते च — ‘जीवापेतं वाव

कले दं यते न जीवाे यते’ (छा. उ. ६-११-३) इित । ननु
लाैककाे जमरणयपदेशाे जीवय दशतः ; सयं दशतः ;
भावेष जीवय जमरणयपदेशः । कमायः पुनरयं
मुयः, यदपेया भा इित ? उयते — चराचरयपायः ;
थावरजमशररवषयाै जमरणशदाै ; थावरजमािन ह
भूतािन जायते च यते च ; अततषयाै जमरणशदाै
मुयाै सताै तथे जीवायुपचयेते, तावभाववात् —
शररादुभावितराेभावयाेह सताेजमरणशदाै भवतः, नासताेः
; न ह शररसबधादय जीवाे जाताे मृताे वा केनचयते
; ‘स वा अयं पुषाे जायमानः शररमभसपमानः स
उामन् यमाणः’ (बृ. उ. १४-३-८) इित च
शररसंयाेगवयाेगिनमावेव जमरणशदाै दशयित ।
जातकमादवधानमप देहादुभावापेमेव यम्,
अभावाीवादुभावय । जीवय परादान
उपवयदादनामवात नात वेयेतदुरे ण सूेण वयित ;
देहायाै तावीवय थूलावुपलयाै न तः इयेतदनेन
सूेणावाेचत् ॥१६ ॥

७१. आत्मािधकरणम्
233. नात्माऽश्रुतेिनर्त्यत्वाच्च ताभ्यः ॥२।३।१७॥
अयाा जीवायः शररे यपरायः कमफलसबधी
; स कं याेमादवदुपते णः, अाहाेववदेव नाेपते,
इित ुितवितपेवशयः ; कासचितषु
अवफुलादिनदशनैजीवानः पराण उपराायते
; कासचु अवकृतयैव परय णः कायवेशेन जीवभावाे
वायते, न च उपराायत इित । त ां तावत् —
उपते जीव इित । कुतः ? ितानुपराेधादेव ।
‘एकवदते सवमदं वदतम्’ इतीयं िता सवय
वतजातय भववे सित नाेपयेत, तवातरवे त
जीवय ितेयमुपयेत । न च अवकृतः परमाैव जीव
इित शते वातम्, लणभेदात् — अपहतपावादधमकाे
ह परमाा, तपरताे ह जीवः । वभागााय
वकारवसः — यावान् ह अाकाशादः वभः, स सवाे
वकारः ; तय च अाकाशादेपः समधगता ; जीवााप
पुयापुयकमा सखदुःखयुक् ितशररं वभ इित, तयाप

पाेपयवसरे उपभवतमहित । अप च ‘यथाेः ा
वफुला युरयेवमेवाादानः सवे ाणाः’ (बृ. उ. २-
१-२०) इित ाणादेभाेयजातय सृं शा ‘सव एत अाानाे
युरत’ इित भाेॄणामानां पृथसृं शात । ‘यथा
सदापावकाफुलाः सहशः भवते सपाः ।
तथारावधाः साेय भावाः जायते त चैवापयत’ (मु.
उ. २-१-१) इित च जीवानामुपलयावुयेते, सपवचनात्
— जीवाानाे ह परमाना सपा भवत, चैतययाेगात् ;
न च चदवणमय ुतं वारयतमहित,
ुयतरगतयायवयाधकयाथय सवाेपसंहतयवात् ।
वेशुितरयेवं सित वकारभावापयैव यायातया —
‘तदाानꣳ वयमकुत’ (तै. उ. २-७-१) इयादवत् ।
तादुपते जीव इित ॥
एवं ाे, ूमः — नाा जीव उपत इित । कात् ?
अुतेः ; न याेपकरणे वणमत भूयःस देशेषु । ननु
चदवणमय ुतं न वारयतीयुम् ; सयमुम् ;
उपरे व वय न सवतीित वदामः । कात् ? िनयवा

तायः — चशदादजवादय — िनयवं य
ुितयाेऽवगयते, तथा अजवम् अवकारवम् अवकृतयैव
णाे जीवानावथानं ाना चेित ; न
चैवंपयाेपपपते । ताः काः ुतयः ? — ‘न जीवाे
यते’ (छा. उ. ६-११-३) ‘स वा एष महानज
अााऽजराेऽमराेऽमृताेऽभयाे ’ (बृ. उ. ४-४-२५) ‘न जायते
यते वा वपत्’ (क. उ. १-२-१८) ‘अजाे िनयः शाताेऽयं
पुराणः’ (क. उ. १-२-१८) ‘तसृा तदेवानुावशत्’ (तै. उ. २-
६-१) ‘अनेन जीवेनानानुवय नामपे याकरवाण’ (छा.
उ. ६-३-२) ‘स एष इह व अा नखाेयः’ (बृ. उ. १-४-
७) ‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) ‘अहं ा’ (बृ. उ. १-४-
१०) ‘अयमाा  सवानभ
ु ूः’ (बृ. उ. २-५-१९) इयेवमाा
िनयववादयः सयः जीवयाेपं ितबत । ननु
वभवाकारः, वकारवााेपते — इयुम् ; अाेयते
— नाय वभागः वताेऽत, ‘एकाे देवः सवभत
ू ष
े ु गूढः
ू ातराा’ (े. उ. ६-११) इित ुतःे ;
बुाुपाधिनमं त अय वभागितभानम्, अाकाशयेव

घटादसबधिनमम् ; तथा च शाम् — ‘स वा अयमाा
 वानमयाे मनाेमयः ाणमयमय
 ः ाेमयः’ (बृ. उ.
४-४-५) इयेवमाद — ण एवावकृतय
सताेऽयैकयानेकबुादमयवं दशयित ; तयवं च अय
तववपानभया तदुपरवपवम् — ीमयाे
जा इयादवत् — यम् । यदप
चदयाेपलयवणम्, तदयत एवाेपाधसबधाेतयम्
— उपायुपया अयाेपः, तलयेन च लय इित ; तथा
च दशयित — ‘ानघन एवैते याे भूते यः समुथाय तायेवानु
वनयित न ेय संात’ (बृ. उ. ४-५-१३) इित ;
तथाेपाधलय एवायम्, नावलयः — इयेतदप — ‘अैव
मा भगवााेहातमापीपद वा अहममं वजानाम न ेय
संात’ — इित पूवकं ितपादयित — ‘न वा अरे ऽहं
माेहं वीयवनाशी वा अरेऽयमाानुछधमा
मााऽसंसगवय भवित’ (बृ. उ. ४-५-१४) — इित ।
ितानुपराेधाेऽयवकृतयैव णाे जीवभावायुपगमात् ;
लणभेदाेऽयनयाेपाधिनम एव, ‘अत ऊव वमाेायैव

ूह’ (बृ. उ. ४-५-१५) इित च कृतयैव वानमययानः
सवसंसारधमयायानेन परमाभावितपादनात् । तात्
नैवााेपते वलयते चेित ॥१७ ॥
७२. �ािधकरणम्
234. �ोऽत एव ॥२।३।१८॥
स कं काणभुजानामवागतकचैतयः, वताेऽचेतनः,
अाहाेवसांयानामव िनयचैतयवप एव, इित
वादवितपेः संशयः । कं तावाम् ?
अागतकमानैतयमामनःसंयाेगजम्,
अघटसंयाेगजराेहतादगुणवदित ाम् ; िनयचैतयवे ह
समूछ तहावानामप चैतयं यात् ; ते पृाः सतः ‘न
कयमचेतयामह’ इित जपत ; वथा चेतयमाना
यते ; अतः कादाचकचैतयवादागतकचैतय अाेित ॥
एवं ाे, अभधीयते — ः िनयचैतयाेऽयमाा — अत
एव — यादेव नाेपते, परमेव 
अवकृतमुपाधसपकाीवभावेनावितते ; परय ह
णैतयवपवमाातम् — ‘वानमानदं ’ (बृ. उ.

३-९-२८) ‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१)
‘अनतराेऽबाः कृः ानघन एव’ (बृ. उ. ४-५-१३)
इयादषु ुितषु ; तदेव चेपरं  जीवः, ताीवयाप
िनयचैतयवपवमयाैयकाशवदित गयते ।
वानमययायां च ुतयाे भवत — ‘असः
सानभचाकशीित’ (बृ. उ. ४-३-११) ‘अायं पुषः
वयंयाेितभवित’ (बृ. उ. ४-३-९) इित, ‘न ह
वातवातेवपरलाेपाे वते’ (बृ. उ. ४-३-३०) इयेव
ं पाः
। ‘अथ याे वेदेदं जाणीित स अाा’ (छा. उ. ८-१२-४)
इित च — सवैः करणारै ः ‘इदं वेद, इदं वेद’ इित
वानेनानुसधानात् तूपवसः । िनयचैतयवपवे
ाणाानथमित चेत्, न, गधादवषयवशेषपरछे दाथवात्
; तथा ह दशयित — ‘गधाय ाणम्’ इयाद । यु सादयाे
न चेतयत इित, तय ुयैव परहाराेऽभहतः । सषुं कृय
— ‘यै त पयित पयवै त पयित ; न ह
ु ेवपरलाेपाे वतेऽवनाशवात् ; न त ततीयमत
तताेऽयभं यपयेत’् (बृ. उ. ४-३-२३) इयादना ;

एतदुं भवित — वषयाभावादयमचेतयमानता, न
चैतयाभावादित — यथा वयदायय काशय
कायाभावादनभयः, न वपाभावात् — तत् ।
वैशेषकादतक ुितवराेध अाभासी भवित ।
तायचैतयवप एव अाेित िननुमः ॥१८ ॥
७३. उत्क्रािन्तगत्यिधकरणम्
235. उत्क्रािन्तगत्यागतीनाम् ॥२।३।१९॥
इदानीं त कंपरमाणाे जीव इित चयते —
कमणुपरमाणः, उत मयमपरमाणः, अाहाेवत् महापरमाण
इित । ननु च नााेपते िनयचैतयायमयुम् ; अत
पर एव अाा जीव इयापतित ; परय च
अानाेऽनतवमाातम् ; त कुताे जीवय
परमाणचतावतार इित ; उयते — सयमेतत् ;
उातगयागितवणािन त जीवय परछे दं ापयत ;
वशदेन च अय चदणुपरमाणवमाायते ; तय
सवयानाकुलवाेपपादनायायमारः । त ां तावत् —
उातगयागतीनां वणापरछाेऽणुपरमाणाे जीव इित ;

उाततावत् — ‘स यदााछररादुामित सहैवत
ै ैः
सवै
 ामित’ (काै. उ. ३-३) इित ; गितरप — ‘ये वै के
चाााेकायत चमसमेव ते सवे गछत’ (काै. उ. १-
२) इित ; अागितरप — ‘तााेकापुनरै यै लाेकाय
कमण’े (बृ. उ. ४-४-६) इित ; अासामुातगयागतीनां
वणापरछतावीव इित ााेित — न ह
वभाेलनमवकपत इित ; सित परछे दे,
शररपरमाणवयाहतपरायां िनरतवात् अणुराेित गयते
॥१९ ॥
236. स्वात्मना चो�रयोः ॥२।३।२०॥
उातः कदाचदचलताेऽप
ामवायिनवृवेहवायिनवृया कमयेणावकपेत ; उरे
त गयागती नाचलतः सवतः ; वाना ह तयाेः सबधाे
भवित, गमेः कतृथयावात् ; अमयमपरमाणय च
गयागती अणुवे एव सवतः ; सयाे
गयागयाेातरयपसृिरे व देहादित तीयते ; न ह
अनपसृय देहायागती याताम् — देहदेशानां च

उातावपादानववचनात् — ‘चाे वा मूाे वायेयाे वा
शररदेशे यः’ (बृ. उ. ४-४-२) इित ; ‘स एतातेजाेमााः
समयाददानाे दयमेवाववामित’ (बृ. उ. ४-४-१)
‘शमादाय पुनरै ित थानम्’ (बृ. उ. ४-३-१) इित चातरेऽप
शररे शाररय गयागती भवतः ; तादययाणुवसः
॥२० ॥
237. नाणुरतच्छ्र�ते�रित चेन्नेतरािधकारात् ॥२।३।२१॥
अथाप यात् — नाणुरयमाा । कात् ? अततेः ;
अणुववपरतपरमाणवणादयथः ; ‘स वा एष महानज
अाा, याेऽयं वानमयः ाणेष’ु (बृ. उ. ४-४-२२)
‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा. १०-६-३-२) ‘सयं
ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१) इयेवंजातीयका ह
ुितरानाेऽणुवे वितषयेतेित चेत्, नैष दाेषः । कात् ?
इतराधकारात् — परय ह अानः यायामेषा
परमाणातरुितः, परयैवानः ाधायेन वेदातेषु
वेदतयवेन कृतवात्, ‘वरजः पर अाकाशात्’ इयेवंवधा
परयैवानत त वशेषाधकारात् । ननु ‘याेऽयं वानमयः

ाणेष’ु (बृ. उ. ४-४-२२) इित शारर एव महवसबधवेन
ितिनदयते — शाा त एष िनदेशाे वामदेववयः ।
ताावषयवापरमाणातरवणय न जीवयाणुवं
वयते ॥२१ ॥
238. स्वशब्दोन्मानाभ्यां च ॥२।३।२२॥
इताणुराा, यतः साादेवायाणुववाची शदः ूयते —
‘एषाेऽणुराा चेतसा वेदतयाे याणः पधा संववेश’
(मु. उ. ३-१-९) इित ; ाणसबधा जीव एवायमणुरभहत
इित गयते । तथाेानमप जीवयाणमानं गमयित —
‘बालाशतभागय शतधा कपतय च । भागाे जीवः स
वेयः’ (े. उ. ५-८) इित ; ‘अारामााे वराेऽप ः’
(े. उ. ५-८) इित च उानातरम् ॥२२ ॥
नवणुवे सित एकदेशथय सकलदेहगताेपलधवयते
; यते च जावीदिनमानां सवाशैयाेपलधः,
िनदाघसमये च सकलशररपरतापाेपलधरित — अत उरं
पठित —
239. अिवरोध�न्दनवत् ॥२।३।२३॥

यथा ह हरचदनबदुः शररैकदेशसबाेऽप सन्
सकलदेहयापनमाादं कराेित, एवमााप देहैकदेशथः
सकलदेहयापनीमुपलधं करयित ; वसबधााय
सकलशररगता वेदना न वयते ; वगानाेह सबधः
कृायां वच वतते ; व कृशररयापनीित ॥२३ ॥
240. अविस्थितवैशेष्यािदित चेन्नाभ्युपगमाद्धृिद िह
॥२।३।२४॥
अाह — यदुमवराेधदनवदित, तदयुम्,
ातदाातकयाेरतयवात् ; से ह अानाे
देहैकदेशथवे चदनाताे भवित, यं त
चदनयावथितवैशेयमेकदेशथवं सकलदेहाादनं च ;
अानः पुनः सकलदेहाेपलधमां यम्, नैकदेशवितवम् ;
अनुमेयं त तदित यदयुयेत — न च अानुमानं सवित —
कमानः सकलशररगता वेदना वगययेव
सकलदेहयापनः सतः, कं वा वभाेनभस इव,
अाहाेवदनबदाेरवाणाेरेकदेशथय इित संशयानितवृेरित
; अाेयते — नायं दाेषः । कात् ? अयुपगमात् ।

अयुपगयते ह अानाेऽप चदनयेव
देहैकदेशवृवमवथितवैशेयम् ; कथमित, उयते — द
ेष अाा पठ ते वेदातेषु, ‘द ेष अाा’ (. उ. ३-६)
‘स वा एष अाा द’ (छा. उ. ८-३-३) ‘कतम अाेित
याेऽयं वानमयः ाणेषु तयाेितः पुषः’ (बृ. उ. ४-३-७)
इयाुपदेशेयः । ता
ृ ातदाातकयाेरवैषयात् युमेवैतत्
— ‘अवराेधदनवत्’ इित ॥२४ ॥
241. गुणाद्वा लोकवत् ॥२।३।२५॥
चैतयगुणयाेवा अणाेरप सताे जीवय सकलदेहयाप
काय न वयते — यथा लाेके
मणदपभृतीनामपवरकैकदेशवितनामप भा
अपवरकयापनी सती कृेऽपवरके काय कराेित — तत् ।
यात् कदाचदनय सावयववासूावयववसपणेनाप
सकलदेह अाादयतृवम् ; न वणाेजीवयावयवाः सत, यैरयं
सकलदेहं वसपेत् — इयाश ‘गुणाा लाेकवत्’ इयुम्
॥२५ ॥

कथं पुनगुणाे गुणयितरे केणाय वतेत ? न ह पटय
शाे गुणः पटयितरे केणाय वतमानाे यते ।
दपभाववेदित चेत्, न ; तया अप यवायुपगमात् —
िनबडावयवं ह तेजाेयं दपः, वरलावयवं त तेजाेयमेव
भा इित, अत उरं पठित —
242. व्यितरेको गन्धवत् ॥२।३।२६॥
यथा गुणयाप सताे गधय गधवययितरेकेण
वृभवित, अाेवप कुसमादषु गधवस कुसमगधाेपलधेः
; एवमणाेरप सताे जीवय चैतयगुणयितरे काे भवयित ।
अतानैकातकमेतत् —
गुणवाूपादवदायवे षानुपपरित । गुणयैव सताे गधय
अायवे षदशनात् । गधयाप सहैवायेण वे ष इित चेत,्
न ; याूलयाे षः तय यसात् ; अीयमाणमप
तपूवावथाताे गयते ; अयथा तपूवावथैगुवादभहीयेत ।
यादेतत् — गधायाणां वानामवयवानामपवात् सप
वशेषाे नाेपलयते ; सूा ह गधपरमाणवः सवताे वसृता
गधबुमुपादयत नासकापुटमनुवशत इित चेत्, न ;

अतीयवापरमाणूनाम्, सफुटगधाेपलधे नागकेसरादषु ;
न च लाेके तीितः — गधवयमाातमित ; गध एव
अाात इित त लाैककाः ितयत ।
पादवाययितरेकानुपलधेगधयाययु अाययितरे क
इित चेत,् न ; यवादनुमानावृेः ; तात् यत् यथा
लाेके म्, तत् तथैव अनुमतयं िनपकैः, नायथा ; न ह
रसाे गुणाे जयाेपलयत इयताे पादयाेऽप गुणा
जयैवाेपलयेरित िनयतं शते ॥२६ ॥
243. तथा च दशर्यित ॥२।३।२७॥
दयायतनवमणुपरमाणवं च अानः अभधाय तयैव
‘अा लाेमय अा नखाेयः’ (छा. उ. ८-८-१) इित चैतयेन
गुणेन समतशररयापवं दशयित ॥२७ ॥
244. पथ
ृ गुपदेशात् ॥२।३।२८॥
‘या शररं समा’ (काै. उ. ३-६) इित च
अायाेः कतृकरणभावेन पृथगुपदेशात् चैतयगुणेनैव अय
शररयापता गयते । ‘तदेषां ाणानां वानेन वानमादाय’

(बृ. उ. २-१-१७) इित च कतः शाररापृथवानयाेपदेशः
एतमेवाभायमुपाेलयित । तादणुराेित ॥२८ ॥
एवं ाे, ूमः —
245. तद्गुणसारत्वा�ु तद्व्यपदेशः प्रा�वत् ॥२।३।२९॥
तशदः पं यावतयित । नैतदत — अणुराेित ;
उपयवणात् परयैव त णः वेशवणात्
तादायाेपदेशा परमेव  जीव इयुम् ; परमेव चे
जीवः, ताावपरं  तावानेव जीवाे भवतमहित ; परय
च णाे वभुवमाातम् ; ताभुजीवः ; तथा च ‘स वा
एष महानज अाा याेऽयं वानमयः ाणेष’ु (बृ. उ. ४-४-
२२) इयेवंजातीयका जीववषया वभुववादाः ाैताः ाता
समथता भवत । न च अणाेजीवय सकलशररगता
वेदनाेपपते ; वसबधायादित चेत्, न ; कटकताेदनेऽप
सकलशररगतैव वेदना सयेत — वटकयाेह संयाेगः
कृायां वच वतते — व कृशररयापनीित ; पादतल
एव त कटकनुाे वेदनां ितलभते । न च
अणाेगुणयािपपते, गुणय गुणदेशवात् ; गुणवमेव ह

गुणनमनाय गुणय हीयेत ; दपभाया यातरवं
यायातम् । गधाेऽप गुणवायुपगमासाय एव
सरतमहित, अयथा गुणवहािनसात् ; तथा चाें भगवता
ैपायनेन — ‘उपलयास चेधं केचयु
ू रनैपुणाः । पृथयामेव
तं वादपाे वायुं च संतम्’ इित । यद च चैतयं जीवय
समतशररं यायात्, नाणुजीवः यात् ; चैतयमेव ह अय
वपम्, अेरवाैयकाशाै — ना गुणगुणवभागाे वत
इित । शररपरमाणवं च यायातम् । परशेषाभुजीवः ॥
कथं तह अणुवादयपदेश इयत अाह — तुणसारवाु
तपदेश इित । तया बुेः गुणातुणाः — इछा ेषः सखं
दुःखमयेवमादयः — तुणाः सारः धानं ययानः संसारवे
सवित, स तुणसारः, तय भावतुणसारवम् । न ह
बुेगुणैवना केवलय अानः संसारवमत ;
बुुपाधधमायासिनमं ह कतृवभाेृवादलणं संसारवम्
अकतरभाेुासंसारणाे िनयमुय सत अानः ;
ताुणसारवाु परमाणेनाय परमाणयपदेशः,
तदुायादभ अयाेायादयपदेशः, न वतः । तथा च

— ‘वालाशतभागय शतधा कपतय च । भागाे जीवः स
वेयः स चानयाय कपते’ (े. उ. ५-९) इयणुवं
जीवयाेा तयैव पुनरानयमाह ; तैवमेव समसं यात्
— याैपचारकमणुवं जीवय भवेत्, पारमाथकं च अानयम्
; न ह उभयं मुयमवकपेत ; न च अानयमाैपचारकमित
शं वातम्, सवाेपिनषस ाभावय
ितपपादयषतवात् । तथेतरयुाने ‘बुेगण
ु न
े ागुणन
े
चैव अारामााे वराेऽप ः’ (े. उ. ६-८) इित च
बुगुणसबधेनैव अारामातां शात, न वेनैवाना ।
‘एषाेऽणुराा चेतसा वेदतयः’ (मु. उ. ३-१-९) इयाप न
जीवय अणुपरमाणवं शयते,
परयैवानरानवावेन ानसादगयवेन च
कृतवात्, जीवयाप च मुयाणुपरमाणवानुपपेः ;
ता
ु ानवाभायमदमणुववचनम्, उपायभायं वा
यम् । तथा ‘या शररं समा’ (काै. उ. ३-६)
इयेवंजातीयकेवप भेदाेपदेशेषु — बुैवाेपाधभूतया जीवः
शररं समा — इयेवं याेजयतयम्, यपदेशमां वा —

शलापुकय शररमयादवत् ; न  गुणगुणवभागाेऽप
वत इयुम् । दयायतनववचनमप बुेरेव तदायतनवात्
। तथा उायादनामयुपायायतां दशयित — ‘क
अहमुात उाताे भवयाम कवा ितते
ितायामीित’ (. उ. ६-३) । ‘स ाणमसृजत’ (. उ. ६-
४) इित ; उायभावे ह गयागयाेरयभावाे वायते ; न
ह अनपसृय देहायागती याताम् ।
एवमुपाधगुणसारवाीवयाणुवादयपदेशः, ावत् । यथा
ाय परमानः सगुणेषूपासनेषु
उपाधगुणसारवादणीयवादयपदेशः — ‘अणीयाीहेवा
यवाा’ (छा. उ. ६-१४-३) ‘मनाेमयः ाणशररः ... सवगधः
सवरसः’ ‘सयकामः सयसपः’ (छा. उ. ३-१४-२)
इयेवंकारः — तत् ॥२९ ॥
यादेतत् — यद बुगुणसारवादानः संसारवं
कयेत, तताे बुानाेभयाेः संयाेगावसानमवयंभावीयताे
बुवयाेगे सित अानाे वभयानालयवादसवमसंसारवं
वा सयेतेित — अत उरं पठित —

246. यावदात्मभािवत्वाच्च न दोषस्तद्दशर्नात् ॥२।३।३०॥
नेयमनतरिनददाेषािराशनीया । कात् ?
यावदाभाववाु संयाेगय — यावदयमाा संसार भवित,
यावदय सयदशनेन संसारवं न िनवतत,े तावदय बुा
संयाेगाे न शायित ; यावदेव चायं बुुपाधसबधः,
तावदेवाय जीववं संसारवं च ; परमाथतत न जीवाे नाम
बुप
ु ाधपरकपतवपयितरे केणात ; न ह
िनयमुवपासवादरादयेतनाे धाततीयाे
वेदाताथिनपणायामुपलयते — ‘नायाेऽताेऽत ा ाेता
मता वाता’ (बृ. उ. ३-७-२३) ‘नायदताेऽत ृ ाेतृ
मतृ वातृ’ (छा. उ. ६-८-७) ‘तवमस’ (छा. उ. ६-१-६)
‘अहं ा’ (बृ. उ. १-४-७) इयादुितशतेयः । कथं
पुनरवगयते यावदाभावी बुसंयाेग इित ? तशनादयाह ;
तथा ह शां दशयित — ‘याेऽयं वानमयः ाणेषु
तयाेितः पुषः स समानः सभाै लाेकावनुसरित
यायतीव ले लायतीव’ (बृ. उ. ४-३-७) इयाद ; त
वानमय इित बुमय इयेतदुं भवित, देशातरे

‘वानमयाे मनाेमयः ाणमयमयः ाेमयः’ इित
वानमयय मनअादभः सह पाठात् ; बुमयवं च
तुणसारवमेवाभेयते — यथा लाेके ीमयाे देवद इित
ीरागादधानाेऽभधीयते, तत् ; ‘स समानः सभाै
लाेकावनुसरित’ इित च लाेकातरगमनेऽयवयाेगं बुा
दशयित — केन समानः ? — तयैव बुेित गयते,
सधानात् ; त दशयित — ‘यायतीव ले लायतीव’ (बृ. उ.
४-३-७) इित ; एतदुं भवित — नायं वताे यायित, नाप
चलित, याययां बुाै यायतीव, चलयां बुाै चलतीवेित ।
अप च मयाानपुरःसराेऽयमानाे बुुपाधसबधः ; न च
मयाानय सयानादय िनवृरतीयताे
यावातानवबाेधः, तावदयं बुुपाधसबधाे न शायित ;
दशयित च — ‘वेदाहमेतं पुषं महातमादयवण तमसः
परतात् । तमेव वदवाित मृयुमेित नायः पथा
वतेऽयनाय’ (े. उ. ३-८) इित ॥३० ॥
ननु सषुलययाेन शते बुसबध
अानाेऽयुपगतम्, ‘सता साेय तदा सपाे भवित वमपीताे

भवित’ (छा. उ. ६-८-१) इित वचनात्,
कृवकारलयायुपगमा ; तकथं यावदाभाववं
बुसबधयेित, अाेयते —
247. पुंस्त्वािदव�वस्य सतोऽिभव्यि�योगात् ॥२।३।३१॥
यथा लाेके पुंवादिन बीजाना वमानायेव
बायादवनुपलयमानायवमानवदभेयमाणािन
याैवनादवावभवत ; न अवमानायुपते, षडादनामप
तदुपसात् — एवमयमप बुसबधः शाना
वमान एव सषुलययाेः पुनः बाेधसवयाेरावभवित ; एवं
ह एतुयते ; न ह अाकक कयचदुपः सवित,
अितसात् । दशयित च
सषुादुथानमवाकबीजसावकारतम् — ‘सित सप न
वदुः सित सपामह इित । त इह यााे वा सꣳहाे वा’
(छा. उ. ६-९-३) इयादना । तासमेतत् —
यावदाभावी बुाुपाधसबध इित ॥३१ ॥
248. िनत्योपलब्ध्यनुपलिब्धप्रसङ्गोऽन्यतरिनयमो
वान्यथा ॥२।३।३२॥

तान उपाधभूतम् — अतःकरणं मनाे बुवानं
चमित च अनेकधा त ताभलयते ; च वृवभागेन
— संशयादवृकं मन इयुयते, िनयादवृकं बुरित ;
तैवंभूतमतःकरणमवयमतीययुपगतयम्, अयथा
नयुपगयमाने तयाेपलयनुपलधसः यात् —
अाेयवषयाणामुपलधसाधनानां सधाने सित
िनयमेवाेपलधः सयेत ; अथ सयप हेतसमवधाने
फलाभावः, तताे िनयमेवानुपलधः सयेत ; न चैवं यते ।
अथवा अयतरयान इयय वा
शितबधाेऽयुपगतयः ; न च अानः शितबधः
सवित, अवयवात् ; नाप इयय ; न ह तय
पूवाेरयाेः णयाेरितबशकय सताेऽकाछः
ितबयेत । तात् ययावधानानवधानायामुपलयनुपलधी
भवतः, तनः । तथा च ुितः — ‘अयमना अभूवं
नादशमयमना अभूवं नााैषम्’ (बृ. उ. १-५-३) इित, ‘मनसा
ेव पयित मनसा णाेित’ (बृ. उ. १-५-३) इित च ;
कामादयाय वृय इित दशयित — ‘कामः सपाे

वचकसा ाऽा धृितरधृितधीभीरयेतसव मन एव’
(बृ. उ. १-५-३) इित । ताुमेतत् —
तुणसारवापदेश इित ॥३२ ॥
७४. कत्रर्िधकरणम्
249. कतार् शा�ाथर्व�वात् ॥२।३।३३॥
तुणसारवाधकारे णैवापराेऽप जीवधमः पते । कता च
अयं जीवः यात् । कात् ? शााथववात् — एवं च
‘यजेत’ ‘जुयात्’ ‘दात्’ इयेवंवधं वधशामथववित ;
अयथा तदनथकं यात् ; त कतः सतः
कतयवशेषमुपदशित ; न च असित कतृवे तदुपपेत ।
तथेदमप शामथववित — ‘एष ह ा ाेता मता बाेा
कता वानाा पुषः’ (. उ. ४-९) इित ॥३३ ॥
250. िवहारोपदेशात् ॥२।३।३४॥
इत जीवय कतृवम्, यीवयायां सये थाने
वहारमुपदशित — ‘स ईयतेऽमृताे य कामम्’ (बृ. उ. २-१-
१८) इित, ‘वे शररे यथाकामं परवतत’े (बृ. उ. ४-३-७)
इित च ॥३४ ॥

251. उपादानात् ॥२।३।३५॥
इताय कतृवम्, यीवयायामेव करणानामुपादानं
सतयित — ‘तदेषां ाणानां वानेन वानमादाय’ (बृ. उ.
२-१-१७) इित, ‘ाणागृहीवा’ (बृ. उ. २-१-१८) इित च ॥३५
॥
252. व्यपदेशाच्च िक्रयायां न चेिन्नद�शिवपयर्यः
॥२।३।३६॥
इत जीवय कतृवम्, यदय लाैककषु वैदकषु च
यास कतृवं यपदशित शाम् — ‘वानं यं तनुते ।
कमाण तनुतऽ
े प च’ (तै. उ. २-५-१) इित । ननु वानशदाे
बुाै समधगतः, कथमनेन जीवय कतृवं सूयत इित,
नेयुयते — जीवयैवैष िनदेशः, न बुेः ; न चेीवय यात्,
िनदेशवपययः यात् — वानेनेयेवं िनरदेयत् ; तथा ह
अय बुववायां वानशदय करणवभिनदेशाे यते
— ‘तदेषां ाणानां वानेन वानमादाय’ (बृ. उ. २-१-७)
इित ; इह त ‘वानं यं तनुत’े (तै. उ. २-५-१) इित

कतृसामानाधकरयिनदेशाु यितरयैवानः कतृवं
सूयत इयदाेषः ॥३६ ॥
अाह — यद बुयितराे जीवः कता यात्, स
वतः सन् यं हतं चैव अानाे िनयमेन सपादयेत्, न
वपरतम् ; वपरतमप त सपादयपलयते ; न च
वतयानः ईशी वृरिनयमेनाेपपत इित, अत उरं
पठित —
253. उपलिब्धवदिनयमः ॥२।३।३७॥
यथायमााेपलधं ित वताेऽप अिनयमेनेमिनं च
उपलभते, एवमिनयमेनैवेमिनं च सपादययित ;
उपलधावयवातयम्, उपलधहेतूपादानाेपलादित चेत्, न
। वषयकपनामायाेजनवादुपलधहेतूनाम् । उपलधाै त
अनयापेवमानः, चैतययाेगात् । अप च अथयायामप
नायतमानः वातयमत, देशकालिनमवशेषापेवात् ।
न च सहायापेय कतः कतृवं िनवतते । भवित
ेधाेदकापेयाप पुः पृवम् । सहकारवैचया
इािनाथयायामिनयमेन वृरानाे न वयते ॥३७ ॥

254. शि�िवपयर्यात् ॥२।३।३८॥
इत वानयितराे जीवः कता भवतमहित । यद
पुनवानशदवाया बुरे व की यात्, ततः शवपययः
यात् — करणशबुेहीयेत, कतृशापेत ; सयां च
बुेः कतृशाै, तया एव अहंययवषयवमयुपगतयम्,
अहंकारपूवकाया एव वृेः सव दशनात् — ‘अहं गछाम,
अहमागछाम, अहं भुे, अहं पबाम’ इित च ; तया
कतृशयुायाः सवाथकार करणमयकपयतयम् ;
शाेऽप ह सन् कता करणमुपादाय यास वतमानाे यते
; तत संामाे ववादः यात्, न वतभेदः कत्,
करणयितरय कतृ वायुपगमात् ॥३८ ॥
255. समाध्यभावाच्च ॥२।३।३९॥
याेऽययमाैपिनषदाितपयाेजनः समाधपदाे
वेदातेषु — ‘अाा वा अरे यः ाेतयाे मतयाे
िनदयासतयः’ (बृ. उ. २-४-५) ‘साेऽवेयः स
वजासतयः’ ‘अाेमयेवं यायथ अाानम्’ (मु. उ. २-२-

६) इयेवल
ं णः, साेऽयसयानः कतृवे नाेपपेत ।
तादयय कतृवसः ॥३९ ॥
७५. त�ािधकरणम्
256. यथा च त�ोभयथा ॥२।३।४०॥
एवं तावछााथववादभहेतभः कतृवं शाररय
दशतम् ; तपुनः वाभावकं वा यात्, उपाधिनमं वेित
चयते । तैतैरेव शााथववादभहेतभः वाभावकं
कतृवम्, अपवादहेवभावादित । एवं ाे, ूमः — न
वाभावकं कतृवमानः सवित, अिनमाेसात् ;
कतृववभाववे ानाे न कतृवामाेः सवित —
अेरवाैयात् ; न च कतृवादिनमुयात पुषाथसः
कतृवय दुःखपवात् । ननु थतायामप कतृवशाै
कतृवकायपरहारापुषाथः सेयित ; तपरहार
िनमपरहारात् — यथाेदहनशयुयाप
कावयाेगाहनकायाभावः — तत् — न, िनमानामप
शलणेन सबधेन सबानामयतपरहारासवात् । ननु
माेसाधनवधानााेः सेयित — न, साधनायय

अिनयवात् । अप च िनयशमुाितपादनात्
माेसरभमता ; तागाितपादनं च न वाभावके
कतृवेऽवकपेत ; तात् उपाधधमायासेनैवानः कतृवम्,
न वाभावकम् ; तथा च ुितः — ‘यायतीव ले लायतीव’ (बृ.
उ. ४-३-७) इित ‘अाेयमनाेयुं भाेेयामनीषणः’ (क.
उ. १-३-४) इित च — उपाधसपृयैवानाे
भाेृवादवशेषलाभं दशयित । न ह ववेकनां परादयाे
जीवाे नाम कता भाेा वा वते, ‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ.
उ. ४-३-२३) इयादवणात् । पर एव तह संसार कता
भाेा च सयेत ; परादयेितमाीवः कता,
बुादसातयितराे न यात् — न,
अवायुपथापतवाकतृवभाेृवयाेः ; तथा च शाम् —
‘य ह ैतमव भवित तदतर इतरं पयित’ (बृ. उ. २-४-
१४) इयवावथायां कतृवभाेृवे दशयवा, वावथायां
ते एव कतृवभाेृवे िनवारयित — ‘य वय
सवमाैवाभूकेन कं पयेत’् (बृ. उ. २-४-१४) इित ; तथा
वजागरतयाेरान उपाधसपककृतं मं येनयेवाकाशे

वपरपततः ावयवा, तदभावं सषुाै ाेनाना
सपरवय ावयित — ‘ता
अयैतदाकाममाकाममकामं पं शाेकातरम्’ (बृ. उ. ४-३-
२१) इयारय ‘एषाय परमा गितरे षाय परमा सपदेषाेऽय
परमाे लाेक एषाेऽय परम अानदः’ (बृ. उ. ४-३-३२)
इयुपसंहारात् ॥
तदेतदाहाचायः — ‘यथा च ताेभयथा’ इित । वथे च
अयं चः पठतः । नैवं मतयम् — वाभावकमेवानः
कतृवम्, अेरवाैयमित ; यथा त ता लाेके
वायादकरणहतः कता दुःखी भवित, स एव वगृहं ााे
वमुवायादकरणः वथाे िनवृताे िनयापारः सखी भवित —
एवमवायुपथापतैतसपृ अाा वजागरतावथयाेः
कता दुःखी भवित, सः तमापनुये वमाानं परं 
वय वमुकायकरणसाताेऽकता सखी भवित
ससादावथायाम् — तथा मुवथायामयवावातं
वादपेन वधूय अाैव केवलाे िनवृतः सखी भवित ।
तातैतावतांशेन यः — ता ह वशेषु

तणादयापारेवपेयैव ितिनयतािन करणािन वायादिन
कता भवित, वशररेण त अकतैव ; एवमयमाा
सवयापारे वपेयैव मनअादिन करणािन कता भवित, वाना
त अकतैवेित । न त अानतण इवावयवाः सत, यैः
हतादभरव वायादिन ता, मनअादिन
करणायााेपाददत ययेा ॥
यूम्, शााथववादभहेतभः वाभावकमानः
कतृवमित, त — वधशां तावथाां कतृवमुपादाय
कतयवशेषमुपदशित, न कतृवमानः ितपादयित ; न च
वाभावकमय कतृवमत, ावाेपदेशात् — इयवाेचाम
; तादवाकृतं कतृवमुपादाय वधशां वितयते । कता
वानाा पुषः — इयेवंजातीयकमप
शामनुवादपवाथाामेवावाकृतं कतृवमनुवदयित ।
एतेन वहाराेपादाने परते, तयाेरयनुवादपवात् । ननु सये
थाने सेषु करणेषु वे शररे यथाकामं परवतते — इित
वहार उपदयमानः केवलयानः कतृवमावहित ;
तथाेपादानेऽप ‘तदेषां ाणानां वानेन वानमादाय’ इित

करणेषु कमकरणवभ ूयमाणे केवलयानः कतृवं गमयत
इित ; अाेयते — न तावसये थानेऽयतमानः
करणवरमणमत, ‘सधीः वाे भूवेमं लाेकमितामित’ (बृ.
उ. ४-३-७) इित ताप धीसबधवणात् ; तथा च रत
— ‘इयाणामुपरमे मनाेऽनुपरतं यद । सेवते वषयानेव
तावदशनम्’ इित ; कामादय मनसाे वृयः इित ुितः
; ता वे यते ; तासमना एव वे वहरित ;
वहाराेऽप च तयाे वासनामय एव, न त पारमाथकाेऽत ;
तथा च ुितः इवकारानुबमेव वयापारं वणयित — ‘उतेव
ीभः सह माेदमानाे जदुतेवाप भयािन पयन्’ (बृ. उ. ४-
३-१३) इित ; लाैकका अप तथैव वं कथयत —
अामव गरम्, अामव वनराजमित ;
तथाेपादानेऽप यप करणेषु कमकरणवभिनदेशः, तथाप
तसंपृयैवानः कतृवं यम्, केवले कतृवासवय
दशतवात् ; भवित च लाेकेऽनेककारा ववा — याेधा
युयते, याेधै राजा युयत इित । अप च अपादाने
करणयापाराेपरममां ववयते, न वातयं कयचत्,

अबुपूवकयाप वापे करणयापाराेपरमय वात् ।
यवयं यपदेशाे दशतः, ‘वानं यं तनुत’े इित, स बुेरेव
कतृवं ापयित — वानशदय त सवात्, मनाेऽनतरं
पाठा, ‘तय ैव शरः’ (तै. उ. २-४-१) इित च
वानमययानः ावयववसतनात् — ादनां च
बुधमवसेः, ‘वानं देवाः सवे  येमुपासते’ (तै.
उ. २-५-१) इित च वाशेषात् — येवय च थमजवय
बुाै सवात्, ‘स एष वाचयाेराेरमाे यः’ इित
च ुयतरे यय वाबुसायवावधारणात् । न च बुेः
शवपययः करणानां कतृवायुपगमे भवित, सवकारकाणामेव
ववयापारे षु कतृवयावयंभाववात् ; उपलयपें वेषां
करणानां करणवम् ; सा चानः ; न च तयामयय
कतृवमत, िनयाेपलधवपवात् । अहंकारपूवकमप
कतृवं नाेपलधुभवतमहित, अहंकारयायुपलयमानवात् ; न
चैवं सित करणातरकपनासः, बुेः करणवायुपगमात् ।
समायभावत शााथववेनैव परतः, यथाामेव

कतृवमुपादाय समाधवधानात् । ताकतृवमयान
उपाधिनममेवेित थतम् ॥४० ॥
७६. पराय�ािधकरणम्
257. परा�ु तच्छ्र�तेः ॥२।३।४१॥
यददमवावथायामुपाधिनबधनं कतृवं
जीवयाभहतम्, तकमनपेयेरं भवित,
अाहाेवदरापेमित भवित वचारणा । त ां तावत् —
नेरमपेते जीवः कतृव इित । कात् ?
अपेायाेजनाभावात् ; अयं ह जीवः वयमेव
रागेषाददाेषयुः कारकातरसामीसपः कतृवमनुभवतं
शाेित ; तय कमीरः करयित । न च लाेके सरत
— कृयादकास यावनड हादवत् ईराेऽपराेऽपेतय इित
। ेशाकेन च कतृवेन जतूसंसृजत ईरय नैघृयं
सयेत ; वषमफलं च एषां कतृवं वदधताे वैषयम् । ननु
‘वैषयनैघृ ये न सापेवात्’ (. सू. १-४-१७) इयुम् —
सयमुम्, सित त ईरय सापेवसवे ; सापेवं च
ईरय सवित सताेजतूनां धमाधमयाेः ; तयाे सावः

सित जीवय कतृवे ; तदेव चेकतृवमीरापें यात्,
कंवषयमीरय सापेवमुयते । अकृतायागमैवं जीवय
सयेत । तावत एवाय कतृवमित — एतां ािं
तशदेन यावय ितजानीते — परादित ; अवावथायां
कायकरणसाताववेकदशनाे जीवयावाितमराधय सतः
परादानः
कमायासवभूताधवासासाणेतयतररादनुया
कतृवभाेृवलणय संसारय सः ; तदनुहहेतकेनैव च
वानेन माेसभवतमहित । कुतः ? ततेः ; यप
दाेषयुः सामीसप जीवः, यप च लाेके कृयादषु
कमस नेरकारणवं सम्, तथाप सवावेव वृवीराे
हेतकतेित ुतेरवसीयते ; तथा ह ुितभवित — ‘एष ेव
साधु कम कारयित तं यमेयाे लाेकेय उनीषते । एष
ेवासाधु कम कारयित तं यमधाे िननीषते’ (काै. उ. ३-७)
इित, ‘य अािन िताानमतराे यमयित’ इित च
एवंजातीयका ॥४१ ॥

ननु एवमीरय कारयतृवे सित वैषयनैघृये याताम्,
अकृतायागम जीवयेित ; नेयुयते —
258. कृतप्रयत्नापे�स्तु िविहतप्रितिषद्धावैयथ्यार्िदभ्यः
॥२।३।४२॥
तशदाेदतदाेषयावतनाथः । कृताे यः याे जीवय
धमाधमलणः, तदपे एवैनमीरः कारयित ; अतैते चाेदता
दाेषा न सयते — जीवकृतधमाधमवैषयापे एव
तफलािन वषमं वभजते पजयवत् ईराे िनमवमाेण
— यथा लाेके नानावधानां गुछगुादनां ीहयवादनां च
असाधारणेयः ववबीजेयाे जायमानानां साधारणं िनमं
भवित पजयः — न ह असित पजये
रसपुपफलपलाशादवैषयं तेषां जायते, नायसस ववबीजेषु
— एवं जीवकृतयापे ईरः तेषां शभाशभं वदयादित
यते । ननु कृतयापेवमेव जीवय पराये कतृवे
नाेपपते — नैष दाेषः ; परायेऽप ह कतृवे, कराेयेव
जीवः, कुवतं ह तमीरः कारयित ; अप च पूवयमपेय
इदानीं कारयित, पूवतरं च यमपेय पूवमकारयदित —

अनादवासंसारयेित — अनवम् । कथं पुनरवगयते —
कृतयापे ईर इित ? वहतितषावैययादयः इयाह
; एवं ह ‘वगकामाे यजेत’ ‘ाणाे न हतयः’
इयेवंजातीयकय वहतय ितषय च अवैयय भवित ;
अयथा तदनथकं यात् ; ईर एव वधितषेधयाेिनयुयेत,
अयतपरतवाीवय ; तथा वहतकारणमयनथेन
संसृजेत्, ितषकारणमयथेन ; तत ामायं
वेदयातमयात् ; ईरय च अयतानपेवे लाैककयाप
पुषकारय वैययम्, तथा देशकालिनमानाम् ;
पूवाेदाेषस — इयेवंजातीयकं दाेषजातमादहणेन
दशयित ॥४२ ॥
७७. अंशािधकरणम्
259. अंशो नानाव्यपदेशादन्यथा चािप
दाशिकतवािदत्वमधीयत एके ॥२।३।४३॥
जीवेरयाेपकायाेपकारकभाव उः ; स च सबयाेरेव
लाेके ः — यथा वामभृययाेः, यथा वा अवफुलयाेः
। तत जीवेरयाेरयुपकायाेपकारकभावायुपगमात् कं

वामभृयवसबधः, अाहाेवदवफुलवत् इययां
वचकसायाम् अिनयमाे वा ााेित, अथवा
वामभृयकारे वेव ईशीशतयभावय सवाध एव
सबध इित ााेित ॥
अताे वीित अंश इित ; जीव ईरयांशाे भवतमहित,
यथाेवफुलः ; अंश इवांशः ; न ह िनरवयवय मुयाेंऽशः
सवित । कापुनः िनरवयववात् स एव न भवित ?
नानायपदेशात् ; ‘साेऽवेयः स वजासतयः’ ‘एतमेव
वदवा मुिनभवित’ ‘य अािन िताानमतराे यमयित’
(छा. उ. ८-७-१) इित च एवंजातीयकाे भेदिनदेशाे नासित भेदे
युयते । ननु च अयं नानायपदेशः सतरां वामभृयसाये
युयत इित, अत अाह — अयथा चापीित । न च
नानायपदेशादेव केवलादंशवितपः । कं तह ? अयथा
चाप यपदेशाे भवयनानावय ितपादकः ; तथा ेके
शाखनाे दाशकतवादभावं ण अामनयाथवणका सूे
— ‘ दाशा  दासा ैवेमे कतवाः’ इयादना ; दाशा
य एते कैवताः साः, ये च अमी दासाः

वामवाानमुपपयत, ये च अये कतवा ूतकृतः, ते सवे
ैव — इित हीनजतूदाहरणेन सवेषामेव
नामपकृतकायकरणसातवानां जीवानां वमाह ; तथा
अयाप यायामेवायमथः पते — ‘वं ी वं
पुमानस वं कुमार उत वा कुमार । वं जीणाे दडे न वस
वं जाताे भवित वताेमुखः’ (े. उ. ४-३) इित, ‘सवाण
पाण वचय धीराे नामािन कृवाभवदयदाते’ इित च ;
‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ. उ. ३-७-२३) इयादुितय
अयाथय सः । चैतयं च अवशं जीवेरयाेः,
यथावफुलयाेराैयम् । अताे
भेदाभेदावगमायामंशवावगमः ॥४३ ॥
कुत अंशवावगमः ? —
260. मन्त्रवणार्च्च ॥२।३।४४॥
मवणैतमथमवगमयित — ‘तावानय महमा तताे
यायाꣳ पूषः । पादाेऽय सवा भूतािन िपादयामृतं दव’
(छा. उ. ३-१२-६) इित ; अ भूतशदेन जीवधानािन
थावरजमािन िनदशित, ‘अहंससवभूतायय तीथेयः’

इित याेगात् ; अंशः पादाे भाग इयनथातरम् ;
तादयंशवावगमः ॥४४ ॥
कुत अंशवावगमः ? —
261. अिप च स्मयर्ते ॥२।३।४५॥
ईरगीतावप च ईरांशवं जीवय यते —
‘ममैवांशाे जीवलाेके जीवभूतः सनातनः’ (भ. गी. १५-७) इित
; तादयंशवावगमः । यूम्, वामभृयादवेव
ईशीशतयभावाे लाेके स इित — ययेषा लाेके
सः, तथाप शााु अ अंशांशवमीशीशतयभाव
िनीयते ; िनरितशयाेपाधसपेराे
िनहीनाेपाधसपाीवान् शातीित न कितषयते
॥४५ ॥
अाह — ननु जीवयेरांशवायुपगमे तदयेन
संसारदुःखाेपभाेगेनांशन ईरयाप दुःखवं यात् — यथा
लाेके हतपादायतमागतेन दुःखेन अनाे देवदय
दुःखवम्, तत् ; तत ताानां महरं दुःखं ायात् ;

अताे वरं पूवावथः संसार एवात — इित
सयदशनानथसः यात् — इित ; अाेयते —
262. प्रकाशािदवन्नैवं परः ॥२।३।४६॥
यथा जीवः संसारदुःखमनुभवित, नैवं पर ईराेऽनुभवतीित
ितजानीमहे ; जीवाे ह अवावेशवशात् देहााभावमव
गवा, तकृतेन दुःखेन दुःखी अहम् इित अवया कृतं
दुःखाेपभाेगम् अभमयते ; नैवं परमेरय देहााभावाे
दुःखाभमानाे वा अत ;
जीवयायवाकृतनामपिनवृदेहेयाुपायववेकमिनम
 एव दुःखाभमानः, न त पारमाथकाेऽत ; यथा च
वदेहगतदाहछे दादिनमं दुःखं तदभमानायानुभवित, तथा
पुमादगाेचरमप दुःखं तदभमानायैवानुभवित — अहमेव
पुः, अहमेव मम् इयेवं ेहवशेन
पुमादवभिनवशमानः ; तत िनतमेतदवगयते —
मयाभमानमिनम एव दुःखानुभव इित । यितरे कदशना
एवमवगयते ; तथा ह — पुमादमस बषूपवेषु
तसबधाभमािनवतरे षु च, पुाे मृताे मं

मृतमयेवमाघाेषते, येषामेव पुमादमवाभमानतेषामेव
तमं दुःखमुपते, न अभमानहीनानां पराजकादनाम् ।
अत लाैककयाप पुंसः सयदशनाथववं म्, कमुत
वषयशूयादानाेऽयवतरमपयताे
िनयचैतयमावपयेित ; ताात
सयदशनानथसः । काशादवदित िनदशनाेपयासः —
यथा काशः साैरामसाे वा वयाय अवितमानः
अुयाुपाधसबधात् तेषु ऋजुवादभावं ितपमानेषु
तावमव ितपमानाेऽप न परमाथततावं ितपते,
यथा च अाकाशाे घटादषु गछस गछव वभायमानाेऽप
न परमाथताे गछित, यथा च उदशरावादकपनाते
सूयितबबे कपमानेऽप न तासूयः कपते —
एवमवायुपथापते बुाुपहते जीवाये अंशे
दुःखायमानेऽप न तानीराे दुःखायते । जीवयाप
दुःखािरवािनमैवेयुम् । तथा च
अवािनमजीवभावयुदासेन भावमेव जीवय

ितपादयत वेदाताः — ‘तवमस’ इयेवमादयः ।
ताात जैवेन दुःखेन परमानाे दुःखवसः ॥४६ ॥
263. स्मरिन्त च ॥२।३।४७॥
रत च यासादयः — यथा जैवेन दुःखेन न परमाा
दुःखायत इित ; ‘त यः परमाा ह स िनयाे िनगुणः ृतः
। न लयते फलै ाप पपमवासा । कमाा वपराे
याेऽसाै माेबधैः स युयते । स सदशकेनाप राशना
युयते पुनः’ इित । चशदात् समामनत च — इित
वाशेषः — ‘तयाेरयः पपलं वायनयाे
अभचाकशीित’ (े. उ. ४-६) इित, ‘एकतथा सवभत
ू ातराा
न लयते लाेकदुःखेन बाः’ (क. उ. २-२-११) इित च ॥४७
॥
अाह — यद तेक एव सवेषां भूतानामतराा यात्,
कथमनुापरहाराै यातां लाैककाै वैदकाै चेित । ननु च अंशाे
जीव ईरय इयुम् ; तेदाानुापरहाराै
तदायावयितकणावुपपेते ; कम चाेत इित, उयते —
नैतदेवम् ; अनंशवमप ह जीवयाभेदवादयः ुतयः

ितपादयत — ‘तसृा तदेवानुावशत्’ (तै. उ. २-६-१)
‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ. उ. ३-७-२३) ‘मृयाेः स
मृयुमााेित य इह नानेव पयित’ (बृ. उ. ४-४-१९)
‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) ‘अहं ा’ (बृ. उ. १-४-१०)
इयेवंजातीयकाः । ननु भेदाभेदावगमायामंशवं सयतीयुम्
— यादेतदेवम्, युभावप भेदाभेदाै ितपपादयषताै याताम्
; अभेद एव व ितपपादयषतः, ावितपाै
पुषाथसेः ; वभावात भेदाेऽनूते ; न च िनरवयवय
णाे मुयाेंऽशाे जीवः सवतीयुम् ; तापर एवैकः
सवेषां भूतानामतराा जीवभावेनावथत इयताे वया
अनुापरहाराेपपः । तां ूमः —
264. अनु�ाप�रहारौ देहसम्बन्धाज्ज्योितरािदवत्
॥२।३।४८॥
‘ऋताै भायामुपेयात्’ इयनुा, ‘गुवनां नाेपगछे त्’ इित
परहारः ; तथा ‘अीषाेमीयं पशं संपयेत्’ इयनुा, ‘न
हंयासवा भूतािन’ इित परहारः ; — एवं लाेकेऽप
ममुपसेवतयमयनुा, शुः परहतय इित परहारः —

एवंकारावनुापरहाराै एकवेऽयानः देहसबधात् याताम्
। देहैः सबधाे देहसबधः । कः पुनदेहसबधः ? देहादरयं
साताेऽहमेव — इयािन वपरतययाेपः ; ा च सा
सवाणनाम् — अहं गछाम अहमागछाम, अहमधः
अहमनधः, अहं मूढः अहममूढः इयेवमाका ; न ह अयाः
सयदशनादयवारकमत ; ाु सयदशनाततैषा
ातः सवजतषु ।
तदेवमवािनमदेहाुपाधसबधकृताशेषादैकायायुपगमेऽ
यनुापरहाराववकपेते । सयदशनतनुापरहारानथं
ाम् — न, तय कृताथवायाेयवानुपपेः —
हेयाेपादेययाेह िनयाेयाे िनयाेयः यात् ; अानवितरं
हेयमुपादेयं वा ववपयन् कथं िनयुयेत ; न च अाा
अायेव िनयाेयः यात् । शररयितरे कदशन एव
िनयाेयवमित चेत्, न ; तसंहतवाभमानात् — सयं
यितरे कदशनाे िनयाेयवम् ; तथाप
याेमादवेहासंहतवमपयत एव अानाे िनयाेयवाभमानः
; न ह देहासंहतवदशनः कयचदप िनयाेगाे ः,

कमुतैकायदशनः । न च िनयाेगाभावात् सयदशनाे
यथेचेासः, सवाभमानयैव वतकवात्,
अभमानाभावा सयदशनः ।
ताेहसबधादेवानुापरहाराै — याेितरादवत् — यथा
याेितष एकवेऽयः यापरियते, नेतरः ; यथा च
काश एकयाप सवतरमेयदेशसबः परियते, नेतरः
शचभूमः ; यथा भाैमाः देशा ववैडूयादय उपादयते, भाैमा
अप सताे नरकले बरादयः परियते ; यथा मूपुरषं गवां
पवतया परगृते, तदेव जायतरे परवयते — तत् ॥४८
॥
265. असन्तते�ाव्यितकरः ॥२।३।४९॥
यातां नाम अनुापरहारावेकयानाे देहवशेषयाेगात् ;
यवयं कमफलसबधः, स च एेकायायुपगमे यितकयेत,
वायेकवादित चेत्, नैतदेवम्, असततेः ; न ह
कतभाेुानः सततः सवैः शररै ः सबधाेऽत ;
उपाधताे ह जीव इयुम् ; उपायसताना नात

जीवसतानः — तत कमयितकरः फलयितकराे वा न
भवयित ॥४९ ॥
266. आभास एव च ॥२।३।५०॥
अाभास एव च एष जीवः परयानाे
जलसूयकादवितपयः, न स एव साात्, नाप ववतरम्
। अत यथा नैकलसूयके कपमाने जलसूयकातरं
कपते, एवं नैकीवे कमफलसबधिन जीवातरय
तसबधः । एवमयितकर एव कमफलयाेः । अाभासय च
अवाकृतवादायय संसारयावाकृतवाेपपरित,
तुदासेन च पारमाथकय ाभावयाेपदेशाेपपः । येषां
त बहव अाानः, ते च सवे सवगताः, तेषामेवैष यितकरः
ााेित । कथम् ? बहवाे वभवाानैतयमावपा
िनगुणा िनरितशया ; तदथ साधारणं धानम् ; तमैषां
भाेगापवगसरित सांयाः । सित बवे वभुवे च
घटकुड ादसमाना यमावपाः वताेऽचेतना अाानः,
तदुपकरणािन च अणूिन मनांयचेतनािन, त अायाणां
मनाेयाणां च संयाेगात् नव इछादयाे वैशेषका अागुणा

उपते, ते च अयितरे केण येकमास समवयत, स
संसारः ; तेषां नवानामागुणानामयतानुपादाे माे इित
काणादाः । त सांयानां तावैतयवपवासवानां
सधानावशेषा एकय सखदुःखसबधे सवेषां
सखदुःखसबधः ााेित । यादेतत् — धानवृेः
पुषकैवयाथवावथा भवयित ; अयथा ह
ववभूितयापनाथा धानवृः यात् ; तथा च अिनमाेः
सयेतेित — नैतसारम् — न ह अभलषतसिनबधना
यवथा शा वातम् ; उपपया त कयाचवथाेयेत ;
असयां पुनपपाै कामं मा भूदभलषतं पुषकैवयम् ;
ााेित त यवथाहेवभावाितकरः । काणादानामप — यदा
एकेनाना मनः संयुयते, तदा अाातरै रप नातरयकः
संयाेगः यात्, सधानावशेषात् ; तत
हेववशेषाफलावशेष इयेकयानः सखदुःखयाेगे
सवानामप समानं सखदुःखवं सयेत ॥५० ॥
यादेतत् — अिनमाे िनयमाे भवयतीित ; नेयाह
—

267. अ��ािनयमात् ॥२।३।५१॥
बवावाकाशवसवगतेषु ितशररं बाायतरावशेषेण
सहतेषु मनाेवाायैधमाधमलणममुपायते । सांयानां
तावत् तदनासमवाय धानवित । धानसाधारया यां
सखदुःखाेपभाेगय िनयामकमुपपते । काणादानामप
पूववसाधारणेनामनःसंयाेगेन िनविततयायाप
अयैवान इदममित िनयमे हेवभावादेष एव दाेषः ॥५१
॥
यादेतत् — अहमदं फलं ावािन, इदं परहराण, इथं
यतै, इथं करवाण — इयेवंवधा अभसयादयः यां
वतमाना अयानां च ववामभावं िनयंयतीित ;
नेयाह —
268. अिभसन्ध्यािदष्विप चैवम् ॥२।३।५२॥
अभसयादनामप साधारणेनैवामनःसंयाेगेन
सवासधाै यमाणानां िनयमहेतवानुपपेदाेषानुष
एव ॥५२ ॥
269. प्रदेशािदित चेन्नान्तभार्वात् ॥२।३।५३॥

अथाेयेत — वभुवेऽयानः शररितेन मनसा संयाेगः
शररावछ एव अादेशे भवयित ; अतः देशकृता
यवथा अभसयादनामय सखदुःखयाे भवयतीित ।
तदप नाेपपते । कात् ? अतभावात् ; वभुवावशेषा
सव एवाानः सवशररे वतभवत ; त न वैशेषकैः
शररावछाेऽयानः देशः कपयतं शः ;
कयमानाेऽययं िनदेशयानः देशः कापिनकवादेव न
पारमाथकं काय िनयतं शाेित ; शररमप
सवासधावुपमानम् — अयैव अानः, नेतरे षाम् —
इित न िनयतं शम् । देशवशेषायुपगमेऽप च
याेरानाेः समानसखदुःखभाजाेः कदाचदेकेनैव
तावछररेणाेपभाेगसः यात्, समानदेशयाप
याेरानाेरय सवात् ; तथा ह — देवदाे यदेशे
सखदुःखमवभूत्, तादेशादपाते तछररे, यदशररे
च तं देशमनुाे, तयाप इतरे ण समानः सखदुःखानुभवाे
यते ; स न यात्, यद देवदयदयाेः समानदेशमं
न यात् । वगानुपभाेगस देशवादनः यात्,

ाणादशररदेशेविनपेः देशातरवितवा
वगाुपभाेगय । सवगतवानुपप बनामानाम्,
ाताभावात् ; वद तावत् वम् — के बहवः समानदेशाेित ;
पादय इित चेत्, न ; तेषामप धयशेनाभेदात्, लणभेदा
— न त बनामानां लणभेदाेऽत ;
अयवशेषवशाेदाेपपरित चेत्, न ; भेदकपनाया
अयवशेषकपनाया इतरे तरायवात् ; अाकाशादनामप
वभुवं वादनाेऽसम्, कायवायुपगमात् ।
तादाैकवप एव सवदाेषाभाव इित सम् ॥
वयदादवषयः ुितवितषेधतृतीयेन पादेन परतः ;
चतथेन इदानीं ाणवषयः परियते । त तावत् —
‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३) इित, ‘ताा एतादान
अाकाशः सूतः’ (तै. उ. २-१-१) इित च एवमादषु
उपकरणेषु ाणानामुपन अाायते ; चानुपरेव

एषामाायते, ‘असा इदम अासीत्’ (तै. उ. २-७-१) ।
तदाः कं तदसदासीदयृषयाे वाव तेऽेऽसदासीत् । तदाः के
ते ऋषय इित । ाणा वाव ऋषयः’ — इय ागुपेः
ाणानां साववणात् ; अय त ाणानामयुपः पठ ते —
‘यथाेः ा वफुला युरयेवमेवाादानः सवे ाणाः’
इित, ‘एताायते ाणाे मनः सवे याण च’ (मु. उ. २-१-
३) इित, ‘स ाणाः भवत तात्’ (मु. उ. २-१-८) इित,
‘स ाणमसृजत ाणाां खं वायुयाेितरापः पृथवीयं
मनाेऽम्’ (. उ. ६-४) इित च एवमाददेशेषु । त
ुितवितषेधादयतरिनधारणकारणािनपणा अितपः
ााेित । अथवा ागुपेः साववणााैणी
ाणानामुपुितरित ााेित । अत इदमुरं पठित —
७८. प्राणोत्प�यिधकरणम्
270. तथा प्राणाः ॥२।४।१॥
तथा ाणा इित । कथं पुनर तथा इयरानुलाेयम्,
कृताेपमानाभावात् — सवगताबववाददूषणम्
अतीतानतरपादाते कृतम् ; तावाेपमानं सवित,

सायाभावात् ; साये ह सित उपमानं यात् — यथा
संहतथा बलवमेित ; असायितपादनाथमित युयेत —
यथा अय सवासधावुपमानयािनयतवम्, एवं
ाणानामप सवानः यिनयतवमित — तदप
देहािनयमेनैवाेवापुनं भवेत् ; न च जीवेन ाणा
उपमीयेरन्, सातवराेधात् — जीवय ह अनुपरायाता,
ाणानां त उपराचयासता ; ताथा इयसबमव
ितभाित — न, उदाहरणाेपाेनायुपमानेन सबधाेपपेः —
अ ाणाेपवादवाजातमुदाहरणम् — ‘एतादानः सवे
ाणाः सवे लाेकाः सवे देवाः सवाण भूतािन युरत’ (बृ. उ.
२-१-२०) इयेवंजातीयकम् ; त यथा लाेकादयः पराण
उपते, तथा ाणा अपीयथः ; तथा — ‘एताायते ाणाे
मनः सवेयाण च । खं वायुयाेितरापः पृथवी वय
धारणी’ (मु. उ. २-१-३) इयेवमादवप
खादवाणानामुपरित यम् । अथवा ‘पानयाप तत्’
(जै. सू. ३-४-१५) इयेवमादषु
यवहताेपमानसबधयायातवात् — यथा

अतीतानतरपादादावुा वयदादयः परय णाे वकाराः
समधगताः, तथा ाणा अप परय णाे वकारा इित
याेजयतयम् । कः पुनः ाणानां वकारवे हेतः ? ुतवमेव ।
ननु केषुचदेशेषु न ाणानामुपः ूयत इयुम् —
तदयुम्, देशातरे षु वणात् ; न ह चदवणमय ुतं
िनवारयतमुसहते ; तातवावशेषादाकाशादवाणा
अयुपत इित सूम् ॥१ ॥
271. गौण्यसम्भवात् ॥२।४।२॥
यपुनं ागुपेः साववणााैणी
ाणानामुपुितरित, तयाह — गाैयसवादित ;
गाैया असवाे गाैयसवः — न ह
ाणानामुपुितगाैणी सवित, िताहािनसात् —
‘क भगवाे वाते सवमदं वातं भवित’ (मु. उ. १-१-
३) इित ह एकवानेन सववानं िताय
तसाधनायेदमाायते ‘एताायते ाणः’ (मु. उ. २-१-३)
इयाद ; सा च िता ाणादेः समतय जगताे वकारवे
सित कृितयितरे केण वकाराभावासयित ; गाैयां त

ाणानामुपुताै िता इयं हीयेत । तथा च
िताताथमुपसंहरित — ‘पुष एवेदं वं कम तपाे 
परामृतम्’ (मु. उ. २-१-१०) इित, ‘ैवेदं वमदं वरम्’
(मु. उ. २-२-११) इित च ; तथा ‘अानाे वा अरे दशनेन
वणेन मया वानेनेदꣳ सव वदतम्’ इयेवंजातीयकास
ुितषु एषैव िता याेजयतया । कथं पुनः ागुपेः ाणानां
साववणम् ? नैतूलकृितवषयम्, ‘अाणाे मनाः शाे
रापरतः परः’ (मु. उ. २-१-२) इित मूलकृतेः
ाणादसमतवशेषरहतवावधारणात् ; अवातरकृितवषयं
वेतत् ववकारापें ागुपेः ाणानां सावावधारणमित
यम्, याकृतवषयाणामप भूयसीनामवथानां ुितृयाेः
कृितवकारभावसेः । वयदधकरणे ह — ‘गाैयसवात्’
इित पूवपसूवात् — गाैणी जुितः, असवात् — इित
यायातम् ; िताहाया च त साताेऽभहतः ; इह त
सातसूवात् — गाैया जुतेरसवात् — इित
यायातम् ; तदनुराेधेन त इहाप — गाैणी जुितः,

असवात् — इित याचाणैः िताहािनपेता यात् ॥२
॥
272. तत्प्राक्श्रुते� ॥२।४।३॥
इत अाकाशादनामव ाणानामप मुयैव जुितः —
यत् ‘जायते’ इयेकं जवाचपदं ाणेषु ाुतं सत्
उरे वाकाशादवनुवतते ‘एताायते ाणः’ (मु. उ. २-१-३)
इय अाकाशादषु मुयं जेित ितापतम् ;
तसामायााणेवप मुयमेव ज भवतमहित ; न ह
एककरणे एकं वाे एकः शदः सकृदुरताे बभः
सबयमानः चुयः चाैण इययवसातं शम्,
वैयसात् । तथा ‘स ाणमसृजत ाणााम्’ (. उ.
६-४) इयाप ाणेषु ुतः सृजितः परे वयुपमस
ादवनुषयते । याप पात उपवचनः शदः पूवैः
सबयते, तायेष एव यायः — यथा ‘सवाण भूतािन
युरत’ इययमते पठताे युरतशदः पूवैरप ाणादभः
सबयते ॥३ ॥
273. तत्पूवर्कत्वाद्वाचः ॥२।४।४॥

यप ‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३) इयेतकरणे
ाणानामुपन पठ ते, तेजाेबानामेव याणां
भूतानामुपवणात् ; तथाप
कृितकतेजाेबपूवकवाभधानाााणमनसाम्,
तसामाया सवेषामेव ाणानां भववं सं भवित । तथा
ह — अेव करणे तेजाेबपूवकवं
वााणमनसामाायते — ‘अमयꣳ ह साेय मन अापाेमयः
ाणतेजाेमयी वाक्’ (छा. उ. ६-५-४) इित ; त यद
तावुयमेवैषामादमयवम्, तताे वतत एव भववम् ;
अथ भाम्, तथाप कतृकायां नामपयायायां वणात्,
‘येनाुतꣳ ुतं भवित’ (छा. उ. ६-१-३) इित चाेपमात्
‘एेतदायमदꣳ सवम’् (छा. उ. ६-८-७) इित चाेपसंहारात्,
ुयतरसे कायवपनाथमेव
मनअादनामादमयववचनमित गयते । तादप ाणानां
वकारवसः ॥४ ॥
७९. स�गत्यिधकरणम्
274. स� गतेिवर्शेिषतत्वाच्च ॥२।४।५॥

उपवषयः ुितवितषेधः ाणानां परतः ;
संयावषय इदानीं परियते । त मुयं ाणमुपरायित
; सित त कित इतरे ाणा इित सधारयित ।
ुितवितपेा वशयः — चस ाणाः सयते —
‘स ाणाः भवत तात्’ (मु. उ. २-१-८) इित ; चदाै
ाणा हवेन गुणेन सयते — ‘अाे हा अावितहाः’
(बृ. उ. ३-२-१) इित ; चव — ‘स वै शीषयाः ाणा
ाववााै’ (तै. सं. ५-१-७-१) इित ; चश — ‘नव वै
पुषे ाणा नाभदशमी’ इित ; चदेकादश — ‘दशेमे पुषे
ाणा अाैकादशः’ (बृ. उ. ३-९-४) इित ; चादश —
‘सवेषाꣳ पशानां वगेकायनम्’ (बृ. उ. २-४-११) इय ;
चयाेदश — ‘च यं च’ (. उ. ४-८) इय —
एवं ह वितपाः ाणेयां ित ुतयः । कं तावाम् ?
सैव ाणा इित । कुतः ? गतेः ; यततावताेऽवगयते ‘स
ाणाः भवत तात्’ (मु. उ. २-१-८) इयेवंवधास ुितषु,
वशेषताैते ‘स वै शीषयाः ाणाः’ (मु. उ. २-१-८) इय
। ननु ‘ाणा गुहाशया िनहताः स स’ इित वीसा ूयते ;

सा सयाेऽितरााणागमयतीित — नैष दाेषः ;
पुषभेदाभायेयं वीसा — ितपुषं स स ाणा इित ; न
तवभेदाभाया — स स अयेऽये ाणा इित ।
नववादकाप संया ाणेषु उदाता ; कथं सैव युः ?
सयमुदाता ; वराेधावयतमा संया अयवसातया ; त
ताेककपनानुराेधाससंयायवसानम् ; वृभेदापें च
संयातरवणमित मयते ॥५ ॥
अाेयते —
275. हस्तादयस्तु िस्थतेऽतो नैवम् ॥२।४।६॥
हतादयवपरे सयाेऽितराः ाणाः ूयते — ‘हताे
वै हः स कमणाितहेण गृहीताे हतायां ह कम कराेित’ (बृ.
उ. ३-२-८) इयेवमाास ुितषु ; थते च सवाितरेके
सवमतभावाछते सावयतम् ;
हीनाधकसंयावितपाै ह अधका संया साा भवित ;
तयां हीना अतभवित, न त हीनायामधका ; अत नैवं
मतयम् — ताेककपनानुराेधासैव ाणाः युरित ।
उरसंयानुराेधाु एकादशैव ते ाणाः युः ; तथा च उदाता

ुितः — ‘दशेमे पुषे ाणा अाैकादशः’ (बृ. उ. ३-९-४)
इित ; अाशदेन च अ अतःकरणं परगृते,
करणाधकारात् । नवेकादशवादयधके ादशयाेदशवे
उदाते — सयमुदाते ; न वेकादशयः कायजातेयाेऽधकं
कायजातमत, यदथमधकं करणं कयेत ;
शदपशपरसगधवषयाः प बुभेदाः, तदथािन प
बुयाण ; वचनादानवहरणाेसगानदाः प कमभेदाः,
तदथािन च प कमेयाण ; सवाथवषयं ैकायवृ मनत
एकम् अनेकवृकम् ; तदेव वृभेदात् चवपदयते
— ‘मनाे बुरहंकारं च’ इित ; तथा च ुितः कामाा
नानावधा वृीरनुयाह — ‘एतसव मन एव’ (बृ. उ. १-५-
३) इित । अप च सैव शीषयााणानभमयमानय चवार
एव ाणा अभमताः युः ; थानभेदाेते चवारः सतः स
गयते — ‘े ाेे े चषी े नासके एका वाक्’ इित ; न
च तावतामेव वृभेदा इतरे ाणा इित शते वुम्,
हतादवृीनामयतवजातीयवात् । तथा ‘नव वै पुषे ाणा
नाभदशमी’ इयाप देहछभेदाभायेणैव दश ाणा

उयते, न ाणतवभेदाभायेण, ‘नाभदशमी’ इित वचनात् ;
न ह नाभनाम काणः साेऽत ; मुयय त ाणय
भवित नाभरयेकं वशेषायतनमित — अताे ‘नाभदशमी’
इयुयते । चदुपासनाथ कितचाणा गयते,
चदशनाथम् ; तदेवं वचे ाणेयााने सित,  कंपरम्
अाानमित ववेयम् ; कायजातवशावेकादशवाानं
ाणवषयं माणमित थतम् ॥
इयमपरा सूययाेजना — सैव ाणाः युः, यतः
सानामेव गितः ूयते — ‘तमुामतं ाणाेऽनूामित
ाणमनूामतं सवे ाणा अनूामत’ (बृ. उ. ४-४-२)
इय । ननु सवशदाेऽ पठ ते, तकथं सानामेव गितः
ितायत इित ? वशेषतवादयाह — सैव ह
ाणारादयवपयता वशेषता इह कृताः ‘स यैव
चाषः पुषः परायावततऽ
े थापाे भवित’ (बृ. उ. ४-४-१)
‘एकभवित न पयतीयाः’ (बृ. उ. ४-४-२) इयेवमादना
अनुमणेन ; कृतगामी च सवशदाे भवित ; यथा सवे
ाणा भाेजयतया इित ये िनमताः कृता ाणात एव

सवशदेनाेयते, नाये — एवमहाप ये कृताः स ाणात
एव सवशदेनाेयते, नाय इित । नव वानमममनुातम्
; कथं सानामेवानुमणम् ? नैष दाेषः ।
मनाेवानयाेतवाभेदाृ भेदेऽप सवाेपपेः । तासैव
ाणा इित । एवं ाे, ूमः — हतादयवपरे
सयाेऽितराः ाणाः तीयते ‘हताे वै हः’ (बृ. उ. ३-२-
८) इयादुितषु ; हवं च बधनभावः, गृते बयते ेः
अनेन हसंकेन बधनेनिे त ; स च ेाे नैकेव शररे
बयते, शररातरे वप तयवाधनय ;
ताछररातरसार इदं हसंकं बधनम् इयथाद
ु ं
भवित । तथा च ृितः — ‘पुयकेन लेन ाणाेन स
युयते । तेन बय वै बधाे माेाे मुय तेन च’ इित
ााेात् हसंकेन बधनेन अवयाेगं दशयित ; अाथवणे च
वषयेयानुमणे ‘च यं च’ (. उ. ४-८) इय
तयवतादनीयाण सवषयायनुामित — ‘हताै
चादातयं चाेपथानदयतयं च पायु वसजयतयं च पादाै
च गतयं च’ (. उ. ४-८) इित ; तथा ‘दशेमे पुषे ाणा

अाैकादशते यदााछररायादु ामयथ राेदयत’ (बृ.
उ. ३-९-४) इयेकादशानां ाणानामुातं दशयित ।
सवशदाेऽप च ाणशदेन सबयमानाेऽशेषााणानभदधानाे न
करणवशेन सवेवावथापयतं शते, करणाछदय
बलयवात् ; सवे ाणा भाेजयतयाः इयाप सवेषामेव
अविनवितनां ाणानां हणं यायम्, सवशदसामयात् ।
सवभाेजनासवाु त िनमतमावषया सवशदय
वृराता ; इह त न कसवशदाथसाेचने कारणमत ;
तासवशदेन अ अशेषाणां ाणानां परहः । दशनाथ च
सानामनुमणमयनवम् । तादेकादशैव ाणाः — शदतः
कायतेित सम् ॥६ ॥
८०. प्राणाणुत्वािधकरणम्
276. अणव� ॥२।४।७॥
अधुना ाणानामेव वभावातरमयुनाेित । अणवैते
कृताः ाणाः ितपयाः ; अणुवं चैषां साैयपरछे दाै, न
परमाणुतयवम्, कृदेहयापकायानुपपसात् — सूा
एते ाणाः, थूलाेयुः — मरणकाले शररागछतः,

बलादहरव, उपलयेरन् यमाणय पाथैः ; परछाैते
ाणाः, सवगताेयुः — उातगयागितुितयाकाेपः यात्,
तुणसारवं च जीवय न सयेत् । सवगतानामप वृलाभः
शररदेशे यादित चेत्, न, वृमाय करणवाेपपेः ; यदेव
ह उपलधसाधनम् — वृः अया — तयैव नः करणवम्,
संामाे ववादः इित करणानां यापवकपना िनरथका ।
तासूाः परछा ाणा इययवयामः ॥७ ॥
८१. प्राणश्रै�्यािधकरणम्
277. श्रे�� ॥२।४।८॥
मुय ाण इतराणववकारः — इयितदशित ।
त अवशेषेणैव सवाणानां वकारवमायातम् —
‘एताायते ाणाे मनः सवेयाण च’ (मु. उ. २-१-३) इित
सेयमनाेयितरे केण ाणयाेपवणात्, ‘स ाणमसृजत’
(. उ. ६-४) इयादवणेय । कमथः पुनरितदेशः ?
अधकाशापाकरणाथः — नासदासीये ह धाने सूे
मवणाे भवित — ‘न मृयुरासीदमृतं न तह न राया अ
अासीकेतः । अानीदवातं वधया तदेकं तााय परः

कनास’ (ऋ. सं. ८-७-१७) इित ; ‘अानीत्’ इित
ाणकमाेपादानात् ागुपेः सतमव ाणं सूचयित ;
तादजः ाण इित जायते कयचितः ;
तामितदेशेनापनुदित । अानीछदाेऽप न ागुपेः ाणसावं
सूचयित, ‘अवातम्’ इित वशेषणात्, ‘अाणाे मनाः शः’
इित च मूलकृतेः ाणादसमतवशेषरहतवय दशतवात् ;
ताकारणसावदशनाथ एवायम् अानीछद इित । ‘ेः’
इित च मुयं ाणमभदधाित, ‘ाणाे वाव ये े’ (छा.
उ. ५-१-१) इित ुितिनदेशात् ; ये ाणः,
शिनषेककालादारय तय वृलाभात् — न चेय तदानीं
वृलाभः यात्, याेनाै िनषं शं पूयेत, न सवेा ;
ाेादनां त कणशकुयादथानवभागिनपाै वृलाभा
येवम् । े ाणः, गुणाधात् — ‘न वै शयामवते
जीवतम’् (बृ. उ. ६-१-१३) इित ुतेः ॥८ ॥
८२. वायिु क्रयािधकरणम्
278. न वायुिक्रये पृथगुपदेशात् ॥२।४।९॥

स पुनमुयः ाणः कंवप इित इदानीं जायते । त
ां तावत् — ुतेः वायुः ाण इित ; एवं ह ूयते — ‘यः
ाणः स वायुः स एष वायुः पवधः ाणाेऽपानाे यान उदानः
समानः’ इित । अथवा तातरयाभायात् समतकरणवृः
ाण इित ाम् ; एवं ह तातरया अाचते — ‘सामाया
करणवृः ाणाा वायवः प’ इित ॥
अाेयते — न वायुः ाणः, नाप करणयापारः । कुतः ?
पृथगुपदेशात् ; वायाेतावत् ाणय पृथगुपदेशाे भवित — ‘ाण
एव णतथः पादः स वायुना याेितषा भाित च तपित च’
(छा. उ. ३-१८-४) इित ; न ह वायुरेव सन् वायाेः
पृथगुपदयेत । तथा करणवृेरप पृथगुपदेशाे भवित,
वागादिन करणायनुय त त पृथाणयानुमणात्,
वृवृमताेरभेदात् ; न ह करणयापार एव सन् करणेयः
पृथगुपदयेत । तथा ‘एताायते ाणाे मनः सवे याण च
। खं वायुः’ (मु. उ. २-१-३) इयेवमादयाेऽप वायाेः करणेय
ाणय पृथगुपदेशा अनुसतयाः । न च समतानां
करणानामेका वृः सवित, येकमेकैकवृवात्,

समुदायय च अकारकवात् । ननु परचालनयायेन
एतवयित — यथा एकपरवितन एकादशपणः येकं
ितिनयतयापाराः सतः सूय एकं परं चालयत,
एवमेकशररवितन एकादशाणाः येकं ितिनयतवृयः सतः
सूय एकां ाणायां वृं ितलयत इित ; नेयुयते —
युं त येकवृभरवातरयापारै ः परचालनानुपैरेवाेपेताः
पणः सूय एकं परं चालयेयुरित, तथा वात् ; इह त
वणावातरयापाराेपेताः ाणा न सूय ायुरित युम्,
माणाभावात्, अयतवजातीयवा वणादयः ाणनय ।
तथा ाणय ेवाुाेषणम्, गुणभावाेपगम तं ित
वागादनाम्, न करणवृमाे ाणेऽवकपते । तादयाे
वायुयायां ाणः । कथं तहीयं ुितः — ‘यः ाणः स वायुः’
इित ? उयते — वायुरेवायम् अयामापः पयूहाे
वशेषानावितमानः ाणाे नाम भयते, न तवातरम्, नाप
वायुमाम् ; अताेभे अप भेदाभेदुती न वयेते ॥९ ॥
यादेतत् — ाणाेऽप तह जीववत् अन् शररे
वातयं ााेित, ेवात्, गुणभावाेपगमा तं ित

वागादनामयाणाम् ; तथा ह अनेकवधा वभूितः ाणय
ायते — सेषु वागादषु ाण एवैकाे जागित, ाण एवैकाे
मृयुना अनाः, ाणः संवगाे वागादन् संवृे, ाण
इतरााणा�रित मातेव पुान् — इित ; तााणयाप
जीववत् वातयसः ; तं परहरित —
279. च�ुरािदव�ु तत्सहिश�्यािदभ्यः ॥२।४।१०॥
तशदः ाणय जीववत् वातयं यावतयित । यथा
चरादिन, राजकृितवत्, जीवय कतृवं भाेृवं च ित
उपकरणािन, न वताण ; तथा मुयाेऽप ाणः,
राजमवत्, जीवय सवाथकरवेन उपकरणभूतः, न वतः ।
कुतः ? तसहशादयः ; तैरादभः सहैव ाणः शयते
ाणसंवादादषु ; समानधमणां च सह शासनं युं
बृहथंतरादवत् ; अादशदेन संहतवाचेतनवादन् ाणय
वतयिनराकरणहेतून् दशयित ॥१० ॥
यादेतत् — यद चरादवत् ाणय जीवं ित
करणभावाेऽयुपगयेत, वषयातरं पादवत् सयेत,
पालाेचनादभवृभयथावं चरादनां जीवं ित करणभावाे

भवित । अप च एकादशैव कायजातािन पालाेचनादिन
परगणतािन, यदथमेकादश ाणाः सृहीताः ; न त ादशमपरं
कायजातमवगयते, यदथमयं ादशः ाणः ितायत इित ;
अत उरं पठित —
280. अकरणत्वाच्च न दोषस्तथािह दशर्यित ॥२।४।११॥
न तावषयातरसाे दाेषः, अकरणवााणय ; न ह
चरादवत् ाणय वषयपरछे देन करणवमयुपगयते । न
च अय एतावता कायाभाव एव । कात् ? तथा ह ुितः
ाणातरे वसायमानं मुयाणय वैशेषकं काय दशयित
ाणसंवादादषु — ‘अथ ह ाणा अहꣳ ेयस यूदरे ’ (छा.
उ. ५-१-६) इयुपय, ‘यव उाते शररं पापतरमव
येत स वः ेः’ (छा. उ. ५-१-७) इित च उपयय,
येकं वागाुमणेन तृ माहीनं यथापूव जीवनं दशयवा,
ाणाेमषायां वागादशैथयापं शररपातसं च
दशयती ुितः ाणिनमां शररे यथितं दशयित ;
‘तावरः ाण उवाच मा माेहमापथाहमेवैतपधाानं
वभयैताणमवय वधारयाम’ इित च एतमेवाथ ुितराह

। ‘ाणेन रवरं कुलायम्’ (बृ. उ. ४-३-१२) इित च सेषु
चरादषु ाणिनमां शरररां दशयित ;
‘याकााााण उामित तदेव तयित’ (बृ. उ. १-
३-१९), इित ‘तेन यदाित यपबित तेनेतरााणानवित’ इित
च ाणिनमां शररे यपुं दशयित ; ‘कवहमुात
उाताे भवयाम कवा ितते ितायामीित । स
ाणमसृजत’ इित च ाणिनमे जीवयाेातिते दशयित
॥११ ॥
281. पञ्चवृि�मर्नोवद्व्यपिदश्यते ॥२।४।१२॥
इतात मुयय ाणय वैशेषकं कायम्, यकारणं
पवृरयं यपदयते ुितषु — ‘ाणाेऽपानाे यान उदानः
समानः’ (बृ. उ. १-५-३) इित ; वृभेदायं कायभेदापेः —
ाणः ावृः उासादकमा, अपानः
अवावृिनासादकमा, यानः तयाेः सधाै वतमानाे
वीयवकमहेतः, उदानः ऊववृायादहेतः, समानः समं
सवेवेषु याेऽरसायित — इयेवं पवृः ाणः, मनाेवत्
— यथा मनसः प वृयः, एवं ाणयापीयथः ।

ाेादिनमाः शदादवषया मनसः प वृयः साः ; न
त ‘कामः सपः’ इयााः परपठता गृेरन्,
पसंयाितरे कात् । नवाप ाेादिनरपेा
भूतभवयदादवषया अपरा मनसाे वृरतीित समानः
पसंयाितरे कः ; एवं तह ‘परमतमितषमनुमतं भवित’
इित यायात् इहाप याेगशासा मनसः प वृयः
परगृते — ‘माणवपययवकपिनाृतयः’ (पा. याे. सू.
१-१-६) नाम । बवृवमाेण वा मनः ाणय िनदशनमित
यम् । जीवाेपकरणवमप ाणय पवृवात्, मनाेवत्
— इित वा याेजयतयम् ॥१२ ॥
८३. श्रे�ाणुत्वािधकरणम्
282. अणु� ॥२।४।१३॥
अणुायं मुयः ाणः येतयः, इतराणवत् । अणुवं च
इहाप साैयपरछे दाै, न परमाणुतयवम्, पभवृभः
कृशररयापवात् ; सूः ाणः, उाताै पाथेन
अनुपलयमानवात् ; परछ, उातगयागितुितयः ।
ननु वभुवमप ाणय समाायते — ‘समः ुषणा समाे

मशकेन समाे नागेन सम एभभलाेकैः समाेऽनेन सवेण
 ’ (बृ.
उ. १-३-२२) इयेवमादषु देशेषु ; तदुयते — अाधदैवकेन
समयपेण हैरयगभेन ाणानैव एतभुवमाायते, न
अायाकेन ; अप च ‘समः ुषणा’ इयादना सायवचनेन
िताणवितनः ाणय परछे द एव दयते ; ताददाेषः
॥१३ ॥
८४. ज्योितराद्यिधकरणम्
283. ज्योितराद्यिध�ानं तु तदामननात् ॥२।४।१४॥
ते पुनः कृताः ाणाः कं वमहैव वै वै कायाय
भवत, अाहाेवेवताधताः भवत इित वचायते । त
ां तावत् — यथावं कायशयाेगात् वमहैव ाणाः
वतेरित ; अप च देवताधतानां ाणानां
वृावयुपगयमानायां तासामेवाधाीणां देवतानां
भाेृवसात् शाररय भाेृवं लयेत ; अतः वमहैव
एषां वृरित । एवं ाे, इदमुयते — याेितराधानं त
— इित । तशदेन पूवप
 ाे यावयते ।
याेितरादभरयाभमािननीभदेवताभरधतं

वागादकरणजातं वकायेषु वतत इित ितजानीते । हेतं च
याचे — तदामननादित ; तथा ह अामनत —
‘अवाभूवा मुखं ावशत्’ (एे. उ. १-२-४) इयाद ;
अेायं वाभावाे मुखवेश देवताना अधातृवमकृय
उयते ; न ह देवतासबधं यायाय अेः वाच मुखे वा
कशेषसबधाे यते ; तथा ‘वायुः ाणाे भूवा नासके
ावशत्’ (एे. उ. १-२-४) इयेवमाप याेजयतयम् । तथा
अयाप ‘वागेव णतथः पादः साेऽना याेितषा भाित
च तपित च’ (छा. उ. ३-१८-३) इयेवमादना वागादनां
अयादयाेितादवचनेन एतमेवाथ ढयित । ‘स वै वाचमेव
थमामयवहसा यदा मृयुमयमुयत साेऽरभवत्’ (बृ. उ.
१-३-१२) इित च एवमादना वागादनामयादभावापवचनेन
एतमेवाथ ाेतयित । सव च अयााधदैवतवभागेन
वागायानुमणम् अनयैव यासया भवित । ृतावप
— ‘वागयामित ााणातवदशनः । वयमधभूतं त
विताधदैवतम्’ इयादना वागादनामयाददेवताधतवं
सपं दशतम् । यदुम् — वकायशयाेगावमहैव

ाणाः वतेरित, तदयुम्, शानामप
शकटादनामनड हाधतानां वृदशनात् ; उभयथाेपपाै च
अागमात् वागादनां देवताधतवमेव िनीयते ॥१४ ॥
यदयुम् — देवतानामेवाधाीणां भाेृवसः, न
शाररयेित, तपरियते —
284. प्राणवता शब्दात् ॥२।४।१५॥
सतीवप ाणानामधाीषु देवतास ाणवता
कायकरणसातवामना शाररे णैव एषां ाणानां सबधः
ुतेरवगयते ; तथा ह ुितः — ‘अथ यैतदाकाशमनुवषणं
चः स चाषः पुषाे दशनाय चरथ याे वेदेदं जाणीित स
अाा गधाय ाणम्’ (छा. उ. ८-१२-४) इयेवंजातीयका
शाररेणैव ाणानां सबधं ावयित । अप च
अनेकवाितकरणमधाीणां देवतानां न भाेृवम् अन्
शररे ऽवकपते ; एकाे यमन् शररे शारराे भाेा
ितसधानादसवादवगयते ॥१५ ॥
285. तस्य च िनत्यत्वात् ॥२।४।१६॥

तय च शाररयान् शररे भाेृवेन िनयवम् —
पुयपापाेपले पसवात् सखदुःखाेपभाेगसवा, न देवतानाम्
; ता ह परैरे पदेऽवितमाना न हीनेऽन् शररे
भाेृवं ितलधुमहत ; ुित भवित — ‘पुयमेवामुं
गछित न ह वै देवापापं गछित’ (बृ. उ. १-५-३) इित ।
शाररेणैव च िनयः ाणानां सबधः, उायादषु
तदनुवृदशनात् — ‘तमुामतं ाणाेऽनूामित
ाणमनूामतं सवे ाणा अनूामत’ (बृ. उ. ४-४-२)
इयादुितयः । तात् सतीवप करणानां िनयीषु देवतास
न शाररय भाेृवमपगछित ; करणपयैव ह देवता, न
भाेृपयेित ॥१६ ॥
८५. इिन्द्रयािधकरणम्
286. त इिन्द्रयािण तद्व्यपदेशादन्यत्र श्रे�ात् ॥२।४।१७॥
मुयैकः इतरे चैकादश ाणा अनुाताः ; तेदमपरं
सदते — कं मुययैव ाणय वृभेदा इतरे ाणाः,
अाहाेवत् तवातराणीित । कं तावाम् ? मुययैवेतरे
वृभेदा इित । कुतः ? ुतेः ; तथा ह ुितः मुयमतरां

ाणासंिनधाय, मुयातामतरे षां यापयित — ‘हतायैव
सवे पमसामेित त एतयैव सवे पमभवन्’ (बृ. उ. १-५-
१२) इित ; ाणैकशदवा एकवायवसायः ; इतरथा
यायमनेकाथवं ाणशदय सयेत, एक वा
मुयवमतर लाणकवमापेत । ताथैकयैव ाणय
ाणााः प वृयः, एवं वागाा अयेकादशेित । एवं ाे,
ूमः — तवातरायेव ाणाागादनीित । कुतः ?
यपदेशभेदात् । काेऽयं यपदेशभेदः ? ते कृताः ाणाः, ें
वजयवा अवशा एकादशेयाणीयुयते, ुतावेवं
यपदेशदशनात् — ‘एताायते ाणाे मनः सवे याण च’
(मु. उ. २-१-३) इित ेवंजातीयकेषु देशेषु पृथक् ाणाे
यपदयते, पृथ इयाण । ननु मनसाेऽयेवं सित वजनम्
इयवेन, ाणवत्, यात् — ‘मनः सवेयाण च’ इित
पृथयपदेशदशनात् ; सयमेतत् — ृताै त
एकादशेयाणीित मनाेऽप इयवेन ाेादवत् सृते ;
ाणय त इयवं न ुताै ृताै वा समत ।
यपदेशभेदायं तवभेदपे उपपते ; तवैकवे त, स एवैकः

सन् ाण इययपदेशं लभते न लभते च — इित
वितषम् । तावातरभूता मुयादतरे ॥१७ ॥
कुत तवातरभूताः ? —
287. भेदश्रुतेः ॥२।४।१८॥
भेदेन वागादयः ाणः सव ूयते — ‘ते ह वाचमूचुः’
(बृ. उ. २-३-२) इयुपय,
वागादनसरपाववतानुपयय, उपसंय वागादकरणम्,
‘अथ हेममासयं ाणमूचुः’ इयसरववंसनाे मुयय ाणय
पृथगुपमणात् । तथा ‘मनाे वाचं ाणं तायानेऽकुत’
इयेवमाा अप भेदुतय उदाहतयाः । तादप
तवातरभूता मुयादतरे ॥१८ ॥
कुत तवातरभूताः ? —
288. वैल�ण्याच्च ॥२।४।१९॥
वैलयं च भवित, मुयय इतरे षां च — सेषु वागादषु
मुय एकाे जागित ; स एव च एकाे मृयुना अनाः,
अाावतरे , तयैव च थयुातयां देहधारणपतनहेतवम्,
न इयाणाम् ; वषयालाेचनहेतवं च इयाणाम्, न ाणय

— इयेवंजातीयकाे भूयाँणभेदः ाणेयाणाम् ;
तादयेषां तवातरभावसः । यदुम् — ‘त एतयैव सवे
पमभवन्’ (बृ. उ. १-५-२१) इित ुतेः ाण एवेयाणीित,
तदयुम्, ताप पाैवापयालाेचनाेदतीतेः ; तथा ह —
‘वदयायेवाहमित वादे’ (बृ. उ. १-५-२१) इित
वागादनीयायनुय, ‘तािन मृयुः माे भूवाेपयेमे ...
तााययेव वाक्’ इित च मपेण मृयुना तवं
वागादनामभधाय, ‘अथेममेव नााेाेऽयं मयमः ाणः’ (बृ.
उ. १-५-२१) इित पृथक् ाणं मृयुना अनभभूतं तमनुामित ;
‘अयं वै नः ेः’ (बृ. उ. १-५-२१) इित च
ेतामयावधारयित, तात् तदवराेधेन, वागादषु
परपदलाभय ाणायवम् तूपभवनं वागादनाम् — इित
मतयम्, न त तादायम् । अत एव च ाणशदयेयेषु
लाणकवसः ; तथा च ुितः — ‘त एतयैव सवे
पमभवꣳतादेत एतेनायायते ाणाः’ (बृ. उ. १-५-२१)
इित मुयाणवषययैव ाणशदयेयेषु लाणकं वृं

दशयित । तावातराण ाणात् वागादिन इयाणीित
॥१९ ॥
८६. सं�ामूितर्�प्त्यिधकरणम्
289. सं�ामूितर्�ि�स्तु ित्रवृत्कुवर्त उपदेशात् ॥२।४।२०॥
सयायां तेजाेबानां सृमभधायाेपदयते — ‘सेयं
देवतैत हताहममाताे देवता अनेन जीवेनानानुवय
नामपे याकरवाणीित । तासां िवृतं िवृतमेकैकां
करवाणीित’ (छा. उ. ६-३-२) । त संशयः — कं
जीवकतृकमदं नामपयाकरणम्, अाहाेवपरमेरकतृकमित
। त ां तावत् — जीवकतृकमेवेदं नामपयाकरणमित ।
कुतः ? ‘अनेन जीवेनाना’ इित वशेषणात् — यथा लाेके
‘चारे णाहं परसैयमनुवय सलयािन’ इयेवंजातीयके याेग,े
चारकतृकमेव सत् सैयसलनं हेतकतृवात् राजा
अाययाराेपयित सलयानीयुमपुषयाेगेण ; एवं
जीवकतृकमेव सत् नामपयाकरणं हेतकतृवात् देवता
अाययाराेपयित याकरवाणीयुमपुषयाेगण
े । अप च
डथडवथादषु नामस घटशरावादषु च पेषु जीवयैव

याकतृवं म् । ताीवकतृकमेवेदं नामपयाकरणमयेवं
ाे अभधे — संामूितिवित । तशदेन पं
यावतयित । संामूितिरित — नामपयायेयेतत् ;
िवृकुवत इित परमेरं लयित, िवृकरणे तय
िनरपवादकतृविनदेशात् — येयं संािः मूिति, अः
अादयः चमाः वुदित, तथा कुशकाशपलाशादषु
पशमृगमनुयादषु च, याकृित ितय च अनेककारा, सा
खल परमेरयैव तेजाेबानां िनमातः कृितभवतमहित । कुतः
? उपदेशात् ; तथा ह — ‘सेयं देवता’ इयुपय
‘याकरवाण’ इयुमपुषयाेगेण परयैव णाे
याकतृवमहाेपदयते । ननु ‘जीवेन’ इित वशेषणात्
जीवकतृकवं याकरणयायवसतम् — नैतदेवम् ; ‘जीवेन’
इयेतत् ‘अनुवय’ इयनेन सबयते, अानतयात् ; न
‘याकरवाण’ इयनेन — तेन ह सबधे ‘याकरवाण’ इययं
देवतावषय उमपुष अाैपचारकः कयेत ; न च
गरनदसमुादषु नानावधेषु नामपेषु अनीरय जीवय
याकरणसामयमत ; येवप च अत सामयम्, तेवप

परमेरायमेव तत् ; न च जीवाे नाम परमेरादयतभः
— चार इव राः, ‘अाना’ इित वशेषणात्,
उपाधमािनबधनवा जीवभावय ; तेन तकृतमप
नामपयाकरणं परमेरकृतमेव भवित ; परमेर एव च
नामपयाेयाकतेित सवाेपिनषसातः, ‘अाकाशाे वै नाम
नामपयाेिनवहता’ (छा. उ. ८-१४-१) इयादुितयः ;
तात् परमेरयैव िवृकुवतः कम नामपयाकरणम् ।
िवृकरणपूवकमेवेदम् इह नामपयाकरणं ववयते, येकं
नामपयाकरणय तेजाेबाेपवचनेनैवाेवात् ; त
िवृकरणमयादयचवुस ुितदशयित — ‘यदे राेहतꣳ
पं तेजसतूपं यं तदपां यकृणं तदय’ (छा. उ. ६-
४-१) इयादना ; तारित इदं पं यायते, सित च
पयाकरणे वषयितलादरित इदं नाम यायते ;
एवमेवादयचवुवप यम् । अनेन च अयाुदाहरणेन
भाैमासतैजसेषु िवप येववशेषेण िवृकरणमुं भवित,
उपमाेपसंहारयाेः साधारणवात् ; तथा ह — अवशेषेणैव
उपमः — ‘इमाताे देवतावृवृदेकैका भवित’ (छा. उ.

६-३-४) इित, अवशेषेणैव च उपसंहारः — ‘यदु
राेहतमवाभूदित तेजसतूपम्’ (छा. उ. ६-४-६) इयेवमादः,
‘यवातमवाभूदयेतासामेव देवतानाꣳ समासः’ (छा. उ. ६-
४-७) इयेवमतः ॥२० ॥
तासां ितसृणां देवतानाम्, बहवृकृतानां सतीनाम्,
अयामपरं िवृकरणमुम् — ‘इमाताे देवताः पुषं
ाय िवृवृदेकैका भवित’ (छा. उ. ६-४-७) इित ;
तददानीम् अाचायाे यथाुयेवाेपदशयित, अाशतं काेषं
परहरयन् —
290. मांसािद भौमं यथाशब्दिमतरयो� ॥२।४।२१॥
भूमेवृकृतायाः पुषेणाेपभुयमानाया मांसादकाय
यथाशदं िनपते ; तथा ह ुितः — ‘अमशतं ेधा
वधीयते तय यः थवाे धाततपुरषं भवित याे
मयमताꣳसं याेऽणतनः’ (छा. उ. ६-५-१) इित ;
िवृकृता भूमरे वैषा ीहयवापेण अत इयभायः ;
तया थवं पं पुरषभावेन बहिनगछित ; मयममयां
मांसं वधयित ; अणं त मनः । एवमतरयाेरेजसाेयथाशदं

कायमवगतयम् — मूं लाेहतं ाण अपां कायम्, अथ
मा वाक् तेजसः — इित ॥२१ ॥
अाह यद सवमेव िवृकृतं भूतभाैितकम्, अवशेषुतेः
— ‘तासां िवृतं िवृतमेकैकामकराेत’् इित, कंकृततयं
वशेषयपदेशः — इदं तेजः, इमा अापः, इदमम् इित, तथा
अयाम् — इदमयाशतय काय मांसाद, इदमपां
पीतानां काय लाेहताद, इदं तेजसाेऽशतय कायमयाद
इित ? अाेयते —
291. वैशेष्या�ु तद्वादस्तद्वादः ॥२।४।२२॥
तशदेन चाेदतं दाेषमपनुदित ; वशेषय भावाे वैशेयम्,
भूयवमित यावत् ; सयप िवृकरणे
चकयचत
ू धाताेभूयवमुपलयते — अेतेजाेभूयवम्,
उदकयाूयवम्, पृथया अभूयवम् इित ।
यवहारसथ चेदं िवृकरणम् ; यवहार
िवृकृतरुवदेकवापाै सयाम्, न भेदेन भूतयगाेचराे
लाेकय सयेत् । तासयप िवृकरणे वैशेयादेव

तेजाेबवशेषवादाे भूतभाैितकवषय उपपते । ‘तादतादः’
इित पदायासः अयायपरसमािं ाेतयित ॥२२ ॥
तत
ृ ीयः अध्यायः
तीयेऽयाये ृितयायवराेधाे वेदातवहते दशने
परतः, परपाणां च अनपेवं पतम्, ुितवितषेध
परतः ; त च जीवयितरािन तवािन जीवाेपकरणािन
णाे जायत इयुम् । अथेदानीम् उपकरणाेपहतय
जीवय संसारगितकारः तदवथातराण तवं
वाभेदाभेदाै गुणाेपसंहारानुपसंहाराै सयदशनापुषाथसः
सयदशनाेपायवधभेदः मुफलािनयम — इयेतदथजातं
तृतीये िनपययते ; सागतं च कमययत् । त थमे
तावपादे पावामाय संसारगितभेदः दयते
वैरायहेताेः — ‘ताुगुसेत’ इित च अते वणात् । जीवाे
मुयाणसचवः सेयः समनकाेऽवाकमपूवापरहः
पूवदेहं वहाय देहातरं ितपत इयेतदवगतम् — ‘अथैनमेते

ाणा अभसमायत’ (बृ. उ. ४-४-१) इयेवमादेः
‘अयवतरꣳ कयाणतरं पं कुते’ (बृ. उ. ४-४-४)
इयेवमतात् संसारकरणथाछदात्,
धमाधमफलाेपभाेगसवा ; स कं
देहबीजैभूतसूैरसपरवाे गछित, अाहाेवसपरवः
— इित चयते ॥
कं तावाम् ? असपरव इित । कुतः ?
ू ाेपादानय अुतवात् — ‘स एतातेजाेमााः
करणाेपादानवत
समयाददानः’ (बृ. उ. ४-४-१) इित  तेजाेमााशदेन
करणानामुपादानं सतयित, वाशेषे चरादसतनात् ; नैवं
भूतमााेपादानसतनमत ; सलभा सव भूतमााः, यैव
देह अारधयतैव सत ; तत तासां नयनं िनयाेजनम् ;
तादसपरवाे याित — इयेवं ाे, पठयाचायः —
८७. तदन्तरप्रितप�यिधकरणम्
292. तदन्तरप्रितप�ौ रंहित सम्प�रष्व�ः
प्र�िन�पणाभ्याम् ॥३।१।१॥

तदतरितपाै रं हित सपरव इित । तदतरितपाै
देहातरितपाै, देहबीजैभूतसूैः सपरवः, रं हित गछित
— इयवगतयम् । कुतः ? िनपणायाम् ; तथा ह ः
— ‘वेथ यथा पयामातावापः पुषवचसाे भवत’ (छा. उ.
५-३-३) इित ; िनपणं च ितवचनम्,
ुपजयपृथवीपुषयाेषस पवषु ासाेमवृरेताेपाः
प अातीदशयवा, — ‘इित त पयामातावापः
पुषवचसाे भवत’ (छा. उ. ५-९-१) इित ; तादः
परवेताे जीवाे रं हित जतीित गयते । नवया ुितः
जलू कावपूवदेहं न मुित याव देहातरमामतीित दशयित
— ‘तथा तृणजलायुका’ (बृ. उ. ४-४-३) इित ;
तायपरवेतयैव जीवय
कमाेपथापतितपयदेहवषयभावनादघीभावमां
जलू कयाेपमीयत इयवराेधः । एवं ुयुे
देहातरितपकारे सित, याः पुषमितभवाः कपनाः —
यापनां करणानामान देहातरितपाै
कमवशाृ लाभत भवित, — केवलयैवानाे वृलाभत

भवित, इयाण त देहवदभनवायेव त त भाेगथाने
उपते, — मन एव वा केवलं भाेगथानमभितते, —
जीव एव वा उुय देहाेहातरं ितपते, शक इव
वृा
ृ ातरम् — इयेवमााः, ताः सवा एव अनादतयाः,
ुितवराेधात् ॥१ ॥
ननु उदातायां ितवचनायां केवलाभरः
सपरवाे रं हतीित ााेित, अशदवणसामयात् ; त
कथं सामायेन ितायते — सवै रेव भूतसूैः सपरवाे
रं हतीित ? अत उरं पठित —
293. �यात्मकत्वा�ु भूयस्त्वात् ॥३।१।२॥
तशदेन चाेदतामाशामुछन । याका ह अापः,
िवृकरणुतेः ; तावारकावयुपगतावतरदप
भूतयमवयमयुपगतयं भवित । याक देहः, याणामप
तेजाेबानां तकायाेपलधेः । पुन याकः, िधातवात्
— िभवातपे भः ; न स भूतातराण यायाय
केवलाभररारधुं शते । ताय
ू वापेाेऽयम् — ‘अापः
पुषवचसः’ इित — ितवचनयाेरशदः, न कैवयापेः ;

सवदेहेषु ह रसलाेहतादवभूयवं यते । ननु पाथवाे
धातभूयाे देहेषूपलयते ; नैष दाेषः — इतरापेया अपां
बायं भवयित ; यते च शशाेणतलणेऽप देहबीजे
वबायम् । कम च िनमकारणं देहातरारे ; कमाण च
अहाेादिन साेमायपयःभृितवययपायाण ;
कमसमवायय अापः ाशदाेदताः सह
कमभुलाेकायेऽाै यत इित वयित ; तादयपां
बायसः । बाया अशदेन सवेषामेव देहबीजानां
भूतसूाणामुपादानमित िनरवम् ॥२ ॥
294. प्राणगते� ॥३।१।३॥
ाणानां च देहातरितपाै गितः ायते — ‘तमुामतं
ाणाेऽनूामित ाणमनूामतꣳ सवे ाणा अनूामत’
(बृ. उ. ४-४-२) इयादुितभः ; सा च ाणानां
गितनायमतरे ण सवतीयतः ाणगितयुा
तदायभूतानामपामप भूतातराेपसृानां गितरथादवगयते ; न
ह िनरायाः ाणाः चछत ितत वा, जीवताे दशनात्
॥३ ॥

295. अग्न्यािदगितश्रुते�रित चेन्न भा�त्वात् ॥३।१।४॥
यादेतत् — नैव ाणा देहातरितपाै सह जीवेन
गछत, अयादगितुतेः ; तथा ह ुितः मरणकाले वागादयः
ाणा अयाददेवागछतीित दशयित — ‘याय पुषय
मृतयां वागयेित वातं ाणः’ (बृ. उ. ३-२-१३) इयादना
इित चेत्, न, भावात् ; वागादनामयादगितुितगाैणी,
लाेमस केशेषु च अदशनात् — ‘अाेषधीलाेमािन वनपतीकेशाः’
(बृ. उ. ३-२-१३) इित ह ताायते, न ह लाेमािन
केशााेुय अाेषधीवनपतीं गछतीित सवित ; न च
जीवय ाणाेपाधयायाने गमनमवकपते ; नाप ाणैवना
देहातरे उपभाेग उपपते ; वपं च ाणानां सह जीवेन
गमनमय ावतम् ; अताे वागाधाीणामयाददेवतानां
वागाुपकारणीनां मरणकाले उपकारिनवृमामपेय
वागादयाेऽयादगछतीयुपचयते ॥४ ॥
296. प्रथमेऽश्रवणािदित चेन्न ता एव �ुपप�ेः ॥३।१।५॥
यादेतत् — कथं पुनः ‘पयामातावापः पुषवचसाे
भवत’ (छा. उ. ५-३-३) इयेतत् िनधारयतं पायत,े यावता

नैव थमेऽावपां वणमत ? इह ह ुलाेकभृतयः
पायः पानामातीनामाधारवेनाधीताः ; तेषां च मुखे
‘असाै वाव लाेकाे गाैतमाः’ (छा. उ. ५-४-१) इयुपयय
‘तेताै देवाः ां जुित’ (छा. उ. ५-४-२) इित
ा हाेययवेन अावेदता ; न त अापाे हाेययतया
ुताः ; यद नाम पजयादषूरे षु चतववपां हाेययता
परकयेत, परकयतां नाम, तेषु हाेतयतयाेपाानां
साेमादनामलवाेपपेः ; थमे वाै ुतां ां परयय
अुता अापः परकयत इित साहसमेतत् ; ा च नाम
ययवशेषः, ससामयात् ; तादयुः पयामातावपां
पुषभाव इित चेत् — नैष दाेषः ; ह यतः ताप थमेऽाै
ता एवापः ाशदेनाभेयते । कुतः ? उपपेः ; एवं
ादमयावसानसंगानात् अनाकुलमेतदेकवामुपपते ;
इतरथा पुनः, पयामाताै अपां पुषवचवकारे पृे,
ितवचनावसरे थमाितथाने यनपाे हाेययं ां
नामावतारयेत् — ततः अयथा ाेऽयथा
ितवचनमयेकवाता न यात् । ‘इित त पयामातावापः

पुषवचसाे भवत’ इित च उपसंहरन् एतदेव दशयित ।
ाकाय च साेमवृाद थूलभवदलं लयते ; सा च
ाया अवे युः । कारणानुपं ह काय भवित । न च
ायः ययः, मनसाे जीवय वा धमः सन् धमणाे िनकृय
हाेमायाेपादातं शते — पादय इव दयादिन इित, अाप
एव ाशदा भवेयुः । ाशदासूपपते,
वैदकयाेगदशनात् — ‘ा वा अापः’ इित । तनुवं
ासायं गछय अापाे देहबीजभूता इयतः ाशदाः
युः — यथा संहपरामाे नरः संहशदाे भवित ।
ापूवककमसमवाया अस ाशद उपपते, मशद इव
पुषेषु ; ाहेतवा ाशदाेपपः, ‘अापाे हाै ां
संनमते पुयाय कमणे’ इित ुतेः ॥५ ॥
297. अश्रुतत्वािदित चेन्ने�ािदका�रणां प्रतीतेः ॥३।१।६॥
अथाप यात् — ितवचनायां नाम अापः
ादमेण पयामाताै पुषाकारं ितपेरन् ; न त
तसपरवा जीवा रं हेयुः, अुतवात् — न  अपामव
जीवानां ावयता कछदाेऽत ; तात् ‘रं हित

सपरवः’ इययुम् — इित चेत्, नैष दाेषः । कुतः ?
इादकारणां तीतेः — ‘अथ य इमे ाम इापूते
दमयुपासते ते धूममभसवत’ (छा. उ. ५-१०-६)
इयुपय इादकारणां धूमादना पतृयाणेन पथा चािं
कथयित ‘अाकाशामसमेष साेमाे राजा’ (छा. उ. ५-१०-४)
इित ; त एवेहाप तीयते, ‘तेताै देवाः ां
जुित तया अातेः साेमाे राजा सवित’ (छा. उ. ५-४-२)
इित ुितसामायात् । तेषां च
अहाेदशपूणमासादकमसाधनभूता दधपयःभृतयाे
वयभूयवायमेव अापः सत ; ता अाहवनीये ताः
सूा अायाेऽपूवपाः सयः तािनादकारण अायत —
तेषां च शररं नैधनेन वधानेनायेऽावृवजाे जुित — ‘असाै
वगाय लाेकाय वाहा’ इित ; ततताः
ापूवककमसमवायय अाितमय अापाेऽपूवपाः सयः
तािनादकारणाे जीवापरवे अमुं लाेकं फलदानाय
नयतीित यत्, तद जुहाेितना अभधीयते — ‘ां जुतीित’
(बृ. उ. ६-२-९) । तथा च अहाेे षट् ीिनवचनपेण

वाशेषेण ‘ते वा एते अाती ते उामतः’ इयेवमादना
अहाेायाेः फलाराय लाेकातरािदशता ।
तादातीमयीभरः सपरवा जीवा रंहत
वकमफलाेपभाेगायेित यते ॥६ ॥
कथं पुनरदमादकारणां वकमफलाेपभाेगाय रं हणं
ितायते, यावता तेषां धूमतीकेन वना
चमसमधढानामभावं दशयित — ‘एष साेमाे राजा
तेवानामं तं देवा भयत’ (छा. उ. ५-१०-४) इित ? ‘ते
चं ायां भवत ताꣳत देवा यथा साेमꣳ
राजानमायायवापीयवेयेवमेनाꣳत भयत’ (बृ. उ. ६-
२-१६) इित च समानवषयं ुयतरम् । न च याादभरव
देवैभयमाणानामुपभाेगः सवतीित । अत उरं पठित —
298. भा�ं वानात्मिव�वा�थािह दशर्यित ॥३।१।७॥
वाशदाेदतदाेषयावतनाथः । भामेषामवम्, न
मुयम् ; मुये वे ‘वगकामाे यजेत’
इयेवंजातीयकाधकारुितपयेत ; चमडले
चेदादकारणामुपभाेगाे न यात्, कमथमधकारण इाद

अायासबलं कम कुयुः । अशदाेपभाेगहेतवसामायात्
अनेऽयुपचयमाणाे यते, यथा — वशाेऽं राां पशवाेऽं
वशामित । तादीपुमभृयादभरव
गुणभावाेपगतैरादकारभयसखवहरणं देवानाम्, तदेवैषां
भणमभेतम्, न माेदकादववणं िनगरणं वा । ‘न ह वै देवा
अत न पबयेतदेवामृतं ा तृयत’ (छा. उ. ३-६-१)
इित च देवानां चवणादयापारं वारयित । तेषां च
इादकारणां देवाित गुणभावाेपगतानामयुपभाेग उपपते,
राजाेपजीवनामव परजनानाम् । अनाववा
इादकारणां देवाेपभाेयभाव उपपते ; तथा ह
ुितरनावदां देवाेपभाेयतां दशयित — ‘अथ याेऽयां
देवतामुपातेऽयाेऽसावयाेऽहमीित न स वेद यथा पशरेवꣳ
स देवानाम्’ (बृ. उ. १-४-१०) इित ; स चाप लाेके
इादभः कमभः ीणयपशवेवानामुपकराेित, अमुप
लाेके तदुपजीवी तदादं फलमुपभुानः पशवदेव
देवानामुपकराेतीित गयते ॥

अनाववात् तथा ह दशयित इयय अपरा याया
— अनावदाे ेते केवलकमण इादकारणः, न
ानकमसमुयानुायनः । पावामह
अावेयुपचरत, करणात् ;
पावावहीनवाेदमादकारणां गुणवादेनावमुायते
पावानशंसायै ; पावा हीह वधसता,
वातापयावगमात् ; तथा ह ुयतरं चमडले भाेगसावं
दशयित — ‘स साेमलाेके वभूितमनुभय
ू पुनरावतत’े (. उ.
५-४) इित ; तथा अयदप ुयतरम् ‘अथ ये शतं पतॄणां
जतलाेकानामानदाः ... स एकः कमदेवानामानदाे ये कमणा
देववमभसपते’ (बृ. उ. ४-३-३३) इित इादकारणां देवैः
सह संवसतां भाेगािं दशयित । एवं भावादभाववचनय,
इादकारणाेऽ जीवा रं हतीित तीयते । तात् ‘रं हित
सपरवः’ इित युमेवाेम् ॥७ ॥
८८. कृतात्ययािधकरणम्
299. कृतात्ययेऽनुशयवान्��स्मृितभ्यां यथेतमनेवं च
॥३।१।८॥

इादकारणां धूमादवना चमडलमधढानां
भुभाेगानां ततः यवराेह अाायते —
‘तयावसपातमुषवाथैतमेवावानं पुनिनवतते यथेतम्’
(छा. उ. ५-१०-५) इयारय, — यावत् — रमणीयचरणा
ाणादयाेिनमापते कपूयचरणाः ादयाेिनमित । तेदं
वचायते — कं िनरनुशया भुकृकमाणाेऽवराेहत,
अाहाेवसानुशया इित । कं तावाम् ? िनरनुशया इित ।
कुतः ? ‘यावसपातम्’ इित वशेषणात् — सपातशदेना
कमाशय उयते, सपतत अनेन अााेकात् अमुं लाेकं
फलाेपभाेगायेित ; ‘यावसपातमुषवा’ इित च कृय तय
कृतय तैव भुतां दशयित ; ‘तेषां यदा तपयवैित’ (बृ. उ.
६-२-१६) इित च ुयतरेणैष एवाथः दयते । यादेतत् —
यावदमुाेके उपभाेयं कम तावदुपभु इित
कपययामीित ; नैवं कपयतं शते, ‘यक’ इयय
परामशात् — ‘ायातं कमणतय यकेह कराेययम् ।
तााेकापुनरै यै लाेकाय कमण’े (बृ. उ. ४-४-६) इित ह
अपरा ुितः ‘यक’ इयवशेषपरामशेन कृयेह कृतय

कमणः त यतां दशयित । अप च ायणमनारधफलय
कमणाेऽभयकम् ; ाायणात् अारधफले न कमणा
ितबयाभयनुपपेः ; त
अवशेषाावकदनारधफलं तय सवयाभयकम् ; न
ह साधारणे िनमे नैमकमसाधारणं भवतमहित ; न
वशे दपसधाै, घटाेऽभययते न पट इयुपपते ।
तारनुशया अवराेहतीयेवं ाे ूमः —
कृताययेऽनुशयवािनित । येन कमबृदेन चमसमाढाः
फलाेपभाेगाय, तपभाेगेन यते, तेषां यदयं शररं
चमयुपभाेगायारधम्, तत्
उपभाेगयदशनशाेकासपकावलयते —
सवतृकरणसपकादव हमकरकाः, तभुगचःसपकादव च
घृतकाठयम् ; ततः कृतायये कृतयेादेः कमणः
फलाेपभाेगेनाेपये सित, सानुशया एवेममवराेहत । केन
हेतना ? ृितयामयाह । तथा ह या ुितः
सानुशयानामवराेहं दशयित — ‘त इह रमणीयचरणा अयाशाे
ह ये रमणीयां याेिनमापेराणयाेिनं वा िययाेिनं वा

वैययाेिनं वाथ य इह कपूयचरणा अयाशाे ह ये कपूयां
याेिनमापेरयाेिनं वा सूकरयाेिनं वा चडालयाेिनं वा’ (छा.
उ. ५-१०-७) इित ; चरणशदेनानुशयः सूयत इित वणययित
। ायं जनैव ितायुावचप उपभाेगः वभयमान
अाककवासवादनुशयसावं सूचयित, अयुदययवाययाेः
सकृतदुकृतहेतवय सामायतः शाेणावगमतवात् ।
ृितरप — ‘वणा अामा वकमिनाः ेय कमफलमनुभूय
ततः शेषेण वशदेशजाितकुलपायुःुतवृवसखमेधसाे
ज ितपते’ इित सानुशयानामेवावराेहं दशयित ॥
कः पुनरनुशयाे नामेित ? केचावदाः — वगाथय
कमणाे भुफलयावशेषः कदनुशयाे नाम,
भाडानुसारेहवत् — यथा ह ेहभाडं रयमानं न
सवाना रयते, भाडानुसायेव केहशेषाेऽवितते, तथा
अनुशयाेऽपीित । ननु कायवराेधवादय न
भुफलयावशेषावथानं यायम् ; नायं दाेषः ; न ह
सवाना भुफलवं कमणः ितजानीमहे । ननु
िनरवशेषकमफलाेपभाेगाय चमडलमाढाः ; बाढम् —

तथाप वपकमावशेषमाेण तावथानं न लयते ; यथा
कल कसेवकः सकलै ः सेवाेपकरणैः
राजकुलमुपसृरवासापरीणबपकरणछपादुकादमाा
वशेषाे न राजकुले ऽवथातं शाेित, एवमनुशयमापरहाे न
चमडले ऽवथातं शाेतीित ॥
न चैतुमव । न ह वगाथय कमणाे
भुफलयावशेषानुवृपपते, कायवराेधवात् — इयुम्
। नवेतदयुम् — न वगफलय कमणाे िनखलय
भुफलवं भवयतीित ; तदेतदपेशलम् — वगाथ कल कम
वगथयैव वगफलं िनखलं न जनयित, वगयुतयाप
कफलले शं जनयतीित ; न शदमाणकानामीशी कपना
अवकपते ; ेहभाडे त ेहले शानुवृ वादुपपते ; तथा
सेवकयाेपकरणले शानुवृ यते ; न वह तथा
वगफलय कमणाे ले शानुवृ यते ; नाप कपयतं शते,
वगफलवशावराेधात् । अवयं चैतदेवं वेयम् — न
वगफलयेादेः कमणाे
भाडानुसारेहवदेकदेशाेऽनुवतमानाेऽनुशय इित ; यद ह येन

सकृतेन कमणा इादना वगमवभूवन्, तयैव
कदेकदेशाेऽनुशयः कयेत, तताे रमणीय एवैकाेऽनुशयः
यात्, न वपरतः ; तेयमनुशयवभागुितपयेत — ‘त
इह रमणीयचरणाः ... अथ य इह कपूयचरणाः’ (छा. उ. ५-
१०-७) इित । तादामुकफले कमजाते
उपभुेऽवशमैहकफलं कमातरजातमनुशयः,
तताेऽवराेहतीित ॥
यदुम् — ‘यक’ इयवशेषपरामशासवयेह कृतय
कमणः फलाेपभाेगेनातं ाय िनरनुशया अवराेहतीित, नैतदेवम्
; अनुशयसावयावगमतवात्, यकदह कृतमामुकफलं
कम अारधभाेगम्, तसव फलाेपभाेगेन पयवा — इित
गयते । यदयुम् — ायणम् अवशेषादनारधफलं कृमेव
कमाभयन ; त केनचकमणामुाेके फलमारयते,
केनचदन् इययं वभागाे न सवतीित —
तदयनुशयसावितपादनेनैव युम् । अप च केन हेतना
ायणमनारधफलय कमणाेऽभयकं ितायत इित
वयम् ; अारधफले न कमणा ितबयेतरय

वृयुवानुपपेः, तदुपशमात् ायणकाले वृयुवाे भवतीित
युयेत — तताे वयम् — यथैव तह ाायणात्
अारधफले न कमणा ितबय इतरय वृयुवानुपपः, एवं
ायणकाले ऽप वफलयानेकय कमणाे
युगपफलारासवात् बलवता ितबय दुबलय
वृयुवानुपपरित । न ह अनारधफलवसामायेन
जायतराेपभाेयफलमयनेकं कम एकायणे युगपदभयं
सत् एकां जाितमारभत इित शं वुम्,
ितिनयतफलववराेधात् ; नाप कयचकमणः
ायणेऽभयः कयचदुछे द इित शते वुम्,
एेकातकफलववराेधात् ; न ह ायादभहेतभवना
कमणामुछे दः सायते ; ृितरप वफले न कमणा
ितबय कमातरय चरमवथानं दशयित —
‘कदाचसकृतं कम कूटथमह ितित । ममानय संसारे
यावःु खामुयते’ इयेवंजातीयका । यद च कृमनारधफलं
कम एकायणेऽभयं सत् एकां जाितमारभेत, ततः
वगनरकितययाेिनवधकारानवगमात् धमाधमानुपाै

िनमाभावात् नाेरा जाितपपेत, हयादनां च एकैकय
कमणाेऽनेकजिनमवं यमाणमुपयेत ; न च
धमाधमयाेः वपफलसाधनादसमधगमे शाादितरं कारणं
शं सावयतम् । न च फलय कमणः कारयादेः
ायणमभयकं सवतीित, अयापकापीयं
ायणयाभयकवकपना । दपाेपयासाेऽप
कमबलाबलदशनेनैव ितनीतः ;
थूलसूपाभयनभयवेदं यम् — यथा ह
दपः समानेऽप सधाने थूलं पमभयन, न सूम्
— एवं ायणं समानेऽयनारधफलय कमजातय ाावसरवे
बलवतः कमणाे वृमुावयित, न दुबलयेित ।
ताितृितयायवराेधादाेऽयमशेषकमाभयुपगमः ।
शेषकमसावेऽिनमाेस इययमयथाने समः,
सयदशनादशेषकमयुतेः । तात् थतमेतदेव —
अनुशयवताेऽवराेहतीित । ते च अवराेहताे यथेतमनेवं च
अवराेहत ; यथेतमित यथागतमयथः ; अनेवमित
तपययेणेयथः । धूमाकाशयाेः पतृयाणेऽवयुपायाेरवराेहे

सतनात् यथेतंशदा यथागतमित तीयते ;
रायासतनादाुपसंयाना वपययाेऽप तीयते ॥८ ॥
300. चरणािदित चेन्नोपल�णाथ�ित काष्णार्िजिनः
॥३।१।९॥
अथाप यात् — या ुितरनुशयसावितपादनायाेदाता
— ‘त इह रमणीयचरणाः’ (छा. उ. ५-१०-७) इित, सा खल
चरणात् याेयापं दशयित, नानुशयात् ; अयरणम्,
अयाेऽनुशयः — चरणं चारम् अाचारः शीलमयनथातरम्,
अनुशयत भुफलाकमणाेऽितरं कम अभेतम् ; ुित
कमचरणे भेदेन यपदशित — ‘यथाकार यथाचार तथा
भवित’ (बृ. उ. ४-४-५) इित, ‘यायनवािन कमाण तािन
सेवतयािन । नाे इतराण । यायाकꣳ सचरतािन तािन
वयाेपायािन’ (तै. उ. १-११-२) इित च ; तात्
चरणााेयापुतेः नानुशयसः इित चेत्, नैष दाेषः —
यताेऽनुशयाेपलणाथैव एषा चरणुितरित काणाजिनराचायाे
मयते ॥९ ॥
301. आनथर्क्यिमित चेन्न तदपे�त्वात् ॥३।१।१०॥

यादेतत् — कापुनरणशदेन ाैतं शीलं वहाय
लाणकः अनुशयः यायते ? ननु शीलयैव ाैतय
वहतितषय सावसाधुपय शभाशभयाेयापः फलं
भवयित ; अवयं च शीलयाप कफलमयुपगतयम्,
अयथा ानथमेव शीलय सयेत — इित चेत्, नैष दाेषः
। कुतः ? तदपेवात् ; इाद ह कमजातं चरणापेम् ; न
ह सदाचारहीनः कदधकृतः यात् — ‘अाचारहीनं न पुनत
वेदाः’ इयादृितयः । पुषाथवेऽयाचारय न अानथम्
; इादाै ह कमजाते फलमारभमाणे तदपे एवाचारतैव
कदितशयमारयते । कम च सवाथकार — इित
ुितृितसः । ताकमैव शीलाेपलतमनुशयभूतं
याेयापाै कारणमित काणाजनेमतम् ; न ह कमण
सवित शीलात् याेयापयुा ; न ह पां पलायतं
पारयमाणाे जानुयां रं हतमहित — इित ॥१० ॥
302. सुकृतदुष्कृते एवेित तु बाद�रः ॥३।१।११॥
बादरवाचायः सकृतदुकृते एव चरणशदेन यायेते
इित मयते ; चरणम् अनुानं कमेयनथातरम् । तथा ह

अवशेषेण कममाे चरितः युयमानाे यते — याे ह
इादलणं पुयं कम कराेित, तं लाैकका अाचते — धम
चरयेष महाेित । अाचाराेऽप च धमवशेष एव ।
भेदयपदेशत कमचरणयाेाणपराजकयायेनायुपपते ।
तात् रमणीयचरणाः शतकमाणः, कपूयचरणा
िनदतकमाणः इित िनणयः ॥११ ॥
८९. अिन�ािदकायर्िधकरणम्
303. अिन�ािदका�रणामिप च श्रुतम् ॥३।१।१२॥
इादकारणमसं गछतीयुम् । ये
वतरेऽिनादकारणः, तेऽप कं चमसं गछत, उत न
गछतीित चयते । त तावदाह — इादकारण एव
चमसं गछतीयेतत् न । कात् ?
यताेऽिनादकारणामप चमडलं गतयवेन ुतम् । तथा
ह अवशेषेण काैषीतकनः समामनत — ‘ये वै के
चाााेकायत चमसमेव ते सवे गछत’ (काै. उ. १-
२) इित । देहाराेऽप च पुनजायमानानां न अतरेण
चािम् अवकपते, ‘पयामाताै’ इयाितसंयािनयमात्

। तासव एव चमसमासीदेयुः । इादकारणामतरेषां च
समानगितवं न युमित चेत्, न, इतरे षां चमडले
भाेगाभावात् ॥१२ ॥
304. संयमने त्वनुभूयेतरेषामारोहावरोहौ तद्गितदशर्नात्
॥३।१।१३॥
तशदः पं यावतयित । नैतदत — सवे चमसं
गछतीित । कात् ? भाेगायैव ह चाराेहणम्, न
िनयाेजनम् ; नाप यवराेहायैव, — यथा क
ृ माराेहित
पुपफलाेपादानाय, न िनयाेजनम्, नाप पतनायैव ; भाेग
अिनादकारणां चमस नातीयुम् ; तादादकारण
एव चमसमाराेहत, नेतरे । ते त संयमनं यमालयमवगा
वदुकृतानुपा यामीयातना अनुभूय पुनरेव इमं लाेकं
यवराेहत ; एवंभूताै तेषामाराेहावराेहाै भवतः । कुतः ?
तितदशनात् ; तथा ह यमवचनसपा ुितः यताम्
अिनादकारणां यमवयतां दशयित — ‘न सापरायः
ितभाित बालं मातं वमाेहन
े मूढम् । अयं लाेकाे नात
पर इित मानी पुनः पुनवशमापते मे’ (क. उ. १-२-६) इित ।

‘वैववतं समनं जनानाम्’ इयेवंजातीयकं च बेव
यमवयताािलं भवित ॥१३ ॥
305. स्मरिन्त च ॥३।१।१४॥
अप च मनुयासभृतयः शाः संयमने पुरे यमायं
कपूयकमवपाकं रत नाचकेताेपायानादषु ॥१४ ॥
306. अिप च स� ॥३।१।१५॥
अप च स नरका राैरवमुखा दुकृतफलाेपभाेगभूमवेन
यते पाैराणकैः ; तानिनादकारणः ावत ; कुतते
चं ायुः इयभायः ॥१५ ॥
ननु वमदम् — यमाया यातनाः
पापकमाणाेऽनुभवतीित, यावता तेषु राैरवादषु अये
चगुादयाे नानाधातारः यत इित ; नेयाह —
307. तत्रािप च तद्व्यापारादिवरोधः ॥३।१।१६॥
तेवप सस नरकेषु तयैव
यमयाधातृवयापारायुपगमादवराेधः ; यमयुा एव ह ते
चगुादयाेऽधातारः यते ॥१६ ॥
308. िवद्याकमर्णो�रित तु प्रकृतत्वात् ॥३।१।१७॥

पावायाम् ‘वेथ यथासाै लाेकाे न सपूयत
 ’े (छा. उ.
५-३-३) इयय य ितवचनावसरे ूयते — ‘अथैतयाेः
पथाेन कतरेणचन तानीमािन ायसकृदावतीिन भूतािन भवत
जायय यवेयेतृतीयꣳ थानं तेनासाै लाेकाे न सपूयत
 ’े
(छा. उ. ५-१०-८) इित । त एतयाेः पथाेरित
वाकमणाेरयेतत् । कात् ? कृतवात् ; वाकमणी ह
देवयानपतृयाणयाेः पथाेः ितपाै कृते — ‘त इथं वदुः’
(छा. उ. ५-१०-१) इित वा, तया ितपयाे देवयानः पथाः
किततः ; ‘इापूते दम्’ (छा. उ. ५-१०-३) इित कम, तेन
ितपयः पतृयाणः पथाः किततः — तयायाम्
‘अथैतयाेः पथाेन कतरे णचन’ इित ुतम् । एतदुं भवित —
ये न वासाधनेन देवयाने पयधकृताः, नाप कमणा
पतृयाणे, तेषामेष जतलणाेऽसकृदावती तृतीयः पथा
भवतीित ; तादप न अिनादकारभमाः ायते ।
यादेतत् — तेऽप चबबमा तताेऽव जतवं
ितपयत इित । तदप नात, अाराेहानथात् । अप च
सवेषु यस चलाेकं ावस असाै लाेकः यः सपूयेत

— इयतः वं ितवचनं सयेत ; तथा ह ितवचनं
दातयम्, यथा असाै लाेकाे न सपूयते ।
अवराेहायुपगमादसपूरणाेपपरित चेत्, न, अुतवात् ;
सयम् अवराेहादयसपूरणमुपपते ; ुितत
तृतीयथानसतनेन असपूरणं दशयित — ‘एतृतीयं थानꣳ
तेनासाै लाेकाे न सपूयत
 ’े (छा. उ. ५-१०-८) इित ; तेन
अनाराेहादेव असपूरणमित युम् ;
अवराेहयेादकारवयवशवे सित
तृतीयथानाेानथसात् । तशदत
शाखातरयवाभवामशेषगमनाशामुछन ; एवं सित
अधकृतापेः शाखातरये वाे सवशदाेऽवितते — ये वै
केचदधकृता अााेकायत चमसमेव ते सवे
गछतीित ॥१७ ॥
यपुनम् — देहलाभाेपपये सवे चमसं गतमहत,
‘पयामाताै’ इयाितसंयािनयमादित, तयुयते —
309. न तृतीये तथोपलब्धेः ॥३।१।१८॥

न तृतीये थाने देहलाभाय पसंयािनयम
अातीनामादतयः । कुतः ? तथाेपलधेः ; तथा ह
अतरे णैवाितसंयािनयमं वणतेन कारे ण
तृतीयथानािपलयते — ‘जायव यवेयेतृतीयꣳ
थानम्’ (छा. उ. ५-१०-८) इित । अप च ‘पयामातावापः
पुषवचसाे भवत’ (छा. उ. ५-३-३) इित मनुयशररहेतवेन
अाितसंया सयते, न कटपतादशररहेतवेन,
पुषशदय मनुयजाितवचनवात् । अप च पयामातावपां
पुषवचवमुपदयते, न अपयामाताै पुषवचवं
ितषयते, वाय थतादाेषात् । त येषामाराेहावराेहाै
सवतः, तेषां पयामाताै देह उवयित ; अयेषां त
वनैवाितसंयया भूतातराेपसृाभरदेह अारयते ॥१८ ॥
310. स्मयर्तेऽिप च लोके ॥३।१।१९॥
अप च यते लाेके, ाेणधृुभृतीनां
सीतााैपदभृतीनां च अयाेिनजवम् । त ाेणादनां
याेषषया एका अाितनात ; धृुादनां त
याेषपुषवषये े अयाती न तः । यथा च त

अाितसंयािनयमानादराे भवित, एवमयाप भवयित ।
बलाकाप अतरे णैव रे तःसेकं गभ ध इित लाेकढः ॥१९ ॥
311. दशर्नाच्च ॥३।१।२०॥
अप च चतवधे भूतामे जरायुजाडजवेदजाेलणे
वेदजाेयाेः अतरे णैव ायधमम् उपदशनात्
अाितसंयानादराे भवित । एवमयाप भवयित ॥२० ॥
ननु तेषां खवेषां भूतानां ीयेव बीजािन भवत ‘अाडजं
जीवजमुम्’ (छा. उ. ६-३-१) इय िवध एव भूतामः
ूयते ; कथं चतवधवं भूतामय ितातमित, अाेयते —
312. तृतीयशब्दावरोधः सश
ं ोकजस्य ॥३।१।२१॥
‘अाडजं जीवजमुम्’ (छा. उ. ६-३-१) इय
तृतीयेनाेशदेनैव वेदजाेपसहः कृतः येतयः, उभयाेरप
वेदजाेयाेः भूयुदकाेेदभववय तयवात् ।
थावराेेदाु वलणाे जमाेेद इयय
वेदजाेयाेभेदवाद इयवराेधः ॥२१ ॥
९०. साभाव्याप�यिधकरणम्
313. साभाव्यापि��पप�ेः ॥३।१।२२॥

इादकारणमसमा तयावसपातमुषवा ततः
सानुशया अवराेहतीयुम् ; अथावराेहकारः परयते ।
तेयमवराेहुितभवित — ‘अथैतमेवावानं पुनिनवतते
यथेतमाकाशमाकाशाायुं वायुभूवा धूमाे भवित धूमाे भूवां
भवयं भूवा मेघाे भवित मेघाे भूवा वषित’ (छा. उ. ५-१०-
५) इित । त संशयः — कमाकाशादवपमेवावराेहतः
ितपते, कं वा अाकाशादसायमित । त ां तावत् —
अाकाशादवपमेव ितपत इित । कुतः ? एवं ह
ुितभवित ; इतरथा लणा यात् ; ुितलणावशये च
ुितयाया, न लणा ; तथा च ‘वायुभूवा धूमाे भवित’
इयेवमादयरण तवपापाै अायेन अवकपते ;
तादाकाशादवपितपरित ; एवं ाे, ूमः —
अाकाशादसायं ितपत इित ; चमडले यत् अयं
शररमुपभाेगाथमारधम्, तत् उपभाेगये सित वलयमानं
सूमाकाशसमं भवित ; तताे वायाेवशमेित ; तताे धूमादभः
सपृयत इित । तदेतदुयते — ‘यथेतमाकाशमाकाशाायुम’्
(छा. उ. ५-१०-५) इयेवमादना । कुत एतत् ? उपपेः ; एवं

ह एतदुपपते ; न ह अययायभावाे मुय उपपते ;
अाकाशवपितपाै च वावादमेणावराेहाे नाेपपते ;
वभुवा अाकाशेन िनयसबवात् न तसायापेरयः
तसबधाे घटते । ुयसवे च लणायणं यायमेव ।
अत अाकाशादतयतापरे व अ अाकाशादभाव इयुपचयते
॥२२ ॥
९१. नाितिचरािधकरणम्
314. नाितिचरेण िवशेषात् ॥३।१।२३॥
त अाकाशादितपाै ाीादभावापेः भवित वशयः
— कं दघ दघ कालं पूवपूवसायेनावथायाेराेरसायं
गछत, उतापमपमित । तािनयमः, िनयमकारणः
शायाभावादयेवं ाे, इदमाह — नाितचरे णेित ।
अपमपं कालमाकाशादभावेनावथाय वषधाराभः सह इमां
भुवमापतत । कुत एतत् ? वशेषदशनात् ; तथा ह
ीादभावापेरनतरं वशन — ‘अताे वै खल
दुिनपतरम्’ (छा. उ. ५-१०-६) इित ; तकार एकछादयां
यायां ल ाे मतयः ; दुिनपततरं दुिनमतरम् —

दुःखतरमाादभावाःसरणं भवतीयथः ; तत् अ दुःखं
िनपतनं दशयन् पूवेषु सखं िनपतनं दशयित ;
सखदुःखतावशेषायं िनपतनय कालापवदघविनमः,
तवधाै शररािनपेपभाेगासवात् ।
ताादभावापेः ाक् अपेनैव काले नावराेहः यादित
॥२३ ॥
९२. अन्यािधि�तािधकरणम्
315. अन्यािधि�तेषु पूवर्वदिभलापात् ॥३।१।२४॥
तेवावराेहे वषणानतरं पठ ते — ‘त इह ीहयवा
अाेषधवनपतयतलमाषा इित जायते’ (छा. उ. ५-१०-६)
इित । त संशयः — कमवधाै थावरजायापाः
थावरसखदुःखभाजाेऽनुशयनाे भवत,
अाहाेवेातराधतेषु थावरशररे षु संेषमां
गछतीित । कं तावाम् ?
थावरजायापातसखदुःखभाजाेऽनुशयनाे भवतीित । कुत
एतत् ? जनेमुयाथवाेपपेः, थावरभावय च
ुितृयाेपभाेगथानवसेः, पशहंसादयाेगा इादेः

कमजातयािनफलवाेपपेः ; ताुयमेवेदमनुशयनां
ीादज, ादजवत् — यथा ‘याेिनं वा सूकरयाेिनं वा
चडालयाेिनं वा’ इित मुयमेवानुशयनां ादज
तसखदुःखावतं भवित, एवं ीादजापीित । एवं ाे
ूमः —
अयैजीवैरधतेषु ीादषु संसगमामनुशयनः
ितपते, न तसखदुःख भाजाे भवत, पूववत् — यथा
वायुधूमादभावाेऽनुशयनां तसंेषमाम्, एवं ीादभावाेऽप
जाितथावरैः संेषमाम् । कुत एतत् ? तदेवेहायभलापात्
। काेऽभलापय तावः ? कमयापारमतरेण सतनम् —
यथा अाकाशादषु वषणातेषु न ककमयापारं परामृशित,
एवं ीादजयप । तााय
सखदुःखभामनुशयनाम् । य त सखदुःखभामभैित,
परामृशित त कमयापारम् — ‘रमणीयचरणाः’ ‘कपूयचरणाः’
इित । अप च मुयेऽनुशयनां ीादजिन, ीादषु
लू यमानेषु कड मानेषु पयमानेषु भयमाणेषु च
तदभमािननाेऽनुशयनः वसेयुः ; याे ह जीवाे

यछररमभमयते, स तपीड माने वसित — इित
सम् ; त ीादभावाेतःसभावाेऽनुशयनां नाभलयेत ;
अतः संसगमामनुशयनामयाधतेषु ीादषु भवित । एतेन
जनेमुयाथवं ितूयात्, उपभाेगथानवं च थावरभावय ;
न च वयमुपभाेगथानवं थावरभावयावजानीमहे ; भववयेषां
जतूनामपुयसामयेन थावरभावमुपगतानाम् एतत्
उपभाेगथानम् ; चमसत अवराेहताेऽनुशयनाे न
थावरभावमुपभुत इयाचहे ॥२४ ॥
316. अशुद्धिमित चेन्न शब्दात् ॥३।१।२५॥
यपुनम् — पशहंसादयाेगादशमावरकं कम,
तयािनमप फलमवकपत इयताे मुयमेवानुशयनां
ीादज अत ; त गाैणी कपना अनथकेित —
तपरियते — न, शाहेतवामाधमवानय ; अयं धमः
अयमधम इित शामेव वाने कारणम्, अतीयवायाेः ;
अिनयतदेशकालिनमवा — यदेशे काले िनमे च याे
धमाेऽनुीयते, स एव देशकालिनमातरे वधमाे भवित ; तेन
न शााते धमाधमवषयं वानं कयचदत । शाा

हंसानुहााकाे याेिताेमाे धम इयवधारतः, स कथमश
इित शते वुम् । ननु ‘न हंयासवा भूतािन’ इित
शामेव भूतवषयां हंसाम् अधम इयवगमयित ; बाढम् —
उसगत सः ; अपवादाेऽयं ‘अीषाेमीयं पशमालभेत’ इित ;
उसगापवादयाे यवथतवषयवम् ; ताशं कम
वैदकम्, शैरनुीयमानवात् अिनमानवा ; तेन न तय
ितपं फलम् जाितथावरवम् । न च ादजवदप
ीादज भवतमहित ; त कपूयचरणानधकृय उयते ;
नैवमह वैशेषकः कदधकाराेऽत ।
अतमडलखलतानामनुशयनां ीादसंेषमां ताव
इयुपचयते ॥२५ ॥
317. रेतःिसग्योगोऽथ ॥३।१।२६॥
इत ीादसंेषमां तावः, यकारणं
ीादभावयानतरमनुशयनां रे तःसभाव अाायते — ‘याे
याे म याे रे तः सित तय
ू एव भवित’ (छा. उ. ५-१०-
६) इित ; न चा मुयाे रेतःसभावः सवित ; चरजाताे ह
ायाैवनाे रे तःसभवित ; कथमव अनुपचरतं तावम्

अमानाानुगताेऽनुशयी ितपेत ? त तावदवयं
रे तःसयाेग एव रे तःसभावाेऽयुपगतयः ; तत्
ीादभावाेऽप ीादयाेग एवेयवराेधः ॥२६ ॥
318. योनेः शरीरम् ॥३।१।२७॥
अथ रे तःसभावयानतरं याेनाै िनषे रे तस, याेनेरध
शररम् अनुशयनाम् अनुशयफलाेपभाेगाय जायत इयाह
शाम् — ‘त इह रमणीयचरणाः’ (छा. उ. ५-१०-७)
इयाद ; तादयवगयते — नावराेहे ीादभावावसरे
तछररमेव सखदुःखावतं भवतीित । तात्
ीादसंेषमामनुशयनां तेित सम् ॥२७ ॥
॥ तृतीयः अध्यायः ॥
अिताते पादे पावामुदाय जीवय
संसारगितभेदः पतः ; इदानीं तयैवावथाभेदः पते ।
इदमामनत — ‘स य वपित’ (बृ. उ. ४-३-९)
इयुपय ‘न त रथा न रथयाेगा न पथानाे भवयथ

रथा�रथयाेगापथः सृजते’ इयाद । त संशयः — कं बाेधे
इव वेऽप पारमाथक सृः, अाहाेवायामयीित । त
तावितपते —
९३. सन्ध्यािधकरणम्
319. सन्ध्ये सिृ �राह िह ॥३।२।१॥
सये तयपा सृरित ; सयमित वथानमाचे,
वेदे याेगदशनात् — ‘सयं तृतीयꣳ वथानम्’ इित ;
याेलाेकथानयाेः बाेधससादथानयाेवा सधाै भवतीित
सयम् ; तसये थाने तयपैव सृभवतमहित —
कुतः ? — यतः माणभूता ुितरे वमाह — ‘अथ
रथा�रथयाेगापथः सृजते’ (बृ. उ. ४-३-१०) इयाद ; ‘स ह
कता’ इित च उपसंहारात् एवमेवावगयते ॥१ ॥
320. िनमार्तारं चैके पुत्रादय� ॥३।२।२॥
अप च एके शाखनः अेव सये थाने कामानां
िनमातारमाानमामनत — ‘य एष सष
े ु जागित कामं कामं
पुषाे िनममाणः’ (क. उ. २-२-८) इित ; पुादय त कामा
अभेयते — कायत इित । ननु कामशदेनेछावशेषा

एवाेयेरन् ; न, ‘शतायुषः पुपाैावृणीव’ (क. उ. १-१-२३)
इित कृय अते ‘कामानां वा कामभाजं कराेम’ (क. उ. १-
१-२४) इित कृतेषु त पुादषु कामशदय युवात् ।
ां चैनं िनमातारं करणवाशेषायां तीमः । ाय हीदं
करणम् — ‘अय धमादयाधमात’् (क. उ. १-२-१४)
इयाद ; तषय एव च वाशेषाेऽप — ‘तदेव शं त
तदेवामृतमुयते । ताेकाः ताः सवे तदु नायेित कन’
(क. उ. २-२-८) इित । ाकतृका च सृतयपा
समधगता जागरताया, तथा वायाप सृभवतमहित ;
तथा च ुितः — ‘अथाे खवाजागरतदेश एवायैष इित
यायेव जापयित तािन सः’ (बृ. उ. ४-३-१४) इित
वजागरतयाेः समानयायतां ावयित । तायपैव
सये सृरित ॥२ ॥
एवं ाे, याह —
321. मायामात्रं तु कात्स्न्य�नानिभव्य�स्व�पत्वात्
॥३।२।३॥

तशदः पं यावतयित । नैतदत — यदुम्, सये
सृः पारमाथकित ; मायैव सये सृः, न
परमाथगधाेऽयत । कुतः ? कायेनानभयवपवात्
— न ह कायेन परमाथवतधमेण अभयवपः वः ।
कं पुनर कायमभेतम् ? देशकालिनमसपः अबाध
। न ह परमाथवतवषयाण देशकालिनमािन अबाध वे
सायते । न ताववे रथादनामुचताे देशः सवित ; न
ह संवृते देहदेशे रथादयाेऽवकाशं लभेरन् । यादेतत् —
बहदेहात् वं यित, देशातरतयहणात् ; दशयित च
ुितः बहदेहावम् — ‘बहकुलायादमृतरवा । स
ईयतेऽमृताे य कामम्’ (बृ. उ. ४-३-१२) इित ;
थितगितययभेद न अिनाते जताै सामयमवीत
— इित । नेयुयते — न ह सय जताेः णमाेण
याेजनशतातरतं देशं पयेतं वपयेतं च ततः सामय सायते
; च यागमनवजतं वं ावयित — कुवहम
शयानाे िनयाभुतः, वे पालानभगत अितबु
— इित ; देहाेदपेयात्, पाले वेव ितबुयेत, तानसावभगत

इित ; कुवेव त ितबुयते । येन च अयं देहेन
देशातरमवानाे मयते, तमये पाथाः शयनदेश एव पयत
। यथाभूतािन च अयं देशातराण वे पयित, न तािन
तथाभूतायेव भवत ; परधावंेपयेत्, जात्
वतभूतमथमाकलयेत् । दशयित च ुितरतरे व देहे वम् —
‘स यैतवयया चरित’ इयुपय ‘वे शररे यथाकामं
परवतत’े (बृ. उ. २-१-१८) इित । अत
ुयुपपवराेधाहकुलायुितः गाैणी यायातया —
बहरव कुलायात् अमृतरवेित — याे ह वसप शररे न
तेन याेजनं कराेित, स बहरव शररावित — इित ।
थितगितययभेदाेऽयेवं सित वल एवायुपगतयः ॥
कालवसंवादाेऽप च वे भवित — रजयां साे वासरं
भारते वषे मयते ; तथा मुतमावितिन वे कदाचत् बन्
वषपूगान् अितवाहयित । िनमायप च वे न बुये कमणे
वा उचतािन वते ; करणाेपसंहारा नाय रथादहणाय
चरादिन सत ; रथादिनवतनेऽप कुताेऽय िनमेषमाेण
सामय दाण वा । बायते चैते रथादयः वाः बाेधे ;

व एव च एते सलभबाधा भवत, अातयाेयभचारदशनात्
— रथाेऽयमित ह कदाचवे िनधारतः णेन मनुयः
सपते, मनुयाेऽयमित िनधारतः णेन वृः । पं चाभावं
रथादनां वे ावयित शाम् — ‘न त रथा न रथयाेगा न
पथानाे भवत’ (बृ. उ. ४-३-१०) इयाद । ताायामां
वदशनम् ॥३ ॥
322. सूचक� िह श्रुतेराच�ते च तिद्वदः ॥३।२।४॥
मायामावाह न कवे परमाथगधाेऽतीित —
नेयुयते — सूचक ह वाे भवित भवयताेः सावसाधुनाेः
; तथा ह ूयते — ‘यदा कमस कायेषु यꣳ वेषु
पयित । समृं त जानीयाविनदशन’े (छा. उ. ५-
२-९) इित ; तथा ‘पुषं कृणं कृणदतं पयित स एनं हत’
इयेवमादभः वैरचरजीववमावेत इित ावयित ;
अाचते च वायायवदः — कुराराेहणादिन वे धयािन,
खरयानादयधयािन’ इित ; मदेवतायवशेषिनमा
केचवाः सयाथगधनाे भवतीित मयते । ताप भवत
नाम सूयमानय वतनः सयवम् ; सूचकय त

ीदशनादेभवयेव वैतयम्, बायमानवादयभायः ;
तादुपपं वय मायामावम् ॥
यदुम् — ‘अाह ह’ इित तदेवं सित भां यायातयम्
— यथा ‘लालं गवादनुहित’ इित िनममावादेवमुयते,
न त यमेव लालं गवादनुहित ; एवं िनममावात्
— साे रथादसृजते, ‘स ह कता’ — इित च उयते ; न त
यमेव साे रथादसृजित । िनमवं त अय
रथादितभानिनममाेदासाददशनामभूतयाेः
सकृतदुकृतयाेः कतृवेनेित वयम् । अप च जागरते
वषयेयसंयाेगात् अादयादयाेितयितकरा अानः
वयंयाेितं दुववेचनमित तवेचनाय व उपयतः ; त
यद रथादसृवचनं ुया नीयेत, ततः वयंयाेितं न िनणीतं
यात् ; ताथाभाववचनं ुया, रथादसृवचनं त भेित
यायेयम् । एतेन िनमाणवणं यायातम् । यदयुम् —
‘ामेनं िनमातारमामनत’ इित, तदयसत्, ुयतरे ‘वयं
वहय वयं िनमाय वेन भासा वेन याेितषा वपित’ (बृ.
उ. ४-३-९) इित जीवयापारवणात् ; इहाप ‘य एष सेषु

जागित’ (क. उ. २-२-८) इित सानुवादाीव एवायं
कामानां िनमाता सयते ; तय त वाशेषेण ‘तदेव शं
त’ इित जीवभावं यावय भाव उपदयते —
‘तवमस’ (छा. उ. ६-९-४) इयादवत् — इित न करणं
वयते । न चााभः वेऽप ायापारः ितषयते,
तय सवेरवात् सवावयवथावधातृवाेपपेः ;
पारमाथकत नायं सयायः सगः वयदादसगवत् —
इयेतावितपाते ; न च वयदादसगयायायतकं
सयवमत ; ितपादतं ह ‘तदनयवमारणशदादयः’
(. सू. २-१-१४) इय समतय पय मायामावम् ।
ाक् त ावदशनात् वयदादपाे यवथतपाे भवित
; सयायत पः ितदनं बायते — इयताे वैशेषकमदं
सयय मायामावमुदतम् ॥४ ॥
323. परािभध्याना�ु ितरोिहतं ततो �स्य बन्धिवपयर्यौ
॥३।२।५॥
अथाप यात् — परयैव तावदानाेंऽशः जीवः —
अेरव वफुलः ; तैवं सित यथा अवफुलयाेः

समाने दहनकाशनश भवतः, एवं जीवेरयाेरप
ानैयश ; तत जीवय ानैयवशात् सापक वे
रथादसृभवयतीित । अाेयते — सयप
जीवेरयाेरंशांशभावे यमेव जीवयेरवपरतधमवम् ।
कं पुनजीवय ईरसमानधमवं नायेव ? न नायेव ;
वमानमप तत् ितराेहतम् अवादयवधानात् ।
तपुनतराेहतं सत् परमेरमभयायताे यतमानय
जताेवधूतवातय — ितमरितरकृतेव शः
अाैषधवीयात् — ईरसादात् संसय कयचदेवावभवित,
न वभावत एव, सवेषां जतूनाम् । कुतः ? तताे ह
ईराेताेः, अय जीवय, बधमाेाै भवतः —
ईरवपापरानात् बधः, तवपपरानाु माेः । तथा
च ुितः — ‘ावा देवं सवपाशापहािनः ीणैः
ेशैजमृयुहाणः । तयाभयानाृतीयं देहभेदे वैय
केवल अाकामः’ (े. उ. १-११) इयेवमाा ॥५ ॥
324. देहयोगाद्वा सोऽिप ॥३।२।६॥

कापुनजीवः परमाांश एव सन् ितरकृतानैयाे
भवित ? युं त ानैययाेरितरकृतवम्, वफुलयेव
दहनकाशनयाेः — इित । उयते — सयमेवैतत् ; साेऽप त
जीवय ानैयितराेभावः, देहयाेगात्
देहेयमनाेबुवषयवेदनादयाेगात् भवित । अत च
अाेपमा — यथा अेदहनकाशनसपयायरणगतय
दहनकाशने ितराेहते भवतः, यथा वा भछय —
एवमवायुपथापतनामपकृतदेहाुपाधयाेगात्
तदववेकमकृताे जीवय ानैयितराेभावः । वाशदाे जीवय
ईरात् अयवशायावृयथः । नवय एव जीवः ईरादत,
ितरकृतानैयवात् ; कं देहयाेगकपनया ? नेयुयते —
न ह अयवं जीवय ईरादुपपते — ‘सेयं देवतैत’ (छा.
उ. ६-३-२) इयुपय ‘अनेन जीवेनानानुवय’ (छा. उ.
६-३-२) इयाशदेन जीवय परामशात् ; ‘तसयꣳ स
अाा तवमस ेतकेताे’ (छा. उ. ६-९-१४) इित च जीवाय
उपदशित ईरावम् ; अतः अनय एव ईराीवः सन्
देहयाेगाराेहतानैयाे भवित । अत न सापक

जीवय वे रथादसृघटते ; यद च सापक वे
रथादसृः यात्, नैवािनं कवं पयेत्, न ह
कदिनं सपयते । यपुनम् — जागरतदेशुितः
वय सयवं यापयतीित, न तसायवचनं
सयवाभायम्, वयंयाेितवराेधात्, ुयैव च वे
रथाभावय दशतवात् ; जागरतभववासनािनमतवाु
वय तुयिनभासवाभायं तत् । तादुपपं वय
मायामावम् ॥६ ॥
९४. तदभावािधकरणम्
325. तदभावो नाडीषु तच्छ्र�तेरात्मिन च ॥३।२।७॥
वावथा परता ; सषुावथेदानीं परयते । तैताः
सषुवषयाः ुतयाे भवत ; चयते — ‘तैतसः
समतः ससः वं न वजानायास तदा नाडषु सृाे
भवित’ (छा. उ. ८-६-३) इित ; अय त नाडरेवानुय
ूयते — ‘ताभः यवसृय पुरतित शेत’े (बृ. उ. २-१-१९)
इित ; तथाय नाडरे वानुय — ‘तास तदा भवित यदा
सः वं न कन पययथााण एवैकधा भवित’ (काै.

उ. ४-१९) इित ; तथाय — ‘य एषाेऽतदय
अाकाशतशेत’े (बृ. उ. २-१-१७) इित ; तथाय —
‘सता साेय तदा सपाे भवित वमपीताे भवित’ (छा. उ. ६-
८-१) इित ; तथा — ‘ाेनाना सपरवाे न बां
कन वेद नातरम्’ (बृ. उ. ४-३-२१) इित च ॥
त संशयः — कमेतािन नाड ादिन परपरिनरपेतया
भािन सषुिथानािन, अाहाेवपरपरापेया एकं
सषुिथानमित । कं तावाम् ? भानीित । कुतः ?
एकाथवात् — न ह एकाथानां चपरपरापेवं यते
ीहयवादनाम् ; नाड ादनां च एकाथता सषुाै यते,
‘नाडषु सृाे भवित’ (छा. उ. ८-६-३) ‘पुरतित शेत’े (बृ. उ.
२-१-१९) इित च त त समीिनदेशय तयवात् । ननु नैवं
सित समीिनदेशाे यते — ‘सता साेय तदा सपाे भवित’
(छा. उ. ६-८-१) इित ; नैष दाेषः, ताप सयथय
गयमानवात् — वाशेषाे ह त अायतनैषी जीवः सत्
उपसपतीयाह — ‘अयायतनमलवा ाणमेवाेपयते’ (छा.
उ. ६-८-२) इित ; ाणशदेन त कृतय सत उपादानात् ;

अायतनं च सयथः, समीिनदेशाेऽप त वाशेषे यते
— ‘सित सप न वदुः सित सपामहे’ (छा. उ. ६-९-२)
इित । सव च वशेषवानाेपरमलणं सषुं न वशयते ।
तादेकाथवात् नाड ादनां वकपेन कदाचत् कथानं
वापायाेपसपित — इित ॥
एवं ाे, ितपाते — तदभावाे नाडवािन चेित ।
तदभाव इित, तय कृतय वदशनय अभावः सषुमयथः
; नाडवािन चेित समुयेन एतािन नाड ादिन
वापायाेपसपित, न वकपेन — इयथः । कुतः ? ततेः ;
तथा ह सवेषामेव नाड ादनां त त सषुिथानवं ूयते ;
त समुये सृहीतं भवित ; वकपे ेषाम्, पे बाधः यात्
। ननु एकाथवाकपाे नाड ादनां ीहयवादवत् — इयुम्
; नेयुयते — न ह एकवभिनदेशमाेण एकाथवं
वकप अापतित,
नानाथवसमुययाेरयेकवभिनदेशदशनात् — ासादे शेते
पये शेते इयेवमादषु, तथा इहाप नाडषु पुरतित ण च
वपतीित उपपते समुयः ; तथा च ुितः — ‘तास तदा

भवित यदा सः वं न कन पययथााण एवैकधा
भवित’ (काै. उ. ४-१९) इित समुयं नाडनां ाणय च सषुाै
ावयित, एकवााेपादानात् ; ाणय च वं समधगतं —
‘ाणतथानुगमात्’ (. सू. १-१-२८) इय । याप िनरपेा
इव नाडः सषुिथानवेन ावयित — ‘अास तदा नाडषु
सृाे भवित’ (छा. उ. ८-६-३) इित, ताप देशातरसय
णाेऽितषेधात् नाडारे ण येवावितत इित तीयते ; न
चैवमप नाडषु समी वयते, नाडभरप ाेपसपन् सृ
एव नाडषु भवित — याे ह गया सागरं गछित, गत एव स
गायां भवित । भवित च अ रमनाडाराकय
लाेकमागय ववतवात् नाडतयथ सृिसतनम् —
‘नाडषु सृाे भवित’ (छा. उ. ८-६-३) इयुा ‘तं न कन
पाा पृशित’ (छा. उ. ८-६-३) इित वन् नाडः शंसित ;
वीित च पापशाभावे हेतम् ‘तेजसा ह तदा सपाे भवित’
(छा. उ. ८-६-३) इित — तेजसा नाडगतेन पायेन
अभयाकरणाे न बाान् वषयानीत इयथः ; अथवा
तेजसेित ण एवायं िनदेशः, ुयतरे ; ‘ैव तेज एव’ (बृ.

उ. ४-४-७) इित तेजःशदय ण युवात् ; णा ह
तदा सपाे भवित नाडारे ण, अततं न कन पाा
पृशतीयथः — सप पापशाभावे हेतः समधगतः
‘सवे पाानाेऽताे िनवततेऽपहतपाा ेष लाेकः’ (छा. उ.
८-४-२) इयादुितयः ; एवं च सित देशातरसेन
णा सषुिथानेनानुगताे नाडनां समुयः समधगताे भवित
। तथा पुरतताेऽप यायां सतनात् तदनुगण
ु मेव
सषुिथानवं ायते — ‘य एषाेऽतदय अाकाशतशेत’े
(बृ. उ. २-१-१८) इित दयाकाशे सषुिथाने कृते इदमुयते
— ‘पुरतित शेत’े (बृ. उ. २-१-१९) इित ; पुरतदित
दयपरवेनमुयते ; तदतवितयप दयाकाशे शयानः शते
‘पुरतित शेते’ इित वुम् — ाकारपरेऽप ह पुरे
वतमानः ाकारे वतत इयुयते ; दयाकाशय च वं
समधगतम् ‘दहर उरे यः’ (. सू. १-३-१४) इय । तथा
नाडपुरतसमुयाेऽप ‘ताभः यवसृय पुरतित शेत’े (बृ. उ.
२-१-१९) इयेकवााेपादानात् अवगयते । सायाे
समेव वम् । एवमेतास ुितषु ीयेव सषुिथानािन

सिततािन — नाड ः पुरतत्  चेित ; ताप ारमां
नाड ः पुरत, ैव त एकम् अनपाय सषुिथानम् । अप
च नाड ः पुरता जीवयाेपायाधार एव भवित — ताय
करणािन वतत इित ; न ह उपाधसबधमतरे ण वत एव
जीवयाधारः कसवित, ायितरे केण
वमहमिततवात् । ाधारवमयय सषुे नैव
अाधाराधेयभेदाभायेण उयते । कथं तह ? तादायाभायेण
; यत अाह — ‘सता साेय तदा सपाे भवित वमपीताे
भवित’ (छा. उ. ६-८-१) इित — वशदेन अाा अभलयते,
वपमापः साे भवतीयथः । अप च न कदाचीवय
णा सपनात, वपयानपायवात् ;
वजागरतयाेतूपाधसपकवशात् परपापमवापेय
तदुपशमासषुेः वपापववयते — ‘वमपीताे भवित’
इित ; अत सावथायां कदाचसता सपते, कदाच
सपते — इययुम् । अप च थानवकपायुपगमेऽप
वशेषवानाेपशमलणं तावसषुं न चशयते ; त
सित सपतावत् एकवात् न वजानातीित युम्, ‘तकेन कं

वजानीयात्’ (छा. उ. ६-८-१) इित ुतेः ; नाडषु पुरतित च
शयानय न कत् अवाने कारणं शं वातम,्
भेदवषयवात्, ‘य वा अयदव याायाेऽयपयेत’् (बृ.
उ. ४-३-३१) इित ुतेः । ननु
भेदवषययायितदूरादकारणमवाने यात् ; बाढमेवं यात्,
यद जीवः वतः परछाेऽयुपगयेत — यथा वणुमः
वासी वगृहं न पयतीित ; न त जीवयाेपाधयितरे केण
परछे दाे वते ; उपाधगतमेवाितदूरादकारणम् अवाने इित
युयेत, तथायुपाधेपशातवात् सयेव सपः न
वजानातीित युम् । न च वयमह तयवत् नाड ादसमुयं
ितपादयामः ; न ह नाड ः सिथानं पुरत इयनेन
वानेन कयाेजनमत ; न ेतानितबं
कफलं ूयते ; नायेतानं फलवतः
कयचदमुपदयते ।  त अनपाय सिथानम् —
इयेतितपादयामः ; तेन त वानेन याेजनमत जीवय
ावावधारणं वजागरतयवहारवमुवावधारणं च ।
तादाैव सिथानम् ॥७ ॥

326. अतः प्रबोधोऽस्मात् ॥३।२।८॥
या अाैव सिथानम्, अत एव च कारणात्
िनयवदेव अादानः बाेधः वापाधकारे शयते, ‘कुत
एतदागात्’ (बृ. उ. २-१-१६) इयय य ितवचनावसरे —
‘यथाेः ा वफुला युरयेवमेवाादानः सवे ाणाः’
(बृ. उ. २-१-२०) इयादना, ‘सत अागय न वदुः सत
अागछामहे’ (छा. उ. ६-१०-२) इित च । वकयमानेषु त
सषुिथानेषु, कदाचाडयः ितबुयते कदाचपुरततः
कदाचदानः — इयशासयत् । तादयाैव
सिथानमित ॥८ ॥
९५. कमार्नस्ु मिृ तशब्दिवध्यिधकरणम्
327. स एव तु कमार्नुस्मृितशब्दिविधभ्यः ॥३।२।९॥
तयाः पुनः ससपेः ितबुयमानः कं य एव ससपः
स एव ितबुयते, उत स वा अयाे वा इित चयते । त
ां तावत् — अिनयम इित । कुतः ? यदा ह जलराशाै
कलबदुः यते, जलराशरे व स तदा भवित,
पुनरणे च स एव जलबदुभवित — इित दुःसपादम् —

तत् सः परे णैकवमापः ससीदतीित न स एव
पुनथातमहित ; तात् स एव ईराे वा अयाे वा जीवः
ितबुयते इित ॥
एवं ाे, इदमाह — स एव त जीवः सः वायं गतः
पुनित, नायः । कात् ? कमानुृितशदवधयः ।
वभय हेतं दशययाम । कमशेषानुानदशनाावस
एवाेथातमहित नायः ; तथा ह — पूवेुरनुतय कमणः
अपरे ुः शेषमनुितयते ; न चायेन सामकृतय कमणः
अयः शेषयायां विततमुसहते, अितसात् ; तादेक
एव पूवेुरपरे ु एकय कमणः कतेित गयते । इत स
एवाेित, यकारणम् अतीतेऽहिन अहमदाेऽामित
पूवानुभूतय पारणम् अययाेथाने नाेपपते ; न
यम् अयाेऽनुतमहित ; साेऽहमीित च
अाानुरणमाातराेथाने नावकपते । शदेय
तयैवाेथानमवगयते ; तथा ह — ‘पुनः ितयायं
ितयाेयावित बुातायैव’ (बृ. उ. ४-३-१६) ‘इमाः सवाः
जा अहरहगछय एतं लाेकं न वदत’ (छा. उ. ८-३-

२) ‘त इह यााे वा सꣳहाे वा वृकाे वा वराहाे वा कटाे वा
पताे वा दꣳशाे वा मशकाे वा यवत तदाभवत’ (छा.
उ. ६-९-३) इयेवमादयः शदाः वापबाेधाधकारपठता न
अाातराेथाने सामयम् ईयुः ।
कमवावधयैवमेवावगयते ; अयथा ह
कमवावधयाेऽनथकाः युः । अयाेथानपे ह समााे
मुयत इयापेत । एवं चेयात्, वद कं कालातरफले न
कमणा वया वा कृतं यात् ? अप च अयाेथानपे यद
तावछररातरे यवहरमाणाे जीव उेत्,
तययवहारलाेपसः यात् ; अथ त स उेत्,
कपनानथं यात् । याे ह यन् शररे सः सः तन्
नाेित, अयन् शररे सः अयतीित काेऽयाम्
कपनायां लाभः यात् ? अथ मु उेत्, अतवााे
अापेत ; िनवृावय च पुनथानमनुपपम् । एतेन
ईरयाेथानं युम्, िनयिनवृाववात् ।
अकृतायागमकृतवणाशाै च दुिनवारावयाेथानपे याताम् ।
तास एवाेित, नाय इित । यपुनम् — यथा

जलराशाै ाे जलबदुनाेत शते, एवं सित सपाे
जीवाे नाेपिततमहतीित, तपरियते — युं त
ववेककारणाभावात् जलबदाेरनुरणम्, इह त वते
ववेककारणम् — कम च अवा च, इित वैषयम् ; यते
च दुववेचयाेरयातीयैः ीराेदकयाेः संसृयाेः हंसेन
ववेचनम् । अप च न जीवाे नाम कपरादयाे वते,
याे जलबदुरव जलराशेः सताे ववयेत ; सदेव त
उपाधसपकाीव इयुपचयते इयसकृपतम् ; एवं सित
यावदेकाेपाधगता बधानुवृः, तावदेकजीवयवहारः ;
उपायतरगतायां त बधानुवृाै जीवातरयवहारः ; स
एवायमुपाधः वापबाेधयाेः बीजाुरयायेन — इयतः स एव
जीवः ितबुयत इित युम् ॥९ ॥
९६. मग्ु धािधकरणम्
328. मुग्धेऽधर्सम्पि�ः प�रशेषात् ॥३।२।१०॥
अत मुधाे नाम, यं मूछ त इित लाैककाः कथयत ;
स त कमवथ इित परायाम्, उयते — िततावदवथाः
शररथय जीवय साः — जागरतं वः सषुमित ;

चतथी शररादपसृिः ; न त पमी काचदवथा जीवय ुताै
ृताै वा सा अत ;
तातसृणामेवावथानामयतमावथा मूछा — इित ॥
एवं ाे, ूमः — न तावुधाे जागरतावथाे
भवतमहित ; न यमयैवषयानीते । यादेतत् —
इषुकारयायेन मुधाे भवयित — यथा इषुकाराे जादप
इवासमनतया नायावषयानीते, एवं मुधाे
मुसलसपातादजिनतदुःखानुभवयमनतया जादप
नायावषयानीत इित ; न, अचेतयमानवात् ; इषुकाराे ह
यापृतमना वीित — इषुमेवाहमेतावतं
कालमुपलभमानाेऽभूवमित, मुधत लधसंाे वीित — अधे
तमयहमेतावतं कालं ाेऽभूवम्, न कया चेिततमित
। जातैकवषयवषचेतसाेऽप देहाे वयते ; मुधय त
देहाे धरयां पतित । तात् न जागित । नाप वापयित,
िनःसंकवात् । नाप मृतः, ाणाेणाेभावात् — मुधे ह
जताै मृताेऽयं या वा मृत इित संशयानाः, ऊात
नातीित दयदेशमालभते िनयाथ, ाणाेत नातीित च

नासकादेशम् ; यद ाणाेणाेरतवं नावगछत, तताे
मृताेऽयमययवसाय दहनायारयं नयत ; अथ त ाणमूाणं
वा ितपते, तताे नायं मृत इययवसाय संालाभाय
भषयत ; पुनथाना न दं गतः ; न ह
यमरा ायागछित । अत तह सषुः, िनःसंवात्,
अमृतवा ; न, वैलयात् — मुधः कदाचरमप
नाेसित, सवेपथुरय देहाे भवित, भयानकं च वदनम्,
वफारते नेे ; सषुत सवदनतयकालं पुनः
पुनसित, िनमीलते अय नेे भवतः, न चाय देहाे वेपते
; पाणपेषणमाेण च सषुमुथापयत, न त मुधं
मुरघातेनाप । िनमभेद भवित माेहवापयाेः —
मुसलसपातादिनमवााेहय, मिनमवा वापय ।
न च लाेकेऽत सः — मुधः सः इित ।
परशेषादधसपमुधतेयवगछामः — िनःसंवात् सपः,
इतरा वैलयादसपः इित ॥
कथं पुनरधसपमुधतेित शते वुम् ? यावता सं
ित तावदुं ुया — ‘सता साेय तदा साे भवित’ (छा.

उ. ६-८-१) इित, ‘अ तेनाेऽतेनाे भवित’ (बृ. उ. ४-३-२२)
‘नैतं सेतम
 हाेराे तरताे न जरा न मृयुन शाेकाे न सकृतं न
दुकृतम्’ (छा. उ. ८-४-१) इयाद ; जीवे ह सकृतदुकृतयाेः
ािः सखवदुःखवययाेपादनेन भवित ; न च
सखवययाे दुःखवययाे वा सषुे वते ; मुधेऽप ताै
ययाै नैव वेते ; तात् उपायुपशमात् सषुवुधेऽप
कृसपरे व भवतमहित, नाधसपरित । अाेयते — न
ूमः — मुधेऽधसपजीवय णा भवतीित । कं तह ?
अधेन सषुपय भवित मुधवम्, अधेनावथातरपय —
इित ूमः ; दशते च माेहय वापेन सायवैषये । ारं चैतत्
मरणय ; यदाय सावशेषं कम भवित, तदा वानसे
यागछतः ; यदा त िनरवशेषं कम भवित, तदा
ाणाेाणावपगछतः । तादधसपं वद इछत ।
यूम् — न पमी काचदवथा सातीित, नैष दाेषः ;
कादाचकयमवथेित न सा यात् । सा चैषा
लाेकायुवेदयाेः । अधसपययुपगमा न पमी गयत
इयनवम् ॥१० ॥

९७. उभयिलङ्गािधकरणम्
329. न स्थानतोऽिप परस्योभयिलङ्गं सवर्त्र िह
॥३।२।११॥
येन णा सषुयादषु जीव उपायुपशमासपते,
तयेदानीं वपं ुितवशेन िनधायते । सयुभयलाः ुतयाे
वषयाः — ‘सवकमा सवकामः सवगधः सवरसः’ (छा. उ.
३-१४-२) इयेवमााः सवशेषलाः ;
‘अथूलमनववमदघम’् (बृ. उ. ३-८-८) इयेवमाा
िनवशेषलाः । कमास ुितषु उभयलं  ितपयम्,
उतायतरलम् ; यदाययतरलम्, तदाप सवशेषम्, उत
िनवशेषम् — इित मीमांयते । त उभयलुयनुहात्
उभयलमेव  इयेवं ाे ूमः — न ताववत एव परय
ण उभयलवमुपपते ; न ह एकं वत वत एव
पादवशेषाेपेतं तपरतं च इयवधारयतं शम्, वराेधात्
। अत तह थानतः, पृथयाुपाधयाेगादित ; तदप
नाेपपते — न ह उपाधयाेगादययाशय वतनाेऽयाशः
वभावः सवित ; न ह वछः सन् फटकः

अलकाुपाधयाेगादवछाे भवित,
ममावादवछताभिनवेशय ; उपाधीनां च
अवायुपथापतवात् । अत अयतरलपरहेऽप
समतवशेषरहतं िनवकपकमेव  ितपयम्, न
तपरतम् ; सव ह वपितपादनपरे षु वाेषु
‘अशदमपशमपमययम्’ (क. उ. १-३-१५), (मुकाे. २-
१२) इयेवमादषु अपातसमतवशेषमेव  उपदयते ॥११
॥
330. न भेदािदित चेन्न प्रत्येकमतद्वचनात् ॥३।२।१२॥
अथाप यात् — यदुम्, िनवकपमेकलमेव 
नाय वतः थानताे वा उभयलवमतीित, ताेपपते ।
कात् ? भेदात् ; भा ह ितवं ण अाकारा
उपदयते, चतपात् , षाेडशकलं , वामनीवादलणं
, ैलाेशररवैानरशदाेदतं , इयेवंजातीयकाः ;
तात् सवशेषवमप णाेऽयुपगतयम् । ननु उं
नाेभयलवं णः सवतीित ; अयमयवराेधः,
उपाधकृतवादाकारभेदय ; अयथा ह िनवषयमेव भेदशां

सयेत — इित चेत्, नेित ूमः । कात् ?
येकमतचनात् ; युपाधभेदं ह अभेदमेव णः ावयित
शाम् — ‘यायमयां पृथयां तेजाेमयाेऽमृतमयः पुषाे
यायमयाꣳ शाररतेजाेमयाेऽमृतमयः पुषाेऽयमेव स
याेऽयमाा’ (बृ. उ. २-५-१) इयाद । अत न
भाकारयाेगाे णः शाीय इित शते वुम्, भेदय
उपासनाथवात्, अभेदे तापयात् ॥१२ ॥
331. अिप चैवमेके ॥३।२।१३॥
अप चैवं भेददशनिनदापूवकम् अभेददशनमेव एके
शाखनः समामनत — ‘मनसैवद
े मायं नेह नानात कन
। मृयाेः स मृयुमााेित य इह नानेव पयित’ (क. उ. २-१-
१०) इित ; तथायेऽप — ‘भाेा भाेयं ेरतारं च मवा सव
ाें िवधं  मे तत्’ (े. उ. १-१२) इित समतय
भाेयभाेृिनयतृलणय पय ैकवभावतामधीयते ॥१३
॥

कथं पुनः अाकारवदुपदेशनीषु अनाकाराेपदेशनीषु च
वषयास ुितषु सतीषु, अनाकारमेव  अवधायत,े न
पुनवपरतम् इयत उरं पठित —
332. अ�पवदेव िह तत्प्रधानत्वात् ॥३।२।१४॥
पााकाररहतमेव ह  अवधारयतयम्, न
पादमत् । कात् ? तधानवात् ;
‘अथूलमनववमदघम’् (बृ. उ. ३-८-८)
‘अशदमपशमपमययम्’ (क. उ. १-३-१५), (मु. २-
७२), ‘अाकाशाे वै नाम नामपयाेिनव हता ते यदतरा त’
(छा. उ. ८-१४-१) ‘दयाे मूतः पुषः सबाायतराे जः’
(मु. उ. २-१-२) ‘तदेतापूवमनपरमनतरमबामयमाा 
सवानभ
ु ूः’ (बृ. उ. २-५-१९) इयेवमादिन वाािन
िनपातवधानािन, न अथातरधानािन —
इयेतितापतम् ‘तु समवयात्’ (. सू. १-१-४) इय ;
तादेवंजातीयकेषु वाेषु यथाुतं िनराकारमेव 
अवधारयतयम् । इतराण त अाकारववषयाण वाािन
न तधानािन ; उपासनावधधानािन ह तािन ; तेवसित

वराेधे यथाुतमायतयम् ; सित त वराेधे तधानािन
अतधानेयाे बलयांस भवत — इयेष विनगमनायां हेतः,
येन उभयीवप ुितषु सतीषु अनाकारमेव  अवधायते, न
पुनवपरतमित ॥१४ ॥
का ताकारवषयाणां ुतीनां गितः इयत अाह —
333. प्रकाशवच्चावैयथ्यार्त् ॥३।२।१५॥
यथा काशः साैरामसाे वा वयाय अवितमानः
अुयाुपाधसबधात् तेषु ऋजुवादभावं ितपमानेषु
तावमव ितपते, एवं ाप पृथयाुपाधसबधात्
तदाकारतामव ितपते ; तदालबनाे ण
अाकारवशेषाेपदेश उपासनाथाे न वयते ; एवम् अवैययम्
अाकारववषयाणामप वाानां भवयित ; न ह
वेदवाानां कयचदथववम् कयचदनथववमित युं
ितपुम्, माणवावशेषात् । नवेवमप यपुरताितातम्
— नाेपाधयाेगादयुभयलवं णाेऽतीित, तयते ;
नेित ूमः — उपाधिनमय वतधमवानुपपेः ; उपाधीनां

च अवायुपथापतवात् । सयामेव च नैसगामवायां
लाेकवेदयवहारावतार इित त त अवाेचाम ॥१५ ॥
334. आह च तन्मात्रम् ॥३।२।१६॥
अाह च ुितः चैतयमां वलणपातररहतं िनवशेषं
 — ‘स यथा सैधवघनाेऽनतराेऽबाः कृाे रसघन एवैवं
वा अरेऽयमाानतराेऽबाः कृः ानघन एव’ (बृ. उ. ४-
५-१३) इित । एतदुं भवित — नाय अानाेऽतबहवा
चैतयादयूपमत, चैतयमेव त िनरतरमय वपम् —
यथा सैधवघनयातबह लवणरस एव िनरतराे भवित, न
रसातरम्, तथैवेित ॥१६ ॥
335. दशर्यित चाथो अिप स्मयर्ते ॥३।२।१७॥
दशयित च ुितः परपितषेधेनैव  — िनवशेषवात्
— ‘अथात अादेशाे नेित नेित’ (बृ. उ. २-३-६) ‘अयदेव
तदतादथाे अवदतादध’ (के. उ. १-३) ‘यताे वाचाे िनवतते
अाय मनसा सह’ (तै. उ. २-४-१) इयेवमाा । बाकलना
च बावः पृः सन् अवचनेनैव  ाेवाचेित ूयते — ‘स
हाेवाचाधीह भाे इित स तूणीं बभूव तं ह तीये तृतीये वा

वचन उवाच ूमः खल वं त न वजानास ।
उपशाताेऽयमाा’ इित । तथा ृितवप
परितषेधेनैवाेपदयते — ‘ेयं यवयाम
यावामृतमते । अनादमपरं  न सासदुयते’ (भ.
गी. १३-१२) इयेवमाास । तथा वपधराे नारायणाे
नारदमुवाचेित यते — ‘माया ेषा मया सृा यां पयस
नारद । सवभूतगुणैयुं नैवं मां ातमहस’ इित ॥१७ ॥
336. अत एव चोपमा सूयर्कािदवत् ॥३।२।१८॥
यत एव च अयमाा चैतयपाे िनवशेषाे वानसातीतः
परितषेधाेपदेयः, अत एव च अयाेपाधिनमामपारमाथकं
वशेषवामभेय जलसूयकादवदयुपमा उपादयते
माेशाेषु — ‘यथा यं याेितराा वववानपाे भ
बधैकाेऽनुगछन् । उपाधना यते भेदपाे देवः
ेेवेवमजाेऽयमाा’ इित, ‘एक एव ह भूताा भूते भूते
यवथतः । एकधा बधा चैव यते जलचवत्’ (. बं.
१२) इित चैवमादषु ॥१८ ॥
अ यवथीयते —

337. अम्बुवदग्रहणा�ु न तथात्वम् ॥३।२।१९॥
न जलसूयकादतयवमहाेपपते, तदहणात् ;
सूयादयाे ह मूतेयः पृथभूतं वकृदेशं मूत जलं गृते ;
त युः सूयादितबबाेदयः ; न त अाा मूतः, न
चाापृथभूता वकृदेशााेपाधयः, सवगतवात्
सवानयवा । तादयुाेऽयं ात इित ॥१९ ॥
अ ितवधीयते —
338. वृिद्धह्रासभाक्त्वमन्तभार्वादुभयसामञ्जस्यादेवम्
॥३।२।२०॥
यु एव त अयं ातः, ववतांशसवात् ; न ह
ातदाातकयाेः चत् कत् ववतमंशं मुा
सवसायं केनचत् दशयतं शते ; सवसाये ह
ातदाातकभावाेछे द एव यात् ; न चेदं वमनीषया
जलसूयकादातणयनम् ; शाणीतय त अय
याेजनमामुपययते । कं पुनर ववतं सायमित,
तदुयते — वृासभामित । जलगतं ह सूयितबबं
जलवृाै वधते, जलासे सित, जलचलने चलित, जलभेदे

भते — इयेवं जलधमानुवधाय भवित, न त परमाथतः
सूयय तथावमत ; एवं परमाथताेऽवकृतमेकपमप सत्
 देहाुपायतभावात् भजत इवाेपाधधमावृासादन् ।
एवमुभयाेातदाातकयाेः सामयादवराेधः ॥२० ॥
339. दशर्नाच्च ॥३।२।२१॥
दशयित च ुितः परयैव णाे
देहादषूपाधवतरनुवेशम् — ‘पुरे पदः पुरे चतपदः
। पुरः स पी भूवा पुरः पुष अावशत्’ (बृ. उ. २-५-१८)
इित ; ‘अनेन जीवेनानानुवय’ (छा. उ. ६-३-२) इित च
। ताुमेतत् ‘अत एव चाेपमा सूयकादवत्’ (. सू. ३-२-
१८) इित । तात् िनवकपकैकलमेव , न उभयलं
वपरतलं वा इित सम् ॥
अ केचत् े अधकरणे कपयत — थमं तावत् कं
यतमताशेषपमेकाकारं , उत
पवदनेकाकाराेपेतमित ; तीयं त यतमतपवे कं
सणं , उत बाेधलणम्, उत उभयलणमित । अ
वयं वदामः — सवथायानथमधकरणातरारयेित ; यद

तावदनेकलवं परय णाे िनराकतयमययं यासः, तत्
पूवेणैव ‘न थानताेऽप’ इयनेनाधकरणेन िनराकृतमित,
उरमधकरणम् ‘काशव’ इयेतथमेव भवेत् । न च
सणमेव  न बाेधलणम् — इित शं वुम्,
‘वानघन एव’ इयादुितवैययसात् ; कथं वा
िनरतचैतयं  चेतनय जीवयावेनाेपदयेत । नाप
बाेधलणमेव  न सणम् — इित शं वुम्,
‘अतीयेवाेपलधयः’ (क. उ. २-३-१३)
इयादुितवैययसात् ; कथं वा िनरतसाकाे
बाेधाेऽयुपगयेत । नायुभयलणमेव  — इित शं
वुम्, पूवायुपगमवराेधसात् ; सायावृेन च बाेधेन
बाेधयावृया च सया उपेतं  ितजानानय तदेव
पूवाधकरणितषं सपवं सयेत । ुतवाददाेष इित
चेत्, न, एकय अनेकवभाववानुपपेः । अथ सैव बाेधः,
बाेध एव च सा, नानयाेः परपरयावृरतीित युयेत,
तथाप कं सणं , उत बाेधलणम्, उताेभयलणम् —
इययं वकपाे िनरालबन एव यात् । सूाण

वेकाधकरणवेनैवााभनीतािन । अप च वषयास ुितषु
अाकारवदनाकारितपादनेन वितपास, अनाकारे ण
परगृहीते, अवयं वया इतरासां ुतीनां गितः ; तादयेन
‘काशव’ इयादिन सूायथवराण सपते ॥
यदयाः — अाकारवादयाेऽप ुतयः पवलयमुखेन
अनाकारितपयथा एव, न पृथगथा इित, तदप न
समीचीनमव लयते । कथम् ? ये ह परवाधकारे
केचपा उयते, यथा — ‘युा य हरयः शता दशेित ।
अयं वै हरयाेऽयं वै दश च सहाण बिन चानतािन च’ (बृ.
उ. २-५-१९) इयेवमादयः — ते भवत वलयाथाः ;
‘तदेतापूवम
 नपरमनतरमबाम्’ (बृ. उ. २-५-१९)
इयुपसंहारात् । ये पुनपासनाधकारे पा उयते, यथा —
‘मनाेमयः ाणशरराे भापः’ (छा. उ. ३-१४-२) इयेवमादयः
— न तेषां वलयाथवं यायम् ; ‘स तं कुवीत’ (छा. उ.
३-१४-१) इयेवंजातीयकेन कृतेनैव उपासनवधना तेषां
सबधात् । ुया च एवंजातीयकानां
गुणानामुपासनाथवेऽवकपमाने न लणया

वलयाथवमवकपते । सवेषां च साधारणे वलयाथवे सित
‘अपवदेव ह तधानवात्’ (. सू. ३-२-१४) इित
विनगमनकारणवचनम् अनवकाशं यात् । फलमयेषां
यथाेपदेशं चु रतयः, चदैयािः,
चममुरयवगयत एव — इयतः पाथगयमेव
उपासनावाानां वाानां च यायम्, न एकवावम् ॥
कथं च एषामेकवाताेेयत इित वयम् ।
एकिनयाेगतीतेः, याजदशपूणमासवावदित चेत्, न,
वाेषु िनयाेगाभावात् — वतमापयवसायीिन ह
वाािन, न िनयाेगाेपदेशीिन इयेततरे ण ितापतम्
‘तु समवयात्’ (. सू. १-१-४) इय । कंवषया
िनयाेगाेऽभेयत इित वयम् ; पुषाे ह िनयुयमानः ‘कु’
इित वयापारे कंयुयते । ननु ैतपवलयाे
िनयाेगवषयाे भवयित — अवलापते ह ैतपे
तवावबाेधाे न भवतीयताे तवावबाेधयनीकभूताे
ैतपः वलायः — यथा वगकामय यागाेऽनुातय
उपदयते, एवमपवगकामय पवलयः ; यथा च तमस

यवथतं घटादतवमवबुभुसमानेन तयनीकभूतं तमः
वलायते, एवं तवमवबुभुसमानेन तयनीकभूतः पः
वलापयतयः — वभावाे ह पः, न पवभावं 
; तेन नामपपवलापनेन तवावबाेधाे भवित — इित
। अ वयं पृछामः — काेऽयं पवलयाे नाम ?
कमतापसपकात् घृतकाठयवलय इव पवलयः
कतयः, अाहाेवदेकंे ितमरकृतानेकचपवत्
अवाकृताे ण नामपपाे वया वलापयतयः —
इित । त यद तावमानाेऽयं पः देहादलण
अायाकः बा पृथयादलणः वलापयतय इयुयते,
स पुषमाेणाशः वलापयतमित
तवलयाेपदेशाेऽशवषय एव यात् । एकेन च अादमुेन
पृथयादवलयः कृत इित इदानीं पृथयादशूयं
जगदभवयत् । अथ अवायताे येकन् अयं पाे
वया वलायत इित ूयात्, तताे ैव
अवायतपयायानेन अावेदयतयम् —
‘एकमेवातीयं ’ ‘तसयꣳ स अाा तवमस’ (छा. उ.

६-८-७) इित — तावेदते, वा वयमेवाेपते ; तया
च अवा बायते, तत अवायतः सकलाेऽयं
नामपपः वपवत् वलयते — अनावेदते त ण
‘वानं कु पवलयं च’ इित शतकृवाेऽयुे न
वानं पवलयाे वा जायते । नवावेदते ण
तानवषयः पवलयवषयाे वा िनयाेगः यात् ; न,
िनपावावेदनेनैव उभयसेः — रुवपकाशनेनैव
ह तवपवानम् अवायतसपादपवलय भवित
; न च कृतमेव पुनः यते ॥
िनयाेयाेऽप च पावथायां याेऽवगयते जीवाे नाम, स
पपयैव वा यात्, पयैव वा । थमे वकपे
िनपतवितपादनेन पृथयादवत् जीवयाप
वलापतवात् कय पवलये िनयाेग उयेत कय वा
िनयाेगिनतया माेाेऽवाय उयेत ? तीयेऽप ैव
अिनयाेयवभावं जीवय वपम्, जीववं त अवाकृतमेव
— इित ितपादते ण िनयाेयाभावात् िनयाेगाभाव एव ।
यादशदा अप परवाधकारपठताः

तवाभमुखीकरणधानाः, न तवावबाेधवधधाना भवत ;
लाेकेऽप — इदं पय, इदमाकणयेित च एवंजातीयकेषु
िनदेशेषु णधानमां कुवयुयते, न सााानमेव कुवित ;
ेयाभमुखयाप ानं कदाचायते, कदाच जायते ;
तात् तं ित ानवषय एव दशयतयाे ापयतकामेन ;
तदशते वयमेव यथावषयं यथामाणं च ानमुपते ।
न च माणातरे ण अयथासेऽथे अयथाानं
िनयुयायुपपते । यद पुनिनयुाेऽहमित अयथा ानं
कुयात्, न त तत् ानम् — कं तह ? — मानसी सा या
; वयमेव चेदयथाेपेत, ातरेव यात् । ानं त
माणजयं यथाभूतवषयं च ; न तत् िनयाेगशतेनाप कारयतं
शते, न च ितषेधशतेनाप वारयतं शते ; न ह तत्
पुषतम्, वततमेव ह तत् ; अताेऽप िनयाेगाभावः ।
कायत् — िनयाेगिनतयैव पयवययााये, यदयुपगतम्
अिनयाेयावं जीवय, तत् अमाणकमेव यात् ; अथ
शामेव अिनयाेयावमाचीत, तदवबाेधे च पुषं
िनयुीत, तताे शायैकय थपरता वाथपरता च

सयेयाताम् । िनयाेगपरतायां च, ुतहािनः अुतकपना
कमफलवाेयाफलवम् अिनयवं च — इयेवमादयाे
दाेषा न केनचपरहत शाः । तादवगितिनायेव
वाािन, न िनयाेगिनािन । अत
एकिनयाेगतीतेरेकवातेययुम् ॥
अयुपगयमानेऽप च वाेषु िनयाेगसावे, तदेकवं
िनपाेपदेशेषु सपाेपदेशेषु च असम् ; न ह
शदातरादभः माणैिनयाेगभेदेऽवगयमाने, सव एकाे िनयाेग
इित शमायतम् ; याजदशपूणमासवाेषु त
अधकारांशेनाभेदात् युमेकवम् ; न वह
सगुणिनगुणचाेदनास कदेकवाधकारांशाेऽत ; न ह
भापवादयाे गुणाः पवलयाेपकारणः, नाप पवलयाे
भापवादगुणाेपकार, परपरवराेधवात् ; न ह
कृपवलापनं पैकदेशापेणं च एकधमण युं
समावेशयतम् । तात् अदु एव वभागः
अाकारवदनाकाराेपदेशानां युतर इित ॥२१ ॥
९८. प्रकृतैताव�वािधकरणम्
340. प्रकृतैताव�वं िह प्रितषेधित ततो ब्रवीित च भूयः
॥३।२।२२॥
‘े वाव णाे पे मूत चैवामूत च’ (बृ. उ. २-३-१)
इयुपय, पमहाभूतािन ैरायेन वभय, अमूतरसय च
पुषशदाेदतय माहारजनादिन पाण दशयवा, पुनः
पठ ते — ‘अथात अादेशाे नेित नेित न ेतादित
नेययपरमत’ (बृ. उ. २-३-६) इित । त काेऽय
ितषेधय वषय इित जासामहे ; न  इदं तदित
वशेषतं कितषेयमुपलयते ; इितशदेन त अ ितषेयं
कमप समयते, ‘नेित नेित’ इित इितपरवात् नयाेगय ;
इितशदायं सहतालबनः एवंशदसमानवृः युयमानाे
यते — ‘इित ह ाेपायायः कथयित’ इयेवमादषु ;
ू यं सपं णः, त ,
सहतं चा करणसामयाप
यय ते े पे । त नः संशय उपजायते — कमयं ितषेधाे
पे पव उभयमप ितषेधित, अाहाेवदेकतरम् ;
यदायेकतरम्, तदाप कं  ितषेधित, पे परशन,
अाहाेवूपे ितषेधित,  परशन — इित ॥

त कृतवावशेषादुभयमप ितषेधतीयाशामहे — ाै
चैताै ितषेधाै, ः नेितशदयाेगात् ; तयाेरेकेन सपं णाे
पं ितषयते, अपरे ण पव — इित भवित मितः ।
अथवा ैव पवत् ितषयते ; त
वानसातीतवादसायमानसावं ितषेधाहम् ; न त
पपः यादगाेचरवात् ितषेधाहः ; अयासवादराथः
इयेवं ाे ूमः —
न तावदुभयितषेध उपपते, शूयवादसात् — क
परमाथमालय अपरमाथः ितषयते, यथा रादषु सपादयः
; त परशयमाणे कंावे अवकपते । कृितषेधे त
काेऽयाे भावः परशयेत ? अपरशयमाणे चायन्, य
इतरः ितषेम
ु ारयते ितषेम
ु शवात् तयैव
परमाथवापेः ितषेधानुपपः । नाप ितषेध उपपते
— ‘ ते वाण’ (बृ. उ. २-१-१) इयाुपमवराेधात्,
‘असेव स भवित । असेित वेद चेत’् (तै. उ. २-६-१)
इयादिनदावराेधात्, ‘अतीयेवाेपलधयः’ (क. उ. २-३-१३)
इयावधारणवराेधात्, सववेदातयाकाेपसा ।

वानसातीतवमप णाे न अभावाभायेणाभधीयते ; न ह
महता परकरबधेन ‘वदााेित परम्’ (तै. उ. २-१-१)
‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-१-१) इयेवमादना वेदातेषु
 ितपा तयैव पुनः अभावाेऽभलयेत ; ‘ालना
पय दूरादपशनं वरम्’ इित ह यायः । ितपादनया त
एषा — ‘यताे वाचाे िनवतते । अाय मनसा सह’ (तै. उ.
२-४-१) इित ; एतदुं भवित — वानसातीतमवषयातःपाित
यगाभूतं िनयशमुवभावं ेित । ताणाे
पपं ितषेधित, परशन  — इयवगतयम् ॥
तदेतदुयते — कृतैताववं ह ितषेधतीित । कृतं
यदेतावत् इयापरछं मूतामूतलणं णाे पं तदेष शदः
ितषेधित । त कृतं पतं च पूवथे
अधदैवतमयां च । तिनतमेव च वासनालणमपरं पम्
अमूतरसभूतं पुषशदाेदतं लायपायं
माहारजनाुपमाभदशतम् — अमूतरसय पुषय
चापयाेगवानुपपेः । तदेतत् सपं णाे पं
सहतालबनेन इितकरणेन ितषेधकं नञं ित उपनीयत

इित गयते ।  त पवशेषणवेन षा िनदं
पूवथे, न वधानवेन । पते च तदये पये
पवतः वपजासायाम् इदमुपातम् — ‘अथात अादेशाे
नेित नेित’ (बृ. उ. २-३-६) इित । त कपतपयायानेन
णः वपावेदनमित िनणीयते । तदापदं ह इदं समतं
कायम् ‘नेित नेित’ इित ितषम् । युं च कायय
वाचारणशदादयाेऽसवमित नेित नेतीित ितषेधनम् ; न
त णः, सवकपनामूलवात् । न च अ इयमाशा कतया
— कथं ह शां वयमेव णाे पयं दशयवा, वयमेव
पुनः ितषेधित — ‘ालना पय दूरादपशनं वरम्’ इित
— यतः नेदं शां ितपावेन णाे पयं िनदशित,
लाेकसं त इदं पयं ण कपतं परामृशित
ितषेयवाय शवपितपादनाय च — इित िनरवम्
। ाै च एताै ितषेधाै यथासंययायेन े अप मूतामूते
ितषेधतः ; या पूवः ितषेधाे भूतराशं ितषेधित, उराे
वासनाराशम् । अथवा ‘नेित नेित’ (बृ. उ. २-३-६) इित
वीसा इयम् — ‘इित’ इित यावकत् उेयते, तसव न

भवतीयथः — परगणतितषेधे ह यमाणे, यद नैत,
कमय भवेदित जासा यात् ; वीसायां त सयां
समतय वषयजातय ितषेधात् अवषयः यगाा ेित,
जासा िनवतते । तात् पमेव ण कपतं
ितषेधित, परशन  — इित िनणयः ॥
इत एष एव िनणयः, यतः — ततः पितषेधात्, भूयाे
 वीित — ‘अयपरमत’ (बृ. उ. २-३-६) इित ।
अभावावसाने ह ितषेधे यमाणे कमयपरमतीित ूयात् ।
तैषा अरयाेजना — ‘नेित नेित’ इित  अादय, तमेव
अादेशं पुनिनव । ‘नेित नेित’ इयय काेऽथः ? न ह
एताणाे यितरमतीयतः ‘नेित नेित’ इयुयते, न
पुनः वयमेव नात — इयथः ; त दशयित — अयपरम्
अितषं  अतीित । यदा पुनरे वमराण याेयते — न
ह, एतात् ‘इित न’ ‘इित न’ इित पितषेधपात्
अादेशनात्, अयपरमादेशनं णः अतीित — तदा, ‘तताे
वीित च भूयः’ इयेतत् नामधेयवषयं याेजयतयम् — ‘अथ
नामधेयं सयय सयमित ाणा वै सयं तेषामेव सयम्’ (बृ.

उ. २-१-२०) इित ह वीित — इित । त ावसाने
ितषेधे समसं भवित । अभावावसाने त ितषेधे, कम्
‘सयय सयम्’ इयुयेत ? ताावसानः अयं ितषेधः,
नाभावावसानः — इययवयामः ॥२२ ॥
341. तदव्य�माह िह ॥३।२।२३॥
यत् ितषापजातादयत् परं , तदत चेत्,
का गृत इित, उयते — तत् अयमिनयाम्,
सवयसावात् । अाह ह एवं ुितः — ‘न चषा गृते
नाप वाचा नायैदेवैतपसा कमणा वा’ (मु. उ. ३-१-८) ‘स
एष नेित नेयााऽगृाे न ह गृते’ (बृ. उ. ३-९-२६)
‘यदेयमाम्’ (मु. उ. १-१-६) ‘यदा ेवष
ै
एतयेऽनायेऽिनेऽिनलयने’ (तै. उ. २-७-१)
इयाा ; ृितरप —
‘अयाेऽयमचयाेऽयमवकायाेऽ
 यमुयते’ (भ. गी. २-२५)
इयाा ॥२३ ॥
342. अिप च संराधने प्रत्य�ानुमानाभ्याम् ॥३।२।२४॥

अप च एनमाानं िनरतसमतपमयं संराधनकाले
पयत याेगनः ; संराधनं च भयानणधानानुानम् ।
कथं पुनरवगयते — संराधनकाले पयतीित ?
यानुमानायाम्, ुितृितयामयथः । तथा ह ुितः —
‘परा खािन यातृणवयंभू तापराङ् पयित नातरान् ।
करः यगाानमैदावृचरमृतवमछन्’ (क. उ. २-
१-१) इित, ‘ानसादेन वशसवततत तं पयते िनकलं
यायमानः’ (मु. उ. ३-१-८) इित चैवमाा । ृितरप — ‘यं
विना जतासाः सताः संयतेयाः । याेितः पयत
युानातै याेगाने नमः’ ‘याेगनतं पयत भगवतं
सनातनम्’ इित चैवमाा ॥२४ ॥
ननु संरायसंराधकभावायुपगमापरापरानाेरयवं
यादित ; नेयुयते —
343. प्रकाशािदवच्चावैशेष्यं प्रकाश� कमर्ण्यभ्यासात्
॥३।२।२५॥
यथा काशाकाशसवतृभृतयः अुलकरकाेदकभृितषु
कमस उपाधभूतेषु सवशेषा इवावभासते, न च

वाभावकमवशेषातां जहित ; एवमुपाधिनम
एवायमाभेदः, वतत एेकायमेव । तथा ह वेदातेषु
अयासेन असकृत् जीवायाेरभेदः ितपाते ॥२५ ॥
344. अतोऽनन्तेन तथा िह िलङ्गम् ॥३।२।२६॥
अत वाभावकवादभेदय, अवाकृतवा भेदय,
वया अवां वधूय जीवः परे ण अनतेन ाेन अाना
एकतां गछित । तथा ह लम् — ‘स याे ह वै तपरमं 
वेद ैव भवित’ (मु. उ. ३-२-९) ‘ैव सायेित’ (बृ.
उ. ४-४-६) इयाद ॥२६ ॥
345. उभयव्यपदेशा�विहकुण्डलवत् ॥३।२।२७॥
तेव संरायसंराधकभावे मतातरमुपययित,
वमतवशये । चत् जीवायाेभेदाे यपदयते — ‘ततत
तं पयते िनकलं यायमानः’ (मु. उ. ३-१-८) इित
यातृयातयवेन ृ यवेन च ; ‘परापरं पुषमुपैित
दयम्’ (मु. उ. ३-२-८) इित गतृगतयवेन ; ‘यः सवाण
भूतायतराे यमयित’ इित िनयतृिनयतयवेन च । चु
तयाेरेवाभेदाे यपदयते — ‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) ‘अहं

ा’ (बृ. उ. १-४-१०) ‘एष त अाा सवातरः’ (बृ. उ.
३-४-१) ‘एष त अाातयायमृतः’ (बृ. उ. ३-७-३) इित ।
तैवमुभययपदेशे सित, यभेद एव एकातताे गृेत,
भेदयपदेशाे िनरालबन एव यात् । अत उभययपदेशदशनात्
अहकुडलवद तवं भवतमहित — यथा अहरयभेदः,
कुडलाभाेगांशवादनीित च भेदः, एवमहापीित ॥२७ ॥
346. प्रकाशाश्रयवद्वा तेजस्त्वात् ॥३।२।२८॥
अथवा काशायवदेतितपयम् — यथा काशः
सावः तदाय सवता नायतभाै, उभयाेरप
तेजवावशेषात् ; अथ च भेदयपदेशभाजाै भवतः —
एवमहापीित ॥२८ ॥
347. पूवर्वद्वा ॥३।२।२९॥
यथा वा पूवमुपयतम् — ‘काशादवावैशेयम्’ इित,
तथैव एतवतमहित ; तथा ह अवाकृतवाधय वया
माे उपपते । यद पुनः परमाथत एव बः कदाा
अहकुडलयायेन परय अानः संथानभूतः,
काशाययायेन च एकदेशभूताेऽयुपगयेत ; ततः

पारमाथकय बधय ितरकतमशवात् माेशावैयय
सयेत । न चा उभावप भेदाभेदाै ुितः तयवपदशित ;
अभेदमेव ह ितपावेन िनदशित, भेदं त
पूवसमेवानुवदित अथातरववया ।
ताकाशादवावैशेयमयेष एव सातः ॥२९ ॥
348. प्रितषेधाच्च ॥३।२।३०॥
इत एष एव सातः, यकारणं परादानाेऽयं चेतनं
ितषेधित शाम् — ‘नायाेऽताेऽत ा’ (बृ. उ. ३-७-२३)
इयेवमाद । ‘अथात अादेशाे नेित नेित’ (बृ. उ. २-३-६)
‘तदेतापूवम
 नपरमनतरमबाम्’ (बृ. उ. २-५-१९) इित च
यितरपिनराकरणात् मापरशेषा एष एव
सात इित गयते ॥३० ॥
यदेतत् िनरतसमतपं  िनधारतम्, अापरम्
अयवमत नातीित ुितवितपेः संशयः । कािनच
वाािन अापातेनैव ितभासमानािन णाेऽप परम् अयवं
ितपादयतीव ; तेषां ह परहारमभधातमयमुपमः यते —
९९. परािधकरणम्

349. परमतः सेतून्मानसम्बन्धभेदव्यपदेशेभ्यः ॥३।२।३१॥
परम् अताे णः अयवं भवतमहित । कुतः ?
सेतयपदेशात् उानयपदेशात् सबधयपदेशात् भेदयपदेशा
। सेतयपदेशतावत् — ‘अथ य अाा स सेत वधिृ तः’ (छा.
उ. ८-४-१) इयाशदाभहतय णः सेतवं सतयित ;
सेतशद ह लाेके जलसतानवछे दकरे मृावादचये
सः ; इह च सेतशदः अािन यु इित लाैककसेताेरव
अासेताेरयय वतनाेऽतवं गमयित ; ‘सेतं तीवा’ (छा.
उ. ८-४-२) इित च तरितशदयाेगात् — यथा लाैककं सेतं
तीवा जालमसेतं ााेित, एवमाानं सेतं तीवा
अनाानमसेतं ााेतीित गयते । उानयपदेश भवित —
तदेत चतपात् अाशफं षाेडशकलमित ; य लाेके
उतम् एतावददमित परछं काषापणाद,
तताेऽयवतीित सम् ; तथा णाेऽयुानात्
तताेऽयेन वतना भवतयमित गयते । तथा सबधयपदेशाे
भवित — ‘सता साेय तदा सपाे भवित’ (छा. उ. ६-८-१)
इित, ‘शारर अाा’ (तै. उ. २-३-१) ‘ाेनाना

सपरवः’ (बृ. उ. ४-३-२१) इित च ; मतानां च मतेन
सबधाे ः, यथा नराणां नगरे ण ; जीवानां च णा सबधं
यपदशित सषुाै ; अतः ततः परमयदमतमतीित गयते ।
भेदयपदेश एनमथ गमयित ; तथा ह — ‘अथ य
एषाेऽतरादये हरमयः पुषाे यते’ (छा. उ. १-६-६)
इयादयाधारमीरं यपदय, तताे भेदेन अयाधारमीरं
यपदशित — ‘अथ य एषाेऽण पुषाे यते’ (छा. उ. १-
७-५) इित ; अितदेशं च अय अमुना पादषु कराेित —
‘तयैतय तदेव पं यदमुय पं यावमुय गेणाै ताै गेणाै
याम ताम’ (छा. उ. १-७-५) इित ; सावधकं च
ईरवमुभयाेयपदशित — ‘ये चामुापरााे लाेकातेषां चेे
देवकामानां च’ (छा. उ. १-६-८) इयेकय, ‘ये चैतादवााे
लाेकातेषां चेे मनुयकामानां च’ (छा. उ. १-७-६) इयेकय,
यथा इदं मागधय रायम्, इदं वैदेहयेित । एवमेतेयः
सेवादयपदेशेयाे णः परमतीित ॥३१ ॥
एवं ाे, ितपाते —
350. सामान्या�ु ॥३।२।३२॥
तशदेन दशतां ािं िनण । न णाेऽयत्
कवतमहित, माणाभावात् — न ययातवे
कमाणमुपलभामहे ; सवय ह जिनमताे वतजातय
जाद णाे भवतीित िनधारतम्, अनयवं च कारणात्
कायय ; न च यितरं कत् अजं सवित, ‘सदेव
साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१)
इयवधारणात् ; एकवानेन च सववानितानात् न
यितरववतवमवकपते । ननु सेवादयपदेशाः
यितरं तवं सूचयतीयुम् ; नेयुयते —
सेतयपदेशतावत् न णाे बाय सावं ितपादयतं मते
; सेतराेित ह अाह, न अतः परमतीित ; त परन्
असित सेतवं नावकपत इित परं कमप कयेत ; न चैतत्
यायम् ; हठाे ह असकपना ; अप च
सेतयपदेशादानाे लाैककसेतिनदशनेन सेतबावततां
सयता मृामयताप ासत ; न चैतयायम्,
अजवादुितवराेधात् ; सेतसामायाु सेतशद अािन
यु इित यते ; जगततयादानां च वधारकवं

सेतसामायमानः ; अतः सेतरव सेतः — इित कृत अाा
तूयते । ‘सेतं तीवा’ इयप तरितः अितमासवात्
ााेयथ एव वतते — यथा याकरणं तीण इित ाः उयते,
न अितातः, तत् ॥३२ ॥
351. बुद्ध्यथर्ः पादवत् ॥३।२।३३॥
यदयुम् — उानयपदेशादत परमित, ताभधीयते
— उानयपदेशाेऽप न यितरववतवितपयथः ।
कमथतह ? बुथः, उपासनाथ इित यावत् ; चतपादाशफं
षाेडशकलमयेवंपा — बुः कथं नु नाम ण थरा
यादित — वकारारे ण ण उानकपनैव यते ; न ह
अवकारेऽनते ण सवैः पुः शा बुः थापयतम्,
मदमयमाेमबुवात् पुंसामित । पादवत् — यथा
मनअाकाशयाेरयामधदैवतं च तीकयाेराातयाेः, चवाराे
वागादयाे मनःसबधनः पादाः कयते, चवार अयादय
अाकाशसबधनः — अायानाय — तत् । अथवा पादवदित
— यथा काषापणे पादवभागाे यवहाराचुयाय कयते — न

ह सकले नैव काषापणेन सवदा सवे जना यवहतमीशते,
यवये परमाणािनयमात् — तदयथः ॥३३ ॥
352. स्थानिवशेषात्प्रकाशािदवत् ॥३।२।३४॥
इह सूे याेरप सबधभेदयपदेशयाेः परहाराेऽभधीयते
। यदयुम् — सबधयपदेशात् भेदयपदेशा परमतः
यादित, तदयसत् ; यत एकयाप थानवशेषापेया एताै
यपदेशावुपपेते । सबधयपदेशे तावदयमथः —
बुाुपाधथानवशेषयाेगादुत
ू य वशेषवानय
उपायुपशमे य उपशमः, स परमाना सबधः —
इयुपायपेया उपचयते, न परमतवापेया । तथा
भेदयपदेशाेऽप ण उपाधभेदापेयैव उपचयते, न
वपभेदापेया । काशादवदित उपमाेपादानम् — यथा
एकय काशय साैयय चामसय वा
उपाधयाेगादुपजातवशेषय उपायुपशमासबधयपदेशाे
भवित, उपाधभेदा भेदयपदेशः ; यथा वा
सूचीपाशाकाशादषूपायपेयैवैताै सबधभेदयपदेशाै भवतः —
तत् ॥३४ ॥

353. उपप�े� ॥३।२।३५॥
उपपते च अ ईश एव सबधः, नायाशः —
‘वमपीताे भवित’ (छा. उ. ६-८-१) इित ह
वपसबधमेनमामनत ; वपय च अनपायवात् न
नरनगरयायेन सबधाे घटते ; उपाधकृतवपितराेभावाु
‘वमपीताे भवित’ (छा. उ. ६-८-१) इयुपपते । तथा
भेदाेऽप नायाशः सवित, बतरुितसैकेरववराेधात्
; तथा च ुितरे कयायाकाशय थानकृतं
भेदयपदेशमुपपादयित — ‘याेऽयं बहधा पुषादाकाशः’ (छा.
उ. ३-१२-७) ‘याेऽयमतः पुष अाकाशः’ (छा. उ. ६-१२-८)
‘याेऽयमतदय अाकाशः’ (छा. उ. ३-१२-९) इित ॥३५ ॥
354. तथाऽन्यप्रितषेधात् ॥३।२।३६॥
एवं सेवादयपदेशान् परपहेतूनुय सित वपं
हेवतरे णाेपसंहरित । तथाऽयितषेधादप न णः परं
ववतरमतीित गयते ; तथा ह — ‘स एवाधतात्’ (छा.
उ. ७-२५-१) ‘अहमेवाधतात्’ (छा. उ. ७-२५-१)
‘अाैवाधतात्’ (छा. उ. ७-२५-२) ‘सव तं

परादााेऽयानः सव वेद’ (बृ. उ. २-४-६) ‘ैवेदं सवम्’
‘अाैवेदꣳ सवम’् (छा. उ. ७-२५-२) ‘नेह नानात कन’
(बृ. उ. ४-४-१९) ‘यापरं नापरमत कत्’ (े. उ. ३-
९) ‘तदेतापूवम
 नपरमनतरमबाम्’ (बृ. उ. २-५-१९)
इयेवमादिन वाािन वकरणथािन अयाथवेन
परणेतमशािन यितरं ववतरं वारयत ।
सवातरुते न परमानाेऽयः अतराा अतीयवगयते
॥३६ ॥
355. अनेन सवर्गतत्वमायामशब्दािदभ्यः ॥३।२।३७॥
अनेन सेवादयपदेशिनराकरणेन अयितषेधसमायणेन
च सवगतवमयानः सं भवित ; अयथा ह त सयेत् ।
सेवादयपदेशेषु ह मुयेवयमाणेषु परछे द अानः
सयेत, सेवादनामेवमाकवात् ; तथा
अयितषेधेऽयसित, वत ववतराावतत इित परछे द एव
अानः सयेत । सवगतवं च अय
अायामशदादयाेऽवगयते ; अायामशदः यािवचनः शदः ;
‘यावावा अयमाकाशतावानेषाेऽतदय अाकाशः’ (छा. उ. ८-

१-३) ‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा. १०-६-३-२)
‘यायादवः’ (छा. उ. ३-१४-३) ‘यायानाकाशात्’ ‘िनयः
सवगतः थाणुरचलाेऽयं सनातनः’ (भ. गी. २-२४)
इयेवमादयाे ह ुितृितयायाः सवगतवमानाेऽवबाेधयत
॥३७ ॥
१००. फलािधकरणम्
356. फलमत उपप�ेः ॥३।२।३८॥
तयैव णाे यावहाराम्
ईशीशतयवभागावथायाम्, अयमयः वभावाे वयते ।
यदेतत् इािनयामलणं कमफलं संसारगाेचरं िवधं
सं जतूनाम्, कमेतत् कमणाे भवित, अाहाेवदरादित
भवित वचारणा । त तावितपाते — फलम् अतः ईरात्
भवतमहित । कुतः ? उपपेः ; स ह सवायः
सृथितसंहारान् वचान् वदधत् देशकालवशेषाभवात्
कमणां कमानुपं फलं सपादयतीयुपपते ; कमणत
अनुणवनाशनः कालातरभाव फलं भवतीयनुपपम्,
अभावाावानुपेः । यादेतत् — कम वनयत् वकालमेव

वानुपं फलं जनयवा वनयित, तफलं कालातरतं का
भाेयत इित ; तदप न परशयित, ाभाेृसबधात्
फलवानुपपेः — यकालं ह यत् सखं दुःखं वा अाना
भुयते, तयैव लाेके फलवं सम् ; न ह
असबयाना सखय दुःखय वा फलवं ितयत
लाैककाः । अथाेयेत — मा भूकमानतरं फलाेपादः,
कमकायादपूवाफलमुपयत इित, तदप नाेपपते,
अपूवयाचेतनय कालाेसमय चेतनेनाविततय
वृयनुपपेः, तदतवे च माणाभावात् । अथापः
माणमित चेत्, न, ईरसेरथापयात् ॥३८ ॥
357. श्रुतत्वाच्च ॥३।२।३९॥
न केवलम् उपपेरेव ईरं फलहेतं कपयामः — कं
तह ? — ुतवादप ईरमेव फलहेतं मयामहे, तथा च
ुितभवित — ‘स वा एष महानज अााादाे वसदानः’ (बृ.
उ. ४-४-२४) इयेवंजातीयका ॥३९ ॥
358. धम� जैिमिनरत एव ॥३।२।४०॥

जैमिनवाचायाे धम फलय दातारं मयते, अत एव हेताेः
— ुतेः उपपे । ूयते तावदयमथः ‘वगकामाे यजेत’
इयेवमादषु वाेषु ; त च वधुतेवषयभावाेपगमात् यागः
वगयाेपादक इित गयते ; अयथा ह अननुातृकाे याग
अापेत ; त अय उपदेशवैयय यात् । ननु
अनुणवनाशनः कमणः फलं नाेपपत इित, परयाेऽयं
पः ; नैष दाेषः, ुितामायात् — ुितेत् माणम्, यथायं
कमफलसबधः ुत उपपते, तथा कपयतयः ; न च
अनुपा कमयपूव कम वनयत् कालातरतं फलं दातं
शाेित ; अतः कमणाे वा सूा काचदुरावथा फलय वा
पूवावथा अपूव नाम अतीित तते । उपपते च अयमथ
उेन कारे ण । ईरत फलं ददातीयनुपपम्, अवचय
कारणय वचकायानुपपेः वैषयनैघृयसात्,
तदनुानवैययापे । तात् धमादेव फलमित ॥४० ॥
359. पूव� तु बादरायणो हेतुव्यपदेशात् ॥३।२।४१॥
बादरायणवाचायः पूवाेमेव ईरं फलहेतं मयते ।
केवलाकमणः अपूवाा केवलात् फलमययं पः तशदेन

यावयते । कमापेात् अपूवापेाा यथा तथात
ईराफलमित सातः । कुतः ? हेतयपदेशात् ;
धमाधमयाेरप ह कारयतृवेन ईराे हेतः यपदयते, फलय
च दातृवेन — ‘एष ेव साधु कम कारयित तं यमेयाे
लाेकेय उनीषते । एष उ एवासाधु कम कारयित तं यमधाे
िननीषते’ इित ; यते च अयमथाे भगवतास — ‘याे याे
यां यां तनुं भः याचतमछित । तय तयाचलां ां
तामेव वदधायहम् ॥स तया या युतयाराधनमीहते ।
लभते च ततः कामान् मयैव वहताहतान्’ (भ. गी. ७-२१)
इित । सववेदातेषु च ईरहेतका एव सृयाे यपदयते ;
तदेव च ईरय फलहेतवम्, यत् वकमानुपाः जाः
सृजित । वचकायानुपपयादयाेऽप दाेषाः
कृतयापेवादरय न सयते ॥४१ ॥

यायातं वेयय णः तवम् ; इदानीं त ितवेदातं
वानािन भते, न वेित वचायते । ननु वेयं 
पूवापरादभेदरहतम् एकरसं सैधवघनवत् अवधारतम् ; त
कुताे वानभेदाभेदचतावसरः ? न ह कमबववत्
बवमप वेदातेषु ितपपादयषतमित शं वुम्,
ण एकवात् एकपवा ; न च एकपे ण
अनेकपाण वानािन सवत ; न ह — अयथा अथः
अयथा ानम् — इयातं भवित ; यद पुनः एकण
बिन वानािन वेदातेषु ितपपादयषतािन, तेषाम्
एकमातम्, ातािन इतराणीित अनााससाे वेदातेषु ;
ता तावितवेदातं वानभेद अाशतं शते ।
नायय चाेदनावशेषादभेद उयेत, वानय
अचाेदनालणवात् ; अवधधानैह वतपयवसायभः
वाैः वानं जयत इयवाेचदाचायः ‘तु समवयात्’
(. सू. १-१-४) इय । तकथममां भेदाभेदचतामारभत इित
॥

तदुयते — सगुणवषया ाणादवषया च इयं
वानभेदाभेदचतेयदाेषः । अ ह कमवत् उपासनानां
भेदाभेदाै सवतः ; कमवदेव च उपासनािन फलािन
अफलािन च उयते, ममुफलािन च कािनचत्
सयदशनाेपारे ण । तेषु एषा चता सवित — कं
ितवेदातं वानभेदः, अाहाेवत् नेित ॥
त पूवपहेतवतावदुपययते — नातावत्
भेदितपहेतवं सं याेितरादषु ; अत च अ
वेदातातरवहतेषु वानेषु अयदयत् नाम — तैरयकं
वाजसनेयकं काैथुमकं काैषीतकं शाटायनकमयेवमाद । तथा
पभेदाेऽप कमभेदय ितपादकः सः — ‘वैदेयामा
वाजयाे वाजनम्’ इयेवमादषु ; अत च अ पभेदः ;
तथा — केचछाखनः पावायां षमपरममामनत,
अपरे पुनः पैव पठत ; तथा ाणसंवादादषु केचत्
ऊनावागादनामनत, केचदधकान् । तथा धमवशेषाेऽप
कमभेदय ितपादक अाशतः कारयादषु ; अत च अ
धमवशेषः ; यथा अाथवणकानां शराेतमित । एवं

पुनादयाेऽप भेदहेतवः यथासवं वेदातातरे षु
याेजयतयाः । तात् ितवेदातं वानभेद इयेवं ाे, ूमः
—
१०१. सवर्वदे ान्तप्रत्ययािधकरणम्
360. सवर्वेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यिवशेषात् ॥३।३।१॥
सववेदातययािन वानािन तन् तन् वेदाते तािन
तायेव भवतमहत । कुतः ? चाेदनावशेषात् ; अादहणेन
शाखातराधकरणसातसूाेदता अभेदहेतव इहाकृयते —
संयाेगपचाेदनायाऽवशेषादयथः । यथा एकहाेे
शाखाभेदेऽप पुषयताश एव चाेते — जुयादित,
एवम् ‘याे ह वै यें च ें च वेद’ (छा. उ. ५-१-१) (बृ. उ.
६-१-१) इित वाजसनेयनां छदाेगानां च तायेव चाेदना ।
याेजनसंयाेगाेऽयवश एव — ‘ये े वानां भवित’
(बृ. उ. ६-१-१) इित । पमयुभय तदेव वानय, यदुत
येेादवशेषणावतं ाणतवम् — यथा च यदेवते
यागय पम्, एवं वेयं पं वानय ; तेन ह तत् यते
। समायाप सैव — ाणवेित । तात् सववेदातययवं

वानानाम् । एवं पावा वैानरवा
शाडयवेयेवमादवप याेजयतयम् । ये त नामपादयाे
भेदहेवाभासाः, ते थम एव काडे ‘न नाा
यादचाेदनाभधानवात्’ इयारय परताः ॥१ ॥
इहाप कशेषमाश परहरित —
361. भेदान्नेित चेन्नैकस्यामिप ॥३।३।२॥
यादेतत् — सववेदातययवं वानानां गुणभेदात्
नाेपपते ; तथा ह — वाजसनेयनः पावां तय
षमपरममामनत — ‘तयारे वाभवित’ (बृ. उ. ६-२-
१४) इयादना ; छदाेगात तं न अामनत, पसंययैव च
ते उपसंहरत — ‘अथ ह य एतानेवं पंचाीवेद’ (छा. उ. ५-
१०-१०) इित । येषां च स गुणाेऽत, येषां च नात,
कथमुभयेषामेका वाेपपेत ? न च अ गुणाेपसंहारः शते
येतम्, पसंयावराेधात् । तथा ाणसंवादे ेात् अयान्
चतरः ाणान् वाःाेमनांस छदाेगा अामनत ;
वाजसनेयनत पममयामनत — ‘रे ताे वै जापितः
जायते ह जया पशभय एवं वेद’ (बृ. उ. ६-१-६) इित ;

अावापाेापभेदा वेभेदाे भवित, वेभेदा वाभेदः,
यदेवताभेदादव यागयेित चेत् — नैष दाेषः ; यत
एकयामप वायामेवंजातीयकाे गुणभेद उपपते ; यप
षयाेपसंहाराे न सवित, तथाप ुभृतीनां
पानामीनाम् उभय यभायमानवात् न वाभेदाे
भवतमहित ; न ह षाेडशहणाहणयाेरितरााे भते ।
पठ तेऽप च षाेऽः छदाेगैः — ‘तं ेतं दमताेऽय एव
हरत’ (छा. उ. ५-९-२) इित ; वाजसनेयनत सापादकेषु
पवषु अनुवृायाः समम
ू ादकपनाया िनवृये
‘तयारेवाभवित समसमत्’ (बृ. उ. ६-२-१४) इयाद
समामनत ; स िनयानुवादः ; अथायुपासनाथ एव वादः,
तथाप स गुणः शते छदाेगैरयुपसंहतम् । न च अ
पसंयावराेध अाशः ; सापादकायभाया ह एषा
पसंया िनयानुवादभूता, न वधसमवायनी — इयदाेषः ।
एवं ाणसंवादादवप अधकय गुणय इतराेपसंहाराे न
वयते । न च अावापाेापभेदाेभेदाे वाभेद अाशः,

कयचेांशय अावापाेापयाेरप भूयसाे वेराशेरभेदावगमात्
। तादैकवमेव ॥२ ॥
362. स्वाध्यायस्य तथात्वेन िह समाचारेऽिधकाराच्च
सववच्च तिन्नयमः ॥३।३।३॥
यदयुम् — अाथवणकानां वां ित
शराेतापेणात् अयेषां च तदनपेणात् वाभेद इित,
तयुयते । वायायय एष धमः, न वायाः ।
कथमदमवगयते ? यतः, तथावेन वायायधमवेन, समाचारे
वेदताेपदेशपरे थे, अाथवणकाः ‘इदमप वेदतवेन
यायातम्’ इित समामनत ; ‘नैतदचीणताेऽधीते’ (मु. उ.
३-२-११) इित च अधकृतवषयादेतछदात् अययनशदा
वाेपिनषदययनधम एव एष इित िनधायते । ननु ‘तेषामेवत
ै ां
वां वदेत शराेतं वधवैत चीणम’् (मु. उ. ३-२-१०)
इित वासंयाेगवणात्, एकैव सव वेित, सयेत
एष धमः — न, ताप एतामित कृतयवमशात् ; कृतवं
च वायाः थवशेषापेम् — इित थवशेषसंयाेयेव
एष धमः । सवव तयम इित िनदशनिनदेशः — यथा च

सवाः स साैयादयः शताैदनपयताः
वेदातराेदतेतायनभसबधात् अाथवणाेदतैकायभसबधा
अाथवणकानामेव िनययते, तथैव अयमप धमः
वायायवशेषसबधात् तैव िनययते । तादयनवं
वैकवम् ॥३ ॥
363. दशर्यित च ॥३।३।४॥
दशयित च वेदाेऽप वैकवं सववेदातेषु वेैकवाेपदेशात्
— ‘सवे वेदा यपदमामनत’ (क. उ. १-२-१५) इित, तथा
‘एतं ेव बचा महयुथे मीमांसत एतमाववयव एतं
महाते छदाेगाः’ इित च । तथा ‘महयं वमुतम्’ (क. उ.
२-३-२) इित काठके उय ईरगुणय भयहेतवय
तैरयके भेददशनिनदायै परामशाे यते — ‘यदा ेवैष
एतदरमतरं कुते । अथ तय भयं भवित । तवेव भयं
वदुषाेऽमवानय’ (तै. उ. २-७-१) इित । तथा वाजसनेयके
ादेशमासपादतय वैानरय छादाेये सवदुपादानम्
— ‘यवेतमेवं ादेशमामभवमानमाानं वैानरमुपाते’
(छा. उ. ५-१८-१) इित । तथा सववेदातययवेन अय

वहतानामुथादनामयाेपासनवधानाय उपादानात्
ायदशनयायेन उपासनानामप सववेदातययवसः ॥४ ॥
१०२. उपसंहारािधकरणम्
364. उपसंहारोऽथार्भेदािद्विधशेषवत्समाने च ॥३।३।५॥
इदं याेजनसूम् । थते चैवं सववेदातययवे
सववानानाम्, अयाेदतानां वानगुणानाम्, अयाप
समाने वाने उपसंहाराे भवित ; अथाभेदात् — य एव ह
तेषां गुणानामेक अथाे वशवानाेपकारः, स एव अयाप
; उभयाप ह तदेवैकं वानम् ; तादुपसंहारः ।
वधशेषवत् — यथा वधशेषाणामहाेादधमाणाम्, तदेव
एकमहाेाद कम सवेित, अथाभेदात् उपसंहरणम् ;
एवमहाप । यद ह वानभेदाे भवेत्, तताे
वानातरिनबवाुणानाम्, कृितवकृितभावाभावा न
यादुपसंहारः ; वानैकवे त नैवमित । अयैव त
याेजनसूय पः ‘सवाभेदात्’ इयारय भवयित ॥५ ॥
१०३. अन्यथात्वािधकरणम्
365. अन्यथात्वं शब्दािदित चेन्नािवशेषात् ॥३।३।६॥

वाजसनेयके ‘ते ह देवा ऊचुहतासराय
उथेनाययामेित’ (बृ. उ. १-३-१) ‘ते ह वाचमूचु वं न उाय’
(बृ. उ. १-३-२) इित य, वागादाणान्
असरपाववेन िनदवा, मुयाणपरहः पठ ते — ‘अथ
हेममासयं ाणमूचु वं न उायेित तथेित तेय एष ाण
उदगायत्’ (बृ. उ. १-३-७) इित । तथा छादाेयेऽप ‘त देवा
उथमाजरनेनन
ै ानभभवयामः’ (छा. उ. १-२-१) इित
य, इतरााणान् असरपाववेन िनदवा, तथैव
मुयाणपरहः पठ ते — ‘अथ ह य एवायं मुयः
ाणतमुथमुपासारे’ (छा. उ. १-२-७) इित । उभयाप
च ाणशंसया ाणवावधरयवसीयते । त संशयः —
कम वाभेदः यात्, अाहाेवत् वैकवमित । कं
तावाम् ? पूवेण यायेन वैकवमित । ननु न युं
वैकवम्, मभेदात् ; अयथा ह मते वाजसनेयनः,
अयथा छदाेगाः — ‘वं न उाय’ (बृ. उ. १-३-२) इित
वाजसनेयन उथय कतृवेन ाणमामनत, छदाेगात
उथवेन ‘तमुथमुपासारे ’ (छा. उ. १-२-७) इित,

तकथं वैकवं यादित चेत् — नैष दाेषः ; न ह एतावता
वशेषेण वैकवम् अपगछित, अवशेषयाप बतरय
तीयमानवात् ; तथा ह — देवासरसामाेपमवम्,
असराययाभायः, उथाेपयासः, वागादसतनम्, तदया
मुयाणयपायः, तया असरववंसनम्
अमलाेिनदशनेन — इयेवं बहवाेऽथा उभयायवशाः
तीयते । वाजसनेयकेऽप च उथसामानाधकरयं ाणय
ुतम् — ‘एष उ वा उथः’ (बृ. उ. १-३-२३) इित ।
ताछादाेयेऽप कतृवं लयतयम् । ता
वैकवमित ॥६ ॥
366. न वा प्रकरणभेदात्परोवरीयस्त्वािदवत् ॥३।३।७॥
न वा वैकवम यायम् ; वाभेद एव अ यायः ।
कात् ? करणभेदात्, मभेदादयथः ; तथा ह इह
मभेदाे यते — छादाेये तावत् —
‘अाेमयेतदरमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१)
इयेवमुथावयवय अाेंकारय उपायवं तय,
रसतमवादगुणाेपयायानं त कृवा, अथ

‘खवेतयैवारयाेपयायानं भवित’ (छा. उ. १-१-१०) इित
पुनरप तमेव उथावयवमाेंकारमनुवय, देवासरायायकाारेण
तम् ‘ाणमुथमुपासारे ’ (छा. उ. १-२-२) इयाह ; त
यद उथशदेन सकला भरभेयेत, तया कता उाता
ऋवक्, तत उपमाेपयेत, लणा च सयेत ;
उपमतेण च एकवाे उपसंहारेण भवतयम् ; तात्
अ तावत् उथावयवे अाेंकारे ाणपदयते —
वाजसनेयके त उथशदेन अवयवहणे कारणाभावात् सकलै व
भरावेते ; ‘वं न उाय’ (बृ. उ. १-३-२) इयप तयाः
कता उाता ऋवक् ाणवेन िनयत इित — थानातरम्
। यदप त उथसामानाधकरयं ाणय, तदप उातृवेनैव
ददशयषतय ाणय सवावितपादनाथमित न
वैकवमावहित । सकलभवषय एव च ताप उथशद
इित वैषयम् । न च ाणयाेातृवम् असवेन हेतना
परययते, उथभाववत् उातृभावयाप उपासनाथवेन
उपदयमानवात् ; ाणवीयेणैव च उाता अाैां कराेतीित
नायसवः ; तथा च तैव ावतम् — ‘वाचा च ेव स

ाणेन चाेदगायत्’ (बृ. उ. १-३-२४) इित । न च
ववताथभेदेऽवगयमाने वाछायानुकारमाेण
समानाथवमयवसातं युम् ; तथा ह — अयुदयवाे
पशकामवाे च ‘ेधा तड लावभजेे मयमाः युतानये
दाे पुराेडाशमाकपालं कुयात्’ इयादिनदेशसायेऽप,
उपमभेदात् अयुदयवाे देवतापनयाेऽयवसतः,
पशकामवाे त यागवधः — तथा इहाप उपमभेदात्
वाभेदः । पराेवरयवादवत् — यथा
परमायाससायेऽप, ‘अाकाशाे ेवै याे यायानाकाशः
परायणम्’ (छा. उ. १-९-१) ‘स एष पराेवरयानुथः स
एषाेऽनतः’ (बृ. उ. १-९-२) इित पराेवरयवगुणवशम्
उथाेपासनम्
अयादयादगतहरयमुवादगुणवशाेथाेपासनात्
भम् ; न च इतरे तरगुणाेपसंहार एकयामप शाखायाम् —
तत् शाखातरथेवप एवंजातीयकेषु उपासनेवित ॥७ ॥
367. सं�ात�े�दु�मिस्त तु तदिप ॥३।३।८॥

अथाेयेत — संैकवात् वैकवम यायम्,
उथवेयुभयाप एका संेित, तदप नाेपपते ; उं
ेतत् — ‘न वा करणभेदापराेवरयवादवत्’ (. सू. ३-३-
७) इित ; तदेव च अ यायतरम् । ुयरानुगतं ह तत् ।
संैकवं त ुयरबाम् उथशदमायाेगात्
लाैककैयवहतृभपचयते । अत च एतसंैकवं
सभेदेवप पराेवरयवाुपासनेषु — उथवेित ; तथा
सभेदानामप अहाेदशपूणमासादनां
काठकैकथपरपठतानां काठकसंैकवं यते, तथेहाप
भवयित । य त नात कत् एवंजातीयकाे भेदहेतः, त
भवत संैकवात् वैकवम् — यथा संवगवादषु ॥८ ॥
१०४. व्याप्त्यिधकरणम्
368. व्या�े� समञ्जसम् ॥३।३।९॥
‘अाेमयेतदरमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१) इय
अराेथशदयाेः सामानाधकरये ूयमाणे
अयासापवादैकववशेषणपाणां ितभासनात् कतमाेऽ पाे
यायः यादित वचारः । त अयासाे नाम — याेवतनाेः

अिनविततायामेव अयतरबुाै अयतरबुरययते ; यन्
इतरबुरययते, अनुवतत एव तन् तु ः,
अयतेतरबुावप — यथा ना बुावययमानायामप
अनुवतत एव नामबुः, न बुा िनवतते — यथा वा
ितमादषु ववादबुयासः — एवमहाप अरे
उथबुरययेत, उथे वा अरबुरित । अपवादाे नाम
— य कंतिन पूविनवायां मयाबुाै िनतायाम्,
पादुपजायमाना यथाथा बुः पूविनवाया मयाबुेः
िनवितका भवित — यथा देहेयसाते अाबुः, अायेव
अाबुा पाावया ‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) इयनया
यथाथबुा िनवयते — यथा वा दातबुः
दयाथायबुा िनवयते — एवमहाप अरबुा
उथबुिनवयेत, उथबुा वा अरबुरित । एकवं त
अराेथशदयाेरनितराथवृवम् — यथा जाेमाे
ाणाे भूमदेव इित । वशेषणं पुनः सववेदयापन
अाेमयेतयारय हणसे अाैावशेषय समपणम् —
यथा नीलं यदुपलम् तदानयेित, एवमहाप उथाे य अाेंकारः

तमुपासीतेित । एवमेतसामानाधकरयवाे वमृयमाने,
एते पाः ितभात ; तायतमिनधारणकारणाभावात्
अिनधारणााै इदमुयते —
याे समसमित । चशदाेऽयं तशदथानिनवेशी
पययावतनयाेजनः । तदह यः पाः सावा इित
पयुदयते ; वशेषणप एवैकाे िनरव इयुपादयते ।
तायासे तावत् — या बुः इतर अययते, तछदय
लणावृवं सयेत, तफलं च कयेत ; ूयत एव फलम्
‘अापयता ह वै कामानां भवित’ (छा. उ. १-१-७) इयाद,
इित चेत् — न, तय अयफलवात् ; अायादफलं ह
तत्, नाेथायासफलम् । अपवादेऽप समानः फलाभावः ।
मयाानिनवृः फलमित चेत्, न ; पुषाथाेपयाेगानवगमात्
; न च कदाचदप अाेंकारात् अाेंकारबुिनवतेत, उथाा
उथबुः ; न चेदं वां वततवितपादनपरम्,
उपासनावधपरवात् । नाप एकवपः सछते ; िनयाेजनं
ह तदा शदयाेारणं यात्, एकेनैव ववताथसमपणात् । न
च हाैवषये अावयववषये वा अरे अाेंकारशदवाये

उथशदसरत, नाप सकलायाम् सााे तीयायां भाै
उथशदवायायाम् अाेंकारशदसः, येनानितराथता
यात् । परशेषाशेषणपः परगृते, याेः
सववेदसाधारयात् ; सवयायरमह मा स — इयत
उथशदेन अरं वशेयते — कथं नाम उथावयवभूत
अाेंकाराे गृेतेित । नवप पे समाना लणा,
उथशदय अवयवलणाथवात् ; सयमेवमेतत् ;
लणायामप त सकषवकषाै भवत एव ; अयासपे ह
अथातरबुरथातरे िनयत इित वकृा लणा,
वशेषणपे त अवयववचनेन शदेन अवयवः समयत इित
सकृा ; समुदायेषु ह वृाः शदा अवयवेवप वतमाना
ाः पटामादषु । अत याेहेताेः ‘अाेमयेतदरम्’
इयेतय ‘उथम्’ इयेतशेषणमित समसमेतत्,
िनरवमयथः ॥९ ॥
१०५. सवार्भदे ािधकरणम्
369. सवार्भेदादन्यत्रेमे ॥३।३।१०॥

वाजनां छदाेगानां च ाणसंवादे ैगुणावतय ाणय
उपायवमुम् ; वागादयाेऽप ह त वसवादगुणावता
उाः ; ते च गुणाः ाणे पुनः यपताः — ‘या अहं
वसा वं तसाेऽस’ (बृ. उ. ६-१-१४) इयादना ।
अयेषामप त शाखनां काैषीतकभृतीनां ाणसंवादेषु ‘अथाताे
िनःेयसादानमेता ह वै देवता अहंय
े से ववदमानाः’ (काै. उ.
२-१४) इयेवंजातीयकेषु ाणय ैमुम्, न वमे
वसवादयाेऽप गुणा उाः । त संशयः — कममे
वसवादयाे गुणाः चदुा अयाप अयेरन्, उत
नायेरित । त ां तावत् — नायेरित । कुतः ?
एवंशदसंयाेगात् ; ‘अथाे य एवं वााणे िनःेयसं वदवा’
इित ह त त एवंशदेन वें वत िनवेते ; एवंशद
सहतावलबनः न शाखातरपरपठतम् एवंजातीयकं
गुणजातं शाेित िनवेदयतम् ; तात् वकरणथैरेव
गुणैिनराकावमयेवं ाे याह —
अयेरन् इमे गुणाः चदुा वसवादयः अयाप ।
कुतः ? सवाभेदात् — सवैव तदेव एकं ाणवानमभं

यभायते, ाणसंवादादसायात् ; अभेदे च वानय
कथम् इमे गुणाः चदुा अय न अयेरन् । ननु एवंशदः
त त भेदेन एवंजातीयकं गुणजातं वेवाय समपयतीयुम्
; अाेयते — यप काैषीतकाणगतेन एवंशदेन
वाजसनेयाणगतं गुणजातम् असंशदतम् असहतवात्,
तथाप तेव वाने वाजसनेयाणगतेन एवंशदेन तत्
संशदतमित — न परशाखागतमप अभवानावबं
गुणजातं वशाखागताशयते ; न चैवं सित ुतहािनः
अुतकपना वा भवित ; एकयामप ह शाखायां ुता गुणाः
ुता एव सव भवत, गुणवताे भेदाभावात् ; न ह देवदः
शाैयादगुणवेन वदेशे सः देशातरं गतः
तेयैरवभावतशाैयादगुणाेऽप अतुणाे भवित ; यथा च त
परचयवशेषात् देशातरे ऽप देवदगुणा वभायते, एवम्
अभयाेगवशेषात् शाखातरे ऽयुपाया गुणाः शाखातरेऽययेरन्
। तादेकधानसबा धमा एकायुयमानाः सवैव
उपसंहतया इित ॥१० ॥
१०६. आनन्दाद्यिधकरणम्
370. आनन्दादयः प्रधानस्य ॥३।३।११॥
वपितपादनपरास ुितषु अानदपवं
वानघनवं सवगतवं सवावमयेवंजातीयका णाे धमाः
चत् केचत् ूयते । तेषु संशयः — कमानदादयाे धमाः
य यावतः ूयते तावत एव त ितपयाः, कं वा सवे
सवेित । त यथाुितवभागं धमितपाै ाायाम्,
इदमुयते — अानदादयः धानय णाे धमाः सवे सव
ितपयाः । कात् ? सवाभेदादेव — सव ह तदेव एकं
धानं वशेयं  न भते ; तात् साविकवं
धमाणाम् — तेनैव पूवाधकरणाेदतेन
देवदशाैयादिनदशनेन ॥११ ॥
ननु एवं सित यशरवादयाेऽप धमाः सवे सव
सयेरन् ; तथा ह तैरयके अानदमयमाानं य
अाायते — ‘तय यमेव शरः । माेदाे दणः पः ।
माेद उरः पः । अानद अाा ।  पुछं िता’ (तै.
उ. २-५-१) इित । अत उरं पठित —

371. िप्रयिशरस्त्वाद्यप्राि��पचयापचयौ िह भेदे
॥३।३।१२॥
यशरवादनां धमाणां तैरयके अाातानां नात
अय ािः, यकारणम् — यं माेदः माेद अानद इयेते
— परपरापेया भाेतरापेया च उपचतापचतपा
उपलयते ; उपचयापचयाै च सित भेदे सवतः ; िनभेदं त
 ‘एकमेवातीयम्’ (छा. उ. ६-२-१) इयादुितयः । न
च एते यशरवादयाे धमाः ; काेशधमात एते
इयुपदमाभः ‘अानदमयाेऽयासात्’ (. सू. १-१-१२)
इय । अप च परन् ण चावताराेपायमावेन एते
परकयते, न यवेन ; एवमप सतरामयाािः
यशरवादनाम् । धमात एताकृवा यायमामदम्
अाचायेण दशतम् — यशरवाािरित ; स च यायः
अयेषु िनतेषु धमेषु उपासनायाेपदयमानेषु नेतयः —
संयामवादषु सयकामवादषु च ; तेषु ह सयप उपायय
ण एकवे, मभेदादुपासनाभेदे सित, न अयाेयधमाणाम्
अयाेय ािः ; यथा च े नायाै एकं नृपितमुपासाते —

छेण अया चामरेण अया — ताेपायैकवेऽप उपासनभेदाे
धमयवथा च भवित — एवमहापीित । उपचतापचतगुणवं
ह सित भेदयवहारे सगुणे युपपते, न िनगुणे
परण । अताे न सयकामवादनां धमाणां चतानां
सव ािरयथः ॥१२ ॥
372. इतरे त्वथर्सामान्यात् ॥३।३।१३॥
इतरे त अानदादयाे धमा वपितपादनायैव
उयमानाः, अथसामायात् ितपाय णाे धमण एकवात्,
सवे सव तीयेरित वैषयम् — ितपमायाेजना ह ते
इित ॥१३ ॥
१०७. आध्यानािधकरणम्
373. आध्यानाय प्रयोजनाभावात् ॥३।३।१४॥
काठके ह पठ ते — ‘इयेयः परा था अथे य परं
मनः । मनसत परा बुः’ (क. उ. १-३-१०) इयारय
‘पुषा परं कसा काा सा परा गितः’ (क. उ. १-३-११)
इित । त संशयः — कममे सवे एव अथादयः ततततः
परवेन ितपाते, उत पुष एव एयः सवेयः परः ितपात

इित । त तावत् सवेषामेवैषां परवेन ितपादनमित भवित
मितः ; तथा ह ूयते — इदमापरम्, इदमापरमित ।
ननु बवथेषु परवेन ितपपादयषतेषु वाभेदः यात् ; नैष
दाेषः, वाबवाेपपेः ; बयेव ह एतािन वाािन भवत
बनथान् परवाेपेतान् ितपादयतम् । तात् येकमेषां
परवितपादनमयेवं ाे ूमः —
पुष एव ह एयः सवेयः परः ितपात इित युम्, न
येकमेषां परवितपादनम् । कात् ? याेजनाभावात् ; न
ह इतरे षु परवेन ितपेषु कयाेजनं यते, ूयते वा ;
पुषे त इयादयः परन् सवानथातातीते ितपे यते
याेजनम्, माेसः ; तथा च ुितः — ‘िनचाय तं
मृयुमुखामुयते’ (क. उ. १-३-१५) इित । अप च
परितषेधेन कााशदेन च पुषवषयमादरं दशयन्
पुषितपयथैव पूवापरवाहाेरित दशयित । अायानायेित
— अायानपूवकाय सयदशनायेयथः ; सयदशनाथमेव ह
इह अायानमुपदयते, न त अायानमेव वधानम् ॥१४ ॥
374. आत्मशब्दाच्च ॥३।३।१५॥
इत पुषितपयथैव इयमयादवाहाेः,
यकारणम् ‘एष सवेषु भूतेषु गूढाेा न काशते । यते
वयया बुा सूया सूदशभः’ (क. उ. १-३-१२) इित
कृतं पुषम् अाेयाह ; अत अनावमतरे षां
ववतमित गयते ; तयैव च दुवानतां संकृतमितगयतां
च दशयित ; तानायैव च — ‘यछे ानसी ाः’ (क. उ.
१-३-१३) इित अायानं वदधाित । तत् यायातम्
‘अानुमािनकमयेकेषाम्’ (. सू. १-४-१) इय । एवम्
अनेककार अाशयाितशयः ुतेः पुषे लयते, नेतरे षु । अप
च ‘साेऽवनः पारमााेित तणाेः परमं पदम्’ (क. उ. १-३-९)
इयुे, कं तत् अवनः पारं वणाेः परमं
पदमययामाकाायाम् इयानुमणात् परमपदितपयथ
एवायम् अााय इयवसीयते ॥१५ ॥
१०८. आत्मगहृ ीत्यिधकरणम्
375. आत्मगृहीित�रतरवदु�रात् ॥३।३।१६॥
एेतरे यके ूयते — ‘अाा वा इदमेक एवा
अासीायकन मषस ईत लाेका सृजा इित’ (एे. उ.

१-१-१) ‘स इमाँाेकानसृजतााे मरचीमरमापः’ (एे. उ. १-१-
२) इयाद । त संशयः — कं पर एवाा इह
अाशदेनाभलयते, उत अयः कदित । कं तावाम् ?
न परमाा इह अाशदाभलयाे भवतमहतीित । कात् ?
वाावयदशनात् । ननु वाावयः सतरां परमावषयाे
यते, ागुपेः अाैकवावधारणात्,
ईणपूवकृ ववचना ; नेयुयते, लाेकसृवचनात् —
परमािन ह र परगृमाणे, महाभूतसृः अादाै वया
; लाेकसृत इह अादावुयते ; लाेका
महाभूतसवेशवशेषाः ; तथा च अःभृतीन् लाेकवेनैव
िनवीित — ‘अदाेऽः परेण दवम्’ (एे. उ. १-१-२)
इयादना । लाेकसृ परमेराधतेन अपरे ण
केनचदरे ण यत इित ुितृयाेपलयते ; तथा ह
ुितभवित — ‘अाैवद
े म अासीपुषवधः’ (बृ. उ. १-४-१)
इयाा ; ृितरप — ‘स वै शरर थमः स वै पुष उयते
। अादकता स भूतानां ाे समवतत’ इित ; एेतरे यणाेऽप
‘अथाताे रेतसः सृः जापते रे ताे देवाः’ इय पूवकरणे

जापितकतृकां वचां सृमामनत ; अाशदाेऽप
तयुयमानाे यते — ‘अाैवेदम अासीपुषवधः’
(बृ. उ. १-४-१) इय । एकवावधारणमप ागुपेः
ववकारापेमुपपते ; ईणमप तय
चेतनवायुपगमादुपपम् । अप च ‘तायाे गामानयत्’
‘तायाेऽमानयत्’ ‘तायः पुषमानयत्’ ‘ता अवन्’
इयेवंजातीयकाे भूयान् यापारवशेषः लाैककेषु वशेषवस
अास सः इहानुगयते । तात् वशेषवानेव कदह
अाा यादयेवं ाे ूमः —
पर एव अाा इह अाशदेन गृते ; इतरवत् — यथा
इतरे षु सृवणेषु ‘ताा एतादान अाकाशः सूतः’
(तै. उ. २-१-१) इयेवमादषु परयानाे हणम्, यथा च
इतरन् लाैककाशदयाेगे यगाैव मुय अाशदेन
गृते — तथा इहाप भवतमहित । य त ‘अाैवद
े म
अासीत्’ (बृ. उ. १-४-१) इयेवमादाै ‘पुषवधः’ (बृ. उ. १-४-
१) इयेवमाद वशेषणातरं ूयते, भवेत् त वशेषवत
अानाे हणम् ; अ पुनः परमाहणानुगुणमेव

वशेषणमप उरम् उपलयते — ‘स ईत लाेका सृजा
इित’ (एे. उ. १-१-१) ‘स इमाँाेकानसृजत’ (एे. उ. १-१-२)
इयेवमाद ; तात् तयैव हणमित यायम् ॥१६ ॥
376. अन्वयािदित चेत्स्यादवधारणात् ॥३।३।१७॥
वाावयदशनात् न परमाहणमित पुनः यदुम्,
तपरहतयमित — अाेयते — यादवधारणादित ।
भवेदप
ु पं परमानाे हणम् । कात् ? अवधारणात् ;
परमाहणे ह ागुपेराैकवावधारणमासमवकपते ;
अयथा ह अनासं तपरकयेत । लाेकसृवचनं त
ुयतरसमहाभूतसृनतरमित याेजययाम ; यथा
‘तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३) इयेतत्
ुयतरसवयायुसृनतरमित अयूयुजम्, एवमहाप ;
ुयतरसाे ह समानवषयाे वशेषः ुयतरे षु उपसंहतयाे
भवित । याेऽप अयं यापारवशेषानुगमः ‘तायाे गामानयत्’
इयेवमादः, साेऽप ववताथावधारणानुगुयेनैव हीतयः ;
न यं सकलः कथाबधाे ववत इित शते वुम्,
तितपाै पुषाथाभावात् ; ावं त इह ववतम् ;

तथा ह — अःभृतीनां लाेकानां लाेकपालानां चायादनां
सृं शा, करणािन करणायतनं च शररमुपदय, स एव
ा ‘कथं वदं मते यात्’ (एे. उ. १-३-११) इित वीय,
इदं शररं ववेशेित दशयित — ‘स एतमेव सीमानं वदायैत
 या
ारा ापत’ (एे. उ. १-३-१२) इित ; पुन ‘यद
वाचाभयातं यद ाणेनाभाणतम्’ (एे. उ. १-३-११)
इयेवमादना करणयापारववेचनपूवकम् ‘अथ काेऽहम्’ (एे. उ.
१-३-११) इित वीय, ‘स एतमेव पुषं  ततममपयत्’ (एे.
उ. १-३-१३) इित ावदशनमवधारयित ; तथाेपरात् —
‘एष ैष इः’ (एे. उ. ३-१-३) इयादना समतं भेदजातं
सह महाभूतैरनुय, ‘सव तानें ाने िततं ानेाे
लाेकः ा िता ानं ’ (एे. उ. ३-१-३) इित
ावदशनमेव अवधारयित । तात् इह
अागृहीितरयनपवादम् ॥
अपरा याेजना — अागृहीितरतरवदुरात् । वाजसनेयके
‘कतम अाेित याेऽयं वानमयः ाणेषु तयाेितः पुषः’
(बृ. उ. ४-३-७) इयाशदेनाेपय, तयैव

सवसविनमुवितपादनेन ातामवधारयित ; तथा ह
उपसंहरित — ‘स वा एष महानज
अााऽजराेऽमराेऽमृताेऽभयाे ’ (बृ. उ. ४-४-२५) इित ।
छादाेये त ‘सदेव साेयेदम अासीदेकमेवातीयम्’ (छा. उ.
६-२-१) इित अतरेणैवाशदम् उपय उदके ‘स अाा
तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) इित तादायमुपदशित । त
संशयः — तयाथवं कमनयाेराानयाेः यात्, अतयाथवं
वेित । अतयाथवमित तावत् ाम्, अतयवादाानयाेः ; न
ह अाानवैषये सित अथसायं युं ितपुम,्
अाानतवादथपरहय ; वाजसनेयके च
अाशदाेपमात् अातवाेपदेश इित गयते ; छादाेये त
उपमवपययात् उपदेशवपययः । ननु छादाेगानामप
अयुदके तादायाेपदेश इयुम् ; सयमुम्,
उपमतवादुपसंहारय, तादायसपः सा — इित मयते
। तथा ाे, अभधीयते — अागृहीितः ‘सदेव साेयेदम
अासीत्’ (छा. उ. ६-२-१) इय छदाेगानामप भवतमहित ;
इतरवत् — यथा ‘कतम अाा’ (बृ. उ. ४-३-७) इय

वाजसनेयनामागृहीितः, तथैव । कात् ? उरात्
तादायाेपदेशात् । अवयादित चेयादवधारणात् — यदुम्,
उपमावयात् उपमे च अाशदवणाभावात् न
अागृहीितरित, तय कः परहार इित चेत,् साेऽभधीयते —
यादवधारणादित । भवेदप
ु पा इह अागृहीितः, अवधारणात्
; तथा ह — ‘येनाुतꣳ ुतं भवयमतं मतमवातं वातम्’
(छा. उ. ६-१-१) इयेकवानेन सववानमवधाय,
तसपपादयषया ‘सदेव’ इयाह ; त अागृहीताै सयां
सपते ; अयथा ह, याेऽयं मुय अाा स न वात इित,
नैव सववानं सपेत । तथा ागुपेः एकवावधारणम्,
जीवय च अाशदेन परामशः, वापावथायां च
तवभावसपकथनम्, परचाेदनापूवकं च पुनः पुनः
‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) इयवधारणम् — इित च
सवमेतत् तादायितपादनायामेव अवकपते, न
तादायसपादनायाम् । न च अ उपमतवाेपयासाे
यायः ; न ह उपमे अावसतनम् अनावसतनं वा
अत ; सामायाेपम न वाशेषगतेन वशेषेण वयते,

वशेषाकावासामायय । सछदाथाेऽप च पयालाेयमानः
न मुयादानाेऽयः सवित, अताेऽयय वतजातय
अारणशदादयाेऽनृतवाेपपेः । अाानवैषयमप
नावयमथवैषयमावहित, ‘अाहर पाम्’ ‘पामाहर’
इयेवमादषु अथसायेऽप तशनात् । तात् एवंजातीयकेषु
वाेषु ितपादनकारभेदेऽप ितपााथाभेद इित सम्
॥१७ ॥
१०९. कायार्ख्यानािधकरणम्
377. कायार्ख्यानादपूवर्म् ॥३।३।१८॥
छदाेगा वाजसनेयन ाणसंवादे ादमयादं ाणय
अमााय, तयैव अापाे वास अामनत ; अनतरं च
छदाेगा अामनत — ‘ताा एतदशयतः
पुरतााेपरााः परदधित’ (छा. उ. ५-२-२) इित ;
वाजसनेयनामनत — ‘ताꣳसः ाेियाः । अशयत
अाचामयशवा चाचामयेतमेव तदनमनं कुवताे मयते’
(बृ. उ. ६-१-१४) ‘तादेवंवदशयाचामेदशवा
चाचामेदेतमेव तदनमनं कुते’ इित । त च अाचमनम्

अनताचतनं च ाणय तीयते ; तकमुभयमप वधीयते,
उत अाचमनमेव, उत अनताचतनमेवेित वचायते । कं
तावाम् ? उभयमप वधीयत इित । कुतः ?
उभययायवगयमानवात् ; उभयमप च एतत् अपूववात्
वयहम् । अथवा अाचमनमेव वधीयते ; वपा ह
तवधवभः — ‘तादेवंवदशयाचामेदशवा
चाचामेत्’ इित ; तयैव तयथम् अनतासतनमयेवं ाे
ूमः —
न अाचमनय वधेयवमुपपते, कायायानात् — ामेव
ह इदं कायवेन अाचमनं ाययाथ ृितसम्
अवायायते । ननु इयं ुितः तयाः ृतेमूलं यात् ;
नेयुयते, वषयनानावात् ; सामायवषया ह ृितः
पुषमासबं ाययाथमाचमनं ापयित ; ुितत
ाणवाकरणपठता तषयमेव अाचमनं वदधती वदयात्
; न च भवषययाेः ुितृयाेः मूलमूलभावाेऽवकपते ; न
च इयं ुितः ाणवासंयाेग अपूवमाचमनं वधायतीित
शमायतम्, पूवयैव पुषमासंयाेगन अाचमनय इह

यभायमानवात् ; अत एव च नाेभयवधानम् ; उभयवधाने
च वां भेत ; तात् ामेव अशशषतामशतवतां च
उभयत अाचमनम् अनू, ‘एतमेव तदनमनं कुवताे मयते’
(बृ. उ. ६-१-१४) इित ाणय अनताकरणसपः अनेन
वाेन अाचमनीयावस ाणवासबधवेन अपूव
उपदयते । न च अयमनतावादः अाचमनतयथ इित
यायम्, अाचमनयावधेयवात् । वयं च अनतासपय
वधेयवतीतेः । न च एवं सित एकय अाचमनय उभयाथता
अयुपगता भवित — ाययाथता परधानाथता चेित,
यातरवायुपगमात् — यातरमेव ह अाचमनं नाम
ाययाथ पुषय अयुपगयते ; तदयास त अस
वासःसपनं नाम यातरमेव परधानाथ ाणय
अयुपगयत इयनवम् । अप च ‘यददं का य अा
कृमय अा कटपतेयतेऽम्’ (बृ. उ. ६-१-१४) इय
तावत् न सवाायवहाराेत इित शं वुम्,
अशदवादशवा ; सव त ाणयामित
इयमाेते ; तसाहचया ‘अापाे वासः’ इयाप न

अपामाचमनं चाेते ; सावेव त अाचमनीयावस
परधानाेत इित युम् ; न ह अधवैशसं सवित ।
अप च अाचामतीित वतमानापदेशवात् नायं शदाे वधमः
। ननु मयत इयप समानं वतमानापदेशवम् ; सयमेव तत्
; अवयवधेये त अयतरन् वासःकायायानात् अपां
वासःसपनमेव अपूव वधीयते ; न अाचमनम् ; पूवव तत्
— इयुपपादतम् । यदयुम् — वपा च अाचमने
वधवभरित, तदप पूवववेनैव अाचमनय युम् ; अत
एव अाचमनयावधसतवात् ‘एतमेव तदनमनं कुवताे
मयते’ इयैव कावाः पयवयत, न अामनत
‘तादेवंवत्’ इयाद ; तात् मायदनानामप पाठे
अाचमनानुवादेन एवंववमेव कृताणवासाेववं वधीयत इित
ितपयम् । याेऽययमयुपगमः — चदाचमनं वधीयताम्,
चासाेवानमित — साेऽप न साधुः, ‘अापाे वासः’
इयादकाया वावृेः सवैकयात् । तात्
वासाेवानमेव इह वधीयते, न अाचमनमित यायम् ॥१८ ॥
११०. समानािधकरणम्
378. समान एवं चाभेदात् ॥३।३।१९॥
वाजसनेयशाखायाम् अरहये शाडयनामाता वा
वाता ; त च गुणाः ूयते — ‘स अाानमुपासीत
मनाेमयं ाणशररं भापम्’ इयेवमादयः ; तयामेव शाखायां
बृहदारयके पुनः पठ ते — ‘मनाेमयाेऽयं पुषाे
भाःसयततदये यथा ीहवा यवाे वा स एष
सवयेशानः सवयाधपितः सवमदं शात यददं क’ (बृ.
उ. ५-६-१) इित । त संशयः — कमयम् एका वा
अरहयबृहदारयकयाेः गुणाेपसंहार, उत े इमे वे
गुणानुपसंहारेित । कं तावाम् ? वाभेदः गुणयवथा
चेित । कुतः ? पाैनसात् — भास ह शाखास
अयेतृवेदतृभेदात् पाैनपरहारमालाेय वैकवमयवसाय
एकाितरा गुणा इतराेपसंियते ाणसंवादादषु —
इयुम् ; एकयां पुनः शाखायाम् अयेतृवेदतृभेदाभावात्
अशपरहारे पाैने न वदेशथा एका वा
भवतमहित । न च अ एकमाानं वावधानाथम,् अपरं
गुणवधानाथम् — इित वभागः सवित ; तदा ह अितरा

एव गुणा इतरेतर च अाायेरन्, न समानाः ; समाना अप
त उभयाायते मनाेमयवादयः । तात् नायाेयगुणाेपसंहार
इयेवं ाे ूमहे —
यथा भास शाखास वैकवं गुणाेपसंहार भवित
एवमेकयामप शाखायां भवतमहित, उपायाभेदात् । तदेव ह
 मनाेमयवादगुणकम् उभयाप उपायम् अभं
यभजानीमः ; उपायं च पं वायाः ; न च वमाने
पाभेदे वाभेदमयवसातं शमः ; नाप वाभेदे
गुणयवथानम् । ननु पाैनसात् वाभेदाेऽयवसतः ;
नेयुयते, अथवभागाेपपेः — एकं ह अाानं
वावधानाथम्, अपरं गुणवधानाथम् — इित न
काेपपते । ननु एवं सित यदपठतमरहये, तदेव
बृहदारयके पठतयम् — ‘स एष सवयेशानः’ इयाद ; यु
पठतमेव ‘मनाेमयः’ इयाद, त पठतयम् — नैष दाेषः,
तले नैव देशातरपठतवायभानात् ; समानगुणाानेन
ह वकृदेशां शाडयवां यभाय तयाम्
ईशानवाद उपदयते । अयथा ह कथं तयाम् अयं

गुणवधरभधीयते । अप च अाांशाेपदेशेन अथवित वाे
साते, ाांशपरामशय िनयानुवादतयाप उपपमानवात् न
तले न यभा उपेतं शते । ताद समानायामप
शाखायां वैकवं गुणाेपसंहारेयुपपम् ॥१९ ॥
१११. सम्बन्धािधकरणम्
379. सम्बन्धादेवमन्यत्रािप ॥३।३।२०॥
बृहदारयके ‘सयं ’ (बृ. उ. ५-५-१) इयुपय,
‘तसयमसाै स अादयाे य एष एतडले पुषाे
यायं दणेऽपुषः’ (बृ. उ. ५-५-२) इित तयैव सयय
णः अधदैवतमयां च अायतनवशेषमुपदय,
याितशररवं च सपा, े उपिनषदावादयेते —
‘तयाेपिनषदहः’ इित — अधदैवतम्, ‘तयाेपिनषदहम्’ इित
— अयाम् । त संशयः — कमवभागेनैव उभे अप
उपिनषदावुभयानुसधातये, उत वभागेन — एका
अधदैवतम्, एका अयामित । त सूेणैवाेपमते — यथा
शाडयवायां वभागेनायधीतायां गुणाेपसंहार उः,
एवमयाप एवंजातीयके वषये भवतमहित,

एकवाभसबधात् — एका ह इयं सयवा अधदैवतम्
अयां च अधीता, उपमाभेदात् यितषपाठा ; कथं
तयामुदताे धमः तयामेव न यात् । याे ाचाये
कदनुगमनादराचाराेदतः, स ामगतेऽरयगते च तयवदेव
भवित । तात् उभयाेरयुपिनषदाेः उभय ािरित ॥२० ॥
एवं ाे, ितवधे —
380. न वा िवशेषात् ॥३।३।२१॥
नैव उभयाेः उभय ािः । कात् ? वशेषात्,
उपासनथानवशेषाेपिनबधादयथः । कथं थानवशेषाेपिनबध
इित, उयते — ‘य एष एतडले पुषः’ (बृ. उ. ५-५-
३) इित ह अाधदैवकं पुषं कृय, ‘तयाेपिनषदहः’ इित
ावयित ; ‘याेऽयं दणेऽपुषः’ (बृ. उ. ५-५-४) इित च
अायाकं पुषं कृय, ‘तयाेपिनषदहम्’ इित ; तयेित च
एतत् सहतावलबनं सवनाम ; तात्
अायतनवशेषयपायेणैव एते उपिनषदावुपदयेते ; कुत
उभयाेभय ािः । ननु एक एवायम् अधदैवतमयां च
पुषः, एकयैव सयय ण अायतनयितपादनात् ;

सयमेवमेतत् ; एकयाप त अवथावशेषाेपादानेनैव
उपिनषशेषाेपदेशात् तदवथयैव सा भवतमहित ; अत
चायं ातः — सयप अाचायवपानपाये, यत् अाचायय
अासीनय अनुवतनमुम्, न तत् ितताे भवित ; य ितत
उम्, न तदासीनयेित । ामारययाेत
अाचायवपानपायात् तवपानुबय च धमय
ामारयकृतवशेषाभावात् उभय तयवाव इित अातः
सः । तात् यवथा अनयाेपिनषदाेः ॥२१ ॥
381. दशर्यित च ॥३।३।२२॥
अप च एवंजातीयकानां धमाणां यवथेित लदशनं
भवित — ‘तयैतय तदेव पं यदमुय पं यावमुय गेणाै
ताै गेणाै याम ताम’ (छा. उ. १-७-५) इित । कथमय
लवमित ? तदुयते — अयादयथानभेदभान् धमान्
अयाेयनुपसंहायान् पयन् इह अितदेशेन
अादयपुषगता�पादन् अपुषे उपसंहरित — ‘तयैतय
तदेव पम्’ (छा. उ. १-७-५) इयादना । तावितेते
एव एते उपिनषदावित िनणयः ॥२२ ॥

११२. सम्भत्ृ यिधकरणम्
382. सम्भिृ तद्युव्याप्त्यिप चातः ॥३।३।२३॥
‘येा वीया सृतािन ाे यें दवमाततान’
इयेवं राणायनीयानां खले षु वीयसृितुिनवेशभृतयाे णाे
वभूतयः पठ ते ; तेषामेव च उपिनषद शाडयवाभृतयाे
वाः पठ ते ; तास वास ता वभूतय
उपसंियेरन्, न वेित वचारणायाम्, सबधादुपसंहारााै
एवं पठित । सृितुयािभृतयाे वभूतयः
शाडयवाभृितषु नाेपसंहतयाः, अत एव च
अायतनवशेषयाेगात् । तथा ह शाडयवायां दयायतनवं
ण उम् — ‘एष म अाातदये’ (छा. उ. ३-१४-३)
इित ; तदेव दहरवायामप — ‘दहरं पुडरकं वेम
दहराेऽतराकाशः’ (छा. उ. ८-१-१) इित ;
उपकाेसलवायां त अयायतनवम् — ‘य एषाेऽण पुषाे
यते’ (छा. उ. ४-१५-१) इित ; एवं त त तत्
अायाकमायतनम् एतास वास तीयते ; अाधदैवत
एता वभूतयः सृितुयािभृतयः ; तासां कुत एतास ािः

। नवेतावप अाधदैवाे वभूतयः ूयते — ‘यायादवाे
यायानेयाे लाेकेयः’ (छा. उ. ३-१४-३) ‘एष उ एव
भामनीरेष ह सवेष
 ु लाेकेषु भाित’ (छा. उ. ४-१५-४) ‘यावावा
अयमाकाशतावानेषाेऽतदय अाकाश उभे अावापृथवी
अतरे व समाहते’ (छा. उ. ८-१-३) इयेवमााः ; सत च
अया अायतनवशेषहीना अप इह वाः षाेडशकलााः
— सयमेवमेतत् ; तथाय वते वशेषः
सृयानुपसंहारहेतः — समानगुणाानेन ह युपथापतास
वकृदेशावप वास वकृदेशगुणा उपसंियेरित
युम् ; सृयादयत शाडयादवागाेचरा गुणाः
परपरयावृवपवात् न
देशातरवितवायुपथापनमाः । न च सबधमाेण
देशातरवितवायुपथापनमयुयते, वाभेदेऽप तदुपपेः
; एकमप ह  वभूितभेदैरनेकधा उपायत इित थितः,
पराेवरयवादवेददशनात् । तात् वीयसृयादनां
शाडयवादषु अनुपसंहार इित ॥२३ ॥
११३. प�
ु षिवद्यािधकरणम्
383. पु�षिवद्यायािमव चेतरेषामनाम्नानात् ॥३।३।२४॥
अत ताडनां पैनां च रहयाणे पुषवा ; त
पुषाे यः कपतः ; तदयमायुः ेधा वभय सवनयं
कपतम् ; अशशषादिन च दादभावेन कपतािन ; अये
च धमात समधगता अाशीमयाेगादयः । तैरयका अप
कत् पुषयं कपयत — ‘तयैवंवदुषाे ययाा
यजमानः ा पी’ (नारा. ८) इयेतेनानुवाकेन । त संशयः
— कमतर उाः पुषयय धमाः तैरयकेषु
उपसंहतयाः, कं वा नाेपसंहतया इित । पुषयवावशेषात्
उपसंहारााै, अाचहे — नाेपसंहतया इित । कात् ?
तूपयभानाभावात् ; तदाहाचायः पुषवायामवेित —
यथा एकेषां शाखनां ताडनां पैनां च पुषवायामाानम्,
नैवम् इतरे षां तैरयाणामाानमत ; तेषां ह
इतरवलणमेव यसपादनं यते,
पीयजमानवेदवेदबहयूपायपृवगानुमणात् । यदप
सवनसपादनं तदप इतरवलणमेव — ‘यातमयदनं
सायं च तािन’ (नारा. ८) इित । यदप कत्

मरणावभृथवादसामायं, तदप अपीयवात् भूयसा
वैलयेन अभभूयमानं न यभापनमम् । न च
तैरयके पुषय यवं ूयते ; ‘वदुषः’ ‘यय’ इित ह
न च एते समानाधकरणे षाै — वानेव याे यतयेित ;
न ह पुषय मुयं यवमत ; यधकरणे त एते षाै —
वदुषाे याे यतयेित ; भवित ह पुषय मुयाे यसबधः
; सयां च गताै, मुय एवाथ अायतयः, न भाः । ‘अाा
यजमानः’ इित च यजमानवं पुषय िनवन् वैयधकरयेनैव
अय यसबधं दशयित । अप च ‘तयैवं वदुषः’ इित
सवदनुवादुताै सयाम्, पुषय यभावम् अाादनां च
यजमानादभावं ितपसमानय वाभेदः यात् । अप च
ससंयासामावां पुरतादुपदय अनतरम् ‘तयैवं वदुषः’
इयानुमणं पयतः — पूवशेष एव एष अाायः, न वत
इित तीमः ; तथा च एकमेव
फलमुभयाेरयनुवाकयाेपलभामहे — ‘णाे महमानमााेित’
(नारा. ८) इित ; इतरे षां त अनयशेषः पुषवाायः ;
अायुरभवृफलाे साै, ‘स ह षाेडशं वषशतं जीवित च एवं

वेद’ (छा. उ. ३-१६-७) इित समभयाहारात् । तात्
शाखातराधीतानां पुषवाधमाणामाशीमादनामािः
तैरयके ॥२४ ॥
११४. वेधाद्यिधकरणम्
384. वेधाद्यथर्भेदात् ॥३।३।२५॥
अयाथवणकानामुपिनषदारे मसमाायः — ‘सव
वय दयं वय धमनीः वृय शराेऽभवृय िधा
वपृः’ इयाद ; ताडनाम् — ‘देव सवतः सव यम्’
इयादः ; शाटायिननाम् — ‘ेतााे हरतनीलाेऽस’
इयादः ; कठानां तैरयाणां च — ‘शं नाे मः शं वणः’
(तै. उ. १-१-१) इयादः ; वाजसनेयनां त उपिनषदारे
वयाणं पठ ते — ‘देवा ह वै सं िनषेदःु ’ इयाद ;
काैषीतकनामप अाेमाणम् — ‘ वा अाेमाे
ैव तदहणैव ते ाेपयत तेऽमृतवमावत य
एतदहपयत’ इित । कममे सवे वयादयाे माः
वयादिन च कमाण वास उपसंियेरन्, कं वा न
उपसंियेरन् — इित मीमांसामहे । कं तावत् नः ितभाित ?

उपसंहार एव एषां वावित । कुतः ?
वाधानानामुपिनषथानां समीपे पाठात् । ननु एषां
वाथतया वधानं नाेपलभामहे — बाढम्, अनुपलभमाना अप
त अनुमायामहे, सधसामयात् ; न ह सधेः अथववे
सवित, अकादसावनायतं युः । ननु नैषां माणां
वावषयं कसामय पयामः । कथं च वयादिन
कमाण अयाथवेनैव विनयुािन सत वाथवेनाप
ितपेमहीित । नैष दाेषः ; सामय तावत् माणां
वावषयमप कत् शं कपयतम्, दयादसतनात् ;
दयादिन ह ायेण उपासनेषु अायतनादभावेनाेपदािन ;
तारे ण च ‘दयं वय’ इयेवंजातीयकानां माणाम्
उपपमुपासनावम् ;  उपासनेवप मविनयाेगः —
‘भूः पेऽमुनाऽमुनाऽमुना’ (छा. उ. ३-१५-३) इयेवमादः ;
तथा वयादनां कमणाम् अयाप विनयुानां सताम्
अवाे वास विनयाेगः — वाजपेय इव बृहपितसवय
— इयेवं ाे ूमः —

नैषामुपसंहाराे वावित । कात् ? वेधाथभेदात् —
‘दयं वय’ इयेवंजातीयकानां ह माणां येऽथा
दयवेधादयः, भाः अनभसबाः ते उपिनषदुदताभवाभः
; न तेषां ताभः सतं सामयमत । ननु दयय
उपासनेवयुपयाेगात् तारक उपासनासबध उपयतः —
नेयुयते ; दयमासतनय ह एवमुपयाेगः कथदुेयेत
; न च दयमाम माथः ; ‘दयं वय धमनीः वृय’
इयेवंजातीयकाे ह न सकलाे माथाे वाभरभसबयते ;
अभचारवषयाे ेषाेऽथः ; तादाभचारकेण कमणा ‘सव
वय’ इयेतय मयाभसबधः ; तथा ‘देव सवतः सव
यम्’ इयय यसवलवात् येन कमणा अभसबधः ;
तशेषसबधत माणातरादनुसतयः ; एवमयेषामप
माणाम् — केषात् लेन, केषाचनेन,
केषामाणातरेणेयेवम् — अथातरे षु विनयुानाम्,
रहयपठतानामप सताम्, न सधमाेण वाशेषवाेपपः
; दुबलाे ह सधः ुयादय इयुं थमे ते —
‘ुितलवाकरणथानसमायानां समवाये

पारदाैबयमथवकषात्’ (जै. सू. ३-३-१३) इय । तथा
कमणामप वयादनामय विनयुानां न वाशेषवाेपपः
; न ेषां वाभः सह एेकाय कदत ; वाजपेये त
बृहपितसवय पं विनयाेगातरम् — ‘वाजपेयेनेा
बृहपितसवेन यजेत’ इित ; अप च एकाेऽयं वयः
सकृदुपाे बलयसा माणेन अय विनयुः न दुबलेन
माणेन अयाप विनयाेगमहित ; अगृमाणवशेषवे ह
माणयाेः एवं यात् ; न त बलवदबलवताेः
माणयाेरगृमाणवशेषता सवित, बलवदबलवववशेषादेव ।
तात् एवंजातीयकानां माणां कमणां वा न सधपाठमाेण
वाशेषवमाशतयम् ; अरयानुवचनादधमसामायाु
सधपाठ इित संताेयम् ॥
२५ ॥
११५. हान्यिधकरणम्
385. हानौ
तूपायनशब्दशेषत्वात्कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानव�दु�म्
॥३।३।२६॥

अत ताडनां ुितः — ‘अ इव राेमाण वधूय पापं
च इव राहाेमख
ु ामुय धूवा शररमकृतं कृताा
लाेकमभसवाम’ (छा. उ. ८-१३-१) इित ; तथा
अाथवणकानाम् — ‘तदा वापुयपापे वधूय िनरनः परमं
सायमुपैित’ (मु. उ. ३-२-८) इित ; तथा शाटायिननः पठत
— ‘तय पुा दायमुपयत सदः साधुकृयां षतः
पापकृयाम्’ इित ; तथैव काैषीतकनः — ‘तसकृतदुकृते
वधूनुते तय या ातयः सकृतमुपययया दुकृतम्’ इित
। तदह चत् सकृतदुकृतयाेहानं ूयते ; चयाेरेव
वभागेन यैरयैाेपायनम् ; चु उभयमप हानमुपायनं च
; ताेभयं ूयते त तावत् न कयमत ;
यायुपायनमेव ूयते, न हानम्, तायथादेव हानं सपतित,
अयैराीययाेः सकृतदुकृतयाेपेयमानयाेः
अावयकवाानय ; य त हानमेव ूयते, नाेपायनम् —
ताेपायनं सपतेा, न वेित वचकसायाम् —
अवणादसपातः, वातरगाेचरवा शाखातरयय
वणय । अप च अाकतृकं सकृतदुकृतयाेहानम् ;

परकतृकं त उपायनम् ; तयाेरसयावयकभावे, कथं
हानेनाेपायनमायेत ? तादसपाताे हानावुपायनयेित ॥
अयां ााै पठित — हानावित । हानाै त एतयां
केवलायामप ूयमाणायाम् उपायनं सपिततमहित ;
तछे षवात् — हानशदशेषाे ह उपायनशदः समधगतः
काैषीतकरहये ; तादय केवलहानवणेऽयुपायनानुवृः
। यदुम् — अवणात् वातरगाेचरवात् अनावयकवा
असपात इित, तदुयते — भवेदेषा यवथाेः, यनुेयं
कदय ुतम् अय िननीयेत ; न वह हानमुपायनं वा
अनुेयवेन सयते ; वातयथ त अनयाेः सतनम् —
इथं महाभागा वा, यसामयादय वदुषः सकृतदुकृते
संसारकारणभूते वधूयेते, ते च अय स
ु स िनवशेते इित ;
तयथे च असंकतने, हानानतरभाववेनाेपायनय,
चतवात् अयाप हानुतावुपायनानुवृं मयते —
तितकषलाभाय । सा च अथवादातरापेा
अथवादातरवृः — ‘एकवंशाे वा इताेऽसावादयः’ (छा. उ.
२-१०-५) इयेवमादषु । कथं ह इह एकवंशता

अादययाभधीयेत, अनपेयमाणेऽथवादातरे — ‘ादश
मासाः पतवय इमे लाेका असावादय एकवंशः’ इयन्
। तथा ‘िु भाै भवतः सेयवाय’ इयेवमादवादेषु ‘इयं वै
िु प्’ इयेवमाथवादातरापेा यते । वातयथवा
अयाेपायनवादय, कथमयदये सकृतदुकृते अयैपेयेते इित
नातीवाभिनवेयम् । उपायनशदशेषवादित च शदशदं
समुारयन् तयथामेव हानावुपायनानुवृं सूचयित ;
गुणाेपसंहारववायां ह उपायनाथयैव हानावनुवृं ूयात् ।
तात् गुणाेपसंहारवचारसेन तयुपसंहारदशनाथमदं
सूम् । कुशाछदतयुपगानवदित उपमाेपादानम् ; तथा —
भावनाम् ‘कुशा वानपयाः थ ता मा पात’ इयेतगमे
कुशानामवशेषेण वनपितयाेिनववणे, शाटायिननाम्
‘अाैदु बराः’ इित वशेषवचनात् अाैदु बयः कुशा अाीयते ;
यथा च चत् देवासरछदसामवशेषेण पाैवापयसे,
देवछदांस पूवाणीित पैाानातीयते ; यथा च
षाेडशताेे केषाकालावशेषााै, ‘समयायुषते सूये’
इयाचुतेः कालवशेषितपः ; यथैव च अवशेषेणाेपगानं

केचसमामनत वशेषेण भावनः — यथा एतेषु कुशादषु
ुयतरगतवशेषावयः, एवं हानावयुपायनावय इयथः ।
ुयतरकृतं ह वशेषं ुयतरे ऽनयुपगछतः सवैव वकपः
यात् ; स च अयायः सयां गताै ; तदुं ादशलयाम्
— ‘अप त वाशेषवादतरपयुदासः याितषेधे वकपः
यात्’ इित ॥
अथवा एतावेव वधूननुितषु एतेन सूेण
एततयतयम् — कमनेन वधूननवचनेन
सकृतदुकृतयाेहानमभधीयते, कं वा अथातरमित । त च
एवं ापयतयम् — न हानं वधूननमभधीयते, ‘धूञ् कपने’
इित रणात्, ‘दाेधूयते वजााण’ इित च वायुना
चायमानेषु वजाेषु याेगदशनात् ; तात् चालनं
वधूननमभधीयते ; चालनं त सकृतदुकृतयाेः ककालं
फलितबधनात् — इयेवं ापय, ितवयम् — हानावेव
एष वधूननशदाे विततमहित, उपायनशदशेषवात् ; न ह
परपरहभूतयाेः सकृतदुकृतयाेः अहीणयाेः परै पायनं
सवित ; यप इदं परकययाेः सकृतदुकृतयाेः परै पायनं

न अासं सायते, तथाप तसतनाावत् तदानुगुयेन
हानमेव वधूननं नामेित िनणेतं शते । चदप च इदं
वधूननसधावुपायनं ूयमाणं कुशाछदतयुपगानवत्
वधूननुया सवापेयमाणं साविकं िनणयकारणं सपते ।
न च चालनं वजावत् सकृतदुकृतयाेमुयं सवित,
अयवात् । अ राेमाण वधूवानः यजन् रजः सहैव तेन
राेमायप जीणािन शातयित — ‘अ इव राेमाण वधूय
पापम्’ (छा. उ. ८-१३-१) इित च ाणम् ;
अनेकाथवायुपगमा धातूनां न रणवराेधः । तदुमित
यायातम् ॥२६ ॥
११६. साम्परायािधकरणम्
386. साम्पराये ततर्व्याभावा�था �न्ये ॥३।३।२७॥
देवयानेन पथा पयथं  अभथतय यविन
सकृतदुकृतयाेवयाेगं काैषीतकनः पयवायामामनत —
‘स एतं देवयानं पथानमासाालाेकमागछित’ (काै. उ. १-
३) इयुपय, ‘स अागछित वराजं नदं तां मनसैवायेित
तसकृतदुकृते वधूनत
ु ’े (काै. उ. १-४) इित । तत् कं

यथाुतं यवयेव वयाेगवचनं ितपयम्, अाहाेवत्
अादावेव देहादपसपणे — इित वचारणायाम्, ुितामायात्
यथाुित ितपसाै, पठित — सापराय इित । सापराये
गमन एव देहादपसपणे, इदं वासामयासकृतदुकृतहानं
भवित — इित ितजानीते ; हेतं च अाचे —
ततयाभावादित ; न ह वदुषः सपरेतय वया 
संेसतः अतराले सकृतदुकृतायां कायमत, यदथ
कितचणानीणे ते कपेयाताम् । वावफलवा
वासामयेन तयाेः यः ; स च यदैव वा फलाभमुखी
तदैव भवतमहित । तात् ागेव सन् अयं सकृतदुकृतयः
पापठ ते । तथा ह अयेऽप शाखनः ताडनः
शाटायिनन ागवथायामेव सकृतदुकृतहानमामनत —
‘अ इव राेमाण वधूय पापम्’ (छा. उ. ८-१३-१) इित,
‘तय पुा दायमुपयत सदः साधुकृयां षतः पापकृयाम्’
इित च ॥२७ ॥
387. छन्दत उभयािवरोधात् ॥३।३।२८॥

यद च देहादपसृय देवयानेन पथा थतय अधपथे
सकृतदुकृतयाेऽयुपगयेत, ततः पितते देहे
यमिनयमवायासाकय सकृतदुकृतयहेताेः पुषयय
इछाताेऽनुानानुपपेः अनुपपरेव तेतकय
सकृतदुकृतयय यात् ; तात् पूवमेव साधकावथायां
छदताेऽनुानं तय यात्, तपूवकं च सकृतदुकृतहानम् —
इित यम् ; एवं िनमनैमकयाेपपः
ताडशाटायिनुयाे सितरित ॥२८ ॥
११७. गतेरथर्व�वािधकरणम्
388. गतेरथर्व�वमुभयथाऽन्यथा िह िवरोधः ॥३।३।२९॥
चत् पुयपापापहानसधाै देवयानः पथाः ूयते, च
; त संशयः — कं हानाववशेषेणैव देवयानः पथाः
सपतेत्, उत वभागेन चसपतेत् चेित । यथा तावत्
हानाववशेषेणैव उपायनानुवृा एवं देवयानानुवृरप
भवतमहतीययां ााै, अाचहे — गतेः देवयानय पथः,
अथववम्, उभयथा वभागेन भवतमहित — चदथवती गितः
चेित ; न अवशेषेण । अयथा ह अवशेषेणैव एतयां

गतावयमाणायां वराेधः यात् — ‘पुयपापे वधूय
िनरनः परमं सायमुपैित’ (मु. उ. ३-१-३) इययां ुताै
देशातरापणी गितवयेत ; कथं ह िनरनाेऽगता देशातरं
गछे त् ; गतयं च परमं सायं न देशातरायायम् —
इयानथमेवा गतेमयामहे ॥२९ ॥
389. उपपन्नस्तल्ल�णाथ�पलब्धेल�कवत् ॥३।३।३०॥
उपपायम् उभयथाभावः — चदथवती गितः चेित
; तणाथाेपलधेः — गितकारणभूताेऽथः पयवादषु
सगुणेषु उपासनेषु उपलयते ; त ह पयाराेहणम्, पयथेन
णा सह संवदनम्, वशगधादाि — इयेवमाद ब
देशातरायायं फलं ूयते ; त अथवती गितः ; न त
सयदशने तणाथाेपलधरत ; न ह
अाैकवदशनामाकामानाम् इहैव दधाशेषेशबीजानाम्
अारधभाेगकमाशयपणयितरे केण अपेतयं कदत ;
त अनथका गितः । लाेकव एष वभागाे यः — यथा
लाेके ामााै देशातरापणः पथा अपेयते, न अाराेयााै,

एवमहापीित । भूय एनं वभागं चतथायाये
िनपुणतरमुपपादययामः ॥३० ॥
११८. अिनयमािधकरणम्
390. अिनयमः सवार्सामिवरोधः शब्दानुमानाभ्याम्
॥३।३।३१॥
सगुणास वास गितरथवती, न िनगुणायां
परमावायाम् — इयुम् ; सगुणावप वास
कासचितः ूयते — यथा पयवायाम् उपकाेसलवायां
पावायां दहरवायामित ; न अयास — यथा
मधुवायां शाडयवायां षाेडशकलवायां
वैानरवायामित । त संशयः — कं यावेषा गितः ूयते,
तावेव िनययेत ; उत अिनयमेन सवाभरे व
एवंजातीयकाभवाभरभसबयेतेित । कं तावाम् ?
िनयम इित ; यैव ूयते, तैव भवतमहित, करणय
िनयामकवात् ; यय अूयमाणाप गितः वातरं गछे त्,
ुयादनां ामायं हीयेत, सवय सवाथवसात् । अप च
अचरादका एकैव गितः उपकाेसलवायां पावायां च

तयवपठ ते ; तत् सवाथवेऽनथकं पुनवचनं यात् ।
तायम इयेवं ाे पठित —
अिनयम इित । सवासामेव अयुदयािफलानां सगुणानां
वानाम् अवशेषेण एषा देवयानाया गितभवतमहित । ननु
अिनयमायुपगमे करणवराेध उः — नैषाेऽत वराेधः ;
शदानुमानायां ुितृितयामयथः ; तथा ह ुितः — ‘त
इथं वदुः’ (छा. उ. ५-१०-१) इित पावावतां देवयानं
पथानमवतारयती ‘ये चेमऽ
े रये ा तप इयुपासते’ (छा. उ.
५-१०-१) इित वातरशीलनामप पावावः
समानमागतां गमयित । कथं पुनरवगयते —
वातरशीलनामयं गितरित ? ननु ातपःपरायणानामेव
यात्, तावणात् — नैष दाेषः ; न ह केवलायां
ातपाेयाम् अतरे ण वाबलम् एषा गितल यते — ‘वया
तदाराेहत य कामाः परागताः । न त दणा यत
नावांसतपवनः’ इित ुयतरात् ; तात् इह
ातपाेयां वातराेपलणम् । वाजसनेयनत
पावाधकारे ऽधीयते — ‘य एवमेतदुये चामी अरये

ाꣳ सयमुपासते’ (बृ. उ. ६-२-१५) इित ; त ालवाे ये
सयं ाेपासते इित यायेयम्, सयशदय ण
असकृयुवात् । पावावदां च इथंवयैव
उपावात्, वातरपरायणानामेव एतदुपादानं यायम् । ‘अथ
य एताै पथानाै न वदुते कटाः पता यददं ददशूकम्’ (बृ.
उ. ६-२-१६) इित च मागयानां कामधाेगितं गमयती
ुितः देवयानपतृयाणयाेरेव एनान् अतभावयित । ताप
वावशेषादेषां देवयानितपः । ृितरप — ‘शकृणे
गती ेते जगतः शाते मते । एकया यायनावृमययावतते
पुनः’ (भ. गी. ८-२६) इित । यपुनः देवयानय पथाे
राानम् उपकाेसलवायां पावायां च, तत् उभयाप
अनुचतनाथम् । तादिनयमः ॥३१ ॥
११९. यावदिधकारािधकरणम्
391. यावदिधकारमविस्थितरािधका�रकाणाम् ॥३।३।३२॥
वदुषाे वतमानदेहपातानतरं देहातरमुपते, न वा —
इित चयते । ननु वायाः साधनभूतायाः सपाै
कैवयिनवृः यात् न वेित नेयं चता उपपते ; न ह

पाकसाधनसपाै, अाेदनाे भवेत् न वेित चता सवित ;
नाप भुानः तृयेत् न वेित चयते — उपपा त इयं चता,
वदामप केषात् इितहासपुराणयाेदेहातराेपदशनात् ;
तथा ह — अपातरतमा नाम वेदाचायः पुराणषः
वणुिनयाेगात् कलापरयाेः सधाै कृणैपायनः सबभूवेित
रत ; वस णाे मानसः पुः सन्
िनमशापादपगतपूवदेहः पुनादेशाावणायां सबभूवेित ;
भृवादनामप ण एव मानसपुाणां वाणे ये पुनपः
यते ; सनकुमाराेऽप ण एव मानसः पुः वयं ाय
वरदानात् कदवेन ादुबभूव ; एवमेव दनारदभृतीनां
भूयसी देहातराेपः कयते तेन तेन िनमेन ृताै ।
ुतावप माथवादयाेः ायेणाेपलयते । ते च केचत् पितते
पूवदेहे देहातरमाददते, केचु थत एव तन्
याेगैयवशात् अनेकदेहादानयायेन । सवे च एते
समधगतसकलवेदाथाः यते । तत् एतेषां
देहातराेपदशनात् ां वायाः पाकं माेहेतवम्,
अहेतवं वेित ॥

अत उरमुयते — न, तेषाम् अपातरतमःभृतीनां
वेदवतनादषु लाेकथितहेतवधकारे षु िनयुानाम्
अधकारतवाथतेः । यथासाै भगवासवता सहयुगपयतं
जगताेऽधकारं चरवा तदवसाने उदयातमयवजतं
कैवयमनुभवित — ‘अथ तत ऊव उदेय नैवाेदेता
नातमेतैकल एव मये थाता’ (छा. उ. ३-११-१) इित ुतःे ;
यथा च वतमाना वदः अारधभाेगये कैवयमनुभवत —
‘तय तावदेव चरं याव वमाेयेऽथ सपये’ (छा. उ. ६-
१४-२) इित ुतेः — एवम् अपातरतमःभृतयाेऽपीराः
परमेरे ण तेषु तेवधकारे षु िनयुाः सतः सयप सयदशने
कैवयहेताै अीणकमणाे यावदधकारमवितते, तदवसाने च
अपवृयत इयवम् । सकृवृमेव ह ते फलदानाय
कमाशयमितवाहयतः, वातयेणैव गृहादव गृहातरम्
अयमयं देहं सरतः वाधकारिनवतनाय, अपरमुषतृतय
एव देहेयकृितवशवात् िनमाय देहान् युगपत् मेण वा
अधितत । न च एते जाितरा इयुयते — त एवैते इित
ृितसेः । यथा ह सलभा नाम वादनी जनकेन

ववदतकामा युदय वं देहम्, जानकं देहमावय, यु तेन,
पात् वमेव देहमाववेश — इित यते । यद ह उपयुे
सकृवृे कमण कमातरं देहातरारकारणमावभवेत्, ततः
अयदयदधबीजं कमातरं तदेव सयेतेित वायाः
पाकं माेहेतवम् अहेतवं वा शेत ; न त इयमाशा
युा, ानाकमबीजदाहय ुितृितसवात् । तथा ह
ुितः — ‘भते दयथछते सवसंशयाः । ीयते
चाय कमाण ते परावरे’ (मु. उ. २-२-८) इित,
‘ृितले सवथीनां वमाेः’ (छा. उ. ७-२६-२) इित
चैवमाा । ृितरप — ‘यथैधांस
समाेऽभसाकुतेऽजुन
 । ानाः सवकमाण
भसाकुते तथा’ (भ. गी. ४-३७) इित,
‘बीजाययुपदधािन न राेहत यथा पुनः । ानदधैतथा
ेशैनाा सपते पुनः’ इित चैवमाा । न च
अवादेशदाहे सित ेशबीजय कमाशयय एकदेशदाहः
एकदेशराेह इयुपपते ; न ह अदधय शालबीजय
एकदेशराेहाे यते ; वृफलय त कमाशयय मुेषाेरव

वेगयात् िनवृः, ‘तय तावदेव चरम्’ (छा. उ. ६-१४-२)
इित शररपातावधेपकरणात् । तादुपपा यावदधकारम्
अाधकारकाणामवथितः । न च ानफलय अनैकातकता ;
तथा च ुितः अवशेषेणैव सवेषां ानााें दशयित — ‘ताे
याे देवानां यबुयत स एव तदभवथषीणां तथा मनुयाणाम्’
(बृ. उ. १-४-१०) इित । ानातरेषु च एेयादफले वासाः
युमहषयः ; ते पादैययदशनेन िनवणाः परमााने
परिनाय कैवयं ापुरयुपपते — ‘णा सह ते सवे
साे ितसरे । परयाते कृताानः वशत परं पदम्’
इित रणात् । यफलवा ानय फलवरहाशानुपपः
; कमफले ह वगादावनुभवानाढे यादाशा भवेा न वेित ;
अनुभवाढं त ानफलम् — ‘यसाादपराेा’ (बृ. उ. ३-
४-१) इित ुतेः, ‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) इित
सवदुपदेशात् ; न ह ‘तवमस’ इयय वाय अथः —
तत् वं मृताे भवयतीित — एवं परणेतं शः ।
‘तैतपयृषवामदेवः ितपेदेऽहं मनुरभवꣳ सूय
 ’ (बृ. उ.

१-४-१०) इित च सयदशनकालमेव तफलं सवावं दशयित
। तात् एेकातक वदुषः कैवयसः ॥३२ ॥
१२०. अ�रध्यिधकरणम्
392. अ�रिधयां त्ववरोधः
सामान्यतद्भावाभ्यामौपसदव�दु�म् ॥३।३।३३॥
वाजसनेयके ूयते — ‘एतै तदरं गाग ाणा
अभवदयथूलमनववमदघमलाेहतमेहम्’ (बृ. उ. ३-८-
८) इयाद ; तथा अाथवणे ूयते — ‘अथ परा यया
तदरमधगयते यदेयमामगाेमवणम’् (मु. उ. १-१-५)
इयाद ; तथैव अयाप वशेषिनराकरणारे ण अरं परं 
ायते ; त च चत् केचत् अितरा वशेषाः ितषयते
; तासां वशेषितषेधबुनां कं सवासां सव ािः, उत
यवथेित संशये, ुितवभागात् यवथाााै, उयते —
अरवषयात वशेषितषेधबुयः सवाः सवावराेयाः,
सामायतावायाम् — समानाे ह सव वशेषिनराकरणपाे
ितपादनकारः ; तदेव च सव ितपां  अभं
यभायते ; त कमित अय कृता बुयः अय न युः

। तथा च ‘अानदादयः धानय’ (. सू. ३-३-११) इय
यायातम् ; त वधपाण वशेषणािन चततािन, इह
ितषेधपाणीित वशेषः ; पाथायं चताभेदः ।
अाैपसदवदित िनदशनम् ; यथा जामदयेऽहीने
पुराेडाशनीषूपसस चाेदतास, पुराेडाशदानमाणाम् ‘अे
वेहाें वेरवरम्’ इयेवमादनाम् उातृवेदाेपानामप
अवयुभरभसबधाे भवित, अवयुकतृकवापुराेडाशदानय,
धानतवााानाम् — एवमहाप अरतवात्
तशेषणानां य चदयुपानाम् अरेण सवाभसबध
इयथः । तदुं थमे काडे — ‘गुणमुययितमे
तदथवाुयेन वेदसंयाेगः’ (जै. सू. ३-३-८) इय ॥३३ ॥
१२१. इयदिधकरणम्
393. इयदामननात् ॥३।३।३४॥
‘ा सपणा सयुजा सखाया समानं वृं परषवजाते ।
तयाेरयः पपलं वायनयाे अभचाकशीित’ (मु. उ. ३-
१-१) — इययााधकारे ममाथवणकाः ेतातरा
पठत ; तथा कठाः — ‘ऋतं पबताै सकृतय लाेके गुहां

वाै परमे पराये । छायातपाै वदाे वदत पायाे ये
च िणाचकेताः’ (क. उ. १-३-१) इित । कम वैकवम्,
उत वानानावमित संशयः । कं तावाम् ?
वानानावमित । कुतः ? वशेषदशनात् — ‘ा सपणा’
इय ह एकय भाेृवं यते, एकय च अभाेृवं यते
; ‘ऋतं पबताै’ इय उभयाेरप भाेृवमेव यते ; तत्
वेपं भमानं वां भादयेवं ाे वीित —
वैकवमित । कुतः ? यतः उभयाेरयनयाेमयाेः
इयापरछं वाेपेतं वें पम् अभम् अामनत । ननु
दशताे पभेदः — नेयुयते ; उभावयेताै माै
जीवतीयमीरं ितपादयतः, नाथातरम् । ‘ा सपणा’ इय
तावत् — ‘अनयाे अभचाकशीित’ इयशनायातीतः
परमाा ितपाते ; वाशेषेऽप च स एव ितपामानाे
यते ‘जुं यदा पयययमीशमय महमानम्’ (े. उ. ४-
७) इित ; ‘ऋतं पबताै’ इय त जीवे पबित,
अशनायातीतः परमााप साहचयात् छियायेन
पबतीयुपचयते ; परमाकरणं ह एतत् — ‘अय

धमादयाधमात’् (क. उ. १-२-१४) इयुपमात् ; तषय एव
च अाप वाशेषाे भवित — ‘यः सेतर जानानामरं 
यपरम्’ (क. उ. १-३-२) इित । ‘गुहां वावाानाै ह’
(छा. उ. १-२-११) इय च एतपतम् । ताात
वेभेदः ; ता वैकवम् । अप च िवयेतेषु वेदातेषु
पाैवापयालाेचने परमावैव अवगयते ; तादायववयैव
जीवाेपादानम्, नाथातरववया ; न च परमावायां
भेदाभेदवचारावताराेऽतीयुम् । तापाथ एव एष याेगः
; तााधकधमाेपसंहार इित ॥३४ ॥
१२२. अन्तरत्वािधकरणम्
394. अन्तरा भूतग्रामवत्स्वात्मनः ॥३।३।३५॥
‘यसाादपराेा य अाा सवातरः’ (बृ. उ. ३-४-१)
(बृ. उ. ३-५-१) इयेवं ः उषतकहाेलयाेः नैरतयेण
वाजसनेयनः समामनत । त संशयः — वैकवं वा यात्,
वानानावं वेित । वानानावमित तावाम्,
अयाससामयात् ; अयथा ह अयूनानितराथे राानम्
अनथकमेव यात् ; तात् यथा अयासाकमभेदः,

एवमयासााभेद इयेवं ाे, याह — अतरा
अाानावशेषात् वानः वैकवमित ; सवातराे ह वाा
उभयायवशः पृते, युयते च ; न ह ावाानाै
एकदेहे सवातराै सवतः ; तदा ह एकय अासं
सवातरवमवकपेत, एकय त भूतामवत् नैव सवातरवं
यात् ; यथा च पभूतसमूहे देहे — पृथया अापाेऽतराः,
अतेजाेऽतरमित — सययापेकेऽतरवे, नैव मुयं
सवातरवं भवित, तथेहापीयथः । अथवा भूतामवदित
ुयतरं िनदशयित ; यथा — ‘एकाे देवः सवभत
ू ेषु गूढः
ू ातराा’ (े. उ. ६-११) इये
समतेषु भूतामेवेक एव सवातर अाा अाायते —
एवमनयाेरप ाणयाेरयथः । तात् वेैात्
वैकवमित ॥३५ ॥
395. अन्यथा भेदानुपपि��रित चेन्नोपदेशान्तरवत्
॥३।३।३६॥
अथ यदुम् — अनयुपगयमाने वाभेदे
अाानभेदानुपपरित, तपरहतयम् ; अाेयते — नायं

दाेषः ; उपदेशातरवदुपपेः ; यथा ताडनामुपिनषद षे
पाठके — ‘स अाा तवमस ेतकेताे’ (छा. उ. ६-८-७)
इित नवकृवाेऽयुपदेशे न वाभेदाे भवित, एवमहाप
भवयित । कथं च नवकृवाेऽयुपदेशे वाभेदाे न भवित ?
उपमाेपसंहारायामेकाथतावगमात् — ‘भूय एव मा
भगवावापयत’ (छा. उ. ६-५-४) इित च एकयैवाथय पुनः
पुनः ितपपादयषतवेन उपेपात् अाशातरिनराकरणेन च
असकृदुपदेशाेपपेः । एवमहाप पाभेदात्,
‘अताेऽयदातम’् (बृ. उ. ३-४-२) (बृ. उ. ३-५-१) इित च
परसमायवशेषात् उपमाेपसंहाराै तावदेकाथवषयाै येते ;
‘यदेव साादपराेा’ (बृ. उ. ३-५-१) इित तीये े
एवकारं युानः पूवगतमेवाथम् उरानुकृयमाणं दशयित
; पूवं ाणे कायकरणयितरय अानः सावः
कयते ; उरंत तयैव अशनायादसंसारधमातीतवं
वशेषः कयते — इयेकाथताेपपः । तात् एका वेित
॥३६ ॥
१२३. व्यितहारािधकरणम्
396. व्यितहारो िविशंषिन्त हीतरवत् ॥३।३।३७॥
यथा — ‘ताेऽहं साेऽसाै याेऽसाै साेऽहम्’ इयादयपुषं
कृयैतरे यणः समामनत, तथा जाबालाः — ‘वं वा
अहम भगवाे देवतेऽहं वै वमस’ इित । त संशयः —
कमह यितहारे ण उभयपा मितः कतया, उत एकपैवेित ।
एकपैवेित तावदाह ; न ह अ अान ईरेणैकवं मुा
अयकतयतयमत ; यद चैवं चतयतयवशेषः
परकयेत, संसारण ईरावम्, ईरय
संसायावमित — त संसारणतावदरावे उकषाे
भवेत् ; ईरय त संसायावे िनकषः कृतः यात् । तात्
एेकयमेव मतेः । यितहाराायत एकवढकाराथ इयेवं
ाे, याह — यितहाराेऽयम् अायानायाायते ; इतरवत्
— यथा इतरे गुणाः सवावभृतयः अायानाय अाायते,
तत् । तथा ह वशंषत समाातारः उभयाेारणेन —
‘वमहमयहं च वमस’ इित ; त उभयपायां मताै
कतयायाम् अथववित ; अयथा ह इदं वशेषेणाेभयाानम्
अनथकं यात्, एकेनैव कृतवात् । ननु उभयाानय

अथवशेषे परकयमाने देवतायाः संसायावापेः िनकषः
सयेतेयुम् — नैष दाेषः ; एेकाययैव अनेन
कारेणानुचयमानवात् । ननु एवं सित स एव एकवढकार
अापेत — न वयमेकवढकारं वारयामः — कं तह ? —
यितहारे ण इह पा मितः कतया वचनामायात्,
नैकपेयेतावत् उपपादयामः ; फलतत एकवमप ढभवित
। यथा अायानाथेऽप सयकामादगुणाेपदेशे तुण ईरः
सयित, तत् । तादयमायातयाे यितहारः समाने च
वषये उपसंहतयाे भवतीित ॥३७ ॥
१२४. सत्याद्यिधकरणम्
397. सैव िह सत्यादयः ॥३।३।३८॥
‘स याे हैतं महं थमजं वेद सयं ’ (बृ. उ. ५-४-
१) इयादना वाजसनेयके सयवां सनामाराेपासनां वधाय,
अनतरमाायते — ‘तसयमसाै स अादयाे य एष
एतडले पुषाे यायं दणेऽपुषः’ (बृ. उ. ५-५-२)
इयाद । त संशयः — कं े एते सयवे, कं वा एकैवेित
। े इित तावाम् ; भेदेन ह फलसंयाेगाे भवित —

‘जयतीमाँाेकान्’ (बृ. उ. ५-४-१) इित पुरतात्, ‘हत
पाानं जहाित च’ (बृ. उ. ५-५-४) इयुपरात् ।
कृताकषणं त उपायैकवादयेवं ाे ूमः —
एकैवेयं सयवेित । कुतः ? ‘तसयम्’ (बृ. उ. ५-
५-२) इित कृताकषणात् । ननु वाभेदेऽप कृताकषणम्
उपायैकवादुपपत इयुम् — नैतदेवम् ; य त वपात्
कारणातरात् वाभेदः तीयते, त एतदेवं यात् ; अ त
उभयथा सवे ‘तसयम्’ इित कृताकषणात्
पूववासबमेव सयम् उर अाकृयत इित
एकवाविनयः । यपुनम् —
फलातरवणाातरमित, अाेयते — ‘तयाेपिनषदहः ...
अहम्’ इित च अातराेपदेशय तावकमदं
फलातरवणमयदाेषः । अप च अथवादादेव फले
कपयतये सित, वैकवे च अवयवेषु ूयमाणािन बयप
फलािन अवयवयामेव वायाम् उपसंहतयािन भवत ;
तासैवेयम् एका सयवा तेन तेन वशेषेणाेपेता अााता

— इयतः सव एव सयादयाे गुणा एकयाेगे उपसंहतयाः
॥
केचपुनरसूे इदं च वाजसनेयकमयादयपुषवषयं
वाम्, छादाेये च ‘अथ य एषाेऽतरादये हरयमः पुषाे
यते’ (छा. उ. १-६-६) ‘य एषाेऽण पुषाे यते’ (छा.
उ. ४-१५-१) इित — उदाय, सैवेयम् अयादयपुषवषया
वा उभय एकैवेित कृवा, सयादगुणान्
वाजसनेययछदाेगानामुपसंहायान् मयते । त साधु लयते
; छादाेये ह कमसबधनी उथयपाया वा वायते ;
त ह अादमयावसानेषु कमसबधचािन भवत —
‘इयमेवगः साम’ (छा. उ. १-६-१) इयुपमे, ‘तय साम
च गेणाै तादुथः’ (छा. उ. १-६-८) इित मये, ‘य एवं
वासाम गायित’ (छा. उ. १-७-९) इयुपसंहारे । नैवं
वाजसनेयके कत् कमसबध चम् अत ; त
मभेदात् वाभेदे सित गुणयवथैव युेित ॥३८ ॥
१२५. कामाद्यिधकरणम्
398. कामादीतरत्र तत्र चायतनािदभ्यः ॥३।३।३९॥

‘अथ यददमपुरे दहरं पुडरकं वेम
दहराेऽतराकाशः’ (छा. उ. ८-१-१) इित तय, छदाेगा
अधीयते — ‘एष अााऽपहतपाा वजराे वमृयुवशाेकाे
वजघसाेऽपपासः सयकामः सयसपः’ (छा. उ. ८-१-५)
इयाद ; तथा वाजसनेयनः — ‘स वा एष महानज अाा
याेऽयं वानमयः ाणेषु य एषाेऽतदय अाकाशतशेते
सवय वशी’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयाद । त वैकवं
परपरगुणयाेग, कं वा नेित संशये — वैकवमित
तेदमुयते — कामादित, सयकामादयथः — यथा देवदाे
दः, सयभामा भामेित । यदेतत् छादाेये दयाकाशय
सयकामवादगुणजातमुपलयते, तदतर वाजसनेयके ‘स वा
एष महानज अाा’ इय सबयेत ; य वाजसनेयके
वशवाद उपलयते, तदप इतर छादाेये ‘एष
अााऽपहतपाा’ (छा. उ. ७-१-५) इय सबयेत । कुतः
? अायतनादसामायात् ; समानं ह उभयाप दयमायतनम्,
समान वे ईरः, समानं च तय सेतवं
लाेकासेदयाेजनम् — इयेवमाद ब सामायं यते । ननु

वशेषाेऽप यते — छादाेये दयाकाशय गुणयाेगः,
वाजसनेयके त अाकाशायय ण इित — न, ‘दहर
उरेयः’ (. सू. १-३-१४) इय छादाेयेऽप अाकाशशदं
ैवेित ितापतवात् । अयं त अ वते वशेषः —
सगुणा ह वा छादाेये उपदयते — ‘अथ य
इहाानमनुव जयेताꣳ सयाकामान्’ (छा. उ. ८-१-६)
इयावत् कामानामप वेववणात्, वाजसनेयके त
िनगुणमेव  उपदयमानं यते — ‘अत ऊव वमाेाय
ूह’ (बृ. उ. ४-३-१४) ‘असाे यं पुषः’ (बृ. उ. ४-३-१५)
इयादितवचनसमवयात् । वशवाद त तयथमेव
गुणजातं वाजसनेयके सयते ; तथा च उपरात् ‘स एष
नेित नेयाा’ (बृ. उ. ३-९-२६) इयादना िनगुणमेव 
उपसंहरित । गुणवतत ण एकवात् वभूितदशनाय अयं
गुणाेपसंहारः सूितः, नाेपासनाय — इित यम् ॥३९ ॥
१२६. आदरािधकरणम्
399. आदरादलोपः ॥३।३।४०॥

छादाेये वैानरवां कृय ूयते — ‘तं
थममागछे ाेमीयꣳ स यां थमामाितं जुयाां
जुयााणाय वाहा’ (छा. उ. ५-१९-१) इयाद ; त प
ाणातयाे वहताः ; तास च परतादहाेशदः युः ‘य
एतदेवं वानहाें जुहाेित’ (छा. उ. ५-२४-२) इित, ‘यथेह
धता बाला मातरं पयुप
 ासते एवꣳ सवाण
भूतायहाेमुपासते’ (छा. उ. ५-२४-५) इित च । तेदं
वचायते — कं भाेजनलाेपे लाेपः ाणाहाेय, उत अलाेप
इित । ‘तम्’ इित भागमनसंयाेगवणात्, भागमनय
च भाेजनाथवात्, भाेजनलाेपे लाेपः ाणाहाेयेयेवं ाे, न
ल येतेित तावदाह । कात् ? अादरात् ; तथा ह
वैानरवायामेव जाबालानां ुितः — ‘पूवाेऽितथयाेऽीयात्
। यथा ह वै वयमवाहाें परय जुयादेवं तत्’ इित
अितथभाेजनय ाथयं िनदवा, वामभाेजनं थमं
ापयती ाणाहाेे अादरं कराेित ; या ह न ाथयलाेपं
सहते, नतरां सा ाथयवताेऽहाेय लाेपं सहेतेित मयते ।
ननु भाेजनाथभागमनसंयाेगााेजनलाेपे लाेपः ापतः — न,

तय यवशेषवधानाथवात् ; ाकृते ह अहाेे
पयःभृतीनां याणां िनयतवात् इहाप अहाेशदात्
काैडपायनामयनवत् तमााै सयाम्,
भयतागुणवशेषवधानाथम् इदं वाम् ‘तम्’ इित ;
अताे गुणलाेपे न मुययेयेवं ाम् ; भाेजनलाेपेऽप अवा
अयेन वा येणावेन ितिनधानयायेन
ाणाहाेयानुानमित ॥४० ॥
400. उपिस्थतेऽतस्तद्वचनात् ॥३।३।४१॥
उपथते भाेजने अतः तादेव भाेजनयात्
थमाेपिनपिततात् ाणाहाें िनवतयतयम् । कात् ?
तचनात् ; तथा ह — ‘तं थममागछे ाेमीयम्’ (छा.
उ. ५-१९-१) इित सवाेपिनपातपरामशेन
पराथयसायतां ाणातीनां वदधाित । ताः
अयाेजकलणापाः सयः, कथं भाेजनलाेपे यातरं
ितिनधापयेयुः । न च अ ाकृताहाेधमािरत ;
कुडपायनामयने ह ‘मासमहाें जुहाेित’ इित

वयुेशगताेऽहाेशदः तावं वधापयेदित युा
तमािः ; इह पुनः अथवादगताेऽहाेशदः न तावं
वधापयतमहित ; तमााै च अयुपगयमानायाम्,
अयुरणादयाेऽप ायेरन् ; न च अत सवः ; अयुरणं
तावत् हाेमाधकरणभावाय ; न च अयम् अाै हाेमः,
भाेजनाथतायाघातसात् ; भाेजनाथाेपनीतयसबधा
अाय एव एष हाेमः ; तथा च जाबालुितः
‘पूवाेऽितथयाेऽीयात्’ इित अायाधारामेव इमां हाेमिनवृं
दशयित ; अत एव च इहाप सापादकायेवाहाेाािन
दशयित — ‘उर एव वेदलाेम
 ािन बहद
 यं गाहपयाे
मनाेऽवाहायपचन अायमाहवनीयः’ (छा. उ. ५-१८-२) इित ;
वेदुिता थडलमााेपलणाथा या, मुयाहाेे
वेभावात्, तदानां च इह सपपादयषतवात् ; भाेजनेनैव
च कृतकाले न संयाेगात् न अहाेकालावराेधसवः ;
एवमयेऽप उपथानादयाे धमाः केचकथत् वयते ।
तााेजनप एव एते मयदेवतासंयाेगात् प हाेमा
िनवतयतयाः । यु अादरदशनवचनम्, तत् भाेजनपे

ाथयवधानाथम् ; न त वचनय अितभारः ; न त अनेन
अय िनयता शते दशयतम् । तात् भाेजनलाेपे लाेप एव
ाणाहाेयेित ॥४१ ॥
१२७. तिन्नधार्रणािधकरणम्
401. तिन्नधार्रणािनयमस्तद्दृ�ेः पथ
ृ ग्घ्यप्रितबन्धः फलम्
॥३।३।४२॥
सत कमायपायाण वानािन —
‘अाेमयेतदरमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१) इयेवमादिन ।
कं तािन िनयायेव युः कमस, पणमयीवादवत् ; उत
अिनयािन, गाेदाेहनादवदित वचारयामः । कं तावाम् ?
िनयानीित । कुतः ? याेगवचनपरहात् —
अनारयाधीतायप ह एतािन उथादारे ण तसबधात्
तयाेगवचनेनैव अातरवत् संपृयते ; यु एषां
ववाेषु फलवणम् — ‘अापयता ह वै कामानां भवित’
(छा. उ. १-१-७) इयाद, ततमानापदेशपवादथवादमामेव,
अपापाेकवणादवत्, न फलधानम् ; तात् यथा ‘यय
पणमयी जुभवित न स पापं ाेकं णाेित’ इयेवमादनाम्

अकरणपठतानामप जुादारे ण तवेशात् करणपठतवत्
िनयता, एवमुथाुपासनानामपीयेवं ाे ूमः —
तधारणािनयम इित । यायेतािन
उथादकमगुणयाथायिनधारणािन — रसतमः, अािः,
समृः, मुयाणः, अादयः — इयेवमादिन, नैतािन
िनयवत् कमस िनययेरन् । कुतः ? त
ृ ेः ; तथा ह
अिनयवमेवंजातीयकानां दशयित ुितः — ‘तेनाेभाै कुताे
यैतदेवं वेद य न वेद’ (छा. उ. १-१-१०) इयवदुषाेऽप
यायनुानात् ; तावाददेवतावानवहीनानामप
ताेादनां याजनायवसानदशनात् — ‘ताेतया देवता
तावमवाया तां चेदवाताेयस’ (छा. उ. १-१०-९)
‘तां चेदवानुायस’ (छा. उ. १-१०-१०) ‘तां
चेदवाितहरयस’ (छा. उ. १-१०-११) इित च । अप च
एवंजातीयकय कमयपायय वानय पृथगेव कमणः
फलम् उपलयते — कमफलसितबधः तसमृः
अितशयवशेषः कत् — ‘तेनाेभाै कुताे यैतदेवं वेद य न
वेद । नाना त वा चावा च यदेव वया कराेित

याेपिनषदा तदेव वीयवरं भवित’ (छा. उ. १-१-१०) इित ;
त ‘नाना त’ इित वदवयाेगयाेः पृथरणात्,
‘वीयवरम्’ इित च तरयययाेगात् वाहीनमप
वीयवदित गयते ; त अिनयवे वाया उपपते ; िनयवे
त कथं तहीनं कम वीयवदयनुायेत ; सवााेपसंहारे ह
वीयवकमेित थितः । तथा लाेकसामादषु ितिनयतािन
युपासनं फलािन शयते — ‘कपते हाै लाेका
ऊवाावृा’ (छा. उ. २-२-३) इयेवमादिन । न चेदं
फलवणम् अथवादमां युं ितपुम् ; तथा ह गुणवाद
अापेत ; फलाेपदेशे त मुयवादाेपपः ; याजादषु त
इितकतयताकाय ताेः कृतवात् तादये सित युं
फलुतेरथवादवम् । तथा अनारयाधीतेवप पणमयीवादषु
— न ह पणमयीवादनामयाकानाम् अायमतरेण
फलसबधाेऽवकपते ; गाेदाेहनादनां ह
कृताणयनाायलाभादुपपः फलवधः ; तथा
बैवादनामप कृतयूपाायलाभादुपपः फलवधः ; न त
पणमयीवादषु एवंवधः कदायः कृताेऽत ; वाेनैव त

जुाायतां वववा फले ऽप वधं ववताे वाभेदः
यात् । उपासनानां त याकवात् वशवधानाेपपेः
उथाायाणां फले वधानं न वयते । तात् यथा
वायायप गाेदाेहनादिन फलसंयाेगादिनयािन,
एवमुथाुपासनायप इित यम् । अत एव च
कपसूकारा नैवंजातीयकायुपासनािन तषु कपयांचुः
॥४२ ॥
१२८. प्रदानािधकरणम्
402. प्रदानवदेव तदु�म् ॥३।३।४३॥
वाजसनेयके ‘वदयायेवाहमित वादे’ (बृ. उ. १-५-२१)
इय अयां वागादनां ाणः ेाेऽवधारतः,
अधदैवतमयादनां वायुः ; तथा छादाेये ‘वायुवाव संवगः’
(छा. उ. ४-३-१) इय अधदैवतम् अयादनां वायुः
संवगाेऽवधारतः, ‘ाणाे वाव संवगः’ (छा. उ. ४-३-२) इय
अयां वागादनां ाणः । त संशयः — कं पृथगेवेमाै
वायुाणावुपगतयाै याताम्, उत अपृथगित । अपृथगित
तावाम्, तवाभेदात् ; न ह अभे तवे पृथगनुचतनं

यायम् ; दशयित च ुितः अयामधदैवतं च तवाभेदम् —
‘अवाभूवा मुखं ावशत्’ (एे. उ. १-२-४) इयारय ; तथा
‘त एते सव एव समाः सवेऽ
 नताः’ (बृ. उ. १-५-१३) इित
अायाकानां ाणानाम् अाधदैवकं वभूितमाभूतां दशयित
। तथा अयाप त त अयामधदैवतं च बधा
तवाभेददशनं भवित ; च ‘यः ाणः स वायुः’ इित
पमेव वायुं ाणं च एकं कराेित । तथा उदातेऽप
वाजसनेयाणे ‘यताेदेित सूयः’ (बृ. उ. १-५-२३)
इयन् उपसंहाराेके, ‘ाणाा एष उदेित ाणेऽतमेित’
(बृ. उ. १-५-२३) इित ाणेनैव उपसंहरन् एकवं दशयित ;
‘तादेकमेव तं चरे ायाैवापाया’ (बृ. उ. १-५-२३)
इित च ाणतेनैव एकेनाेपसंहरन् एतदेव ढयित । तथा
छादाेयेऽप परतात् ‘महानतराे देव एकः कः स जगार
भुवनय गाेपाः’ (छा. उ. ४-३-६) इयेकमेव संवग गमयित ;
न वीित — एक एकेषां चतणा संवगः, अपराेऽपरेषामित ।
तादपृथमुपगमनयेयेवं ाे ूमः —

पृथगेव वायुाणावुपगतयावित । कात् ? पृथगुपदेशात्
; अायानाथाे ह अयम् अयााधदैववभागाेपदेशः ; सः
असयायानपृथे अनथक एव यात् । ननु उम्, न
पृथगनुचतनं तवाभेदादित — नैष दाेषः ;
तवाभेदेऽयवथाभेदात् उपदेशभेदवशेन अनुचतनभेदाेपपेः,
ाेकाेपयासय च तवाभेदाभायेणाप उपपमानय
पूवाेदतयेयभेदिनराकरणसामयाभावात्, ‘स यथैषां ाणानां
मयमः ाण एवमेतासां देवतानां वायुः’ (बृ. उ. १-५-२२) इित
च उपमानाेपमेयकरणात् । एतेन ताेपयासाे यायातः ;
‘एकमेव तम्’ (बृ. उ. १-५-२३) इित च एवकारः
वागादतिनवतनेन ाणतितपयथः ; भतािन ह
वागादयुािन, ‘तािन मृयुः माे भूवाेपयेम’े (बृ. उ. १-५-
२१) इित ुतेः ; न वायुतिनवृयथः, ‘अथाताे तमीमाꣳसा’
(बृ. उ. १-५-२१) इित तय तयवत्
वायुाणयाेरभतवय िनधारतवात् ; ‘एकमेव तं चरे त’्
(बृ. उ. १-५-२३) इित च उा, ‘तेनाे एतयै देवतायै सायुयं
सलाेकतां जयित’ (बृ. उ. १-५-२३) इित वायुािं फलं वन्

वायुतमिनविततं दशयित ; देवतेय वायुः यात्,
अपरछाकवय ेसतवात्, पुरतायाेगा —
‘सैषाऽनतमता देवता यायुः’ (बृ. उ. १-५-२२) इित । तथा
‘ताै वा एताै ाै संवगाै वायुरेव देवष
े ु ाणः ाणेष’ु (छा. उ. ४-
३-४) इित भेदेन यपदशित ; ‘ते वा एते पाये पाये दश
सततकृतम्’ (बृ. उ. ४-३-८) इित च भेदेनैव उपसंहरित ;
तापृथगेव उपगमनम् । दानवत् — यथा ‘इाय राे
पुराेडाशमेकादशकपालमायाधराजायेाय वराे’ इययां
िपुराेडाशयामाै, ‘सवेषामभगमयवयछबारम्’ इयताे
वचनात्, इाभेदा, सह दानाशायाम् — राजादगुणभेदात्
यायानुवााययासवधाना यथायासमेव
देवतापृथादानपृथं भवित ; एवं तवाभेदेऽप
अायेयांशपृथात् अायानपृथमयथः । तदुं सषे —
‘नाना वा देवता पृथानात्’ इित । त त यदेवताभेदात्
यागभेदाे वते ; नैवमह वाभेदाेऽत, उपमाेपसंहारायाम्
अयााधदैवाेपदेशेषु एकवावधानतीतेः ; वैेऽप त
अयााधदैवभेदात् वृभेदाे भवित — अहाे इव

सायंातःकालभेदात् — इयेतावदभेय दानवदयुम् ॥४३
॥
१२९. िलङ्गभूयस्त्वािधकरणम्
403. िलङ्गभूयस्त्वा�िद्ध बलीयस्तदिप ॥३।३।४४॥
वाजसनेयनाेऽरहये ‘नैव वा इदमे सदासीत्’
इयेताणे मनाेऽधकृय अधीयते —
‘तषट् ंशसहायपयदानाेऽीनकानाेमयानतः’
इयाद ; तथैव ‘वाितः ाणचततः ाेचतः
कमचताेऽचतः’ इित पृथगीन् अामनत सापादकान् ।
तेषु संशयः — कमेते मनदादयः यानुवेशनः
तछे षभूताः, उत वताः केवलवाका इित । त
करणात् यानुवेशे ाे, वातयं तावितजानीते —
लभूयवादित । भूयांस ह लािन अाणे
केवलवाकवमेषामुपाेलयत यते — ‘तकेमािन
भूतािन मनसा सपयत तेषामेव सा कृितः’ इित,
‘ताहैतानेवंवदे सवदा सवाण भूतािन चवयप वपते’ इित
च एवंजातीयकािन । त लं करणालयः । तदयुं

पूवकाडे — ‘ुितलवाकरणथानसमायानां
समवाये पारदाैबयमथवकषात्’ (जै. सू. ३-३-१३) इित
॥४४ ॥
404. पूवर्िवकल्पः प्रकरणात्स्याित्क्रया मानसवत्
॥३।३।४५॥
नैतुम् — वता एतेऽयः अनयशेषभूता इित ;
पूवय यामयय अेः करणात् तषय एव अयं
वकपवशेषाेपदेशः यात्, न वतः । ननु करणां
बलयः — सयमेवमेतत् ; लमप त एवंजातीयकं न
करणालयाे भवित ; अयाथदशनं ह एतत्,
सापादकाशंसापवात् ; अयाथदशनं च असयामययां
ााै गुणवादेनायुपपमानं न करणं बाधतमुसहते ; तात्
सापादका अयेतऽ
े यः करणायानुवेशन एव युः ।
मानसवत् — यथा दशराय दशमेऽहिन अववाे पृथया
पाेण समुय साेमय जापतये देवतायै गृमाणय
हणासादनहवनाहरणाेपानभणािन मानसायेव अाायते, स

च मानसाेऽप हकपः याकरणात् याशेष एव भवित
— एवमयमय कप इयथः ॥४५ ॥
405. अितदेशाच्च ॥३।३।४६॥
अितदेश एषामीनां यानुवेशमुपाेलयित —
‘षट् ंशसहाययाेऽकातेषामेकैक एव तावायावानसाै पूवः’
इित ; सित ह सामाये अितदेशः वतते ; तत पूवेण
इकाचतेन यानुवेशना अना सापादकानीनितदशन्
यानुवेशमेव एषां ाेतयित ॥४६ ॥
406. िवद्यैव तु िनधार्रणात् ॥३।३।४७॥
तशदः पं यावतयित । वाका एव एते वता
मनदादयाेऽयः युः, न याशेषभूताः । तथा ह िनधारयित
— ‘ते हैते वाचत एव’ इित, ‘वया हैवैत एवंवदता
भवत’ इित च ॥४७ ॥
407. दशर्नाच्च ॥३।३।४८॥
यते च एतेषां वातये लम् ; तपुरताशतम् —
‘लभूयवात्’ (. सू. ३-३-४४) इय ॥४८ ॥

ननु लमप असयामययां ााै असाधकं
कयचदथयेित, अपाय तत्, करणसामयात्
याशेषवमयवसतम् — इयत उरं पठित —
408. श्रुत्यािदबलीयस्त्वाच्च न बाधः ॥३।३।४९॥
नैवं करणसामयायाशेषवमयवसाय वातयपाे
बाधतयः, ुयादेबलयवात् ; बलयांस ह करणात्
ुितलवाानीित थतं ुितलसूे । तािन च इह
वातयपं साधयत यते । कथम् ? ुिततावत् — ‘ते
हैते वाचत एव’ इित ; तथा लम् — ‘सवदा सवाण
भूतािन चवयप वपते’ इित ; तथा वामप — ‘वया
हैवैत एवंवदता भवत’ इित । ‘वाचत एव’ इित ह
सावधारणा इयं ुितः यानुवेशेऽमीषामयुपगयमाने पीडता
यात् । ननु अबासाधनवाभायमदमवधारणं भवयित —
नेयुयते ; तदभायतायां ह ‘वाचतः’ इित इयता
वपसतनेनैव कृतवात्, अनथकमवधारणं भवेत् —
वपमेव ह एषाम् अबासाधनवमित ; अबासाधनवेऽप
त मानसहवत् यानुवेशशायां तवृफलम् अवधारणम्

अथववयित । तथा ‘वपते जाते चैवंवदे सवदा सवाण
भूतायेतानींवत’ इित सातयदशनम् एषां
वातयेऽवकपते — यथा सापादके वााणमयेऽहाेे
‘ाणं तदा वाच जुहाेित ... वाचं तदा ाणे जुहाेित’ (काै. उ.
२-५) इित च उा उयते — ‘एते अनते अमृते अाती
जा वपं सततं जुहाेित’ (काै. उ. २-५) इित — तत् ;
यानुवेशे त यायाेगय अपकालवात् न सातयेन एषां
याेगः कपेत । न च इदमथवादमामित यायम् ; य ह
वपाे वधायकाे लङादः उपलयते, युं त
सतनमायाथवादवम् ; इह त वपवयतरानुपलधेः
सतनादेव एषां वानवधानं कपनीयम् ; त
यथासतनमेव कपयतं शत इित, सातयदशनात्
तथाभूतमेव कयते ; तत सामयादेषां वातयसः ।
एतेन ‘तकेमािन भूतािन मनसा सपयत तेषामेव सा
कृितः’ इयाद यायातम् । तथा वामप ‘एवंवदे’ इित
पुषवशेषसबधमेव एषामाचाणं न तसबधं मृयते ।
तात् वातयप एव यायािनित ॥४९ ॥

409. अनुबन्धािदभ्यः प्र�ान्तरपृथक्त्ववद्दृ�� तदु�म्
॥३।३।५०॥
इत करणमुपमृ वातयं मनदादनां ितपयम्,
यत् यावयवान् मनअादयापारेवनुबाित — ‘ते
मनसैवाधीयत मनसाचीयत मनसैव हा अगृत
मनसातवनसाशंसयक ये कम यते यक ययं
कम मनसैव तेषु तनाेमयेषु मनस मनाेमयमेव यते’
इयादना ; सपफलाे ह अयमनुबधः ; न च याः
यावयवाः सतः सपदा लसतयाः । न च अ
उथाुपासनवत् यासबधात् तदनुवेशवमाशतयम्,
ुितवैयात् ; न ह अ यां कदादाय तन् अदाे
नामायवसतयमित वदित ; षट् ंशसहाण त
मनाेवृभेदान् अादाय तेववं हादं कपयित,
पुषयादवत् ; संया च इयं पुषायुषयाहःस ा सती
तसबधनीषु मनाेवृवाराेयत इित यम् ।
एवमनुबधावातयं मनदादनाम् । अादशदात्
अितदेशाप यथासवं याेजयतयम् ; तथा ह —

‘तेषामेकैक एव तावायावानसाै पूवः’ इित
यामययाेमाहायं ानमयानामेकैकय अितदशन्
यायामनादरं दशयित ; न च सयेव यासबधे वकपः
पूवेणाेरे षामित शं वुम् ; न ह, येन यापारे ण
अाहवनीयधारणादना पूवः यायामुपकराेित, तेन उरे उपकत
शवत । यु पूवपेऽयितदेश उपाेलक इयुम् — सित
ह सामायेऽितदेशः वतत इित, तत्
अपेऽयवसामायेनाितदेशसवायुम् — अत
ह सापादकानामयीनामवमित । ुयादिन च कारणािन
दशतािन । एवमनुबधादयः कारणेयः वातयं
मनदादनाम् ; ातरपृथवत् — यथा ातराण
शाडयवाभृतीिन वेन वेन अनुबधेन अनुबयमानािन
पृथगेव कमयः ातरे य वताण भवत, एवमित ;
 अवेेः राजसूयकरणपठतायाः करणादुकषः —
वणयानुबधात् ; राजयवा राजसूयय ; तदुं थमे
काडे — ‘वथायामित चे वणयसंयाेगात्’ (जै. सू. ११-
४-७) इित ॥५० ॥

410. न सामान्यादप्युपलब्धेमर्ृत्युवन्न िह लोकापि�ः
॥३।३।५१॥
यदुं मानसवदित, तयुयते । न
मानसहसामायादप मनदादनां याशेषवं कयम्,
पूवाेेयः ुयादहेतयः केवलपुषाथवाेपलधेः ; न ह
कत् कयचत् केनचत् सामायं न सवित ; न च तावता
यथावं वैषयं िनवतते ; मृयुवत् — यथा ‘स वा एष एव
मृयुय एष एतडले पुषः’ इित, ‘अवै मृयुः’ (बृ. उ.
३-२-१०) इित च अयादयपुषयाेः समानेऽप मृयुशदयाेगे,
न अयतसायापः ; यथा च ‘असाै वाव लाेकाे
गाैतमातयादय एव समत्’ (छा. उ. ५-४-१) इय न
समदादसामायात् लाेकयाभावापः — तत् ॥५१ ॥
411. परेण च शब्दस्य तािद्वध्यं भूयस्त्वा�वनुबन्धः
॥३।३।५२॥
परतादप ‘अयं वाव लाेक एषाेऽतः’ इयन्
अनतरे ाणे, तायं केवलवावधवम् शदय याेजनं
लयते, न शकमावधवम् ; त ह — ‘वया

तदाराेहत य कामाः परागताः । न त दणा यत
नावांसतपवनः’ इयनेन ाेकेन केवलं कम िनदन् वां
च शंसन् इदं गमयित । तथा पुरतादप ‘यदेतडलं तपित’
इयाणे वाधानवमेव लयते — ‘साेऽमृताे भवित
मृयुयाा भवित’ इित वाफले नैव उपसंहारात् न
कमधानता । तसामायात् इहाप तथावम् । भूयांसत
अयवयवाः सपादयतया वायाम् — इयेताकारणात्
अना अनुबयते वा, न कमावात् । तात्
मनदादनां केवलवाकवसः ॥५२ ॥
१३०. ऐकात्म्यािधकरणम्
412. एक आत्मनः शरीरे भावात् ॥३।३।५३॥
इह देहयितरय अानः सावः समयते,
बधमाेाधकारसये ; न ह असित देहयितर अािन
परलाेकफलााेदना उपपेरन् ; कय वा ावमुपदयेत
। ननु शामुख एव थमे पादे शाफलाेपभाेगयाेयय
देहयितरय अानाेऽतवमुम् — सयमुं भायकृता ;
न त ताातवे सूमत ; इह त वयमेव सूकृता

तदतवमाेपपुरःसरं ितापतम् ; इत एव च अाकृय
अाचायेण शबरवामना माणलणे वणतम् ; अत एव च
भगवता उपवषेण थमे ते अाातवाभधानसाै शाररके
वयाम इयुारः कृतः । इह च इदं चाेदनालणेषु उपासनेषु
वचायमाणेषु अाातवं वचायत,े कृशाशेषवदशनाय ।
अप च पूवधकरणे करणाेकषायुपगमेन मनदादनां
पुषाथवं वणतम् ; काेऽसाै पुषः, यदथा एते मनदादयः
— इययां साै इदं देहयितरय अानाेऽतवमुयते
; तदतवाेपाथमदमादमं सूम् — अाेपपूवका ह
परहाराेः ववतेऽथे थूणािनखननयायेन ढां
बुमुपादयेदित ॥
अ एके देहमाादशनाे लाेकायितकाः देहयितरय
अानाेऽभावं मयमानाः, समतयतेषु बाेषु
पृथयादवमप चैतयं शरराकारपरणतेषु भूतेषु यादित
— सावयततेयैतयम्, मदशवत् वानम्
चैतयवशः कायः पुषः — इित च अाः । न वगगमनाय
अपवगगमनाय वा समथाे देहयितर अाा अत, यकृतं

चैतयं देहे यात् ; देह एव त चेतन अाा च इित
ितजानते । हेतं च अाचते — शररे भावादित ; य
यसित भवित, असित च न भवित, तत्
तमवेनायवसीयते — यथा अधमावाैयकाशाै ।
ाणचेाचैतयृयादय अाधमवेनाभमता अावादनाम्
— तेऽप अतरे व देहे उपलयमानाः बह अनुपलयमानाः
असे देहयितरे धमण देहधमा एव भवतमहत ।
तादयितरे काे देहादान इित ॥५३ ॥
एवं ाे, ूमः —
413. व्यितरेकस्तद्भावाभािवत्वान्न तूपलिब्धवत्
॥३।३।५४॥
न वेतदत — यदुमयितरे काे देहादान इित ;
यितरे क एव अय देहावतमहित ; तावाभाववात् । यद
देहभावे भावात् देहधमवम् अाधमाणां मयेत — तताे
देहभावेऽप अभावात् अतमवमेव एषां कं न मयेत ?
देहधमवैलयात् ; ये ह देहधमा पादयः, ते यावेहं भवत
; ाणचेादयत सयप देहे मृतावथायां न भवत ;

देहधमा पादयः परैरयुपलयते, न
वाधमाैतयृयादयः । अप च सित ह तावत् देहे
जीवदवथायाम् एषां भावः शेत िनेतम्, न त असयभावः ;
पिततेऽप कदाचददेहे देहातरसारेण अाधमा
अनुवतेरन् । संशयमाेणाप परपः ितषयते । कमाकं
च पुनरदं चैतयं मयते, यय भूतेय उपमछित — इित
परः पयनुयाेयः । न ह भूतचतययितरे केण लाेकायितकः
कत् तवं येित । यत् अनुभवनं भूतभाैितकानाम्, तत्
चैतयमित चेत्, तह वषयवाेषाम् न तमवमवीत,
वािन यावराेधात् । न ह अणः सन् वाानं
दहित, न ह नटः शतः सन् वकधमधराेयित । न ह
भूतभाैितकधमेण सता चैतयेन भूतभाैितकािन वषयीयेरन् ।
न ह पादभः वपं परपं वा वषयीयते ;
वषयीयते त बाायाकािन भूतभाैितकािन चैतयेन ।
अत यथैव अया भूतभाैितकवषयाया
उपलधेभावाेऽयुपगयते, एवं यितरे काेऽप अयातेयः
अयुपगतयः । उपलधवप एव च न अाेित अानाे

देहयितरवम् । िनयवं च उपलधेः, एेकयात्, ‘अहम्
इदम् अाम्’ इित च अवथातरयाेगेऽयुपलधृवेन
यभानात्, ृयाुपपे । यूम् — शररे
भावाछररधम उपलधरित, तत् वणतेन कारे ण युम् ।
अप च सस दपादषु उपकरणेषु उपलधभवित असस न
भवतीित — न च एतावता दपादधम एव उपलधभवित ;
एवं सित देहे उपलधभवित, असित च न भवतीित — न
देहधमाे भवतमहित ; उपकरणवमाेणाप दपादवत्
देहाेपयाेगाेपपेः । न च अयतं देहय उपलधावुपयाेगाेऽप
यते, िनेेऽयदेहे वे नानावधाेपलधदशनात् ।
तादनवं देहयितरय अानाेऽतवम् ॥५४ ॥
१३१. अङ्गावबद्धािधकरणम्
414. अङ्गावबद्धास्तु न शाखासु िह प्रितवेदम् ॥३।३।५५॥
समाा ासक कथा ; सित कृतामेवानुवतामहे ।
‘अाेमयेतदरमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१) ‘लाेकेषु
पवधꣳ सामाेपासीत’ (छा. उ. २-२-१) ‘उथमुथमित वै
जा वदत तददमेवाेथम्’ ‘इयमेव पृथवी’ ‘अयं वाव लाेकः’

‘एषाेऽतः’ इयेवमाा ये उथादकमाावबाः ययाः
ितवेदं शाखाभेदेषु वहताः, ते तछाखागतेवेव उथादषु
भवेयुः, अथवा सवशाखागतेषु — इित वशयः । ितशाखं च
वरादभेदात् उथादभेदानुपादाय अयमुपयासः । कं
तावाम् ? वशाखागतेवेव उथादषु वधीयेरित । कुतः
? सधानात् — ‘उथमुपासीत’ इित ह सामायवहतानां
वशेषाकाायां सकृेनैव वशाखागतेन वशेषेण
अाकाादिनवृेः, तदितलनेन शाखातरवहतवशेषाेपादाने
कारणं नात । ताितशाखं यवथेयेवं ाे, वीित —
अावबावित । तशदः पं यावतयित । नैते ितवेदं
वशाखावेव यवितेरन्, अप त सवशाखावनुवतेरन् । कुतः
? उथादुयवशेषात् ; वशाखायवथायां ह
‘उथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१) इित
सामायुितरवशेषवृा सती सधानवशेन वशेषे
यवथायमाना पीडता यात् ; न चैतयायम् ; सधाना
ुितबलयसी ; न च सामायायः ययाे नाेपपते । तात्

वरादभेदे सयप उथवावशेषात् सवशाखागतेवेव
उथादषु एवंजातीयकाः ययाः युः ॥५५ ॥
415. मन्त्रािदवद्वाऽिवरोधः ॥३।३।५६॥
अथवा नैवा वराेधः शतयः — कथमयशाखागतेषु
उथादषु अयशाखावहताः यया भवेयुरित, मादवत्
अवराेधाेपपेः । तथा ह — माणां कमणां गुणानां च
शाखातराेपानामप शाखातरे उपसहाे यते ; येषामप
ह शाखनाम् ‘कुटरस’ इयमादानमाे नाातः, तेषामप
असाै विनयाेगाे यते — ‘कुुटाेऽसीयमानमादे,
कुटरसीित वा’ इित ; येषामप समदादयः याजा नााताः,
तेषामप तेषु गुणवधराायते — ‘ऋतवाे वै याजाः समान
हाेतयाः’ इित ; तथा येषामप ‘अजाेऽीषाेमीयः’ इित
जाितवशेषाेपदेशाे नात, तेषामप तषयाे मवण उपलयते
— ‘छागय वपाया मेदसाेऽनुूह’ इित ; तथा
वेदातराेपानामप ‘अे वेहाें वेरवरम्’ इयेवमादमाणां
वेदातरे परहाे ः ; तथा बचपठतय सूय ‘याे जात
एव थमाे मनवान्’ (ऋ. सं. २-६-७) इयय, अवयवे

‘सजनीयꣳ शयम्’ इय परहाे ः । तात् यथा
अायाणां कमाानां सवानुवृः, एवम् अातानामप
ययानाम् — इयवराेधः ॥५६ ॥
१३२. भूमज्यायस्त्वािधकरणम्
416. भूम्नः क्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा िह दशर्यित ॥३।३।५७॥
‘ाचीनशाल अाैपमयवः’ (छा. उ. ५-११-१)
इययामायायकायां यतय समतय च वैानरय
उपासनं ूयते । यताेपासनं तावत् — ‘अाैपमयव कं
वमाानमुपास इित दवमेव भगवाे राजित हाेवाचैष वै
सतज
े ा अाा वैानराे यं वमाानमुपासे’ (छा. उ. ५-१२-
१) इयाद ; तथा समताेपासनमप — ‘तय ह वा
एतयानाे वैानरय मूधव
ै सतज
े ावपः ाणः
पृथवाा सदेहाे बलाे बतरेव रयः पृथयेव पादाै’ (छा.
उ. ५-१८-२) इयाद । त संशयः — कमह उभयथाप
उपासनं यात् यतय समतय च, उत समतयैवेित । कं
तावाम् ? यवयवं सतेजःभृितषु ‘उपासे’ इित
यापदवणात्, ‘ताव सतं सतमासतं कुले यते’ (छा.

उ. ५-१२-१) इयादफलभेदवणा, यताययुपासनािन युः
— इित ाम् ॥
तताेऽभधीयते — भूः पदाथाेपचयाकय समतय
वैानराेपासनय यायवं ाधायेन अवाे ववतं
भवतमहित, न येकम् अवयवाेपासनानामप ; तवत् —
यथा तषु दशपूणमासभृितषु सामयेन साधानयाेग एव
एकाे ववयते, न यतानामप याेगः याजादनाम्,
नायेकदेशायुय धानय — तत् । कुत एतत् — भूमैव
यायािनित ? तथा ह ुितः भूाे यायवं दशयित,
एकवातावगमात् ; एकं ह इदं वां वैानरवावषयं
पाैवापयालाेचनातीयते ; तथा ह — ाचीनशालभृतय
उालकावसानाः षट् ऋषयः वैानरवायां
परिनामितपमानाः अपितं कैकेयं राजानमयाजमुः —
इयुपय, एकैकय ऋषेपायं ुभृतीनामेकैकं ावयवा,
‘मूधा वेष अान इित हाेवाच’ (छा. उ. ५-१२-२) इयादना
मूधादभावं तेषां वदधाित ; ‘मूधा ते यपितयां नागमयः’
(छा. उ. ५-१२-२) इयादना च यताेपासनमपवदित ; पुन

यताेपासनं यावय, समताेपासनमेवानुवय, ‘स सवेषु
लाेकेषु सवेषु भूतेषु सवेवावम’ (छा. उ. ५-१८-१) इित
भूमायमेव फलं दशयित । यु येकं सतेजःभृितषु
फलभेदवणम्, तत् एवं सित अफलािन धान
एवायुपगतािन — इित यम् । तथा ‘उपासे’ इयप
यवयवमायातवणं पराभायानुवादाथम,् न
यताेपासनवधानाथम् । तासमताेपासनप एव ेयािनित
॥
केचु अ समताेपासनपं यायांसं िताय,
यायववचनादेव कल यताेपासनपमप सूकाराेऽनुमयत
इित कपयत । तदयुम्, एकवातावगताै सयां
वाभेदकपनयायायवात्, ‘मूधा ते यपितयत्’ (छा. उ.
५-१२-२) इित च एवमादिनदावराेधात्, पे च उपसंहारथे
समताेपासनावगमे तदभावय पूवपे वुमशवात्, साैय
च यायववचनय माणववाभायेणाप उपपमानवात्
॥५७ ॥
१३३. शब्दािदभेदािधकरणम्
417. नाना शब्दािदभेदात् ॥३।३।५८॥
पूवधकरणे सयामप सतेजःभृतीनां फलभेदुताै
समतयाेपासनं याय इयुम् ; अतः ाा बुः —
अयायप भुतीयुपासनािन समय उपासयते इित ।
अप च नैव वेाभेदे वाभेदाे वातं शते ; वें ह पं
वायाः, यदैवतमव यागय ; वे एक एव ईरः
ुितनानावेऽयवगयते — ‘मनाेमयः ाणशररः’ (छा. उ. ३-
१४-२) ‘कं  खं ’ (छा. उ. ४-१०-५) ‘सयकामः
सयसपः’ (छा. उ. ८-१-५) इयेवमादषु — तथा एक एव
ाणः ‘ाणाे वाव संवगः’ (छा. उ. ४-३-३) ‘ाणाे वाव ये
े’ (छा. उ. ५-१-१) ‘ाणाे ह पता ाणाे माता’ (छा. उ.
७-१५-१) इयेवमादषु ; वेैकवा वैकवम् ।
ुितनानावमप अपे गुणातरपरवात् न अनथकम् ।
तात् वपरशाखावहतम् एकवेयपायं गुणजातमुपसंहतयं
वाकाया�य इयेवं ाे ितपाते —
नानेित ; वेाभेदेऽप एवंजातीयका वा भा
भवतमहित । कुतः ? शदादभेदात् ; भवित ह शदभेदः —

‘वेद’ ‘उपासीत’ ‘स तं कुवीत’ (छा. उ. ३-१४-१)
इयेवमादः ; शदभेद कमभेदहेतः समधगतः पुरतात्
‘शदातरे कमभेदः कृतानुबधवात्’ इित । अादहणात्
गुणादयाेऽप यथासवं भेदहेतवाे याेजयतयाः । ननु ‘वेद’
इयादषु शदभेद एव अवगयते, न ‘यजित’ इयादवत्
अथभेदः, सवेषामेवैषां मनाेवृयथवाभेदात्, अथातरासवा ;
तत् कथं शदभेदााभेद इित — नैष दाेषः,
मनाेवृयथवाभेदेऽप अनुबधभेदाेभेदे सित वाभेदाेपपेः ;
एकयापीरय उपायय ितकरणं यावृा गुणाः शयते
; तथा एकयाप ाणय त त उपायय अभेदेऽप
अयागुणाेऽयाेपासतयः अयागुणाय —
इयेवमनुबधभेदाेभेदे सित वाभेदाे वायते । न च अ
एकाे वावधः, इतरे गुणवधय इित शं वुम् —
विनगमनायां हेवभावात्, अनेकवा ितकरणं गुणानां
ावानुवादेन वधानानुपपेः । न च अपे समानाः
सतः सयकामादयाे गुणा असकृावयतयाः । ितकरणं च
— इदंकामेनेदमुपासतयम्, इदंकामेन च इदम् — इित

नैराकाावगमात् नैकवातापः । न च अ
वैानरवायामव समतचाेदना अपरा अत, यले न
ितकरणवतीयवयवाेपासनािन भूवा एकवाताम् इयुः ।
वेैकविनमे च वैकवे सव िनरुशे ितायमाने,
समतगुणाेपसंहाराेऽशः ितायेत । तात् सु उयते —
नाना शदादभेदादित । थते च एतधकरणे,
सववेदातययमयाद यम् ॥५८ ॥
१३४. िवकल्पािधकरणम्
418. िवकल्पोऽिविश�फलत्वात् ॥३।३।५९॥
थते वाभेदे वचायते — कमासामछया समुयाे
वकपाे वा यात्, अथवा वकप एव िनयमेनेित । त
थतवात् तावाभेदय न समुयिनयमे ककारणमत
। ननु भानामयहाेदशपूणमासादनां समुयिनयमाे यते
— नैष दाेषः ; िनयताुितह त कारणम् ; नैवं वानां
काचयताुितरत ; ता समुयिनयमः । नाप
वकपिनयमः, वातराधकृतय वातराितषेधात् ।
पारशेयात् याथाकायमापते । ननु अवशफलवादासां

वकपाे यायः ; तथा ह — ‘मनाेमयः ाणशररः’ (छा. उ.
३-१४-२) ‘कं  खं ’ (छा. उ. ४-१०-५) ‘सयकामः
सयसपः’ (छा. उ. ८-१-५) इयेवमााः तयवत्
ईरवािफला लयते — नैष दाेषः, समानफले वप
वगादसाधनेषु कमस याथाकायदशनात् । तात्
याथाकायााै, उयते — वकप एव अासां भवतमहित, न
समुयः । कात् ? अवशफलवात् । अवशं ह अासां
फलमुपायवषयसााकरणम् ; एकेन च उपासनेन सााकृते
उपाये वषये ईरादाै, तीय मनथकम् । अप च असव
एव सााकरणय समुयपे, चवेपहेतवात् ;
सााकरणसायं च वाफलं दशयत ुतयः — ‘यय
यादा न वचकसात’ (छा. उ. ३-१४-४) इित, ‘देवाे
भूवा देवानयेित’ (छा. उ. ४-१-२) इित च एवमााः ;
ृतय — ‘सदा तावभावतः’ (भ. गी. ८-६) इयेवमााः ।
तात् अवशफलानां वानामयतमामादाय तपरः यात्,
यावदुपायवषयसााकरणेन तफलं ामित ॥५९ ॥
१३५. काम्यािधकरणम्
419. काम्यास्तु यथाकामं समुच्चीयेरन्न वा पूवर्हेत्वभावात्
॥३।३।६०॥
अवशफलवादयय युदाहरणम् । यास पुनः
कायास वास ‘स य एवमेवं वायुं दशां वसं वेद न
पुराेदꣳ राेदित’ (छा. उ. ३-१५-२) ‘स याे नाम ेयुपाते
यावााे गतं ताय यथाकामचाराे भवित’ (छा. उ. ७-१-५)
इित चैवमाास यावत् अेनाना अाीयं फलं
साधयतीषु, सााकरणापेा नात ; ता यथाकामं
समुीयेरन्, न वा समुीयेरन् — पूवहेवभावात् — पूवय
अवशफलवादयय वकपहेताेः अभावात् ॥६० ॥
१३६. यथाश्रयभावािधकरणम्
420. अङ्गेषु यथाश्रयभावः ॥३।३।६१॥
कमाेषु उथादषु ये अाताः यया वेदयवहताः,
कं ते समुीयेरन्, कं वा यथाकामं युरित संशये —
यथायभाव इयाह । यथैव एषामायाः ताेादयः सूय
भवत, एवं यया अप, अायतवाययानाम् ॥६१ ॥
421. िश�े� ॥३।३।६२॥

यथा वा अायाः ताेादयः िषु वेदेषु शयते,
एवमाता अप ययाः — नाेपदेशकृताेऽप कशेषः
अानां तदायाणां च ययानामयथः ॥६२ ॥
422. समाहारात् ॥३।३।६३॥
‘हाेतृषदनाैवाप दुतमनुसमाहरित’ (छा. उ. १-५-५)
इित च — णवाेथैकववानमाहायात् उाता
वकमयुपं तं हाैाकमणः ितसमादधाित — इित वन्
वेदातराेदतय ययय वेदातराेदतपदाथसबधसामायात्
सववेदाेदतययाेपसंहारं सूचयित — इित लदशनम् ॥६३ ॥
423. गुणसाधारण्यश्रुते� ॥३।३।६४॥
वागुणं च वायं सतम् अाेंकारं वेदयसाधारणं
ावयित — ‘तेनय
े ं यी वा वतत अाेमयाावययाेमित
शꣳसयाेमयुायित’ (छा. उ. १-१-९) इित च ; तत
अायसाधारयात् अातसाधारयमित — लदशनमेव ।
अथवा गुणसाधारयुतेेित ; यदमे कमगुणा उथादयः सवे
सवयाेगसाधारणा न युः, न यात् ततः तदायाणां ययानां
सहभावः ; ते त उथादयः सवााहणा याेगवचनेन सवे

सवयाेगसाधारणाः ायते ; तत
अायसहभावाययसहभाव इित ॥६४ ॥
424. न वा तत्सहभावाश्रुतेः ॥३।३।६५॥
न वेित पयावतनम् । न यथायभाव
अातानामुपासनानां भवतमहित । कुतः ? तसहभावाुतेः ;
यथा ह िवेदवहतानामानां ताेादनां सहभावः ूयते —
‘हं वा गृहीवा चमसं वाेीय ताेमुपाकराेित, ततमनुशंसित,
ताेतः साम गाय, हाेतरे तज’ इयादना ; नैवमुपासनानां
सहभावुितरत । ननु याेगवचन एषां सहभावं ापयेत् —
नेित ूमः, पुषाथवादुपासनानाम् ; याेगवचनाे ह
वथानामुथादनां सहभावं ापयेत् ; उथाुपासनािन त
वथायायप गाेदाेहनादवत् पुषाथानीयवाेचाम
‘पृथयितबधः फलम्’ (. सू. ३-३-४२) इय । अयमेव
च उपदेशायाे वशेषः अानां तदालबनानां च उपासनानाम्
— यदेकेषां वथवम्, एकेषां पुषाथवमित । परं च
लयम् अकारणमुपासनसहभावय, ुितयायाभावात् । न च
ितयाेगम् अायकायाे��पसंहारादातानामप तथावं

वातं शम्, अतयुवादुपासनानाम् — अायतायप
ह उपासनािन कामम् अायाभावे मा भूवन् ; न
वायसहभावेन सहभाविनयममहत, तसहभावाुतेरेव ।
तात् यथाकाममेव उपासनायनुीयेरन् ॥६५ ॥
425. दशर्नाच्च ॥३।३।६६॥
दशयित च ुितरसहभावं ययानाम् — ‘एवंव वै ा
यं यजमानꣳ सवाꣳवजाेऽभरित’ (छा. उ. ४-१७-१०)
इित । सवययाेपसंहारे ह, सवे सववद इित न वानवता
णा परपायवमतरे षां सयेत । तात्
यथाकाममुपासनानां समुयाे वकपाे वेित ॥६६ ॥
अथेदानीम् अाैपिनषदमाानं कमधकारारेण
कमयेवानुवशित, अाहाेवत् वतमेव पुषाथसाधनं
भवतीित मीमांसमानः, सातेनैव तावदुपमते —
१३७. प� ु षाथार्िधकरणम्
426. पु�षाथ�ऽतः शब्दािदित बादरायणः ॥३।४।१॥
पुषाथाेऽत इित । अाेदातवहतादाानात्
वतात् पुषाथः सयतीित बादरायण अाचायाे मयते । कुत
एतदवगयते ? शदादयाह । तथा ह — ‘तरित
शाेकमावत्’ (छा. उ. ७-१-३) ‘स याे ह वै तपरमं  वेद
ैव भवित’ (मु. उ. ३-२-९) ‘वदााेित परम्’ (तै. उ.
२-१-१) ‘अाचायवापुषाे वेद तय तावदेव चरं याव
वमाेयेऽथ सपये’ (छा. उ. ६-१४-२) ‘य अाापहतपाा’
(छा. उ. ८-७-१) इयुपय, ‘स सवाꣳ लाेकानााेित
सवाꣳ कामायतमाानमनुव वजानाित’ (छा. उ. ८-७-
१) इित ; ‘अाा वा अरे यः’ (बृ. उ. ४-५-६)
इयुपय, ‘एतावदरे खवमृतवम्’ (बृ. उ. ४-५-१५) इित
एवंजातीयका ुितः केवलाया वायाः पुषाथहेतवं ावयित
॥१॥
अथा यवितते —
427. शेषत्वात्पु�षाथर्वादो यथान्येिष्वित जैिमिनः
॥३।४।२॥

कतृवेन अानः कमशेषवात्, तानमप
ीहाेणादवत् वषयारे ण कमसबयेव — इयतः,
तन् अवगतयाेजने अााने या फलुितः, सा अथवादः
— इित जैमिनराचायाे मयते । यथा अयेषु यसंकारकमस
‘यय पणमयी जुभवित न स पापꣳ ाेकꣳ णाेित’ ‘यदाे
चरेव ातृयय वृे’ ‘ययाजानूयाजा इयते, वम वा
एतय यते वम यजमानय ातृयाभभूयै’
इयेवंजातीयका फलुितः अथवादः — तत् । कथं पुनः अय
अनारयाधीतय अाानय करणादनामयतमेनाप हेतना
वना तवेश अाशते ? कतृारे ण वाात् तानय
तसबध इित चेत्, न, वाािनयाेगानुपपेः —
अयभचारणा ह केनचारे ण अनारयाधीतानामप
वािनमः तसबधाेऽवकपते ; कता त यभचार ारम्,
लाैककवैदककमसाधारयात् ; ता तारे ण अाानय
तसबधसरित — न, यितरे कवानय वैदकेयः
कमयाेऽय अनुपयाेगात् ; न ह देहयितराानं
लाैककेषु कमस उपयुयते, सवथा ाथवृयुपपेः ;

वैदकेषु त देहपाताेरकालफले षु देहयितराानमतरे ण
वृः नाेपपत इित, उपयुयते यितरे कवानम् । ननु
अपहतपावादवशेषणात् असंसायावषयम् अाैपिनषदं
दशनं न वृयं यात् — न, यादसंसूचतय संसारण
एव अानाे यवाेपदेशात् ; अपहतपावाद वशेषणं त
तयथ भवयित । ननु त त साधतमेतत् —
अधकमसंसार  जगकारणम् ; तदेव च संसारण अानः
पारमाथकं वपम् उपिनषस उपदयत इित — सयं
साधतम् ; तयैव त थूणािनखननवत् फलारे ण
अाेपसमाधाने येते दाढ ाय ॥२ ॥
428. आचारदशर्नात् ॥३।४।३॥
‘जनकाे ह वैदेहाे बदणेन येनज
े ’े (बृ. उ. ३-१-१)
‘ययमाणाे वै भगवताेऽहम’ (छा. उ. ५-११-५)
इयेवमादिन वदामप अयपरे षु वाेषु
कमसबधदशनािन भवत । तथा उालकादनामप
पुानुशासनाददशनात् गाहयसबधाेऽवगयते । केवलाेत्
ानात् पुषाथसः यात्, कमथम् अनेकायाससमवतािन

कमाण ते कुयुः ? ‘अके चेधु वदेत कमथ पवतं जेत्’
इित यायात् ॥३ ॥
429. तच्छ्र�तेः ॥३।४।४॥
‘यदेव वया कराेित याेपिनषदा तदेव वीयवरं
भवित’ (छा. उ. १-१-१०) इित च कमशेषववणात् वाया न
केवलायाः पुषाथहेतवम् ॥४ ॥
430. समन्वारम्भणात् ॥३।४।५॥
‘तं वाकमणी समवारभेत’े (बृ. उ. ४-४-२) इित च
वाकमणाेः फलारे साहयदशनात् न वातयं वायाः ॥५
॥
431. तद्वतो िवधानात् ॥३।४।६॥
‘अाचायकुलाेदमधीय यथावधानं गुराेः
कमाितशेषण
े ाभसमावृय कुट बे शचाै देशे वायायमधीयानः’
(छा. उ. ८-१५-१) इित च एवंजातीयका ुितः
समतवेदाथवानवतः कमाधकारं दशयित ; तादप न
वानय वातयेण फलहेतवम् । ननु अ ‘अधीय’

इयययनमां वेदय ूयते, न अथवानम् — नैष दाेषः ;
ाथवात् वेदाययनम् अथावबाेधपयतमित थतम् ॥६ ॥
432. िनयमाच्च ॥३।४।७॥
‘कुवेवह
े कमाण जजीवषेछतꣳ समाः । एवं वय
नायथेताेऽत न कम लयते नरे’ (ई. उ. २) इित — तथा
‘एतै जरामय सं यदहाें जरया वा ेवााुयते
मृयुना वा’ — इयेवंजातीयकात् िनयमादप कमशेषवमेव
वाया इित ॥७ ॥
एवं ाे, ितवधे —
433. अिधकोपदेशा�ु बादरायणस्यैवं तद्दशर्नात् ॥३।४।८॥
तशदात् पाे वपरवतते । यदुम् ‘शेषवापुषाथवादः’
(. सू. ३-४-२) इित, तत् नाेपपते । कात् ?
अधकाेपदेशात् ; यद संसायेव अाा शाररः कता भाेा च
शररमायितरेकेण वेदातेषु उपदः यात्, तताे वणतेन
कारेण फलुतेरथवादवं यात् ; अधकतावत् शाररादानः
असंसार ईरः
कतृवादसंसारधमरहताेऽपहतपावादवशेषणः परमाा

वेवेनाेपदयते वेदातेषु । न च तानं कमणां वतकं
भवित, युत कमायुछन — इित वयित ‘उपमद च’
(. सू. ३-४-१६) इय । तात् ‘पुषाथाेऽ
 तः शदात्’ (.
सू. ३-४-१) इित यतं भगवताे बादरायणय, तत् तथैव
ितित ; न शेषवभृितभहेवाभासैालयतं शते । तथा ह
तमधकं शाररात् ईरमाानं दशयत ुतयः — ‘यः सवः
सववत्’ (मु. उ. १-१-९) ‘भीषााातः पवते’ (तै. उ. २-८-१)
‘महयं वमुतम्’ (क. उ. २-३-२) ‘एतय वा अरय
शासने गाग’ (बृ. उ. ३-८-९) ‘तदैत ब यां जायेयेित
तेजाेऽसृजत’ (छा. उ. ६-२-३) इयेवमााः । यु
यादसंसूचतय संसारण एव अानाे वेतया अनुकषणम्
— ‘अानत कामाय सव यं भवित । अाा वा अरे
यः’ (बृ. उ. २-४-५) ‘यः ाणेन ाणित स त अाा
सवातरः’ (बृ. उ. ३-४-१) ‘य एषाेऽण पुषाे यते’ (छा.
उ. ८-७-४) इयुपय ‘एतं वेव ते भूयाेऽनुयायायाम’
(छा. उ. ८-९-३) इित चैवमाद — तदप, ‘अय महताे
भूतय िनःसतमेतवेदः’ (बृ. उ. २-४-१०)

‘याेऽशनायापपासे शाेकं माेहं जरां मृयुमयेित’ (बृ. उ. ३-५-
१) ‘परं याेितपसप वेन पेणाभिनपते स उमः
पुषः’ (छा. उ. ८-१२-३) इयेवमादभवाशेषैः सयामेव
अधकाेपददायाम्, अयताभेदाभायमयवराेधः ।
पारमेरमेव ह शाररय पारमाथकं वपम् ; उपाधकृतं त
शाररवम्, ‘तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) ‘नायदताेऽत ृ ’
(बृ. उ. ३-८-११) इयादुितयः । सव च एतत्
वतरे णााभः पुरतात् त त वणतम् ॥८ ॥
434. तुल्यं तु दशर्नम् ॥३।४।९॥
यूम् — अाचारदशनाकमशेषाे वेित, अ ूमः —
तयमाचारदशनम् अकमशेषवेऽप वायाः । तथा ह
ुितभवित — ‘एत  वै तांस अाऋ��षयः कावषेयाः
कमथा वयमयेयामहे कमथा वयं ययामहे’ ‘एत  वै
तपूवे वांसाेऽहाें न जुहवारे ’ ‘एतं वै तमाानं
वदवा ाणाः पुैषणाया वैषणाया लाेकैषणाया
युथायाथ भाचय चरत’ (बृ. उ. ३-५-१) इयेवंजातीयका
। यावादनामप वदाम् अकमिनवं यते —

‘एतावदरे खवमृतवमित हाेा यावः ‘वाज’ (बृ. उ.
४-५-१५) इयादुितयः । अप च ‘ययमाणाे वै
भगवताेऽहम’ (छा. उ. ५-११-५) इयेतत् लदशनं
वैानरवावषयम् ; सवित च साेपाधकायां वायां
कमसाहयदशनम् ; न त अाप कमावमत,
करणाभावात् ॥९ ॥
यपुनम् — ‘ततेः’ (. सू. ३-४-४) इित, अ ूमः
—
435. असावर्ित्रक� ॥३।४।१०॥
‘यदेव वा कराेित’ (छा. उ. १-१-१०) इयेषा ुितन
सववावषया, कृतवाभसबधात् । कृता च उथवा
— ‘अाेमयेतदरमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१) इय
॥१० ॥
436. िवभागः शतवत् ॥३।४।११॥
यदयुम् — ‘तं वाकमणी समवारभेत’े (बृ. उ. ४-४-
२) इयेतत् समवारवचनम् अवातये वाया लमित,
तत् युयते — वभागाेऽ यः — वा अयं

पुषमवारभते, कम अयमित । शतवत् — यथा शतम्
अायां दयतामयुे वभय दयते — पाशदेकै
पाशदपरै, तत् । न च इदं समवारवाचनं
मुमुवषयम् — ‘इित नु कामयमानः’ (बृ. उ. ४-४-६) इित
संसारवषयवाेपसंहारात्, ‘अथाकामयमानः’ (बृ. उ. ४-४-६)
इित च मुमुाेः पृथगुपमात् ; त संसारवषये वा वहता
ितषा च परगृते, वशेषाभावात् ; कमाप वहतं ितषं
च, यथााानुवादवात् ; एवं सित अवभागेनाप इदं
समवारवचनमवकपते ॥११ ॥
यैतत् — ‘तताे वधानात्’ (. सू. ३-४-६) इित, अत
उरं पठित —
437. अध्ययनमात्रवतः ॥३।४।१२॥
‘अाचायकुलाेदमधीय’ (छा. उ. ८-१५-१) इय
अययनमाय वणात् अययनमावत एव
कमवधरययवयामः । ननु एवं सित अववात्
अनधकारः कमस सयेत — नैष दाेषः ; न वयम्
अययनभवं कमावबाेधनम् अधकारकारणं वारयामः । कं

तह ? अाैपिनषदमाानम् वातयेणैव याेजनवत्
तीयमानम् न कमाधकारकारणतां ितपते —
इयेतितपादयामः । यथा च न वतरानं
वतराधकारे ण अपेयते, एवमेतदप यमित ॥१२ ॥
यदयुम् — ‘िनयमा’ (. सू. ३-४-७) इित,
अाभधीयते —
438. नािवशेषात् ॥३।४।१३॥
े कमाण जजीवषेत’् (ई. उ. २) इयेवमादषु
िनयमवणेषु न वदुष इित वशेषाेऽत, अवशेषेण
िनयमवधानात् ॥१३ ॥
439. स्तुतयेऽनुमितवार् ॥३।४।१४॥
े कमाण’ (ई. उ. २) इय अपराे वशेष
अायायते । यप अ करणसामयात् वानेव — कुवन्
— इित सबयेत, तथाप वाततये कमानुानम् एतयम्
; ‘न कम लयते नरे ’ (ई. उ. २) इित ह वयित । एतदुं
भवित — यावीवं कम कुवयप वय वदुष पुषे न कम

ले पाय भवित, वासामयादित — तदेवं वा तूयते ॥१४
॥
440. कामकारेण चैके ॥३।४।१५॥
अप च एके वांसः यीकृतवाफलाः सतः,
तदवात् फलातरसाधनेषु जादषु याेजनाभावं परामृशत
कामकारेण — इित ुितभवित वाजसनेयनाम् — ‘एत 
वै तपूवे वांसः जां न कामयते कं जया करयामाे येषां
नाेऽयमाायं लाेक इित’ (बृ. उ. ४-४-२२) । अनुभवाढमेव
च वाफलं न याफलवत् कालातरभाव —
इयसकृदवाेचाम । अताेऽप न वायाः कमशेषवं नाप
तषयायाः फलुतेरयथाथवं शमायतम् ॥१५ ॥
441. उपमद� च ॥३।४।१६॥
अप च कमाधकारहेताेः याकारकफललणय
समतय पय अवाकृतय वासामयात्
वपाेपमदमामनत — ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं
पयेकेन कं जेत’् (बृ. उ. २-४-१४) इयादना ।
वेदाताेदताानपूवकां त कमाधकारसं याशासानय

कमाधकाराेछरे व सयेत । तादप वातयं वायाः
॥१६ ॥
442. ऊध्वर्रेतःसु च शब्दे िह ॥३।४।१७॥
ऊव रेतःस च अामेषु वा ूयते ; न च त कमावं
वाया उपपते, कमाभावात् ; न ह अहाेादिन वैदकािन
कमाण तेषां सत । यादेतत्, ऊव रेतस अामा न ूयते
वेद इित — तदप नात ; तेऽप ह वैदकेषु शदेववगयते
— ‘याे धमकधाः’ (छा. उ. २-२३-१) ‘ये चेमऽ
े रये ा
तप इयुपासते’ (छा. उ. ५-१०-१) ‘तपःे ये
ुपवसयरये’ (मु. उ. १-२-११) ‘एतमेव ाजनाे
लाेकमछतः जत’ (बृ. उ. ४-४-२२) ‘चयादेव
जेत’् (जा. उ. ४) इयेवमादषु ।
ितपाितपगाहयानाम् अपाकृतानपाकृतणयाणां च
ऊव रेतवं ुितृितसम् । तादप वातयं वायाः
॥१७ ॥
१३८. परामशार्िधकरणम्
443. परामश� जैिमिनरचोदना चापवदित िह ॥३।४।१८॥

‘याे धमकधाः’ (छा. उ. २-२३-१) इयादयाे ये शदा
ऊव रे तसामामाणां सावाय उदाताः, न ते तितपादनाय
भवत ; यतः परामशम् एषु शदेवामातराणां
जैमिनराचायाे मयते, न वधम् । कुतः ? न ह अ
लङादनामयतमाेदनाशदाेऽत ; अथातरपरवं च एषु
येकमुपलयते । ‘याे धमकधाः’ इय तावत्
‘याेऽययनं दानमित थमतप एव तीयाे
चायाचायकुलवासी
तृतीयाेऽयतमाानमाचायकुले ऽवसादयसव एते पुयलाेका
भवत’ इित परामशपूवकमामाणामनायतकफलवं सय,
अायतकफलतया संथता तूयते —
‘संथाेऽमृतवमेित’ (छा. उ. २-२३-१) इित । ननु
परामशेऽप अामा गयते एव — सयं गयते ;
ृयाचारायां त तेषां सः, न युतेः ; अत
युितवराेधे सित अनादरणीयाते भवयत,
अनधकृतवषया वा । ननु गाहयमप सहैवाेव रेताेभः
परामृम् — ‘याेऽययनं दानमित थमः’ इित — सयमेवम्

; तथाप त गृहथं येव अहाेादनां कमणां वधानात्
ुितसमेव ह तदतवम् ; तातयथ एव अयं
परामशः, न चाेदनाथः । अप च अपवदित ह या
ुितरामातरम् — ‘वीरहा वा एष देवानां याेऽमुासयते’
‘अाचायाय यं धनमाय जाततं मा यवछे सीः’ (तै. उ.
१-११-१) ‘नापुय लाेकाेऽतीित तसवे पशवाे वदुः’
इयेवमाा । तथा ‘ये चेमऽ
े रये ा तप इयुपासते’ (छा.
उ. ५-१०-१) ‘तपःे ये ुपवसयरये’ (मु. उ. १-२-११)
इित च देवयानाेपदेशः, न अामातराेपदेशः । सदधं च
अामातराभधानम् — ‘तप एव तीयः’ (छा. उ. २-२३-१)
इयेवमादषु । तथा ‘एतमेव ाजनाे लाेकमछतः जत’
(बृ. उ. ४-४-२२) इित लाेकसंतवाेऽयम्, न पारायवधः ।
ननु ‘चयादेव जेत्’ इित वपमदं यं
पारायवधानं जाबालानाम् — सयमेवमेतत् ; अनपेय त
एतां ुितम् अयं वचार इित यम् ॥१८ ॥
444. अनु�ेयं बादरायणः साम्यश्रुतेः ॥३।४।१९॥

अनुेयम् अामातरं बादरायण अाचायाे मयते —
वेदेऽवणादहाेादनां च अवयानुेयवात्
तराेधादनधकृतानुेयमामातरम् — इित ह इमां मितं
िनराकराेित, गाहयवदेव अामातरमप अिनछता
ितपयमित मयमानः । कुतः ? सायुतेः ; समा ह
गाहयेनामातरय परामशुित यते — ‘याे धमकधाः’
(छा. उ. २-२३-१) इयाा ; यथा इह ुयतरवहतमेव
गाहयं परामृम्, एवमामातरमपीित ितपयम् — यथा
च शाातरायाेरेव िनवीताचीनावीतयाेः परामश
उपवीतवधपरे वाे ; तात् तयमनुेयवं गाहयेन
अामातरय । तथा ‘एतमेव ाजनाे लाेकमछतः
जत’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयय वेदानुवचनादभः
समभयाहारः ; ‘ये चेमऽ
े रये ा तप इयुपासते’ (छा. उ.
५-१०-१) इयय च पावया । यूम् — ‘तप एव
तीयः’ इयादवामातराभधानं सदधमित ; नैष दाेषः,
िनयकारणसावात् ; ‘याे धमकधाः’ (छा. उ. २-२३-१)
इित ह धमकधिवं ितातम् ; न च यादयाे भूयांसाे

धमा उपभाः सतः अयामसबधात् िवेऽतभावयतं
शते ; त यादलाे गृहाम एकाे धमकधाे िनदः,
चारित च प अामिनदेशः, तप इयप
काेऽयतपःधानादामात् धमकधाेऽयुपगयेत । ‘ये
चेमऽ
े रये’ (छा. उ. ५-१०-१) इित च अरयलात्
ातपाेयामामगृहीितः । तात्
परमाशेऽयनुेयमामातरम् ॥१९ ॥
445. िविधवार् धारणवत् ॥३।४।२०॥
वधवा अयमामातरय, न परामशमाम् । ननु
वधवायुपगमे एकवातातीितपयेत ; तीयते च अ
एकवाता — पुयलाेकफलायाे धमकधाः, संथता
वमृतवफले ित — सयमेतत् ; सतीमप त एकवातातीितं
परयय वधरे वायुपगतयः, अपूववात्,
वयतरयादशनात्, वपाामातरययात्
गुणवादकपनया एकवावयाेजनानुपपेः । धारणवत् —
यथा ‘अधतासमधं धारयनुवेदप
ु र ह देवेयाे धारयित’
इय सयामयधाेधारणेन एकवातातीताै, वधीयत एव

उपरधारणम्, अपूववात् ; तथा च उं शेषलणे ‘वधत
धारणेऽपूववात्’ इित ; तत् इहाप अामपरामशुितः
वधरेवेित कयते ॥
यदाप परामश एवायमामातराणाम्, तदाप संथता
तावत्, संतवसामयादवयं वधेया अयुपगतया । सा च कं
चतवामेषु यय कयचत्, अाहाेवपराजकयैवेित
ववेयम् । यद च चायतेवामेषु परामृयमानेषु
पराजकाेऽप परामृः, तततणामयामाणां
परामृवावशेषात् अनामवानुपपे यः कतवामेषु
संथाे भवयित ; अथ न परामृः, ततः परशयमाणः
पराडे व संथ इित सेयित । त तपःशदेन
वैखानसाहणा परामृः पराडप इित केचत् । तदयुम् ;
न ह सयां गताै वानथवशेषणेन पराजकाे हणमहित ;
यथा अ चारगृहमेधनाै असाधारणेनैव वेन वेन
वशेषणेन वशेषताै, एवं भवैखानसावपीित युम् ; तप
असाधारणाे धमाे वानथानां कायेशधानवात्, तपःशदय
त ढे ः ; भाेत धम इयसंयमादः लणयैव

तपःशदेनाभलयेत । चतेन च सा अामाः िवेन
परामृयत इययायम् । अप च भेदयपदेशाेऽ भवित —
य एते पुयलाेकभाजः, एकाेऽमृतवभागित ; पृथे च
भेदयपदेशाेऽवकपते ; न ेवं भवित — देवदयदाै
मदाै, अयतरवनयाेमहा इित ; भवित वेवम् —
देवदयदाै मदाै, वणुमत महा इित ; तात्
पूवे य अामणः पुयलाेकभाजः, परशयमाणः पराट्
अमृतवभाक् । कथं पुनः संथशदाे याेगावतमानः सव
सवन् पराजक एवावितेत ? ढ युपगमे च
अाममाादमृतवाेानानथस इित — अाेयते —
संथ इित ह ण परसमािः अनययापारतापं
तवमभधीयते ; त याणामामाणां न सवित,
वामवहतकमाननुाने यवायवणात् ; पराजकय त
सवकमसंयासात् यवायाे न सवित अननुानिनमः ;
शमदमादत तदयाे धमाे संथाया उपाेलकः, न वराेधी ;
िनवमेव ह तय शमदमाुपबृंहतं वामवहतं कम ;
यादिन च इतरे षाम् ; तितमे च तय यवायः । तथा

च ‘यास इित ा ा ह परः पराे ह ा तािन वा
एतायवराण तपाꣳस यास एवायरे चयत्’ (नारा. उ. ७८)
‘वेदातवानसिनताथाः संयासयाेगातयः शसवाः’ (मु.
उ. ३-२-६) (नारा. उ. १२-३) (कैवय. ३) इयााः ुतयः,
ृतय ‘त
ु यतदाानतातपरायणाः’ (भ. गी. ५-
१७) इयााः — संथय कमाभावं दशयत । तात्
पराजकय अाममाादमृतवाेानानथस
इयेषाेऽप दाेषाे नावतरित । तदेवं परामशेऽप
इतरे षामामाणाम्, पारायं तावसंथतालणं लयेतैव ।
अनपेयैव जाबालुितमामातरवधायनीम् अयमाचायेण
वचारः विततः ; वत एव त अामातरवधुितः या
— ‘चय समाय गृही भवेहृ ी भूवा वनी भवेनी भूवा
जेत् । यद वेतरथा चयादेव जेहृ ाा वनाा’ (जा.
उ. ४) इित ; न च इयं ुितः अनधकृतवषया शा वुम्,
अवशेषवणात्, पृथवधाना अनधकृतानाम् — ‘अथ पुनरेव
ती वाऽती वा ातकाे वाऽातकाे वाेसारनकाे वा’
(जा. उ. ४) इयादना ; ानपरपाकावा पारायय

न अनधकृतवषयवम्, त दशयित — ‘अथ
परावणवासा मुडाेऽपरहः शचराेही भैाणाे भूयाय
भवित’ (जा. उ. ५) इित । तासा ऊव रेतसामामाः ।
सं च ऊव रेतःस वधानाायाः वातयमित ॥२० ॥
१३९. स्तिु तमात्रािधकरणम्
446. स्तुितमात्रमुपादानािदित चेन्नापूवर्त्वात् ॥३।४।२१॥
‘स एष रसानां रसतमः परमः परायाेऽ
 माे यदुथः’ (छा.
उ. १-१-३) ‘इयमेवगः साम’ (छा. उ. १-६-१) ‘अयं वाव
लाेकः, एषाेऽतः । तददमेवाेथमयमेव पृथवी’
इयेवंजातीयकाः ुतयः कमुथादेः तयथाः, अाहाेवत्
उपासनावयथा इयसंशये — तयथा इित युम्,
उथादिन कमाायुपादाय वणात् ; यथा ‘इयमेव
जुरादयः कूमः वगाे लाेक अाहवनीयः’ इयाा
जुादतयथाः, तत् — इित चेत,् नेयाह ; न ह
तितमामासां ुतीनां याेजनं युम्, अपूववात् ;
वयथतायां ह अपूवाेऽथाे वहताे भवित ; तयथतायां
वानथमेव यात् ; वधायकय ह शदय वाशेषभावं

ितपमाना तितपयुयत इयुम् ‘वधना
वेकवावातयथेन वधीनां युः’ इय ;
देशातरवहतानां त उथादनाम् इयं देशातरपठता तितः
वाशेषभावमितपमाना अनथकैव यात् ; ‘इयमेव जुः’
इयाद त वधसधावेवाातमित वैषयम् । तात् वयथा
एव एवंजातीयकाः ुतयः ॥२१ ॥
447. भावशब्दाच्च ॥३।४।२२॥
‘उथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१) ‘सामाेपासीत’ (छा. उ.
२-१-१) ‘अहमुथमीित वात्’ इयादय वपा
वधशदाः ूयते ; ते च तितमायाेजनतायां याहयेरन् ।
तथा च यायवदां रणम् — ‘कुयायेत कतयं
भवेयादित पमम् । एतयासववेदेषु िनयतं वधलणम्’
इित ; लङाथाे वधरित मयमानात एवं रत ।
ितकरणं च फलािन ायते — ‘अापयता ह वै कामानां
भवित’ (छा. उ. १-१-७) ‘एष ेव कामागानये’े (छा. उ. १-
७-९) ‘कपते हाै लाेका ऊवाावृा’ (छा. उ. २-२-३)
इयादिन ; तादयुपासनवधानाथा उथादुतयः ॥२२ ॥

१४०. पा�रप्लवािधकरणम्
448. पा�रप्लवाथार् इित चेन्न िवशेिषतत्वात् ॥३।४।२३॥
‘अथ ह यावय े भाये बभूवतम
ै य
े ी च कायायनी
च’ (बृ. उ. ४-५-१) ‘तदनाे ह वै दैवाेदासरय यं
धामाेपजगाम’ (काै. उ. ३-१) ‘जानुितह पाैायणः ादेयाे
बदायी बपा अास’ (छा. उ. ४-१-१) इयेवमादषु
वेदातपठतेवायानेषु संशयः — कममािन
पारवयाेगाथािन, अाहाेवसहतवाितपयथानीित ।
पारवाथा इमा अायानुतयः, अायानसामायात्,
अायानयाेगय च पारवे चाेदतवात् ; तत वाधानवं
वेदातानां न यात्, मवत् याेगशेषवादित चेत् — त ।
कात् ? वशेषतवात् — ‘पारवमाचीत’ इित ह कृय,
‘मनुवैववताे राजा’ इयेवमादिन कािनचदेव अायानािन त
वशेयते । अायानसामायाेत् सवगृहीितः यात्,
अनथकमेवेदं वशेषणं भवेत् । तात् न पारवाथा एता
अायानुतयः ॥२३ ॥
449. तथा चैकवाक्यतोपबन्धात् ॥३।४।२४॥

असित च पारवाथवे अायानानां
सहतवाितपादनाेपयाेगतैव याया, एकवाताेपबधात् ;
तथा ह त त सहताभवाभरे कवाता यते
राेचनाेपयाेगात् ितपसाैकयाेपयाेगा । मैेयीाणे तावत्
— ‘अाा वा अरे यः’ (बृ. उ. ४-५-६) इयाया वया
एकवाता यते ; ातदनेऽप ‘ाणाेऽ ाा’
इयाया ; ‘जानुितः’ इयाप ‘वायुवाव संवगः’ (छा. उ.
४-३-१) इयाया । यथा ‘स अानाे वपामुदखदत्’
इयेवमादनां कमुितगतानामायानानां सहतवधतयथता,
तत् । ता पारवाथवम् ॥२४ ॥
१४१. आग्नीन्धनाद्यिधकरणम्
450. अत एव चाग्नीन्धनाद्यनपे�ा ॥३।४।२५॥
‘पुषाथाेऽतः शदात्’ (. सू. ३-४-१) इयेतत्
यवहतमप सवात् ‘अतः’ इित परामृयते । अत एव च
वायाः पुषाथहेतवात् अीधनादयामकमाण वया
वाथसाै नापेतयानीित अायैवाधकरणय
फलमुपसंहरयधकववया ॥२५ ॥

े ािधकरणम्
१४२. सवार्प�
451. सवार्पे�ा च य�ािदश्रुतेर�वत् ॥३।४।२६॥
इदमदानीं चयते — कं वाया अयतमेवानपेा
अामकमणाम्, उत अत काचदपेेित । त अत
एवाीधनादयामकमाण वया वाथसाै नापेयते ;
इयेवमयतमेवानपेायां ाायाम्, इदमुयते — सवापेा
चेित ; अपेते च वा सवायामकमाण, नायतमनपेैव ।
ननु वमदं वचनम् — अपेते च अामकमाण वा,
नापेते चेित । नेित ूमः ; उपा ह वा फलसं ित न
कदयदपेते, उपं ित त अपेते । कुतः ? यादुतेः
; तथा ह ुितः — ‘तमेतं वेदानुवचनेन ाणा ववदषत
येन दानेन तपसाऽनाशकेन’ (बृ. उ. ४-४-२२) इित यादनां
वासाधनभावं दशयित ।
ववदषासंयाेगाैषामुपसाधनभावाेऽवसीयते ; ‘अथ य
इयाचते चयमेव तत्’ (छा. उ. ८-५-१) इय च
वासाधनभूतय चयय यादभः संतवात् यादनामप
ह साधनभावः सूयते ; ‘सवे वेदा यपदमामनत तपांस

सवाण च यदत । यदछताे चय चरत ते पदं
सहेण वीम’ (क. उ. १-२-१५) इयेवमाा च ुितः
अामकमणां वासाधनभावं सूचयित । ृितरप —
‘कषायपः कमाण ानं त परमा गितः । कषाये कमभः
पे तताे ानं वतते’ इयेवमाा । अवदित
याेयतािनदशनम् — यथा च याेयतावशेन अाे न
लालाकषणे युयते, रथचयायां त युयते, एवमामकमाण
वया फलसाै नापेयते, उपाै च अपेयत इित ॥२६ ॥
452. शमदमाद्युपेतः स्या�थािप तु तिद्वधेस्तदङ्गतया
तेषामवश्यानु�ेयत्वात् ॥३।४।२७॥
यद कयेत — यादनां वासाधनभावाे न यायः,
वयभावात् ; ‘येन ववदषत’ इयेवंजातीयका ह ुितः
अनुवादवपा वाभवपरा, न यादवधपरा — इथं
महाभागा वा, यत् यादभरे तामवाुमछतीित — तथाप
त शमदमाुपेतः यात् वाथी, ‘तादेवंवछाताे दात
उपरततितः समाहताे भूवाऽऽयेवाानं पयित’ (बृ. उ.
४-४-२३) इित वासाधनवेन शमदमादनां वधानात्

वहतानां च अवयानुेयवात् । ननु अाप शमाुपेताे भूवा
पयतीित वतमानापदेश उपलयते, न वधः — नेित ूमः,
‘तात्’ इित कृतशंसापरहाधवतीतेः ; ‘पयेत्’ इित
च मायदना वपमेव वधमधीयते । तात्
यानपेायामप शमादयपेतयािन । यादयप त
अपेतयािन, यादुतेरेव । ननु उम् —
यादभववदषतीय न वधपलयत इित — सयमुम्
; तथाप त अपूववासंयाेगय वधः परकयते ; न ह अयं
यादनां ववदषासंयाेगः पूव ाः, येनानूेत ; ‘तापूषा
पभागाेऽदतकाे ह’ इयेवमादषु च अुतवधकेवप
वाेषु अपूववाधं परकय, ‘पाैणं पेषणं वकृताै तीयेत’
— इयादवचारः थमे ते विततः ; तथा च उम्
‘वधवा धारणवत्’ (. सू. ३-४-२०) इित । ृितवप
भगवताास अनभसधाय फलम् अनुतािन यादिन
मुमुाेानसाधनािन भवतीित पतम् । ताादिन
शमदमादिन च यथामं सवायेव अामकमाण
वाेपावपेतयािन । ताप ‘एवंवत्’ इित वासंयाेगात्

यासािन वासाधनािन शमादिन, ववदषासंयाेगाु
बातराण यादनीित ववेयम् ॥२७ ॥
१४३. सवार्न्नानम ु त्यिधकरणम्
453. सवार्न्नानुमित� प्राणात्यये तद्दशर्नात् ॥३।४।२८॥
ाणसंवादे ूयते छदाेगानाम् — ‘न ह वा एवंवद
कनानं भवित’ (छा. उ. ५-२-१) इित ; तथा
वाजसनेयनाम् — ‘न ह वा अयानं जधं भवित नानं
ितगृहीतम्’ (बृ. उ. ६-१-१४) इित ; सवमयादनीयमेव
भवतीयथः । कमदं सवाानुानं शमादवत् वां वधीयते,
उत तयथ सयत इित संशये — वधरित तावाम् ;
तथा ह वृवशेषकर उपदेशाे भवित ; अतः
ाणवासधानात् तदवेन इयं िनयमिनवृपदयते ।
ननु एवं सित भयाभयवभागशायाघातः यात् — नैष
दाेषः, सामायवशेषभावात् बाधाेपपेः ; यथा
ाणहंसाितषेधय पशसंपनवधना बाधः, यथा च ‘न
कान परहरे तम्’ (छा. उ. २-१३-२) इयनेन
वामदेयवावषयेण सवयपरहारवचनेन सामायवषयं

गयागयवभागशां बायते — एवमनेनाप ाणवावषयेण
सवाभणवचनेन भयाभयवभागशां बायेतेयेवं ाे ूमः
—
नेदं सवाानुानं वधीयत इित ; न ह अ वधायकः
शद उपलयते, ‘न ह वा एवंवद कनानं भवित’ (छा. उ.
५-२-१) इित वतमानापदेशात् । न च असयामप वधतीताै
वृवशेषकरवलाेभेनैव वधरयुपगतं शते । अप च
ादमयादं ाणयामयुा, इदमुयते — नैवंवदः
कदनं भवतीित ; न च ादमयादमं मानुषेण
देहेनाेपभाेुं शते ; शते त ाणयामदं सवमित
वचतयतम् । तात् ाणावानशंसाथाेऽयमथवादः, न
सवाानुानवधः । तशयित — ‘सवाानुमित ाणायये’
इित ; एतदुं भवित — ाणायय एव ह परयामापद
सवममदनीयवेनायनुायते, तशनात् ; तथा ह ुितः
चाायणय ऋषेः कायामवथायाम् अभयभणे वृं
दशयित ‘मटचीहतेषु कुषु’ (छा. उ. १-१०-१) इयन्
ाणे — चाायणः कल ऋषः अापतः इयेन

सामखादताकुाषांखाद ; अनुपानं त तदयम्
उछदाेषायाचचे ; कारणं चााेवाच ‘न वा
अजीवयममानखादन्’ (छा. उ. १-१०-४) इित, ‘कामाे म
उदपानम्’ (छा. उ. १-१०-४) इित च ; पुन उरेुः तानेव
वपराेछापयुषताकुाषान् भयांबभूव — इित ; तदेतत्
उछाेछपयुषतभणं दशययाः ुतेः अाशयाितशयाे
लयते — ाणाययसे ाणसधारणाय अभयमप
भयतयमित ; वथावथायां त त कतयं वावताप —
इयनुपानयायानायते । तात् अथवादः ‘न ह वा
एवंवद’ (छा. उ. ५-२-१) इयेवमादः ॥२८ ॥
454. अबाधाच्च ॥३।४।२९॥
एवं च सित ‘अाहारशाै सवशः’ इयेवमाद
भयाभयवभागशाम् अबाधतं भवयित ॥२९ ॥
455. अिप च स्मयर्ते ॥३।४।३०॥
अप च अापद सवाभणमप यते वदुषाेऽवदुष
अवशेषेण — ‘जीवताययमापाे याेऽम यतततः ।
लयते न स पापेन पपमवासा’ इित । तथा ‘मं िनयं

ाणः’ ‘सरापय ाणयाेणामासेयुः’, ‘सरापाः कृमयाे
भवयभयभणात्’ इित च यते वजनमनय ॥३० ॥
456. शब्द�ातोऽकामकारे ॥३।४।३१॥
शद अनय ितषेधकः कामकारिनवृयाेजनः
कठानां संहतायां ूयते — ‘तााणः सरां न पबेत्’ इित
। साेऽप ‘न ह वा एवंवद’ (छा. उ. ५-२-१)
इययाथवादवात् उपपतराे भवित । तादेवंजातीयका
अथवादा न वधय इित ॥३१ ॥
१४४. आश्रमकमार्िधकरणम्
457. िविहतत्वाच्चाश्रमकमार्िप ॥३।४।३२॥
‘सवापेा च’ (. सू. ३-४-२६) इय अामकमणां
वासाधनवमवधारतम् ; इदानीं त
कममुमुाेरयाममािनय वामकामयमानय
तायनुेयािन, उताहाे नेित चयते । त ‘तमेतं वेदानुवचनेन
ाणा ववदषत’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयादना
अामकमणां वासाधनवेन वहतवात् वामिनछतः
फलातरं कामयमानय िनयायननुेयािन ; अथ

तयायनुेयािन, न तह एषां वासाधनवम्,
िनयािनयसंयाेगवराेधात् — इययां ााै, पठित —
अाममािनयायमुमुाेः कतयायेव िनयािन कमाण,
‘यावीवमहाें जुहाेित’ इयादना वहतवात् ; न ह
वचनयाितभाराे नाम कदत ॥३२ ॥
अथ यदुम् — नैवं सित वासाधनवमेषां यादित,
458. सहका�रत्वेन च ॥३।४।३३॥
वासहकारण च एतािन युः, वहतवादेव ‘तमेतं
वेदानुवचनेन ाणा ववदषत’ इयादना ; तदुम् —
‘सवापेा च यादुतरे वत्’ (. सू. ३-४-२६) इित । न
चेदं वासहकारववचनमामकमणां याजादवत्
वाफलवषयं मतयम्, अवधलणवाायाः,
असायवा वाफलय । वधलणं ह साधनं
दशपूणमासाद वगफलसषाधयषया सहकारसाधनातरम्
अपेते, नैवं वा । तथा चाेम् — ‘अत एव
चाीधनानपेा’ (. सू. ३-४-२५) इित ।

तादुपसाधनव एव एषां सहकारववाचाेयुः । न च
अ िनयािनयसंयाेगवराेध अाशः, कमाभेदेऽप संयाेगभेदात्
; िनयाे ह एकः संयाेगाे यावीवादवाकपतः, न तय
वाफलवम् ; अिनयत अपरः संयाेगः ‘तमेतं वेदानुवचनेन’
(बृ. उ. ४-४-२२) इयादवाकपतः, तय वाफलवम्
— यथा एकयाप खादरवय िनयेन संयाेगेन वथवम्,
अिनयेन संयाेगेन पुषाथवम्, तत् ॥३३ ॥
459. सवर्थािप त एवोभयिलङ्गात् ॥३।४।३४॥
सवथाप अामकमवपे वासहकारवपे च, त एव
अहाेादयाे धमा अनुेयाः । ‘त एव’ इयवधारयाचायः कं
िनवतयित ? कमभेदशामित ूमः ; यथा कुडपायनामयने
‘मासमहाें जुित’ इय िनयादहाेाकमातरमुपदयते,
नैवमह कमभेदाेऽतीयथः । कुतः ? उभयलात् —
ुितलाृितला । ुितलं तावत् — ‘तमेतं
वेदानुवचनेन ाणा ववदषत’ (बृ. उ. ४-४-२२) इित
सवदुपपायेव यादिन ववदषायां विनयुे, न त
‘जुित’ इयादवत् अपूवमेषां पमुपादयतीित ।

ृितलमप — ‘अनातः कमफलं काय कम कराेित यः’
(भ. गी. ६-१) इित वातकतयताकमेव कम वाेपयथ
दशयित । ‘ययैतेऽाचवारं शसंकाराः’ इयाा च
संकारवसः वैदकेषु कमस तसंकृतय
वाेपमभेय ृताै भवित । तासावदम्
अभेदावधारणम् ॥३४ ॥
460. अनिभभवं च दशर्यित ॥३।४।३५॥
सहकारवयैव एतदुपाेलकं लदशनम् । अनभभवं च
दशयित ुितः चयादसाधनसपय रागादभः ेशैः —
‘एष ाा न नयित यं चयेण
 ानुवदते’ (छा. उ. ८-५-३)
इयादना । तात् यादयामकमाण च भवत
वासहकारण चेित थतम् ॥३५ ॥
१४५. िवधरु ािधकरणम्
461. अन्तरा चािप तु तद्दृ�ेः ॥३।४।३६॥
वधुरादनां यादसपहतानां च
अयतमामितपहीनानामतरालवितनां कं
वायामधकाराेऽत, कं वा नात — इित संशये, नातीित

तावाम्, अामकमणां वाहेत वावधारणात्,
अामकमासवाैतेषाम् — इयेवं ाे, इदमाह — अतरा
चाप त — अनामवेन वतमानाेऽप वायामधयते ।
कुतः ? त
ृ ेः — रै वाचवीभृतीनामेवंभूतानामप
ववुयुपलधेः ॥३६ ॥
462. अिप च स्मयर्ते ॥३।४।३७॥
संवतभृतीनां च नचयादयाेगात् अनपेतामकमणामप
महायाेगवं यत इितहासे ॥३७ ॥
ननु लमदं ुितृितदशनमुपयतम् ; का नु खल
ािरित, सा अभधीयते —
463. िवशेषानुग्रह� ॥३।४।३८॥
तेषामप च वधुरादनाम् अवैः
पुषमासबधभजपाेपवासदेवताराधनादभधमवशेषैरनुहाे
वायाः सवित । तथा च ृितः — ‘जयेनव
ै त
संसयेाणाे ना संशयः । कुयादय वा कुयाैाे ाण
उयते’ इित असवदामकमणाेऽप जयेऽधकारं दशयित ।
जातरानुतैरप च अामकमभः सवयेव वाया

अनुहः ; तथा च ृितः — ‘अनेकजसंसतताे याित
परां गितम्’ (भ. गी. ६-४५) इित जातरसतानप
संकारवशेषान् अनुहीतॄन् वायां दशयित । ाथा च वा
ितषेधाभावमाेणाप अथनमधकराेित वणादषु । तात्
वधुरादनामयधकाराे न वयते ॥३८ ॥
464. अतिस्त्वतरज्ज्यायो िलङ्गाच्च ॥३।४।३९॥
अतत अतरालवितवात् इतरत् अामवितवं यायाे
वासाधनम्, ुितृितसधवात् ; ुितला — ‘तेनैित
वपुयकृैजस’ (बृ. उ. ४-४-९) इित ; ‘अनामी न
ितेत दनमेकमप जः । संवसरमनामी थवा कृमेकं
चरे त’् इित च ृितलात् ॥३९ ॥
१४६. तद्भूतािधकरणम्
465. तद्भूतस्य तु नातद्भावो जैिमनेरिप
िनयमातद्रूपाभावेभ्यः ॥३।४।४०॥
सत ऊव रेतस अामा इित थापतम् ; तांत ाय
कथत् ततः युितरत, नात वेित संशयः ।
पूवधमवनुानचकषया वा रागादवशेन वा युताेऽप यात्

वशेषाभावादयेवं ाे, उयते — तत
ू य त
ितपाेव रेताेभावय न कथदप अतावः, न ततः युितः
यात् । कुतः ? िनयमातूपाभावेयः । तथा ह —
‘अयतमाानमाचायकुले ऽवसादयन्’ (छा. उ. २-२३-१) इित,
‘अरयमयादित पदं तताे न पुनरे यादयुपिनषत्’ इित,
‘अाचायेणायनुाततणामेकमामम् । अा वमाेाछररय
साेऽनुितेथावध’ इित च एवंजातीयकाे िनयमः युयभावं
दशयित । यथा च ‘चय समाय गृही भवेत’् (जा. उ. ४)
‘चयादेव जेत’् (जा. उ. ४) इित च एवमादिन
अाराेहपाण वचांयुपलयते, नैवं यवराेहपाण । न
चैवमाचाराः शा वते । यु पूवधमवनुानचकषया
यवराेहणमित, तदसत् — ‘ेयावधमाे वगुणः
परधमावनुतात्’ (भ. गी. ३-३५) इित रणात्, याया
— याे ह यं ित वधीयते स तय धमः, न त याे येन
वनुातं शते चाेदनालणवामय । न च
रागादवशायुितः, िनयमशाय बलयवात् । जैमनेरपीित

अपशदेन जैमिनबादरायणयाेर सितपं शात
ितपदाढ ाय ॥४० ॥
१४७. आिधका�रकािधकरणम्
466. न चािधका�रकमिप पतनानुमाना�दयोगात्
॥३।४।४१॥
यद नैकाे चार मादादवकयेत, कं तय
‘चायवकणी नैऋ�तं गदभमालभेत’ इयेतायं यात्,
उत नेित । नेयुयते ; यदप अधकारलणे िनणीतं
ायम् ‘अवकणपश तदाधानयााकालवात्’ (जै.
सू. ६-८-२१) इित, तदप न नैकय भवतमहित ; कं
कारणम् ? ‘अाढाे नैकं धम यत यवते पुनः । ायं
न पयाम येन शयेस अाहा’ इित
अितसमाधेयपतनरणात् छशरस इव ितयानुपपेः ;
उपकुवाणय त तापतनरणाभावादुपपते तायम्
॥४१ ॥
467. उपपूवर्मिप त्वेके भावमशनव�दु�म् ॥३।४।४२॥

अप त एके अाचाया उपपातकमेवैतदित मयते ; यत्
नैकय गुदारादयाेऽय चय वशीयेत, न तत्
महापातकं भवित, गुतपादषु महापातकेवपरगणनात् ;
तात् उपकुवाणवत् नैकयाप ायय भावमछत,
चारवावशेषात् अवकणवावशेषा ; अशनवत् — यथा
चारणाे मधुमांसाशने तलाेपः पुनः संकार, एवमित । ये
ह ाययाभावमछत, तेषां न मूलमुपलयते ; ये त
भावमछत, तेषां ‘चायवकणी’ इयेतदवशेषवणं मूलम्
; तात् भावाे युतरः । तदुं माणलणे — ‘समा
वितपः यात्’ (जै. सू. १-३-८) ‘शाथा वा
तमवात्’ (जै. सू. १-३-९) इित । ायाभावरणं त
एवं सित यगाैरवाेपादनाथमित यायातयम् । एवं
भवैखानसयाेरप — ‘वानथाे दाभेदे कृं ादशरां
चरवा महाकं वधयेत्’ ‘भवानथवसाेमववज
वशासंकार’ इयेवमाद ायरणम् अनुसतयम्
॥४२ ॥
१४८. बिहरिधकरणम्
468. बिहस्तूभयथािप स्मृतेराचाराच्च ॥३।४।४३॥
यद ऊव रेतसां वामेयः यवनं महापातकम्, यद वा
उपपातकम्, उभयथाप शैते बहकतयाः — ‘अाढाे
नैकं धम यत यवते पुनः । ायं न पयाम येन
शयेस अाहा’ इित, ‘अाढपिततं वं मडला
विनःसृतम् । उं कृमदं च पृा चाायणं चरे त्’ इित च
एवमादिनदाितशयृितयः । शाचारा — न ह
याययनववाहादिन तैः सह अाचरत शाः ॥४३ ॥
१४९. स्वाम्यिधकरणम्
469. स्वािमनः फलश्रुते�रत्यात्रेयः ॥३।४।४४॥
अेषूपासनेषु संशयः — कं तािन यजमानकमाण
अाहाेवत् ऋवमाणीित । कं तावाम् ?
यजमानकमाणीित । कुतः ? फलुतेः ; फलं ह ूयते —
‘वषित हाै वषयित ह य एतदेवं वावृाै पवधꣳ
सामाेपाते’ (छा. उ. २-३-२) इयाद ; त वामगाम
यायम्, तय साे याेगेऽधकृतवात्, अधकृताधकारवा
एवंजातीयकय ; फलं च कतर उपासनानां ूयते —

‘वषयै य उपाते’ इयाद । ननु ऋवजाेऽप फलं म्
‘अाने वा यजमानाय वा यं कामं कामयते तमागायित’ (बृ.
उ. १-३-२८) इित — न, तय वाचिनकवात् । तात्
वामन एव फलवस उपासनेषु कतृवम् — इयाेय अाचायाे
मयते ॥४४ ॥
470. आित्वर्ज्यिमत्यौडुलोिमस्तस्मै िह प�रक्र�यते
॥३।४।४५॥
नैतदत — वामकमायुपासनानीित ; ऋवमायेतािन
युः — इयाैडलाेमराचायाे मयते । कं कारणम् ? तै ह
सााय कमणे यजमानेन ऋवक् परयते ;
तयाेगातःपातीिन च उथाुपासनािन अधकृताधकारवात् ;
तात् गाेदाेहनादिनयमवदेव ऋवभिनवयेरन् ; तथा च
‘तꣳ ह बकाे दायाे वदाकार । स ह नैमशीयानामुाता
बभूव’ (छा. उ. १-२-१३) इयुातृकतृकतां वानय दशयित
। यूं कायं फलं ूयत इित — नैष दाेषः,
पराथवावजः अय वचनात् फलसबधानुपपेः ॥४५ ॥
471. श्रुते� ॥३।४।४६॥

‘यां वै कान य ऋवज अाशषमाशासत इित
यजमानायैव तामाशासत इित हाेवाच’ इित, ‘तादु
हैवंवदुाता ूयाकं ते काममागायािन’ (छा. उ. १-७-८) (छा.
उ. १-७-९) इित च ऋवतृकय वानय यजमानगाम
फलं दशयित । तात् अाेपासनानामृवमवसः ॥४६ ॥
१५०. सहकायर्न्तरिवध्यिधकरणम्
472. सहकायर्न्तरिविधः प�ेण तृतीयं तद्वतो िवध्यािदवत्
॥३।४।४७॥
‘तााणः पाडयं िनव बायेन ितासेायं च
पाडयं च िनवाथ मुिनरमाैनं च माैनं च िनवाथ ाणः’
(बृ. उ. ३-५-१) इित बृहदारयके ूयते । त संशयः — माैनं
वधीयते, न वेित । न वधीयत इित तावाम्, ‘बायेन
ितासेत’् इयैव वधेरवसतवात् ; न ह ‘अथ मुिनः’ इय
वधायका वभपलयते ; तादयमनुवादाे युः । कुतः
ािरित चेत् — मुिनपडतशदयाेानाथवात् ‘पाडयं
िनव’ इयेव ां माैनम् । अप च ‘अमाैनं च माैनं च
िनवाथ ाणः’ इय तावत् न ाणवं वधीयते, ागेव

ावात् ; तात् ‘अथ ाणः’ इित शंसावादः, तथैव ‘अथ
मुिनः’ इयप भवतमहित, समानिनदेशवादयेवं ाे ूमः —
सहकायतरवधरित । वासहकारणाे माैनय
बायपाडयवधरे व अायतयः, अपूववात् । ननु
पाडयशदेनैव माैनयावगतवमुम् — नैष दाेषः,
मुिनशदय ानाितशयाथवात्, मननाुिनरित च
युपसवात्, ‘मुनीनामयहं यासः’ (भ. गी. १०-३७) इित
च ायाेगदशनात् । ननु मुिनशद उमामवचनाेऽप ूयते
‘गाहयमाचायकुलं माैनं वानथम्’ इय — न,
‘वाीकमुिनपुवः’ इयादषु यभचारदशनात् ;
इतरामसधानाु पारशेयात् त उमामाेपादानम्,
ानधानवादुमामय । तात् बायपाडयापेया
तृतीयमदं माैनं ानाितशयपं वधीयते । यु बाय एव
वधपयवसानमित, तथाप अपूववाुिनवय
वधेयवमाीयते — मुिनः यादित ; िनवेदनीयविनदेशादप
माैनय बायपाडयवधेयवायणम् । ततः वावतः
संयासनः । कथं च वावतः संयासन इयवगयते ?

तदधकारात् — अाानं वदवा पुाेषणायाे युथाय ‘अथ
भाचय चरत’ इित । ननु सित वाववे ााेयेव
ताितशयः, कं माैनवधना — इयत अाह — पेणेित ।
एतदुं भवित — यपे भेददशनाबयात् न ााेित,
तन् एष वधरित । वयादवत् — यथा ‘दशपूणमासायां
वगकामाे यजेत’ इयेवंजातीयके वयादाै सहकारवेन
अयवाधानादकम् अजातं वधीयते, एवम् अवधधानेऽप
अवावाे माैनवधरयथः ॥४७ ॥
एवं बायादवशे कैवयामे ुितमित वमाने,
कात् छादाेये गृहणा उपसंहारः ‘अभसमावृय कुट बे’
(छा. उ. ८-१५-१) इय ? तेन ह उपसंहरन् तषयमादरं
दशयित — इयत उरं पठित —
473. कृत्स्नभावा�ु गृिहणोपसंहारः ॥३।४।४८॥
तशदाे वशेषणाथः ; कृभावाेऽय वशेयते ;
बलायासािन ह बयामकमाण यादिन तं ित
कतयतयाेपदािन, अामातरकमाण च

यथासवमहंसेयसंयमादिन तय वते । तात्
गृहमेधना उपसंहाराे न वयते ॥४८ ॥
474. मौनविदतरेषामप्युपदेशात् ॥३।४।४९॥
यथा माैनं गाहयं च एतावामाै ुितमताै, एवमतरावप
वानथगुकुलवासाै ; दशता ह पुरताितः — ‘तप एव
तीयाे चायाचायकुलवासी तृतीयः’ (छा. उ. २-२३-१)
इयाा । तात् चतणामयामाणाम् उपदेशावशेषात्
तयवत् वकपसमुयायां ितपः । इतरे षामित
याेरामयाेबवचनं वृभेदापेया अनुातृभेदापेया वा —
इित यम् ॥४९ ॥
१५१. अनािवष्कारािधकरणम्
475. अनािवष्कुवर्न्नन्वयात् ॥३।४।५०॥
‘तााणः पाडयं िनव बायेन ितासेत’् (बृ. उ.
३-५-१) इित बायमनुेयतया ूयते ; त बालय भावः कम
वा बायमित तते सित, बालभावय वयाेवशेषय इछया
सपादयतमशवात्, यथाेपपादमूपुरषवाद बालचरतम्,
अतगता वा भाववशः अढे यवं ददपादरहतवं वा

बायं यादित संशयः । कं तावाम् ? कामचारवादभता
यथाेपपादमूपुरषवं च सतरं लाेके बायमित तहणं
युम् । ननु पिततवाददाेषाेन युं कामचारताायणम्
— न ; वावतः संयासनाे वचनसामयात् दाेषिनवृेः,
पशहंसादववेयेवं ाे अभधीयते —
न, वचनय गयतरसवात् ; अवे ह अयन्
बायशदाभलये लयमाने, न वयतरयाघातकपना युा ;
धानाेपकाराय च अं वधीयते ; ानायास धानमह
यतीनामनुेयम् ; न च सकलायां बालचयायामयमाणायां
ानायासः सायते ; तात् अातराे भाववशेषाे बालय
अढे यवादः इह बायमाीयते ; तदाह —
अनावकुवित । ानाययनधामकवादभः
अाानमवयापयन् ददपादरहताे भवेत् — यथा बालः
अढे यतया न परे षाम् अाानमावकतमीहते, तत् ।
एवं ह अय वाय धानाेपकायथानुगम उपपते ; तथा च
उं ृितकारै ः — ‘यं न सतं न चासतं नाुतं न बुतम्
। न सवृं न दुवृं वेद कस ाणः ॥गूढधमाताे

वानातचरतं चरे त् । अधवडवाप मूकव महीं चरे त्’
‘अयलाेऽयाचारः’ इित चैवमाद ॥५० ॥
१५२. ऐिहकािधकरणम्
476. ऐिहकमप्यप्रस्तुतप्रितबन्धे तद्दशर्नात् ॥३।४।५१॥
‘सवापेा च यादुतरे वत्’ (. सू. ३-४-२६) इयत
अारय उावचं वासाधनमवधारतम् ; तफलं वा
सयती कमहैव जिन सयित, उत कदाचत् अमुापीित
चयते । कं तावाम् ? इहैवेित । कं कारणम् ?
वणादपूवका ह वा ; न च कत् अमु मे वा
जायतामयभसधाय वणादषु वतते ; समान एव त
जिन वाज अभसधाय एतेषु वतमानाे यते ।
यादयप वणादारे णैव वां जनयत,
माणजयवाायाः । तादैहकमेव वाजेयेवं ाे
वदामः —
एेहकं वाज भवित, असित ततितबध इित ।
एतदुं भवित — यदा ातय वासाधनय
कितबधाे न यते उपथतवपाकेन कमातरे ण, तदा

इहैव वा उपते ; यदा त खल तितबधः यते तदा
अमुेित । उपथतवपाकवं च कमणाे
देशकालिनमाेपिनपातावित ; यािन च एकय कमणाे
वपाचकािन देशकालिनमािन, तायेव अययापीित न
िनयतं शते ; यताे वफलायप कमाण भवत ।
शामप अय कमण इदं फलमयेतावित पयवसतं न
देशकालिनमवशेषमप सतयित । साधनवीयवशेषाु
अतीया कयचछरावभवित, तितबा परय ितित
। न च अवशेषेण वायाम् अभसधनाेपते — इह अमु
वा मे वा जायतामित, अभसधेिनरुशवात् ।
वणादारेणाप वा उपमाना ितबधयापेयैव उपते
। तथा च ुितः दुबाेधवमानाे दशयित — ‘वणायाप
बभयाे न लयः वताेऽप बहवाे यं न वुः । अायाे
वा कुशलाेऽय लधाऽऽयाे ाता कुशलानुशः’ (क. उ.
१-२-७) इित । गभथ एव च वामदेवः ितपेदे भावमित
वदती जातरसतात् साधनात् जातरे वाेपं
दशयित ; न ह गभथयैव एेहकं कसाधनं सायते ।

ृतावप — ‘अाय याेगसंसं कां गितं कृण गछित’
(भ. गी. ६-३७) इयजुनेन पृाे भगवावासदेवः ‘न ह
कयाणकृकग
ु ितं तात गछित’ (भ. गी. ६-४०) इयुा,
पुनतय पुयलाेकािं साधुकुले सूितं च अभधाय,
अनतरम् ‘त तं बुसंयाेगं लभते पाैवदेहकम्’ (भ. गी. ६-
४३) इयादना ‘अनेकजसंसतताे याित परां गितम्’ (भ.
गी. ६-४५) इयतेन एतदेव दशयित । तात् एेहकम्
अामुकं वा वाज ितबधयापेयेित थतम् ॥५१ ॥
१५३. मिु �फलािधकरणम्
477. एवं मुि�फलािनयमस्तदवस्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेः
॥३।४।५२॥
यथा मुमुाेवासाधनावलबनः
साधनवीयवशेषाालणे फले एेहकामुकफलवकृताे
वशेषितिनयमाे ः, एवं मुलणेऽप उकषापकषकृतः
कशेषितिनयमः यात् — इयाश, अाह —
मुफलािनयम इित । न खल मुफले कत् एवंभूताे
वशेषितिनयम अाशातयः । कुतः ? तदवथावधृतेः —

मुवथा ह सववेदातेवेकपैव अवधायते ; ैव ह
मुवथा ; न च णाेऽनेकाकारयाेगाेऽत,
एकलवावधारणात् — ‘अथूलमनणु’ (बृ. उ. ३-८-८) ‘स
एष नेित नेयाा’ (बृ. उ. ३-९-२६) ‘य नायपयित’ (छा.
उ. ७-२४-१) ‘ैवेदममृतं पुरतात्’ (मु. उ. २-२-१२) ‘इदꣳ
सव यदयमाा’ (बृ. उ. २-४-६), ‘स वा एष महानज
अााऽजराेऽमराेऽमृताेऽभयाे ’ (बृ. उ. ३-५-१), (बृ. उ. ४-
४-२५), ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं पयेत’् (बृ. उ. ४-
५-१५) इयादुितयः । अप च वासाधनं ववीयवशेषात्
वफल एव वायां कदितशयमासयेत्, न वाफले मुाै
; त असायं िनयसवभावमेव वया अधगयत
इयसकृदवाद । न च तयामयुकषिनकषाकाेऽितशय
उपपते, िनकृाया वावाभावात् ; उकृैव ह वा भवित
; तात् तयां चराचराेपपाेऽितशयाे भवन् भवेत् । न त
मुाै कत् अितशयसवाेऽत । वाभेदाभावादप
तफलभेदिनयमाभावः, कमफलवत् ; न ह मुसाधनभूताया
वायाः कमणामव भेदाेऽत । सगुणास त वास ‘मनाेमयः

ाणशररः’ (छा. उ. ३-१४-२) इयाास
गुणावापाेापवशाेदाेपपाै सयाम्, उपपते यथावं
फलभेदिनयमः, कमफलवत् — तथा च लदशनम् — ‘तं
यथा यथाेपासते तदेव भवित’ इित ; नैवं िनगुणायां वायाम्,
गुणाभावात् ; तथा च ृितः — ‘न ह गितरधकात
कयचसित ह गुणे वदयतयताम्’ इित ।
तदवथावधृतेतदवथावधृतेरित पदायासः अयायपरसमािं
ाेतयित ॥५२ ॥
ु र्ः अध्यायः
चतथ
तृतीयेऽयाये परापरास वास साधनायाे वचारः ायेण
अयगात् ; अथेह चतथे फलाय अागमयित ; सागतं च
अयदप कतययते ; थमं तावत् कितभदधकरणैः
साधनायवचारशेषमेवानुसरामः —
१५४. आवत्ृ यिधकरणम्
478. आविृ �रसकृदुपदेशात् ॥४।१।१॥
‘अाा वा अरे यः ाेतयाे मतयाे िनदयासतयः’
(बृ. उ. ४-५-६) ‘तमेव धीराे वाय ां कुवीत’ (बृ. उ. ४-
४-२१) ‘साेऽवेयः स वजासतयः’ (छा. उ. ८-७-१)
इित च एवमादवणेषु संशयः — कं सकृययः कतयः,
अाहाेवत् अावृयेित । कं तावाम् ? सकृययः यात्,
याजादवत्, तावता शाय कृताथवात् ; अूयमाणायां ह
अावृाै यमाणायाम् अशााथः कृताे भवेत् । ननु
असकृदुपदेशा उदाताः — ‘ाेतयाे मतयाे िनदयासतयः’
इयेवमादयः — एवमप यावछदमावतयेत् — सकृवणं
सकृननं सकृदयासनं चेित, नाितरम् । सकृदुपदेशेषु त
‘वेद’ ‘उपासीत’ इयेवमादषु अनावृरयेवं ाे, ूमः —
ययावृः कतया । कुतः ? असकृदुपदेशात् — ‘ाेतयाे
मतयाे िनदयासतयः’ इयेवंजातीयकाे ह असकृदुपदेशः
ययावृं सूचयित । ननु उम् — यावछदमेव अावतयेत्,
नाधकमित — न, दशनपयवसानवादेषाम् ; दशनपयवसानािन
ह वणादयावयमानािन ाथािन भवत — यथा
अवघातादिन तड लादिनपपयवसानािन, तत् । अप च

उपासनं िनदयासनं च इयतणीतावृगुणैव या अभधीयते
; तथा ह लाेके ‘गुमुपाते’ ‘राजानमुपाते’ इित च
यतापयेण गुवादननुवतते, स एवमुयते ; तथा ‘यायित
ाेषतनाथा पितम्’ इित — या िनरतररणा पितं ित
साेकठा, सा एवमभधीयते । वुपायाे वेदातेषु
अयितरे केण याेगाे यते ; चत् वदनाेपय
उपासनाेपसंहरित, यथा — ‘यतेद यस वेद स मयैतदुः’
(छा. उ. ४-१-४) इय ‘अनु म एतां भगवाे देवतां शाध यां
देवतामुपासे’ (छा. उ. ५-२-२) इित ; च उपासनाेपय
वदनाेपसंहरित, यथा — ‘मनाे ेयुपासीत’ (छा. उ. ३-१८-
१) इय ‘भाित च तपित च कया यशसा वचसन
े य एवं
वेद’ (छा. उ. ३-१८-३) इित । तासकृदुपदेशेवप
अावृसः । असकृदुपदेशत अावृेः सूचकः ॥१ ॥
479. िलङ्गाच्च ॥४।१।२॥
लमप ययावृं याययित । तथा ह —
उथवानं तय, ‘अादय उथः’ (छा. उ. १-५-१)
इयेतत् एकपुतादाेषेणापाे, ‘रमींवं पयावतयात्’ (छा. उ.

१-५-२) इित रमबववानं बपुतायै वदधत्
सवययावृं दशयित ; तसामायात्
सवययेवावृसः ॥
अाह — भवत नाम सायफले षु ययेवावृः,
तेवावृसाययाितशयय सवात् ; यत परवषयः
ययाे िनयशबुमुवभावमेव अाभूतं परं 
समपयित, त कमथा अावृरित । सकृताै च
ावतीयनुपपेरावृययुपगम इित चेत,् न, अावृावप
तदनुपपेः ; यद ह ‘तवमस’ इयेवंजातीयकं वां
सकृयमाणं ावतीितं नाेपादयेत् तततदेव
अावयमानमुपादययतीित का याशा यात् । अथाेयेत —
न केवलं वां कदथ सााकत शाेित ; अताे युपें
वामनुभावययित ावमित — तथायावृयानथमेव
; साप ह युः सकृवृैव वमथमनुभावययित । अथाप
यात् — युा वाेन च सामायवषयमेव वानं यते, न
वशेषवषयम् ; यथा ‘अत मे दये शूलम्’ इयताे वाात्
गाकपादला शूलसावसामायमेव परः ितपते, न

वशेषमनुभवित — यथा स एव शूल ; वशेषानुभव
अवाया िनवतकः ; तदथा अावृरित चेत् — न,
असकृदप तावाे यमाणे वशेषवानाेपयसवात् ; न
ह सकृयुायां शायुयामनवगताे वशेषः शतकृवाेऽप
युयमानायामवगतं शते ; तात् यद शायुयां
वशेषः ितपाेत, यद वा सामायमेव उभयथाप सकृवृे
एव ते वकाय कुत इित अावृयनुपयाेगः ; न च सकृयुे
शायु कयचदयनुभवं नाेपादयत इित शते िनयतम्,
वचवाितपॄणाम् । अप च अनेकांशाेपेते लाैकके
पदाथे सामायवशेषवित एकेनावधानेन एकमंशमवधारयित,
अपरे ण अपरम् — इित यादययासाेपयाेगः, यथा
दघपाठकहणादषु ; न त िनवशेषे ण
सामायवशेषरहते चैतयमााके माेपावयासापेा
युेित ॥
अाेयते — भवेदावृयानथं तं ित, यः ‘तवमस’
(छा. उ. ६-८-७) इित सकृदुमेव ावमनुभवतं शयात्
; यत न शाेित, तं ित उपयुयत एव अावृः । तथा ह

छादाेये — ‘तवमस ेतकेताे’ (छा. उ. ६-८-७)
इयुपदय, ‘भूय एव मा भगवावापयत’ (छा. उ. ६-८-७)
इित पुनः पुनः परचाेमानः तदाशाकारणं िनराकृय,
‘तवमस’ इयेवासकृदुपदशित ; तथा च ‘ाेतयाे मतयाे
िनदयासतयः’ (बृ. उ. ४-५-६) इयाद दशतम् । ननु
उम् — सकृतं चेत् तवमसवां वमथमनुभावयतं न
शाेित, तत अावयमानमप नैव शयतीित — नैष दाेषः ; न
ह ेऽनुपपं नाम ; यते ह सकृतााात् मदतीतं
वााथ अावतयतः तदाभासयुदासेन सयितपमानाः ।
अप च ‘तवमस’ इयेतां वंपदाथय तपदाथभावमाचे
; तपदेन च कृतं सत्  ईतृ जगताे
जादकारणमभधीयते — ‘सयं ानमनतं ’ (तै. उ. २-
१-१) ‘वानमानदं ’ (बृ. उ. ३-९-२८) ‘अं ृ ’ (बृ.
उ. ३-८-११) ‘अवातं वातृ’ (बृ. उ. ३-८-११)
‘अजमजरममरम्’ (बृ. उ. ३-८-८) ‘अथूलमनववमदघम्’
इयादशासम् ; त अजादशदैजादयाे भाववकारा
िनवितताः ; अथूलादशदै थाैयादयाे यधमाः ;

वानादशदै चैतयकाशाकवमुम् ; एष
यावृसवसंसारधमकाेऽनुभवाकाे संकतपदाथाे
वेदाताभयुानां सः ; तथा वंपदाथाेऽप यगाा ाेता
देहादारय यगातया सायमानः चैतयपयतवेनावधारतः
; त येषाम् एताै पदाथाै अानसंशयवपययितबाै, तेषां
‘तवमस’ इयेतां वाथे मां नाेपादयतं शाेित,
पदाथानपूवकवाााथानय — इयतः, ताित एयः
पदाथववेकयाेजनः शायुयासः । यप च ितपय
अाा िनरं शः, तथाप अयाराेपतं तन् बंशवं
देहेयमनाेबुवषयवेदनादलणम् ; त एकेन अवधानेन
एकमंशमपाेहित, अपरे ण अपरम् — इित युयते त मवती
ितपः ; तु पूवपमेव अाितपेः । येषां पुनः
िनपुणमतीनां न अानसंशयवपययलणः पदाथवषयः
ितबधाेऽत, ते शवत सकृदुमेव तवमसवााथम्
अनुभवतमित, ताित अावृयानथममेव ; सकृदुपैव
ह अाितपः अवां िनवतयतीित, ना कदप
माेऽयुपगयते । सयमेवं युयेत, यद कयचत् एवं

ितपभवेत् ; बलवती ह अानाे दुःखवादितपः ;
अताे न दुःखवाभावं कितपत इित चेत् — न,
देहाभमानवत् दुःखवाभमानय मयाभमानवाेपपेः ;
यं ह देहे छमाने दमाने वा ‘अहं छे दे’ इित च
मयाभमानाे ः ; तथा बातरे वप पुमादषु
सतयमानेषु ‘अहमेव सतये’ इययाराेपाे ः ; तथा
दुःखवाभमानाेऽप यात्, देहादवदेव
चैतयाहपलयमानवाःु खवादनाम्, सषुादषु च
अननुवृेः ; चैतयय त सषुेऽप अनुवृमामनत — ‘यै
त पयित पयवै त पयित’ (बृ. उ. ४-३-२३) इयादना
; तात् सवदःु खविनमुैकचैतयाकाेऽहमयेष अाानुभवः
। न च एवम् अाानमनुभवतः कदयकृयमवशयते ;
तथा च ुितः — ‘कं जया करयामाे येषां नाेऽयमाायं
लाेकः’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयावदः कतयाभावं दशयित ;
ृितरप — ‘यवारितरेव यादातृ मानवः ।
अायेव च सततय काय न वते’ (भ. गी. ३-१७)
इित । यय त न एषाेऽनुभवाे ागव जायते, तं ित

अनुभवाथ एव अावृययुपगमः । ताप न तवमसवााथात्
याय अावृाै वतयेत् ; न ह वरघाताय कयामुाहयत ;
िनयुय च ‘अधकृताेऽहं कता मयेदं कतयम्’ इयवयं
ययापरतयय उपते ; यत वयमेव मदमितः
अितभानात् तं वााथ जहासेत्, तय एतेव वााथे
थरकार अावृयादवाचाेयुा अयुपेयते । तात्
परवषयेऽप यये तदुपायाेपदेशेवावृसः ॥२ ॥
१५५. आत्मत्वोपासनािधकरणम्
480. आत्मेित तूपगच्छिन्त ग्राहयिन्त च ॥४।१।३॥
यः शााेवशेषणः परमाा, स कम् अहमित
हीतयः, कं वा मदय इित — एतचारयित । कथं
पुनराशदे यगावषये ूयमाणे संशय इित, उयते —
अयमाशदाे मुयः शतेऽयुपगतम्, सित
जीवेरयाेरभेदसवे ; इतरथा त गाैणाेऽयमयुपगतयः —
इित मयते । कं तावाम् ? न अहमित ाः ; न ह
अपहतपावादगुणाे वपरतगुणवेन शते हीतम्,
वपरतगुणाे वा अपहतपावादगुणवेन ;

अपहतपावादगुण परमेरः, तपरतगुणत शाररः ;
ईरय च संसायावे ईराभावसः ; ततः शाानथम्
; संसारणाेऽप ईरावे अधकायभावाछाानथमेव,
यादवराेध । अयवेऽप तादायदशनं शाात् कतयम्
— ितमादवव ववाददशनम् इित चेत् — काममेवं भवत
; न त संसारणाे मुय अाा ईर इयेतत् नः ापयतयम्
॥
एवं ाे, ूमः — अाेयेव परमेरः ितपयः । तथा
ह परमेरयायां जाबाला अावेनैव एतमुपगछत —
‘वं वा अहम भगवाे देवतेऽहं वै वमस भगवाे देवते’ इित
; तथा अयेऽप ‘अहं ा’ इयेवमादय अावाेपगमा
याः । ाहयत च अावेनैव ईरं वेदातवाािन —
‘एष त अाा सवातरः’ (बृ. उ. ३-४-१) ‘एष त
अाातयायमृतः’ (बृ. उ. ३-७-३) ‘तसयꣳ स अाा
तवमस’ (छा. उ. ६-८-७) इयेवमादिन । यदुम् —
तीकदशनमदं वणुितमायायेन भवयतीित, तदयुम्,
गाैणवसात्, वावैया — य ह तीकरभेयते,

सकृदेव त वचनं भवित — यथा ‘मनाे ’ (छा. उ. ३-१८-
१) ‘अादयाे ’ (छा. उ. ३-१९-१) इयाद ; इह पुनः —
वम् अहम, अहं च वमसीयाह — अतः
तीकुितवैयात् अभेदितपः ; भेदपवादा ; तथा ह
— ‘अथ याेऽयां देवतामुपातेऽयाेऽसावयाेऽहमीित न स
वेद’ (बृ. उ. १-४-१०) ‘मृयाेः स मृयुमााेित य इह नानेव
पयित’ (बृ. उ. ४-४-१९) (क. उ. २-१-१०) ‘सव तं
परादााेऽयानः सव वेद’ (बृ. उ. ४-५-७१) इयेवमाा
भूयसी ुितः भेददशनमपवदित । यूम् — न
वगुणयाेरयाेयावसव इित, नायं दाेषः, वगुणताया
मयावाेपपेः । यपुनम् — ईराभावस इित,
तदसत्, शाामायात् अनयुपगमा ; न ह ईरय
संसायावं ितपात इययुपगछामः — कं तह ? —
संसारणः संसारवापाेहेन ईरावं ितपपादयषतमित ।
एवं च सित अैतेरय अपहतपावादगुणता वपरतगुणता
त इतरय मयेित यवितते । यदयुम् — अधकायभावः
यादवराेधेित, तदयसत्, ाबाेधात्

संसारवायुपगमात्, तषयवा यादयवहारय ; ‘य
वय सवमाैवाभूकेन कं पयेत’् (बृ. उ. २-४-१४)
इयादना ह बाेधे याभावं दशयित । याभावे
ुतेरयभावस इित चेत्, न, इवात् ; ‘अ पताऽपता
भवित’ (बृ. उ. ४-३-२२) इयुपय, ‘वेदा अवेदाः’ (बृ. उ.
४-३-२२) इित वचनात् इयत एव अाभः ुतेरयभावः
बाेधे । कय पुनरयम् अबाेध इित चेत्, यवं पृछस तय
ते — इित वदामः । ननु अहमीर एवाेः ुया — येवं
ितबुाेऽस, नात कयचदबाेधः । याेऽप दाेषाेते
कैत् — अवया कल अानः सतीयवात्
अैतानुपपरित, साेऽप एतेन युः । तात् अाेयेव
ईरे मनाे दधीत ॥३ ॥
१५६. प्रतीकािधकरणम्
481. न प्रतीके न िह सः ॥४।१।४॥
‘मनाे ेयुपासीतेययामथाधदैवतमाकाशाे ेित’
(छा. उ. ३-१८-१) तथा ‘अादयाे ेयादेशः’ (छा. उ. ३-
१९-१) ‘स याे नाम ेयुपाते’ (छा. उ. ७-१-५)

इयेवमादषु तीकाेपासनेषु संशयः — कं तेवप अाहः
कतयः, न वेित । कं तावाम् ? तेवप अाह एव
युः कतम् । कात् ? णः ुितषु अावेन सवात्,
तीकानामप वकारवावे सित अावाेपपेरयेवं
ाे ूमः — न तीकेवामितं बीयात् ; न ह स उपासकः
तीकािन यतािन अावेन अाकलयेत् । यपुनः
वकारवातीकानां वं तत अावमित, तदसत्,
तीकाभावसात् ; वकारवपाेपमदेन ह नामादजातय
वमेव अातं भवित । वपाेपमदे च नामादनां कुतः
तीकवम् अाहाे वा ? न च ण अावात्
ुपदेशेवाः कया, कतृवािनराकरणात् ;
कतृवादसवसंसारधमिनराकरणेन ह ण अावाेपदेशः ;
तदिनराकरणेन च उपासनवधानम् । अत उपासकय तीकैः
समवात् अाहाे नाेपपते ; न ह चकवतकयाेः
इतरे तरावमत ; सवणानेव त ाना एकवे
तीकाभावसमवाेचाम । अताे न तीकेवाः यते
॥४ ॥

१५७. ब्र��्यिधकरणम्
482. ब्र��ि��त्कषार्त् ॥४।१।५॥
तेवेव उदाहरणेवयः संशयः — कमादयादयाे
ययसतयाः, कं वा रादयादवित । कुतः
संशयः ? सामानाधकरये कारणानवधारणात् ; अ ह
शदय अादयादशदैः सामानाधकरयमुपलयते,
‘अादयाे ’ ‘ाणाे ’ ‘वु’
इयादसमानवभिनदेशात् ; न च अ अासं
सामानाधकरयमवकपते,
अथातरवचनवाादयादशदानाम् ; न ह भवित — गाैर
इित सामानाधकरयम् । ननु कृितवकारभावाादयादनां
मृछरावादवसामानाधकरयं यात् — नेयुयते ;
वकारवलयाे ेवं कृितसामानाधकरयायात्, तत
तीकाभावसमवाेचाम ; परमावां चेदं तदानीं यात्,
तताेपासनाधकाराे बायेत, परमतवकाराेपादानं च यथम् ।
तात् ‘ाणाेऽवैानरः’ इयादवत्
अयतरायतरयासे सित,  कंरययतामित संशयः

। त अिनयमः, िनयमकारणः शायाभावादयेवं ाम् ।
अथवा अादयादय एव ण कतया इयेवं ाम् ; एवं
ह अादयादभः  उपासतं भवित ; ाेपासनं च
फलवदित शामयादा । तात् न रादयादवयेवं
ाे ूमः —
रे व अादयादषु यादित । कात् ? उकषात् ;
एवम् उकषेण अादयादयाे ा भवत,
उकृेतेवयासात् ; तथा च लाैककाे यायाेऽनुगताे भवित
; उकृह िनकृेऽयसतयेित लाैककाे यायः — यथा
राजः र ; स च अनुसतयः वपयये यवायसात् ;
न ह ृपरगृहीताे राजा िनकष नीयमानः ेयसे यात् ।
ननु शाामायादनाशनीयाेऽ यवायसः, न च
लाैककेन यायेन शाीया िनयतं युेित — अाेयते —
िनधारते शााथे एतदेवं यात् ; सदधे त तन्, तणयं
ित लाैककाेऽप याय अाीयमाणाे न वयते ; तेन च
उकृयासे शााथेऽवधायमाणे,
िनकृमयययवेयादित यते । ाथया

अादयादशदानां मुयाथवम् अवराेधात् हीतयम् ; तैः
वाथवृभरवायां बुाै, पादवतरताे शदय मुयया
वृया सामानाधकरयासवात्, वधानाथतैव अवितते
। इितपरवादप शदय एष एवाथाे यायः ; तथा ह —
‘ेयादेशः’ ‘ेयुपासीत’ ‘ेयुपाते’ इित च सवेितपरं
शदमुारयित, शांत अादयादशदान् ; तत यथा
शकां रजतमित येतीय, शवचन एव शकाशदः,
रजतशदत रजततीितलणाथः — येयेव ह केवलं
रजतमित, न त त रजतमत — एवमाप
अादयादेित तीयादित गयते । वाशेषाेऽप च
तीयािनदेशेन अादयादनेव उपातयया
यायमानादशयित — ‘स य एतदेवं वानादयं ेयुपाते’
(छा. उ. ३-१९-४) ‘याे वाचं ेयुपाते’ (छा. उ. ७-२-२)
‘यः सपं ेयुपाते’ (छा. उ. ७-४-३) इित च । यूम्
— ाेपासनमेवा अादरणीयं फलववायेित, तदयुम्, उेन
यायेन अादयादनामेव उपायवावगमात् ; फलं त
अितयाुपासन इव अादयाुपासनेऽप ैव दायित,

सवायवात् ; वणतं चैतत् ‘फलमत उपपेः’ (. सू. ३-२-
३८) इय । ईशं च अ ण उपायवम्, यतीकेषु
त
ृ याराेपणम् — ितमादवव ववादनाम् ॥५ ॥
१५८. आिदत्यािदमत्यिधकरणम्
483. आिदत्यािदमतय�ाङ्ग उपप�ेः ॥४।१।६॥
‘य एवासाै तपित तमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-३-१)
‘लाेकेषु पवधꣳ सामाेपासीत’ (छा. उ. २-२-१) ‘वाच
सवधꣳ सामाेपासीत’ (छा. उ. २-८-१) ‘इयमेवगः साम’
(छा. उ. १-६-१) इयेवमादषु अावबेषूपासनेषु संशयः —
कमादयादषु उथादयाे वधीयते, कं वा उथादवेव
अादयादय इित । त अिनयमः, िनयमकारणाभावात् —
इित ाम् ; न ह अ ण इव
कयचदुकषवशेषाेऽवधायते ;  ह समतजगकारणवात्
अपहतपावादगुणयाेगा अादयादय उकृमित
शमवधारयतम् ; न त अादयाेथादनां वकारवावशेषात्
कदुकषवशेषावधारणे कारणमत । अथवा िनयमेनैव
उथादमतय अादयादषु अययेरन् । कात् ?

कमाकवादुथादनाम्, कमण फलािसेः ;
उथादमितभपायमाना अादयादयः कमाकाः सतः
फलहेतवाे भवयत । तथा च ‘इयमेवगः साम’ (छा. उ.
१-६-१) इय ‘तदेतदेतयामृययूढं साम’ (छा. उ. १-६-१)
इित ऋशदेन पृथवीं िनदशित, सामशदेनाम् ; त
पृथययाेः ऋसामचकषायामवकपते, न ऋसामयाेः
पृथयचकषायाम् ; र ह राजकरणात् राजशद
उपचयते, न राजिन ृशदः । अप च ‘लाेकेषु पवधꣳ
सामाेपासीत’ (छा. उ. २-२-१) इित अधकरणिनदेशात् लाेकेषु
साम अयसतयमित तीयते ; ‘एतायं ाणेषु ाेतम्’ (छा.
उ. २-११-१) इित च एतदेव दशयित । थमिनदेषु च
अादयादषु चरमिनदं ायतम् — ‘अादयाे
ेयादेशः’ (छा. उ. ३-१९-१) इयादषु ; थमिनदा
पृथयादयः, चरमिनदा हंकारादयः — ‘पृथवी हंकारः’
(छा. उ. २-२-१) इयादुितषु । अतः अनेवादयादषु
अमितेप इयेवं ाे ूमः —

अादयादमतय एव अेषु उथादषु येरन् । कुतः ?
उपपेः ; उपपते ह एवम् अपूवसकषात्
अादयादमितभः संयमाणेषु उथादषु कमसमृः ।
‘यदेव वया कराेित याेपिनषदा तदेव वीयवरं भवित’
(छा. उ. १-१-१०) इित च वायाः कमसमृहेतवं दशयित ।
भवत कमसमृफले वेवम् ; वतफले षु त कथम् — ‘य
एतदेवं वाँाेकेषु पवधं सामाेपाते’ (छा. उ. २-२-३)
इयादषु ? तेवप अधकृताधकारात् कृतापूवसकषेणैव
फलकपना युा, गाेदाेहनादिनयमवत् । फलाकवा
अादयादनाम् उथादयः कमाकेयः उकषाेपपः ;
अादयादािलणं ह कमफलं शयते ुितषु । अप च
‘अाेमयेतदरमुथमुपासीत’ (छा. उ. १-१-१)
‘खवेतयैवारयाेपयायानं भवित’ (छा. उ. १-१-१०) इित
च उथमेव उपायवेनाेपय, अादयादमतीवदधाित ।
यूम् — उथादमितभपायमाना अादयादयः कमभूयं
भूवा फलं करयतीित, तदयुम्, वयमेवाेपासनय कमवात्
फलववाेपपेः । अादयादभावेनाप च

यमानानामुथादनां कमाकवानपायात् ।
‘तदेतदेतयामृययूढꣳ साम’ (छा. उ. १-६-१) इित त
लाणक एव पृथययाेः ऋसामशदयाेगः ; लणा च
यथासवं सकृेन वकृेन वा वाथसबधेन वतते ;
त यप ऋसामयाेः पृथयचकषा, तथाप सयाेः
ऋसामयाेभेदेनानुकतनात्, पृथययाे सधानात्, तयाेरेव
एष ऋसामशदयाेगः ऋसामसबधादित िनीयते ;
ृशदाेऽप ह कुतकारणााजानमुपसपन् न िनवारयतं
पायते । ‘इयमेवक्’ (छा. उ. १-६-१) इित च यथारयासम्
ऋच एव पृथवीवमवधारयित ; पृथया ह ऋेऽवधायमाणे
— इयमृगेवेयरयासः यात् । ‘य एवं वासाम गायित’
(छा. उ. १-७-७) इित च अायमेव वानमुपसंहरित, न
पृथयाायम् । तथा ‘लाेकेषु पवधꣳ सामाेपासीत’ (छा.
उ. २-२-१) इित यप समीिनदा लाेकाः, तथाप सायेव
ते अययेरन्, तीयािनदेशेन सा उपायवावगमात् ;
सामिन ह लाेकेवययमानेषु साम लाेकानाेपासतं भवित,
अयथा पुनः लाेकाः सामाना उपासताः युः । एतेन

‘एतायं ाणेषु ाेतम्’ (छा. उ. २-११-१) इयाद यायातम्
। याप तयाे तीयािनदेशः ‘अथ खवमुमादयꣳ सवधꣳ
सामाेपासीत’ (छा. उ. २-९-१) इित, ताप — ‘समतय
खल सा उपासनꣳ साधु’ (छा. उ. २-१-१) ‘इित त
पवधय’ (छा. उ. २-७-२) ‘अथ सवधय’ (छा. उ. २-
८-१) इित च सा एव उपायवाेपमात् — तेव
अादयायासः । एतादेव च सा उपायवावगमात्
‘पृथवी हंकारः’ (छा. उ. २-२-१) इयादिनदेशवपययेऽप
हंकारादवेव पृथयादः । तात् अनाया
अादयादमतयः अेषूथादषु येरित सम् ॥६ ॥
१५९. आसीनािधकरणम्
484. आसीनः सम्भवात् ॥४।१।७॥
कमासबेषु तावत् उपासनेषु कमतवात् न
अासनादचता ; नाप सयदशने, वततवाानय ;
इतरे षु त उपासनेषु कम् अिनयमेन ितन् अासीनः शयानाे वा
वतेत उत िनयमेन अासीन एवेित चतयित । त
मानसवादुपासनय अिनयमः शररथतेरयेवं ाे, वीित

— अासीन एवाेपासीतेित । कुतः ? सवात् । उपासनं नाम
समानययवाहकरणम् ; न च तत् गछताे धावताे वा
सवित, गयादनां चवेपकरवात् ; ितताेऽप देहधारणे
यापृतं मनाे न सूवतिनरणमं भवित ; शयानयाप
अकादेव िनया अभभूयते ; अासीनय त एवंजातीयकाे
भूयादाेषः सपरहर इित सवित तयाेपासनम् ॥७ ॥
485. ध्यानाच्च ॥४।१।८॥
अप च याययथ एषः, यसमानययवाहकरणम् ;
यायित शथलाचेेषु िततषु एकवषयाचेषु
उपचयमाणाे यते — यायित बकः, यायित ाेषतबधुरित
। अासीन अनायासाे भवित ; तादप अासीनकमाेपासनम्
॥८ ॥
486. अचलत्वं चापे�य ॥४।१।९॥
अप च ‘यायतीव पृथवी’ (छा. उ. ७-६-१) इय
पृथयादषु अचलवमेवापेय यायितवादाे भवित ; त लम्
उपासनय अासीनकमवे ॥९ ॥
487. स्मरिन्त च ॥४।१।१०॥

रयप च शा उपासनावेन अासनम् — ‘शचाै देशे
िताय थरमासनमानः’ (भ. गी. ६-११) इयादना । अत
एव पकादनामासनवशेषाणामुपदेशाे याेगशाे ॥१० ॥
१६०. एकाग्रतािधकरणम्
488. यत्रैकाग्रता तत्रािवशेषात् ॥४।१।११॥
ददेशकाले षु संशयः — कमत कयमः, नात
वेित । ायेण वैदकेवारेषु दगादिनयमदशनात्, यादहाप
कयम इित यय मितः, तं याह — ददेशकाले षु
अथलण एव िनयमः ; यैव अय दश देशे काले वा मनसः
साैकयेणैकाता भवित, तैवाेपासीत,
ाचीदपूवााचीनवणादवत् वशेषावणात्, एकाताया
इायाः सवावशेषात् । ननु वशेषमप केचदामनत —
‘समे शचाै शकराविवाल काववजते शदजलायादभः ।
मनाेनुकूले न त चपीडने गुहािनवातायणे याेजयेत’् (े. उ.
२-१०) इित यथेित — उयते ; सयमत एवंजातीयकाे
िनयमः ; सित वेतन्, ततेषु वशेषेविनयम इित सू वा

अाचाय अाचे । ‘मनाेनुकूले ’ इित चैषा ुितः यैकाता तैव
— इयेतदेव दशयित ॥११ ॥
१६१. आप्रायणािधकरणम्
489. आ प्रायणा�त्रािप िह ��म् ॥४।१।१२॥
अावृः सवाेपासनेवादतयेित थतमाेऽधकरणे ; त
यािन तावत् सयदशनाथायुपासनािन, तािन अवघातादवत्
कायपयवसानानीित ातमेव एषामावृपरमाणम् ; न ह
सयदशने काये िनपे यातरं कछासतं शम्,
अिनयाेयावितपेः शायावषयवात् । यािन पुनः
अयुदयफलािन, तेवेषा चता — कं कयतंचकालं
ययमावय उपरमेत्, उत यावीवमावतयेदित । कं
तावाम् ? कयतंचकालं ययमयय उसृजेत,्
अावृवशयाेपासनशदाथय कृतवादयेवं ाे, ूमः —
अा ायणादेव अावतयेययम्, अयययवशादफलाेः
; कमायप ह जातराेपभाेयं फलमारभमाणािन तदनुपं
भावनावानं ायणकाले अापत — ‘सवानाे भवित
सवानमेवाववामित’ ‘यतेनैष ाणमायाित’

‘ाणतेजसा युः सहाना यथासपतं लाेकं नयित’ इित
चैवमादुितयः ; तृणजलू कािनदशना ; ययावेते
वपानुवृं मुा कमयत् ायणकालभाव
भावनावानमपेेरन् । तात् ये ितपयफलभावनाकाः
ययाः, तेषु अा ायणात् अावृः । तथा च ुितः — ‘स
यावतरयमााेकाैित’ इित ायणकाले ऽप ययानुवृं
दशयित । ृितरप — ‘यं यं वाप रावं यजयते
कले बरम् । तं तमेविै त काैतेय सदा तावभावतः’ (भ. गी. ८-
६) इित, ‘याणकाले मनसाचले न’ (भ. गी. ८-१०) इित च ।
‘साेऽतवेलायामेतयं ितपेत’ इित च मरणवेलायामप
कतयशेषं ावयित ॥१२ ॥
१६२. तदिधगमािधकरणम्
490. तदिधगम उ�रपूवार्घयोर�े षिवनाशौ तद्व्यपदेशात्
॥४।१।१३॥
गततृतीयशेषः ; अथेदानीं वाफलं ित चता
तायते । ाधगमे सित तपरतफलं दुरतं ीयते, न
ीयते वेित संशयः । कं तावाम् ? फलाथवाकमणः

फलमदवा न सायते यः ; फलदायनी ह अय शः
ुया समधगता ; यद तत् अतरे णैव फलाेपभाेगमपवृयेत,
ुितः कदथता यात् ; रत च — ‘न ह कम ीयते’
इित । नवेवं सित ायाेपदेशाेऽनथकः ााेित — नैष
दाेषः, ायानां नैमकवाेपपेः गृहदाहेादवत् । अप
च ायानां दाेषसंयाेगेन वधानावेदप दाेषपणाथता ; न
वेवं वायां वधानमत । नवनयुपगयमाने वदः
कमये तफलयावयभाेयवादिनमाेः यात् — नेयुयते
; देशकालिनमापेाे माेः कमफलवत् भवयित । ता
ाधगमे दुरतिनवृरयेवं ाे ूमः —
तदधगमे ाधगमे सित उरपूवयाेरघयाेरे षवनाशाै
भवतः — उरय अे षः, पूवय वनाशः । कात् ?
तपदेशात् ; तथा ह वायायां
सायमानसबधय अागामनाे दुरतयानभसबधं वदुषाे
यपदशित — ‘यथा पुकरपलाश अापाे न यत
एवमेवंवद पापं कम न यते’ (छा. उ. ४-१४-३) इित ;
तथा वनाशमप पूवाेपचतय दुरतय यपदशित —

‘तथेषीकातूलमाै ाेतं दूयत
े व
ै ꣳ हाय सवे पाानः
दूयते’ (छा. उ. ५-२४-३) इित ; अयमपरः कमययपदेशाे
भवित — ‘भते दयथछते सवसंशयाः । ीयते
चाय कमाण ते परावरे’ (मु. उ. २-२-८) इित ।
यदुम् — अनुपभुफलय कमणः यकपनायां शां
कदथतं यादित, नैष दाेषः ; न ह वयं कमणः फलदायनीं
शमवजानीमहे ; वत एव सा ; सा त वादना
कारणातरेण ितबयत इित वदामः ; शसावमाे च शां
यायते, न ितबधाितबधयाेरप । ‘न ह कम ीयते’
इयेतदप रणमाैसगकम् — न ह भाेगाते कम ीयते
तदथवादित ; इयत एव त ायादना तय यः —
‘सव पाानं तरित, तरित हयाम्, याेऽमेधेन यजते, य
उ चैनमेवं वेद’ इयाद ुितृितयः । यूम् —
नैमकािन ायािन भवयतीित, तदसत्, दाेषसंयाेगेन
चाेमानानामेषां दाेषिनघातफलसवे फलातरकपनानुपपेः ।
यपुनरे तदुम् — न ायवत् दाेषयाेेशन
े
वावधानमतीित, अ ूमः — सगुणास तावास वत

एव वधानम्, तास च वाशेषे एेयािः पापिनवृ
वावत उयते, तयाेाववाकारणं नात — इयतः
पाहाणपूवकैयािः तासां फलमित िनीयते ; िनगुण
 ायां
त वायां यप वधानं नात, तथाप
अकावबाेधाकमदाहसः । अे ष इित च अागामषु
कमस कतृवमेव न ितपते वदित दशयित ।
अितातेषु त यप मयाानाकतृवं ितपेद इव, तथाप
वासामयायाानिनवृेः तायप वलयत इयाह —
वनाश इित । पूवसकतृवभाेृववपरतं ह िवप
काले वकतृवाभाेृववपं ाहम, नेतः पूवमप कता
भाेा वा अहमासम्, नेदानीम्, नाप भवयकाले — इित
वदवगछित ; एवमेव च माे उपपते ; अयथा ह
अनादकालवृानां कमणां याभावे माेाभावः यात् । न च
देशकालिनमापेाे माेः कमफलवत् भवतमहित ;
अिनयवसात्, पराेवानुपपे ानफलय । तात्
ाधगमे दुरतय इित थतम् ॥१३ ॥
१६३. इतरासं�ेषािधकरणम्
491. इतरस्याप्येवमसं�ेषः पाते तु ॥४।१।१४॥
पूवधकरणे बधहेताेरघय वाभावकय
अे षवनाशाै ानिनमाै शायपदेशापताै ; धमय पुनः
शाीयवात् शाीयेण ानेन अवराेध इयाश तराकरणाय
पूवाधकरणयायाितदेशः यते — इतरयाप पुयय कमणः
एवम् अघवत् असंेषाे वनाश ानवताे भवतः — कुतः ?
— तयाप वफलहेतवेन ानफलितबधवसात्, ‘उभे
उ हैवैष एते तरित’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयादुितषु च
दुकृतवसकृतयाप णाशयपदेशात्,
अकावबाेधिनमय च कमयय
सकृतदुकृतयाेतयवात्, ‘ीयते चाय कमाण’ (मु. उ. २-
२-८) इित च अवशेषुतेः । याप केवल एव पाशदः
पठ ते, ताप तेनैव पुयमयाकलतमित यम्, ानापेया
िनकृफलवात् । अत च ुताै पुयेऽप पाशदः — ‘नैनं
सेतम
 हाेराे तरतः’ (छा. उ. ८-४-१) इय सह दुकृतेन
सकृतमयनुय, ‘सवे पाानाेऽताे िनवतते’ इयवशेषेणैव
कृते पुये पाशदयाेगात् । ‘पाते त’ इित

तशदाेऽवधारणाथः । एवं धमाधमयाेबधहेवाेः
वासामयादे षवनाशसेः अवयंभावनी वदुषः शररपाते
मुरयवधारयित ॥१४ ॥
१६४. अनारब्धािधकरणम्
492. अनारब्धकाय� एव तु पूव� तदवधेः ॥४।१।१५॥
पूवयाेरधकरणयाेानिनमः
सकृतदुकृतयाेवनाशाेऽवधारतः ; स कमवशेषेण
अारधकाययाेरनारधकाययाे भवित, उत
वशेषेणानारधकाययाेरेवेित वचायते । त ‘उभे उ हैवष
ै एते
तरित’ (बृ. उ. ४-४-२२)
इयेवमादुितववशेषवणादवशेषेणैव य इयेवं ाे,
याह — अनारधकाये एव वित । अवृफले एव पूवे
जातरसते, अप च जिन ाानाेपेः सते,
सकृतदुकृते ानाधगमात् ीयेते ; न त अारधकाये
सामभुफले , यायामेतत् ानायतनं ज िनमतम् । कुत
एतत् ? ‘तय तावदेव चरं याव वमाेयेऽथ सपये’ (छा.
उ. ६-१४-२) इित शररपातावधकरणाेमाेः ; इतरथा ह

ानादशेषकमये सित थितहेवभावात् ानायनतरमेव
ेममवीत ; त शररपाततीां न अाचीत । ननु
वतबले नैव अयमकाावबाेधः कमाण पयन् कथं
कािनचपयेत् कािनचाेपेेत ? न ह समानेऽबीजसपके,
केषाजशः ीयते, केषा ीयते — इित
शमकतमित । उयते — न तावदनाय अारधकाय
कमाशयं ानाेपपपते ; अाते च
तकुलालचववृवेगय अतराले ितबधासवात्
भवित वेगयितपालनम् अकाबाेधाेऽप ह
मयाानबाधनेन कमायुछन ; बाधतमप त मयाानं
चानवसंकारवशाकंचकालमनुवतत एव । अप च
नैवा ववदतयम् — वदा ककालं शररं यते न वा
यत इित । कथं ह एकय वदयययं वेदनं देहधारणं
च अपरे ण ितेुं शेत ? ुितृितषु च
थतलणिनदेशेन एतदेव िनयते ।
तादनारधकाययाेरेव सकृतदुकृतयाेवासामयाय इित
िनणयः ॥१५ ॥

१६५. अिग्नहोत्राद्यिधकरणम्
493. अिग्नहोत्रािद तु तत्कायार्यैव तद्दशर्नात् ॥४।१।१६॥
पुययाये षवनाशयाेरघयायाेऽितदः ; साेऽितदेशः
सवपुयवषय इयाश ितव — अहाेाद वित ।
तशद अाशामपनुदित ; ययं कम वैदकमहाेाद, तत्
तकायायैव भवित ; ानय यकाय तदेव अयाप
कायमयथः । कुतः ? ‘तमेतं वेदानुवचनेन ाणा ववदषत
येन दानेन’ (बृ. उ. ४-४-२२) इयाददशनात् । ननु
ानकमणाेवलणकायवाकायैकवानुपपः — नैष दाेषः,
वरमरणकाययाेरप दधवषयाेः
गुडमसंयुयाेतृिपुकायदशनात्, तत् कमणाेऽप
ानसंयुय माेकायाेपपेः । ननु अनारयाे माेः, कथमय
कमकायवमुयते ? नैष दाेषः, अारादुपकारकवाकमणः ;
ानयैव ह ापकं सत् कम णाड ा माेकारणमयुपचयते ;
अत एव च अितातवषयमेतकायैकवाभधानम् । न ह
वद अागायहाेाद सवित,
अिनयाेयावितपेः शायावषयवात् । सगुणास त

वास कतृवानितवृेः सवित अागायप अहाेाद ।
तयाप िनरभसधनः कायातराभावाासयुपपः ॥१६
॥
कंवषयं पुनरदम् अे षवनाशवचनम्, कंवषयं वा अदाे
विनयाेगवचनम् एकेषां शाखनाम् — ‘तय पुा दायमुपयत
सदः साधुकृयां षतः पापकृयाम्’ इित ? अत उरं पठित
—
494. अतोऽन्यािप �ेकेषामुभयोः ॥४।१।१७॥
अताेऽहाेादेिनयाकमणः अयाप त साधुकृया, या
फलमभसधाय यते, तया एष विनयाेग उः एकेषां
शाखनाम् — ‘सदः साधुकृयामुपयत’ इित । तया एव च
इदम् अघवदे षवनाशिनपणम् — इतरयायेवमसंेष इित
। तथाजातीयकय कायय कमणाे वां यनुपकारकवे
सितपः उभयाेरप जैमिनबादरायणयाेराचाययाेः ॥१७ ॥
१६६. िवद्या�ानसाधनत्वािधकरणम्
495. यदेव िवद्ययेित िह ॥४।१।१८॥

समधगतमेतदनतराधकरणे — िनयमहाेादकं कम
मुमुणा माेयाेजनाेेशेन कृतमुपादुरतयहेतारे ण
सवशकारणतां ितपमानं
माेयाेजनाधगमिनमवेन वया सह एककाय
भवतीित ; त अहाेाद कमायपायवासंयुं केवलं
चात — ‘य एवं वायजित’ ‘य एवं वाुहाेित’ ‘य एवं
वाशंसित’ ‘य एवं वागायित’ ‘तादेवंवदमेव ाणं
कुवीत नानेवंवदम्’ (छा. उ. ४-१७-१०) ‘तेनाेभाै कुताे
यैतदेवं वेद य न वेद’ (छा. उ. १-१-१०) इयादवचनेयाे
वासंयुमत, केवलमयत । तेदं वचायते — कं
वासंयुमेव अहाेादकं कम मुमुाेवाहेतवेन तया सह
एककायवं ितपते न केवलम् ; उत वासंयुं केवलं च
अवशेषेणेित । कुतः संशयः ? ‘तमेतमाानं येन
ववदषत’ इित यादनामवशेषेण अावेदनावेन
वणात्, वासंयुय च अहाेादेवशवावगमात् । कं
तावाम् ? वासंयुमेव कम अहाेाद अावाशेषवं
ितपते, न वाहीनम्, वाेपेतय

वशवावगमाावहीनात् — ‘यदहरे व जुहाेित तदहः
पुनमृयुमपजययेवं वान्’ इयादुितयः, ‘बुा युाे यया
पाथ कमबधं हायस’ (भ. गी. २-३९) ‘दूरेण वरं कम
बुयाेगानय’ (भ. गी. २-३९) इयादृितय इयेवं
ाे ितपाते —
यदेव वयेित ह । सयमेतत् — वासंयुं कम
अहाेादकं वावहीनाकमणाेऽहाेाशम्, वािनव
ाणाे वावहीनााणात् ; तथाप नायतमनपें
वावहीनं कम अहाेादकम् । कात् ? ‘तमेतमाानं
येन ववदषत’ इयवशेषेण अहाेादेवाहेतवेन
ुतवात् । ननु वासंयुय
अहाेादेवावहीनाशवावगमात् वावहीनमहाेाद
अावाहेतवेनानपेयमेवेित युम् — नैतदेवम् ;
वासहाययाहाेादेवािनमेन सामयाितशयेन याेगात्
अाानं ित ककारणवाितशयाे भवयित, न तथा
वावहीनय — इित युं कपयतम् ; न त ‘येन
ववदषत’ इयावशेषेणाानावेन

ुतयाहाेादेरनवं शमयुपगतम् ; तथा ह ुितः —
‘यदेव वया कराेित याेपिनषदा तदेव वीयवरं भवित’
(छा. उ. १-१-१०) इित वासंय
ु य कमणाेऽहाेादेः
वीयवरवाभधानेन वकाय ित कदितशयं वाणा
वावहीनय तयैव तयाेजनं ित वीयववं दशयित ;
कमण वीयववं तत्, यवयाेजनसाधनसहवम् ।
ताासंयुं िनयमहाेाद वावहीनं च उभयमप
मुमुणा माेयाेजनाेेशेन इह जिन जातरे च
ाानाेपेः कृतं यत्, तथासामय
ाधगमितबधकारणाेपादुरतयहेतवारे ण
ाधगमकारणवं ितपमानं
वणमननातापयातरकारणापें वया सह
एककाय भवतीित थतम् ॥१८ ॥
१६७. इतर�पणािधकरणम्
496. भोगेन ित्वतरे �पियत्वा सम्पद्यते ॥४।१।१९॥
अनारधकाययाेः पुयपापयाेवासामयाय उः । इतरे
त अारधकाये पुयपापे उपभाेगेन पयवा  सपते,

‘तय तावदेव चरं याव वमाेयेऽथ सपये’ (छा. उ. ६-
१४-२) इित ‘ैव सायेित’ इित च एवमादुितयः ।
ननु सयप सयदशने यथा ादेहपाताेददशनं
चदशनयायेनानुवृम्, एवं पादयनुवतेत — न,
िनमाभवात् । उपभाेगशेषपणं ह तानुवृिनमम्, न च
ताशम कदत । ननु अपरः
कमाशयाेऽभनवमुपभाेगमारयते — न, तय दधबीजवात् ;
मयाानावं ह कमातरं देहपात उपभाेगातरमारभेत ;
त मयाानं सयानेन दधम् — इयतः सावेतत्
अारधकायये वदुषः कैवयमवयं भवतीित ॥१९ ॥
॥ चतथु र्ः अध्यायः ॥
अथ अपरास वास फलाये देवयानं
पथानमवतारययन् थमं तावत् यथाशामुातममवाचे
; समाना ह वदवदुषाेातरित वयित —
१६८. वागिधकरणम्
497. वाङ्मनिस दशर्नाच्छब्दाच्च ॥४।२।१॥
अत ायणवषया ुितः — ‘अय साेय पुषय यताे
वानस सपते मनः ाणे ाणतेजस तेजः परयां
देवतायाम्’ (छा. उ. ६-८-६) इित । कमह वाच एव
वृमया मनस सपयते, उत वावृेरित वशयः । त
वागेव तावत् मनस सपत इित ाम् ; तथा ह
ुितरनुगृहीता भवित ; इतरथा लणा यात् ;
ुितलणावशये च ुितयाया, न लणा ; तात् वाच एव
अयं मनस लय इित ॥
एवं ाे, ूमः — वावृमनस सपत इित । कथं
वावृरित यायायते, यावता ‘वानस’ इयेव अाचायः
पठित ? सयमेतत् ; पठयित त परतात् — ‘अवभागाे
वचनात्’ (. सू. ४-२-१६) इित ; ताद वृयुपशममां
ववतमित गयते । तवलयववायां त सवैव
अवभागसायात् कं परैव वशंयात् — ‘अवभागः’ इित ;
ताद वृयुपसंहारववा । वावृः पूवमुपसंियते
मनाेवृाववथतायामयथः । कात् ? दशनात् — यते ह
वावृेः पूवाेपसंहाराे मनाेवृाै वमानायाम् ; न त वाच एव

वृमया मनयुपसंहारः केनचदप ु ं शते । ननु
ुितसामयात् वाच एवायं मनयययाे यु इयुम् —
नेयाह, अतकृितवात् ; यय ह यत उपः, तय त
लयाे यायः, मृदव शरावय ; न च मनसाे वागुपत इित
कन माणमत । वृयुवाभभवाै त अकृितसमायावप
येते ; पाथवेयाे ह इधनेयः तैजसयाेवृवित, अस
च उपशायित । कथं तह अपे शदः — ‘वानस
सपते’ इित ? अत अाह — शदाेित ;
शदाेऽयपेऽवकपते, वृवृमताेरभेदाेपचारादयथः ॥१
॥
498. अत एव च सवार्ण्यनु ॥४।२।२॥
‘तादुपशाततेजाः पुनभवमयैमनस सपमानैः’ (.
उ. ३-९) इय अवशेषेण सवेषामेवेयाणां मनस सपः
ूयते ; ताप अत एव वाच इव चरादनामप सवृके
मनयवथते वृलाेपदशनात् तवलयासवात् शदाेपपे
वृारे णैव सवाणीयाण मनाेऽनुवतते । सवेषां करणानां

मनयुपसंहारावशेषे सित वाचः पृथहणम् ‘वानस
सपते’ इयुदाहरणानुराेधेन ॥२ ॥
१६९. मनोऽिधकरणम्
499. तन्मनः प्राण उ�रात् ॥४।२।३॥
समधगतमेतत् — ‘वानस सपते’ (छा. उ. ६-८-६)
इय वृसपववेित ; अथ यदुरं वाम् ‘मनः ाणे’
(छा. उ. ६-८-६) इित, कमाप वृसपरे व ववयते, उत
वृमसपः — इित वचकसायाम्, वृमसपरे व अ
इित ाम्, ुयनुहात् ; तकृितवाेपपे ; तथा ह —
‘अमयꣳ ह साेय मन अापाेमयः ाणः’ (छा. उ. ६-५-४)
इययाेिन मन अामनत, अयाेिनं च ाणम् ;
‘अापामसृजत’ — इित ुितः । अत यनः ाणे
लयते, अमेव तदस लयते ; अं ह मनः, अाप
ाणः, कृितवकाराभेदादित । एवं ाे, ूमः — तदप
अागृहीतबाेयवृ मनाे वृारे णैव ाणे लयत इित
उरााादवगतयम् ; तथा ह सषुसाेमुमूषाे ाणवृाै
परपदाकायामवथतायाम्, मनाेवृीनामुपशमाे यते ; न

च मनसः वपाययः ाणे सवित ; अतकृितवात् । ननु
दशतं मनसः ाणकृितवम् — नैतसारम् ; न ह ईशेन
ाणाडकेन तकृितवेन मनः ाणे सपुमहित ; एवमप ह
अे मनः सपेत, अस चाम्, अवेव च ाणः ; न
ेतप पे ाणभावपरणतायाेऽाे मनाे जायत इित
कन माणमत ; तात् न मनसः ाणे वपाययः ।
वृयययेऽप त शदाेऽवकपते, वृवृमताेरभेदाेपचारात् इित
दशतम् ॥३ ॥
१७०. अध्य�ािधकरणम्
500. सोऽध्य�े तदुपगमािदभ्यः ॥४।२।४॥
थतमेतत् — यय यताे नाेपः, तय तवृलयः,
न वपलय इित ; इदमदानीम् ‘ाणतेजस’ इय
चयते — कं यथाुित ाणय तेजयेव वृयुपसंहारः, कं
वा देहेयपराये जीव इित । त ुतेरनितशवात्
ाणय तेजयेव सपः यात्, अुतकपनाया अयायवात्
— इयेवं ाे ितपते — साेऽय इित । स कृतः ाणः,
अये अवाकमपूवाेपाधके वानािन अवितते ;

तधाना ाणवृभवतीयथः । कुतः ? तदुपगमादयः —
‘एवमेवेममाानमतकाले सवे ाणा अभसमायत
यैतदूवाेासी भवित’ इित ह ुयतरम् अयाेपगामनः
सवााणान् अवशेषेण दशयित ; वशेषेण च ‘तमुामतं
ाणाेऽनूामित’ (बृ. उ. ४-४-२) इित पवृेः ाणय
अयानुगामतां दशयित, तदनुवृतां च इतरे षाम्
‘ाणमनूामतꣳ सवे ाणा अनूामत’ (बृ. उ. ४-४-२)
इित ; ‘सवानाे भवित’ इित च अयय
अतवानववदशनेन तन् अपीतकरणामय ाणय
अवथानं गमयित । ननु ‘ाणतेजस’ इित ूयते ; कथं
ाणाेऽये इयधकावापः यते ? नैष दाेषः,
अयधानवादुमणादयवहारय, ुयतरगतयाप च
वशेषयापेणीयवात् ॥४ ॥
कथं तह ‘ाणतेजस’ इित ुितरयत अाह —
501. भूतेषु तच्छ्र�तेः ॥४।२।५॥
स ाणसपृाेऽयः तेजःसहचरतेषु भूतेषु देहबीजभूतेषु
सूेषु अवितत इयवगतयम्, ‘ाणतेजस’ इित ुतेः ।

ननु च इयं ुितः ाणय तेजस थितं दशयित, न
ाणसपृयायय — नैष दाेषः, साेऽये — इित
अययायतराल उपसंयातवात् ; याेऽप ह ाथुरां
गवा मथुरायाः पाटलपुं जित, साेऽप ापाटलपुं
यातीित शते वदतम् ; तात् ‘ाणतेजस’ इित
ाणसपृयाययैव एतत् तेजःसहचरतेषु भूतेववथानम्
॥५ ॥
कथं तेजःसहचरतेषु भूतेवयुयते, यावता एकमेव तेजः
ूयते — ‘ाणतेजस’ इित ? अत अाह —
502. नैकिस्मन्दशर्यतो िह ॥४।२।६॥
न एकेव तेजस शररातरेसावेलायां
जीवाेऽवितते, कायय शररयानेकाकवदशनात् ।
दशयत एतमथ ितवचने ‘अापः पुषवचसः’ (छा. उ. ५-
३-३) इित ; तायातम् ‘याकवाु भूयवात्’ (. सू.
३-१-२) इय । ुितृती च एतमथ दशयतः ; ुितः —
‘पृवीमय अापाेमयाे वायुमय अाकाशमयतेजाेमयः’ इयाा ;
ृितरप — ‘अयाे मााऽवनाशयाे दशाधानां त याः ृताः

। ताभः साधमदं सव सवयनुपूवशः’ इयाा । ननु च
उपसंतेषु वागादषु करणेषु शररातरेसावेलायाम् ‘ायं तदा
पुषाे भवित’ (बृ. उ. ३-२-१३) इयुपय ुयतरं
कमायतां िनपयित — ‘ताै ह यदूचतः कम हैव तदूचतरथ
ह यशशꣳसतः कम हैव तशशꣳसतः’ (बृ. उ. ३-२-१३)
इित ; अाेयते — त कमयुय हाितहसंकय
इयवषयाकय बधनय वृरित कमायताेा ; इह
पुनः भूताेपादानाेहातराेपरित भूतायवमुम् ;
शंसाशदादप त ाधायमां कमणः दशतम्, न
वायातरं िनवारतम् ; तादवराेधः ॥६ ॥
१७१. आसत्ृ यप ु क्रमािधकरणम्
503. समाना चासत्ृ युपक्रमादमृतत्वं चानुपोष्य ॥४।२।७॥
सेयमुातः कं वदवदुषाेः समाना, कं वा वशेषवती
— इित वशयानानां वशेषवतीित तावाम् । भूतायवशा
ेषा ; पुनभवाय च भूतायाीयते ; न च वदुषः पुनभवः
सवित ; अमृतवं ह वानते — इित थितः ;
तादवदुष एव एषा उातः । ननु वाकरणे समाानात्

वदुष एव एषा भवेत् — न, वापादवत् यथााानुकतनात् ;
यथा ह ‘यैतपुषः वपित नाम’ (छा. उ. ६-८-१),
‘अशशषित नाम’ (छा. उ. ६-८-३), ‘पपासित नाम’ (छा.
उ. ६-८-५) इित च सवाणसाधारणा एव वापादयाेऽनुकयते
वाकरणेऽप ितपपादयषतवतितपादनानुगुयेन, न त
वदुषाे वशेषवताे वधयते ; एवम् इयमप उातः
महाजनगतैवानुकयते, ययां परयां देवतायां पुषय यतः
तेजः सपते स अाा तवमस — इयेतितपादयतम् ।
ितषा च एषा वदुषः — ‘न तय ाणा उामत’ (बृ.
उ. ४-४-६) इित । तात् अवदुष एवैषेित ॥
एवं ाे, ूमः — समाना चैषा उातः ‘वानस’
इयाा वदवदुषाेः अासृयुपमात् भवतमहित,
अवशेषवणात् ; अवान् देहबीजभूतािन भूतसूायाय
कमयुाे देहहणमनुभवन् संसरित, वांत ानकाशतं
माेनाडारमायते — तदेतत् ‘अासृयुपमात्’ इयुम् ।
ननु अमृतवं वदुषा ायम्, न च तेशातरायम्, त कुताे
भूतायवं सृयुपमाे वेित — अाेयते — अनुपाेय च,

इदम्, अदवा अयतमवादेशान्, अपरवासामयात्
अापेकममृतवं ेसते सवित त सृयुपमः भूतायवं
च — न ह िनरायाणां ाणानां गितपपते ; ताददाेषः
॥७ ॥
१७२. संसारव्यपदेशािधकरणम्
504. तदाऽपीतेः संसारव्यपदेशात् ॥४।२।८॥
‘तेजः परयां देवतायाम्’ (छा. उ. ६-८-६) इय
करणसामयात् तत् यथा कृतं तेजः सायं साणं
सकरणामं भूतातरसहतं यतः पुंसः परयां देवतायां
सपत इयेतदुं भवित ; कशी पुनरयं सपः यादित
चयते । त अायतक एव तावत् वपवलय इित
ाम्, तकृितवाेपपेः ; सवय ह जिनमताे वतजातय
कृितः परा देवतेित ितापतम् ; तात् अायतक
इयमवभागापरित । एवं ाे, ूमः — तत् तेजअाद
भूतसूं ाेादकरणायभूतम् अापीतेः अासंसारमाेात्
सयानिनमात् अवितते — ‘याेिनमये पते
शररवाय देहनः । थाणुमयेऽनुसय
ं त यथाकम यथाुतम्’

(क. उ. २-२-७) इयादसंसारयपदेशात् ; अयथा ह सवः
ायणसमय एव उपाधयतमयादयतं  सपेत, त
वधशामनथकं यात्, वाशां च ; मयाानिनम
बधाे न सयानाते वंसतमहित ; तात्
तकृितवेऽप सषुिलयवत् बीजभावावशेषैव एषा
ससपरित ॥८ ॥
505. सू�मं प्रमाणत� तथोपलब्धेः ॥४।२।९॥
त इतरभूतसहतं तेजाे जीवय अाछररावसत
अायभूतं वपतः परमाणत सूं भवतमहित । तथा ह
नाडिनमणवणादयाेऽय साैयमुपलयते । त
तनुवासाराेपपः ; वछवा अितघाताेपपः ; अत एव
च देहागछत् पाथैनाेपलयते ॥९ ॥
506. नोपमद�नातः ॥४।२।१०॥
अत एव च सूवात् नाय थूलय शररयाेपमदेन
दाहादिनमेन इतरसूं शररमुपमृते ॥१० ॥
507. अस्यैव चोपप�ेरेष ऊष्मा ॥४।२।११॥

अयैव च सूय शररय एष ऊा,
यमेतीवछररे संपशेनाेाणं वजानत । तथा ह
मृतावथायाम् अवथतेऽप देहे वमानेवप च पादषु
देहगुणेषु, न ऊा उपलयते, जीवदवथायामेव त उपलयते
— इयत उपपते
सशररयितरयपाय एव एष ऊेित । तथा च
ुितः — ‘उण एव जीवयशीताे मरयन्’ इित ॥११ ॥
१७३. प्रितषेधािधकरणम्
508. प्रितषेधािदित चेन्न शारीरात् ॥४।२।१२॥
‘अमृतवं चानुपाेय’ इयताे वशेषणात् अायतकेऽमृतवे
गयुायाेरभावाेऽयुपगतः ; ताप केनचकारणेन
उातमाश ितषेधित — ‘अथाकामयमानाे याेऽकामाे
िनकाम अाकाम अाकामाे भवित न तय ाणा उामत
ैव सायेित’ (बृ. उ. ४-४-६) इित । अतः
परवावषयाितषेधात् न परवदाे देहात्
ाणानामुातरतीित चेत,् नेयुयते, यतः शाररादान एष
उातितषेधः ाणानाम्, न शररात् । कथमवगयते ? ‘न

तााणा उामत’ इित शाखातरे पमीयाेगात् ;
सबधसामायवषया ह षी शाखातरगतया पया
सबधवशेषे यवथायते ; ‘तात्’ इित च ाधायात्
अयुदयिनःेयसाधकृताे देही सबयते, न देहः ; न
तादुमषाेजीवात् ाणा अपामत, सहैव तेन भवत
— इयथः । साणय च वसताे भवयुातदेहादित ॥१२
॥
एवं ाे, युयते —
509. स्प�ो �ेकेषाम् ॥४।२।१३॥
नैतदत — यदुम्,परवदाेऽप देहात् अयुातः
उातितषेधय देपादानवादित ; यताे देहापादान एव
उातितषेध एकेषां समाातॄणां प उपलयते । तथा ह
— अातभागे ‘यायं पुषाे यत उदााणाः
ामयाहाे नेित’ (बृ. उ. ३-२-११) इय, ‘नेित हाेवाच
यावः’ (बृ. उ. ३-२-११) इयनुातपं परगृ, न
तयमनुातेषु ाणेषु मृतः — इययामाशायाम् ‘अैव
समवनीयते’ इित वलयं ाणानां िताय, तसये ‘स

उययााययााताे मृतः शेत’े (बृ. उ. ३-२-११) इित
सशदपरामृय कृतय उायवधेः उयनादिन
समामनत ; देहय च एतािन युः न देहनः ; तसामायात्,
‘न तााणा उामयैव समवनीयते’ इयाप —
अभेदाेपचारे ण देहापादानयैव उमणय ितषेधः — यप
ाधायं देहनः — इित यायेयम्,येषां पमीपाठः । येषां त
षीपाठः, तेषां वसबधनी उातः ितषयत इित,
ााेातितषेधाथवात् अय वाय, देहापादानैव सा
ितषा भवित देहादुातः ाा, न देहनः ; अप च
‘चाे वा मूाे वायेयाे वा शररदेशे यतमुामतं
ाणाेऽनूामित ाणमनूामतꣳ सवे ाणा अनूामत’
(बृ. उ. ४-४-२) इयेवमवषये सपमुमणं संसारगमनं
च दशयवा, ‘इित नु कामयमानः’ (बृ. उ. ४-४-६) इित
उपसंय अवकथाम्, ‘अथाकामयमानः’ (बृ. उ. ४-४-६)
इित यपदय वांसम् — यद तषयेऽयुातमेव
ापयेत्, असमस एव यपदेशः यात् ; तात् अवषये
ायाेगयुायाेः वषये ितषेधः — इयेवमेव

यायेयम्, यपदेशाथववाय । न च वदः
सवगताभूतय ीणकामकमणः उातः गितवा
उपपते, िनमाभावात् । ‘अ  समते’ इित च
एवंजातीयकाः ुतयाे गयुायाेरभावं सूचयत ॥१३ ॥
510. स्मयर्ते च ॥४।२।१४॥
यतेऽप च महाभारते गयुायाेरभावः —
‘सवभूताभूतय सयभूतािन पयतः । देवा अप मागे
मुयपदय पदैषणः’ इित । ननु गितरप वदः
सवगताभूतय यते — ‘शकः कल
वैयासकमुमुरादयमडलमभतथे पा चानुगयाताे भाे
इित ितशाव’ इित — न ; सशररयैव अयं याेगबले न
वशदेशािपूवकः शरराेसग इित यम्,
सवभूतयवाुपयासात् ; न ह अशररं गछतं सवभूतािन
ु ं शयुः ; तथा च तैवाेपसंतम् — ‘शकत माताछां
गितं कृवातरगः । दशयवा भावं वं सवभूतगताेऽभवत्’
इित । तादभावः परवदाे गयुायाेः । गितुतीनां त
वषयमुपराायायामः ॥१४ ॥

१७४. वागािदलयािधकरणम्
511. तािन परे तथा �ाह ॥४।२।१५॥
तािन पुनः ाणशदाेदतािन इयाण भूतािन च
परवदः तेव परािन लयते । कात् ?
तथा ह अाह ुितः — ‘एवमेवाय परु रमाः षाेडश कलाः
पुषायणाः पुषं ायातं गछत’ (. उ. ६-५) इित । ननु
‘गताः कलाः पदश िताः’ (मु. उ. ३-२-७) इित
वषयैवापरा ुितः परादानाेऽयाप कलानां लयम्
अाह  — न ; सा खल यवहारापेा — पाथवााः कलाः
पृथयादरेव वकृतीरपयतीित ; इतरा त वितपयपेा
— कृं कलाजातं परवदाे ैव सपत इित ;
ताददाेषः ॥१५ ॥
१७५. अिवभागािधकरणम्
512. अिवभागो वचनात् ॥४।२।१६॥
स पुनवदष
ु ः कलालयः कम् इतरे षामव सावशेषाे
भवित, अाहाेवरवशेष इित । त लयसामायात्
शवशेषतासाै वीित — अवभागापरे वेित । कुतः ?

वचनात् ; तथा ह कलालयमुा व — ‘भेते तासां
नामपे पुष इयेवं ाेयते स एषाेऽकलाेऽमृताे भवित’ (.
उ. ६-५) इित । अवािनमानां च कलानां न वािनमे
लये सावशेषवाेपपः । तादवभाग एवेित ॥१६ ॥
१७६. तदोकोऽिधकरणम्
513. तदोकोऽग्रज्वलनं तत्प्रकािशतद्वारो
िवद्यासामथ्यार्�च्छे षगत्यनुस्मृितयोगाच्च
हादार्नुगृहीतः शतािधकया ॥४।२।१७॥
समाा ासक परवागता चता ; सित त
अपरवावषयामेव चतामनुवतयित । समाना च
अासृयुपमात् वदवदुषाेातः — इयुम् ; तम्
इदानीं सृयुपमं दशयित । तय
उपसंतवागादकलापयाेमषताे वानानः, अाेकः
अायतनं दयम् — ‘स एतातेजाेमााः समयाददानाे
दयमेवाववामित’ इित ुतेः, तदवलनपूवका
चरादथानापादाना च उातः ूयते — ‘तय हैतय
दययां ाेतते तेन ाेतन
े ैष अाा िनामित चाे वा

मूाे वायेयाे वा शररदेशे यः’ (बृ. उ. ४-४-२) इित । सा
कमिनयमेनैव वदवदुषाेभवित, अथात कदुषाे
वशेषिनयमः — इित वचकसायाम्, ुयवशेषादिनयमााै,
अाचे — समानेऽप ह वदवदुषाेदयााेतने
तकाशतारवे च, मूधथानादेव वाामित,
थानातरे यत इतरे । कुतः ? वासामयात् ; यद
वानप इतरवत् यतः कुतेहदेशात् उामेत्, नैव उकृं
लाेकं लभेत, त अनथकैव वा यात् ।
तछे षगयनुृितयाेगा — वाशेषभूता च मूधयनाडसबा
गितः अनुशीलयतया वावशेषेषु वहता ; तामययन् तयैव
ितत इित युम् । तात् दयालयेन णा सूपासतेन
अनुगृहीतः तावं समापाे वान् मूधययैव शताधकया
शतादितरया एकशततया नाड ा िनामित, इतराभरतरे ।
तथा ह हादवां कृय समामनत — ‘शतं चैका च
दयय नाड तासां मूधानमभिनःसृतैका ।
तयाेवमायमृतवमेित ववया उमणे भवत’ (छा. उ.
८-६-६) इित ॥१७ ॥

१७७. रश्म्यिधकरणम्
514. रश्म्यनुसारी ॥४।२।१८॥
अत हादवा ‘अथ यददमपुरे दहरं पुडरकं
वेम’ (छा. उ. ८-१-१) इयुपय वहता ; तयायाम्
‘अथ या एता दयय नाड ः’ (छा. उ. ८-६-१) इयुपय
सपं नाडरमसबधमुा उम् — ‘अथ
यैतदाछररादुामयथैतैरेव रमभवमामते’ (छा.
उ. ८-६-५) इित ; पुनाेम् — ‘तयाेवमायमृतवमेित’
(छा. उ. ८-६-६) इित ; तात् शताधकया नाड ा िनामन्
रयनुसार िनामतीित गयते । तत् कम् अवशेषेणैव
अहिन रााै वा यमाणय रयनुसारवम्, अाहाेवदहयेव
— इित संशये सित, अवशेषवणात् अवशेषेणैव तावत्
रयनुसारित ितायते ॥१८ ॥
515. िनिश नेित चेन्न सम्बन्धस्य यावद्देहभािवत्वाद्दशर्यित
च ॥४।२।१९॥
अत अहिन नाडरमसबध इित अहिन मृतय यात्
रयनुसारवम् ; रााै त ेतय न यात्,

नाडरमसबधवछे दात् — इित चेत,् न,
नाडरमसबधय यावेहभाववात् ; यावेहभावी ह
शराकरणसपकः ; दशयित चैतमथ ुितः —
‘अमुादादयातायते ता अास नाडषु सृा अायाे
नाडयः तायते तेऽमुादये सृाः’ (छा. उ. ८-६-२)
इित ; िनदाघसमये च िनशावप करणानुवृपलयते,
तापादकायदशनात् ; ताेकानुवृेत दुलयवम्
ऋवतररजनीषु, शैशरेवव दुदनेषु ; ‘अहरेवैतााै दधाित’
इित च एतदेव दशयित । यद च रााै ेतः वनैव
रयनुसारे ण ऊवमामेत, रयनुसारानथं भवेत् ; न ेतत्
वशय अभधीयते — याे दवा ैित, स
रमीनपेयाेवमामते, यत रााै साेऽनपेयैवेित । अथ त
वानप रािायणापराधमाेण नाेवमामेत, पाकफला
वेित अवृरे व तयां यात् । मृयुकालािनयमात् ; अथाप
राावुपरताेऽहरागमम् उदेत, अहरागमेऽयय कदाचत्
अरमसबधाह शररं यात् पावकादसपकात् ; ‘स
यावयेनतावदादयं गछित’ (छा. उ. ८-६-५) इित च

ुितः अनुदां दशयित । तात् अवशेषेणैव इदं रािंदवं
रयनुसारवम् ॥१९ ॥
१७८. दि�णायनािधकरणम्
516. अत�ायनेऽिप दि�णे ॥४।२।२०॥
अत एव च उदानुपपेः, अपाकफलवा वायाः,
अिनयतकालवा मृयाेः, दणायनेऽप यमाणाे वान्
ााेयेव वाफलम् । उरायणमरणाशयसेः, भीय
च तीादशनात्, ‘अापूयमाणपााषड देित मासाꣳतान्’
(छा. उ. ४-१५-५) इित च ुतेः, अपेतयमुरायणम् —
इतीमामाशाम् अनेन सूेणापनुदित ; ाशयसः
अवषया ; भीय तूरायणितपालनम्
अाचारपरपालनाथ पतृसादलधवछदमृयुतायापनाथ च ।
ुतेत अथ वयित ‘अाितवाहकातात्’ (. सू. ४-३-४)
इित ॥२० ॥
ननु च ‘य काले वनावृमावृं चैव याेगनः । याता
यात तं कालं वयाम भरतषभ’ (भ. गी. ८-२३) इित
कालाधायेन उपय अहरादकालवशेषः ृतावनावृये

िनयमतः ; कथं रााै दणायने वा याताेऽनावृं यायात् —
इयाेयते —
517. योिगनः प्रित च स्मयर्ते स्मात� चैते ॥४।२।२१॥
याेगनः ित च अयम् अहरादकालविनयाेगः अनावृये
यते ; ाते चैते याेगसांये, न ाैते ; अताे वषयभेदात्
माणवशेषा नाय ातय कालविनयाेगय ाैतेषु वानेषु
अवतारः । ननु ‘अयाेितरहः शः षमासा उरायणम् ।
धूमाे राितथा कृणः षमासा दणायनम्’ (भ. गी. ८-२४)
इित च ाैतावेताै देवयानपतृयाणाै यभायेते ृतावपीित,
उयते — ‘तं कालं वयाम’ (भ. गी. ८-२३) इित ृताै
कालितानात् वराेधमाश अयं परहारः उः । यदा पुनः
ृतावप अयाा देवता एव अाितवाहाे गृते, तदा न
कराेध इित ॥२१ ॥

अासृयुपमात् समानाेातरयुम् ; सृितत
ुयतरे वनेकधा ूयते — नाडरमसबधेनैका ‘अथैतरै े व
रमभव अामते’ (छा. उ. ८-६-५) इित ; अचरादकैका
‘तेऽचषमभसवयचषाेऽहः’ (बृ. उ. ६-२-१५) इित ; ‘स
एतं देवयानं पथानमासाालाेकमागछित’ (काै. उ. १-३)
इयया ; ‘यदा वै पुषाेऽााेकाैित स वायुमागछित’ (बृ.
उ. ५-१०-१) इयपरा ; ‘सूयारे ण ते वरजाः यात’ (मु. उ.
१-२-११) इित च अपरा । त संशयः — कं परपरं भा
एताः सृतयः, कं वा एकैव अनेकवशेषणेित । त ां तावत्
— भा एताः सृतय इित, भकरणवात्,
भाेपासनाशेषवा ; अप च ‘अथैतरै े व रमभः’ (छा. उ.
८-६-५) इयवधारणम् अचरापेायाम् उपयेत, वरावचनं
च पीड ेत — ‘स यावयेनतावदादयं गछित’ (छा. उ.
८-६-५) इित ; तादयाेयभा एवैते पथान इित । एवं
ाे, अभदहे —
१७९. अिचर्राद्यिधकरणम्
518. अिचर्रािदना तत्प्रिथतेः ॥४।३।१॥

अचरादनेित । सवाे  ेसः अचरादनैवावना
रं हतीित ितजानीमहे । कुतः ? तथतेः ; थताे ेष मागः
सवेषां वदुषाम् ; तथा ह पावाकरणे — ‘ये चामी
अरये ाꣳ सयमुपासते’ (बृ. उ. ६-२-१५) इित
वातरशीलनामप अचरादका सृितः ायते । यादेतत् —
यास वास न काचितयते, तास इयमचरादका
उपितताम् ; यास त अया ायते, तास
कमयचराायणमित, अाेयते — भवेदेतदेवम्,
ययतभा एव एताः सृतयः युः ; एकैव वेषा सृितः
अनेकवशेषणा लाेकपदनी चत् केनचत्
वशेषणेनाेपलतेित वदामः, सवैकदेशयभानात्
इतरे तरवशेषणवशेयभावाेपपेः ; करणभेदेऽप ह वैकवे
भवित इतरे तरवशेषणाेपसंहारवत् गितवशेषणानामयुपसंहारः ;
वाभेदेऽप त गयेकदेशयभानात् गतयाभेदा गयभेद
एव ; तथा ह — ‘ते तेषु लाेकेषु पराः परावताे वसत’
(बृ. उ. ६-२-१५) ‘तवसत शातीः समाः’ (बृ. उ. ५-
१०-१) ‘सा या णाे जितया युतां जितं जयित तां

युं यत’े (काै. उ. १-४) ‘त एवैतं लाेकं
चयेण
 ानुवदित’ (छा. उ. ८-४-३) इित च त त तदेव
एकं फलं लाेकािलणं दयते । यु ‘एतैरेव’
इयवधारणम् अचराायणे न यादित, नैष दाेषः,
रमािपरवादय ; न ह एक एव शदाे रमीं
ापयतमहित, अचरादं यावतयतम् ; तात् रमसबध
एवायमवधायत इित यम् । वरावचनं त
अचरापेायामप गतयातरापेया शैयाथवा् नाेपयते
— यथा िनमेषमाेणाागयत इित । अप च ‘अथैतयाेः पथाेन
कतरेणचन’ (छा. उ. ५-१०-८) इित मागयानां कं तृतीयं
थानमाचाणा पतृयाणयितरमेकमेव देवयानमचरादपवाणं
पथानं थयित ; भूयांयचरादसृताै मागपवाण, अपीयांस
वय ; भूयसां च अानुगुयेन अपीयसां नयनं
यायमयताेऽप अचरादना तथतेरयुम् ॥१ ॥
१८०. वाय्विधकरणम्
519. वायुमब्दादिवशेषिवशेषाभ्याम् ॥४।३।२॥

केन पुनः सवेशवशेषेण गितवशेषणानाम्
इतरे तरवशेषणवशेयभावः — इित तदेतत् सू वा अाचायाे
थयित । ‘स एतं देवयानं पथानमासाालाेकमागछित स
वायुलाेकं स वणलाेकं स इलाेकं स जापितलाेकं स
लाेकम्’ (काै. उ. १-३) इित काैषीतकनां देवयानः पथाः
पठ ते ; त अचरलाेकशदाै तावत् एकाथाै
वलनवचनवादित ना सवेशमः कदवेयः ; वायुत
अचरादाै विन कतमथाने िनवेशयतय इित, उयते —
‘तेऽचषमेवाभसवयचषाेऽहर
अापूयम
 ाणपमापूयम
 ाणपााषड देित मासाꣳतान् ।
मासेयः संवसरं संवसरादादयम्’ (छा. उ. ५-१०-१) (छा.
उ. ५-१०-२) इय संवसरापराम् अादयादवां
वायुमभसवत ; कात् ? अवशेषवशेषायाम् । तथा ह
‘स वायुलाेकम्’ (काै. उ. १-३) इय अवशेषाेपदय वायाेः
ुयतरे वशेषाेपदेशाे यते — ‘यदा वै पुषाेऽााेकाैित
स वायुमागछित तै स त वजहीते यथा रथचय खं
तेन स ऊवमामते स अादयमागछित’ (बृ. उ. ५-१०-१)

इित ; एतात् अादयात् वायाेः पूववदशनात् वशेषात्
अदादययाेरतराले वायुिनवेशयतयः । कापुनरेः
परवदशनाशेषादचषाेऽनतरं वायुन िनवेयते ? नैषाेऽत
वशेष इित वदामः ; ननूदाता ुितः — ‘स एतं देवयानं
पथानमासाालाेकमागछित स वायुलाेकं स वणलाेकम्’
(काै. उ. १-३) इित ; उयते — केवलाेऽ पाठः
पाैवपयेणावथतः, ना मवचनः कछदाेऽत ;
पदाथाेपदशनमां  यते — एतं एतं च अागछतीित ;
इतर पुनः, वायुेन रथचमाेण छेण ऊवमाय
अादयमागछतीित — अवगयते मः । तात् सूम्
अवशेषवशेषायामित । वाजसनेयनत ‘मासेयाे देवलाेकं
देवलाेकादादयम्’ (बृ. उ. ६-२-१५) इित समामनत ; त
अादयानतयाय देवलाेकाायुमभसवेयुः ; ‘वायुमदात्’ इित
त छदाेगुयपेयाेम् । छादाेयवाजसनेयकयाेत एक
देवलाेकाे न वते, पर संवसरः ; त ुितयययात्
उभावप उभय थयतयाै ; ताप माससबधासंवसरः
पूवः पमाे देवलाेक इित ववेयम् ॥२ ॥

१८१. तिडदिधकरणम्
520. तिडतोऽिध व�णः सम्बन्धात् ॥४।३।३॥
‘अादयामसं चमसाे वुतम्’ (छा. उ. ४-१५-५)
इयया वुत उपरात् ‘स वणलाेकम्’ इययं वणः
सबयेत ; अत ह सबधाे वुणयाेः ; यदा ह वशाला
वुततीतिनतिनघाेषा जीमूताेदरे षु नृयत, अथ अापः
पतत ; ‘वाेतते तनयित वषयित वा’ (छा. उ. ७-११-
१) इित च ाणम् ; अपां च अधपितवण इित
ुितृितसः ; वणादध इजापती थानातराभावात्
पाठसामया ; अागतकवादप वणादनामते एव िनवेशः,
वैशेषकथानाभावात् ; वु अया अचरादाै विन ॥३ ॥
१८२. आितवािहकािधकरणम्
521. आितवािहकास्तिल्लङ्गात् ॥४।३।४॥
तेवेव अचरादषु संशयः — कमेतािन मागचािन, उत
भाेगभूमयः, अथवा नेताराे गतॄणामित । त मागलणभूता
अचरादय इित तावाम्, तवपवादुपदेशय ; यथा ह
लाेके कामं नगरं वा ितासमानाेऽनुशयते — गछ

इतवममुं गरं तताे याेधं तताे नदं तताे ामं नगरं वा
ायसीित — एवमहाप ‘अचषाेऽहर अापूयमाणपम्’
इयााह । अथवा भाेगभूमय इित ाम् ; तथाह लाेकशदेन
अयादननुबाित — ‘अलाेकमागछित’ (काै. उ. १-३)
इयाद ; लाेकशद ाणनां भाेगायतनेषु भायते —
‘मनुयलाेकः पतृलाेकाे देवलाेकः’ (बृ. उ. १-५-१६) इित च ;
तथा च ाणम् — ‘अहाेराेषु ते लाेकेषु सते’ इयाद ।
तााितवाहका अचरादयः ।
अचेतनवादयेषामाितवाहकवानुपपः ; चेतना ह लाेके
राजिनयुाः पुषा दुगेषु मागेवितवाान् अितवाहयतीित ।
एवं ाे, ूमः — अाितवाहका एवैते भवतमहत । कुतः ?
तात् ; तथा ह — ‘चमसाे वुतं तपुषाेऽमानवः स
एना गमयित’ (छा. उ. ४-१५-५) इित सवमयतृवं
दशयित । तचनं तषयमेवाेपीणमित चेत्, न,
ामानवविनवृपरवाशेषणय ; यचरादषु पुषा
गमयतारः ााः ते च मानवाः, तताे युं तवृयथ
पुषवशेषणम् — अमानव इित ॥४ ॥

ननु तमामगमकम्, यायाभावात् ; नैष दाेषः —
522. उभयव्यामोहा�ित्सद्धेः ॥४।३।५॥
ये तावदचरादमागगाः ते देहवयाेगात्
सपडतकरणामा इित अवताः,
अचरादनामयचेतनवादवातयम् — इयतः
अचराभमािननेतना देवतावशेषा अितयाायां िनयुा इित
गयते ; लाेकेऽप ह ममूछ तादयः सपडतकरणाः
परयुवानाे भवत । अनवथतवादयचरादनां न
मागलणवाेपपः ; न ह रााै ेतय अहःवपाभसव
उपपते । न च ितपालनमतीयुं पुरतात् ; ववाु
देवतानां नायं दाेषाे भवित । अचरादशदता च एषाम्
अचराभमानादुपपते ; ‘अचषाेऽहः’ (छा. उ. ४-१५-५)
(छा. उ. ५-१०-१) इयादिनदेशत अाितवाहकवेऽप न
वयते — अचषा हेतना अहरभसवित, अा हेतना
अापूयमाणपमित ; तथा च लाेके सेवयाितवाहकेषु
एवंजातीयक उपदेशाे यते — गछ वम् इताे बलवमाणं तताे
जयसंहं ततः कृणगुमित । अप च उपमे

‘तेऽचरभसवत’ (बृ. उ. ६-२-१५) इित सबधमामुम्,
न सबधवशेषः कत् ; उपसंहारे त ‘स एना गमयित’
(छा. उ. ४-१५-६) इित सबधवशेषः
अितवााितवाहकवलण उः ; तेन स एवाेपमेऽपीित
िनधायते । सपडतकरणवादेव च गतॄणां न त भाेगसवः
; लाेकशदत अनुपभुानेवप गतृषु गमयतं शते, अयेषां
ताेकवासनां भाेगभूमवात् । अतः अवामकं लाेकं ाः
अना अितवाते, वायुवामकं ााे वायुना — इित
याेजयतयम् ॥५ ॥
कथं पुनराितवाहकवपे वणादषु तसवः ? वुताे
ध वणादय उपाः, वुतवनतरम् अा ाेः
अमानवयैव पुषय गमयतृवं ुतम् — इयत उरं पठित
—
523. वैद्युतेनैव ततस्तच्छ्र�तेः ॥४।३।६॥
तताे वुदभसवनादूव वुदनतरवितनैवामानवेन
पुषेण वणलाेकादवितवामाना लाेकं
गछतीयवगतयम्, ‘तावैुतापुषाेऽमानवः स एय

लाेकं गमयित’ इित तयैव गमयतृवुतेः । वणादयत
तयैव अितबधकरणेन साहायानुानेन वा केनचत्
अनुाहका इयवगतयम् । तासाधूम् — अाितवाहका
देवताानाेऽचरादय इित ॥६ ॥
१८३. कायार्िधकरणम्
524. काय� बाद�ररस्य गत्युपप�ेः ॥४।३।७॥
‘स एना गमयित’ (छा. उ. ४-१५-५) इय
वचकयते — कं कायमपरं  गमयित,
अाहाेवपरमेवावकृतं मुयं ेित । कुतः संशयः ?
शदयाेगात्, गितुते । त कायमेव सगुणमपरं 
एनागमययमानवः पुष इित बादरराचायाे मयते । कुतः ?
अय गयुपपेः — अय ह कायणाे गतयवमुपपते,
देशववात् ; न त परण गतृवं गतयवं गितवा
अवकपते, सवगतवायगावा गतॄणाम् ॥७ ॥
525. िवशेिषतत्वाच्च ॥४।३।८॥
‘लाेकागमयित ते तेषु लाेकेषु पराः परावताे
वसत’ (बृ. उ. ६-२-१५) इित च ुयतरे वशेषतवात्

कायवषयैव गितरित गयते ; न ह बवचनेन वशेषणं
परयवकपते ; काये त अवथाभेदाेपपेः सवित
बवचनम् । लाेकुितरप वकारगाेचरायामेव
सवेशवशायां भाेगभूमावासी ; गाैणी वय ‘ैव लाेक
एष साट् ’ इयादषु । अधकरणाधकतयिनदेशाेऽप
परण अनासः यात् । तात् कायवषयमेवेदं
नयनम् ॥८ ॥
ननु कायवषयेऽप शदाे नाेपपते, समवये ह
समतय जगताे जादकारणं ेित थापतम् —
इयाेयते —
526. सामीप्या�ु तद्व्यपदेशः ॥४।३।९॥
तशद अाशायावृयथः ; परसामीयात् अपरय
णः, तप शदयाेगाे न वयते । परमेव ह 
वशाेपाधसबधं चकैकारधमैमनाेमयवादभः
उपासनाय उपदयमानम् अपरमित थितः ॥९ ॥
ननु कायााै अनावृवणं न घटते ; न ह
पराणाेऽय चयतां सावयत ; दशयित च

देवयानेन पथा थतानामनावृम् — ‘एतेन ितपमाना इमं
मानवमावत नावतते’ (छा. उ. ४-१५-६) इित, ‘तेषामह न
पुनरावृरित — ‘तयाेवमायमृतवमेित’ (छा. उ. ८-६-६)
(क. उ. २-३-१६) इित च ; अ ूमः —
527. कायार्त्यये तदध्य�ेण सहातः परमिभधानात्
॥४।३।१०॥
कायलाेकलययुपथाने सित तैव
उपसयदशनाः सतः, तदयेण हरयगभेण सह अतः परं
परशं वणाेः परमं पदं ितपते — इतीथं ममुः
अनावृयादुयभधानेयाेऽयुपगतया । न सैव
गितपूवका परािः सवतीयुपपादतम् ॥१० ॥
528. स्मृते� ॥४।३।११॥
ृितरयेतमथमनुजानाित — ‘णा सह ते सवे साे
ितसरे । परयाते कृताानः वशत परं पदम्’ इित ।
ताकायवषया एव गितुतयः इित सातः ॥११ ॥

कं पुनः पूवपमाश अयं सातः ितापतः ‘काय
बादरः’ (. सू. ४-३-७) इयादनेित, स इदानीं
सूैरेवाेपदयते —
529. परं जैिमिनमर्ुख्यत्वात् ॥४।३।१२॥
जैमिनवाचायः ‘स एना गमयित’ (छा. उ. ४-१५-६)
इय परमेव  ापयतीित मयते । कुतः ? मुयवात् ।
परं ह  शदय मुयमालबनम्, गाैणमपरम् ;
मुयगाैणयाे मुये सययाे भवित ॥१२ ॥
530. दशर्नाच्च ॥४।३।१३॥
‘तयाेवमायमृतवमेित’ (छा. उ. ८-६-६) (क. उ. २-३-
१६) इित च गितपूवकममृतवं दशयित ; अमृतवं च
परयुपपते, न काये, वनाशवाकायय — ‘अथ
यायपयित ... तदपं ... तयम’् (छा. उ. ७-२४-१)
इित वचनात् । परवषयैव च एषा गितः कठवषु पठ ते ; न
ह त वातरमाेऽत — ‘अय धमादयाधमात’् (क.
उ. १-२-१४) इित परयैव णः ातवात् ॥१३ ॥
531. न च काय� प्रितप�यिभसिन्धः ॥४।३।१४॥

अप च ‘जापतेः सभां वेम पे’ (छा. उ. ८-१४-१)
इित नायं कायवषयः ितपयभसधः, ‘नामपयाेिनवहता ते
यदतरा त’ (छा. उ. ८-१४-१) इित कायवलणय
परयैव णः कृतवात् ; ‘यशाेऽहं भवाम ाणानाम्’
(छा. उ. ८-१४-१) इित च सवावेनाेपमणात् ; ‘न तय
ितमाऽत यय नाम महशः’ (े. उ. ४-१९) इित च
परयैव णाे यशाेनामवसेः । सा चेयं
वेमितपगितपूवका हादवायामुदता — ‘तदपराजता
पूणः भुवमतꣳ हरमयम्’ (छा. उ. ८-५-३) इय ।
पदेरप च गयथवात् मागापेता अवसीयते ।
तापरवषया गितुतय इित पातरम् । तावेताै ाै
पावाचायेण सूिताै — गयुपपयादभरे कः,
मुयवादभरपरः । त गयुपपयादयः भवत
मुयवादनाभासयतम्, न त मुयवादयाे गयुपपयादन् —
इित अा एव साताे यायातः, तीयत पूवपः । न
सयप सवे मुययैवाथय हणमित कदाापयता
वते । परवाकरणेऽप च ततयथ

वातरायगयनुकतनमुपपते — ‘ववया उमणे
भवत’ (छा. उ. ८-६-६) इितवत् । ‘जापतेः सभां वेम
पे’ (छा. उ. ८-१४-१) इित त पूववावछे देन कायेऽप
ितपयभसधन वयते । सगुणेऽप च ण
सवावसतनम् ‘सवकमा सवकामः’ इयादवत् अवकपते
। तादपरवषया एव गितुतयः ॥
केचपुनः पूवाण पूवपसूाण भवत उराण
सातसूाण — इयेतां यवथामनुयमानाः परवषया एव
गितुतीः ितापयत ; तत् अनुपपम्,
गतयवानुपपेणः ; यसवगतं सवातरं सवाकं च परं
 ‘अाकाशवसवगत िनयः’ (शत. ा. १०-६-३-२)
‘यसाादपराेा’ (बृ. उ. ३-४-१) ‘य अाा सवातरः’
(बृ. उ. ३-४-१) ‘अाैवद
े ꣳ सवम’् (छा. उ. ७-२५-२)
‘ैवेदं वमदं वरम्’ (मु. उ. २-२-११)
इयादुितिनधारतवशेषम् — तय गतयता न
कदाचदयुपपते ; न ह गतमेव गयते ; अयाे
यछतीित सं लाेके । ननु लाेके गतयाप गतयता

देशातरवशय ा — यथा पृथवीथ एव पृथवीं
देशातरारे ण गछित, तथा अनयवेऽप बालय
कालातरवशं वाधकं वाभूतमेव गतयं म्, तत्
णाेऽप सवशुपेतवात् कथत् गतयता यादित —
न, ितषसववशेषवाणः ; ‘िनकलं िनयं शातं
िनरवं िनरनम्’ (े. उ. ६-१९) ‘अथूलमनववमदघम’्
(बृ. उ. ३-८-८) ‘सबाायतराे जः’ (मु. उ. २-१-२) ‘स वा
एष महानज अााजराेऽमराेऽमृताेऽभयाे ’ (बृ. उ. ४-४-
२५) ‘स एष नेित नेयाा’ (बृ. उ. ३-९-२६)
इयादुितृितयायेयाे न देशकालादवशेषयाेगः परमािन
कपयतं शते, येन भूदेशवयाेवथायायेनाय गतयता
यात् ; भूवयसाेत देशावथादवशेषयाेगादुपपते
देशकालवशा गतयता ।
जगदुपथितलयहेतवुतेरनेकशवं ण इित चेत,् न,
वशेषिनराकरणुतीनामनयाथवात् । उपयादुतीनामप
समानमनयाथवमित चेत्, न, तासामेकवितपादनपरवात् ;

मृदादातैह सताे ण एकय सयवं वकारय च
अनृतवं ितपादयत् शां नाेपयादपरं भवतमहित ॥
कापुनपयादुतीनां वशेषिनराकरणुितशेषवम्, न
पुनरतरशेषवमतरासामित, उयते — वशेषिनराकरणुतीनां
िनराकााथवात् ; न ह अान एकविनयवशवावगताै
सयां भूयः काचदाकाा उपजायते, पुषाथसमािबुुपेः,
‘त काे माेहः कः शाेक एकवमनुपयतः’ (ई. उ. ७) ‘अभयं
वै जनक ााेऽस’ (बृ. उ. ४-२-४) ‘वा बभेित कुतन ।
एतꣳ ह वाव न तपित । कमहꣳ साधु नाकरवम् । कमहं
पापमकरवम्’ (तै. उ. २-९-१) इयादुितयः, तथैव च वदुषां
तनुभवाददशनात्, वकारानृताभसयपवादा — ‘मृयाेः स
मृयुमााेित य इह नानेव पयित’ इित ; अताे न
वशेषिनराकरणुतीनामयशेषवमवगतं शम् ।
नैवमुपयादुतीनां िनराकााथितपादनसामयमत ; यं
त तासामयाथवं समनुगयते ; तथा ह —
‘तैतमुपिततꣳ साेय वजानीह नेदममूलं भवयित’
(छा. उ. ६-८-३) इयुपयय उदके सत एवैकय जगूलय

वेयवं दशयित ; ‘यताे वा इमािन भूतािन जायते । येन
जातािन जीवत । यययभसंवशत । तजासव ।
त’ (तै. उ. ३-१-१) इित च ; एवमुपयादुतीनाम्
एेकायावगमपरवात् नानेकशयाेगाे णः ; अत
गतयवानुपपः । ‘न तय ाणा उामत’ (बृ. उ. ४-४-
६) ‘ैव सायेित’ इित च परण गितं िनवारयित
; तायातम् ‘पाे ेकेषाम्’ (. सू. ४-२-१६) इय ॥
गितकपनायां च गता जीवाे गतयय णः अवयवः
वकारः अयाे वा ततः यात्, अयततादाये गमनानुपपेः ।
येवम्, ततः कं यात् ? उयते — येकदेशः, तेन
एकदेशनाे िनयावात् न पुनगमनमुपपते ;
एकदेशैकदेशवकपना च यनुपपा, िनरवयववसेः ।
वकारपेऽयेतुयम्, वकारे णाप वकारणाे िनयावात् ;
न ह घटाे मृदातां परयय अवितते, परयागे वा
अभावाेः । वकारावयवपयाे ततः थरवात् णः
संसारगमनमप अनवम् । अथ अय एव जीवाे णः,
साेऽणुः यापी मयमपरमाणाे वा भवतमहित ; यापवे

गमनानुपपः ; मयमपरमाणवे च अिनयवसः ; अणुवे
कृशररवेदनानुपपः ; ितषे च अणुवमयमपरमाणवे
वतरे ण पुरतात् । परा अयवे जीवय ‘तवमस’ (छा.
उ. ६-८-७) इयादशाबाधसः । वकारावयवपयाेरप
समानाेऽयं दाेषः । वकारावयवयाेतताेऽनयवात् अदाेष इित
चेत्, न, मुयैकवानुपपेः । सवेषु च एतेषु पेषु
अिनमाेसः, संसायावािनवृेः ; िनवृाै वा
वपनाशसः, ावानयुपगमा ॥
यु कैयते — िनयािन नैमकािन च
कमायनुीयते यवायानुपये, कायािन ितषािन च
परियते वगनरकानवाये, सातदेहाेपभाेयािन च
कमायुपभाेगेनैव यते — इयताे वतमानदेहपातादूव
देहातरितसधानकारणाभावात् वपावथानलणं कैवयं
वनाप ातया एवंवृय सेयतीित — तदसत्,
माणाभावात् । न ेतत् शाेण केनचितपादतम् —
माेाथी इथं समाचरे दित । वमनीषया त एतकतम् —
याकमिनमः संसारः तामाभावा भवयतीित । न

च एतत् तकयतं शते, िनमाभावय दुानवात् । बिन
ह कमाण जायतरसतािन इािनवपाकािन एकैकय
जताेः सायते । तेषां वफलानां युगपदुपभाेगासवात्
कािनचधावसराण इदं ज िनममते, कािनचु
देशकालिनमतीायासते — इयतः तेषामवशानां
सातेनाेपभाेगेन पणासवात् न यथावणतचरतयाप
वतमानदेहपाते देहातरिनमाभावः शते िनेतम् ।
कमशेषसावस ‘त इह रमणीयचरणाः’ ‘ततः शेषेण’
इयादुितृितयः । यादेतत् — िनयनैमकािन तेषां
ेपकाण भवयतीित — तत् न, वराेधाभावात् ; सित ह
वराेधे ेयेपकभावाे भवित ; न च जातरसतानां
सकृतानां िनयनैमकैरत वराेधः, शपवावशेषात् ;
दुरतानां त अशपवात् सित वराेधे भवत पणम् ; न त
तावता देहातरिनमाभावसः, सकृतिनमवाेपपेः,
दुरतयायशेषपणानवगमात् । न च िनयनैमकानुानात्
यवायानुपमाम्, न पुनः फलातराेपः इित
माणमत, फलातरयायनुिनपादनः सवात् ; रित ह

अापतबः — ‘तथा अाे फलाथे िनमे
छायागधावनूपेते एवं धम चयमाणम् अथा अनूपते’ इित
। न च असित सयदशने सवाना कायितषवजनं
जायणातराले केनचितातं शम्, सिनपुणानामप
सूापराधदशनात् ; संशयतयं त भवित ; तथाप
िनमाभावय दुानवमेव । न च अनयुपगयमाने ानगये
ावे कतृवभाेृववभावय अानः कैवयमाकातं
शम्, अयाैयवत् वभावयापरहायवात् । यादेतत् —
कतृवभाेृवकायम् अनथः, न तछः, तेन शवथानेऽप
कायपरहारादुपपाे माे इित — त न । शसावे
कायसवय दुिनवारवात् । अथाप यात् — न केवला
शः कायमारभते अनपेय अयािन िनमािन ; अत
एकाकनी सा थताप नापरायतीित — त न,
िनमानामप शलणेन सबधेन िनयसबवात् ।
तात् कतृवभाेृववभावे सित अािन, असयां
वागयायां ातायाम्, न कथन माें ित अाशा अत

। ुित — ‘नायः पथा वतेऽयनाय’ (े. उ. ३-८) इित
ानादयं माेमाग वारयित ॥
परादनयवेऽप जीवय सवयवहारलाेपसः,
यादमाणावृेरित चेत् — न, ाबाेधात्
वयवहारवत् तदुपपेः ; शां च ‘य ह ैतमव भवित
तदतर इतरं पयित’ (बृ. उ. २-४-१४) (बृ. उ. ४-५-१५)
इयादना अबुवषये यादयवहारमुा, पुनः बुवषये
— ‘य वय सवमाैवाभूकेन कं पयेत’् (बृ. उ. २-४-
१४) (बृ. उ. ४-५-१५) इयादना तदभावं दशयित । तदेवं
परवदाे गतयादवानय वाधतवात् न कथन
गितपपादयतं शा । कंवषयाः पुनगितुतय इित, उयते
— सगुणवावषया भवयत । तथा ह —
चपावां कृय गितयते, चपयवाम्,
चैानरवाम् ; याप  कृय गितयते — यथा
‘ाणाे  कं  खं ’ (छा. उ. ४-१०-५) इित ‘अथ
यददमपुरे दहरं पुडरकं वेम’ (छा. उ. ८-१-१) इित
च, ताप वामनीवादभः सयकामादभ गुणैः सगुणयैव

उपायवात् सवित गितः । न चपरवषया गितः
ायते । तथा गितितषेधः ावतः — ‘न तय ाणा
उामत’ (बृ. उ. ४-४-६) इित । ‘वदााेित परम्’ (बृ.
उ. २-१-१) इयादषु त, सयप अााेतेगयथवे, वणतेन
यायेन देशातरायसवात् वपितपरे वेयम्
अवायाराेपतनामपवलयापेया अभधीयते — ‘ैव
सायेित’ (बृ. उ. ४-४-६) इयादवत् इित यम् । अप
च परवषया गितयायायमाना राेचनाय वा यात्,
अनुचतनाय वा ; त राेचनं तावत् वदाे न गयुा
यते, वसंवेेनैव अयवहतेन वासमपतेन वायेन
तसेः ; न च िनयसिनःेयसिनवेदनय असायफलय
वानय गयनुचतने काचदपेा उपपते ; तादपरवषया
गितः । त परापरववेकानवधारणेन अपरण
वतमाना गितुतयः परयाराेयते । कं े णी
परमपरं चेित ? बाढं े — ‘एतै सयकाम परं चापरं च 
यदाेंकारः’ (. उ. ५-२) इयाददशनात् । कं पुनः परं 
कमपरमित, उयते — य

अवाकृतनामपादवशेषितषेधात्
अथूलादशदैाेपदयते, तपरम् ; तदेव य
नामपादवशेषेण केनचशम् उपासनायाेपदयते —
‘मनाेमयः ाणशरराे भापः’ (छा. उ. ३-१४-२) इयादशदैः,
तदपरम् । ननु एवमतीयुितपयेत — न,
अवाकृतनामपाेपाधकतया परतवात् । तय च
अपराेपासनय तसधाै ूयमाणम् ‘स यद
पतृलाेककामाे भवित’ (छा. उ. ८-२-१) इयाद
जगदैयलणं संसारगाेचरमेव फलं भवित,
अिनविततवादवायाः ; तय च देशवशेषावबवात्
तायथ गमनमवम् । सवगतवेऽप च अानः,
अाकाशयेव घटादगमने, बुाुपाधगमने गमनसः
इयवाद ‘तुणसारवात्’ (. सू. २-३-२९) इय ।
तात् ‘काय बादरः’ (. सू. ४-३-७) इयेष एव थतः
पः ; ‘परं जैमिनः’ (. सू. ४-३-१२) इित त
पातरितभानमादशनं ावकासनायेित यम् ॥१४ ॥
१८४. अप्रतीकालम्बनािधकरणम्
532. अप्रतीकालम्बनान्नयतीित बादरायण
उभयथाऽदोषा�त्क्रतु� ॥४।३।१५॥
थतमेतत् — कायवषया गितः, न परवषयेित ।
इदमदानीं सदते — कं सवावकारालबनान् अवशेषेणैव
अमानवः पुषः ापयित लाेकम्, उत कांदेवेित । कं
तावाम् ? सवेषामेव एषां वदुषाम् अय पराणः
गितः यात् ; तथा ह ‘अिनयमः सवासाम्’ (. सू. ३-३-३१)
इय अवशेषेणैव एषा वातरे ववतारतेित । एवं ाे,
याह — अतीकालबनािनित ; तीकालबनावजयवा
सवानयावकारालबनान् नयित लाेकम् — इित बादरायण
अाचायाे मयते ; न ह एवम् उभयथाभावायुपगमे
काेषाेऽत, अिनयमयायय
तीकयितरेवयुपासनेषूपपेः । तत अय
उभयथाभावय समथकाे हेतयः ; याे ह तः, स
ामैयमासीदेत् — इित यते, ‘तं यथा यथाेपासते तदेव
भवित’ इित ुतेः, न त तीकेषु तवमत,
तीकधानवादुपासनय । ननु, अतरप  गछतीित

ूयते ; यथा पावायाम् — ‘स एना गमयित’ (छा.
उ. ४-१५-५) इित — भवत, य एवम् अाहयवाद उपलयते
; तदभावे त अाैसगकेण ततयायेन तूनामेव तािः,
न इतरे षाम् — इित गयते ॥१५ ॥
533. िवशेषं च दशर्यित ॥४।३।१६॥
नामादषु तीकाेपासनेषु पूवापूवात् फलवशेषम्
उररन् उपासने दशयित — ‘यावााे गतं ताय
यथाकामचाराे भवित’ (छा. उ. ७-१-५) ‘वावाव नााे भूयसी’
(छा. उ. ७-२-१) ‘यावाचाे गतं ताय यथाकामचाराे भवित’
(छा. उ. ७-२-२) ‘मनाे वाव वाचाे भूयः’ (छा. उ. ७-३-१)
इयादना । स च अयं फलवशेषः तीकतवादुपासनानाम्
उपपते । तवे त णाेऽवशवात् कथं फलवशेषः
यात् । तात् न तीकालबनानाम् इतरै तयफलवमित ॥

‘एवमेवैष ससादाेऽाछररासमुथाय परं
याेितपसप वेन पेणाभिनपते’ इित ूयते । त
संशयः — कं देवलाेकाुपभाेगथानेवव अागतकेन
केनचशेषेण अभिनपते, अाहाेवत् अामाेणेित । कं
तावाम् ? थानातरे वव अागतकेन केनचूपेण
अभिनपः यात्, माेयाप फलवसेः, अभिनपत
इित च उपपयायवात् ; वपमाेण चेदभिनपः,
पूवावयवथास वपानपायात् वभायेत ; तात् वशेषेण
केनचदभिनपत इित । एवं ाे, ूमः —
१८५. सम्पद्यािवभार्वािधकरणम्
534. सम्पद्यािवभार्वः स्वेनशब्दात् ॥४।४।१॥
केवले नैव अाना अावभवित, न धमातरे णेित । कुतः ?
‘वेन पेणाभिनपते’ इित वशदात् ; अयथा ह
वशदेन वशेषणमनवं यात् । ननु, अाीयाभायः
वशदाे भवयित — न, तयावचनीयवात् ; येनैव ह
केनचूपेणाभिनपते, तयैव अाीयवाेपपेः, वेनेित
वशेषणमनथकं यात् ; अावचनतायां त अथवत् —

केवले नैव अापेणाभिनपते, न अागतकेनापरपेणापीित
॥१ ॥
कः पुनवशेषः पूवाववथास, इह च वपानपायसाये
सतीयत अाह —
535. मु�ः प्रित�ानात् ॥४।४।२॥
याेऽ अभिनपत इयुः, स सवबधविनमुः शेनैव
अाना अवितते ; पूव त — ‘अधाे भवित’ ‘अप
राेदतीव’ ‘वनाशमेवापीताे भवित’ — इित च
अवथायकल षतेन अाना — इययं वशेषः । कथं
पुनरवगयते — मुाेऽयमदानीं भवतीित ? ितानादयाह
— तथा ह — ‘एतं वेव ते भूयाेऽनुयायायाम’ (छा. उ.
८-९-३) (छा. उ. ८-१०-४) (छा. उ. ८-११-३) इित
अवथायदाेषवहीनम् अाानम् यायेयवेन िताय,
‘अशररं वाव सतं न याये पृशतः’ (छा. उ. ८-१२-१)
इित च उपयय, ‘वेन पेणाभिनपते स उमः पुषः’
(छा. उ. ८-१२-३) इित च उपसंहरित ; तथा
अायायकाेपमेऽप ‘य अाापहतपाा’ (छा. उ. ८-७-१)

इयाद मुावषयमेव ितानम् । फलवसरप
माेय बधिनवृमाापेा, न अपूवाेपजनापेा । यदप
अभिनपत इयुपपयायवम्, तदप न अपूवावथापेम्
— यथा राेगिनवृाै अराेगाेऽभिनपत इित, तत् ।
ताददाेषः ॥२ ॥
536. आत्मा प्रकरणात् ॥४।४।३॥
कथं पुनमु इयुयते, यावता ‘परं याेितपसप’ (छा.
उ. ८-१२-३) इित कायगाेचरमेव एनं ावयित, याेितःशदय
भाैितके याेितष ढवात् ? न च अनितवृाे वकारवषयात्
कुाे भवतमहित, वकारय अातवसेरित — नैष
दाेषः, यतः अाैवा याेितःशदेन अावेते, करणात् ; ‘य
अाापहतपाा वजराे वमृयुः’ (छा. उ. ८-१२-१) इित
कृते परािन न अकााैितकं याेितः शं हीतम्,
कृतहानाकृतयासात् ; याेितःशदत अायप
यते — ‘तेवा याेितषां याेितः’ (बृ. उ. ४-४-१६) इित ।
पतं च एतत् ‘याेितदशन
 ात्’ (. सू. १-३-४०) इय ॥३
॥

१८६. अिवभागेन ��त्वािधकरणम्
537. अिवभागेन ��त्वात् ॥४।४।४॥
परं याेितपसप वेन पेणाभिनपते यः, स कं
परादानः पृथगेव भवित, उत अवभागेनैवावितत इित
वीायाम्, ‘स त पयेित’ (छा. उ. ८-१२-३)
इयधकरणाधकतयिनदेशात् ‘याेितपसप’ (छा. उ. ८-
१२-३) इित च कतृकमिनदेशात् भेदेनैवावथानमित यय
मितः, तं युपादयित — अवभ एव परे ण अाना
मुाेऽवितते । कुतः ? वात् ; तथा ह — ‘तवमस’
(छा. उ. ६-८-७) ‘अहं ा’ (बृ. उ. १-४-१०) ‘य
नायपयित’ (छा. उ. ७-२४-१) ‘न त ततीयमत
तताेऽयभं यपयेत’् (बृ. उ. ४-३-२३) इयेवमादिन
वाायवभागेनैव परमाानं दशयत ; यथादशनमेव च फलं
युम्, ततयायात् ; ‘यथाेदकं शे शमासं तागेव
भवित । एवं मुने वजानत अाा भवित गाैतम’ (क. उ. २-१-
१५) इित च एवमादिन मुवपिनपणपराण
वाायवभागमेव दशयत ; नदसमुादिनदशनािन च ।

भेदिनदेशत अभेदेऽयुपचयते ‘स भगवः कितत इित
वे मह’ (छा. उ. ७-२४-१) इित, ‘अारितराडः’
(छा. उ. ७-२५-२) इित च एवमाददशनात् ॥४ ॥
१८७. ब्रा�ािधकरणम्
538. ब्रा�ेण जैिमिन�पन्यासािदभ्यः ॥४।४।५॥
थतमेतत् ‘वेन पेण’ (छा. उ. ८-३-४) इय —
अामापेणाभिनपते, न अागतकेनापरपेणेित । अधुना
त तशेषबुभुसायामभधीयते — वम् अय पं ाम्
अपहतपावादसयसपवावसानं तथा सववं सवेरवं
च, तेन वपेणाभिनपत इित जैमिनराचायाे मयते । कुतः
? उपयासादयतथावावगमात् ; तथा ह ‘य
अाापहतपाा’ (छा. उ. ८-७-१) इयादना ‘सयकामः
सयसपः’ (छा. उ. ८-७-१) इयेवमतेन उपयासेन
एवमाकतामानाे बाेधयित ; तथा ‘स त पयेित
जड�रममाणः’ (छा. उ. ८-१२-३) इित
एेयपमावेदयित, ‘तय सवेषु लाेकेषु कामचाराे भवित’ (छा.

उ. ७-२५-२) इित च ; ‘सवः सवेरः’ इयादयपदेशा
एवमुपपा भवयतीित ॥५ ॥
539. िचिततन्मात्रेण तदात्मकत्वािदत्यौडुलोिमः ॥४।४।६॥
यप अपहतपावादयाे भेदेनैव धमा िनदयते, तथाप
शदवकपजा एव एते ; पाादिनवृमां ह त गयते ;
चैतयमेव त अय अानः वपमित ताेण वपेण
अभिनपयुा ; तथा च ुितः ‘एवं वा
अरेऽयमाानतराेऽबाः कृः ानघन एव’ (बृ. उ. ४-५-
१३) इयेवंजातीयका अनुगृहीता भवयित ; सयकामवादयत
यप वतवपेणैव धमा उयते — सयाः कामा अयेित,
तथाप उपाधसबधाधीनवाेषां न चैतयवत् वपवसवः,
अनेकाकारवितषेधात् ; ितषं ह णाेऽनेकाकारवम् ‘न
थानताेऽप परयाेभयलम्’ (. सू. ३-२-११) इय । अत
एव च जणादसतनमप दुःखाभावमााभायं तयथम्
‘अारितः’ इयादवत् । न ह मुयायेव रितडामथुनािन
अािन शते वणयतम्, तीयवषयवाेषाम् ।

तारताशेषपेन सेन अयपदेयेन बाेधाना
अभिनपत इयाैडलाेमराचायाे मयते ॥६ ॥
540. एवमप्युपन्यासात्पूवर्भावादिवरोधं बादरायणः
॥४।४।७॥
एवमप पारमाथकचैतयमावपायुपगमेऽप
यवहारापेया पूवयाप उपयासादयाेऽवगतय ाय
एेयपय अयायानादवराेधं बादरायण अाचायाे मयते
॥७ ॥
१८८. सङ्कल्पािधकरणम्
541. सङ्कल्पादेव तु तच्छ्र�तेः ॥४।४।८॥
हादवायां ूयते — ‘स यद पतृलाेककामाे भवित
सपादेवाय पतरः समुत’ (छा. उ. ८-२-१) इयाद ।
त संशयः — कं सप एव केवलः पादसमुथाने हेतः,
उत िनमातरसहत इित । त सयप ‘सपादेव’ इित
वणे लाेकवत् िनमातरापेता युा ; यथा लाेके
अदादनां सपात् गमनादय हेतयः
पादसपभवित एवं मुयाप यात् ; एवं वपरतं न

कपतं भवयित ; ‘सपादेव’ इित त रा इव
सपताथसकरं साधनातरसामीं सलभामपेय उयते ;
न च सपमासमुथानाः पादयः मनाेरथवजृतवत्
चलवात् पुकलं भाेगं समपयतं पयााः युरित । एवं ाे,
ूमः — सपादेव त केवलात् पादसमुथानमित । कुतः ?
ततेः ; ‘सपादेवाय पतरः समुत’ (छा. उ. ८-२-१)
इयादका ह ुितिनमातरापेायां पीड ेत ; िनमातरमप
त यद सपानुवधायेव यात्, भवत ; न त
यातरसपां िनमातरमयते, ासपेः
वयसपवसात् ; न च ुयवगयेऽथे लाेकवदित
सामायताे ं मते ; सपबलादेव च एषां यावयाेजनं
थैयाेपपः, ाकृतसपवलणवाुसपय ॥८ ॥
542. अत एव चानन्यािधपितः ॥४।४।९॥
अत एव च अवयसपवात् अनयाधपितवावित
— नायायाेऽधपितभवतीयथः । न ह ाकृताेऽप सपयन्
अयवामकवमानः सयां गताै सपयित ।
ुितैतशयित — ‘अथ य इहाानमनुव जयेताꣳ

सयाकामाꣳतेषाꣳ सवेष
 ु लाेकेषु कामचाराे भवित’ (छा. उ.
८-१-६) इित ॥९ ॥
१८९. अभावािधकरणम्
543. अभावं बाद�रराह �ेवम् ॥४।४।१०॥
‘सपादेवाय पतरः समुत’ (छा. उ. ८-२-१)
इयतः ुतेः मनतावसपसाधनं सम् । शररे याण
पुनः ाैयय वदुषः सत, न वा सत — इित समीयते
। त बादरतावदाचायः शररयेयाणां च अभावं
महीयमानय वदुषाे मयते । कात् ? एवं ह अाह अाायः
— ‘मनसैताकामापय�रमते’ (छा. उ. ८-१२-५) ‘य एते
लाेके’ (छा. उ. ८-१३-१) इित ; यद मनसा शररेयै
वहरे त, मनसेित वशेषणं न यात् ; तादभावः शररे याणां
माेे ॥१० ॥
544. भावं जैिमिनिवर्कल्पामननात् ॥४।४।११॥
जैमिनवाचायः मनाेवत् शररयाप सेयय भावं मुं
ित मयते ; यतः ‘स एकधा भवित िधा भवित’ (छा. उ. ७-
२६-२) इयादना अनेकधाभाववकपमामनत । न ह

अनेकवधता वना शररभेदेन अासी यात् । यप
िनगुणायां भूमवायाम् अयमनेकधाभाववकपः पठ ते, तथाप
वमानमेवेदं सगुणावथायाम् एेय भूमवाततये सयत
इयतः सगुणवाफलभावेन उपितत इयुयते ॥११ ॥
545. द्वादशाहवदुभयिवधं बादरायणोऽतः ॥४।४।१२॥
बादरायणः पुनराचायः अत एव उभयलुितदशनात्
उभयवधवं साधु मयते — यदा सशररतां सपयित तदा
सशरराे भवित, यदा त अशररतां तदा अशरर इित ;
सयसपवात्, सपवैचया । ादशाहवत् — यथा
ादशाहः सम् अहीन भवित, उभयलुितदशनात् —
एवमदमपीित ॥१२ ॥
546. तन्वभावे सन्ध्यवदुपप�ेः ॥४।४।१३॥
यदा तनाेः सेयय शररय अभावः तदा, यथा सये
थाने शररे यवषयेववमानेवप उपलधमाा एव
पादकामा भवत, एवं माेेऽप युः ; एवं ह एतदुपपते
॥१३ ॥
547. भावे जाग्रद्वत् ॥४।४।१४॥

भावे पुनः तनाेः, यथा जागरते वमाना एव पादकामा
भवत, एवं मुयायुपपते ॥१४ ॥
१९०. प्रदीपािधकरणम्
548. प्रदीपवदावेशस्तथा िह दशर्यित ॥४।४।१५॥
‘भावं जैमिनवकपामननात्’ (. सू. ४-४-११) इय
सशररवं मुयाेम् ; त िधाभावादषु अनेकशररसगे कं
िनराकािन शरराण दायवसृयते, कं वा
साकायदादशररवत् — इित भवित वीा । त च
अामनसाेः भेदानुपपेः एकेन शररे ण याेगात् इतराण
शरराण िनराकािन — इयेवं ाे, ितपते —
दपवदावेश इित ; यथा दप एकः अनेकदपभावमापते,
वकारशयाेगात्, एवमेकाेऽप सन् वान्
एेययाेगादनेकभावमाप सवाण शररायावशित । कुतः ?
तथा ह दशयित शामेकयानेकभावम् — ‘स एकधा भवित
िधा भवित पधा सधा नवधा’ (छा. उ. ७-२६-२) इयाद
; नैतायाेपमायुपगमेऽवकपते, नाप जीवातरावेशे ; न च
िनराकानां शरराणां वृः सवित । यु

अामनसाेभेदानुपपेः अनेकशररयाेगासव इित — नैष
दाेषः ; एकमनाेनुवतीिन समनकायेवापराण शरराण
सयसपवात् यित ; सृेषु च तेषु उपाधभेदात्
अानाेऽप भेदेनाधातृवं याेयते ; एषैव च याेगशाेषु
याेगनामनेकशररयाेगया ॥१५ ॥
कथं पुनः मुय
अनेकशररावेशादलणमैयमयुपगयते, यावता ‘तकेन कं
वजानीयात्’ (बृ. उ. ४-५-१५) ‘न त ततीयमत
तताेऽयभं यजानीयात्’ (बृ. उ. ४-३-३०) ‘सलल एकाे
ाऽैताे भवित’ (बृ. उ. ४-३-३२) इित च एवंजातीयका
ुितः वशेषवानं वारयित — इयत उरं पठित —
549. स्वाप्ययसम्प�योरन्यतरापे�मािवष्कृतं िह ॥४।४।१६॥
वाययः सषुम्, ‘वमपीताे भवित तादेनꣳ
वपतीयाचते’ (छा. उ. ६-८-१) इित ुतेः ; सपः
कैवयम्, ‘ैव सायेित’ (बृ. उ. ४-४-६) इित ुतेः ;
तयाेरयतरामवथामपेय एतत् वशेषसंाऽभाववचनम् —
चत् सषुावथामपेयाेयते, चकैवयावथाम् ।

कथमवगयते ? यततैव एतदधकारवशात् अावकृतम् —
‘एतेयाे भूते यः समुथाय तायेवानु वनयित न ेय
संातीित’ (बृ. उ. २-४-१४) ‘य वय सवमाैवाभूत’् (बृ.
उ. २-४-१४) ‘य साे न कन कामं कामयते न कन वं
पयित’ (बृ. उ. ४-३-१९), (मा. उ. ५) इयादुितयः ।
सगुणवावपाकथानं त एतत् वगादवत् अवथातरम्,
यैतदैयमुपवयते । ताददाेषः ॥१६ ॥
१९१. जगद्व्यापारािधकरणम्
550. जगद्व्यापारवज� प्रकरणादसिन्निहतत्वाच्च
॥४।४।१७॥
ये सगुणाेपासनात् सहैव मनसा ईरसायुयं जत,
कं तेषां िनरवहमैय भवित, अाहाेवसावहमित संशयः ।
कं तावाम् ? िनरुशमेव एषामैय भवतमहित, ‘अााेित
वारायम्’ (तै. उ. १-६-२) ‘सवेऽ
 ै देवा बलमावहत’ (तै.
उ. १-५-३) ‘तेषां सवेषु लाेकेषु कामचाराे भवित’ (छा. उ. ७-
२५-२) (छा. उ. ८-१-६) इयादुितय इित । एवं ाे,
पठित — जगापारवजमित ; जगदुपयादयापारं वजयवा

अयत् अणमााकमैय मुानां भवतमहित, जगापारत
िनयसयैव ईरय । कुतः ? तय त कृतवात् ;
असहतवाेतरे षाम् ; पर एव ह ईराे जगापारेऽधकृतः,
तमेव कृय उपयाुपदेशात्, िनयशदिनबधनवा ;
तदवेषणवजासनपूवकं त इतरे षामणमाैय ूयते ;
तेनासहताते जगापारे । समनकवादेव च
एतेषामनैकमये, कयचथयभायः कयचसंहाराभाय
इयेवं वराेधाेऽप कदाचयात् ; अथ कयचत् सपमनु
अयय सप इयवराेधः समयेत, ततः
परमे�राकूततन्त्रत्वमेवेतरेषािमित व्यवित�ते
॥प्रत्य�ोपदेशािदित चेन्नािधका�रकमण्डलस्थो�े ः ॥४।४।१८॥
अथ यदुम् — ‘अााेित वारायम्’ (तै. उ. १-६-२)
इयादयाेपदेशात् िनरवहमैय वदुषां यायमित,
तपरहतयम् ; अाेयते — नायं दाेषः,
अाधकारकमडलथाेेः । अाधकारकाे यः सवतृमडलादषु
वशेषायतनेववथतः पर ईरः, तदायैव इयं
वारायाियते ; यकारणम् अनतरम् ‘अााेित

मनसपितम्’ (तै. उ. १-६-२) इयाह ; याे ह सवमनसां पितः
पूवस ईरः तं ााेतीयेतदुं भवित ; तदनुसारे णैव च
अनतरम् ‘वापितपितः । ाेपितवानपितः’ च भवित
इयाह । एवमयाप यथासवं िनयसेरायमेव
इतरे षामैय याेजयतयम् ॥
552. िवकारावितर् च तथा िह िस्थितमाह ॥४।४।१९॥
वकारावयप च िनयमुं पारमेरं पम्, न केवलं
वकारमागाेचरं सवतृमडलाधानम् ; तथा ह अय
पां थितमाह अाायः — ‘तावानय महमा तताे
यायाꣳ पूषः । पादाेऽय सवा भूतािन िपादयामृतं दव’
(छा. उ. ३-१२-६) इयेवमादः । न च तत् िनवकारं पम्
इतरालबनाः ावतीित शं वुम् अततवाेषाम् ।
अत यथैव पे परमेरे िनगुणं पमनवाय सगुण
एवावितते, एवं सगुणेऽप िनरवहमैयमनवाय सावह
एवावितत इित यम् ॥१९ ॥
553. दशर्यत�ैवं प्रत्य�ानुमाने ॥४।४।२०॥

दशयत वकारावितवं परय याेितषः ुितृती — ‘न
त सूयाे भाित न चतारकं नेमा वुताे भात कुताेऽयमः’
(मु. उ. २-२-१०) (े. उ. ६-१४) (क. उ. २-२-१५) इित, ‘न
तासयते सूयाे न शशााे न पावकः’ (भ. गी. १५-६) इित च
। तदेवं वकारावितवं परय याेितषः समयभायः ॥२०
॥
554. भोगमात्रसाम्यिलङ्गाच्च ॥४।४।२१॥
इत न िनरुशं वकारालबनानामैयम,् यात्
भाेगमामेव एषाम् अनादसेनेरे ण समानमित ूयते —
‘तमाहापाे वै खल मीयते लाेकाेऽसाै’ इित ‘स यथैतां देवताꣳ
सवाण भूतायवयेवꣳ हैवंवदꣳ सवाण भूतायवत’ ‘तेनाे
एतयै देवतायै सायुयꣳ सलाेकतां जयित’ (बृ. उ. १-५-२३)
इयादभेदयपदेशलेयः ॥२१ ॥
ननु एवं सित साितशयवादतववम् एेयय यात् ;
तत एषामावृः सयेत — इयतः उरं भगवाबादरायण
अाचायः पठित —
555. अनावृि�ः शब्दादनावृि�ः शब्दात् ॥४।४।२२॥

नाडरमसमवतेन अचरादपवणा देवयानेन पथा ये
लाेकं शााेवशेषणं गछत — यर ह वै
याणवाै लाेके तृतीययामताे दव, यैरं मदयं सरः,
यथः साेमसवनः, यपराजता पूणः, यं
भुवमतं हरमयं वेम, यानेकधा माथवादाददेशेषु
पते — ते तं ाय न चलाेकादव भुभाेगा अावतते ।
कुतः ? ‘तयाेवमायमृतवमेित’ (छा. उ. ८-६-६) (क. उ. २-
३-१६) ‘तेषां न पुनरावृः’ (बृ. उ. ६-२-१५) ‘एतेन
ितपमाना इमं मानवमावत नावतते’ (छा. उ. ४-१५-६)
‘लाेकमभसपते’ (छा. उ. ८-१५-१) ‘न च पुनरावतते’
इयादशदेयः । अतववेऽप त एेयय यथा अनावृः
तथा वणतम् — ‘कायायये तदयेण सहातः परम्’ (. सू.
४-३-१०) इय ; सयदशनववततमसां त
िनयसिनवाणपरायणानां सैव अनावृः ; तदायणेनैव ह
सगुणशरणानामयनावृसरित । अनावृः शदादनावृः
शदात् — इित सूायासः शापरसमािं ाेतयित ॥२२ ॥

िवषयसूची
प्रथमोऽ�ायः 2 २३. दहरािधकरणम् 172
॥ प्रथमः पादः ॥ 2 २४. अनु कृ�िधकरणम् 191
१. िज�ासािधकरणम् 6 २५. प्रिमतािधकरणम् 194
२. ज�ा�िधकरणम् 11 २६. दे वतािधकरणम् 197
३. शा�योिन�ािधकरणम् 15 २७. अपशू द्रािधकरणम् 222
४. सम�यािधकरणम् 18 २८. क�नािधकरणम् 227
५. ई��िधकरणम् 42 २९. �ोितरिधकरणम् 230
६. आन�मयािधकरणम् 54 ३०. अथा� �र�ािद�पदे शािधकरणम्232
७. अ�रिधकरणम् 69 ३१. सुषु�ु�ा�िधकरणम् 233
८. आकाशािधकरणम् 73 ॥ चतु थ�ः पादः ॥ 236
९. प्राणािधकरणम् 77 ३२. आनु मािनकािधकरणम् 237
१०. �ोित�रणािधकरणम् 80 ३३. चमसािधकरणम् 254
११. प्रतद� नािधकरणम् 90 ३४. सं�ोपसङ्ग्रहािधकरणम् 258
॥ ि�तीयः पादः ॥ 100 ३५. कारण�ािधकरणम् 264
१२. सव�त्रप्रिस�िधकरणम् 101 ३६. बाला�िधकरणम् 270
१३. अत्�िधकरणम् 111 ३७. वा�ा�यािधकरणम् 276
१४. गुहाप्रिव�ािधकरणम् 113 ३८. प्रकृ�िधकरणम् 286
१५. अ�रािधकरणम् 119 ३९. सव� �ा�ानािधकरणम् 292
१६. अ�या� �िधकरणम् 126 ि�तीयः अ�ायः 292
१७. अ��ािधकरणम् 131 ॥ प्रथमः पादः ॥ 292
१८. वै�ानरािधकरणम् 139 ४०. �ृ�िधकरणम् 293
॥ तृतीयः पादः ॥ 151 ४१. योगप्र�ु �िधकरणम् 298
१९. द् यु�ा�िधकरणम् 151 ४२. निवल�ण�ािधकरणम् 301
२०. भूमािधकरणम् 159 ४३. िश�ाप�रग्रहािधकरणम् 319
२१. अ�रािधकरणम् 167 ४४. भो�ाप�िधकरणम् 320
२२. ई�ितकमा� िधकरणम् 169 ४५. आर�णािधकरणम् 322

४६. इतर�पदे शािधकरणम् 344 ७१. आ�ािधकरणम् 472
४७. उपसंहारदश�नािधकरणम् 347 ७२. �ािधकरणम् 476
४८. कृ�प्रस�िधकरणम् 350 ७३. उ�ा��ग�िधकरणम् 478
४९. सव�पेतािधकरणम् 356 ७४. कत्र�िधकरणम् 494
५०. प्रयोजनव�ािधकरणम् 358 ७५. त�ािधकरणम् 498
५१. वैष�नैघृ��ािधकरणम् 360 ७६. पराय�ािधकरणम् 504
५२. सव�धम�पप�िधकरणम् 364 ७७. अं शािधकरणम् 507
॥ ि�तीयः पादः ॥ 365 ॥ चतु थ�ः पादः ॥ 521
५३. रचनानुपप�िधकरणम् 366 ७८. प्राणो��िधकरणम् 522
५४. मह�ीघा� िधकरणम् 382 ७९. स�ग�िधकरणम् 527
५५. परमाणुजगदकारण�ािधकरणम्385 ८०. प्राणाणु �ािधकरणम् 533
५६. समुदायािधकरणम् 400 ८१. प्राणश्रै ष्�ािधकरणम् 534
५७. अभावािधकरणम् 415 ८२. वायु िक्रयािधकरणम् 535
५८. एक��स�वािधकरणम् 425 ८३. श्रे �ाणु �ािधकरणम् 541
५९. प�िधकरणम् 432 ८४. �ोितरा�िधकरणम् 542
६०. उ��स�वािधकरणम् 438 ८५. इ��यािधकरणम् 545
॥ तृतीयः पादः ॥ 442 ८६. सं �ामूित� कॢ�िधकरणम् 549
६१. िवयदिधकरणम् 443 तृतीयः अ�ायः 554
६२. मात�र�ािधकरणम् 458 ॥ प्रथमः पादः ॥ 554
६३. अस�वािधकरणम् 460 ८७. तद�रप्रितप�िधकरणम् 555
६४. तेजोऽिधकरणम् 461 ८८. कृता�यािधकरणम् 565
६५. अबिधकरणम् 463 ८९. अिन�ािदकाय� िधकरणम् 575
६६. पृिथ�िधकारािधकरणम् 464 ९०. साभा�ाप�िधकरणम् 581
६७. तदिभ�ानािधकरणम् 465 ९१. नाितिचरािधकरणम् 583
६८. िवपय�यािधकरणम् 467 ९२. अ�ािधि�तािधकरणम् 584
६९. अ�रािव�ानािधकरणम् 468 ॥ ि�तीयः पादः ॥ 588
७०. चराचर�पाश्रयािधकरणम् 470 ९३. स�ािधकरणम् 589

९४. तदभावािधकरणम् 598 १२०. अ�र�िधकरणम् 710
९५. कमा� नु�ृितश�िव�िधकरणम् 605 १२१. इयदिधकरणम् 711
९६. मु�ािधकरणम् 608 १२२. अ�र�ािधकरणम् 713
९७. उभयिल�ािधकरणम् 612 १२३. �ितहारािधकरणम् 715
९८. प्रकृतैताव�ािधकरणम् 627 १२४. स�ा�िधकरणम् 717
९९. परािधकरणम् 637 १२५. कामा�िधकरणम् 719
१००. फलािधकरणम् 645 १२६. आदरािधकरणम् 721
॥ तृतीयः पादः ॥ 648 १२७. ति�धा� रणािधकरणम् 725
१०१. सव�वेदा�प्र�यािधकरणम् 651 १२८. प्रदानािधकरणम् 728
१०२. उपसंहारािधकरणम् 656 १२९. िल�भू य�ािधकरणम् 732
१०३. अ�था�ािधकरणम् 656 १३०. ऐका�ािधकरणम् 740
१०४. �ा�िधकरणम् 661 १३१. अ�ावब�ािधकरणम् 744
१०५. सवा� भेदािधकरणम् 664 १३२. भू म�ाय�ािधकरणम् 747
१०६. आन�ा�िधकरणम् 666 १३३. श�ािदभे दािधकरणम् 749
१०७. आ�ानािधकरणम् 669 १३४. िवक�ािधकरणम् 752
१०८. आ�गृही�िधकरणम् 671 १३५. का�ािधकरणम् 753
१०९. काया� �ानािधकरणम् 678 १३६. यथाश्रयभावािधकरणम् 754
११०. समानािधकरणम् 681 ॥ चतु थ�ः पादः ॥ 757
१११. स��ािधकरणम् 684 १३७. पु �षाथा� िधकरणम् 757
११२. स�ृ�िधकरणम् 687 १३८. परामशा� िधकरणम् 769
११३. पु�षिव�ािधकरणम् 688 १३९. �ु ितमात्रािधकरणम् 777
११४. वेधा�िधकरणम् 691 १४०. पा�र�वािधकरणम् 779
११५. हा�िधकरणम् 694 १४१. आ�ी�ना�िधकरणम् 780
११६. सा�रायािधकरणम् 699 १४२. सवा� पे�ािधकरणम् 781
११७. गतेरथ�व�ािधकरणम् 701 १४३. सवा� �ानु म�िधकरणम् 784
११८. अिनयमािधकरणम् 703 १४४. आश्रमकमा� िधकरणम् 787
११९. यावदिधकारािधकरणम् 705 १४५. िवधुरािधकरणम् 790

१४६. तद् भूतािधकरणम् 792 १७०. अ��ािधकरणम् 847
१४७. आिधका�रकािधकरणम् 794 १७१. आसृ �ुपक्रमािधकरणम् 850
१४८. बिहरिधकरणम् 795 १७२. सं सार�पदे शािधकरणम् 852
१४९. �ा�िधकरणम् 796 १७३. प्रितषे धािधकरणम् 854
१५०. सहकाय��रिव�िधकरणम् 798 १७४. वागािदलयािधकरणम् 858
१५१. अनािव�ारािधकरणम् 801 १७५. अिवभागािधकरणम् 858
१५२. ऐिहकािधकरणम् 803 १७६. तदोकोऽिधकरणम् 859
१५३. मु��फलािधकरणम् 805 १७७. रश्�िधकरणम् 861
चतुथ�ः अ�ायः 807 १७८. दि�णायनािधकरणम् 863
॥ प्रथमः पादः ॥ 807 ॥ तृतीयः पादः ॥ 864
१५४. आवृ�िधकरणम् 807 १७९. अिच� रा�िधकरणम् 865
१५५. आ��ोपासनािधकरणम् 815 १८०. वाय्विधकरणम् 867
१५६. प्रतीकािधकरणम् 818 १८१. तिडदिधकरणम् 870
१५७. ब्र��ष्�िधकरणम् 820 १८२. आितवािहकािधकरणम् 870
१५८. आिद�ािदम�िधकरणम् 823 १८३. काया� िधकरणम् 874
१५९. आसीनािधकरणम् 827 १८४. अप्रतीकाल�नािधकरणम् 888
१६०. एकाग्रतािधकरणम् 829 ॥ चतु थ�ः पादः ॥ 890
१६१. आप्रायणािधकरणम् 830 १८५. स��ािवभा� वािधकरणम् 891
१६२. तदिधगमािधकरणम् 831 १८६. अिवभागेन ��ािधकरणम् 894
१६३. इतरासं�ेषािधकरणम् 834 १८७. ब्रा�ािधकरणम् 895
१६४. अनार�ािधकरणम् 836 १८८. स��ािधकरणम् 897
१६५. अि�होत्रा�िधकरणम् 838 १८९. अभावािधकरणम् 899
१६६. िव�ा�ानसाधन�ािधकरणम् 839 १९०. प्रदीपािधकरणम् 901
१६७. इतर�पणािधकरणम् 842 १९१. जग�ापारािधकरणम् 903
॥ ि�तीयः पादः ॥ 843 िवषयसू ची 908
१६८. वागिधकरणम् 843 ध�वादाः!!! 912
१६९. मनोऽिधकरणम् 846

धन्यवादाः!!!
Youtube MSGFB Blog Twitter
© CHIRANJIBI KHATIWADA
MAHESH SANSKRIT GURUKUL, DEVGHAT-2, TANAHUN
ckachal@gmail.com
www.facebook.com/ck.achal
+977-9849165205
©CHIRANJIBI KHATIWADA ad***a****c*a****9**9*********c* िवषयसूची

07_BRAHMASUTRA_MOBILE By CHIRANJIBI KHATIWADA

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

07_BRAHMASUTRA_MOBILE By CHIRANJIBI KHATIWADA

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ॐ ०७

श्री परमात्मने नमः

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची

©CHIRANJIBI KHATIWADA िवषयसूची