‫وزارت معارف‬

‫معینیت انکشاف نصاب تعلیمی و تربیۀ معلم‬

‫وزارت معارف‬
‫ریاست عمومی انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف‬
‫درسی‬‫کتب کتب‬
‫رياضى‬
‫صنف ‪7‬‬
‫درسی‬

‫رياضي صنف‪7‬‬
‫‪5cm‬‬

‫‪5cm‬‬

‫‪5cm‬‬

‫کت��اب های درس��ی متعلق ب��ه وزارت معارف بوده‬

‫خری��د و فروش آن جدا ً ممنوع اس��ت‪ .‬ب��ا متخلفین‬
‫برخورد قانونی صورت می گیرد‪.‬‬
‫‪ 1396‬هـ ‪ .‬ش‪.‬‬ ‫‪moe.curriculum@gmail.com‬‬
 ‫سرود ملی‬
‫دا عـ���زت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی يې قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅــــ���و د ازبـکـــــ���و‬
‫د تـــرکـمنــــ���و د تـــاجـکـــ���و‬
‫پــاميــري���ان‪ ،‬نـورس���تانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ېان‬
‫لـکـه لـمــر پـر ش���نـه آس���مـان‬
‫لـکـ���ه زړه وي جـــاويـــ���دان‬
‫واي���و اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانس���تـــان دى‬
‫کور د سولې کور د تورې‬
‫دا وطن د ټول���و کـور دى‬
‫د پښ���تــون او هــ���زاره وو‬
‫ورس���ره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيـــ���واد به تل ځليږي‬
‫په س���ينــه کې د آس���يـــا به‬
‫نوم د حق م���و دى رهبـــر‬
 ‫‪1396‬‬
‫هـ ‪ .‬ش ‪.‬‬

‫الف‬
 ‫مؤلفان‬
‫• دکتور حسین‌علی‌راموزی‪ ،‬عضو تيم پروژة تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫• پوهنيار عبیداهلل‌صافی‪ ،‬متخصص تيم پروژة تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫• پوهندوی خالقداد فیروزکوهی‪ ،‬عضو تيم پروژة تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫• پوهنمل طالباز‌حبیب‌زی عضو تيم پروژة تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫• سرمؤلف عبدالکبی ‌ر عضو علمی ریاست انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬
‫ادیتوران علمی‬
‫• پوهنمل‌طالباز‌حبیب‌زی‪ ،‬عضو تيم پروژۀ تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫• سرمؤلف عبدالنبی‌واحدی‪ ،‬مشاور وزارت معارف‬

‫ادیتور زبان‬
‫• وزیر‌گل‌صدیقی‪ ،‬عضو تيم پروژۀ تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫کمیتۀ دینی‪ ،‬سیاسی و فرهنگی‬
‫‪ -‬دکتور محمد‌یوسف‌نیازی‬
‫‪ -‬مولوی عبدالصبور عربی‬
‫_ حبیب‌اهلل‌راحل‪ ،‬مشاور وزیر در ریاست انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬

‫کمیتۀ نظارت‬
‫‪ -‬دکتور اسداهلل محقق‪ ،‬معین انکشاف نصاب تعلیمی و تربیۀ معلم‬
‫‪ -‬دکتور شیر‌علی‌ظریفی‪ ،‬مسؤول پروژۀ انکشاف نصاب تعلیمی‬
‫‪ -‬سرمؤلف عبدالظاهر‌گلستانی‪ ،‬رئیس عمومی انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬
‫طرح و دیزاین‬
‫• محمد اشرف امین‬
‫تنظیم امور چاپ‪ :‬محمد‌کبیر‌حقمل‪ ،‬رئیس نشرات و اطالعات وزارت معارف‬

‫ب‬
 ‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫پیام وزیر معارف‬

‫سپاس بی‌‌کران آفریده‌گاری را که انسان را در احسن تقویم آفرید و او را قدرت بیان بخشید و به زیور‬
‫علم و اندیشه آراست‪ ،‬و درود بی پایان به پیامبر مکرم اسالم حضرت محمد مصطفی‪ -‬صلی اهلل علیه‬
‫وسلم‪ -‬که معلم بزرگ انسانیت است و پیام‌آور رحمت و هدایت و روشنایی‪.‬‬
‫تعلیم و تربیت نقطة آغاز هر تحول و سنگ بنای توسعه در هر جامعه است‪ .‬هدف اصلی تعلیم و تربیت‬
‫به فعلیت رساندن نیروهای بالقوة انسان و شگوفا کردن استعدادهای درونی وی است‪.‬‬
‫کتاب درسی یکی از ارکان مهم در فرایند تعلیم و تربیت محسوب می‌شود که همگام با تحوالت‬
‫وپیشرفت‌های علمی نوین و مطابق با نیازمندی‌های جامعه تهیه و تألیف می‌گردد و باید دارای ظرفیت و‬
‫ظرافتی باشد که بتواند آموزه‌های دینی و اخالقی را توأم با فرآورده‌های علوم جدید با روش‌های نوین‬
‫به شاگردان منتقل کند‪.‬‬
‫کتابی که اکنون در اختیار شما قرار دارد‪ ،‬بر اساس همین ویژه‌گی‌ها تهیه و تألیف شده است‪ .‬سعی‬
‫وزارت معارف همواره بر این بوده که نصاب تعلیمی و کتب درسی معارف کشور‪ ،‬متکی بر مبانی‬
‫تعلیم و تربیت اسالمی و حفظ هویت ملی و مطابق با معیارهای علمی و روش‌های تربیتی نوین باشد‪،‬‬
‫استعدادهای دانش آموزان را در همة زمینه‌های اخالقی و علمی شگوفا گرداند و قدرت تفکر‪ ،‬ابتکار‬
‫و حس جستجوگری را در آنها تقویت بخشد‪ .‬ترویج فرهنگ گفتگو و رواداری‪ ،‬تقویت حس وطن‬
‫دوستی‪ ،‬مهربانی‪ ،‬گذشت و همبسته‌گی از خواست‌های دیگر وزارت معارف است که باید در کتب‬
‫درسی متبلور گردد‪.‬‬
‫کتاب‌های درسی بدون داشتن معلم خوب و مسلکی نمی‌تواند اهداف مورد نظر را برآورده سازد‪ .‬معلم‬
‫یکی از ارکان مهم تعلیم و تربیت و مجری برنامه‌های آموزشی و تربیتی است‪ .‬از معلمان و آموزگاران‬
‫خوب‪ ،‬متعهد و دلسوز کشور که ستیز با سیاهی و نادانی را پیشة خود ساخته اند‪ ،‬صمیمانه آرزومندم‬
‫که با تطبیق دقیق و مخلصانة نصاب تعلیمی‪ ،‬کودکان و جوانان میهن را به‌سوی فتح قله‌های رفیع دانش‪،‬‬
‫اخالق و معنویت رهنمون گردند‪.‬‬
‫کامیابی نظام آموزشی کشور بدون همکاری جدی مردم غیرممکن است‪ .‬از این رو از همة اقشار و افراد‬
‫ملت شریف افغانستان‪ ،‬بالخصوص از خانواده‌ها و اولیای محترم شاگردان خواهشمندم که از هیچ‌گونه‬
‫همکاری در جهت تحقق اهداف معارف دریغ نورزند‪ .‬همچنان از همة نویسنده‌گان‪ ،‬دانشمندان‪،‬‬
‫متخصصان تعلیم و تربیت و اولیای محترم شاگردان تقاضا می‌شود که با ارایة نظریات و پشنهادهای سالم‬
‫و نقدهای سازندة خود‪ ،‬وزارت معارف را در بهبود هر چه بیشتر کتاب‌های درسی همکاری نمایند‪.‬‬
‫الزم می‌دانم از تمام مؤلفان دانشمند و کارمندان اداری و فنی وزارت معارف که در تهیه‪ ،‬تألیف‪ ،‬طبع و‬
‫توزیع این کتاب زحمت کشیده اند و از همة نهادهای ملی و بین المللی یی که در زمینة چاپ و توزیع‬
‫کتب درسی همکاری نموده اند‪ ،‬قدردانی و تشکر نمایم‪.‬‬
‫در اخیر‪ ،‬از خداوند منان استدعا دارم که به لطف بی پایان خود‪ ،‬ما را در تحقق آرمان‌های مقدس معارف‬
‫یاری رساند‪ .‬إنه سمیع قریب مجیب‪.‬‬
‫دکتور اسداهلل حنیف بلخی‬
‫وزیر معارف‬

‫ج‬
 ‫فهرست صفحه‬

‫• فصل اول(ست)‪3 ................................................................................‬‬

‫مفهوم ست‪ ،‬عناصر و روش‌های نوشتن یک ست‬
‫ست های مساوی و معادل‬
‫ست فرعی‪ ،‬تقاطع و اتحاد ست ها‬
‫تفاضل ست ها‪ ،‬ست کلی و مکمله یک ست‬
‫ست های متناهی و نامتناهی‬
‫خالصۀ فصل اول و تمرین‬
‫• فصل دوم( اعداد طبیعی)‪27 ................................................................‬‬
‫قابلیت‌های تقسیم و تجزیۀ اعداد طبیعی‬
‫طاقت و قوانین طاقت‬
‫روش علمی عددنویسی‬
‫بزرگ‌ترین قاسم مشترک و دریافت آن توسط تجزیه‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک و دریافت آن توسط تجزیه‬
‫موارد استعمال کوچک‌ترین مضرب مشترک و بزرگترین قاسم مشترک در حل مسائل روزمرۀ زنده‬
‫گی رابطه بین‪ ،‬کوچکترین مضرب مشترک و بزرگترین قاسم مشترک دو عدد‬
‫مربع و جذر مربع تام اعداد طبیعی توسط تجزیه و طریق عمومی‬
‫جذر مکعب تام اعداد طبیعی‬
‫خالصۀ فصل دوم و تمرین‬
‫• فصل سوم(اعداد تام)‪71 ......................................................................‬‬
‫اعداد مثبت و منفی‬
‫ترتیب اعداد تام و نمایش اعداد تام روی محور اعداد‬
‫قیمت مطلقۀ یک عدد تام‪ ،‬جمع‪ ،‬تفریق‪ ،‬ضرب و تقسیم اعداد تام‬
‫قیمت افاده‌های حسابی‬
‫خواص عملیه ها‬
‫خالصۀ فصل سوم و تمرین‬
‫ ‬ ‫• فصل چهارم( اعداد نسبتی)‪97 ............................................................‬‬
‫اعداد نسبتی‬
‫مقایسۀ اعداد نسبتی‬
‫جمع و تفریق‪ ،‬ضرب و تقسیم اعداد نسبتی‬
‫خواص عملیه های اعداد نسبتی‬
‫تبدیل اعداد نسبتی به اعداد اعشاری‬
‫خالصۀ فصل چهارم و تمرین‬

‫د‬
 ‫فهرست صفحه‬
‫• فصل پنجم( مثلث ها و چندضلعی ها)‪119 ........................................‬‬
‫صنف بندی و اقسام مثلث ها‪ ،‬میانه‪ ،‬ارتفاع‪ ،‬ناصف‌الزاویه در مثلث‬
‫مجموع زوایای داخلی یک مثلث‪ ،‬زوایای خارجی یک مثلث‬
‫رابطةبین اضالع یک مثلث‬
‫چندضلعی‌ها(مضلع ها)‬
‫مجموع زوایای داخلی و خارجی یک مضلع(چندضلعی)‬
‫اشکال انطباق‌پذیر‬
‫حاالت انطباق‌پذیری‌مثلث ها‬
‫خالصۀ فصل پنجم و تمرین‬
‫• فصل ششم(خطوط موازی و عمود)‪157 .........................................‬‬
‫زوایای متبادلۀ داخلی و خارجی‬
‫زوایای متوافقه‬
‫زوایای متممۀ داخلی یک طرف خط قاطع‬
‫چهارضلعی ها (متوازی االضالع‪ ،‬مستطیل‪ ،‬مربع‪ ،‬معین و ذوزنقه)‬
‫زوایای مقابل متوازی االضالع‬
‫زوایای خارجی یک چهارضلعی‬
‫خاصیت قطرهای متوازی االضالع‬
‫خاصیت قطرهای مستطیل‬
‫خاصیت قطرهای لوزی( معین)‬
‫خالصۀ فصل ششم و تمرین‬
‫ ‬ ‫• فصل هفتم ( احصائیه)‪187 ..............................................................‬‬
‫روش های جمع آوری اطالعات‬
‫جامعه و نمونه‬
‫نمونۀ تصادفی‬
‫متحول تصادفی و انواع آن‬
‫جدول کثرت (فریکونسی)‬
‫گراف تصویری‬
‫مد(‪)Mode‬‬
‫اوسط‬
‫خالصۀ فصل هفتم و تمرین‬
‫• فصل هشتم(احتماالت)‪211 .............................................................‬‬
‫چانس‬
‫احتمال‬
‫تجربه کردن یک اتفاق‬
‫تجربة تصادفی‬
‫فضای نتیجه یا نمونه‬
‫احتمال نظری‬
‫خالصۀ فصل هشتم و تمرین‬
‫هـ‬
‫فصل ا ّول‬
‫ِست‬
 ‫مفهوم ست (‪)Concept of a Set‬‬

‫آیا تا به حال تصميم گرفته ايد كه‬

‫عضو يكي از تيم هاي ورزشي مكتب‬
‫خود شوید؟‬

‫فعالیت‬
‫تصور کنید كه در صنف هفتم يك مكتب ‪ 10‬شاگرد وجود دارند و آنها می‌خواهند كه در‬
‫سه تيم واليبال‪‌،‬فتبال و باسكتبال مکتب خود شامل شوند‪ .‬در تيم واليبال ‪ 5‬نفر و در تيم فتبال‬
‫‪ 7‬نفر عضو می‌شود و در تيم باسكتبال هيچ شاگردي شركت نكرده باشند‪.‬‬
‫• چه تعداد شاگردان در تيم واليبال و هم در تيم فتبال ثبت نام كرده اند؟‬
‫• چه تعداد شاگردان در هر یک از تيم هاي ورزشي فوق ثبت نام كرده اند؟‬
‫‪A‬‬ ‫هر يك از تيم هاي فوق يك خصوصيت مشترك دارند‬
‫محمود‬ ‫حسن‬ ‫يا به عبارة ديگر هر يك از اين تيم ها يك مجموعه احمد‬
‫قاسم‬ ‫زلمي‬ ‫نادر‬ ‫(ست) را تشكيل مي دهند‪.‬‬
‫عزت اهلل‬ ‫صفت اهلل‬ ‫معموال‌ً ست ها را به حروف كالن زبان انگليسي چون‬
‫عطاءاهلل‬ ‫دين محمد‬ ‫‪ A, B, C ... X, Y, Z‬نشان داده می شوند و عناصر ست‬
‫توسط حروف کوچک مثل ‪ a , b , c ... x , y , z‬را در‬
‫داخل عالمة } { مي نويسند‪ .‬عناصر ست توسط عالمة «‪ »,‬از يكديگر جدا مي شوند‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬اگر ست شاگردان صنف ‪ 7‬را‪ ،‬ست ‪ ، A‬ست تیم والیبال را ‪ ، B‬ست تیم فتبال‬
‫را ‪ C‬و ست تیم باسکتبال را ‪ D‬بناميم؛ هر یک از این ست ها به طور زير نشان داده مي شود‪:‬‬
‫{ زلمي‪ ‌،‬محمود ‌‪ ،‬دين محمد‪ ‌،‬عطاءاهلل‪ ‌،‬نادر‪ ،‬عزت اهلل‪ ،‬قاسم‪ ،‬صفت اهلل‪ ،‬حسن‪ ،‬احمد}=‪A‬‬
‫{ محمود‪ ،‬زلمي‪ ،‬قاسم‪ ،‬حسن‪ ،‬احمد}=‪B‬‬
‫{عزت اهلل‪ ،‬عطاء اهلل‪ ‌،‬دين محمد‪ ‌،‬نادر‪ ،‬صفت اهلل‪ ،‬قاسم‪‌،‬احمد}=‪C‬‬
‫ست ‪ D‬خالی است‪ ،‬زيرا در تيم باسكتبال هيچ شاگردي اشتراك نكرده است‪D = { } .‬‬

‫‪3‬‬
‫و يا{ }نشان داده‬ ‫ستی كه هيچ عنصر نداشته باشد‪ ،‬به نام ست خالي ياد مي شود و به عالمة‬
‫مي شود‪.‬‬

‫ست‌ها را می‌توانيم توسط اشكال مختلف نشان دهيم كه به نام دياگرام وين ياد می‌شوند‪.‬‬
‫طور مثال مي توان ست‌هاي ‪ B, A‬و ‪ C‬را توسط وین دیاگرام طور زير نشان دهيم‪.‬‬
‫‪ C‬ست تيم فتبال‬ ‫‪ B‬ست تيم واليبال‬ ‫‪ A‬ست شاگردان صنف ‪7‬‬

‫قاسم‬ ‫احمد‬ ‫احمد زلمي‬ ‫حسن‬

‫صفت اهلل‬ ‫احمد‬ ‫حسن‬
‫محمود قاسم صفت اهلل‬
‫دين محمد نادر‬ ‫زلمي‬
‫نادر‬ ‫دين محمد‬
‫عزت اهلل عطاءاهلل‬ ‫محمود قاسم‬
‫عزت اهلل عطاء اهلل‬

‫فعالیت‬

‫• ستي را بنويسيد كه عناصر آن‪ ،‬لوازم و سامان یک بكس هندسي باشند‪.‬‬

‫• يك ست ‪ 5‬عنصري را بنویسيد كه عناصر آن نام‌هاي حيوانات اهلي باشند‪.‬‬
‫• ست ‪ 6‬عنصري را بنويسيد كه عناصر آن نام هاي ميوه هاي تازه باشند‪.‬‬

‫مثال دوم  ‪ :‬اگر ست اعداد طاقی را كه از ‪ 10‬كوچك‌تر باشد ‪ ،O‬و ست اعداد جفتی را‬
‫}‪O = {1,3,5,7,9‬‬ ‫كه از ‪ 10‬كوچكتر باشد ‪ E‬بناميم‪ ،‬در این صورت‪،‬‬
‫}‪E = {2, 4,6,8‬‬
‫هر دستة مشخص شده از اشيا را يك ست‌ و اشياى آن را عناصر (عضو) ست مي نامند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬ستي را بنويسيد كه عناصر آن نام‌های روز‌هاي هفته باشند‪.‬‬

‫‪ -2‬ستي را بنويسيد كه عناصر آن نام‌هاي ماه‌هاي سال باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬ست حروف صدادار زبان انگليسي را بنويسيد‪.‬‬
‫‪ -4‬ستی را بنویسيد كه عناصر آن نام‌هاي واليات افغانستان باشند‪.‬‬
‫‪ -5‬ستي را بنويسيد كه عناصر آن انسان هايي باشند كه قدآن ها ‪ 3‬متر است‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫عناصر يك ست(‪)Members of a Set‬‬

‫آیا می‌توانيد بگوييد كه بز در ست حيوانات‬

‫اهلي شامل است يا خير؟‬

‫در مثال تيم هاي ورزشي‪ ،‬صفت اهلل عضو تيم فتبال بود‪ .‬او يك عنصر از ست ‪ C‬مي باشد و‬
‫اين طور نشان داده مي شود‪ ∈ C :‬صفت اهلل‬
‫چون زلمي عنصر(عضو) تيم فتبال (ست ‪ )C‬نيست اين طور نشان داده می‌شود‪:‬‬
‫‪ ∉ C‬زلمي (زلمي عنصر ست ‪ C‬نيست و يا عنصر ست تيم فتبال نيست)‬
‫اما زلمي عضو تيم واليبال يا عنصر ست ‪ B‬بوده بنابرین‪:‬‬
‫‪ ∈ B‬زلمي (زلمی‌عنصر ست ‪ B‬است)‬

‫فعالیت‬

‫}‪A = {a , b , c , d , e‬‬ ‫ست‌هاي زير را در نظر بگيريد‪:‬‬

‫}‪B = {2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8‬‬
‫• آيا ‪ b‬عنصر ست ‪ B‬می‌باشد؟ در مورد عضویت ‪ d‬در ست ‪ B‬چه مي گوييد؟‬
‫• آيا ‪ 5‬عنصر ست ‪ A‬است؟ آيا ‪ 5‬عنصر ست ‪ B‬است؟‬
‫• ست ‪ A‬چند عنصر دارد؟ ست ‪ B‬چند عنصر دارد؟‬

‫مثال اول‪ :‬ست‌هاي ‪ A‬و ‪ B‬را در نظر مي گيريم طوری كه‬

‫{ اعداد جفت يك رقمي}=‪A‬‬
‫{اعداد يك رقمي كه بر ‪ 3‬قابليت تقسيم دارند}=‪B‬‬
‫• ست هاي‪ A‬و‪ B‬را با عناصرشان بنويسيد‪.‬‬
‫• ست هاي‪ A‬و‪ B‬را به وسیلۀ دياگرام وين نشان دهيد‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫}‪A = {2, 4, 6,8‬‬
‫}‪B = {3, 6,9‬‬
‫حل‬
‫‪2∈ A‬‬ ‫‪33∈∈BB‬‬
‫‪B‬‬ ‫مشاهده مي شود که‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪4∈ A‬‬ ‫‪99∉∈BB‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8 2‬‬
‫‪8∈ A‬‬ ‫‪6 6∈∈BB‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪6∈ A‬‬ ‫‪4∉B‬‬
‫‪4‬‬
‫مثال دوم‪ :‬درستي يا نادرستي رابطه های زیر را تعيين كنيد‪.‬‬

‫}‪f ∈ {a , b , c , d , e‬‬ ‫‪)b‬‬ ‫}∉‬ ‫‪{ )a‬‬

‫حل‪ a :‬درست است‪ ،‬اما ‪ b‬درست نیست‪.‬‬
‫عنصر بودن و يا شامل بودن یک عنصردر يك ست با عالمة )∈( و عنصر نبودن در يك‬
‫ست با عالمة)∉(نشان داده می‌شود‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪15‬‬

‫‪ - 1‬خانه هاي خالي زير را بر اساس شکل فوق ست‌های ‪ A‬و ‪ B‬پر كنيد‪.‬‬
‫∈‪5‬‬ ‫‪6 B‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪A‬‬
‫∉‪7‬‬ ‫∉‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪ -2‬اگر}‪ A = {2, 4, 6,8‬و}‪ B = {1,3,5, 7 ,9‬باشند كدام يك از عبارات زير درست‬
‫و كدام يك نادرست اند؟‬
‫‪5∈A‬‬ ‫‪، 4∈A‬‬ ‫‪، 7∉A ، 9∈B ، 8∉B‬‬
‫‪10 ∈ A ، 11 ∈ B ، 1 ∉ A ، 2 ∈ A ، 3 ∉ B‬‬
‫‪ -3‬اگر}‪ A = {1, 2,3, 4‬و}‪ B = {3, 4,5, 6‬باشند‪ ،‬كدام يك از عبارات زير درست و‬
‫كدام يك نادرست اند؟‬
‫‪4∈ A‬‬ ‫‪5∈ B‬‬ ‫‪5∈ A‬‬ ‫‪6∉ A‬‬
‫‪3∈ A‬‬ ‫‪2∈ B‬‬ ‫‪2∉ A‬‬ ‫‪6∈ A‬‬
‫‪ -4‬درستي و نادرستي عبارت‌هاي زير را مشخص كنيد‪.‬‬
‫}‪8 ∈ {3,5,7,8,9,11,13‬‬ ‫‪،‬‬ ‫}‪5 ∉ {2,4,6,8,10‬‬
‫}‪10∈ {1,2,3,4,5,6,7,8‬‬ ‫‪،‬‬ ‫}‪     g ∉ {a,b,c,d,e‬‬

‫‪6‬‬
 ‫طرق نوشتن يك ست‬

‫یک ست را به چند روش می‌توان نشان داد؟‬

‫{=‪A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫}‬
‫‪B‬‬

‫{پنج بنای اسالم}=‪C‬‬

‫به طور عموم ست را به دو روش نشان می دهند‪:‬‬

‫‪ -1‬تمام عناصر يك ست و يا تصاوير عناصر به این روش در بين عالمة ست{    } قرار‬
‫می‌گیرند طوری که در بين عناصر عالمة (‪ ),‬نوشته مي شود‪ .‬اين روش را روش تفصيلي يا‬
‫روش لست كردن عناصر (‪ )Tabulation Method‬می‌گویند‪.‬‬

‫=‬
‫} ‪{ ، A‬احمد ‪ ,‬حسن ‪ ,‬قاسم ‪ ,‬زلمي ‪ ,‬محمود} = ‪B‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫مثال اول‪{ :‬‬
‫} ‪ D = {a , b , c , d , e} C = {1, 2, 3, 4,5, 6, 7 ,8‬و }‪E = {1, 2,3, 4,...,500‬‬
‫چون عناصر ست ‪ E‬زياد مي باشد‪ ،‬بدین سبب سه نقطۀ (‪ )...‬این مفهوم را دارد كه اعداد الي‬
‫‪ 500‬دوام دارند‪.‬‬
‫‪ -2‬ست را به اساس خاصيت هاي مشترک عناصر در يك جمله مشخص می کنند‪ .‬در اين‬
‫طريقه‪ ،‬نوشتن عالمة } { ضروري نيست‪ .‬اين روش را روش اجمالي يا روش توصيفي‬
‫(‪ )Description Method‬مي نامند‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬ست ‪ B‬و ست ‪ E‬مثال اول را توسط طريقۀ اجمالی طور زير مي نويسيم‪:‬‬
‫ست نام‌های شاگردان تيم واليبال صنف ‪B = 7‬‬
‫ست ‪ 500‬عدد طبيعي پیهم که با ‪ 1‬شروع می شوند = ‪E‬‬
‫}‪ P = {2,3,5, 7,11,...‬را به شكل زیر نشان می‌دهيم‬
‫ست اعداد اوليه = ‪P‬‬
‫مثال سوم ‪ :‬اگر{كلمة طيبه ‪‌,‬نماز ‪ ,‬روزه ‪ ,‬زكات ‪ ,‬حج}=‪ K‬باشد‪ ،‬ست ‪ K‬را توسط طريقۀ‬
‫اجمالی به شكل زیر نشان مي دهيم‪:‬‬
‫ست پنج بناي اسالم = ‪K‬‬

‫‪7‬‬
 ‫فعالیت‬

‫ست ‪ 8‬حرف اول زبان انگليسي = ‪A‬‬

‫ست اعداد طبیعی كوچك تر از ‪ 10‬و بزرگ تر از ‪B = 2‬‬
‫ست مضرب هاي عدد ‪ 3‬کمتر از ‪C = 20‬‬
‫ست هاي ‪ B ، A‬و ‪ C‬را توسط روش لست كردن عناصر بنويسيد‪.‬‬

‫مثال چهارم  ‪ :‬اگر }‪ A = {a , e , i , o , u‬و }‪ B = {a , b , c , d , e‬باشد‪ .‬اين ست ها را به‬

‫روش اجمالي يا توصيفي بنويسيد‪.‬‬
‫حل‪ :‬ست حروف صدا دار زبان انگليسي = ‪ ، A‬ست پنج حرف اول زبان انگليسي = ‪B‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬ست هاي زير را به روش لست كردن عناصر بنويسيد‪.‬‬

‫ست نام‌های روزهاي يك هفته = ‪B‬‬
‫ست نام‌های ماه هاي يك سال = ‪A‬‬
‫ست رنگ هاي بیرق افغانستان = ‪E‬‬
‫‪ -2‬ست هاي زير را به طريقة توصيفي(تشريحي) بنويسيد‪.‬‬
‫}‪A = {a , e , i , o , u‬‬
‫‪A‬‬
‫{سياه‪ ،‬سرخ‪ ،‬سبز} = ‪B‬‬
‫}‪C = {1,3,5,7,9‬‬
‫}‪D = {2, 4,6,8‬‬
‫}‪E = {1, 2,3, 4,5‬‬
‫‪ -3‬ست هاي زير را به طريقة لست كردن عناصر بنويسيد‪.‬‬
‫ست اعداد طبيعي جفت يك رقمي = ‪K‬‬
‫ست اعداد طبيعي طاق يك رقمي = ‪L‬‬
‫ست مضرب‌هاي عدد هفتم = ‪T‬‬
‫ست شاگردان تيم فتبال صنف هفتم = ‪C‬‬
‫ست شاگردان تيم واليبال صنف هفتم = ‪B‬‬
‫ست شاگردان صنف هفتم = ‪A‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ست هاي مساوي و ست هاي معادل(‪)Equal and Equivalent Sets‬‬

‫آيا می‌توان گفت كه ست‌هاي ‪ A‬و ‪ C‬چه‬

‫{=‪A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫}‬ ‫رابطه‌یی باهم دارند و نيز در بين ست‌هاي ‪ A‬و‬
‫‪ B‬چه رابطه‌یی موجود است؟‬
‫{=‪B‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫}‬

‫{=‪C‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫}‬

‫فعالیت‬

‫اگر ست }‪ A = {1, 2 , 3 , 4 , 5 , 7 , 8‬باشد‪ ،‬ست هاي ‪ B‬و ‪ C‬را از روی ست ‪ A‬طوری‬

‫بسازید که‪:‬‬
‫• ‪ B‬ست اعداد جفت يك رقمي باشد‪.‬‬
‫• ‪ C‬ست اعداد يك رقمي یی كه بر ‪ 2‬قابليت تقسيم دارند‪.‬‬
‫• در بارة ست هاي ‪ B‬و ‪ C‬چه گفته مي توانيد؟‬

‫تعريف‪ :‬ست‌هاي ‪ A‬و ‪ B‬را‪ ،‬ست هاي مساوي مي نامند هر گاه تعداد عناصر هر دو ست با‬
‫هم مساوی و يكسان باشند‪ .‬به عبارة ديگر‪ ،‬اگر تمام عناصر ست ‪ A‬در ست ‪ B‬و تمام عناصر‬
‫ست ‪ B‬در ست ‪ A‬شامل باشند‪ ،‬در این صورت می نویسیم كه ‪ A = B‬مي باشد‪.‬‬

‫مثال اول‪ :‬اگر }‪ A = {1, 2 , 6‬و }‪ B = {1,1, 2 , 2 , 6‬باشند متوجه باشيد كه‪:‬‬
‫‪ A = B = C‬مي باشد‪.‬‬
‫متوجه بايد ب��ود ك��ه }‪ {2 , 3 , 5 , 7} = {5 , 3 , 2 , 7‬مي باشد‪ .‬س��ت ه��ای }‪ A = {1, 2‬و‬
‫}‪ B = {2 , 3‬را در نظر بگیرید‪ .‬اين دو ست باهم مساوي نيستند؛ زيرا كه ‪ ، 1 ∈ A‬ولی ‪1 ∉ B‬‬

‫تكرار عناصر يك ست و يا تبديل كردن جاهاي عناصر يك ست‪ ،‬هیچ كدام تغيیري در ست وارد‬
‫نمي كند‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫فعالیت‬

‫}‪ B = {5,4,7,8‬و }‪A = {a,b,c,d‬‬ ‫دو ست ‪ A‬و ‪ B‬را در نظر بگيريد‪:‬‬

‫• تعداد عناصر هر یک از ست ‪ A‬و ‪ B‬چند است؟‬
‫• آيا ‪ a‬عنصر ست ‪ B‬است؟‬
‫• آيا ست ‪ A‬با ست ‪ B‬مساوي است‪ ،‬چرا؟‬

‫‪ A = { ,‬و }‪ B = {8,10,12‬باشند‪ ،‬آيا دو ست ‪ A‬و ‪ B‬با‬ ‫مثال دوم‪ :‬اگر } ‪,‬‬

‫هم معادل اند؟‬
‫چون تعداد عناصر ست ‪ A‬سه و تعداد عناصر ست ‪ B‬نيز سه می‌باشند‪ ،‬پس ست‌هاي ‪ A‬و ‪B‬‬
‫باهم معادل اند‪.‬‬
‫مثال سوم  ‪ :‬آيا ست اعداد طاق يك رقمی‌و ست اعداد جفت يك رقمي با هم معادل‬
‫اند؟‬
‫}‪A = {1, 3 , 5 , 7 , 9‬‬ ‫}‪B = {2 , 4 , 6 , 8‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫چون تعداد عناصر ست ‪ A‬مساوی به پنج و تعداد عناصر ست ‪ B‬مساوی به چهار مي باشد‪A ،‬‬
‫و ‪ B‬با هم معادل نيستند‪.‬‬
‫اگر عناصر ست هاي ‪ A‬و ‪ B‬یکسان باشند به نام ست‌های مساوی و اگرصرف تعداد عناصر شان‬
‫با هم مساوي باشند به نام ست هاي معادل )‪ )Equivalent Sets‬ياد مي شوند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬ست های }‪ A = {1, 2 , 3 , 4 , 5‬و }‪ B = {a , b , c , d , e‬را در نظر بگیرید‪:‬‬

‫• آيا ست ‪ A‬مساوي با ست ‪ B‬می باشد؟‬
‫• آيا ست ‪ A‬معادل با ست ‪ B‬می‌باشد؟‬
‫‪ -2‬ست های }‪ A = {1,7,8,9‬و }‪ B = {9,8,1, 7 ,9‬را در نظر بگیرید‪:‬‬
‫• آيا ست ‪ A‬با ست ‪ B‬مساوي است؟‬
‫‪ -3‬كدام يك از عبارات زير درست و كدام يك نادرست است؟‬
‫• اگر }‪ A = {5, 6,8,11‬و }‪ B = {11,11, 6,5,8‬باشد‪ ،‬پس ‪ A = B‬است‪.‬‬
‫• اگر{ شنبه‪ ،‬يك شنبه‪ ‌،‬دو شنبه} = ‪ C‬و }‪ D = {x , y , z‬باشد‪ ،‬ست ‪ C‬با ست ‪ D‬معادل‬
‫مي باشد‪.‬‬
‫• اگر }‪ M = {2 , 4 , 6‬و }‪ N = {6 , 4 , 6 , 2‬باشند ‪ M ≠ N‬است‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫ست فرعي(‪) Subset‬‬

‫اعضاي خانواده شما اهل یک شهريا قریه‬

‫هستند‪ ،‬اهالي شهر يا قریه شما از مردمان‬
‫افغانستان هستند‪ ،‬مردم افغانستان ‪. ...‬‬

‫فعالیت‬

‫‪ A‬ست شاگردان صنف ‪ 7‬و ‪ B‬ست شاگردان تيم واليبال صنف ‪ 7‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬
‫عطاء اهلل‬ ‫زلمي احمد‬ ‫عزت اهلل‬
‫دين محمد‬ ‫محمود قاسم‬
‫نادر‬ ‫حسن‬ ‫صفت اهلل‬

‫●با توجه به شكل فوق عناصر ست های ‪ A‬و ‪ B‬را بنويسيد‪.‬‬

‫● بين عناصر ست ‪ A‬و ‪ B‬چه رابطه‌یی وجود دارد؟ توضيح دهيد‪.‬‬

‫ديده مي شود كه هر عنصر ست ‪ B‬عنصر ست ‪ A‬نيز می‌باشد‪ ‌،‬در این صورت مي گوييم كه‬
‫ست ‪ B‬يك ست فرعي ست ‪ A‬بوده كه اين طور نشان داده مي شود‪B ⊂ A :‬‬
‫اين ⊂ عالمۀ ست فرعی می‌باشد‪ .‬از طرف دیگر چون هر عنصر ست ‪ A‬در ست ‪ B‬موجود‬
‫نيست پس ست ‪ ،   A‬ست فرعي ‪ B‬نمي باشد و اين طور نشان داده مي شود‪A ⊄ B :‬‬
‫مثال اول‪ :‬ست‌هاي زير را در نظر می‌گيريم‪:‬‬
‫{احمد ‪ ,‬محمود ‪ ,‬زهرا ‪ ,‬مريم} = ‪A‬‬
‫{داوود ‪ ,‬قاسم ‪ ‌,‬احمد ‪ ,‬مريم} = ‪B‬‬
‫{مريم ‪ ,‬احمد} = ‪C‬‬

‫‪11‬‬
 ‫‪C⊂A‬‬ ‫‪، C⊂B‬‬ ‫‪، B⊄ A‬‬ ‫‪،‬‬ ‫پس مي توان گفت كه‪A ⊄ B :‬‬
‫و نيز مي توان گفت كه ‪ A ⊂ A‬می‌باشد‪ .‬یعنی هر ست‪ ،‬ست فرعي خودش مي باشد‪.‬‬
‫اگر هر عنصر ست ‪ A‬در ست ‪ B‬و برعکس هر عنصر ست ‪ B‬در ست ‪ A‬شامل باشد مي گوييم‬
‫كه اين دو ست با همديگر مساوي اند و ميتوانيم بنويسيم‪:‬‬
‫‪ B⊂ A ⇒ A= B‬و ‪A⊂ B‬‬

‫فعالیت‬
‫ست های }‪ E = {7 , 6 , 2 , 5} ، B = {5 , 7} ، A = {2 , 5 , 6 , 7‬و }‪D = {1, 2 , 5 , 6‬‬
‫داده شده اند‪.‬‬
‫● آيا ‪ B ⊂ A‬مي باشد؟‬
‫● آيا ست ‪ E‬ست فرعي ‪ A‬می‌باشد؟‬ ‫ ‬
‫● آيا ‪ D ⊂ A‬مي باشد؟‬

‫مثال دوم  ‪ :‬اگر }‪ A = {2 , 4 , 6 , 8‬باشد‪ ،‬كدام يك از ست‌هاي زير ست فرعي ‪ A‬می‌باشد؟‬

‫}‪B = {1 , 2 , 4‬‬ ‫‪،‬‬ ‫} {= ‪E‬‬
‫حل‪ E ⊂ A :‬بوده‪ ،‬زيرا ست خالي ست فرعي هر ست شده می تواند‪ ،‬و ‪ B( B ⊄ A‬ست‬
‫فرعي ‪ A‬نيست) زيرا ‪ 1∈ B‬است‪ ،‬ولی ‪. 1∉ A‬‬
‫اگر تمام عناصر ست ‪ B‬در ست ‪ A‬شامل باشند ست ‪ B‬يک ست فرعى ست ‪ A‬می‌باشد که‬
‫این طور نشان داده می‌شود ‪. B ⊂ A‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬هرگاه }‪ A = {1 , 2 , 3 , 4‬باشد‪ ،‬ست های ‪ C, B‬و ‪ D‬را به شکل تفصیلی بنويسيد‪.‬‬

‫• ‪ B‬ستي باشد كه همه عناصر آن اعداد جفت باشند‪.‬‬
‫• ‪ C‬ستي باشد كه همه عناصر آن اعداد طاق باشند‪.‬‬
‫• ‪ D‬ستي باشد كه همه عناصر آن اعداد بزرگتر از چهار باشند‪.‬‬
‫‪ -2‬آيا هر ست‌‪ ،‬ست فرعي خودش می‌باشد؟‬
‫‪ -3‬كدام يك از ست‌هاي زير ست فرعي ست }‪ C = {2 , 4 , 6 , 8‬مي باشد؟‬
‫‪A = {1, 2, 4} ،‬‬ ‫} {= ‪B‬‬
‫‪ -4‬كدام يك از ست‌هاي زير ست فرعي ست }‪ C = {1, 2 , 3 , 4 , 5‬مي باشد؟‬
‫‪A = {3,5, 7} ،‬‬ ‫}‪B = {1, 2,3, 4,5‬‬
‫‪ -5‬كدام يك از ست‌هاي زير با ست }‪ C = {1, 2 , 3 , 4‬مساوي می باشد؟‬
‫}‪A = {1, 2,3‬‬ ‫}‪، B = {4,3, 2,1‬‬

‫‪12‬‬
 ‫تقاطع ست‌ها (‪)Intersection of Sets‬‬

‫آيا از مثال اول درس اول گفته مي توانيد‬

‫كه كدام شاگردان صنف هفتم در‬
‫تيم واليبال و هم در تيم فتبال اشتراك‬
‫دارند؟‬

‫تيم فتبال ‪C‬‬

‫تيم واليبال ‪B‬‬ ‫طوري كه ديده می‌شود‪ ،‬احمد و قاسم در هر دو تيم‬
‫عزت اهلل‬ ‫واليبال و فتبال اشتراك دارند‪ .‬تقاطع دو ست ‪ B‬و ‪C‬‬
‫حسن‬ ‫نادر‬ ‫عبارت از ستي است كه عناصر آن احمد و قاسم بوده‬
‫احمد زلمي‬ ‫صفت اهلل‬ ‫این گونه نشان داده مي شود‪.‬‬
‫دين محمد قاسم محمود‬ ‫{احمد‪ ،‬قاسم} = ‪B  C‬‬
‫عطاء اهلل‬ ‫که ‪ ‬عالمۀ تقاطع می‌باشد‪.‬‬
‫{احمد‪ ,‬قاسم‪ ‌,‬عزت اهلل‪ ,‬نادر‪ ,‬صفت اهلل‪‌,‬دين محمد‪ ,‬عطاء اهلل} ‪{ ‬حسن‪ ,‬زلمي‪ ,‬محمود‪ ‌,‬احمد‪‌,‬قاسم} = ‪B  C‬‬
‫{احمد‪‌,‬قاسم} =‬
‫مثال اول‪ :‬هرگاه س��ت های }‪ A = {4 , 5 , 6 , 8,10‬و }‪ B = {3 , 5 , 8 , 1‬داده شده باشند‪،‬‬
‫‪ A  B‬و ‪ B  A‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫حل‪B A  B = {4 , 5 , 6 , 8,10}  {3 , 5 , 8 ,1} = {5 , 8} :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5 1‬‬ ‫}‪B  A = {3 , 5 , 8 ,1}  {4 , 5 , 6 , 8,10} = {5 , 8‬‬
‫‪6‬‬ ‫درنتيجه طوري كه در شكل نیز مشاهده مي شود مي توان گفت كه‪8 3 :‬‬
‫‪10‬‬
‫}‪A  B = B  A = {5 , 8‬‬

‫فعالیت‬

‫هرگاه ست های }‪ A = {1, 2 , 3 , 4 , 5 , 6‬و }‪ B = {1,2 , 7 , 8‬و }‪ C = {2 , 3 , 7 , 8 , 9‬داده شده‬

‫باشند‪CB , C ، A,  BA ،‬و‪ ( A  B) BC‬را دريافت نموده و توسط دیاگرام وین نشان دهيد‪.‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2 4‬‬
‫مثال دوم‪ :‬دو ست ‪ A‬و ‪ B‬را قرار زیر درنظر بگیرید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪8‬‬
‫}‪A = {1, 3 , 5‬‬ ‫}‪B = {2 , 4 , 8‬‬
‫‪5‬‬
‫= ‪A B‬‬ ‫‪A  B = {1,3,5}  {2,4,8} = φ‬‬ ‫دیده می شود که‪:‬‬

‫‪13‬‬
‫س��ت هایی را ك��ه هيچ عنصر مش��ترك ندارند س��ت هاي غير مش��ترك(‪)Disjoint Sets‬‬
‫مي نامند‪.‬‬
‫تقاطع دو ست ‪ A‬و ‪ B‬در صورتی كه تمام عناصر ‪ A‬در ‪ B‬شامل باشند‪ ،‬با ست ‪ A‬برابر است‪.‬‬

‫مثال سوم  ‪ :‬اگر }‪ A = {1, 2 , 3‬و }‪ B = {1,2 , 3, 4 , 5, 6‬باشد ‪ A  B‬را دريابيد‪.‬‬

‫‪A‬‬
‫حل‪ :‬همان طوركه در دياگرام مقابل نشان داده شده‬
‫‪4 1 2 6‬‬
‫‪B‬‬
‫است‪.‬‬
‫‪A B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪A  B = {1, 2 , 3}  {1,2 , 3, 4 , 5, 6} = {1, 2 , 3} = A‬‬
‫‪5‬‬

‫مثال چهارم  ‪ :‬اگر }‪ B = {1, 2} , A = {1‬و }‪ C = {1, 2 , 3‬باشند؛‬

‫‪ ( A  B)  C‬و ) ‪ A  ( B  C‬را دریافت نموده‪ ،‬با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫}‪B  C = {1, 2}  {1, 2 , 3} = {1, 2‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫}‪A  ( B  C ) = {1}  {1, 2} = {1‬‬
‫}‪A  B = {1}  {1, 2} = {1‬‬ ‫ ‬
‫به همین ترتیب‬
‫}‪( A  B )  C = {1}  {1, 2 , 3} = {1‬‬ ‫ ‬
‫}‪A  ( B  C ) = ( A  B )  C = {1‬‬ ‫در نتیجه‬

‫این خاصیت را به نام خاصیت اتحادی تقاطع یاد می کنند‪.‬‬

‫تقاطع دو ست ‪ A‬و ‪ B‬عبارت از ستي است كه عناصر آن هم در ‪ A‬و هم در ‪ B‬شامل باشند‪.‬‬
‫‪AA = A‬‬ ‫تقاطع هر ست ‪ A‬با خودش مساوي به خود ‪ A‬است‪:‬‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪a‬‬
‫‪d x‬‬ ‫‪ -1‬شكل مقابل را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c t‬‬ ‫• عناصر هر يك از ست‌هاي ‪ A‬و ‪ B‬را از روي شكل بنويسيد‪.‬‬
‫● ‪ A  B‬و ‪ B  A‬را به دست آورده‪ ،‬در شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر }‪ B = {6,10,12, 20} ، A = {5,10,15, 20‬و }‪ C = {1, 2,10, 20,30‬باشند‪.‬‬
‫● ست‌هاي ‪ B ، A‬و ‪ C‬را در دياگرام وين نشان دهيد‪.‬‬
‫● ‪ A  C ، A  B‬و ‪ B  C‬را دريابيد‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫اتحاد ست ها (‪)Union Of Sets‬‬

‫‪ 5‬نفر شاگرد صنف ‪ ،7‬عضو تيم واليبال‬

‫و ‪ 7‬نفر شاگرد صنف ‪ 7‬عضو تيم فتبال‬
‫مي باشند زمانی که شاگردان هر دو تيم‬
‫فتبال و واليبال غرض درس به صنف‬
‫می‌روند‪ ،‬جمعاً در صنف چند نفر‬
‫مي باشند؟‬

‫ست شاگردان صنف ‪{ = 7‬دين محمد‪ ‌,‬عطاءاهلل‪ ,‬صفت اهلل‪ ,‬نادر‪‌,‬عزت اهلل ‌‪ ,‬قاسم‪ ‌,‬احمد‪ ,‬محمود‪ ,‬زلمي‪ ,‬حسن} = ‪A‬‬
‫ست تيم واليبال = { قاسم‪ ,‬احمد‪ ,‬محمود‪ ,‬زلمي‪ ,‬حسن} = ‪B‬‬
‫ست تيم فتبال = {عطاء اهلل‪ ‌,‬دين محمد‪ ,‬صفت اهلل‪ ‌,‬نادر‪ ,‬عزت اهلل‪ ,‬قاسم‪ ,‬احمد} = ‪C‬‬
‫مشاهده مي گردد كه ‪ 5‬نفر در تيم واليبال و ‪ 7‬نفر در تيم فتبال اشتراك دارند‪ ،‬اما زمانی كه‬
‫به صنف مي روند جمعاً در صنف ‪ 10‬نفر می‌شوند؛ این مسـأله اتحاد ست های ‪ B‬و ‪ C‬بوده‬
‫به شکل زیر نمايش داده می‌شود‪:‬‬
‫‪، B  C‬كه ‪ ‬عالمة اتحاد بین دو ست مي باشد‪.‬‬
‫{عطاءاهلل‪ ‌,‬دين محمد‪ ,‬صفت اهلل‪ ‌,‬نادر‪ ,‬عزت اهلل‪ ,‬قاسم‪ ,‬احمد} ‪ { ‬قاسم‪ ,‬احمد‪ ,‬محمود‪ ,‬زلمي‪ ,‬حسن} = ‪B  C‬‬
‫{دين محمد‪ ,‬عطاءاهلل‪ ,‬صفت اهلل‪ ‌,‬نادر‪ ,‬عزت اهلل‪ ‌,‬قاسم‪ ,‬احمد‪ ,‬محمود‪ ,‬زلمي‪ ,‬حسن} = ‪A‬‬
‫تيم فتبال ‪C‬‬
‫عزت اهلل‬ ‫ديده مي شود كه قاسم و احمد هم عضو تيم‬
‫حسن‬ ‫نادر‬ ‫واليبال و هم عضو تيم فتبال مي باشند‪ .‬در اتحاد‬
‫احمد‬ ‫ست ها عناصر مشترك تنها يك بار نوشته‬
‫زلمي‬ ‫صفت اهلل‬
‫قاسم‬ ‫مي شوند‪ ،‬طوري كه در دياگرام وين نشان داده‬
‫محمود‬ ‫دين محمد‬
‫عطاء اهلل‬ ‫شده است‪.‬‬
‫= ‪ B  C‬تيم واليبال ‪B‬‬
‫فعالیت‬

‫هرگاه ست های }‪ A = {1, 2 , 3 , 4‬و }‪ B = {3 , 4 , 5 , 6‬داده شده باشند‪ A  B ،‬و‬

‫‪ B  A‬را به دست آورده و در دياگرام وين نشان دهيد‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪B‬‬
‫مثال اول‪ :‬اگر ست های }‪ A = {1, 2 , 3‬و }‪B = {1, 2 , 3 , 4 , 5‬‬
‫‪A‬‬
‫داده شده باشند‪ A  B ،‬و ‪ B  A‬را دريافت نموده و در شكل‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫نشان دهيد‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫}‪A  B = {1, 2 , 3}  {1, 2 , 3 , 4 , 5} = {1, 2 , 3 , 4 , 5‬‬
‫}‪B  A = {1, 2 , 3 , 4 , 5}  {1, 2 , 3} = {1, 2 , 3 , 4 , 5‬‬

‫مثالدوم  ‪:‬اگرستهای }‪ A = {1, 3 , 5‬و }‪ B = {2 , 4 , 6‬دادهشدهباشند‪ A  B ،‬رادريافت‬

‫نموده و در شكل نشان دهيد‪A  B = {1,3,5}  {2, 4, 6} = {1, 2,3, 4,5, 6} .‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪A B‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫مثال سوم  ‪ :‬اگر }‪ B = {1, 2} , A = {1‬و }‪ C = {1, 2 , 3‬باشند ‪ (A  B)  C‬و )‪A  (B  C‬‬
‫}‪B  C = {1, 2}  {1, 2,3} = {1, 2,3‬‬ ‫را دریافت نمایید‪:‬‬
‫}‪A  (B  C) = {1}  {1, 2,3‬‬‫ ‬
‫}‪= {1, 2,3‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫}‪A  B = {1}  {1, 2} = {1, 2‬‬
‫}‪(A  B)  C = {1 , 2}  {1, 2,3} = {1, 2,3‬‬
‫در نتيجه ‪A  (B  C) = (A  B)  C‬‬
‫خاصیت فوق را به نام خاصیت اتحادی عملیۀ اتحاد ست ها یاد می نمایند‪.‬‬
‫اتحاد دو ست ‪ A‬و ‪ B‬عبارت از ستی است که عناصر آن یا در ‪ A‬و يا در ‪ B‬شامل باشند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪4‬‬ ‫بادر نظر داشت شكل مقابل‪ ،‬ست های ‪B ، A‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫و ‪:C‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ ، B  C ، A  C ، A  B‬و ‪( A  B)  C‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬
‫را به طریق لست کردن عناصر بنويسيد‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪C‬‬

‫‪16‬‬
 ‫تفاضل دو ست(‪)Difference Of two Sets‬‬

‫اگر شاگردان تيم واليبال صنف ‪ 7‬به‬

‫مسابقه بروند‪ ،‬در صنف ‪ 7‬چند نفر‬
‫شاگرد باقي مي ماند؟‬

‫طوري كه می دانید‪:‬‬
‫شاگردان صنف ‪ 7‬که عضو تيم واليبال هستند‪ ،‬عبارت از ست {قاسم‪ ،‬احمد‪ ،‬محمود‪ ،‬زلمي ‪ ،‬حسن} = ‪B‬‬
‫بوده و ست تمام شاگردان صنف ‪ 7‬يا ست ‪ A‬مساوي است به‪:‬‬
‫{زلمي‪ ،‬محمود‪ ،‬دين محمد‪ ،‬عطاءاهلل‪ ،‬نادر‪ ،‬عزت اهلل‪ ،‬قاسم‪ ،‬صفت اهلل‪ ،‬احمد‪،‬حسن} = ‪A‬‬
‫بنابراین ست شاگرداني كه در صنف مي مانند و عضو تیم والیبال نیستند‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬
‫ل اين دو ست مي باشد‪.‬‬‫صفت اهلل‪ ،‬عزت اهلل‪ ،‬نادر‪ ،‬عطاءاهلل و دين محمد ‪ ،‬كه در حقيقت تفاض ‬
‫شاگردان باقي مانده در صنف كه عضو تيم واليبال نيستند{صفت اهلل‪ ،‬عزت اهلل‪ ،‬نادر‪ ،‬عطاءاهلل‪ ،‬دين محمد} = ‪A − B‬‬
‫که در حقیقت تفاضل این دو ست می‌باشد‪ .‬تفاضل دو ست فوق در شكل نیز نشان داده شده‬
‫‪ A‬شاگردان صنف ‪7‬‬ ‫است‪:‬‬
‫صفت اهلل‬ ‫حسن‬
‫عزت اهلل‬ ‫زلمي‬
‫نادر = ‪A − B‬‬ ‫محمود‬ ‫‪ B‬تيم واليبال‬
‫عطاء اهلل‬ ‫احمد‬
‫دين محمد‬ ‫قاسم‬

‫تيم واليبال ={محمود‪ ،‬زلمي‪ ،‬قاسم‪ ،‬حسن‪ ‌،‬احمد} = ‪B‬‬ ‫مثال اول‪:‬‬
‫تيم فتبال={عزت اهلل‪ ،‬عطاءاهلل‪ ،‬دين محمد‪ ،‬نادر‪ ،‬صفت اهلل‪ ،‬قاسم‪ ،‬احمد} = ‪C‬‬
‫تيم فتبال ‪C‬‬ ‫‪ B − C‬و ‪ C − B‬را دريافت نموده و در شكل‬
‫تيم واليبال ‪B‬‬
‫عزت اهلل‬ ‫نشان دهيد‪.‬‬
‫حسن‬
‫احمد‬
‫نادر‬ ‫حل‪ :‬در ‪ B − C‬عناصري شامل اند كه در ‪ B‬شامل‬
‫زلمي‬ ‫اهلل‬ ‫صفت‬ ‫اما در ‪ C‬شامل نیستند؛ بدين معني شاگرداني كه در‬
‫قاسم‬
‫محمود‬ ‫دين محمد‬
‫عطاء اهلل‬
‫تيم واليبال باشند اما در تيم فتبال نباشند‪ ،‬مطلوب‬
‫‪B−C‬‬ ‫است‪.‬‬
‫{عزت اهلل‪ ،‬عطاءاهلل‪ ،‬دين محمد‪ ،‬نادر‪ ،‬صفت اهلل‪ ،‬قاسم‪ ،‬احمد}‪{-‬محمود‪ ،‬زلمي‪ ،‬قاسم‪ ،‬حسن‪ ،‬احمد} = ‪B − C‬‬
‫{محمود‪ ,‬زلمي‪ ,‬حسن}= ‪B − C‬‬
‫‪17‬‬
 ‫در ‪ C − B‬شاگرداني شامل مي باشند كه در تيم فتبال شامل‪ ،‬اما در تيم واليبال شامل نمي باشند‪.‬‬
‫{محمود‪ ،‬زلمي‪ ،‬قاسم‪ ،‬حسن‪ ‌،‬احمد}‪{-‬عزت اهلل‪ ،‬عطاءاهلل‪ ‌،‬دين محمد‪ ،‬نادر‪ ،‬صفت اهلل‪ ‌،‬قاسم‪ ،‬احمد} = ‪C − B‬‬
‫{عزت اهلل‪ ،‬عطاءاهلل‪ ،‬دين محمد‪ ،‬نادر‪ ،‬صفت اهلل} =‬
‫‪ C − B‬در شكل هندسی به طور زیر نشان داده‬
‫تيم فتبال ‪C‬‬ ‫شده است‪:‬‬
‫عزت اهلل‬ ‫ديده مي شود كه ‪ B − C ≠ C − B‬بوده و عالمة‬
‫حسن‬ ‫نادر‬ ‫≠ به مفهوم مساوي نيست به كار مي رود‪.‬‬
‫احمد‬
‫زلمي‬ ‫اهلل‬ ‫صفت‬
‫قاسم‬
‫محمود‬ ‫دين محمد‬
‫عطاء اهلل‬
‫تيم واليبال ‪B‬‬ ‫‪C−B‬‬
‫فعالیت‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5 7 9‬‬
‫‪10‬‬ ‫• عناصر ست ‪ A‬و ‪ B‬را بنويسيد‪.‬‬
‫‪4 3 6 8‬‬
‫• ‪ A − B‬و ‪ B − A‬را به دست آورده و در شكل نشان دهيد‪.‬‬

‫}‪{a , b} − {b} = {a‬‬ ‫مثال دوم  ‪:‬‬

‫ ‬
‫}‪{x , y , z} − {a , b} = {x , y, z‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫= }‪{a , b} − {a , b‬‬
‫تفاضل دو ست ‪ A-B‬عبارت از ستی است که عناصر آن در ‪ A‬شامل‪ ،‬اما در ‪ B‬شامل نیستند‪.‬‬
‫و ‪ B-A‬عبارت از ستی است که عناصر آن در ‪ B‬شامل‪ ،‬اما در ‪ A‬شامل نیستند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اگر ست های }‪ B = {1, 3 , 5 , 7} , A = {2 , 4 , 6 ,8‬و }‪ C = {4 , 6 , 8‬داده شده باشند‪.‬‬

‫‪ A − C , B − B , B − A , A − B , A − A‬و ‪ C − A‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر ست های}‪ C = {a , b ,8,12‬و }‪ D = {a ,12,16‬داده شده باشند‪.‬‬
‫‪ C − D‬و ‪ D − C‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪ -3‬در كدام شكل قسمت رنگ شده ست ‪ A − B‬را نشان مي  دهد؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪a:‬‬ ‫‪b:‬‬

‫‪ -4‬اگر }‪ A = {1, 3 , 5‬و }‪ B = {2 , 4 , 6‬داده شده باشند‪ A − B ،‬مساوي است به‪:‬‬

‫‪a( B‬‬ ‫‪b( A‬‬

‫‪18‬‬
‫ست كلي و مكملة يك ست (‪)Universal Set and Complement Set‬‬

‫در صن��ف ‪ 7‬مضامي��ن تعليمات اس�لامي‪،‬‬

‫رياضي‪ ،‬ساينس‪ ،‬اجتماعيات‪ ،‬پشتو‪ ،‬دري‪،‬‬
‫انگليس��ي‪ ،‬عرب��ي‪ ،‬هنر‌ه��ا و تربي��ت بدني‬
‫تدريس مي شوند‪.‬‬
‫يك ش��اگرد صنف ‪ ،7‬كتاب هاي تعليمات‬
‫اسالمي‪ ،‬اجتماعيات‪ ،‬پشتو‪ ،‬هنرها‪ ،‬انگليسي‪،‬‬
‫عربي و تربيت بدني را به دست آورده است‪.‬‬
‫این ش��اگرد كدام كتاب ها را بايد به دست‬
‫آورد تا تمام كتاب هايش تكميل گردند؟‬

‫فعالیت‬

‫•ست تمام حروف زبان انگليسي را بنویسيد و آن را به ‪ U‬نشان دهيد‪.‬‬

‫• ست تمام حروف صدا دار زبان انگليسي را مشخص نموده آن را ‪ A‬بناميد‪.‬‬
‫• ست تمام حروف زبان انگليسي را با دياگرام وين نشان دهيد‪.‬‬
‫• ست حروف صدا دار و ست حروف بی صدا (غير واول) را در همان شكل نشان دهيد‪.‬‬

‫در فعاليت فوق ست حروف زبان انگليسي را ست عمومی‌ می نامند که به ‪ U‬نشان داده‬
‫می‌شود و ست حروف بي صدای (غير واول) را به نام ست مكملة حروف صدا دار (واول) ‪A‬‬
‫ياد مي كنند‪ .‬مکملۀ ست ‪ A‬را به ‪ A′‬يا ‪ A‬نشان می دهند‪.‬‬
‫به عبارة ديگر‪ ،‬اتحاد ست حروف بي صدا زبان انگليسي با ست حروف صدا دار‪ ،‬ست‬
‫حروف زبان انگليسي را تشکیل می دهند‪.‬‬
‫طوري كه ميدانيد‪ ،‬زبان انگليسي ‪ 26‬حرف داشته كه ‪ 5‬حرف آن صدا دار و ‪ 21‬حرف آن غير‬
‫بی صدا ميباشد‪ .‬ست حروف بی صدا به نام ست مكملة ست حروف صدادار ياد ميشوند‪.‬‬
‫}‪A = {a , e , i , o , u‬‬ ‫ ‬
‫}‪U = {a, b, c, d , e, f , g , h, i, j , k , l , m, n, o, p, q, r , s, t , u, v, w, x, y, z‬‬
‫‪ ←‬ست حروف غير واول (بی صدا)‬
‫‪A‬‬ ‫ست حروف واول (صدادار) →‬
‫‪A = U − A ‬‬
‫↓‬
‫ست حروف زبان انگليسي‬
‫}‪A = {a, b, c, d, e, f , g, h,i, j, k, l, m, n, o, p, q, r,s, t, u, v, w, x, y, z} − {a , e,i , o , u‬‬
‫}‪= {b, c, d, f , g, h, j, k, l, m, n, p, q, r,s, t, v, w, x, y, z‬‬

‫‪19‬‬
‫‪U‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬

‫‪j‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪ A‬كه در این شكل خط خط شده است؛‬
‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪p‬‬
‫مكملة ست ‪ A‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪o u‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪x y z‬‬

‫در هر موردي كه بحث می‌شود‪ ،‬يك ست‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫مشخص وجود دارد كه تمام عناصر مربوط موضوع را احتوا نموده و آن را ست عمومی‌يا‬
‫ست كلي مي نامند‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬اگر }‪ U = {1, 2,3, 4,5, 6, 7 ,8,9,10‬و }‪ A = {2, 4, 6,8,10‬باشد مكملة ‪A‬‬
‫را نظر به ‪ U‬دريافت نموده و در شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫حل‪ :‬براي به دست آوردن ‪ A‬عناصر ست ‪ A‬را از ست ‪ U‬حذف می‌كنيم؛ عناصري كه‬
‫در ست ‪ U‬باقي مي مانند‪ A ،‬يا مكملة ‪ A‬نظر به ‪ U‬مي باشند‪.‬‬
‫}‪A = U − A = {1, 2,3, 4,5, 6, 7 ,8,9,10} − {2, 4, 6,8,10} = {1,3,5, 7 ,9‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 A‬‬

‫‪U‬‬ ‫‪6‬‬‫‪5‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪8 10‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪7‬‬

‫مكملة ست ‪ A‬را به '‪ A‬يا ‪ A‬نشان داده و داراي‬

‫‪A‬‬
‫عناصری مي باشد كه آن عناصر در ست عمومي‪U‬‬
‫'‪A‬‬
‫‪U‬‬ ‫شامل بوده‪ ،‬اما در ست ‪ A‬شامل نمی باشند‪ .‬قسمتي‬
‫كه سبز رنگ است عبارت از ست ‪ A‬مي باشد‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪ A -1‬و ‪ B‬را در شكل مقابل مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬ست اعداد اولیۀ کوچکتر از ‪ 20‬را دریافت نموده و آن را ‪ U‬بنامید‪.‬‬
‫• ست فرعی ‪ B‬را طوری مشخص کنید که عناصر آن بین ‪ 5‬و ‪15‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫• ‪ B‬را در شکل مشخص کنید‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ست های متناهی و نامتناهی)‪(Finite and Infinite Sets‬‬

‫آیا س��تاره گانی را که در آس��مان می بینید‪،‬‬

‫قابل شمارش اند؟‬

‫هرگاه }‪ A = {a , b‬باشد‪ A ،‬داراي دو عنصر و هرگاه }‪ B = {1, 2 , 3 , 4‬باشد‪B ،‬‬

‫داراي چهار عنصر می باشد‪ .‬هرگاه ست اعداد طبیعی طاق بین ‪ 2‬تا ‪ 20‬را به ‪ C‬نشان دهيم‪،‬‬
‫}‪ C = {3,5, 7 ,9,11,13,15,17 ,19‬بوده و دارای ‪ 9‬عنصر می باشد‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬ست حروف صدا دار زبان انگلیسی که عناصر آن قابل شمارش اند یک ست‬
‫}‪A = {a , e , i , o , u‬‬ ‫ ‬ ‫متناهی است‪:‬‬
‫اما ست اعداد طبیعی که یک ست نامتناهی بوده و عناصر آن قابل شمارش نمی باشند‪ ،‬طور‬
‫}‪N = {1, 2 , 3 , 4 ...‬‬ ‫زیر نشان داده می‌شود‪:‬‬
‫ارائۀ نقطه نقطه(‪ )...‬بدین معنا است که اعداد طبیعی پایان ندارند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫• ست اعداد جفت بین ‪ 20‬و ‪ 30‬را بنویسید‪.‬‬
‫• تعداد عناصر آن را تعیین نموده و بگویید که آیا این يك ست متناهی است‪ ،‬یا خیر؟‬
‫• ست اعداد جفت بزرگتر از عدد ‪ 20‬را بنویسید‪ .‬آیا می توانید تعداد عناصر این ست را‬
‫تعيين كنيد‪ .‬آیا این یک ست متناهی است یا نامتناهی؟‬

‫مثال دوم  ‪ :‬در ست های زیر کدام ست ها متناهی و کدام ست ها نامتناهی می باشند؟‬
‫{نام‌های ماه های سال} = ‪A‬‬
‫{رنگ های بیرق افغانستان} = ‪B‬‬
‫}‪C = {2 , 3 , 4 , 5‬‬
‫}‪D = {2 , 4 , 6 , 8 , ... ,100‬‬
‫}‪E = {2 , 4 , 6 , 8 , ...‬‬
‫}‪N = {1, 2 , 3 , 4 , 5 , 6 ...‬‬

‫‪21‬‬
‫حل‪ :‬ست های ‪ C , B , A‬و ‪ D‬ست‌های متناهی اند‪ ،‬اما ست های ‪ E‬و ‪ N‬ست های‬
‫نامتناهی می باشند‪.‬‬
‫مثال سوم  ‪ :‬در ست هاي زير كدام ست متناهي و كدام ست نا متناهي است؟‬
‫{حروف زبان انگليسي} = ‪A‬‬ ‫{مضرب‌هاي عدد شش} = ‪B‬‬
‫حل‪ :‬ست ‪ A‬يك ست متناهي است‪ ،‬زيرا ‪ 26‬عنصر دارد‪ .‬اما ست ‪ B‬يك ست نامتناهي‬
‫است‪ ،‬زيرا مضرب‌هاي عدد ‪ 6‬قابل شمارش نمی‌باشند‪.‬‬

‫اگر عناصر یک ست قابل شمارش(معین) باشند‪ ،‬به نام ست متناهی یاد می‌شود‪ .‬اما اگر عمل‬
‫شمارش عناصر یک ست به انتها نرسد‪ ،‬این گونه ست را ست نا متناهی می گویند‪ .‬ست خالی‬
‫نیز یک ست متناهی است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬در ست های زیر ست های متناهی و نامتناهی را مشخص کنید‪M = {1, 2 , 3 , a , b , c} .‬‬
‫}‪D = {a , b , c , d , e‬‬
‫}‪O = {1, 3 , 5 , 7 , 9 ...‬‬
‫}‪E = {10, 20,30,...,1000‬‬
‫‪ -2‬كدام يك از ست هاي زير ست نامتناهي مي باشد؟‬
‫}‪A = {1, 2,3...,1000‬‬ ‫}‪B = {1, 2,3...‬‬ ‫{اعداد طاق بين ‪ 50‬و ‪C = }100‬‬
‫‪ -3‬كدام يك از ست‌هاي زير ست متناهي می‌باشد؟‬
‫{پنج بناي اسالم} = ‪A‬‬ ‫}‪B = {2 , 4 , 6 , 8...‬‬ ‫}‪D = {1, 3 ,5...‬‬

‫‪ -4‬چهار ست متناهي و چهار ست نامتناهي را بنويسيد‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫خالصۀ فصل اول‬
‫• هر دستۀ مشخص شده از اشیای مختلف را یک ست می نامند و اشیای آن عبارت از عناصر‬
‫ست می باشند‪ .‬عناصر ست را در بین عالمۀ ست{ } نوشته و توسط عالمۀ «‪ »,‬از یکدیگر‬
‫جدا می سازند‪.‬‬
‫و یا{ }‬ ‫• ستی‌که هیچ عنصری ندارد به نام ست خالی یاد می‌گردد که توسط عالمۀ‬
‫نشان داده می شود‪.‬‬
‫• عنصر بودن در یک ست با عالمۀ ∈ و عنصر نبودن در یک ست با عالمۀ ∉ نشان داده‬
‫می شود‪.‬‬
‫• ست ها عموماً به دو روش ارائه می‌شوند‪ .‬روش لست کردن (روش تفصیلی) که تمام‬
‫عناصر و یا تصاویر آنها در بین عالمۀ { } نوشته می‌شوند و طریق توصیفی(روش اجمالی)‬
‫که بر اساس خاصیت های مشترک عناصر‪ ،‬دریک جمله نگاشته مي شوند‪.‬‬
‫• دو ست که عناصر آنها یکسان باشند ست‌های مساوی و اگر تنها تعداد عناصرآنها با هم‬
‫مساوی باشند؛ به نام ست های معادل یاد می کنند‪.‬‬
‫• اگر تمام عناصر ست ‪ B‬در ست ‪ A‬شامل باشند‪ ،‬ست ‪ B‬ست فرعی ست ‪ A‬بوده و این‬
‫طور نشان داده می شود‪B ⊂ A :‬‬
‫• تقاطع دو ست ‪ A‬و ‪ B‬عبارت از ستی است که عناصر آن هم در ‪ A‬و هم در ‪ B‬شامل باشند‬
‫و این طور نشان داده می شود‪A  B :‬‬
‫• اتحاد دو ست ‪ A‬و ‪ B‬عبارت از ستی است که عناصر آن یا در ‪ ، A‬يا در ‪ B‬و یا در هر‬
‫دوی آن ها شامل باشند و این طور نشان داده می شوند‪A  B :‬‬
‫• تفاضل دو ست ‪ A − B‬عبارت از ستي است كه عناصر آن در ست ‪ A‬شامل بوده‪ ،‬ولی‬
‫در ست‪ B‬شامل نباشند‪.‬‬
‫• مکملۀ یک ست ‪ A‬نظر به یک ست ‪ U‬عبارت از ستي است که عناصر آن در ‪ U‬شامل‬
‫بوده‪ ،‬ولی در ‪ A‬شامل نباشد که به ‪ A‬نشان داده می‌شود‪.‬‬
‫• ستی که عناصر آن قابل شمارش باشد ست متناهی و اگر عناصر یک ست قابل شمارش‬
‫نباشد؛ ست نامتناهی نامیده می شود‪.‬‬
‫• قوانين تبديلي و اتحادي در عمليه‌هاي تقاطع و اتحاد ست ها صدق مي كنند‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫تمرین فصل اول‬
‫‪ -1‬ست اعداد طاق را که بر ‪ 2‬پوره قابل تقسیم باشند بنویسید‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر ‪ A‬ست نام‌های ماه هاي سال باشد‪ ،‬آن را به طریق لست کردن عناصر ارائه کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬اگر }‪ B = {2 , 4 , 6 , 8} ، A = {1, 2 , 3 , 4‬و }‪ C = {a , e , i , o , u‬باشند‪،‬‬
‫خانه‌های خالی را به عالمۀ ∈ و ∉ پر کنید‪.‬‬
‫□‬ ‫□‬
‫‪3 A , u B , 10 C , i A , 8 B , e C‬‬‫□‬ ‫□‬ ‫□‬ ‫□‬
‫□‬
‫‪8 A , 3 B ,‬‬ ‫□‬ ‫□‬ ‫□‬
‫‪f C , 2 A , e B , 8 C‬‬ ‫□‬ ‫□‬
‫‪ -4‬اگر ست های }‪ B = {1, 2 , 3} ، A = {a , b , c‬و }‪ C = {b , a , c‬داده شده‬
‫باشند‪ ،‬کدام جفت از ست ها‪ ،‬مساوی و کدام آنها معادل اند؟‬
‫‪ -5‬اگر ست شاگردان مکتب شما ‪ A‬و ست شاگردان صنف شما ‪ B‬باشد‪ ،‬آیا ست ‪B‬‬
‫می تواند ست فرعی ‪ A‬باشد؟‬
‫‪1‬‬
‫‪ -6‬اگر ست های }‪ B = {0 , ,1} ، A = {0 ,1, 2‬و }‪ C = {3 , 4‬داده شده باشند‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ AB , CA , BC , AC , AB , AA‬و ‪BC‬‬
‫را دریابید‪.‬‬
‫‪ -7‬هرگاه }‪ A = {1, 2 , 3 , 4 , 5‬و }‪ B = {2 , 4 , 6 , 8‬باشند‪ A − B ،‬و ‪B − A‬‬
‫را دریابید‪.‬‬
‫‪ -8‬اگر }‪A = {2 , 4 , 6 , 8 ,10 } ، U = {1, 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8 , 9 ,10‬‬
‫و }‪ B = {1, 3 , 5 , 7 , 9‬باشند؛‬
‫‪ A , B , A  B , B  A , A  B‬و ‪ A  B‬را دریابید‪.‬‬
‫‪ -9‬کدام یک از این ست ها متناهی و کدام یک نامتناهی می باشد؟‬
‫}‪A = {x , y , m‬‬ ‫}‪B = {1, 2 , 3 , 4 ....‬‬ ‫}‪C = {1, 2 ...100‬‬
‫‪ -10‬در كدام شكل قسمت رنگ شده تقاطع دو ست ‪ A‬و ‪ B‬را نشان می‌دهد؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬

‫‪ -11‬اگر ست های }‪ A = {7 ,9,11,13‬و }‪ B = {6,8,10,12‬داده شده باشند‪A − B ،‬‬

‫و ‪ B − A‬را دريابيد و در دیاگرام وین نشان دهيد‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫فصل دوم‬
‫اعداد طبیعی‬
‫بشتر از ابتدای تاریخ با شمارش اشیا‬
‫در طبیعت آشنا بود‪.‬‬
 ‫اعداد طبیعی(‪)Natural numbers‬‬

‫چه فكر می‌كنيد اولين اعدادي كه‬

‫بشر به آنها سر و كار داشت كدام‬
‫اعداد بودند؟‬

‫انسان ها از زمان قدیم به شمارش اشیایی که در طبیعت مشاهده می کردند‪ ،‬ضرورت داشتند‪.‬‬
‫از همین شمار  کردن اشیا مفهوم اعداد طبيعي به وجود آمده است‪ .‬اعداد طبیعی را اعداد‬
‫شمارش(‪ )Count numbers‬نیز می گویند‪.‬اين اعداد از یک شروع می‌شود و با عالوه نمودن‬
‫یک به عدد قبلی‪ ،‬عدد بعدی حاصل می گردد‪ .‬اعداد ‪ 1,2,3,4...‬را اعداد طبيعي مي گويند‪.‬‬
‫و ست آن به طور زیر نشان داده می شود‪:‬‬
‫}⋅⋅⋅ ‪IN = {1, 2,3, 4,5,6,7,8,9,10,11,12,‬‬
‫اعداد طبيعي را می توان روی خط اعداد (‪ )line numbers‬به طور زیر نشان داد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11 12 13 14‬‬

‫هر عدد كه به طرف راست عدد ديگري واقع باشد‪ ،‬بزرگ‌تر و اگر به طرف چپ عدد واقع‬
‫باشد كوچكتر از آن عدد مي باشد به طورمثال‪ 7 < 8 :‬و ‪ 8 < 9‬است‪.‬‬
‫مي دانيم كه حاصل جمع دو عدد طبيعي نيز يك عدد طبيعي است؛ به طور مثال‪ 3 :‬و ‪5‬‬
‫دو عدد طبيعي اند و حاصل جمع آن دو ( ‪ ) 3 + 5 = 8‬نيز يك عدد طبيعي است‪ ،‬پس ست‬
‫اعداد طبیعی در عملیۀ جمع دارای خاصیت بسته‌گی می‌باشد‪.‬‬
‫سؤال‪ :‬آیا در جمع دو عدد طبیعی ترتیب جمع کردن آن ها با هم شرط است؟‬
‫مثال اول‪ 7 + 6 = 13 :‬و نیز ‪ 6 + 7 = 13‬می‌شود‪ ،‬پس ‪6 + 7 = 7 + 6‬‬
‫دیده می شود که در جمع دو عدد طبیعی‪ ،‬ترتیب قرارگرفتن آن ها با هم شرط نیست‪ .‬این‬
‫خاصیت را خاصیت تبدیلی اعداد طبیعی در عملیۀ جمع می گویند‪.‬‬
‫‪8 + (3 + 2) = (8 + 3) + 2‬‬ ‫مثال دوم‪:‬‬
‫‪8 + 5 = 11 + 2‬‬
‫‪13 = 13‬‬

‫‪27‬‬
 ‫اين خاصيت را خاصيت اتحادي اعداد طبيعي در عملیۀجمع مي گويند‪.‬‬
‫صفر با هر عدد طبيعي که جمع شود‪ ،‬حاصل جمع مساوي با خود عدد مي گردد‪ .‬مث ً‬
‫ال‪:‬‬
‫‪ 3+0=0+3=3‬است صفر را به نام عنصر عينيت عملية جمع ياد مي كنند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫• آيا خاصيت هاي فوق در عملیۀ ضرب اعداد طبيعي نيز صدق مي كنند؟‬
‫• خانه هاي خالي زير را پر كنيد‪.‬‬
‫‪888 888 = 0 = 0،‬‬ ‫)‪11 + (11 + (+ 17)+=17‬‬
‫‪( = (+ 18)++18) +‬‬

‫‪25‬‬ ‫‪25 = 12 = 12‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪(18‬‬

‫‪11 +(18 +) = ) = 18 + 18 + 15‬‬ ‫‪15‬‬

‫دیده می شود خاصیت های اتحادی و تبدیلی در عملیۀ ضرب اعداد طبیعی نیز صدق می کنند‪.‬‬
‫به خاطر داشته باشيد‪ :‬حاصل ضرب هر عدد طبيعي با صفر مساوي به صفر و حاصل ضرب‬
‫‪3 × 0 = 0 , 3 ×1 = 3‬‬ ‫هر عدد طبيعي با يك مساوی به خود عدد مي باشد‪ .‬مث ً‬
‫ال‬
‫مثال سوم  ‪:‬‬
‫)‪3 × (4 + 5) = (3 × 4) + (3 × 5‬‬
‫‪3 × 9 = 12 + 15‬‬ ‫ ‬
‫‪27 = 27‬‬ ‫اين خاصيت به نام خاصيت توزيعي ضرب باالي جمع ياد مي گردد‪.‬‬
‫صفر عنصر عینیت در عملیۀ جمع و یک عنصر عینیت در عملیۀ ضرب می‌باشد و خاصیت‌های‬
‫بسته‌گی‪ ،‬تبدیلی و اتحادی در عملیه‌های جمع و ضرب اعداد طبیعی و خاصیت توزیعی‬
‫ضرب باالی جمع صدق می‌کنند‪.‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬کدام یک از جمالت زیر درست و کدام یک نادرست است؟‬

‫• حاصل جمع دو عدد طبيعي‪ ،‬يك عدد طبيعي است‪.‬‬
‫• در اعداد طبیعی‪ ،‬عدد یک‪ ،‬عنصر عینیت عملیۀ جمع می‌باشد‪.‬‬
‫• اعداد طبیعی در عملیۀ جمع از خاصیت تبدیلی پیروی می کنند‪.‬‬
‫• اعداد طبیعی در عملیۀ ضرب نیز از خاصیت تبدیلی پیروی می کنند‪.‬‬
‫• خاصیت تبدیلي عملیۀ تفریق در اعداد طبیعی صدق می کند‪.‬‬
‫• خاصیت تبدیلي عملیۀ تقسیم در اعداد طبیعی صدق می کند‪.‬‬
‫‪ -2‬خالیگاه های زیر را پر کنید‪.‬‬
‫‪211 + 327 = 327 +‬‬ ‫( × ‪325 × 88 + 325 × 73 = 325‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬
‫× ‪3935‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫× ‪803 × 593 = 593‬‬
‫( = )‪79 × (35 × 89‬‬ ‫‪× 35) × 89‬‬
‫‪28‬‬
 ‫قابليت هاي تقسيم (‪ )Divisibility‬در اعداد طبيعي‬

‫آي��ا ع��دد ‪ 82‬ب��ر ‪ 9‬پوره تقس��يم مي ش��ود؟‬

‫ع��ددي را پيدا كنيد كه بر ‪ 9‬پوره قابل تقس��يم‬
‫باشد‪.‬‬

‫طبق مثال داده شده‪ ،‬خانه های خالی جدول زیر را پر كنيد‪.‬‬
‫كدام عدد بر كدام اعداد پوره تقسيم مي شود؟‬
‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺍﻋﺪﺍﺩ‬
‫‪210‬‬
‫‪1200‬‬
‫‪817‬‬
‫‪105‬‬
‫‪2008‬‬

‫اگر ‪ 36 ,81‬و‪ 45‬را بر ‪ 9‬تقسيم كنيم‪ ،‬باقيماندۀ تقسيم مساوی به صفر است؛ ولي در تقسيم‬
‫‪ 82‬بر ‪ 9‬باقي‌مانده صفر نمي شود‪ .‬در حالت اول تقسيم‪ ،‬که باقي‌مانده مساوی به صفر شد‪،‬‬
‫مي گوييم ‪ 81‬بر ‪ 9‬پوره قابل تقسيم است‪ ،‬ولي ‪ 82‬بر ‪ 9‬پوره قابل تقسيم نیست‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫• زير اعدادي كه بر ‪ 2‬پوره قابل تقسيم اند خط بكشيد‪:‬‬

‫‪47, 29, 7821 , 2790 , 3154 , 106 , 218 , 7822‬‬
‫• زير اعدادی كه بر ‪ 9‬پوره قابل تقسيم اند خط بكشيد‪:‬‬
‫‪882 , 1232 , 11115 , 1115 , 315 , 702‬‬
‫• جملة صحيح را به عالمة ‪ ‬و جملة غلط را به عالمة× مشخص كنيد‪:‬‬
‫عددي كه رقم یک‌های آن صفر و یا ‪ 5‬باشد‪ ،‬بر ‪ 5‬پوره قابل تقسيم است‪.‬‬ ‫□‬‫‪-‬‬

‫‪29‬‬
 ‫‪ □ -‬عددي كه مجموع ارقام آن بر ‪ 3‬پوره تقسيم شود‪ ،‬آن عدد بر ‪ 3‬پوره قابل تقسيم است‪.‬‬
‫‪ □ -‬اگر عددي بر ‪ 9‬پوره قابل تقسيم باشد‪ ،‬بر ‪ 3‬نیز پوره قابل تقسيم است‪.‬‬
‫• زير اعدادي كه هم بر ‪ 2‬و هم بر ‪ 3‬پوره قابل تقسيم اند‪ ،‬خط كشيده و توسط عملية تقسيم‬
‫نشان دهيد كه باالي ‪ 6‬نيز پوره قابل تقسيم مي باشند یا خیر؟‬
‫‪438 , 216 , 73 , 128 , 54 , 537 , 126 , 582 , 602‬‬

‫مثال  ‪ :‬کدام عدد بر ‪ 6‬و کدام عدد بر ‪ 9‬پوره قابل تقسيم است؟ ‪14,12,24,18‬‬
‫حل‪ :‬چون ‪ 18 , 12‬و ‪ 24‬هم بر ‪ 3‬و هم بر ‪ 2‬پوره قابل تقسیم هستند‪ ،‬پس بر ‪ 6‬نیز پوره‬
‫قابل تقسیم هستند‪ 18 .‬تنها عددی است که بر ‪ 9‬نیز پوره قابل تقسیم است‪.‬‬
‫هر گاه در تقسيم دو عدد با هم‪ ،‬باقيمانده صفر شود‪ ،‬ميگوييم مقسوم برمقسوم عليه پوره قابل تقسيم است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬در خانه هاي خالي كوچك‌ترين رقمی را بنويسيد تا عددی که حاصل می‌شود‪ ،‬بر اعداد‬
‫داده شده پوره قابل تقسيم باشند‪.‬‬
‫‪ 725‬ﺑﺮ ‪4‬‬ ‫‪ 56‬ﺑﺮ ‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ 723‬ﺑﺮ ‪6‬‬ ‫‪56‬‬
‫‪ 672‬ﺑﺮ ‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ 392‬ﺑﺮ ‪2‬‬ ‫‪56‬‬
‫‪ -2‬جواب‌های درست را انتخاب کنید‪.‬‬
‫‪ -‬اعدادی که رقم یکان آنها صفر باشد‪ ،‬بر کدام اعداد قابلیت تقسیم را دارند؟‬
‫‪a) 2,5,10‬‬ ‫‪b) 3‬‬ ‫‪c) 4‬‬ ‫‪d) 8‬‬
‫‪ -‬عدد ‪ 1110‬بر کدام عدد زیر پوره قابل تقسیم است؟‬
‫‪a) 2,5, 6,10‬‬ ‫‪b) 4‬‬ ‫‪c) 7‬‬ ‫‪d) 9‬‬
‫‪ -‬عدد ‪ 12300‬بر کدام اعداد پوره قابل تقسیم است؟‬
‫‪a) 7‬‬ ‫‪b) 8‬‬ ‫‪c) 2,3, 4,5, 6,10‬‬ ‫‪d) 7,8,9‬‬
‫‪ -3‬کدام اعداد زیر بر ‪ 4,3,2‬و ‪ 6‬پوره قابل تقسیم است؟‬
‫‪87‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪128‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪858‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1017‬‬
‫‪24324‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪531‬‬
‫‪ -4‬سه عدد مختلف را دریابید که هم بر ‪ 3‬و هم بر ‪ 4‬پوره قابل تقسیم باشند‪.‬‬
‫‪ -5‬سه عدد مختلف را دریابید که هم بر ‪ 2‬و هم بر ‪ 3‬پوره قابل تقسیم باشند‪.‬‬
‫‪ -6‬عدد ‪ 4092‬بر کدام اعداد زیر پوره قابل تقسیم است؟‬
‫‪a) 8‬‬ ‫‪b) 7‬‬ ‫‪c) 11,3‬‬ ‫‪d ) 13‬‬

‫‪30‬‬
 ‫تجزيه(‪)Factoring‬‬

‫عدد ‪ 20‬را به شكل حاصل ضرب دو عدد‬

‫طبيعي بنويسيد‪.‬‬
‫زير اعدادي كه تنها به عدد یک و خودشان‬
‫قابل تقسیم اند خط بكشيد‪:‬‬
‫‪21, 17, 15, 23, 32‬‬

‫می دانیم که ‪ 24 = 4 × 6‬است و اعداد ‪ 4‬و ‪ 6‬را به نام اجزای ضربی(عوامل ضربی) ‪24‬‬
‫یاد می کنند‪.‬‬
‫سؤال‪ :‬آيا تنها ‪ 6‬و ‪ 4‬اجزاي ضربي ‪ 24‬می باشند ؟‬

‫فعالیت‬

‫• اعداد ‪ 18‬و ‪ 31‬را به اجزاي ضربي تجزيه نموده و بگوييد كه تعداد اجزاي ضربي ‪ 18‬زيادتر‬
‫است يا از ‪ 31‬؟‬
‫• اجزاي ضربي اعداد ‪ 11 ،5‬و ‪ 19‬را بنويسيد‪.‬‬

‫در فعاليت فوق ديديم كه برخي از اعداد مانند ‪ 18‬بيشتر از دو جزء ضربي دارند و برخي از اعداد‬
‫مانند ‪ 31‬و ‪ 11‬تنها دو جزء ضربي دارند‪.‬‬
‫اع�داد اولی�ه )‪ :(Prime Numbers‬اعدادی ان��د ک��ه ب��ه ج��ز از ی��ک و خودش��ان‬
‫ب��ر ع��دد دیگ��ری پ��وره قاب��ل تقس��یم نمی باش��ند‪ .‬ب��ه عب��ارة دیگ��ر اع��دادی ک��ه تنه��ا دو‬
‫قاس��م داش��ته باش��ند‪ ،‬ب��ه ن��ام اع��داد اولیه ی��اد می‌ش��وند‪ .‬س��ت اع��داد اولیه ب��ا ‪ P‬نش��ان داده‬
‫{⋅⋅⋅ ‪P = }2, 3, 5, 7,11,13,17,19, 23, 29, 31‬‬ ‫می شودو عبارت است از‪:‬‬
‫اعداد مرکب )‪ :(Composite Numbers‬اعدادی که عالوه بر یک و خودشان براعداد دیگری‬
‫نیز قابل تقسیم باشند به نام اعداد مرکب یاد می گردند‪ .‬مانند‪:‬‬
‫{‪C = }4,6,8,9,10,12,14,15.....‬‬
‫ياد داشت‪ :‬عدد يك نه اوليه و نه مركب است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬كدام يك از عدد هاي ‪ 36, 17, 27‬و‪ 19‬اوليه و كدام یک آن ها مركب اند؟‬
‫حل‪ :‬ابتدا قاسم هاي هر يك از اعداد را مي نويسيم‪:‬‬

‫‪31‬‬
 ‫اعداد‪ 3,9,27‬و ‪ 1‬قاسم هاي‪ 27‬می باشند‪ ،‬بنابراین ‪ 27‬عددی مرکب است‪.‬‬
‫اعداد‪ 1,17‬قاسم هاي ‪17‬می باشند‪ ،‬بنابراین عدد ‪ 17‬عددی اولیه است‪.‬‬
‫اعداد‪ 2 ,3 ,4 ,6 ,9 ,12 ,18 ,36‬و ‪ 1‬قاسم هاي عدد ‪ 36‬می باشند‪ ،‬بنابراین ‪ 36‬عددی‬
‫مرکب است‪.‬‬
‫اعداد ‪ 3 ,9‬و ‪ 1‬قاسم هاي ‪ 9‬می باشند‪ ،‬بنابراین ‪ 9‬عددی مرکب است‪.‬‬
‫اعداد ‪ 19‬و ‪ 1‬قاسم هاي ‪ 19‬می باشند‪ ،‬بنابراین ‪ 19‬عددی اولیه است؛ زیرا که تنها دو قاسم‬
‫دارد‪.‬‬
‫نوشتن يك عدد به صورت حاصل ضرب اجزاي ضربي را تجزيه (‪ )Factoring‬مي گويند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬کدام جمله درست است؟‬

‫‪ )b‬عدد یک‪ ،‬عدد قابل تجزیه می باشد‪.‬‬ ‫‪ )a‬عدد يک‪ ،‬عدد اولیه نيست‪.‬‬

‫‪ -2‬اگر ‪ 187 = 11×17‬باشد پس‪:‬‬

‫‪ 17 (b‬جزء ضربی ‪ 187‬است‪.‬‬ ‫‪ 187 (a‬یک عدد اولیه است‪.‬‬

‫‪ -3‬کدام یک از اعداد زیر اولیه وکدام یک مرکب است؟‬

‫‪11‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪،‬‬‫‪51 ، 15‬‬
‫‪ -4‬آیا عدد یک‪ ،‬عدد مرکب است؟ چرا؟‬
‫‪ -5‬در مقابل اعدادی که اولیه اند‪ ،‬اولیه و در مقابل اعدادی که مرکب اند‪ ،‬مرکب بنویسید‪.‬‬
‫‪59‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪67‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪847‬‬ ‫‪1111‬‬
‫‪ -6‬در اعداد زیر‪ ،‬کدام یک آنها عدد اولیه نیست؟‬
‫ ‪a) 47‬‬ ‫ ‪b) 19‬‬ ‫ ‪c) 21‬‬ ‫‪d) 23‬‬
‫‪ -7‬در اعداد زیر‪ ،‬کدام یک آنها عدد مرکب نیست؟‬
‫ ‪a) 90‬‬ ‫ ‪b) 67‬‬ ‫ ‪c) 39‬‬ ‫‪d) 64‬‬

‫‪32‬‬
 ‫تجزيه به اعداد اوليه)‪(Prime Factoring‬‬

‫‪ 12 = 3 × 4‬و ‪12 = 2 × 2 × 3‬‬

‫چه تفاوتي بين اجزاي ضربي ‪ 12‬در ارائه های‬
‫فوق وجود دارد؟‬

‫عدد ‪ 72‬را به اشکال مختلف اجزای ضربی آن تجزیه نمایید‪:‬‬

‫‪1) 72 = 2 × 36 = 2 × 4 × 9 = 2 × 2 × 2 × 3 × 3‬‬
‫‪2) 72 = 6 × 12= 2 × 3 × 3 × 4 = 2 × 3 × 3 × 2 × 2‬‬
‫تجزيه های فوق را در شكل زير نشان مي دهيم‪:‬‬

‫‪72‬‬ ‫‪72‬‬

‫‪36‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫فعالیت‬
‫‪2‬‬ ‫‪72‬‬
‫شکل دیگر تجزیه می‌توانید‪ ،‬طرز ارائۀ آن را نيز‬
‫چند ‪2‬‬
‫عدد ‪ 72‬را عالوه بر دو شکل فوق‪ ،‬به‪36‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪18‬‬ ‫نشان دهيد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪33‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪72‬‬ ‫می‌توان عملیۀ تجزیه را در یک جدول به شکل زیر خالصه کرد‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪72 = 2 × 2 × 2 × 3 × 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫ديديم از هر روشي كه براي تجزيۀ يک عدد به اجزای اوليۀ ضربي اش استفاده كنيم درپايان‬
‫همواره به يك نتيجه مي رسيم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬اعداد ‪ 208, 416‬و ‪ 2574‬را به اجزای ضربی اولیۀ آنها تجزیه کنید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪208‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪416‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2574‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪208‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪416‬‬
‫‪208‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪2574‬‬
‫‪416‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2574‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪208‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1287‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪104‬‬
‫‪208‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪208‬‬
‫‪1287‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1287‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪429‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪10452‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪104‬‬
‫‪429‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪429‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪143‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪5226‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪211‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪143‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪143‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪2613‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13 13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪131‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪131‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪208 = 2 × 2 × 2 × 2 × 13‬‬ ‫‪416 = 2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 13‬‬ ‫‪2574 = 2 × 3 × 3 × 11× 13‬‬
‫می‌دانیم‪ :‬در تجزية يك عدد تجزيه پذير(عدد مركب) به اجزاي ضربي اوليه‪ ،‬عدد را به صورت‬
‫حاصل ضرب دو عدد طبيعي بزرگ‌تر از يك مي توانیم بنويسيم‪ .‬اگر يكي از اجزاي ضربي يا‬
‫هردوي آنها تجزيه پذير باشند‪ ،‬آنها را نیز به صورت حاصل ضرب اعداد طبيعي بزرگ‌تر از يك‬
‫مي نويسيم‪ .‬اين كار را ادامه مي دهيم تا اين‌كه همة اجزاي ضربي اعداد اولیه باشند‪ .‬اگر همه اجزاي‬
‫ضربي يك عدد مركب‪ ،‬اعداد اوليه باشند‪ ،‬اين‌گونه تجزيه را تجزيه به اعداد اوليه مي نامند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اعداد ‪ 48 ، 36‬و ‪ 70‬را به اجزاي ضربي اولية آن تجزيه كنيد‪.‬‬

‫‪ -2‬اعداد ‪ 64 ، 45 ، 20 ، 12‬و ‪ 80‬را به اجزاي ضربي اولية آن تجزيه كنيد‪.‬‬
‫‪ -3‬اعداد ‪ 70‬و ‪ 80‬را اول به اجزاي ضربي مركب و سپس به اجزاي ضربي اولية آن تجزيه كنيد‪.‬‬
‫‪ -4‬کدام یک از تجزیۀ اعداد زیر درست و کدام یک نا درست است؟‬
‫‪2‬‬
‫‪28 = 2 × 9‬‬ ‫‪16 = 24‬‬ ‫‪15 = 53‬‬
‫‪18 = 2 × 32‬‬ ‫‪27 = 3 × 9‬‬ ‫‪16 = 2 × 13‬‬
‫‪ -5‬تمام اجزای ضربی اولیۀ اعداد ‪ 24,9,15‬و‪ 29‬را بنویسید‪.‬‬
‫‪ -6‬اعداد ‪ 144‬و ‪ 121‬را به اجزای ضربی اولیۀ آن تجزیه کنید‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫طاقـت )‪(Power‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮﻡ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺩﻭﻡ‬ ‫می دانیم که هر حجره چگونه به دو حجره‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺍﻭﻝ‬
‫تقسیم می شود‪ .‬در شکل مقابل‪ ،‬مراحل‬
‫انقسام يک حجره مشاهده می‌شود‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮﻡ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺩﻭﻡ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺍﻭﻝ‬

‫فعالیت‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ‬ ‫ﺻﻔﺮ‬ ‫ﺍﻭﻝ‬ ‫ﺩﻭﻡ‬ ‫ﺳﻮﻡ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﻡ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ‬ ‫ﺻﻔﺮ‬ ‫ﺩﻭﻡ ﺍﻭﻝ‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺣﺠﺮﻩ ﻫﺎ‬
‫ﺳﻮﻡ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﻡ‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2 2 2 2‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺣﺠ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2 2 2 2‬‬ ‫• مرحلۀ چهارم را بکشید و جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫• بین تعداد حجرات و مراحل تقسیم آن ها چه رابطه‌یی وجود دارد؟‬
‫• در مرحلۀ دهم چند عدد حجره خواهیم داشت؟‬
‫• آیا می توانیم تعداد حجرات را در مرحلۀ دهم به شکل خالصه بنویسیم؟‬

‫‪4 + 4 + 4 = 3 × 4 = 12‬‬ ‫حاصل جمع مقابل را به کمک عملیۀ ضرب خالصه کنید‪:‬‬
‫‪3 + 3 + 3 + 3 = 4 × 3 = 12‬‬
‫آیا حاصل ضرب ‪ 2 × 2 × 2‬را نیز می‌توان خالصه کرد؟‬
‫برای آسانی کار می توان ‪ 2 × 2 × 2‬را به شکل ‪ 23‬نوشته و آن را این طور می خوانیم‪ 2 ،‬به‬
‫توان ‪ ،3‬در عدد ‪ 2 ، 23‬را قاعده(‪ 3 ، )Base‬را توان نما(‪ )Exponent‬و ‪ 23‬را به نام طاقت‬
‫سوم ‪ 2‬یاد می کنند‪ .‬توان نما نشان می دهد که قاعده چند دفعه در خودش ضرب شده است‪.‬‬
‫‪ 43‬نشان می دهد که ‪ 4‬سه دفعه در خودش ضرب گردیده است‪ .‬یعنی‪43 = 4 × 4 × 4 :‬‬

‫‪42 , 53 , 23 , 54 , 102 , 34‬‬ ‫مثال اول‪ :‬قيمت هر یک از طاقت های زیر را دریابید‪:‬‬
‫‪، 23 = 2 × 2 × 2 = 8‬‬ ‫‪، 2‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪42 = 4 × 4 = 16‬‬ ‫‪10 = 10 ×10 = 100‬‬
‫‪5 = 5 × 5 × 5 = 125 ، 5 = 5 × 5 × 5 × 5 = 625 ، 34 = 3 × 3 × 3 × 3 = 81‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬
‫قاعده و ‪ 4‬توان‌نما می باشد‪.‬‬ ‫به همین ترتیب ‪ ( 2 ) 4‬به معنای ‪ 2 × 2 × 2 × 2‬است که‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 3 3 3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪35‬‬
 ‫فعالیت‬

‫• قيمت هر يك از طاقت‌هاي زير را دريافت كنيد‪:‬‬

‫= ‪32‬‬ ‫بنویسید‪□ ، 4 = □ ، 10 =□ ،:‬‬
‫‪3‬‬
‫□= ‪1 =□ ، 2 =□ ، 10‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫•حاصل ضرب‌های زیر را به شکل طاقت‬

‫‪5‬‬

‫=‪4×4×4‬‬ ‫=‪9×9×9×9‬‬ ‫=‪8×8×8×8×8×8×8×8‬‬

‫• آیا اعداد ‪ 27‬و ‪ 72‬باهم مساوی اند؟ چرا؟‬
‫‪2‬‬ ‫‪23‬‬
‫و ‪ ( )3‬برابراند؟‬ ‫مثال دوم‪ :‬آيا اعداد‬
‫‪23 2 × 2 × 2 8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 3 2 2 2 8‬‬
‫= × × = ) (‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 3 3 27‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪23‬‬
‫و ‪ ( )3‬برابر نیستند‪.‬‬ ‫پس‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫هرگاه یک عدد چندین مرتبه در خودش ضرب شود‪ ،‬در این صورت حاصل ضرب به طور‬
‫ساده به شکل طاقت ارائه می‌گردد و یا کوتاه ترین طریقه نشان دادن حاصل ضرب تکرار‬
‫یک عدد را طاقت )‪ (Power‬می نامند‪.‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬حاصل ضرب ‪ 2 × 2 × 2 × 2 × 2‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪a) 2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪b) 5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪c)25‬‬ ‫‪d) 36‬‬
‫‪ -2‬حاصل ضرب ‪ 10 × 10 × 10‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪b) 3‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪c)100‬‬ ‫‪d) 1010‬‬
‫‪ -3‬عدد ‪ 33‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 9‬‬ ‫‪b) 27‬‬ ‫‪c)54‬‬ ‫‪d) 12‬‬
‫‪ -4‬یک شاگرد عددی را به اجزای ضربی اولیه تجزیه نموده که جواب آن ‪2 × 2 × 5 × 2 × 5‬‬
‫می باشد‪ .‬این جواب را به شکل طاقت چگونه می‌توانیم بنویسیم؟‬
‫‪a) 2 × 5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪b) 23 × 52‬‬ ‫‪c) 22 × 52‬‬ ‫‪d) 23 × 53‬‬
‫‪ -5‬اعداد ‪ 36‬و ‪ 24‬را به اجزای ضربی اولیۀ آن تجزیه نموده و به شکل طاقت بنويسید‪.‬‬
‫‪ -6‬اجزاي ضربي اوليۀ عدد ‪ 416‬به شكل طاقت مساوي است با‪:‬‬
‫‪a) 2 × 13‬‬
‫‪5‬‬
‫‪b) 24 × 13‬‬
‫‪ -7‬اجزاي ضربي اوليۀ عدد ‪ 208‬به شكل طاقت مساوي است با‪:‬‬
‫‪a) 2 × 13‬‬
‫‪4‬‬
‫‪b) 25 × 13‬‬

‫‪36‬‬
 ‫قانون ضرب طاقت ها‬

‫‪ 24 × 36‬را به عوامل ضربی اولیه تجزیه کرده‬

‫و حاصل ضرب را به صورت طاقت بنویسید‪.‬‬
‫‪ 16‬را به دو شکل به صورت طاقت بنویسید‪.‬‬
‫آیا می توانید عدد دیگری را پیدا کنید که به دو‬
‫شکل به صورت طاقت نوشته شود؟‬

‫مثال اول‪ :‬حاصل ضرب ‪ 33 × 32‬و ‪ 35‬را مقایسه کنید‪.‬‬

‫حل‪ :‬چون می دانیم که ‪ 32 = 3 × 3‬و ‪ 33 = 3 × 3 × 3‬است‪ ،‬بنابراین‪:‬‬

‫‪32 × 33 = 3 × 3 × 3 × 3 × 3 = 35‬‬
‫‪32 × 33 = 32+3 = 35‬‬ ‫در نتیجه دیده می شود که‪:‬‬

‫فعالیت‬

‫• تساوي هاي زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪+‬‬
‫‪7 3 × 7 2 = (7 × 7 × 7 ) × (7 × 7 ) = 7‬‬
‫( × )‪22 × 24 = (2 × 2‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫‪)=2‬‬

‫• آیا می توانید برای ضرب اعداد توان دار با قاعده های مساوی‪ ،‬یک قاعدۀ عمومی را پیشنهاد‬
‫کنید؟‬

‫در فعاليت فوق ديديم كه در ضرب طاقت هایی که دارای قاعده های مساوی باشند‪ ،‬حاصل‬
‫ضرب آنها مساوی به‪ :‬قاعده مشترک به توان حاصل جمع توان های داده شده می باشد‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬حاصل ضرب ‪ 23 × 25‬و ‪ 32 × 33 × 34‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪23 × 25 = 23+5 = 28‬‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪32 × 33 × 34 = 32+3+ 4 = 39‬‬

‫‪37‬‬
 ‫در مورد حاصل ضرب ‪ 23 × 33‬چه گفته می توانید؟‬
‫‪23 × 33 = 2 × 2 × 2 × 3 × 3 × 3 = (2 × 3)(2 × 3)(2 × 3) = (2 × 3)3 = 63‬‬
‫در ضرب طاقت هایی که توان های مساوی و قاعده های مختلف داشته باشند‪ ،‬قاعده ها را در هم‬
‫ضرب نموده و به توان یکی از توان های مساوی می‌نویسیم‪:‬‬

‫مثال سوم‪:‬‬
‫‪2 × 3 = (2 × 3) = 6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪3 × 4 = (3 × 4) = 12‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫یا‬ ‫مثال چهارم‪:‬‬

‫‪(34 ) 2 = 34 × 34 = 38‬‬ ‫‪(34 ) 2 = (3) 4× 2 = 38‬‬
‫در صورتی که یک عدد توان دار به توان برسد با استفاده از قانون ضرب طاقت ها قاعده را‬
‫به توان حاصل ضرب هر دو توان می‌نویسیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬حاصل ضرب‌های زیر را به شکل عدد توان دار بنویسید‪:‬‬

‫‪7 2 × 73 × 75 , 25 × 35 , 34 × 32‬‬
‫‪ -2‬حاصل ضرب ‪ 23 × 32‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 81‬‬ ‫‪b) 72‬‬ ‫‪c) 65‬‬
‫‪ -3‬حاصل ضرب ‪ 3 × 32 × 33‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 35‬‬ ‫‪b) 36‬‬ ‫هردو غلط اند )‪c‬‬
‫‪ -4‬حاصل ضرب ‪ 23 × 33 × 43‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) (24)9‬‬ ‫‪b) (2 × 3 × 4)3‬‬ ‫‪c) 93‬‬ ‫‪d) (24)27‬‬

‫‪ (42 )3 -5‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪a) 46‬‬ ‫‪b) 48‬‬ ‫‪c) 24‬‬ ‫‪d) 45‬‬

‫‪38‬‬
 ‫تقسیم طاقت ها‬

‫برای پیدا کردن حاصل ضرب طاقت ها‬

‫توانستیم قاعدۀ عمومی را به دست آوریم‪.‬‬
‫آیا می توانید برای تقسیم طاقت ها نیز چنین‬
‫کاری کنید؟‬

‫<‬
‫‪54‬‬
‫در مورد حاصل تقسیم ‪ 2‬چه گفته می توانید؟‬
‫‪54 /5 × /5 × 5 × 5‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫‪= 5 × 5 = 52‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪/5 × /5‬‬
‫ ‬
‫حاصل تقسیم طاقت‌هایی که دارای عین قاعده باشند‪ ،‬مساوی است به یکی از قاعده ها به‬
‫توان عددی که از تفریق توان های صورت و مخرج به دست می آید‪ ،‬به شرط آن که قاعده‬
‫صفر نباشد‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال اول‪ :‬حاصل تقسیم‬
‫‪85‬‬
‫‪87‬‬
‫‪= 87 −5 = 82 = 64‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪85‬‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫فعالیت‬

‫خانه‌هاي خالي زير را پر كنيد‪:‬‬

‫‪84‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫(=‬ ‫(= )‬ ‫)‬
‫‪24‬‬
‫‪84‬‬
‫در مورد حاصل تقسیم ‪ 4‬چه گفته می توانید؟‬
‫‪2‬‬
‫در تقسیم طاقت هایی که توان های مساوی و قاعده های مختلف داشته باشند‪ ،‬قاعدة صورت را‬
‫باالی قاعدۀ مخرج تقسیم نموده و نتیجۀ آن را به توان یکی از توان های مساوی می نویسیم‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫‪65‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال دوم ‪ :‬حاصل تقسیم‬
‫‪35‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪65 6 × 6 × 6 × 6 × 6 6 6 6 6 6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫=‬ ‫‪= × × × × = ( ) 5 = 2 5 = 32‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3× 3× 3× 3× 3 3 3 3 3 3‬‬ ‫‪3‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬حاصل تقسيم زیر را به شكل عدد توان‌دار بنويسيد‪.‬‬

‫‪86‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪96‬‬

‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪46‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪94‬‬
‫‪ -2‬ساده کنید و به شکل عدد توان‌دار بنویسید‪.‬‬

‫‪76 × 7 4‬‬ ‫‪54 × 53‬‬ ‫‪45 × 63‬‬

‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪75 × 7 2‬‬ ‫‪52 × 52‬‬ ‫‪43 × 6 2‬‬

‫‪ -3‬حاصل تقسیم زیر را دریابید‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪8‬‬‫‪11‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪53‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪24 × 32‬‬
‫‪ 2‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪4 ×9‬‬
‫‪a) 1‬‬ ‫‪b) 2‬‬ ‫‪c) 3‬‬ ‫‪d) 4‬‬

‫‪40‬‬
 ‫روش علمی عددنویسی (‪)Scientific notation method‬‬

‫فاصلۀ زمین از آفتاب طور اوسط مساوی است‬

‫‪149600000 Km‬‬ ‫ ‬ ‫با‪:‬‬
‫فاصلۀ زهره از آفتاب طور اوسط مساوی است‬
‫‪108200000 Km‬‬ ‫ ‬ ‫با‪:‬‬
‫و فاصلۀ زحل از آفتاب طور اوسط مساوی است‬
‫‪1427000 Km‬‬ ‫ ‬ ‫با‪:‬‬
‫آیا روش ساده تری را برای نوشتن این عددها‬
‫می شناسید؟‬

‫فعالیت‬

‫• جاهاي خالي زیر را پر كنيد‪:‬‬

‫‪82000 = 8.2‬‬ ‫‪= 8.2‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪235 = 2.35‬‬ ‫‪= 2.35‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪73540 = 7.3540‬‬ ‫‪= 7.3540 10‬‬

‫• آيا كار با اعداد بزرگ آسان است؟‬
‫اگر بتوانيم اعداد بزرگ را مختصر كنيم‪ ،‬كارهاي ما چگونه آسان تر مي شود؟‬
‫يک شکل مختصر عدد نویسی را معرفي مي كنيم‪ .‬در این طریقه یک عدد دو قسمت شده‬
‫که در هم ضرب می شوند‪ ،‬قسمت اول عدد مساوی یا بزرگ‌تر از یک و کوچک‌تر از ‪10‬‬
‫و قسمت دوم یک طاقت با قاعدۀ ‪ 10‬می‌باشد‪ .‬این روش مختصر نویسی را روش علمی عدد‬
‫نویسی(‪ )Scientific notation method‬می نامند‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬عدد ‪ 820000‬را به روش علمی آن بنویسید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫عدد ‪ 8.2‬از ‪ 10‬كوچك‌تر و از يك بزرگ‌تر است‪ ،‬بر اساس روش علمي عدد نویسی عدد‬
‫‪ 820000‬مساوی است با‪820000 = 8.2 × 100000 = 8.2 × 105 :‬‬
‫مثال دوم‪ :‬اگر وزن یک طیاره ‪ 32500000‬گرام باشد‪ ،‬این عدد را توسط روش علمی‬
‫عدد نویسی بنویسید‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫‪32500000 → 3.25 ×107‬‬
‫‪-----------‬‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪ 7‬خانه‬
‫چون ‪ 32500000 = 3.25 × 107gr‬گرام است‪ ،‬پس وزن این طیاره مساوی‪3.25 × 104 gr‬‬
‫می باشد‪.‬‬
‫مثال سوم‪ :‬عدد ‪ 243 × 103‬را به طريق علمي عدد نويسي بنويسيد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫چون ‪ 243‬از ‪ 10‬بزرگ‌تر است‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪243 × 103 = (2.43 × 102 )× 103 = 2.43 × 105‬‬
‫مثال چهارم‪ :‬فاصلۀ مهتاب از آفتاب‪ 384400 Km‬می باشد‪ ،‬این فاصله را به روش علمی‬
‫‪384400 = 3.844 × 105Km‬‬ ‫عدد نویسی می نویسیم که عبارت است از‪:‬‬

‫آموختیم که‪ :‬طریقۀ علمی عدد نویسی طوری است که یک عدد مساوی یا بزرگ‌تر از یک‬
‫و کوچک‌تر از ‪ 10‬را در یک طاقت که قاعدۀ آن ‪ 10‬می باشد‪ ،‬ضرب نموده می‌نویسیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اعداد زیر را به شکل روش علمی عددنویسی بنویسید‪:‬‬

‫‪511 ،‬‬ ‫‪510 ، 60230 ، 8540 ، 435.2 × 103 ، 88.8 × 1011‬‬
‫‪ -2‬عدد ‪ 88800000‬به شكل روش علمي عددنويسي مساوي است به‪:‬‬
‫‪a)8.88 × 106‬‬ ‫‪b)8.88 × 107‬‬ ‫‪c)8.88 × 108‬‬
‫‪ -3‬عدد ‪ 512.3 × 105‬به شكل روش علمي عدد نويسي مساوي است به‪:‬‬
‫‪a)5.123 × 102 b)5.123 × 107‬‬ ‫‪c)5.123 × 105 d)5.123 × 104‬‬
‫‪ -4‬عدد ‪ 810000000000‬به شكل روش علمي عددنويسي مساوي است به‪:‬‬
‫‪a)8.1 × 1011‬‬ ‫‪b)8.1 × 1010‬‬ ‫‪c)8.1 × 109‬‬ ‫‪d)8.1 × 108‬‬
‫‪-5‬فاصلۀ عطارد از آفتاب ‪ 57900000 Km‬می باشد‪ ،‬این فاصله را به روش علمی‬
‫عددنویسی بنویسید‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫بزرگ‌ترین قاسم مشترک يا بزرگ‌ترین فکتور مشترک‬
‫‪Greatest common divisor(G.C.D) or‬‬
‫)‪Highest common factor (H.C.F‬‬
‫در يك صنف ‪ 36‬شاگرد درس مي خواندند‪.‬‬
‫يك روز معلم رياضي خواست که شاگردانش‬
‫را برای انجام کار گروهی در گروه‌های مساوی‬
‫تقسیم کند بگویید معلم گروه‌های چند نفری‬
‫می‌تواند تشکیل دهد؟‬

‫قاسم(‪ :)Divisor‬اگر یک عدد طبیعی باالی عدد طبیعی دیگری پوره تقسیم شود‪ ،‬عدد‬
‫دوم را قاسم عدد اولی می گویند‪ ،‬طور مثال‪ 24 :‬بر ‪ 8‬پوره تقسیم می شود‪ ،‬یعنی‪24 ÷ 8=3‬‬
‫بوده‪ ،‬پس عدد ‪ 8‬یک قاسم ‪ 24‬می باشد‪.‬‬
‫به همین ترتیب عدد ‪ 5‬یک قاسم ‪ 30‬و عدد ‪ 3‬یک قاسم عدد ‪ 102‬می باشد‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬ست قاسم های عدد ‪ 12‬عبارت است از‪ =}1,2,3,4,6,12{:‬ست قاسم های ‪12‬‬
‫مثال دوم‪ :‬ست قاسم های ‪ 16‬و ‪ 40‬را دریابید‪.‬‬
‫{‪}1,2,4,8,16‬‬ ‫حل‪ :‬ست قاسم های ‪ 16‬عبارت است از‪:‬‬
‫{‪}1,2,4,5,8,10,20,40‬‬ ‫و ست قاسم های ‪ 40‬عبارت است از‪:‬‬

‫فعالیت‬

‫• ست قاسم‌هاي ‪ 6‬را دريابيد‪.‬‬

‫• ست قاسم‌هاي ‪ 24‬را دريابيد‬
‫• كدام اعداد هم قاسم‌های ‪ 6‬و هم قاسم‌های ‪ 24‬هستند؟‬
‫• ست قاسم‌هاي مشترك را با تقاطع ست ها نشان دهيد‪.‬‬

‫قاسم مشترک (‪ : )Common divisor‬اگر دو یا چندین عدد‪ ،‬باالی یک عدد‪ ،‬پوره‬

‫قابل تقسیم باشند‪ ،‬این عدد را قاسم مشترک اعداد متذکره می گویند‪.‬‬
‫مثال سوم  ‪ :‬ست قاسم‌های مشترک اعداد ‪ 24،16‬و ‪ 40‬را دریابید‪.‬‬
‫{‪ =}1,2,4,8,16‬ست قاسم های ‪A = 16‬‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫{‪ =}1,2,3,4,6,8,12,24‬ست قاسم های ‪B = 24‬‬
‫{‪ =}1,2,4,5,8,10,20,40‬ست قاسم های ‪C = 40‬‬

‫‪43‬‬
 ‫{‪ = }1,2,4,8,16{∩}1,2,3,4,6,8,12,24{∩}1,2,4,5,8,10,20,40‬ست قاسم‌های مشترک ‪ 24 ، 16‬و ‪40‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫{‪= }1,2,4,8‬‬

‫‪A‬‬
‫ست قاسم های مشترک ‪ 24 ، 16‬و ‪ 40‬عبارت‪B‬از {‪ }1,2,4,8‬بوده که‬
‫‪3‬‬
‫در شکل ‪1‬نیز نشان ‪6‬داده شده‬‫تقاطع سه ست ‪ B، A‬و ‪ C‬مي باشند که ‪9‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪24‬‬
‫است‪ .‬بدین معنی که هر سه عدد بر اعداد ‪ 2 ،4 ،8‬و ‪ 51‬پوره قابل تقسیم‬
‫‪3‬‬
‫‪4 8‬‬
‫عدد ‪ 8‬از همه‬‫هستند‪ .‬دیده می شود که از جملة قاسم‌های مشترک‪30 ،‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪45‬‬
‫‪15‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫قاسم‌های مشترک بزرگ‌تر بوده‪ ،‬بنابراین عدد ‪ 8‬بزرگ‌ترین قاسم‬
‫‪40‬‬ ‫مشترک ‪ 24 ،16‬و ‪ 40‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫مثال چهارم‪ :‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ 45‬و ‪ 30‬را دریابید‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫حل‪ :‬در شکل تقاطع دو ست ‪ A‬و ‪ B‬عبارت از قاسم های مشترک‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫اعداد ‪ 30‬و ‪ 45‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4 8‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪45‬‬
‫‪30‬‬ ‫{‪ = A =}1,2,3,5,6,10,15,30‬ست قاسم های ‪30‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫{‪ = B =}1,3,5,9,15,45‬ست قاسم های ‪45‬‬
‫‪40‬‬
‫{‪ =}1,2,3,5,6,10,15,30{∩}1,3,5,9,15,45‬ست قاسم های مشترک ‪ 30‬و ‪45‬‬
‫‪C‬‬ ‫{‪=}1,3,5,15‬‬
‫چون عدد ‪ 15‬از همة قاسم‌های مشترک ‪ 45‬و ‪ 30‬بزرگ‌تر است‪ ،‬بنابراین ‪ 15‬بزرگ‌ترین‬
‫قاسم مشترک اعداد ‪ 45‬و ‪ 30‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫آموختیم که‪ :‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك دو يا چند عدد بايد‪:‬‬
‫‪ -1‬قاسم مشترك اين اعداد باشد‪ -2 .‬از همۀ قاسم‌های مشترک بزرگ‌تر باشد‪.‬‬
‫بزرگ‌ترين قاسم مشترك دو يا چند عدد عبارت از بزرگ‌ترين عدديست كه اعداد داده‬
‫شده بر آن پوره قابل تقسيم باشند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪C‬‬
‫‪ -1‬آيا ‪ 5‬يك قاسم ‪ 35‬است؟ چرا؟‬
‫‪ -2‬آيا ‪ 4‬يك قاسم ‪ 38‬است؟ چرا؟‬
‫‪ -3‬قاسم هاي مشترك و بزرگ‌ترین قاسم مشترک اين اعداد را دريابيد‪.‬‬
‫‪a) 24,32‬‬ ‫‪b) 25,40‬‬ ‫‪c) 50,52‬‬ ‫‪d) 7,16‬‬
‫‪ -4‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك دو عدد اولیه چند است؟‬

‫‪44‬‬
 ‫دریافت بزرگ‌ترین قاسم مشترک توسط تجزیه‬

‫طول‪ ،‬عرض و ارتفاع یک اتاق به ترتیب ‪910‬‬

‫سانتی متر‪ 780 ،‬سانتی متر و ‪ 390‬سانتی‬
‫متر می باشد‪ .‬طویل ترین طول فیتۀ متری را‬
‫دریابید تا ابعاد این اتاق توسط آن پوره اندازه‬
‫شود‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫• قاسم‌هاي ‪ 36‬و ‪ 24‬را بنويسيد‪ .‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك ‪ 16‬و ‪ 36‬را به دست آوريد‪.‬‬
‫• اعداد ‪ 36‬و ‪ 24‬را به صورت ضرب اجزاي ضربي اوليه بنويسيد‪.‬‬
‫• كدام اجزاي ضربي اوليه بين ‪ 36‬و ‪ 24‬مشترك است؟‬
‫• چه رابطه ای بين بزرگ‌ترين قاسم مشترك و اجزاي ضربي اوليه مشترك مي توانيد پيدا‬
‫كنيد؟‬
‫از فعاليت فوق می‌توان نتیجه گرفت كه براي پيدا كردن بزرگ‌ترين قاسم مشترك توسط‬
‫تجزيه مراحل زير را باید انجام داد‪:‬‬
‫‪ -1‬اع��داد داده ش��ده را ب��ه اجزای ضرب��ی اولی��ه تجزیه نم��وده و آنها را به ش��کل طاقت‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫‪ -2‬اجزای ضربی مشترک که کوچک‌ترین توان را داشته باشند در هم ضرب کنید‪ .‬حاصل‬
‫ضرب اجزای انتخاب شده عبارت از بزرگ‌ترین قاسم مشترک می‌باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ 208‬و ‪ 390‬را دریابید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪390‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪208‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪390‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪208‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪195‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪104‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪195‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪104‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪390 = 2 × 3 × 5 ×13‬‬ ‫‪208 = 2 × 2 × 2 × 2 ×13 = 24 × 13‬‬

‫‪45‬‬
 ‫بنابراین بزرگ‌ترین قاسم مشترک ‪ 390‬و ‪ 208‬عبارت از ‪ 2 ×13 = 26‬می‌باشد‪.‬‬
‫و یا در جدول زیر بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد فوق را می توانیم چنین دریافت کنیم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪208‬‬ ‫‪390‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪195‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪15‬‬

‫بزرگ‌ترين قاسم مشترك عبارت از ‪ 2 ×13 = 26‬است‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫بزرگ‌ترین عددی را دریافت نمایید كه اعداد ‪ 208، 160‬و‪ 324‬باالی آن پوره قابل تقسیم‬
‫باشند‪.‬‬

‫آموختیم که‪ :‬براي تعيين بزرگ‌ترين قاسم مشترك دو یا چند عددتوسط تجزيه‪ ،‬ابتدا هر يك از اين‬
‫اعدادرابهاجزايضربياوليهتجزيهنمودهوبهشکلطاقتمىنويسيم‪،‬سپساجزايضربيمشتركاعداد‬
‫راباكوچكترينتوانباهمضربميكنيم‪،‬کهحاصلضربعبارتازبزرگ‌ترينقاسممشتركايناعداد‬
‫ميباشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك ‪ 23 × 3 × 7‬و ‪ 25 × 32‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪a) 25 ×32 ×7‬‬ ‫‪b) 23 ×3‬‬ ‫‪c) 25 ×32‬‬ ‫‪d) 2 ×3‬‬
‫‪ -2‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك ‪ 45‬و ‪ 56‬مساوي است به‪:‬‬
‫‪a) 4‬‬ ‫‪b) 6‬‬ ‫هيچ کدام )‪c‬‬
‫‪ -3‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك اعداد زير را دريابيد‪.‬‬
‫‪a) 48 , 78‬‬ ‫‪b) 13 , 15‬‬ ‫‪c) 16,17 , 48‬‬ ‫‪d) 18 ,25, 35‬‬
‫‪ -4‬توسط عمل تجزیه‪ ،‬اول اجزای ضربی اولیه و سپس بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد داده‬
‫شدۀ زیر را دریابید‪.‬‬
‫‪a) 40,16‬‬ ‫‪b) 18,42‬‬ ‫‪c) 27,84‬‬ ‫‪d) 36 ,60‬‬
‫‪ -5‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک ‪ 12‬و ‪ 24‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 1‬‬ ‫‪b) 2‬‬ ‫‪c) 3‬‬ ‫‪d) 12‬‬

‫‪46‬‬
 ‫کوچک‌ترین مضرب مشترک )‪Least common multiple(L.C.M‬‬

‫محیط حلقۀ تایر کوچک تراکتور‪ 360‬سانتی متر‬

‫و محیط حلقۀ تایر بزرگ آن ‪ 600‬سانتی متر‬
‫است‪ .‬تراکتور حداقل چقدر فاصله را باید طی‬
‫کند تا نقاط مشخص شده همزمان روی تایر‌ها‬
‫مجددا ً با هم به زمین برسند؟‬

‫فعالیت‬
‫عدد ‪ 4‬را در نظر بگيريد‪ .‬اين عدد را به ترتيب در ‪ 1, 2, 3, 4, 5, 6‬ضرب كنيد‪.‬‬
‫خصوصيت مشترك تمام اين اعداد چيست؟‬
‫آيا اعداد ديگري را مي توانيد پيدا كنيد كه اين خصوصيت را داشته باشند؟‬

‫در فعاليت فوق ديديم كه اعداد به دست آمده بر عدد ‪ 4‬پوره تقسيم مي شوند‪ .‬اين اعداد را‬
‫به نام مضرب‌هاي عدد ‪ 4‬یاد می‌کنند‪ =}4,8,12,16,20,...{ .‬ست مضرب هاي عدد‪4‬‬
‫فعالیت‬
‫• در جدول زیر مضرب‌های اعداد ‪ 3‬و ‪ 4‬را دریابید و خانه های جدول را پر کنید‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11 12 13‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11 12 13‬‬

‫×‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪...‬‬
‫‪×4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪8‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪3 3‬‬ ‫‪6 9‬‬ ‫مضرب‌هاي ‪ 3‬و ‪ 4‬كدام اعداد مشترك اند؟‬
‫• در ‪...‬‬
‫مضرب‌هاي مشترك كوچك‌ترين مضرب مشترك ‪ 3‬و ‪ 4‬كدام عدد است؟‬ ‫• در ‪...‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪47‬‬
 ‫آيا تعداد مضرب‌های یک عدد طبیعی پايان دارند؟‬
‫مثال‪ :‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 8 ، 6‬و ‪ 12‬را دریابید‪.‬‬
‫{⋅⋅⋅ ‪ = A = }6,12,18, 24,30,36, 42, 48,‬ست مضرب هاي عدد‪6‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫{⋅⋅⋅ ‪ = B = }8,16, 24,32, 40, 48,56,‬ست مضرب هاي عدد‪8‬‬
‫{⋅⋅⋅ ‪ = C = }12, 24,36, 48, 60, 72,‬ست مضرب هاي عدد‪12‬‬
‫‪( AABB) ‬‬
‫‪C‬‬‫{⋅⋅⋅ ‪C = }24, 48‬‬
‫ست مضرب های مشترک ‪ 8، 6‬و ‪ 12‬عبارت از{‪ }24,48,....‬می باشد‪ .‬کوچک‌ترین عنصر این‬
‫ست ‪ 24‬است‪ .‬بنابراین کوچک‌ترین مضرب مشترک ‪ 8، 6‬و ‪ 12‬عبارت از ‪ 24‬می باشد‪.‬‬
‫مي توانيم كوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد ‪ 8 ، 6‬و ‪ 12‬را در يك جدول به طور خالصه به شکل‬
‫زیر دريابيم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫كوچك‌ترين مضرب مشترك اين اعداد عبارت از ‪ 2 ×2 ×3 ×2 = 24‬مي باشد‪.‬‬

‫آموختیم که‪ :‬در مضرب هاي مش��ترك دو يا چند عدد‪ ،‬كوچك‌ترين عدد‪ ،‬كوچك‌ترين‬
‫مضرب مشترك اعداد داده شده مي باشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 20 ، 18‬و‪ 36‬را دریابید‪.‬‬

‫‪ -2‬کوچک‌ترین عدد چهار رقمی را دریافت نمایید که باالی ‪ 17 ، 10‬و ‪ 85‬پوره تقسیم گردد‪.‬‬
‫‪a) 18‬‬ ‫‪b) 54‬‬ ‫‪-3‬كوچكترين مضرب مشترك ‪ 6‬و ‪ 9‬مساوي است به‪:‬‬
‫‪a) 3‬‬ ‫‪b) 27‬‬ ‫‪ -4‬كدام عدد مضرب ‪ 9‬است؟‬
‫‪ -5‬اگر‪ 187 = 11 × 17‬باشد‪ ،‬كدام يك از بیانات زیر درست است؟‬
‫‪ 187 (b‬قاسم ‪ 17‬است‪.‬‬ ‫‪ 187 (a‬مضرب ‪ 17‬است‪.‬‬
‫‪a) 69‬‬ ‫‪b) 72‬‬ ‫‪ -6‬كدام يك از اين اعداد مضرب مشترك ‪ 6‬و ‪ 9‬است؟‬
‫‪ -7‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪15,9‬و ‪ 4‬را دریابید‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫یافتن کوچک‌ترین مضرب مشترک توسط تجزیه به اعداد اولیه‬

‫‪7 3‬‬ ‫در ‪ 7 + 3‬كدام عددي را مي توان به عنوان‬

‫‪18 20‬‬
‫مخرج مشترك تعیين كرد تا ساده تر به جواب‬
‫‪+‬‬
‫‪18 20‬‬
‫برسيم؟‬

‫فعالیت‬

‫• اعداد ‪ 18‬و‪ 20‬را به صورت ضرب اجزاي ضربي اوليه بنويسيد‪.‬‬

‫• ست مضرب‌هاي ‪ 18‬و‪ 20‬را بنويسيد‪.‬‬
‫• كوچك‌ترين مضرب مشترك ‪ 18‬و‪ 20‬را پيدا نموده و آن را به صورت اجزاي ضربي‬
‫اوليه بنويسيد‪.‬‬

‫از اجرای فعاليت فوق دانستیم که براي پيدا كردن كوچك ترين مضرب مشترك دو یا چند‬
‫عدد از طريق تجزية اجزاي ضربي اوليه مراحل زیر را انجام می دهیم‪:‬‬
‫‪ -1‬اع��داد داده ش��ده را به اج��زای ضربی اولیه‪ ،‬تجزیه نموده و بــه شکل طاقت‬
‫می نویسیم‪.‬‬
‫‪ -2‬آن عده اجزای ضربی مشترک که بلند ترین توان را دارا باشند با اجزای غیر مشترک‬
‫ضرب می نماییم‪ .‬این حاصل ضرب عبارت از کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد داده شده‬
‫می‌باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬کوچک‌ترین مضرب مشترک‪ 12‬و‪ 15‬را توسط تجزیه به اعداد اولیه دریابید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12 = 2 × 2× 3 = 22× 3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪15 = 3 × 5‬‬
‫‪1‬‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک ‪ 12‬و ‪ 15‬عبارت از‪ 22 × 3× 5 = 60 :‬می‌باشد‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫مي توانیم كوچكترين مضرب مشترك اعداد ‪ 12‬و ‪ 15‬را در يك جدول نیز دريابيم‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪3 × 4× 5 = 60‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫فعالیت‬

‫کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 135 ، 108‬و ‪ 162‬را توسط جدول دریابید‪.‬‬

‫آموختیم که‪ :‬براي تعيين كوچك‌ترين مضرب مشترك دو یا چند عدد توسط تجزيه ابتدا‬
‫هر يك از اعداد را به اجزاي ضربي اوليه تجزيه نموده و به شکل طاقت می‌نویسیم‪ ،‬سپس همه‬
‫اجزاي ضربي اولية مشترك و غيرمشترك دو یا چند عدد را به بزرگ‌ترين توان ضرب مي كنيم‪،‬‬
‫که حاصل ضرب عبارت از کوچک‌ترین مضرب مشترک این اعداد می‌باشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد‪ 14‬و ‪ 21‬را توسط تجزیه دریابید‪.‬‬

‫‪ -2‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 15 ،12 ،9‬و ‪ 36‬را توسط تجزیه دریابید‪.‬‬
‫‪ -3‬کوچک‌ترین عددی را دریابید که بر‪ 96 ،72 ،64‬و ‪ 192‬قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬كوچكترين مضرب مشترك ‪ 56 ،90‬و ‪ 35‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪a) 2 × 32× 5‬‬ ‫‪b) 23 × 5× 32 × 7‬‬
‫‪ -5‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 32 × 5 , 2 2 × 32 , 2 2 × 5 , 2 2 × 3 , 2 6‬و‬
‫‪ 2 4 × 5‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 2800‬‬ ‫‪b) 2880‬‬ ‫‪c) 1880‬‬
‫‪ -6‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 15،18،30‬و ‪ 54‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 370‬‬ ‫‪b) 270‬‬ ‫‪c) 170‬‬
‫‪ -7‬کوچک‌ترین عددی را دریابید که بر اعداد ‪ 15 , 25‬و ‪ 30‬پوره قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫‪ -8‬کوچک‌ترین عددی را دریابید که بر اعداد ‪ 40 , 18 ,12‬و ‪ 50‬پوره قابل تقسیم باشد‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫موارد استعمال كوچك‌ترين مضرب مشترك و بزرگ‌ترين قاسم مشترك‬
‫در حل مسائل روزمرۀ زنده گي‬

‫صفت اهلل بعد از هر ‪ 4‬روز و عزت اهلل‬

‫بعد از هر ‪ 6‬روز غرض خريداري اجناس‬
‫مورد ضرورت به مغازة شهر مي روند‪.‬‬
‫اگر آنها به تاريخ ‪ 31‬ماه سرطان در‬
‫مغازۀ شهر با هم ببينند‪ ،‬به كدام تاريخ‬
‫ماه اسد بار دوم در مغازة شهر يکديگر‬
‫را خواهند ديد؟‬

‫فعالیت‬

‫• شكل سادة ‪ 36‬را بنويسيد‪( .‬اختصار نماييد)‬

‫‪48‬‬
‫• اعداد ‪ 36‬و ‪ 48‬را به اجزاي ضربي اوليه تجزيه كنيد‪.‬‬
‫• بزرگ‌ترين قاسم مشترك‪ 36‬و ‪ 48‬را پيدا كنيد‪.‬‬
‫• عامل‌های ضربی اعداد ‪ 36‬و ‪ 48‬را طوری بنویسید که بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد‬
‫یکی از عامل‌های ضربی اعداد مذکور باشد‪.‬‬
‫• آيا مي توانيد براي ساده كردن كسرها توسط بزرگ‌ترين قاسم مشترك‪ ،‬روشی را پیشنهاد‬
‫نمایید؟‬
‫مثال اول‪ :‬کسر ‪ 30‬را با استفاده از دریافت بزرگ‌ترین قاسم مشترک اختصار نمایید‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫حل‪ :‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک صورت (‪ )Numerator‬و مخرج )‪(Denominator‬‬
‫‪30 = 2 × 3× 5‬‬ ‫را دريافت مي‌کنيم‪:‬‬
‫‪45 = 3 × 3× 5 = 32 × 5‬‬
‫‪ = 3× 5 = 15‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك ‪ 30‬و ‪45‬‬
‫‪30 = 30÷15 = 2‬‬ ‫صورت و مخرج را بر عدد ‪ 15‬تقسيم نموده داريم‪:‬‬
‫‪45 45÷15 3‬‬
‫مثال دوم ‪ :‬اگر زنگ اول هر ‪ 10‬دقیقه بعد‪ ،‬زنگ دوم هر ‪ 15‬دقیقه بعد‪ ،‬زنگ سوم هر‬
‫‪ 25‬دقیقه بعد و زنگ چهارم هر ‪ 30‬دقیقه بعد به صدا در آید در صورتی که هر چهار زنگ‬
‫به ساعت ده بجه روز هم زمان شروع به زنگ زدن نمایند معلوم نمایید که بعد از چه مدتی‬
‫آن‌ها دوباره هم زمان به زنگ زدن شروع می کند؟‬

‫‪51‬‬
 ‫‪10 = 5 × 2‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪15 = 5 × 3‬‬
‫‪25 = 5 × 5‬‬
‫‪30 = 5 × 3 × 2‬‬
‫پس‪ :‬كوچكترين مضرب مشترك اعداد ‪ 10,15,25‬و ‪ 30‬عبارت است از‪2 × 3 × 5 × 5 = 150 :‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪10‬‬ ‫و يا‬
‫‪215‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪315‬‬ ‫‪525‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪15‬‬
‫×‪2 × 3× 5‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪5 = 150‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪525‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫در نتيجه ‪ 150‬دقيقه(‪ 2‬ساعت و ‪ 30‬دقيقه) بعد هر چهار زنگ بار دوم همزمان به صدا‬
‫در مي آيند‪.‬‬
‫همچنين جواب سوال ورودى را که دریافت كوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد ‪ 4‬و ‪ 6‬است‬
‫به دست می‌آوریم‪.‬‬
‫یعنی(صفت اهلل و عزت اهلل) ‪12‬‬
‫‪4‬روز بعد ‪2‬به تاريخ دوازدهم ماه‬ ‫‪26‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2 × 2 × 3 = 12‬‬
‫‪2‬اسد يكديگر را بار دوم در مغازۀ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫شهر مالقات خواهند كرد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪-1‬کسرهای زیر را با استفاده از بزرگ‌ترین قاسم مشترک صورت و مخرج اختصار‬

‫نمایید‪.‬‬
‫‪623‬‬ ‫‪243‬‬ ‫‪253 1084 144 36 225‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪801 1458‬‬ ‫‪275 1355 360 80 300‬‬
‫‪ -2‬شاروالی در کنار سرک در هر‪ 4‬متر یک درخت را غرس نموده و ادارۀ برق درهر ‪22‬‬
‫متر یک پایۀ برق را نصب کرده است‪ .‬اگر در شروع سرک پایۀ برق در کنار درخت قرار‬
‫گرفته باشد‪ ،‬بعد از چند متر دوباره یک درخت در کنار پایۀ برق قرار می‌گیرد؟‬
‫‪ -3‬نوریه هر سه روز بعد و ماللی هر پنج روز بعد به كتابخانه مي روند‪ .‬اگر هر دوي آنها به‬
‫تاريخ ‪ 10‬ثور به كتابخانه رفته باشند در كدام تاريخ ماه ثور آنها بار دوم در كتابخانه يك‌جا‬
‫خواهند شد؟‬

‫‪52‬‬
 ‫رابط�ه بی�ن کوچک‌تری�ن مضرب مش�ترک و‬
‫بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو عدد‬
‫اگر بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو عدد را‬
‫‪ = G‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ a‬و ‪b‬‬ ‫داشته باشیم‪ ،‬می توانیم کوچک‌ترین مضرب‬
‫‪ = L‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ a‬و ‪b‬‬ ‫مشترک آنها را بدون تجزیه‪ ،‬با نوشتن ست‬
‫مضرب های شان به دست آوریم‪.‬‬
‫‪ab‬‬
‫‪L‬‬
‫‪G‬‬

‫فعالیت‬

‫• بزرگ‌ترین قاسم مشترک ‪ 25‬و ‪ 15‬را دریابید و آن را ‪ G‬بنامید‪.‬‬

‫• کوچک‌ترین مضرب مشترک این دو عدد را دریابید و آن را ‪ L‬بنامید‪.‬‬
‫• حاصل ضرب دو عدد ‪ 25‬و ‪ 15‬را به دست آورده و آن را با ‪ L × G‬مقاسیه کنید آیا در‬
‫بین این دو حاصل ضرب رابطه یی وجود دارد؟‬

‫اگر کوچک‌ترین مضرب مشترک دو عدد ‪ a‬و ‪ b‬را به ‪ L‬و بزرگ‌ترین قاسم مشترک‬
‫این دوعدد را به ‪ G‬نشان دهیم‪ ،‬در این صورت‪ :‬رابطه بین بزرگ‌ترین قاسم مشترک و‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک عبارت است از‪L × G = a × b :‬‬
‫‪a×b‬‬ ‫‪a×b‬‬ ‫‪L×G‬‬ ‫‪L×G‬‬
‫=‪L‬‬ ‫=‪G‬‬ ‫=‪a‬‬ ‫=‪b‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫مثال اول‪:‬‬
‫ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ ﺑﻴﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮﺏ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﺩﻭ ﻋﺪﺩ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺟﺪﻭﻝ ﺯﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻛﺮﺩﻩ ﻣﻰ ﺗﻮﺍﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮﺏ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮﺏ‬ ‫ﺑﺰﺭﮔﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻋﺪﺩ ﺍﻭﻝ‬ ‫ﻋﺪﺩ ﺩﻭﻡ‬ ‫ﻣﻀﺮﺏ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﻭ‬
‫ﺍﻋﺪﺍﺩ‬ ‫ﻣﻀﺮﺏ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮﻙ‬
‫ﺑﺰﺭﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮﻙ‬

‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪21‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪375‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪375‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪486‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪486‬‬

‫‪53‬‬
‫مثال دوم‪ :‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ 225‬و ‪ 300‬عبارت از ‪ 75‬می‌باشد‪،‬‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک ‪ 225‬و ‪ 300‬را دریابید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪a = 225‬‬
‫‪b = 300‬‬ ‫‪a × b 225 × 300 67500‬‬
‫‪68500‬‬
‫‪G = 75‬‬ ‫=‪L‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 900‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪75‬‬
‫?=‪L‬‬
‫مثال سوم‪ :‬کوچک‌ترین مضرب مشترک دو عدد ‪ 900‬و بزرگ‌ترین قاسم مشترک آنها‬
‫‪ 75‬است‪ .‬اگر یک عدد ‪ 300‬باشد‪ ،‬عدد دیگری را دریابید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪b = 300‬‬
‫‪L = 900‬‬ ‫‪L × G 900 × 75‬‬
‫=‪a‬‬ ‫=‬ ‫‪= 225‬‬
‫‪G = 75‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪300‬‬
‫?= ‪a‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو عدد‪ 29 ،‬و کوچک‌ترین مضرب مشترک آنها ‪174‬‬
‫می‌باشد‪ .‬اگر یک عدد ‪ 87‬باشد‪ ،‬عددی دیگری را دریابید‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر حاصل ضرب دو عدد‪ 45000 ،‬و بزرگ‌ترین قاسم مشترک آنها ‪ 150‬باشد‪،‬‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک آنها را دریابید‪.‬‬
‫‪ .3‬اگر کوچک‌ترین مضرب مشترک ‪ 45‬و ‪ 35‬عدد ‪ 315‬باشد‪ ،‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک‬
‫‪ 45‬و ‪ 35‬را دریابید‪.‬‬
‫‪ -4‬کوچک‌ترین مضرب مشترک دو عدد‪ 900 ،‬و بزرگ‌ترین قاسم مشترک آنها ‪ 75‬است‪.‬‬
‫اگر یک عدد ‪ 225‬باشد عدد دیگری را دریابید‪.‬‬
‫‪ -5‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو عدد ‪ 10‬و کوچک‌ترین مضرب مشترک آنها ‪ 60‬است‪.‬‬
‫اگر یک عدد ‪ 30‬باشد‪ ،‬عدد دیگری را دریابید‪.‬‬
‫‪ -6‬حاصل ضرب بزرگ‌ترين قاسم مشترك و كوچك‌ترين مضرب مشترك دو عدد ‪486‬‬
‫است‪ ،‬حاصل ضرب اين دو عدد مساوي است به‪:‬‬
‫‪a) 982‬‬ ‫‪b) 486‬‬ ‫‪c) 243‬‬

‫‪54‬‬
 ‫دریافت همزمان کوچک‌ترین مضرب مشترک‬
‫و بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو عدد‬
‫آيا مي توانيد همزمان بزرگ‌ترين قاسم مشترك و‬
‫كوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد ‪ 72,45‬و‪81‬‬
‫را در یک جدول دريافت نماييد؟‬

‫‪72 = 3 ×3 × 2 × 2 × 2 = 32× 23‬‬ ‫بعد از تجزية‌ اين اعداد داريم كه‪:‬‬

‫‪45 = 5 ×3 × 3 = 5× 3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪81 = 3 ×3 × 3 × 3 = 34‬‬
‫در نتيجه كوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد داده شده عبارت است از‪23 × 34 × 5 = 3240 :‬‬
‫و بزرگ‌ترين قاسم مشترك اعداد داده شده ‪ 32 = 9‬مي باشد و يا به طريق زیر در يك‬
‫جدول نيز مي توان دريافت كرد‪.‬‬
‫بزرگ‌ترين قاسم مشترك اين اعداد عبارت ا ست از ‪ 3 ×3 = 9‬و كوچكترين مضرب مشترك اين‬
‫اعداد عبارت است از‪(3 ×3) × (9 × 5 × 8) = 3240:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪81 45‬‬ ‫‪45 72‬‬ ‫‪72‬‬

‫×‬
‫×‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪27 15‬‬ ‫‪15 24‬‬ ‫‪24‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫×‬ ‫× ×‬
‫×‬

‫×‬
‫×‬

‫مثال‪ :‬کوچک‌ترین مضرب مش��ترک و بزرگ‌ترین قاس��م مشترک اعداد ‪ 225‬و ‪ 100‬را‬
‫دریابید‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪225‬‬
‫‪225‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪100‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬
‫×‬

‫×‬
‫×‬

‫×‬
‫در نتیجه بزرگ‌ترین قاسم مشترک این دو عدد مساوی به ‪ ، 5 × 5 = 25‬و کوچک‌ترین‬
‫مضرب مشترک آنها مساوی است به ‪5 × 5 × 9 × 4 = 900 :‬‬

‫‪55‬‬
 ‫مقایسۀ کوچک‌ترین مضرب مشترک و بزرگ‌ترین قاسم مشترک‬
‫قاسمﻣﺸﺘﺮﻙ‬
‫مشترک‬ ‫‌ترینﻗﺎﺳﻢ‬
‫ﺑﺰﺭﮔﺘﺮﻳﻦ‬
‫بزرگ‬ ‫مضربﻣﺸﺘﺮﻙ‬
‫مشترک‬ ‫‌ترینﻣﻀﺮﺏ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ‬
‫کوچک‬
‫همیشه بزرگ‌تر یا مساوی به یکی از اعداد داده همیشه کوچک‌تر و یا مساوی به یکی از اعداد‬
‫داده شده می باشد‪.‬‬ ‫شده می باشد‪.‬‬

‫کوچک‌ترین مضرب مشترک دو یا چندین عدد بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو یا چندین عدد‬
‫اولیه و یا دو عددی که قاسم مشترک نداشته اولیه و یا دو عددی که قاسم مشترک نداشته‬
‫باشند عبارت از حاصل ضرب اعداد می باشد‪ .‬باشد همیشه یک است‪.‬‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک دو یا چندین بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو یا چندین عدد‪ ،‬اعداد‬
‫عدد باالی اعداد داده شده پوره قابل تقسیم داده شده را باالی خود پوره تقسیم مینماید‪.‬‬
‫می باشد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫كوچك‌ترين مضرب مشترك و بزرگ‌ترين قاسم مشترك اعداد ‪ 27‬و ‪ 9‬را دريابيد‪.‬‬

‫آموختیم که‪ :‬غرض دریافت همزمان بزرگ‌ترین قاسم مشترک و کوچک‌ترین مضرب مشترک‬
‫اعداد داده شده را بر اعداد اولیه تقسیم می‌نماییم‪ ،‬حاصل ضرب اعداد اولیۀ ستون طرف چپ عبارت‬
‫از بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد داده شده میباشد و اگر این حاصل ضرب را با اعداد سطر‬
‫آخری ضرب نماییم؛ حاصل ضرب‪ ،‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد داده شده میباشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫بزرگ‌ترين قاسم مشترك وكوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد زیر را دریک جدول‬
‫دريابيد‪:‬‬
‫‪ -1‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك و كوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد ‪ 20 ، 12‬و ‪ 36‬را‬
‫دريابيد‪.‬‬
‫‪ -2‬كوچكترين مضرب مشترك و بزرگ‌ترين قاسم مشترك اعداد ‪ 30‬و ‪ 140‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪ -3‬کوچک‌ترین مضرب مشترک و بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ 16 ، 20‬و ‪ 44‬را‬
‫دریابید‪.‬‬
‫‪ -4‬بزرگ‌ترين قاسم مشترك و كوچك‌ترين مضرب مشترك اعداد ‪ 81‬و ‪ 27‬را دريابيد‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫مربع و جذر مربع تام يک عدد طبيعي‬

‫اگر مساحت یک زمین مربعی ‪ 144‬متر مربع‬

‫باشد طول یک ضلع این زمین را دریابید‪.‬‬

‫می دانیم که اگر یک عدد در خودش ضرب شود حاصل ضرب عبارت از مربع این عدد است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫ﻋﺪﺩ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫جدول مقابل را تکمیل کنید‪.‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﻋﺪﺩ‬ ‫‪4‬‬

‫در نتیجه اگر هر يك از اعداد ‪ 15 ، 11، 6 ، 2‬و ‪ 20‬دو مرتبه در خودشان ضرب شوند‪ ،‬به‬
‫ترتیب اعداد ‪ 225 ، 121 ، 36 ، 4‬و ‪ 400‬حاصل می‌شوند‪ .‬مشاهده می‌شوند که هر عدد‬
‫دارای دو جزء ضربی است که باهم مساوی می باشند‪.‬‬
‫‪ 36 = 6 × 6 = 62‬چون ‪ 36‬توان دوم ‪ ، 6‬است می گوییم که ‪ 6‬جذر دوم ‪ 36‬است‪ ،‬و آن‌‬
‫ﻋﺪﺩ‬
‫که عدد‪2 36 6‬مجذور ‪ 6‬می‌باشد‪.‬‬ ‫را به این شکل نشان می دهیم ‪11 15 20‬‬
‫‪√ 36 = 6‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﻋﺪﺩ‬ ‫‪4‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬
‫باشیدکه‪ :‬به جای‪ 2 3649‬می‪‌81‬توان ‪16 36‬را نوشت‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪64‬‬
‫به یاد ‪4‬داشته‬
‫یکی از دو جزء ضربی مساوی یک عدد‪ ،‬عبارت از جذر دوم و یا جذر مربع عدد می‌باشد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬
‫فعالیت‬
‫‪64‬‬ ‫‪36‬‬
‫جدول زیر را تکمیل کنید‪:‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﻣﺠﺬﻭﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬ ‫ﺟﺬﺭ‬

‫‪64‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪57‬‬
 ‫یادداشت‪ :‬جذر دوم عدد یک‪ ،‬خود یک است‪.‬‬

‫آموختیم که‪ :‬يكي از دو جزء ضربي مساوي يك عدد‪ ،‬جذر دوم عدد است؛ اما مجذور‬
‫هر عدد توان دوم آن عدد می‌باشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬جذر دوم اعداد زیر را دریابید‪:‬‬

‫‪64 = ? ,‬‬ ‫‪256 = ? ,‬‬ ‫‪144 = ? ,‬‬ ‫? = ‪121‬‬
‫‪ -2‬هرگاه مساحت یک مربع ‪ 49‬سانتی متر مربع باشد‪ ،‬طول هر ضلع این مربع چند سانتی متر‬
‫است؟‬

‫‪ -3‬كدام يك از اعداد زير مجذور كامل است؟‬

‫‪a) 2 × 7‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪b) 3 × 7‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -4‬جذر مربع عدد ‪ 225‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪a) 16‬‬ ‫‪b) 15‬‬
‫‪ -5‬مجذور اعداد زیر را دریابید‪:‬‬
‫‪a) 9‬‬ ‫‪b) 13‬‬ ‫‪c) 15‬‬ ‫‪d) 21‬‬

‫‪58‬‬
 ‫دریافت جذر مربع تام یک عدد طبیعی‬

‫به روش تجزیه‪ ،‬جذر مربع ‪ 2 4 × 52‬چند‬

‫مي‌شود؟‬

‫? = ‪2 4 × 52‬‬

‫فعالیت‬

‫• هر یک از اعداد ‪ 144 , 36‬و ‪ 64‬را تجزیه کنید‪.‬‬

‫• جذر مربع هر یک از اعداد فوق را به دست آورید و به شکل ضرب اجزای ضربی اولیه‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫• در تجزیه از هر دو جزء ضربی مساوی‪ ،‬یکی را انتخاب کرده و آنها را به صورت ضرب‬
‫قرار دهید‪.‬‬

‫مثال‪ :‬جذر مربع اعداد ‪ 400‬و ‪ 3969‬را توسط تجزیه دریابید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3969‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪400‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1323‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪441‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪147‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪√ 400 = 24 ×52 = 2 2 × 5 = 4 × 5 = 20‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3969 = 3 × 3 × 3 × 3 × 7 × 7 = 3 ×3343××772 ===63‬‬
‫‪332 × 7 = 3 × 3 × 7 = 63‬‬

‫‪59‬‬
 ‫‪3969 = 3 × 3 × 3 × 3 × 7 × 7 = 34 × 7 2 = 32 × 7 = 9 × 7 = 63‬‬
‫‪63‬‬ ‫یا‬

‫فعالیت‬

‫• جذر مربع اعداد‪ 225 , 625 , 81 , 441‬و ‪ 1225‬را توسط تجزیه دریابید‪.‬‬
‫• كدام يك از اعداد زير مجذور كامل است؟‬
‫‪a) 144‬‬ ‫‪b) 180‬‬
‫ ‬
‫آموختیم که‪ :‬در نتيجة تجزيه از هر دو جزء ضربي مساوي‪ ،‬يكي را انتخاب و آنها را باهم‬
‫ضرب مي كنيم‪ ،‬حاصل ضرب‪ ،‬جذر دوم يا جذر مربع عدد مي باشد‪ .‬پس از تجزيه اگر‬
‫توان هاي اجزاي ضربي يك عدد جفت باشد‪ ،‬عدد مجذور كامل است‪ .‬به بیان دیگر‪ ،‬برای‬
‫پیداکردن جذر مربع یک عددکافی است توان هریک از اجزای اولیۀ ضربی را نصف نموده‪،‬‬
‫سپس آن ها را در هم ضرب کنیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬جذر مربع اعداد زیر را به روش تجزیه پیدا کنید‪.‬‬

‫‪3136 ، 2025 ، 1024‬‬

‫‪ -2‬چون ‪ 81 = 9‬است‪ ،‬جذر عدد ‪ 810000‬مساوی به چند است؟‬
‫‪a) 90‬‬ ‫‪b) 900‬‬ ‫‪c) 9‬‬

‫‪60‬‬
 ‫یافتن جذر مربع یک عدد توسط طریقة عمومی‬

‫دریافت جذر مربع اعداد بزرگ‌تر توسط‬

‫تجزیه وقت زیادی را در بر می گیرد‪ .‬اما جذر‬
‫مربع این اعداد را می توانیم توسط روش‬
‫عمومی‌آسان‌تر به دست آوریم‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫‪5 3‬‬
‫‪33‬‬‫‪36‬‬
‫‪6 11‬‬
‫‪5 33 61‬‬
‫‪5 33 61‬‬
‫مثال اول‪ :‬جذر مربع عدد ‪ 53361‬را به طریق عمومی به صورت زیر‬
‫به دست می‌آوریم‪.‬‬
‫قدم ‪ :1‬عدد داده شده را زیر عالمت جذر مانند مقابل قرار می دهیم‪.‬‬
‫قدم‪ :2‬از عدد زیر جذر دو‪ ،‬دو رقم از راست به طرف چپ جدا نموده‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫که باآلخره عدد آخری یک رقمی یا دو رقمی باقی می ماند‪ ،‬که در این‬
‫‪2 5 23‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪33‬‬‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪6 11‬‬
‫‪4‬‬
‫‪42‬‬ ‫مثال عدد آخری‪ ،‬عدد ‪ 5‬است‪.‬‬
‫‪2 5 33‬‬ ‫‪61‬‬
‫‪2 4‬‬
‫‪5 33‬‬ ‫‪61‬‬ ‫قدم‪ :3‬حال عددی را دریافت مینماییم که با ضرب آن در نفس خودش‬
‫‪4‬‬ ‫مساوی به ‪ 5‬و یا کمتر از آن باشد‪ .‬در این مثال همچو عدد مطلوب عبارت‬
‫از ‪ 2‬میباشد‪ ،‬بنابرین عدد ‪ 2‬را در دو جای‪ ،‬یک‌بار باالی خط افقی جذر‬
‫‪2‬‬
‫و یک‌بار کنار عدد ‪ 5‬طرف چپ خط عمودی مینویسیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2 5 23‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪33‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪6 11‬‬
‫قدم ‪ :4‬عدد ‪ 2‬را در ‪ 2‬ضرب نموده‪ ،‬حاصل را زیر عدد ‪ 5‬نوشته از ‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪42‬‬
‫‪2 51 3 3‬‬ ‫‪61‬‬
‫تفریق می نماییم که در این صورت باقی‌مانده ‪ 1‬می باشد‪.‬‬
‫‪2 4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪5 33‬‬ ‫‪61‬‬ ‫قدم ‪ :5‬حال دو رقم دیگر یعنی ‪ 33‬را پهلوی ‪ 1‬نوشته عدد ‪ 133‬حاصل‬
‫‪41‬‬ ‫می گردد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫عدد ‪ 2‬را که در باالی خط افقی قرار دارد‪ ،‬دوچند نموده در مقابل عدد‬
‫‪231‬‬
‫‪231‬‬ ‫‪ 133‬به طرف چپ خط عمودی که در موقعیت رقم دهاً قرار می گیرد‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪5 3‬‬
‫‪2 231‬‬ ‫‪33‬‬‫‪36‬‬ ‫‪6 11‬‬ ‫می‌نویسیم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2 231‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪5 3 33 6 1‬‬ ‫قدم‪ :6‬برای پیدا نمودن رقم یکان این عدد‪ ،‬از عدد ‪ 133‬رقم یکان‬
‫‪1 3‬‬
‫‪43 1‬‬ ‫‪33‬‬
‫‪2 14‬‬
‫‪5 23 39 6 1‬‬
‫‪9‬‬ ‫را موقتاً نادیده گرفته و باقی‌مانده عدد ‪ 13‬آن را باالی ‪ 4‬تقسیم نموده‬
‫‪43 14 2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3 34‬‬
‫‪43 1 2‬‬‫‪3 39‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ 3‬حاصل می‌گردد‪ .‬عدد حاصلۀ ‪ 3‬را پهلوی ‪ 4‬در رقم یکان و همچنان‬
‫‪1 2 94‬‬ ‫به طرف راست ‪ 2‬باالی خط افقی(طرف راست عدد ‪ )2‬نوشته‪ ،‬طوری‬
‫‪4‬‬
‫‪231‬‬
‫‪231‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪5 3‬‬
‫‪2 231‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪33‬‬‫‪36‬‬ ‫‪61‬‬‫‪1‬‬
‫‪61‬‬
‫‪2 231‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪5 3 33 6 1‬‬
‫‪1 3‬‬
‫‪43 1‬‬ ‫‪33‬‬
‫‪2 14‬‬
‫‪5 23 39 6 1‬‬
‫‪9‬‬
‫‪43 14 2‬‬
‫‪461‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3 34 6 1‬‬
‫‪461‬‬ ‫‪461‬‬
‫‪43 1 2‬‬‫‪3 394 6 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪461 1 2 944 660 1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪461‬‬ ‫‪461‬‬
 ‫‪231‬‬
‫‪2 5 33 61‬‬
‫‪4‬‬
‫‪43 1 3 3‬‬
‫‪1 29‬‬
‫‪4‬‬

‫‪231‬‬ ‫عمل می‌نماییم که با ضرب ‪ 3‬در عدد به دست آمد ۀ دو رقمی ‪43‬‬
‫‪2 5 33 61‬‬ ‫نتیجۀ حاصله مساوی یا کمتر از عدد ‪ 133‬گردد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪43 1 3 3‬‬
‫در این حالت مطلوب از حاصل ضرب ‪ 3‬در ‪ 43‬بوده و حاصل ضرب‬
‫‪1 29‬‬ ‫‪ 129‬را از ‪ 133‬تفریق می نماییم که عدد ‪ 4‬باقی می‌ماند‪.‬‬
‫‪461‬‬ ‫‪461‬‬ ‫قدم‪ :7‬حال دو رقم دیگر یعنی‪ 61‬را پایین نموده به طرف راست عدد‬
‫‪4 61‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪ 4‬می نویسیم که ‪ 461‬می‌شود عدد ‪ 23‬را که باالی خط افقی قرار‬
‫دارد دو چند نموده که ‪ 46‬می‌شود و مانند قدم باال به طرف چپ خط‬
‫عمودی می‌نویسیم‪ .‬با نادیده گرفتن عدد ‪ ،1‬می‌بینیم که ‪ 46‬تقسیم ‪46‬‬
‫مساوی به ‪ 1‬است آن را باالی خط افقی و به طرف راست رقم ‪ 3‬نوشته و مانند باال عمل‬
‫می نماییم‪ .‬یعنی با ضرب ‪ 1‬در ‪ 461‬عدد ‪ 461‬به دست می آید که حاصل تفریق شان‬
‫مساوی به صفر می باشد‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬جذر دوم عدد ‪ 53361‬که ‪ 231‬می باشد به دست‬
‫می آید‪ .‬یعنی ‪ 53361 = 231‬می باشد‪.‬‬
‫مثال دوم ‪ :‬جذر مربع اعداد ‪ 1024 ، 3364‬و ‪ 4761‬را توسط روش عمومی دریابید‪.‬‬
‫‪58‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪69‬‬
‫‪5 33 6 4‬‬ ‫‪3 10 2 4‬‬ ‫‪6 47 6 1‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪108 8 6 4‬‬ ‫‪62 1 2 4‬‬ ‫‪129 11 6 1‬‬
‫‪8 64‬‬ ‫‪1 24‬‬ ‫‪11 6 1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫در نتیجه‪:‬‬
‫‪1296 = 3612963364‬‬
‫‪= 36 1296‬‬
‫‪= 583364‬‬
‫‪= 36‬‬
‫‪1024‬‬
‫‪= 58 3364‬‬
‫‪= 321024‬‬
‫‪= 58‬‬
‫‪4761‬‬
‫‪= 32 1024‬‬
‫‪= 694761‬‬
‫‪= 32‬‬
‫‪9025‬‬
‫‪= 69 4761‬‬
‫‪= 959025‬‬
‫‪= 69= 95 9025 = 95‬‬

‫فعالیت‬

‫جذر مربع اعداد طبیعی‪ 3600 ،784‬و ‪ 1444‬را به طریقۀ عمومی دریابید‪.‬‬

‫مثال سوم  ‪ :‬هرگاه مساحت یک زمین مربعی ‪ 441‬متر مربع باشد‪ ،‬طول یک ضلع این زمین را دریابید‪.‬‬
‫‪21‬‬ ‫حل‪ :‬با استفاده از هندسه می دانیم که مساحت مربع = ضلع × ضلع می‌باشد‪.‬‬
‫‪441‬‬ ‫یک ضلع این زمین مربع شکل ‪ 21‬متر می‌باشد‪.‬‬
‫‪2 4‬‬
‫‪41 41‬‬ ‫⇒‬ ‫‪441 = 21‬‬
‫‪41‬‬
‫تمرین‬
‫‪0‬‬

‫‪ -1‬جذرهای دوم اعداد زير را اول به طريقة تجزيه سپس به روش عمومي دريابيد‪ ،‬و بگوييد‬
‫‪2025 ,,,‬‬
‫‪2025‬‬
‫‪2025‬‬ ‫‪324‬‬
‫‪324‬‬
‫‪324‬‬ ‫‪,,,‬‬ ‫‪225‬‬
‫‪225‬‬
‫‪225‬‬ ‫كه كدام روش را ترجيح مي دهيد؟‬
‫‪121‬‬
‫‪121‬‬
‫‪121‬‬ ‫‪,,,‬‬ ‫‪3375‬‬
‫‪3375‬‬
‫‪5184‬‬
‫‪3375‬‬ ‫‪,,,‬‬ ‫‪729‬‬
‫‪729‬‬
‫‪729‬‬

‫‪62‬‬
 ‫جذر سوم(مکعب) یک عدد طبیعی‬

‫حجم يك مكعب‪ 125cm3‬است‪ .‬ابعاد آن‬

‫چند است؟‬

‫چنان‌چه جذر مربع یک عدد طبیعی‪ ،‬یکی از دو جزء ضربی مساوی عدد می باشد بدین‬
‫اساس جذر مکعب یا جذر سوم یک عدد طبیعی را این طور تعریف می‌کنیم‪:‬‬
‫تعریف‪ :‬یکی از سه جزء ضربی مساوی یک عدد را جذر سوم عدد می‌گویند‪.‬‬
‫جذر سوم يك عدد را نشان می دهد‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫عالمۀ‬
‫‪3‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪,‬‬ ‫مثال اول‪ :‬جذر‌هاي سوم این اعداد را دريابيد‪27 = 3 :‬‬
‫‪33‬‬
‫‪64‬‬
‫‪3‬‬
‫‪27 = 3‬‬ ‫‪8 27‬‬
‫‪= 2=× 32 × 2 = 23‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪27‬‬
‫‪3 = 3× 3× 3 = 3‬‬
‫‪3‬‬
‫⇒‬ ‫‪3‬‬
‫‪27‬‬
‫= ‪83‬‬ ‫=‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪8‬‬ ‫= ‪272‬‬
‫‪× 23 × 2 = 23‬‬ ‫‪8 2=×22 × 2 = 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2 ×22 × 2 = 23 ⇒ 864‬‬
‫= =‪83 8‬‬ ‫‪3 = 2× 2× 2 = 2 3‬‬
‫‪8 == 42× 4 × 4 = 4‬‬
‫=‪38‬‬ ‫‪=2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪648 ==42× 4 × 4 = 43 ⇒ 64‬‬ ‫‪64 4=×44 × 4 = 4‬‬
‫‪3‬‬

‫‪3‬‬
‫‪64‬‬
‫‪3 = 4× 4× 4 = 4‬‬
‫تجزیه‪:‬‬ ‫توسط‬ ‫طبیعی‬ ‫دریافت جذر سوم تام اعداد‬
‫‪3‬‬
‫‪64‬‬
‫‪3 = 4× 4× 4 = 4‬‬
‫‪64 = 4‬‬ ‫‪64‬‬ ‫=‬ ‫‪4‬‬
‫‪64‬سه جزء مساوی ‪4‬‬ ‫عدد را به اجزای مساوی اولیۀ ضربی تجزیه نموده و‪ 4‬از= هر‬
‫‪3‬‬
‫‪3 64‬را‬
‫یک=جزء‬
‫انتخاب و با هم ضرب می‌کنیم‪ .‬در نتیجه حاصل ضرب عبارت از جذر سوم عدد می باشد‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬جذر‌های سوم اعداد طبیعی ‪ 8 ،125‬و ‪ 27000‬را توسط تجزیه دریابید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪2 27000‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪2 13500‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪27000‬‬ ‫‪2 × 3 × 5 = 30‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2 6750‬‬
‫‪3‬‬
‫‪125 = 15‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪270001‬‬ ‫‪2 × 3 ×35 =3375‬‬
‫‪30‬‬
‫‪3 1125‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8=2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪125 = 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪375‬‬
‫‪3‬‬
‫‪27000 = 2 × 3 × 5 = 30‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪125‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8=2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪3‬‬
‫‪125 = 5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪8=2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪63‬‬
 ‫فعالیت‬

‫جذر سوم اعداد ‪ 1331‬و ‪ 8000‬را توسط تجزيه دريابيد‪.‬‬

‫يكي از سه جزء ضربي مساوي يك عدد را جذر سوم عدد مي گويند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬جذرهای مکعب تام اعداد طبیعی زیر را توسط تجزیه دریابید‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫‪729‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪216‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪125000‬‬
‫‪ -2‬جذرهای مکعب تام اعداد طبیعی زیر را توسط تجزیه دریابید‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1728‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1707‬‬
‫‪5832 ,‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1331‬‬ ‫‪, 3 2744‬‬
‫‪ -3‬جذر سوم(جذر مكعب) عدد ‪ 729000‬مساوي است به‪:‬‬
‫‪a) 100‬‬ ‫‪b) 150‬‬ ‫‪c) 90‬‬
‫‪ -4‬جذر سوم عدد ‪ 26 × 33 × 43‬مساوي است به‪:‬‬
‫‪a) 48‬‬ ‫‪b) 24‬‬ ‫‪c) 12‬‬
‫‪ -5‬جذر سوم عدد ‪ 102 ×102 ×102‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 10‬‬ ‫‪b) 100‬‬ ‫‪c) 1000‬‬ ‫‪d) 103‬‬
‫‪ -6‬جذر سوم عدد ‪ 343‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 8‬‬ ‫‪b) 7‬‬
‫‪ -7‬جذر سوم عدد ‪ 1728‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 12‬‬ ‫‪b) 11‬‬
‫‪ -8‬جذر سوم عدد ‪ 512‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 7‬‬ ‫‪b) 8‬‬

‫‪64‬‬
 ‫خالصۀ فصل دوم‬
‫• خاصيت هاي‪ ،‬اتحادي و تبديلي در عمليه هاي جمع و ضرب اعداد طبيعي صدق مي كنند‪،‬‬
‫صف��ر در عملي��ة‌ جمع اع��داد طبيعي و ي��ك در عملية ضرب اع��داد طبيع��ي عنصر عينيت‬
‫مي باشد‪.‬‬
‫• اعدادي كه رقم يكان آنها صفر باشد‪ ،‬بر ‪ 2, 5‬و ‪ 10‬پوره قابل تقسيم اند‪.‬‬
‫• اعدادي كه رقم يكان آن صفر يا جفت باشد‪ ،‬بر ‪ 2‬پوره قابل تقسيم اند‪.‬‬
‫• اعدادي كه رقم يكان آن صفر يا ‪ 5‬باشد‪ ،‬بر‪5‬پوره قابل تقسيم اند‪.‬‬
‫• اعدادي كه مجموع ارقام آن بر ‪ 3‬پوره قابل تقسيم باشد بر ‪ 3‬پوره تقسيم مي شوند‪.‬‬
‫• اعدادي كه بر ‪ 2‬و ‪ 3‬پوره قابل تقسيم هستند‪ ،‬بر ‪ 6‬نيز پوره قابل تقسيم مي باشند‪.‬‬
‫• اعدادي كه بر ‪ 2‬و ‪ 6‬پوره قابل تقسيم باشد‪ ،‬بر ‪ 12‬نيز پوره تقسيم می شوند‪.‬‬
‫• اعدادی که تنها بریک و خود شان قابل تقسیم باشند‪ ،‬اعداد اولیه اند‪.‬‬
‫• عددي كه عالوه بر خود و يك بر اعداد ديگري نيز پوره قابل تقسيم باشد عدد مركب‬
‫(تجزيه پذير) است‪.‬‬
‫• هر عدد اولیه تنها دو قاسم داردکه عبارت از عدد یک و خودش می باشد‪.‬‬
‫• ‪ 2‬تنها عدد جفت است که اولیة می‌باشد‪.‬‬
‫• یک عدد مرکب کم از کم ‪ 3‬جزء ضربی دارد‪.‬‬
‫• یافتن اجزای ضربی اولیة یک عدد مرکب به نام تجزیه به اعداد اولیه یاد می‌شود و این‬
‫تجزیه یگانه است‪.‬‬
‫• تجزیه به اجزای ضربی اولیة موارد استعمال زیادی دارد و بیش از همه در دریافت‬
‫کوچک‌ترین مضرب مشترک‪ ،‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک و جذر‌های دوم و سوم اعداد از‬
‫آن كار گرفته مي شود‪.‬‬
‫• کوتاه ترین روش نشان دادن حاصل ضرب تکرار یک عدد را طاقت یا عدد توان دار‬
‫می نامند‪.‬‬
‫• در ‪ 53‬عدد ‪ 5‬قاعده‪ 3 ،‬توان نما و ‪ 5‬عبارت از طاقت می باشد‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫• در ضرب طاقت هایی که دارای قاعده های مساوی و توان‌های مختلف باشند‪ ،‬حاصل‬
‫ضرب آنها مساوی به قاعدة مشترک به توان حاصل جمع توان های داده شده می باشد‪.‬‬
‫• حاصل تقسیم طاقت ها که دارای عین قاعده و توان‌های مختلف باشند‪ ،‬مساوی می‌باشد به‬
‫یکی از قاعده ها به توان عددی که از تفریق توان های صورت و مخرج به دست می آید به‬
‫شرط آن که قاعده صفر نباشد‪.‬‬
‫• اگر یک عدد توان دار به توان برسد‪ ،‬قاعده را به توان حاصل ضرب‌های دو توان می‌نویسیم‪.‬‬
‫• درضرب طاقت هایی که توان های مساوی و قاعده های مختلف داشته باشند‪ ،‬قاعده ها باهم‬
‫ضرب گردیده و به یکی از توان های مساوی نوشته می‌شود‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫• در تقسیم طاقت هایی که توان های مساوی و قاعده های مختلف دارند‪ ،‬قاعدة صورت را‬
‫باالی قاعدة مخرج تقسیم و نتیجه آن را به توان یکی از توان‌های مساوی می‌نویسیم‪.‬‬
‫• اعداد بزرگ طبیعی را می توان توسط روش علمی عدد نویسی ارائه نمود‪.‬‬
‫• بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو یا چندین عدد طبیعی عبارت از بزرگ‌ترین اجزای ضربی‬
‫مشترک آن‌ها می باشد‪.‬‬
‫• بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو یا چندین عدد طبیعی را توسط ست قاسم ها و تجزیه می توان‬
‫دریافت کرد‪.‬‬
‫• بزرگ‌ترین قاسم مشترک دو عدد طبیعی‪ ،‬کوچک‌تر و یا مساوی به یکی از این دو عدد‬
‫می باشد‪.‬‬
‫• کوچک‌ترین مضرب مشترک دو یا چند عدد طبیعی‪ ،‬عبارت از کوچک‌ترین عددی است‬
‫که در عین وقت باالی دو یا چندین عدد طبیعی قابل تقسیم بوده و یگانه است‪.‬‬
‫• کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد طبیعی را توسط ست مضرب ها و تجزیه دریافت کرده‬
‫می توانیم‪.‬‬
‫• بین دو عدد طبیعی ‪ a‬و ‪ b‬وکوچک‌ترین مضرب مشترک (‪ )L.C.M‬و بزرگ‌ترین قاسم‬
‫مشترک (‪ )G.C.D‬رابطه زیر موجود است‪:‬‬
‫‪a×b‬‬ ‫‪a×b‬‬
‫= ‪ G.C.D‬یا ‪G × L = a × b‬‬ ‫= ‪L.C.M‬‬
‫‪L.C.M‬‬ ‫‪G.C.D‬‬
‫• کوچک‌ترین مضرب مشترک دو یا چندین عدد اولیه و یا دو عددی که قاسم مشترک‬
‫آن ها فقط یک است‪ ،‬عبارت از حاصل ضرب اعداد می‌باشد‪.‬‬
‫• کوچک‌ترین مضرب یک عدد طبیعی همیشه بزرگ‌تر و یا مساوی به عدد می باشد‪.‬‬
‫• مضرب یک عدد طبیعی باالی خود عدد پوره تقسیم می‌شود‪.‬‬
‫• مضرب‌های یک عدد طبیعی قابل شمارش نمی باشند‪.‬‬
‫• یکی از دو جزء مساوی یک عدد طبیعی عبارت از جذر دوم (جذر مربع) عدد می باشد‪.‬‬
‫• ج��ذر مرب��ع اع��داد طبیعی را توس��ط تجزیه و روش عموم��ی جذرمربع به دس��ت آورده‬
‫می توانیم‪.‬‬
‫• یکی از سه جزء ضربی مساوی یک عدد طبیعی‪ ،‬عبارت از جذر سوم یا جذر مکعب عدد‬
‫می باشد‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫تمرین فصل دوم‬
‫‪ -1‬اعداد زیر را به اجزای ضربی اولیه تجزیه نمایید‪:‬‬
‫‪168‬‬ ‫‪858‬‬ ‫‪1122‬‬ ‫‪1024‬‬ ‫‪1656‬‬ ‫‪8000‬‬ ‫‪3206‬‬
‫‪30030‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪66‬‬
‫‪ -2‬حاصل ضرب های زیر را به شکل یک طاقت (عدد توان دار) بنویسید‪:‬‬
‫‪4 2 × 43 × 4 4‬‬ ‫‪5 × 5 2 × 53 × 5 4‬‬ ‫‪2 4 × 34 × 4 4‬‬
‫‪ -3‬حاصل تقسیم‌های زیر را به شکل یک طاقت (عدد توان دار) بنویسید‪:‬‬
‫‪11‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪(36)8‬‬ ‫‪(121)9‬‬ ‫‪911‬‬
‫‪211‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪(11)9‬‬ ‫‪93‬‬
‫‪ -4‬اعداد زیر را به روش علمی عدد نویسی ارائه نمایید‪:‬‬
‫‪112.2 × 103‬‬ ‫‪25.48‬‬ ‫‪1001‬‬ ‫‪350‬‬ ‫‪4000‬‬
‫‪ - 5‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد زیر را توسط تجزیه به اجزای ضربی اولیه دریابید‪:‬‬
‫‪36 , 162‬‬ ‫‪580 , 1160‬‬ ‫‪405 , 495‬‬
‫‪ – 6‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد طبیعی زیر را توسط تجزیه دریابید‪:‬‬
‫ ‪24,96,48‬‬ ‫ ‪175,315‬‬ ‫‪324,225‬‬
‫‪ -7‬توسط تجزیه به اجزای ضربی اولیه‪ ،‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد طبیعی زیر را دریابید‪:‬‬
‫‪12,32,40,45,72,75 175,200,225,250,300 132,165,198,220‬‬
‫‪ -8‬کوچک‌ترین مضرب مشترک دو عدد‪ 2920 ،‬و بزرگ‌ترین قاسم مشترک آنها ‪4‬‬
‫است‪ .‬اگر یک عدد ‪ 40‬باشد عدد دیگری را دریابید‪.‬‬
‫‪ -9‬کوچک‌ترین عدد طبیعی را دریابید که اگر باالی ‪ 16 ،12‬و ‪ 18‬تقسیم شود در هر‬
‫صورت ‪ 8‬باقی بماند‪.‬‬
‫‪ -10‬کوچک‌ترین عدد طبیعی را دریابید که اگر باالی ‪ 28 ، 21 ،15‬و ‪ 49‬تقسیم شود در‬
‫هر صورت ‪ 4‬باقی بماند‪.‬‬
‫‪ -11‬جذر مربع اعداد ‪ 2809‬و ‪ 5329‬را در یابید‪.‬‬
‫‪ -12‬دریک باغ در هر قطار به تعداد قطار ها درخت غرس شده است‪ .‬اگر تعداد درخت ها در‬
‫باغ ‪ 1369‬عدد باشد‪ ،‬تعداد درخت ها را در هر قطار و نیز تعداد قطارها را معلوم کنید‪.‬‬
‫‪ -13‬مساحت یک زمین مربع شکل ‪ 9216‬متر مربع است طول هر ضلع زمین را دریابید‪.‬‬
‫‪ -14‬اگر مساحت زمین مربعی ‪ 1444‬متر مربع بوده باشد ‪ ،‬طول هر ضلع زمین را دریابید‪.‬‬
‫‪ -15‬جذر مربع اعداد ‪ 42025 , 10201 , 1002001‬را توسط طريقة عمومي دريابيد‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫‪ -16‬اگر ‪ 6561‬موتر طوری در قطار‌های مستقیم قرار داشته باشند که تعداد موتر های هر قطار‬
‫مساوی به تعداد قطارها باشد تعداد موترها در هر قطار و نیز تعداد قطارها را معلوم کنید‪.‬‬
‫‪ -17‬در یک باغ اگر در هر قطار مستقیم تعداد درخت‌ها مساوی‪ ،‬به تعداد قطارها باشند و در باغ مجموعاً‬
‫‪ 1936‬درخت وجودداشته باشد‪ ،‬تعداد درخت‌ها را در هر قطار ونیز تعداد قطارها را معلوم کنید‪.‬‬
‫‪ -18‬جذر مربع اعداد طبیعی زیر را دریابید‪.‬‬
‫‪324‬‬ ‫‪1296‬‬ ‫‪3364‬‬ ‫‪1024‬‬
‫‪14161‬‬ ‫‪9025‬‬ ‫‪4761‬‬ ‫‪996004‬‬
‫‪ -19‬جذر مکعب تام اعداد طبیعی زیر را دریابید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8000‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2197‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1000000‬‬
‫‪3‬‬
‫‪64000000‬‬
‫‪ -20‬دور اعداد اولیه یک دایره بکشید و در دایرۀ زیر هر عدد‪ ،‬برای آن یک جزء ضربی اولیه بنویسید‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪37‬‬

‫‪ -21‬جذر مربع ‪ 2 6 × 32‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪a) 24‬‬ ‫‪b) 64‬‬ ‫‪c) 9‬‬ ‫‪d) 20‬‬
‫‪ -22‬بزرگ‌ترین قاسم مشترک اعداد ‪ 140‬و ‪ 112‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 28‬‬ ‫‪b) 14‬‬ ‫‪c) 54‬‬ ‫‪d) 7‬‬
‫‪ -23‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 5 ,9 ,15‬و ‪ 20‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪a) 90‬‬ ‫‪b) 180‬‬ ‫‪c) 360‬‬ ‫‪d) 720‬‬
‫‪ -24‬مجذور عدد ‪ 2 × 3‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫‪a) 24 × 32‬‬ ‫‪b) 26 × 3‬‬ ‫‪c) 26 × 32‬‬ ‫‪d) 26 × 33‬‬

‫‪ -25‬کوچک‌ترین مضرب مشترک اعداد ‪ 2 × 32 × 5 ، 23 × 7‬و ‪ 2 × 52 × 7‬مساوی‬
‫است به‪:‬‬
‫‪a ) 12600‬‬ ‫‪b) 2 × 5 × 3 × 7‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫هر دو درست اند (‪c‬‬
‫‪ -26‬کوچک‌ترین مضرب مشترک ‪ 2 × 3 × 7‬و ‪ 2 × 3‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪a ) 2 5 × 32 × 7 3‬‬ ‫‪b) 2 4 × 3‬‬

‫‪68‬‬
‫فصل سوم‬
‫اعداد تام‬
 ‫طول ریشۀ برخی درختان حتی به‬
‫اندازۀ طول قد خود درخت است‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
 ‫اعداد مثبت و منفی‬

‫‪15‬‬ ‫ﮔﺮﻣﺘﺮ‬
‫‪100‬‬
‫‪90‬‬
‫?=‪5–7‬‬
‫‪80‬‬
‫‪10‬‬
‫‪70‬‬
‫‪5‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪60°C‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪–4°C‬‬
‫‪–5‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪30‬‬
‫‪20‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10°C‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10°C‬‬ ‫‪–10‬‬ ‫‪–10°C‬‬
‫ﺳﺮﺩﺗﺮ‬ ‫‪–20‬‬
‫‪0‬‬
‫‪–30‬‬ ‫‪–30°C‬‬
‫‪–5‬‬

‫در بحث های قبلی با اعداد طبیعی که برای شمارش اشیا و همچنان اعداد مکمل که متشکل‬
‫از اعداد طبیعی و صفر است‪ ،‬آشنایی حاصل نموده اید اما سؤال فوق نشان می دهد که اعداد‬
‫طبیعی و مکمل برای حل مسائل کافی نیستند از همین بابت بشر در طول تاریخ با مشکالت‬
‫فراوان مواجه شده است‪ .‬بنـابر همین نیـازمنـدی ها اعـداد تـام به میان آمده است‪ .‬شما این‬
‫اعداد را روی ترمامتر در شکل باال می بینید و طوری که می دانید‪ :‬ترمامتر وسیله یی است که‬
‫برای اندازه گیری درجۀ حرارت به کار می رود‪.‬‬
‫درترمامتر اعداد باالتر از صفر‪ ،‬اعداد مثبت( بزرگ‌تر از صفر) واعداد پايين‌تر از صفر‪ ،‬اعداد‬
‫منفی(كوچك‌تر از صفر) و عدد صفر قرار دارند‪.‬‬
‫اعداد بزرگ‌تر از صفر را با عالمۀ مثبت(‪ )+‬و اعداد كوچك‌تر از صفر را با عالمۀ منفی(–)‬
‫نشان مي دهند‪ .‬عددی که عالمت ندارد‪ ،‬مثبت است‪.‬آیا گاهی فکر کرده اید که عدد های مثبت و‬
‫عدد های منفی در روی ترمامتر چه چیزی را نشان می دهند؟‬
‫مثال‪ :‬اگر ادارۀ هواشناسی در شروع فصل زمستان از طریق رادیو خبر دهد که‪:‬‬
‫کابل ‪ 5‬درجة سانتی گرید باالی صفر‪ ،‬بامیان ‪ 8‬درجه زیر صفر‪ ،‬جالل آباد ‪ 10‬درجه باالی‬
‫صفر‪ ،‬هرات صفر درجه‪ ،‬قندهار ‪ 9‬درجه باالی صفر‪ ،‬غزنی ‪ 5‬درجه زیر صفر‪ ،‬مزار شریف‬
‫‪ 2‬درجه باالی صفر و سالنگ شمالی ‪ 9‬درجه زیر صفرباشد‪ .‬برای نشان دادن این اعداد‪ ،‬از‬
‫عددهای عالمت‌دار (اعداد تام) استفاده می‌کنند‪ .‬طور مثال برای نمایش درجۀ حرارت بامیان‬
‫‪ –8‬وکابل ‪ +5‬به کار برده می‌شود كه به طور نمونه در جدول زير نشان داده شده است‪ .‬با‬
‫در نظر داشت طرز ارائه فوق جدول زیر را تکمیل نمایید‪.‬‬

‫سالنگ شمالی‬ ‫غزنی‬ ‫مزار شریف‬ ‫قندهار‬ ‫هرات‬ ‫بامیان‬ ‫جالل آباد‬ ‫کابل‬

‫‪− 8 C‬‬ ‫‪+ 5 C‬‬

‫‪71‬‬
 ‫فعالیت‬

‫‪10‬‬
‫با در نظر داشت تکمیل جدول صفحۀ قبل‪،‬موقعیت اعداد داده شده‬
‫ﮔﺮﻣﺘﺮ‬
‫را روی ترمامتر نشان دهید‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫‪0‬‬

‫طبق معمول ‪ 4‬درجه زیر صفر را به صورت(( ‪ )) –4‬و ‪ 4‬درجه‬

‫‪–5‬‬ ‫باالی صفر را به صورت (( ‪ )) +4‬می‌نویسند‪.‬‬
‫– عدد عالمه دار (( ‪ )) –4‬را منفی چهار‬
‫‪–10‬‬
‫ﺳﺮﺩﺗﺮ‬ ‫و عدد عالمه دار (( ‪ )) +4‬را مثبت چهار می‌خوانیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬اگر درجۀ حرارت در کابل ‪ +6‬درجۀ سانتی گرید و در سالنگ ‪ –6‬درجۀ سانتی گرید‬
‫باشد‪ ،‬با نگاه کردن به ترمامتر بگویید که این دو شهر چند درجۀ حرارت از همدیگر فرق‬
‫دارند؟‬
‫‪ –2‬یک خط عمودی رسم نموده‪ ،‬مانند ترمامتر آن را طوری درجه بندی کنید که در آن‬
‫اعداد مثبت‪ ،‬صفر و اعداد منفی وجود داشته باشند‪.‬‬
‫‪ –3‬درجۀ حرارت چند شهر افغانستان در یک روز زمستانی چنین اعالن شده است‪:‬‬
‫کابل ‪ 5‬درجـه باالی صفر‪ ،‬هـرات صفر درجه ‪ ،‬قندهار ‪ 16‬درجه باالی صفر‪ ،‬بامیان ‪5‬‬
‫درجه زیر صفر‪ ،‬غزنی ‪ 4‬درجه زیر صفر و سالنگ جنوبی ‪ 8‬درجه زیر صفر باشد‪ .‬اکنون‬
‫شهرهای متذکره را از سردترین به گرم‌ترین شهر با درجۀ حرارت شان از چپ به راست‪،‬‬
‫در جدول زیر ترتیب نمایید‪.‬‬
‫شهرها‬
‫درجۀ حرارت‬

‫‪72‬‬
 ‫اعداد تام و نمایش آن ها روی محور اعداد‬

‫?‬ ‫?‬ ‫?‬

‫‪... ,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,,001,+‬‬
‫‪+11,, ++ 22 ,, ++ 33,, ++ 44,, ......‬‬

‫همان طور که دیده می شود اعـداد فوق از‬

‫طرف چپ بـه راست یک یک واحد زیاد و از‬
‫راست به چپ یک‪ ،‬یک واحد کم می گردند‪.‬‬
‫آیا خانه های خالی فوق را که زیر عالمۀ سؤالیه‬
‫قرار دارند‪ ،‬می توانید با عدد مناسب پر کنید؟‬

‫تا به حال مفهوم اعداد عالمه دار ( اعداد مثبت و اعداد منفی ) را آموخته اید‪ .‬اکنون بر اساس‬
‫همین اعداد عالمه دار می‌توانیم اعداد تام را به قرار زیر معرفی نماییم‪:‬‬

‫اعداد تام ( ‪) Integers numbers‬‬

‫‪. . . ,–5 ,–4 ,–3 ,–2 ,–1 ,0 ,+1 ,+2 ,+3 ,+4 ,+5 , . . .‬‬
‫اعداد باال را به نام اعداد تام یاد می نمایند‪.‬‬
‫ست یا مجموعۀ اعداد تام را قرار زیر نشان میدهند‪.‬‬
‫{‪I = {. . . ,–5 ,–4 ,–3 ,–2 ,–1 ,0 ,+1 ,+2 ,+3 ,+4 ,+5 , . . .‬‬

‫نمايش اعداد تام روي محور اعداد‪:‬‬

‫برای آسانی کار‪ ،‬ست اعداد تام را روی یک محور نشان می‌دهیم‪ ،‬طوری که ابتدا یک خط‬
‫را رسم نموده‪ ،‬سپس یک نقطـۀ کیفی را روی خط به حيث مبـدا در نظـر گرفتـه‪ ،‬با عدد‬
‫صفـر( ‪ )  0‬نشانـی می کنیم‪ .‬اکنون امتداد دو(جهت) خط متذکره را در اختیار داریم‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫از مبداء به جهت راست و از مبدا به جهت چپ‪.‬‬
‫اعدادی که به طرف راست مبدا (صفر) روی خط قرار دارند با عالمۀ ( ‪ ) +‬و اعدادی که به‬
‫طرف چپ مبدا روی خط قرار دارند‪ ،‬با عالمۀ( – ) مشخص می‌کنیم‪.‬‬
‫بنابرین طرف راست این خط(طرف راست مبدا)‪ ،‬اعداد مثبت و طرف چپ این خط(طرف‬
‫چپ مبدا)‪ ،‬اعداد منفی را نشان می دهیم‪ .‬مبدا این خط صفر است نه مثبت و نه منفی‬
‫می باشد‪ .‬این خط را محور اعداد می گویند‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻔﻰ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪· · · –6 –5 –4 –3 –2 –1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫· · · ‪+1 +2 +3 +4 +5 +6‬‬

‫ﺍﻋﺪﺍﺩ ﺗﺎﻡ ﻣﻨﻔﻰ‬ ‫ﺍﻋﺪﺍﺩ ﺗﺎﻡ ﻣﺜﺒﺖ‬

‫ﺻﻔﺮ ﻧﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﻪ ﻣﻨﻔﻰ‬

‫فعالیت‬

‫ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻔﻰ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ‬

‫محور اعداد را به صورت عمودی رسم کنید‪ ،‬نقطه یی راروی آن مبدا فرض نموده‬
‫جهت‪+‬باال را با عالمۀ (‪ )+‬و جهت پایین را با عالمۀ(– ) مشخص نماييد و اعداد تام را –‬
‫‪· · · –6 –5 –4 –3 –2 –1 0 +1 +2‬‬ ‫روي آن‪+4‬نشان‪+3‬دهيد‪.‬‬ ‫از ‪· ·–6‬تا· ‪+6‬‬
‫‪+5 +6‬‬

‫ﻣﻨﻔﻰآن می توانیم اعداد‬

‫روی‬ ‫در ﺗﺎﻡ‬
‫ﺍﻋﺪﺍﺩ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ از خط جهت داری است که‬ ‫عبارت‬‫ﺍﻋﺪﺍﺩ ﺗﺎﻡ‬
‫آموختیم که‪ :‬محور اعداد‬
‫دارای دو جهت است که‪:‬‬ ‫اعدادﻣﻨﻔﻰ‬ ‫ﻣﺜﺒﺖمحور‬
‫ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﻪ‬ ‫دهیم‪0.‬‬ ‫تام مثبت‪ ،‬صفر و اعداد تام منفی‪2‬را نشان‬
‫ﺻﻔﺮ ﻧﻪ‬
‫– سمت راست محور را جهت مثبت‬
‫– سمت چپ محور را جهت منفی انتخاب کرده اند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬در شکل زیر برای هر نشانی‪ ،‬یک عدد عالمه دار را بنویسید‪.‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ –2‬یک محور را رسم نموده و اعداد تام را از ‪ –5‬تا ‪ +5‬روی آن نشان دهید‪.‬‬
‫‪ –3‬اعداد تام ‪ –1 ، 0، +5 ، –3 ، +3‬و ‪ +8‬راروی محور اعداد نشان دهید‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫‪2<3‬‬
‫قیمت مطلقۀ یک عدد‬
‫‪–3 < –1‬‬

‫آی��ا می توانید نقطه یی را ک��ه از مبدا به اندازۀ‬

‫‪ 3‬واحد فاصله دارد‪ ،‬روی ش��کل زیر نش��ان‬
‫‪3‬‬
‫دهید؟‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬

‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3‬‬

‫س�ؤال‪ :‬اگر هوای بامیان ‪ -5‬درجة س��انتی گرید و درجه حرارت سالنگ شمال ‪ -8‬درجۀ‬
‫س��انتی گريد باش��د‪ ،‬کدام یک بیشتر سرد اس��ت؟ اگر هوای کابل ‪ +8‬درجۀ سانتى گريد و‬
‫فعالیت گرید باشد‪ ،‬کدام شهر بیشتر گرم است؟‬
‫هوای قندهار ‪ +16‬درجۀ سانتی‬
‫‪2<3‬‬
‫در دو عدد تام روی محور اعداد‪ ،‬همان عدد بزرگ‌تر است که به طرف راست قرار داشته باشد؛‬
‫قرار دارد‪ ،‬لذا عدد ‪ 3‬بزرگ‌تر از عدد ‪ 2‬است‪،‬‬‫طور مثال‪ :‬عدد ‪ 3‬طرف راست عدد‪–3 < 2–1‬‬
‫يا به عبارت ديگر عدد ‪ 2‬كوچك تر از عدد ‪ 3‬است و این طور می نویسیم‪:‬‬

‫‪2<3‬‬ ‫يا‬ ‫‪3>2‬‬

‫به همین ترتیب (‪ ) –1‬به طرف راست ( ‪ ) –3‬قرار دارد‪ ،‬لذا عدد ‪ –1‬بزرگ‌تر از عدد ‪ –3‬است‬
‫و يا به عبارت ديگر‪ ،‬عدد ‪ –3‬كوچكتر از عدد ‪ –1‬میباشد آنرا این طور می‌نویسیم‪:‬‬
‫يا ‪− 3 < −01‬‬ ‫‪− 1 > −3‬‬
‫اعداد تام مثبت‪ ،‬اعداد تام منفی و صفر را قب ً‬
‫ال روی یک محور مانند شکل زیر نشان داده ایم‪:‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3‬‬
‫اگر به محور باال نظر اندازیم‪ ،‬دیده می‌شود که عدد ‪ +1‬و عدد ‪ –1‬از مبدا (صفر) به‬
‫فاصله های مساوی قرار دارند‪ ،‬یعنی هر دو عدد از مبدا (صفر) به اندازۀ یک واحد دورتر‬
‫واقع گردیده اند‪ ،‬این دو عدد را متضاد (معکوس جمعي) می نامند‪ .‬به همین ترتیب ‪ +2‬و‬
‫‪ –2‬یا ‪ +3‬و ‪ –3‬و غیره با یکدیگر متضاداند‪.‬‬
‫پس هر عدد تام و متضاد آن در روی محور اعداد به فاصله های مساوی از صفر قرار داشته‬
‫و دارای عالمه های مختلف می باشند‪ .‬این فاصله از مبدا را قیمت مطلقه نامیده اند‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫مثال ً‪ +3:‬و ‪ –3‬از صفر به اندازۀ ‪ 3‬واحد دورتر واقع اند‪ ،‬پس ‪ 3‬قیمت مطلقۀ ‪   +3‬و ‪ –3‬است‪.‬‬
‫قیمت مطلقۀ یک عدد با قرار دادن عدد در بین دو خط عمودی ( ) نمایش داده می شود‪،‬‬
‫یعنی‪:‬‬
‫‪|0|= 0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪| + 3| = 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪| - 3| = 3‬‬

‫فعالیت‬

‫‪–6 , –12 , –20 , +13 , –15 , 8‬‬ ‫– متضاد اعداد مقابل را بنویسید‪.‬‬

‫‪–8 , 3 , 5 , –11 , –1 , –14 , +17 , 19‬‬ ‫– قیمت مطلقۀ اعداد مقابل را دریابید؟‬

‫آموختیم که‪:‬‬
‫• هر عددی که صفر نباشد (مثبت یا منفی) قیمت مطلقۀ آن عدد مثبت است؛ اما قیمت‬
‫مطلقۀ صفر مساوی به صفر است‪ ،‬یعنی‪ | 0 | = 0 :‬می باشد‪.‬‬
‫• قیمت مطلقۀ یک عدد و قیمت مطلقۀ متضاد آن باهم مساوی اند؛ یعنی‪:‬‬
‫‪| –7 | = | +7 | = 7‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬اعداد تام زیر را از چپ به راست ترتیب طوری ترتیب کنید که کوچک‌ترین عدد‬
‫به طرف چپ باشد‪.‬‬
‫ ‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪+12‬‬

‫‪ –2‬از دو عدد ‪ –6‬و ‪ –9‬کدام یک بزرگ‌تر است ؟ و از دوعدد ‪ –7‬و صفرکدام یک‬
‫کوچک‌تر است ؟‬
‫‪ –3‬قیمت مطلقۀ اعداد زیر را دریابید‪.‬‬
‫‪+5‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–7‬‬
‫‪+16‬‬ ‫‪–10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪+12‬‬ ‫‪–12‬‬
‫‪+132‬‬ ‫‪–132‬‬ ‫‪+200‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪–200‬‬
‫‪ –4‬یک محور رسم کرده‪ ،‬عدد های ‪ +2 ، –5‬و ‪ –3‬را روی آن مشخص نموده و متضاد‬
‫هر یک از آن ها را نیز روی این محور نشان دهید‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫جمع اعداد تام هم عالمه‬

‫فرض کنید شخصی به روی محور اعداد به‬

‫)‪(–3‬‬ ‫)‪(–9‬‬ ‫اندازۀ ‪ 9‬واحد به طرف چپ و بعد از آن‬
‫–‬
‫‪–12‬‬ ‫‪–11 –10 –9‬‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬
‫‪+‬‬
‫نیز به اندازۀ ‪ 3‬واحد دیگر به طرف چپ‬
‫رفته است‪ ،‬بگویید این شخص چند واحد را‬
‫)?(‬
‫طی کرده است ؟‬

‫عمليۀ جمع را در اعداد طبیعی مورد مطالعه قرار داده اید؛ به طور مثال‪3 + 4 = 7 :‬‬
‫در حقیقت هر عدد طبیعی‪ ،‬یک عدد تام مثبت است‪ ،‬بنابر این عملیۀ جمع باال را می‌توانیم‬
‫قرار زیر بنویسیم‪:‬‬
‫) ‪(+3) + (+4) = (+7‬‬

‫یکی از روش های جمع کردن اعداد تام‪ ،‬استفاده از محور اعداد است‪.‬‬

‫جمع اعداد مثبت‬

‫برای نمایش (‪ )+3( + )+4‬در روی محور زیر دقت کنید‪.‬‬
‫)‪(+3‬‬ ‫)‪(+4‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪+7‬‬

‫)‪(+7‬‬

‫) ‪( +3 ) + (+4 ) = (+7‬‬ ‫در محور باال دیده می‌شود که‪:‬‬

‫‪3+4 = 7‬‬ ‫يا‬

‫فعالیت‬

‫عدد ‪ +5‬را با عدد ‪ +2‬جمع نموده و در روی محور اعداد نشان دهید‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫جمع اعداد منفی‬
‫هرگاه در روی محور اعداد از مبدا به اندازۀ ‪ 5‬واحد به طرف چپ حرکت نماییم (‪ )–5‬و‬
‫سپس به اندازۀ ‪ 3‬واحد دیگر به طرف چپ حركت کنیم (‪)–3‬؛ در حقیقت به طرف چپ‪،‬‬
‫به نقطۀ ( ‪ ) –8‬می رسیم‪ .‬شكل زير را مشاهده كنيد‪.‬‬
‫)‪(–3‬‬ ‫)‪(–5‬‬
‫–‬ ‫)‪(–3‬‬ ‫)‪(–5‬‬ ‫‪+‬‬
‫–‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪–8‬‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬
‫)‪(–8‬‬

‫)‪(–5 ) + ((–8‬‬
‫) ‪– 3 ) = ( –8‬‬ ‫بنابرین‪:‬‬
‫مثال‬
‫يک نفر به اندازۀ ‪ 8‬واحد به طرف چپ حرکت نموده و سپس به اندازۀ ‪ 4‬واحد دیگرباز‬
‫رسیده است ؟‬
‫نفر مذکور به کدام نقطه )‪(–4‬‬
‫هم به طرف چپ حرکت نموده است‪(–8)،‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫)‪(–4‬‬ ‫)‪(–8‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫–‬
‫‪–12‬‬ ‫‪–11 –10‬‬ ‫‪–9‬‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪–12‬‬ ‫‪–11 –10‬‬ ‫‪–9‬‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–7 –6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬
‫)‪(–12‬‬

‫ ‬ ‫)‪(–12‬‬

‫‪(–8 ) + (–4 ) = –12‬‬

‫آموختیم که‪:‬‬
‫حاصل جمع دو عـدد هم عالمه‪ ،‬برابر با مجموع قیمت مطلقۀ آن دو عدد و عالمۀ مشترک‬
‫عالمة حاصل جمع آن ها می باشد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬اعداد زیر را جمع کنید‪:‬‬

‫=(‪)–12(+)–3‬‬ ‫=(‪)–7(+)–6‬‬ ‫=‪37+47‬‬
‫‪ –2‬زینب انگشت خود را در روی محور اعداد به اندازۀ ‪ 3‬واحد از مبدا محور(صفر) به‬
‫طرف راست حرکت می دهد و سپس به اندازۀ ‪ 4‬واحد دیگر به طرف راست رفته و باالی‬
‫یک نقطه انگشت می گذارد‪ .‬انگشت زینب باالی کدام عدد تام قرار دارد؟‬
‫‪ –3‬یک محور به صورت عمودی رسم نموده و یک مبدا در روی آن تعیین نماییـد‪ .‬بعد‬
‫حرکت یک مورچه را بـه اندازۀ ‪ 4‬واحد از مبدا به طرف پایین و سپس به اندازۀ ‪ 6‬واحد‬
‫دیگر به طرف پایین محور تصور کرده و محل نهایی مورچه را روی محور نشان دهید‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫)‪(+5‬‬ ‫)‪(–2‬‬

‫جمع اعداد تام مختلف العالمه‬

‫احمد ‪ 7‬افغانی از دکاندار قرض می گیرد‪،‬‬

‫(قرض را به عالمت منفی نشان می دهیم)‪.‬‬
‫بعد از چند روز او ‪ 5‬افغانی به دکاندار‬
‫می پردازد‪.‬‬
‫اکنون احمد چند افغانی قرضدار است ؟‬

‫هرگاه در روی محور اعداد تام از مبدا‪ ،‬شروع به حرکت نموده و به اندازۀ ‪ 2‬واحد به طرف‬
‫چپ و سپس از همان نقطه به اندازۀ ‪ 6‬واحد به طرف راست حرکت نماییم‪ ،‬در نهایت به نقطۀ‬
‫‪ +4‬می رسیم‪ .‬شکل زیر را مشاهده نمایید‪.‬‬
‫)‪(+6‬‬
‫)‪(+6‬‬
‫)‪(+6‬‬
‫)‪(–2‬‬
‫)‪(–2‬‬
‫)‪(–2‬‬
‫–––‬ ‫‪+++‬‬
‫‪–3–3 –2‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2–2 –1‬‬
‫‪–1–1 00 0 +1‬‬
‫‪+1+1 +2‬‬
‫‪+2+2 +3‬‬
‫‪+3+3 +4‬‬
‫‪+4+4 +5‬‬
‫‪+5+5 +6‬‬
‫‪+6+6‬‬
‫)‪(+4‬‬
‫)‪(+4‬‬
‫)‪(+4‬‬
‫از روی شکل باال دیده می شود که‪ –2 + (+6 ) = (+4 ) :‬یا ‪–2 + 6 = 4‬‬
‫مثال اول‪ :‬عدد (‪ )–8‬و عدد(‪ )+3‬را باهم جمع می‌کنیم‪.‬‬
‫)‪(–8‬‬
‫)‪(–8‬‬
‫)‪(–8‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫)‪(+3‬‬
‫)‪(+3‬‬
‫)‪(+3‬‬
‫–––‬ ‫‪+++‬‬
‫‪–8–8 –7‬‬
‫‪–8‬‬ ‫‪–7–7 –6‬‬
‫‪–6–6 –5‬‬
‫‪–5–5 –4‬‬
‫‪–4–4 –3‬‬
‫‪–3–3 –2‬‬‫‪–2–2 –1‬‬
‫‪–1–1 00 0 11 1 22 2‬‬
‫)‪(–5‬‬
‫)‪(–5‬‬‫)‪(–5‬‬
‫‪)–8( + )+3( = –8+ 3 = –5‬‬
‫مث�ال دوم‪ :‬س��ؤالی که در ش��روع درس آمده اس��ت را با اس��تفاده از مح��ور اعداد حل‬
‫می کنیم‪.‬‬
‫)‪(–7‬‬
‫)‪(–7‬‬
‫)‪(–7‬‬
‫حل‪:‬‬
‫–––‬ ‫‪+++‬‬
‫‪–7‬‬‫‪–7–7 –6‬‬
‫‪–6–6 –5‬‬
‫‪–5–5 –4‬‬
‫‪–4–4 –3‬‬‫‪–3–3 –2‬‬
‫‪–2–2 –1‬‬‫‪–1–1 00 0 +1‬‬
‫‪+1+1 +2‬‬
‫‪+2+2‬‬
‫)‪(–2‬‬
‫)‪(–2‬‬
‫)‪(–2‬‬
‫ ‬
‫)‪(+5‬‬
‫)‪(+5‬‬
‫)‪(+5‬‬

‫‪(–7) + (+5) = –2‬‬

‫سؤال‪ :‬عالمۀ( – ) در عدد ‪ –2‬چه چیز را نشان می دهد؟‬

‫‪79‬‬
 ‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3 +4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬

‫فعالیت‬

‫با استفاده از شکل زیر‪ ،‬یک سؤال بسازید و آن را حل نمایید‪:‬‬

‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3 +4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬

‫مثال سوم‪ :‬در يک روز زمستانی‪ ،‬درجۀ حرارت کابل تا ‪ 5‬درجه سانتی گرید باالی صفر‬
‫می رس��د‪ .‬اگر در شب هوای کابل به اندازۀ ‪ –3‬درجه تغییرنماید‪ ،‬هوای کابل در شب چند‬
‫)‪(+5‬‬ ‫درجه است؟‬
‫–‬ ‫)‪(–3‬‬
‫‪+‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3 +4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬
‫)‪(+2‬‬
‫(‪)+5( + )–3( = )+2‬‬
‫پس هوای کابل در شب برابر با ‪ 2‬درجه باالی صفر یعنی ‪ +2‬درجه است‪.‬‬
‫توجه‪ :‬هوای کابل در روز ‪ +5‬درجه باالی‬
‫)‪ (+5‬صفر بوده و در هنگام شب که هوا سردتر می گردد‪،‬‬
‫نظربه روز به اندازۀ ‪ 3‬درجه سردتر گردیده است‪– .‬‬ ‫به اندازۀ ‪+–3‬درجه تغییر نموده و‬
‫)‪(–3‬‬

‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫مختلف‪:‬‬

‫عالمه های‪–2 –1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪ +2‬تام با‬
‫‪+1‬‬ ‫کردن‪+3‬دو عدد‬
‫جمع ‪+4‬‬ ‫آموختیم که‪+6:‬‬
‫برای‪+5‬‬
‫)‪(+2‬‬
‫از ع��ددی ک��ه قیمت مطلقۀ ب��زرگ دارد‪ ،‬عددی را ک��ه دارای قیمت مطلقۀ کوچک اس��ت‪ ،‬تفریق‬
‫می کنیم و براي حاصل تفریق‪ ،‬عالمۀ همان عددی را میگذاریم که قیمت مطلقۀ آن بزرگ‌تر است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬اعداد تام داده شده را با هم جمع کنید‪.‬‬

‫=(‪)–6(+)+5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=(‪)+3(+)–5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=(‪)–3(+)+7(+)–4(+)–9‬‬
‫‪ –2‬عدد تام (‪ )–4‬را با عدد تام (‪ )–3‬جمع نموده و در روی محور نشان دهید‪.‬‬
‫‪ –3‬اگر درجه حرارت هرات ‪ 8‬درجه سانتی گرید زیر صفر و بامیان از هرات ‪ 3‬درجه سردتر‬
‫باشد‪ ،‬درجه حرارت بامیان چند درجه است؟ در روی محور نشان دهید‪.‬‬
‫‪ –4‬سه عدد تام (‪ )+8( ، )–6‬و (‪ )–10‬را با هم جمع کنید‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫عملیة تفریق عدد های تام‬

‫چگونه می توانیم عدد ‪ 7‬را از عدد ‪ 5‬تفريق‬

‫نماییم؟‬

‫در درس‌های قبلی دیدیم که محور اعداد به ما کمک کرد تا جمع اعداد تام را بهتر درک‬
‫نماییم‪.‬‬
‫در اینجا با استفاده از محور می توانیم تفریق دو عدد تام را بر رسی کنیم‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫)‪(+5‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪+7‬‬
‫)‪(+1‬‬ ‫)‪( -4‬‬
‫با توجه به شکل توضیح دهید که چگونه حاصل ‪ 5 – 4‬را پیدا می‌کنیم؟‬ ‫–‬
‫با همین روش ‪ 4 – 5‬را روی محور نشان دهید و حاصل آن را پیدا کنید‪.‬‬ ‫–‬
‫روی یک محور (‪ 4 + )–5‬را نمایش دهید و حاصل آن را پیدا کنید‪.‬‬ ‫–‬
‫‪ 4 – 5‬و (‪ 4 +)–5‬را با هم مقایسه کنید و از آن چه نتیجه به دست می‌آید؟‬ ‫–‬

‫نتیجۀ فعالیت باال به ما نشان می دهد برای این که عدد ‪ 5‬را از عدد ‪ 4‬تفریق نماییم‪ ،‬باید عدد‬
‫‪ –5‬را با عدد ‪ 4‬جمع‌کنیم یا به عبارت دیگر‪ ،‬می‌توانیم عمل تفریق را به عمل جمع تبدیل‬
‫نماییم‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫‪4 – 5 = )+4( + )–5( = –1‬‬
‫دیده میشود که در عملیۀ تفریق‪ ،‬عالمت مفروق تغییر میکند؛ یعنی در حقیقت در عملیۀ‬
‫تفریق‪ ،‬متضاد (معکوس جمعی)(‪)Additive inverse‬مفروق را با مفروق منه جمع میکنیم‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫مثال اول‪ :‬عدد ‪ –5‬را از عدد ‪ 7‬تفریق نمایید‪.‬‬
‫حل‪ :‬متضاد مفروق یعنی متضاد عدد ‪ –5‬را که عدد ‪ +5‬است‪ ،‬با مفروق منه (‪)7‬جمع میکنیم‪.‬‬
‫‪7 – )–5( = 7 + )+5( = 7+5 =12‬‬

‫مثال دوم‪ :‬عدد ‪ 9‬را از عدد‪ –3‬تفریق نمایید‪.‬‬

‫در این جا عدد ‪ 9‬مفروق است‪ ،‬لذا متضاد آن را که ‪ –9‬است‪ ،‬با عدد مفروق منه یعنی ‪–3‬‬
‫جمع می‌نماییم‪:‬‬
‫‪)–3( – )+9( = )–3( + )–9( = – 12‬‬

‫مثال سوم  ‪ :‬عدد ‪   –4‬و عدد ‪ –2‬را باهم جمع نموده و عدد ‪ –9‬را از حاصل جمع آن‌ها تفریق‬
‫نمایید‪.‬‬
‫حل‪ :‬اوال اعداد ‪ –4‬و ‪ –2‬را با هم جمع نموده و سپس عالمت مفروق یعنی ‪ –9‬را به ‪+9‬‬‫ً‬
‫تغییرمی دهیم و در اخیر‪ ،‬مفروق منه و مفروق را باهم جمع می کنیم‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫‪)–4( + )–2( = –6 ,‬‬ ‫‪)–6( –)–9( =–6 +9 = +3 = 3‬‬

‫آموختیم که‪:‬‬
‫برای تفریق نمودن دو عدد تام‪ ،‬عالمة مفروق را تغییر داده و سپس عملیۀ جمع را انجام‬
‫می دهیم‪ .‬یا به عبارت دیگر‪ :‬متضاد مفروق را با مفروق منه جمع می کنیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬عملیه‌هاى زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫(‪)–12( –)–20‬‬ ‫(‪)–3( – )9‬‬ ‫(‪)–3( – )–9‬‬ ‫(‪)–8( – )–4‬‬ ‫‪0–5‬‬

‫(‪)–25( – )–12‬‬ ‫(‪–13 – )–3‬‬ ‫‪8 – 12‬‬ ‫‪– 20 – 12‬‬ ‫‪5–0‬‬
‫‪ –2‬می خواهیم از عدد تام ‪ 6‬که مفروق منه است‪ ،‬عدد تام ‪ 4‬را تفریق نماییم‪ ،‬این عملیه را‬
‫به روی محور اعداد نشان دهید؟‬

‫‪ –3‬حاصل جمع اعداد تام ‪ –6‬و ‪ +8‬را به دست آورده و عدد ‪ –14‬را از آن تفریق‬
‫نمایید‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫ضرب اعداد تام مختلف العالمه‬

‫اگر دو عدد تام مختلف العالمه در هم ضرب‬

‫گردند‪ ،‬عالمۀ حاصل ضرب چیست؟‬

‫فعالیت‬

‫اگر در حاصل ضرب از یک عامل ضربی آن یک یک واحد کم گردد‪ ،‬درحاصل ضرب‬

‫‪4 × 4 = 16‬‬ ‫‪3× 2 = 6‬‬ ‫چه تغییری به وجود خواهد آمد؟‬
‫‪3 × 4 = 12‬‬ ‫‪2× 2 = 4‬‬ ‫به ضرب‌های مقابل توجه کنید‪:‬‬
‫‪2× 4 = 8‬‬ ‫‪1× 2 = 2‬‬ ‫ ‬
‫‪1× 4 = 4‬‬ ‫‪0× 2 = 0‬‬
‫‪0× 4 = 0‬‬ ‫‪− 1 × 2 = −2‬‬
‫‪− 1 × 4 = −4‬‬ ‫‪− 2 × 2 = −4‬‬
‫‪− 2 × 4 = −8‬‬ ‫‪− 3 × 2 = −6‬‬
‫‪− 3 × 4 = −12‬‬ ‫‪− 4 × 2 = −8‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪00‬‬ ‫از حاصل ضرب‌های باال ‪،‬تغییر به وجود آمده را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫– عالمت حاصل ضرب دو عدد مثبت چیست؟‬
‫– عالمت حاصل ضرب عدد منفی در عدد مثبت چیست؟‬

‫به طریق زیر نیز می‌توانیم عین نتیجه را به دست آوریم‪:‬‬

‫هرگاه يك عدد تام مثبت به طور مثال‪ +2‬را سه دفعه با هم جمع نماييم دراین صورت دیده‬
‫‪(+2) + (+2) + (+2) = +6‬‬ ‫می شودکه‪:‬‬
‫در اینجا در حقیقت عدد ‪ +2‬سه چند شده است‪ ،‬و در اعداد طبیعی داشتیم که‪:‬‬
‫‪3× 2 = 6‬‬
‫عملیۀ باال را روی محور اعداد چنین نشان می‌دهیم ‪:‬‬
‫)‪(+2‬‬ ‫)‪(+2‬‬ ‫)‪(+2‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪+7‬‬

‫‪83‬‬
‫)‪(–2‬‬ ‫)‪(–2‬‬ ‫)‪(–2‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–9‬‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬
 ‫)‪(+ 2‬‬ ‫)‪( +2‬‬ ‫)‪( +2‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪+7‬‬

‫به همین ترتیب در شکل زیر دیده می‌شود که عدد ‪ –2‬سه دفعه وجود دارد‪:‬‬
‫)‪(–2‬‬ ‫)‪( –2‬‬ ‫)‪( –2‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–9‬‬ ‫‪–8‬‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬
‫‪4 × 4 = 16‬‬ ‫‪3×3=9‬‬
‫)‪(–2) +(–2)3 ×+(–2‬‬ ‫‪= 3 ×(–2) = –6 2 × 2 = 4‬‬
‫‪4 = 12‬‬
‫‪2×4=8‬‬ ‫‪== –4‬را‪22‬در×× ‪ 103‬ضرب نمایید‪.‬‬
‫مثال‪ :‬عدد ‪2‬‬
‫‪1×4=4‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪3 × (–4) = (–4) + (–4) + (–4) 0= ×–12‬‬
‫‪4=0‬‬ ‫‪-1 × 2 = -2‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪-1 × 4 = -4‬‬ ‫سؤال‪ :‬خانه های خالی زیر را پر کنید‪:‬‬
‫‪-2‬‬ ‫×‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪-4‬‬
‫‪-2 × 4 = -8‬‬ ‫‪-3 × 2 = -6‬‬
‫‪(–6) × 2 = ( ) -3 × 4 =( -12‬‬ ‫×(‪) × 5 = –25 -4)–3‬‬ ‫‪( ) = –3‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪.. × 2 = -8‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪3×2=6‬‬ ‫فعالیت‬

‫حاصل ضرب اعداد از ‪ 7‬تا به ‪ –7‬را با عدد ‪ 2‬مانند فعالیت اول این درس بنویسید‪.‬‬
‫‪+2‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+2‬‬
‫آموختیم که‪:‬‬
‫عالمت مثبت است‪.‬‬
‫دارای ‪-3‬‬
‫آنها ‪-2‬‬
‫ضرب ‪-1‬‬
‫حاصل ‪0‬‬
‫گردند‪+1 +2،‬‬
‫ضرب ‪+3‬‬
‫‪+4 +5‬‬‫‪+6‬درهم‬
‫– هرگاه دو عدد‪+7‬مثبت‬
‫– هرگاه یک عدد منفی در یک عدد مثبت یا عدد مثبت در یک عدد منفی ضرب گردد‪،‬‬
‫حاصل ضرب آنها ‪-2‬‬
‫دارای عالمت ‪-2‬‬
‫منفی است‪-2.‬‬

‫‪-9‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5 -4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0 +1‬‬
‫تمرین‬
‫‪.‬‬ ‫‪ –1‬در روی محور زیر چه می‌بینید؟ به صورت ضرب بنویسید‪.‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ –2‬اعداد تام ‪ +5‬تا ‪ –5‬را به ترتیب در ‪ 2‬ضرب نموده و حاصل ضرب‌ها را دو به دو مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ –3‬اگر حاصل ضرب دو عدد تام برابر با ‪ +8‬باشد‪ ،‬و اگر یکی از اعداد مساوی به ‪ +4‬باشد‪ ،‬دیگر‬
‫?=‪4×7‬‬ ‫‪,‬‬ ‫? = ‪(-4) × 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫? = ‪(-5) × 3‬‬ ‫آن چند است؟‬
‫)‪(-2‬دیگرش‬‫‪×–4‬باشد‪،‬‬ ‫مساوی به‬
‫)‪(+3‬‬ ‫اعداد ? =‬ ‫)‪(+1‬اگر× یکی‬
‫)‪ (-3‬از ‪,‬‬ ‫باشد و‬
‫)‪(-1‬برابر ‪,‬با ‪= ?–8‬‬
‫عدد تام‬ ‫ضرب دو‬
‫)‪× (+1‬‬ ‫‪ –4‬اگر حاصل ? =‬
‫? = ‪(-1) × 0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫? = )‪(-7) × (+10) = ? , (-9) × (100‬‬ ‫چند است؟‬
‫‪ –5‬ضرب‌های زیر را انجام دهید‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫=‪4×7‬‬ ‫= ‪(–4) × 5‬‬ ‫= ‪(–5) × 3‬‬
‫= )‪(–2) × (+3‬‬ ‫= )‪(–3) × (+1‬‬ ‫= )‪(–1) × (+1‬‬
‫= ‪(–1) × 0‬‬ ‫= )‪(–7) × (+10‬‬ ‫= )‪(–9) × (100‬‬
‫‪ –6‬کدام عدد با )‪ (+7‬ضرب گردد‪ ،‬تا حاصل ضرب آن‌ها )‪ (–56‬شود؟‬

‫‪84‬‬
 ‫ضرب عدد تام منفی در عدد تام منفی‬

‫‪3 × (–2) = – 6‬‬ ‫‪3 × (–5) = – 15‬‬

‫‪2 × (–2) = –4‬‬ ‫‪2 × (–5) = –10‬‬ ‫هـرگاه یک عدد تام منفی طور مثال‬
‫‪1 × (–2) = –2‬‬ ‫‪1 × (–5) = –5‬‬ ‫(عـدد تام ‪ –2‬یا عـدد تام ‪ )–5‬را به دیگـر‬
‫‪0 × (–2) = 0‬‬ ‫‪0 × (–5) = 0‬‬
‫اعداد تام ( مثبت‪ ،‬صفر و منفی) به ترتیب‬
‫‪–1 × (–2) = 2‬‬ ‫‪–1 × (–5) = 5‬‬
‫‪–2 × (–2) = 4‬‬ ‫‪–2 × (–5) = 10‬‬
‫متوالی ضرب نماییم‪ ،‬از مقایسۀ حاصل ضرب‬
‫‪–3 × (–2) = 6‬‬ ‫‪–3 × (–5) = 15‬‬ ‫‪ –2‬و ‪ –5‬چه نتیجۀ به دست خواهیم آورد؟‬
‫برعالوه عالمه حاصل ضرب دو عدد منفی چی‬
‫خواهد بود؟‬

‫فعالیت‬

‫با کم شدن اولین عامل ضربی‪ ،‬چه تغییری در حاصل ضرب مشاهده می کنید؟ با توجه به این‬
‫تغییر حاصل ضرب های زیر را تکمیل کنید‪:‬‬
‫ ‪.‬‬
‫ ‪.‬‬ ‫‪...‬‬
‫ ‪.‬‬
‫‪5 × (–2) = –10‬‬ ‫‪5 × (–5) = –25‬‬
‫‪4 × (–2) = –8‬‬ ‫‪4 × (–5) = –20‬‬
‫‪3 × (–2) = –6‬‬ ‫‪3 × (–5) = –15‬‬
‫‪2 × (–2) = –4‬‬ ‫‪2 × (–5) = –10‬‬
‫‪1 × (–2) = –2‬‬ ‫‪1 × (–5) = –5‬‬
‫‪0 × (–2) = 0‬‬ ‫‪0 × (–5) = 0‬‬
‫‪–1 × (–2) = +2‬‬ ‫‪–1 × (–5) = +5‬‬
‫‪–2 × (–2) = +4‬‬ ‫‪–2 × (–5) = +10‬‬
‫‪–3 × (–2) = +6‬‬ ‫‪–3 × (–5) = +15‬‬
‫= )‪–4 × (–2‬‬ ‫= )‪–4 × (–5‬‬
‫= )‪–5 × (–2‬‬ ‫= )‪–5 × (–5‬‬
‫ ‪.‬‬
‫ ‪.‬‬ ‫‪..‬‬
‫ ‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫در فعالیت شروع این درس مشاهده شد که‪:‬‬

‫هرگاه یک عدد منفی به یک عدد منفی دیگر ضرب گردد؛ مانند‪ ](–4) × (–5)] :‬نتیجۀ آن‬
‫یک عدد مثبت می شود‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫مثال اول‪ :‬عدد ‪ –6‬را به عدد ‪ –2‬ضرب نمایید‪.‬‬
‫حل‪ :‬همان طوری که‪ :‬در فعالیت شروع درس مشاهده کردیم‪ ،‬از ضرب این دو عدد‪ ،‬نتیجۀ‬
‫زیر به دست می آید‪.‬‬
‫‪(–6) × (–2) = +12‬‬ ‫ ‬
‫مثال دوم‪ :‬حاصل ضرب )‪ (–2) × (+3)× (–10‬را به دست آورید‪.‬‬
‫حل‪:‬اول دو عدد را از طرف چپ با هم ضرب و سپس حاصل آن ها را با عدد سومی ضرب‬
‫می کنیم‪:‬‬
‫‪(–2) × (+3) = –6‬‬
‫اکنون حاصل به دست آمده را در عدد بعدی )‪ (–10‬ضرب می کنیم‪،‬بنابرین داریم‪:‬‬
‫‪(–6) × (–10) = +60‬‬

‫آموختیم که‪:‬‬
‫‪ –1‬حاصل ضرب یک عدد مثبت در یک عدد منفی‪ ،‬یک عدد منفی است‪.‬‬
‫‪ –2‬حاصل ضرب دو عدد منفی‪ ،‬یک عدد مثبت است‪:‬‬
‫‪ –3‬به صورت عموم حاصل ضرب دو عدد هم عالمه‪ ،‬یک عدد مثبت و حاصل ضرب دو‬
‫عدد مختلف العالمه یک عدد منفی است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬ضرب های زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫= )‪(–6) × (–1‬‬ ‫= )‪(+3) × (–3‬‬ ‫= )‪(–1) × (–1‬‬
‫= )‪(–12) × (–3‬‬ ‫= )‪(–2) × (+5‬‬ ‫= )‪(–4) × (–8‬‬

‫‪ –2‬از عدد ‪ + 2‬تا به عدد ‪ –6‬را به ترتیب در عدد ‪ –3‬ضرب نموده و حاصل ضرب را دو‬
‫به دو باهم مقایسه نمایید‪.‬‬
‫‪ –3‬جاهای خالی را با اعداد مناسب پر کنید‪.‬‬
‫‪(–4) × ( ) = +8‬‬ ‫) ( = )‪(–2) × (–5‬‬ ‫‪(–3) × ( ) = +21‬‬
‫‪( ) × (–9) = +27‬‬ ‫‪(–3) × ( ) = –6‬‬ ‫) ( = )‪(–1) × (–11‬‬
‫‪ –4‬حاصل ضرب‌های زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫= )‪(–2) × (+3) × (–4‬‬ ‫= )‪(–3) × (+2) × (–5‬‬
‫= )‪(+7) × (–4) × (–2‬‬ ‫= )‪(–6) × (–4) × (–2‬‬
‫= )‪(–1) × (–1) × (–1‬‬ ‫= )‪(–10) × (–2) × (+1‬‬

‫‪86‬‬
 ‫تقسيم عددهاي تام‬

‫×‬ ‫? = )‪(+18) ÷ (–6‬‬

‫‪( +18) ÷ ( – 6 ) = – 3‬‬ ‫? = )‪(–18) ÷ (–6‬‬
‫‪? × (+6) = –18‬‬
‫×‬
‫‪( –18) ÷ ( – 6 ) = + 3‬‬

‫همان طوریکه از مبحث اعداد طبیعی می‌دانیم‪ ،‬عملیۀ تقسیم با عملیۀ ضرب رابطه دارد‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫هرگاه یک حاصل ضرب بر جزء اول ضربی تقسیم گردد‪ ،‬جزء دوم ضربی به دست می‌آید‪.‬‬
‫به همین ترتیب‪ ،‬اگر حاصل ضرب بر جزء دوم ضربی تقسیم گردد‪ ،‬جزء اول ضربی به دست‬
‫می‌آید‪ .‬جدول زیر را مشاهده کنید‪:‬‬

‫عملیۀ ضرب‬ ‫عملیۀ تقسیم‬

‫‪(+6) × (+3) = +18‬‬ ‫‪(+18) ÷ (+6) = +3‬‬

‫‪(–6) × (–3) = +18‬‬ ‫‪(+18) ÷ (–6) = –3‬‬

‫‪(+6) × (–3) = –18‬‬ ‫‪(–18) ÷ (+6) = –3‬‬

‫‪(–6) × (+3) = –18‬‬ ‫‪(–18) ÷ (–6) = +3‬‬

‫فعالیت‬

‫از عملیۀ ضرب زیر‪ ،‬یک جدول مانند جدول باال طوری ترتیب کنید که رابطة بین ضرب‬
‫‪1) 6 × 2 = 12‬‬ ‫و تقسیم اعداد تام را نشان دهد‪:‬‬
‫‪2) (–6) × 2 = –12‬‬
‫‪3) 6 × (–2) = –12‬‬
‫‪4) (–6) × (–2) = 12‬‬
‫• توضیح دهید چگونه دو عدد تام را با همدیگر تقسیم می کنیم؟ ‬

‫‪87‬‬
 ‫نتیجه‪ :‬با توجه به ضرب و تقسیم‌های انجام شده دیدیم که‪:‬‬
‫عالمت خارج قسمت یک عدد منفی بر یک عدد مثبت‪ ،‬منفی است‪.‬‬
‫عالمت خارج قسمت یک عدد منفی بر یک عدد منفی‪،‬مثبت است‪.‬‬
‫عالمت خارج قسمت یک عدد مثبت بر یک عدد منفی‪،‬منفی است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬اول عالمه های صورت و مخرج را تعیین کنید‪ ،‬سپس خارج قسمت‌ها را به دست‬
‫آرید‪:‬‬
‫حل‪:‬‬
‫(‪)−4( × (−)−34‬‬
‫(‪)−=×4((?−×3()−3,=) ?= )?+6‬‬ ‫(‪× )−)+5(6‬‬
‫(‪)+×6()−×5‬‬
‫(‪)−5‬‬ ‫(‪)+5( × )−)+8(5‬‬
‫(‪)+×5()−×8‬‬
‫(‪)−8‬‬
‫‪, ,‬‬ ‫?=‬ ‫‪,= ?= ? , ,‬‬ ‫=‬
‫)‪(−2 )× ((−−12)()−×2()−×1()−1‬‬ ‫(‪)+2( × )−)+15‬‬
‫(‪2‬‬
‫(‪)+×2()−×15‬‬
‫(‪)−15‬‬ ‫‪)−10( × )−‬‬
‫(‪+10‬‬
‫(‪1‬‬
‫(‪)−10‬‬
‫(‪× )+×1‬‬
‫(‪)+1‬‬

‫در عملیۀ تقسیم نیز مانند عملیۀ ضرب عدد‌های تام‪ ،‬ابتدا عالمۀ حاصل تقسیم را تعیین نموده‬
‫سپس عمل تقسیم را انجام می دهیم‪.‬‬
‫(‪)−4( × (−3) )+12‬‬ ‫(‪)+6( × )−5( )−30‬‬ ‫(‪)+5( × )−8( )−40‬‬
‫=‬ ‫‪=+6 ,‬‬ ‫=‬ ‫‪= +1 ,‬‬ ‫=‬ ‫‪=+ 4‬‬
‫(‪(−2 )× (−1) )+2‬‬ ‫(‪)+2( × )−15( )−30‬‬ ‫(‪)−10( × )+1( )−10‬‬
‫به یاد داشته باشید که‪:‬‬
‫در عملیۀ تقسیم ابتداء عالمه حاصل تقسیم را تعیین و سپس قیمت مطلقۀ مقسوم را بر قیمت‬
‫مطلقۀ مقسوم علیه تقسیم می کنیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ –1‬ابتدأ تساوی سمت چپ را تکمیل کنید و سپس حاصل تقسیم سمت راست را بنویسید‪:‬‬
‫‪))−‬‬
‫(‪−5‬‬ ‫‪×)))−‬‬
‫× (‪5‬‬ ‫(‪)−5(5‬‬
‫×× ((‬‫=‬‫‪=) )+‬‬ ‫‪+20‬‬
‫‪( ( ==++20‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪,,‬‬
‫‪20‬‬ ‫(‪,)20‬‬
‫(‪)20‬‬
‫‪,‬‬ ‫(‪÷)20‬‬
‫÷‬ ‫(‪)))20‬‬
‫(‪−5‬‬
‫‪−‬‬ ‫=÷(‪5‬‬ ‫‪÷)−‬‬
‫=‬ ‫==(‪)−5(5‬‬
‫‪))+‬‬
‫(‪+7‬‬ ‫‪×)))+‬‬
‫× (‪7‬‬ ‫(‪)+7(7‬‬‫×× ((‬‫‪=) )−‬‬
‫=‬ ‫‪−56‬‬‫‪( ( ==−−56‬‬
‫‪56‬‬ ‫‪,,‬‬
‫‪56‬‬ ‫‪,)),−‬‬ ‫(‪−56‬‬‫÷) (‪56‬‬
‫‪÷−‬‬‫(‪)−))56‬‬ ‫‪+‬‬ ‫(‪7‬‬
‫÷÷(‪7‬‬
‫(‪+56‬‬ ‫‪=)+‬‬
‫=‬ ‫==(‪)+7(7‬‬
‫× (( )‬‫‪× ))+‬‬‫(‪)+8‬‬
‫=×=×((()‪8‬‬
‫(‪8‬‬ ‫‪=)(+‬‬
‫(‪)−×))+8‬‬
‫‪−‬‬‫(‪)40‬‬
‫‪40‬‬ ‫=‪+‬‬
‫(‪40‬‬
‫(‪−8‬‬ ‫‪8=()=−‬‬
‫(‪),−40‬‬
‫(‪−,,40‬‬‫‪40)−40‬‬‫‪,)),−‬‬‫(‪−, (40‬‬
‫÷‪÷ ))+‬‬
‫(‪40‬‬ ‫‪)−‬‬
‫÷‬ ‫(‪)−8−))40‬‬
‫‪(+‬‬
‫‪40‬‬ ‫(‪=8‬‬ ‫‪÷))+‬‬
‫=÷÷ (‬
‫(‪8‬‬
‫(‪+40‬‬ ‫=‬ ‫(‪)++8‬‬‫=== (‬
‫(‪88‬‬
‫× (( ))‬
‫‪× )))−‬‬‫(‪−5‬‬
‫(‪5‬‬‫=××( (‬ ‫‪=)−‬‬
‫‪)−‬‬ ‫(‪−5‬‬
‫‪35‬‬
‫‪5( ==−−35‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪,,‬‬ ‫‪,)),−‬‬
‫(‪−35‬‬
‫÷) (‪35‬‬ ‫‪÷−‬‬‫‪)−‬‬ ‫(‪))35‬‬
‫‪−‬‬ ‫(‪5‬‬
‫=÷(‪5‬‬
‫(‪−35‬‬ ‫‪÷)−‬‬
‫=‬ ‫==(‪)−5(5‬‬
‫‪ –2‬برای تقسیم کردن حاصل افاده (‪ )+6( – )–18‬بر حاصل افاده (‪ )–8( + )–4‬چگونه باید‬
‫عمل کرد؟‬
‫‪ –3‬عملیه های زیر را تکمیل و جدول مربوطۀ عملیۀ ضرب و تقسیم را تشکیل دهید‪.‬‬
‫( = )‪(–8) × (+4‬‬ ‫)‬ ‫ ‬ ‫( = )‪(–42) ÷ (+6‬‬ ‫)‬
‫‪(+50) × ( ) = –200‬‬ ‫‪( ) × (–2) = –72‬‬
‫‪( ) ÷ ( –4) =+20‬‬ ‫‪(–100) ÷ ( ) = +100‬‬
‫( = )‪(–12) × (+3‬‬ ‫)‬ ‫)‪(+60) ÷ ( ) = (–20‬‬

‫‪88‬‬
 ‫دریافت قیمت های افاده  های حسابی‬

‫اگر عملیه های چهارگانۀ (جمع‪ ،‬تفریق‪ ،‬ضرب‬

‫]}(‪− 3[2 − )4 − 3( − {− 1 + 1 − )−1 − 1‬‬ ‫و تقسیم) در یک سؤال داده شده باشند‪ ،‬چه‬
‫باید کرد؟‬
‫]}‪− 3[2 − 4 + 3 − {− 1 + 1 + 1 + 1‬‬ ‫آیا سؤال زیر را با استفاده از عملیه های اساسی‬
‫]‪− 3[2 − 4 + 3 + 1 − 1 − 1 − 1‬‬ ‫چهارگانه که تا به حال آموخته اید‪،‬‬
‫حل کرده می توانید؟‬
‫‪− 3[− 1]= 3‬‬
‫? = }) ‪( 5) – {( –4 ) × ( –7 )} – {( –6 ) ÷ ( +2‬‬

‫به یاد داشته باشیدکه‪:‬‬

‫عالمت ( ) را قوس کوچک‪ ،‬عالمت { } را قوس متوسط و عالمت [ ] را‬
‫قوس کالن می نامند‪.‬‬
‫برای رفع قوس ها‪ ،‬اول قوس کوچک‪ ،‬بعد قوس متوسط و سپس قوس کالن رفع می  گردد‪.‬‬
‫برای محاسبه یا ساده ساختن افادۀ حسابی مراحل زیر را به کار می‌بریم‪:‬‬

‫اول– اگر در افاده‌های حسابی طاقت وجذر وجود داشته باشد‪ ،‬نخست آن را ساده می‌سازیم‪.‬‬
‫دوم– در صورتی ک��ه در افاده ه��ای حس��ابی‪ ،‬قوس‌ه��ا وجود داش��ته باش��د‪ ،‬اول ق��وس را رفع‬
‫می‌نماییم‪.‬‬
‫سوم– عملیه‌های ضرب و تقسیم را از طرف چپ به راست انجام می‌دهیم‪.‬‬
‫چهارم– عملیه‌های جمع و تفریق را از چپ به راست انجام می‌دهیم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬افادۀ زیر را که یک افادۀ حسابی است‪ ،‬محاسبه نمایید‪:‬‬
‫‪)−6 × 4( × 2 − 5 + 49 ÷ 7 −10‬‬
‫‪3‬‬ ‫ ‬

‫ ‬
‫حل‪:‬‬
‫‪ :‬اول‬ ‫‪(–6 × 4) × 8 –5 + 7 ÷ 7 – 10‬‬
‫   ‪ :‬دوم‬ ‫‪–24 × 8 –5 +7 ÷ 7 –10‬‬
‫‪ :‬سوم‬ ‫‪–192 – 5 + 7 ÷ 7 –10‬‬
‫‪ :‬چهارم‬ ‫‪–192 –5 + 1 – 10‬‬
‫‪ :‬پنجم‬ ‫‪–197 + 1 – 10‬‬
‫‪ :‬ششم‬ ‫‪–196 – 10‬‬
‫‪ :‬هفتم‬ ‫‪–206‬‬

‫‪89‬‬
 ‫خواص عملیه ها‪:‬‬

‫فعالیت‬
‫عملیه‌های زیر را انجام دهید‪.‬‬
‫(‪1‬‬ ‫= ‪− 7 + 18‬‬ ‫‪, 18 + )−18‬‬‫= (‪7(+=)−7‬‬
‫(‪2‬‬ ‫= (‪− 3 + )−7 + 2‬‬ ‫{(‪, {) −3( +{))−−37‬‬
‫){ ‪({+‬‬‫‪2−‬‬ ‫= ‪=7({ + 2‬‬
‫(‪3‬‬ ‫= (‪2 × )−3‬‬ ‫= =‪, {) −4( ×)5−{3×( ×7 2‬‬
‫(‪4‬‬ ‫= (‪)−4( × )5 × 7‬‬ ‫){ × ‪, {) −4‬‬
‫{(‪7‬‬‫){(‪−4+‬‬‫=‪×−54{(××79‬‬
‫={‬
‫(‪5‬‬ ‫= (‪)−4( × )7 + 9‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= {‪{) −4 × 7({ + {) −4( × 9‬‬

‫‪ )6‬آیا خاصیت تبدیلی در عملیه‌های ضرب و جمع‪ ،‬مانند اعداد طبیعی‪ ،‬در اعداد تام نیز‬
‫صدق می‌کند؟‬
‫‪ )7‬آیا خاصیت اتحادی عملیه‌های ضرب و جمع‪ ،‬مانند اعداد طبیعی‪ ،‬در اعداد تام نیز وجود‬
‫دارد؟‬
‫‪ )8‬آیا عملیۀ تفریق اعداد تام دارای خاصیت تبدیلی است یا خیر؟ با مثال نشان دهید‪.‬‬
‫آموختیم که‪:‬‬
‫در عملیه‌های جمع و ضرب اعداد تام مانند اعداد طبیعی‪ ،‬خاصیت‌های تبدیلی و اتحادی‬
‫صدق می‌کنند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫افاده‌های زیر را ساده بسازید‪.‬‬

‫ )‪1‬‬ ‫‪{(–6 × 4 ) × 2} – {5 × (–5 + 3)} + 20‬‬
‫ )‪2‬‬ ‫‪[9 ÷ {– (–3) × (5 – 8 )}] +10‬‬
‫)‪3‬‬ ‫‪10 × 24 ÷ {– (–4) × (5 – 7 )} –6‬‬
‫)‪4‬‬ ‫‪[{5 × (–4)} – {(–5) × (–1)}] – 10‬‬
‫ )‪5‬‬ ‫‪2×{(–3) + (–2)} + 8 – 2‬‬

‫‪90‬‬
 ‫خالصه فصل‬

‫• اعداد ‪ . . . , –5, –4, –3, –2, –1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, . . .‬را به نام‬
‫اعداد تام یاد می‌کنند‪.‬‬
‫• ست اعداد تام را قرار زیر نشان می‌دهند‪.‬‬
‫} ‪I = { . . . , –5, –4, –3, –2, –1, 0, +1, +2, +3, +4,+5, . . .‬‬
‫• محور اعداد عبارت از خط جهت داری است که در روی آن می‌توانیم اعداد مثبت‪،‬‬
‫اعداد منفی وصفر را نشان دهیم‪.‬‬
‫• هر عدد تام و متضاد آن در روی محور اعداد‪ ،‬به فاصله های مساوی از صفر قرار‬
‫دارند و دارای عالمت های مختلف می‌باشند و فاصله آن‌ها را از مبدا قیمت مطلقه‬
‫می‌نامند‪.‬‬
‫• در اعداد مثبت به نوشتن عالمه ضرورت نیست‪.‬‬
‫• برای تفریق نمودن دو عدد تام‪ ،‬اول عالمه مفروق را تغییر داده و سپس عملیۀ جمع را‬
‫انجام می‌دهیم‪ .‬یا به عبارت دیگر‪ :‬متضاد مفروق را با مفروق منه جمع می کنیم‪.‬‬
‫• حاصل ضرب دو عدد هم عالمه مثبت می‌باشد‪.‬‬
‫• حاصل ضرب دو عدد مختلف العالمه منفی می‌باشد‪.‬‬
‫• در عملیۀ تقسیم ابتدا عالمت حاصل تقسیم را تعیین و سپس قیمت مطلقۀ مقسوم را‬
‫به قیمت مطلقۀ مقسوم علیه تقسیم می کنیم‪.‬‬
‫• عالمه ( ) را به نام قوس کو چک ‪ ،‬عالمت { } را به نام قوس متوسط‬
‫و عالمه [ ] را به نام قوس بزرگ یاد می‌کنند‪.‬‬

‫‪91‬‬
‫برای رفع قوس‌ها ‪ ،‬اول قوس کوچک‪ ،‬بعد قوس متوسط و سپس قوس کالن رفع‬
‫می گرد د‪ .‬هرگاه عالمت منفی خارج قوس قرار داشته باشد‪ ،‬عالمت‌های داخل قوس‬
‫تغییر می یابند و اگر عالمۀ خارج قوس‪ ،‬مثبت باشد‪ ،‬عالمت های داخل قوس تغییر‬
‫نمی کنند‪.‬‬
‫• خاصیت‌های اتحادی و تبدیلی عملیه‌های جمع و ضرب‪ ،‬مانند اعداد طبیعی‪ ،‬در اعدا دتام‬
‫نیز صدق می‌کنند‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫تمرین فصل سوم‬

‫‪ –1‬اعداد تام ‪ 6 ، –4 ، +7 ، –3‬و ‪ +10‬و متضاد آن‌ها را روي محور اعداد نشان دهید‪.‬‬
‫‪ –2‬قیمت‌های مطلقۀ اعداد ‪ 0 ، –10 ، +8 ، –8‬و ‪ –12‬را بنويسيد‪.‬‬
‫‪ –3‬تساوي‌های زیر را تکمیل نمایید‪:‬‬
‫‪,‬‬
‫ = ‪a) (–6) + 4‬‬ ‫ )‪b‬‬ ‫= )‪5 – (–3‬‬

‫ )‪c‬‬ ‫‪,‬‬
‫ = ‪8 + 0‬‬ ‫= ‪d) (–8) + 0‬‬
‫‪ –4‬حاصل جمع سه عدد تام (‪ )+2( ، )–4‬و (‪ )–1‬را روی یک محور نشان دهید‪.‬‬
‫‪ –5‬خانه‌های خالی زیر را پُر کنید‪:‬‬
‫( ‪a) (+20) + (13) = +13 +‬‬ ‫)‬

‫( ‪b) (–8 + 3 +0 ) – (–5 +0 ) = (–5) +‬‬ ‫)‬

‫ )‪c‬‬ ‫( ‪+4 – (–2) + (3–7) = (–20) +‬‬ ‫)‬

‫‪ –6‬حرکت روی محور اعداد توسط تیر قرار شکل زیر نشان داده شده است‪ .‬این‬
‫اعداد را جمع نموده و نتیجه را حاصل نمایید‪.‬‬

‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+3 +4‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+6‬‬

‫‪ –7‬درجه حرارت کابل ‪ 30‬درجه سانتی گرید باالی صفر است و هوای شهر بغالن‬
‫‪ 7‬درجه از کابل سردتر است‪ .‬درجه حرارت بغالن را به دست آورید‪.‬‬
‫‪ –8‬هوای قالت ‪ 5‬درجه سانتی گرید زیر صفر است و هوای هرات ‪ 7‬درجه سانتی‬
‫گرید از قالت گرمتر می باشد‪ ،‬هوای هرات چند درجه سانتی گرید است؟‬
‫‪ –9‬از افادۀ ‪ – (–7) +10‬افادۀ )‪ – ( –6 +10 – 4‬را تفریق کنید‪.‬‬
‫‪ –10‬حاصل ضرب‌های زیر را به دست آورید‪:‬‬
‫ )‪a‬‬ ‫= )‪(– 8 + 2 – 4) × ( –5 +2 –1‬‬
‫ )‪b‬‬ ‫= ) ‪– (– 4+ 6 –3) × ( –5 + 0‬‬
‫ )‪c‬‬ ‫= )‪(6 – 10 ) × ( –7 + 3 × 2‬‬

‫‪93‬‬
‫‪ –11‬اگر یک عدد منفی تقسیم یک عدد منفی دیگر گردد‪ ،‬حاصل تقسیم دارای‬
‫کدام عالمۀ زیر است؟‬
‫د) هیچکدام‬ ‫ج) هم مثبت و هم منفي‬ ‫ب) منفی‬ ‫ا لف) مثبت‬

‫‪ –12‬حاصل تقسیم‌های زیر را به دست آورید‪:‬‬

‫ )‪a‬‬ ‫= )‪– (–10) ÷ ( –2‬‬
‫= )‪b) (–16 +4 ) ÷ (–2) × (3‬‬
‫ )‪c‬‬ ‫= )‪– (+10 +8 ) ÷ ( – 6 ÷ 2‬‬
‫‪ –13‬افادۀ زیر را ساده سازید‪:‬‬
‫= ‪( –6 ) ÷ ( –2 ) – [(10) ÷ {(–2) + (+22×3)}] – 2‬‬
‫‪ –14‬افادۀ زیر را ساده سازید‪:‬‬
‫= }) ‪(–2 ) × 23 + (–5 + 3) + 20 – 18 ÷{– (–3) × (5 – 8‬‬

‫‪94‬‬
‫فصلچهارم‬
‫اعدادنسبتی‬
 ‫‪ 500‬وزن دارد‪.‬‬
‫‪53‬‬
‫اين پرنده ‪kg‬‬

‫وزن این پرنده با یک عدد نسبتی نشان داده شده است‪.‬‬

 ‫اعداد نسبتی‬

‫آیا فکر کرده اید چگونه می توان دو سیب را به‬

‫صورت مساوی بین سه نفر تقسیم کرد؟‬

‫فعالیت‬

‫?‬ ‫بگیرید‪.‬‬
‫=‬ ‫‪ -1‬یک تار را به طول ‪ 10cm‬در نظر‬
‫‪ -2‬تار را به سه قسمت مساوی تقسیم کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬به کمک خط کش درجه دار هرسه قسمت را اندازه بگیرید‪.‬‬
‫در فعالیت باال مشخص می‌شود که طول هر قسمت از ‪ 3‬سانتی متر بزرگ‌تر و از ‪ 4‬سانتی‬
‫مترکوچک‌تر است‪ .‬بنابر‌این نمی‌توان آن را به صورت يك عدد تام نشان داد‪ ،‬لذا به ست‬
‫اعداد دیگری نیاز است تا به کمک آن بتوان عدد باال را نشان داد‪ .‬در این فعالیت‪ ،‬چون‬
‫که ‪ 10‬بر ‪ 3‬حصۀ مساوی تقسیم شده است‪ ،‬می‌توانیم آن را بـه شکل ‪ 10‬نشان دهیم‬
‫‪3‬‬
‫که این نوع اعـداد را بـه نام اعداد نسبتی یاد می‌کنند‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫را نشان دهیم‪.‬‬ ‫حاال می‌خواهیم به کمک محور اعداد‪ ،‬عدد نسبتی‬
‫‪3‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫—–‬ ‫—‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪–4 –3 –2 –1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10‬‬

‫همان طوری که هر عدد تام‪ ،‬دارای عدد متضاد(معکوس جمعی) است‪ ،‬عدد نسبتی نیز دارای‬
‫عدد متضاد می باشد‪.‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫است که در شکل باال نشان داده شده است‪.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫عدد‬ ‫مثال‪ :‬متضاد‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪97‬‬
 ‫را روی محور اعداد مشخص نموده و متضاد آن‌ها‬ ‫‪−‬‬
‫‪11‬‬ ‫مثال‪ :‬اعداد نسبتی ‪ 7 ، 3‬و‬
‫‪5‬‬ ‫‪5 5‬‬
‫ﻣﺘﻀﺎﺩ‬ ‫را نیز نشان دهید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪11‬‬
‫—–‬ ‫—–‬ ‫—–‬ ‫—‪+‬‬ ‫—‪+‬‬ ‫—‪+‬‬
‫–‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪+‬‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬
‫معکوس جمعی(ﻣﺘﻀﺎﺩ )یکدیگر اند‪.‬‬
‫معکوس جمعی( ﻣﺘﻀﺎﺩ)یکدیگر اند‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪ -1‬ابتدا سه واحد را روی محور اعداد جدا کنید‪.‬‬

‫‪ -2‬این سه واحد را به چهار قسمت مساوی تقسیم نمایید‪.‬‬
‫‪ -3‬هر قسمت نشان دهندۀ کدام عدد نسبتی است؟‬
‫‪ -4‬یک واحد را به چهار قسمت مساوی تقسیم کنید و ‪ 3‬را روی آن نشان دهید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -5‬متضاد این عدد کدام است؟ روی محور نشان دهید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫را روی محور نشان دهیم و نتیجۀ فعالیت باال را با آن مقایسه نماییم‪ ،‬دیده‬ ‫اگر کسر‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫یکی می‌باشد‪ ،‬بنابراین‪:‬‬ ‫می شود که عدد نسبتی ‪ 3‬با کسر‬
‫‪n‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫نشان داده می‌شود‪ ،‬عدد های ‪ n‬و ‪d‬‬ ‫یک عدد نسبتی عبارت از عددی است که به شکل‬
‫‪d‬‬
‫اعداد تام بوده و ‪ d ≠ 0‬می باشد‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪5 2‬‬
‫‪ -1‬در یک محور اعداد هر واحد را به ‪ 3‬حصۀ مساوی تقسیم نموده و اعداد نسبتی ‪،‬‬
‫‪3 3‬‬ ‫‪7‬‬
‫و ‪ −‬را روی محور نشان داده و اعداد متضاد آن‌ها را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -2‬هر واحد را روی محور به ‪ 4‬حصۀ مساوی تقسیم کنید و هر حصه را ‪ a‬بنامید‪ ،‬سپس‬
‫‪3‬‬
‫عدد نسبتی ‪ − 5‬و متضاد آن را روی محور نشان داده و در ضمن بگویید که عدد چند‬
‫‪4‬‬ ‫‪45‬‬
‫‪ a‬از عدد ‪ −‬دور است؟‬
‫‪4‬‬
‫‪ -3‬یک محور را طوری تقسیم بندی کنید که اعداد نسبتی ‪ 7 ، − 4 ، 3‬و ‪ −6‬به شکل‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5 5‬‬
‫واضح روی محور نشان داده شده باشد‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫مقایسۀ اعداد نسبتی‬

‫در کدام تصویر‪ ،‬ساحۀ بیشتری با گل پوشیده‬

‫شده است؟‬
‫<‬ ‫‪1‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪9‬‬
‫‪‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬
‫آیا می توانید بگویید که در اعداد نسبتی فوق‬
‫کدام عدد بزرگتر می باشد؟‬

‫فعالیت‬

‫‪ -1‬عدد نسبتی ‪ 1‬را روی محور (الف) نشان دهید‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫را روی محور (ب) نشان دهید‪.‬‬ ‫‪ -2‬عدد‬
‫‪6‬‬
‫را روی محور (پ) نشان دهید‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ -3‬عدد‬
‫‪9‬‬
‫‪ -4‬از مقایسۀ ‪ 3‬عدد باال روی محورهای زیر چه نتیجه یی به دست می آید؟‬
‫_‬ ‫‪+‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬
‫محور (الف)‬
‫_‬ ‫‪+‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬
‫محور (ب)‬
‫_‬ ‫‪+‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+2‬‬
‫محور (پ)‬
‫‪3 2 1‬‬
‫دارای عین قیمت‬ ‫و‬ ‫طوری که مالحظه می‌شود در فعالیت فوق‪ ،‬اعداد نسبتی ‪،‬‬
‫‪9 6 3‬‬
‫می‌باشند و یا هر سه کسر عام با هم معادل اند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪3‬‬
‫را نشان دهید‪.‬‬ ‫‪ -1‬روی محور اعداد‪ ،‬عدد نسبتی‬
‫‪4‬‬

‫‪99‬‬
 ‫‪ -2‬عدد نسبتی ‪ 5‬را روی همین محور نیز نشان دهید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫بزرگتر است یا ؟‬ ‫‪ -3‬عدد نسبتی‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ -4‬در مقایسۀ اعداد فوق‪ ،‬بگویید کدام عدد روی محور در سمت راست عدد دیگر واقع است؟‬

‫از فعالیت فوق این نتیجه به دس��ت می‌آید که در محور اعداد‪ ،‬عدد نس��بتی‌یی که به طرف راست‬
‫عدد واقع باش��د‪ ،‬از عددی که به طرف چپ واقع اس��ت بزرگتر می‌باشد‪ ،‬چنانچه در اعداد تام نيز‬
‫مشاهده كرده ايد‪.‬‬
‫‪3 3‬‬
‫را باهم مقایسه کنید و بگویید که کدام عدد بزرگتر است؟‬ ‫مثال اول  ‪ :‬اعداد نسبتی و‬
‫‪5 4‬‬
‫حل‪ :‬چون صورت‌ها با هم مساوی اند(‪ )3=3‬کسری که مخرج آن بزرگتر است کوچک‌تر‬
‫می‌باشددر نتیجه ‪ 3 > 3‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪4 5‬‬
‫حاال دو عدد نسبتی که مخرج‌ها و صورت‌هایشان با هم مساوی نیستند مانند ‪ 3‬و ‪ 4‬را درنظر‬
‫‪7 5‬‬
‫می گیریم‪.‬‬
‫برای مقایسۀ این چنین اعداد‪ ،‬ابتدا آن‌ها را هم مخرج می کنیم‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫‪3 7 21‬‬ ‫‪4 5 20‬‬
‫= ×‬ ‫‪,‬‬ ‫= ×‬
‫‪5 7 35‬‬ ‫‪7 5 35‬‬
‫دیده می شود که‪ 21 > 20 :‬است‪ ،‬بنابر این‪ 3 > 4 :‬می باشد‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬
‫‪ ،‬کدام یک بزرگ‌تر است؟‬ ‫‪ 4‬و ‪7‬‬ ‫مثال دوم‪ :‬از دو عدد نسبتی‬
‫‪12 9‬‬
‫‪4 12‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪7 9‬‬ ‫‪63‬‬
‫= ) (×‬ ‫‪,‬‬ ‫= ) (×‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪9 12 108‬‬ ‫‪12 9‬‬ ‫‪108‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬
‫>‬
‫‪12 9‬‬
‫و از اینجا می‌توانیم نتیجه‌بگیریم که‪:‬‬ ‫‪63‬‬
‫>‬
‫‪48‬‬ ‫بنابر این می توانیم بنویسیم که‪:‬‬
‫‪108 108‬‬
‫در مقایسۀ اعداد نسبتی یی که مخرج‌هایشان باهم مساوی باشند عددی‌که صورت آن بزرگ‬
‫است بزرگ‌تر می‌باشد و اگر صورت‌های شان باهم مساوی باشند‪ ،‬عددی‌که مخرج آن‬
‫بزرگ‌تر است‪ .‬کوچک‌تر می‌باشد و اما اگر‪ ،‬نه صورت‌ها و نه مخرج‌های شان باهم مساوی‬
‫باشند در این صورت اعداد نسبتی را هم مخرج می‌سازیم‪ .‬یا به عبارۀ دیگر کوچک‌ترین‬
‫مضرب مشترک را در می‌یابیم و بعد با هم مقایسه می‌کنیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫اعداد نسبتی زیر را باهم مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪3 4‬‬ ‫‪5 −6‬‬ ‫‪1 −1‬‬ ‫‪−8 −11‬‬ ‫‪5 3 1‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪, ,‬‬
‫‪5 7‬‬ ‫‪7 11‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9 7 3‬‬

‫‪100‬‬
 ‫عملیه های جمع و تفریق اعداد نسبتی‬

‫‪1‬‬
‫برای ساختن يک چادر‪ 5 ،‬متر تکه الزم است‪ ،‬و‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫برای ساختن یک دستمال گردن به ‪ 2‬متر دیگر‬
‫‪5‬‬
‫از همان تکه ضرورت می‌باشد‪ .‬اگر تمام تکـۀ مورد‬
‫نیاز از تکه یی که طول آن ‪ 15 1‬متر است‪ ،‬قطع‬
‫‪2‬‬
‫گردد‪ ،‬چقدر تکۀ دیگر باقی می ماند؟‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬‬
‫‪ −‬را روی محور اعداد نشان دهید و آن را نقطۀ ‪ A‬بنامید‪.‬‬ ‫‪ -1‬ابتدا‬
‫‪13‬‬ ‫‪2‬‬
‫به سمت راست حرکت کنید و آن را ‪ B‬بنامید‪.‬‬ ‫‪ -2‬از نقطۀ ‪ A‬به اندازۀ‬
‫‪10‬‬
‫‪ -3‬نقطۀ ‪ B‬معادل کدام عدد نسبتی است؟‬
‫‪1 13‬‬
‫‪ − +‬را پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪ -4‬با استفاده از مخرج مشترک‪ ،‬حاصل جمع‬
‫‪2 10‬‬
‫‪5 4‬‬
‫را دریابید‪.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫و حاصل تفریق‬ ‫‪2 3‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪ -5‬حاصل جمع‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪6 6‬‬

‫مثال اول‪ :‬اعداد نسبتی زیر را از طریق یافتن مخرج مشترک و یا کوچک‌ترین مضرب‬
‫مشترک مخرج‌ها‪ ،‬جمع کنید‪:‬‬
‫‪5 7 60 + 126 186 93 31‬‬
‫= ‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪18 12‬‬ ‫‪216‬‬ ‫‪216 108 36‬‬

‫حاال اگر در این مثال کوچک‌ترین مضرب مشترک مخرج‌ها را پیدا کنیم‪ ،‬می‌توانیم عملیۀ‬
‫‪18 = 2 × 3 × 3 = 2 × 32‬‬
‫جمع را به قرار زیر انجام دهیم‪:‬‬
‫‪12 = 3 × 2 × 2 = 3 × 2 2‬‬
‫دیده می‌شود که کوچک‌ترین مضرب مشترک ‪ 18‬و‪ 12‬عبارت از ‪ 32 × 22 = 36‬است‪ ،‬لذا‬
‫ ‬
‫داریم که‪:‬‬
‫‪5 7 10 + 21 31‬‬
‫= ‪+‬‬ ‫=‬
‫‪18 12‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪101‬‬
 ‫فعالیت‬
‫‪5‬‬
‫را روی محور نشان دهید و آن را ‪ A‬بنامید‪.‬‬
‫‪ -1‬ابتدا عدد نسبتی‬
‫‪6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -2‬از نقطۀ ‪ A‬به اندازۀ به طرف چپ محور بروید‪ ،‬به کدام نقطه می‌رسید؟‬
‫‪4‬‬
‫‪5 1‬‬
‫‪ -3‬حاصل ‪ −‬را با استفاده از دریافت کوچک‌ترین مضرب مشترک به دست آورید‪.‬‬
‫‪6 4‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫را تفریق کنید‪.‬‬ ‫مثال دوم ‪ :‬از عدد نسبتی عدد نسبتی‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫حل ‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪15 − 8‬‬ ‫‪7‬‬
‫= ) (‪−‬‬ ‫=‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬

‫چه در جمع و چه در تفریق اعداد نسبتی‪ ،‬کافی است ابتدا مخرج مشترک را دریابیم و سپس‬
‫صورت‌ها را جمع یا تفریق کنیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬حاصل جمع اعداد نسبتی زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫‪4 −6‬‬ ‫‪7 3‬‬ ‫‪−5 −7‬‬ ‫‪−9 3‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪= , b) + = , c‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪= , d‬‬ ‫= ‪+‬‬
‫‪5 5‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪16 8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫را روی محور اعداد نشان داده و از آن‪ ،‬عدد نسبتی را تفریق نمایید‪.‬‬ ‫‪ -2‬عدد نسبتی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫حصۀ همان کتاب را‬ ‫‪ -3‬یک شاگرد در روز اول‪ ،‬حصۀ یک کتاب را و در روز دوم‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫مطالعه کرد‪ .‬چند حصۀ کتاب مذکور باقی‌مانده است؟‬

‫‪102‬‬
 ‫ضرب و تقسیم اعداد نسبتی‬

‫شکل مقابل نشان دهندۀ چه رابطه یی بین‬

‫?‬ ‫مستطیل ها است؟‬

‫=‬

‫فعالیت‬

‫‪ -1‬یک نخ را به طول یک واحد در نظر گرفته‪ ،‬آن را نصف کنید‪.‬‬

‫‪ -2‬این نصف‌ها را به سه حصۀ مساوی تقسیم کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬طول هر حصۀ به دست آمده‪ ،‬کدام قسمت واحد است؟‬
‫‪1 1 1‬‬
‫مي‌توانيد مشاهده كنيد؟‬ ‫‪ -4‬چه رابطه یی را بين ‪ ،‬و‬
‫‪6 3 2‬‬

‫براي ضرب دو عدد نسبتي‪ ،‬صورت را در صورت و مخرج را در مخرج ضرب می كنيم‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫را ضرب در ) ‪ (−‬کنید‪.‬‬ ‫مثال اول ‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 (−3) (−6) −3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫حل‪:‬‬
‫× = ) ‪( ) × (−‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫= ‪=−‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪28 14‬‬ ‫‪14 − 14‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ (−‬را در عدد نسبتی ) ‪ (−‬ضرب کنید‪:‬‬ ‫مثال دوم ‪ :‬عدد نسبتی )‬
‫‪4‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪−8 −3 (−8) × (−3) 24 2‬‬ ‫حل ‪:‬‬
‫‪(−‬‬ ‫= ) × ( = ) ‪) (−‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪15‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪15 4‬‬ ‫‪15 × 4‬‬ ‫‪60 5‬‬
‫حاال تقسيم دو عدد نسبتي را در مثال‌های زیر بررسي مي كنيم‪:‬‬

‫‪103‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬
‫تقسیم کنید‪.‬‬ ‫را بر‬ ‫مثال سوم  ‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪7 3 7 5 35 7‬‬
‫= × = ÷‬ ‫=‬ ‫حل ‪:‬‬
‫ ‬
‫‪10 5 10 3 30 6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫مثال چهارم ‪ :‬عدد نسبتی ) ‪ (−3‬را بر عدد نسبتی ) ‪ (−‬تقسیم کنید‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪21‬‬
‫= ) ‪(−3 ) ÷ (− ) = (− ) ÷ (− ) = (− ) × (−‬‬ ‫ ‬
‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫در عملیۀ ضرب اعداد نسبتی‪ ،‬صورت را در صورت و مخرج را در مخرج ضرب می‌کنیم‬
‫و در عملیۀ تقسیم‪ ،‬عدد دوم نسبتی(مقسوم علیه) معکوس و سپس مانند عملیۀ ضرب عمل‬
‫می‌شود‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اعداد زير را در هم ضرب نموده و جواب آن‌ها را به ساده ترین شکل بنویسید‪.‬‬
‫‪41 13‬‬ ‫‪−12 −5‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬
‫)‪a‬‬ ‫×‬ ‫‪,‬‬ ‫( )‪b‬‬ ‫) ×‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫) ‪× (−‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪−13‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫( )‪d‬‬ ‫(×)‬ ‫‪) ,‬‬ ‫× ) ‪e) ( −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪f ) (− ) × × (−‬‬
‫‪−11‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬
‫حصۀ عدد ‪ 111‬چند می‌شود؟‬ ‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫دیسی لیتر آب‬ ‫‪ -3‬هر انسان کم از کم باید هر روز در برابر هر کیلو گرام وزن خود‬
‫‪2‬‬
‫بنوشد‪ .‬یک شخص با وزن ‪ 70‬کیلو گرام روزانه به چه مقدار آب ضرورت دارد؟‬

‫‪104‬‬
 ‫خواص عملیه های اعداد نسبتی‬

‫احمد و محمود ميخواهند يك اتاق را رنگ كنند‪.‬‬

‫احمد ‪ 2‬حصة كار و محمود ‪ 1‬حصة كار را انجام‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫می‌دهد‪ ،‬احمد می‌گوید‪ :‬ب��راي آنكه ببينیم چقدر‬
‫‪2 1‬‬
‫كار انجام شده اس��ت‪ ،‬بايد‪ + :‬را جمع کنیم‪.‬‬
‫‪5 3‬‬
‫اما محمود می‌گوید‪ ،‬بايد حاصل جمع ‪ 1 + 2‬را به‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫دست آوريم‪ ،‬به نظر شما حاصل جمع آن‌ها با هم فرق‬
‫مي‌كند؟‬

‫فعالیت‬

‫‪ -1‬نخی را به طول ‪ 1m‬در نظر بگیرید‪ ،‬بعد آن را نصف کنید و سپس هر نصف را به سه‬
‫قسمت مساوی تقسیم کنید‪ ،‬اکنون طول هر قسمت را حساب کنید‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر نخ دیگری به طول ‪ 1m‬را ابتدا سه قسمت مساوی کرده و بعد هر قسمت را نصف‬
‫کنید‪ ،‬طول هر نصف مساوی به چند خواهد بود؟‬
‫‪ -3‬طول اين دو قطعه نخ با هم چه رابطه يي دارند؟‬
‫در فعالیت باال نتیجه حاصل می‌شود که خاصیت تبدیلی در ضرب اعداد نسبتی نیز صدق‬
‫می‌کند‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬
‫مثال اول‪ :‬با استفاده از اعداد و ) ‪ (−‬خاصيت تبديلي جمع و ضرب را در اعداد‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫نسبتي نشان دهيد‪.‬‬
‫‪3 7 −15 + 28 13‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪28 − 15 13‬‬
‫= ‪(− ) +‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫= ) ‪+ (−‬‬ ‫=‬
‫‪4 5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪7 7‬‬ ‫‪3‬‬
‫) ‪(− ) + = + (−‬‬ ‫از این رو‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5 5‬‬ ‫‪4‬‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪−21‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪−3‬‬ ‫‪−21‬‬
‫= ) ( × ) ‪(−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=) (×) (‬ ‫به همین ترتیب داریم که‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪7 7‬‬ ‫‪3‬‬
‫) ‪( ) × = × (−‬‬ ‫از این رو‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5 5‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪105‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫تفریق نموده و در آن خاصیت تبدیلی را بررسی‬ ‫مثال دوم  ‪ :‬عدد نسبتی را از عدد نسبتی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪5 3 5−3 2‬‬ ‫حل‬
‫= ‪−‬‬ ‫‪= =1‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 5 3 − 5 −2‬‬
‫= ‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪= −1‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5 3 3 5‬‬
‫است و خاصیت تبدیلی در عملیۀ تفریق صدق نمی‌کند‪.‬‬ ‫لذا‪− ≠ − :‬‬
‫‪2 2 2 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫تقسیم نموده و خاصیت تبدیلی را در آن بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثال سوم  ‪ :‬عدد را بر‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4 2 4 3 12‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪÷ = × = =2‬‬
‫‪3 3 3 2 6‬‬

‫‪2 4 2 3 6 1‬‬
‫= = × = ÷‬
‫‪3 3 3 4 12 2‬‬
‫‪2 4 4 2‬‬
‫÷ ≠ ÷‬ ‫ديده مي شود كه‪:‬‬
‫‪3 3 3 3‬‬
‫خاصيت تبديلي در عملية تقسيم اعداد نسبتی صدق نمي کند‪ .‬خاصیت تبدیلی تنها در‬
‫عملیه‌های جمع و ضرب اعداد نسبتی صدق می‌کند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫در جاهای خالی عدد مناسب را بنویسید‪.‬‬
‫‪1 17‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪−‬‬ ‫×‬ ‫) ‪= ( ) × (−‬‬
‫‪5 2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬
‫)‪b‬‬ ‫) ‪(− ) + ( ) = + (−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪8‬‬
‫)‪c‬‬ ‫) ( × )‪× (−5) = (−5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫)‪d‬‬ ‫(×‬ ‫) ( × ) ‪) = (−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪−6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪−3‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫)‪e‬‬ ‫) ( × )‪× ( 5 + 6) = (11‬‬
‫‪2‬‬

‫‪106‬‬
 ‫خاصیت اتحادی‬

‫اگ��ر عدد ‪ 1‬با حاصل جم��ع اعداد ‪ 2‬و ‪3‬‬

‫‪4 5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫جمع ش��ود و یا اگر حاص��ل جمع دو عدد‬
‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫و ‪ 2‬با عدد جمع ش��ود آیا این دو حاصل‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫جمع با هم فرق دارند؟‬

‫فعالیت‬

‫الف) ابتدأ دو عدد نسبتی ‪ 2‬و ‪ 4‬را باهم جمع کنید‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫ب) حاصل جمع (الف) را با عدد نسبتی ‪ 6‬جمع کنید‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫پ) عدد ‪ 4‬و عدد ‪ 6‬را باهم جمع کنید‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬
‫ت) حاصل جمع (پ) را با عدد نسبتی ‪ 2‬جمع کنید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ث) حاال حاصل جمع به دست آمدۀ (ب) و (ت) را باهم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪2 4 6 2 4 6‬‬
‫) ‪( + )+ = +( +‬‬ ‫در فعالیت باال مالحظه می‌شود که‪:‬‬
‫‪3 5 7 3 5 7‬‬
‫اين خاصيت را خاصيت اتحادي عملیۀ جمع می‌نامند‪.‬‬

‫مثال اول‪ :‬آیا ) ‪ ( 3 + 2 ) + 3 = 3 + ( 2 + 3‬است؟‬

‫‪2 5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5 5‬‬
‫‪2 3‬‬
‫را با هم جمع كنيم‪ ،‬كار ما ساده‌تر می‌شود‪ ،‬پس‬ ‫حل‪ :‬با كمي دقت مي‌بينيم که اگر و‬
‫‪5 5‬‬
‫‪3 2 3 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫از خاصيت اتحادي جمع استفاده مي‌كنيم‪.‬‬
‫‪+ ( + ) = +1 = 1 +1 = 2‬‬
‫‪2 5 5 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 2 15 + 4 19‬‬
‫= ‪+‬‬ ‫=‬
‫‪2 5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪19 3 19 + 6 25‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪=2‬‬
‫‪10 5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪107‬‬
 ‫‪2 4 6‬‬ ‫‪2 4 6‬‬
‫را نشان دهيد‪.‬‬ ‫مثال دوم  ‪ :‬درستي × ) × ( = ) × ( ×‬
‫‪3 5 7‬‬ ‫‪3 5 7‬‬
‫‪2 4 6‬‬ ‫‪2 24‬‬ ‫‪48 16‬‬ ‫‪2 4 6‬‬ ‫‪8 6 48 16‬‬
‫= ) (× = ) × (×‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫= ×) ( = ×) × (‬ ‫=‬
‫‪3 5 7‬‬ ‫‪3 35 105 35‬‬ ‫‪3 5 7 15 7 105 35‬‬
‫‪2 4 6‬‬ ‫‪2 4 6 16‬‬ ‫لذا داريم كه‪:‬‬
‫= ×) × ( = ) × (×‬
‫‪3 5 7‬‬ ‫‪3 5 7 35‬‬
‫بنابر اين‪ ،‬خاصیت اتحادي در عملية ضرب اعداد نسبتي صدق می‌کند‪.‬‬
‫‪4 1 1‬‬
‫بررسي كنيد‪.‬‬ ‫) ‪−( −‬‬ ‫مثال سوم  ‪ :‬خاصيت اتحادي تفريق را با‬
‫‪3 2 5‬‬
‫‪4 1 1 4 5−2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪40 − 9 31‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫(‪−( − ) = −‬‬ ‫= ) (‪) = −‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬
‫‪3 2 5 3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3 10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪4 1 1 8 − 3 1 5 1 25 − 6 19‬‬
‫(= ‪( − )−‬‬ ‫= ‪)− =( )−‬‬ ‫=‬
‫‪3 2 5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5 6 5‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪4 1 1‬‬ ‫‪4 1 1‬‬
‫‪−( − ) ≠ ( − )−‬‬ ‫از این‌رو‪:‬‬
‫‪3 2 5‬‬ ‫‪3 2 5‬‬
‫نامساوی ) ≠ ( باال نشان می دهد که ‪ :‬خاصيت اتحادي در عملية تفريق صدق نمي كند‪.‬‬
‫مثال چهارم  ‪ :‬خاصيت اتحادي را براي تقسیم سه عدد نسبتي بررسي كنيد‪.‬‬
‫‪4 1 1 4 1 5 4 5 4 2 8‬‬
‫حل‪:‬‬
‫= × = ÷ = ) × (÷ = ) ÷ (÷‬
‫‪3 2 5 3 2 1 3 2 3 5 15‬‬
‫‪4 1 1 4 2 1 8 1 8 5 40‬‬
‫= × = ÷) (= ÷) × (= ÷) ÷ (‬
‫‪3 2 5 3 1 5 3 5 3 1 3‬‬
‫‪4 1 1‬‬ ‫‪4 1 1‬‬
‫لذا‪÷ ( ÷ ) ≠ ( ÷ ) ÷ :‬‬
‫‪3 2 5‬‬ ‫‪3 2 5‬‬
‫خاصیت اتحادی تنها در عملیه‌های جمع و ضرب اعداد نسبتی صدق می‌کند‪ ،‬اما در‬
‫عملیه‌های تفریق و تقسیم صدق نمی‌کند‪.‬‬
‫‪4 2 5‬‬
‫تمرین‪a) ( + ) +‬‬‫=‬
‫‪3 5 7‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫کنید‪b) .‬‬
‫بررسی( ×‬ ‫خاصیت اتحادی را در عملیه های= )‬
‫زیر ×‬
‫‪7‬‬ ‫‪9 5‬‬
‫‪4 2 5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2 4‬‬
‫= ‪a) ( + ) +‬‬ ‫= ) ‪c) − ( +‬‬
‫‪3 5 7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3 9‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5 2‬‬
‫= ) × ( × )‪b‬‬ ‫= ) ÷ ( ÷ )‪d‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪9 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 5‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪2 4‬‬
‫= ) ‪c) − ( +‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3 9‬‬
‫‪108‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5 2‬‬
‫= ) ÷ ( ÷ )‪d‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 5‬‬
 ‫خاصیت توزیعی‬

‫خاصی��ت توزیعی ض��رب باالی جم��ع را در‬

‫اعداد ت��ام دیده اید‪ ،‬آیا این خاصیت در اعداد‬
‫نسبتی نیز صدق می‌کند؟‬

‫فعالیت‬
‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪B‬‬
‫شکل مقابل را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫• مساحت مستطيل ‪ AEFD‬چقدر است؟‬
‫• مساحت مستطيل ‪ EBCF‬چقدر است؟‬
‫• مساحت مستطيل ‪ ABCD‬چقدر است؟‬
‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬
‫• آيا مي توانيم بگوييم كه‪:‬‬
‫مساحت ‪ + EBCF‬مساحت ‪ = AEFD‬مساحت ‪ABCD‬‬
‫)‪3(2 + 4) = (3 × 2) + (3 × 4‬‬ ‫• آيا مي توانيم بنويسيم كه‪:‬‬

‫هرگاه يك عدد در مجموع دو عدد ديگر ضرب شود‪ ،‬مي توان آن عدد را جداگانه در هر‬
‫يك از اعداد ضرب و حاصل ضرب‌ها را با هم جمع کرد اين خاصيت را خاصيت توزيعي‬
‫ضرب باالی جمع مي‌نامند‪.‬‬
‫مثال اول ‪:‬‬
‫خاصیت توزیعی را در عملیۀ ضرب باالی جمع بررسی کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬اوالً عملیۀ ضرب را به صورت معمولی حل می‌کنیم؛ یعنی‪:‬‬
‫‪15 4 2 15 20 + 6 15 26 390 39 13‬‬ ‫‪1‬‬
‫(× = ) ‪×( +‬‬ ‫= ) (× = )‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪8 15‬‬ ‫‪120 12 4‬‬ ‫‪4‬‬
‫حاال عملیۀ باال را به صورت توزیعی بررسی می‌کنیم‪ ،‬یعنی‪:‬‬

‫‪109‬‬
 ‫‪15 4 2 15 4 15 2 60 30 5 3 10 + 3 13‬‬ ‫‪1‬‬
‫= × ‪×( + ) = × +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫= ‪= +‬‬ ‫‪= =3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪8 3 8 5 24 40 2 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫از مقایسۀ دو طریق حل فوق نتیجه می‌گیریم که‪:‬‬
‫‪15 4 2‬‬ ‫‪15 4‬‬ ‫‪15 2 13‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪×( + ) = ( × ) + ( × ) = = 3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪8 3‬‬ ‫‪8 5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2 −4 7‬‬
‫را نخست بدون تطبیق خاصیت توزیعی و سپس با تطبیق‬ ‫مثال دوم ‪ :‬حاصل ) ‪÷ ( +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5 2‬‬
‫خاصیت توزیعی به دست آورید و نتیجه را با هم مقایسه کنید‪ .‬آيا خاصيت توزيعي تقسيم‬
‫باالی عملیۀ جمع صدق می‌کند؟‬
‫‪2 −4 7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−8 + 35‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪2 10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫( ÷ = ) ‪÷( +‬‬ ‫= ) (× = ) ( ÷ = )‬
‫‪3‬‬ ‫‪5 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪81‬‬
‫حاال خاصیت توزیعی را تطبیق می‌نماییم‪:‬‬
‫‪2 −4 7‬‬ ‫‪2 −4 2 7 2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2 2 10‬‬ ‫‪4 −70 + 16 −54 −9‬‬
‫= × ‪÷( + ) = ÷( ) + ÷ = ×( ) +‬‬ ‫= ‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪3‬‬ ‫‪5 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3 2 3 −4 3 7 −12 21‬‬ ‫‪84‬‬ ‫‪84 14‬‬
‫‪2 −4 7‬‬ ‫‪2 −4‬‬ ‫‪2 7‬‬ ‫از این رو‪:‬‬
‫(÷‬ ‫÷ (≠) ‪+‬‬ ‫) ÷ (‪)+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5 2‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪20 − 9‬‬
‫≠‬ ‫از اينجا نتيجه مي شود كه‪:‬‬
‫‪81 14‬‬
‫خاصیت توزیعی ضرب باالی جمع در اعداد نسبتی صدق می کند‪ ،‬اما در عملیۀ تقسیم باالی‬
‫جمع صدق نمی کند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪ -1‬خاصیت توزیعی را در عملیه‌های زیر بررسی کنید‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪a‬‬ ‫) ‪×( +‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫( ×‬ ‫‪−‬‬ ‫)‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫) ‪×( +‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪−3 −2‬‬
‫‪ -2‬خاصیت توزیعی را در سؤال زیر بررسی کنید‪:‬‬
‫‪6 4‬‬ ‫‪3‬‬
‫(‬ ‫×) ‪+‬‬
‫‪5 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -3‬خاصیت توزیعی را در عملیه های زیر بررسی کنید‪:‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪−6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3 −3‬‬
‫)‪a‬‬ ‫) ‪÷ ( +‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫) ‪÷ ( −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪÷ ( +‬‬ ‫)‬
‫‪7‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪2 4‬‬

‫‪110‬‬
 ‫تبديل عدد نسبتي به عدد اعشاري‬

‫احمد و برادرش می‌خواهند كاري را در‬

‫چهـار روز انجام دهنـد‪ .‬در انتهاي روز اول‬
‫احمد از برادرش می‌پرسد «تا حاال چند فیصد‬
‫كار را انجام داده ايم؟»‬

‫فعالیت‬

‫• چند مربع در شكل مقابل رنگ‬

‫شده است؟‬
‫• چه كسري از مربع‌ها‪ ،‬رنگ آبي‬
‫دارند؟ اين مقدار را با عدد اعشاري‬
‫نشان دهيد‪.‬‬
‫• چه كسري از مربع‌ها‪ ،‬رنگ سبز‬
‫دارند؟ اين مقدار را با يك عدد‬
‫اعشاري نشان دهيد‪.‬‬
‫•چه كسري از مربع‌ها رنگ شده اند؟‬
‫اين مقدار را با يك عدد اعشاري نشان‬
‫دهيد‪.‬‬

‫‪257363‬‬
‫را به صورت عدد اعشـاري نمـايش دهيـد‪.‬‬ ‫مثال اول ‪ :‬عدد نسبتی‬
‫‪100‬‬
‫‪257363‬‬
‫‪= 2573‬‬
‫‪63‬‬
‫‪= 2573 +‬‬
‫‪63‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪= 2573 +‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪100 100‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪= 2573 + +‬‬ ‫‪= 2573.63‬‬
‫‪10 100‬‬

‫‪111‬‬
 ‫در اين حالت‪ 2573 ،‬را جزء صحيح عدد و ‪ 0.63‬را جزء اعشاري عدد مذكور مي نامند‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫اعداد ‪ 2.3125‬و ‪ 0.412‬را به صورت اعداد نسبتي بنویسيد‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪2.3157‬‬
‫‪2.3125 = 2 +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪10000‬‬ ‫‪10000‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪0.412 = 0 +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪1000‬‬
‫مثال دوم ‪ :‬عدد ‪ 2.32‬را به صورت عدد نسبتي بنويسيد‪.‬‬
‫‪200 30‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪232‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫= ‪2.32 = 2 + 0.3 + 0.02‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪100 100 100 100‬‬
‫می‌توانیم اعداد نستبی را به شکل اعداد اعشاری و اعداد اعشاری را به شکل اعداد نسبتی‬
‫تبدیل کنیم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اعداد اعشاری ‪ 0.420 ، 0.212‬و ‪ 5.215‬را به شکل اعداد نسبتی نشان دهید‪.‬‬
‫‪2410‬‬ ‫‪235‬‬ ‫‪4250‬‬
‫را به شکل اعداد اعشاری بنویسید‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ -2‬اعداد نسبتی‬
‫‪10000 100‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪ -3‬اعداد اعشاری ‪ −1.5 ، 0.5‬و ‪ 1.25‬را روی محور اعداد نشان دهید‪.‬‬
‫‪ - 4‬در جدول زير‪ ،‬جزء صحيح و جزء اعشاري هر عدد را در محل هاي مشخص شده وارد‬
‫كنيد‪.‬‬
‫ﻋﺪﺩ ﺍﻋﺸﺎﺭﻯ‬ ‫ﺟﺰء ﺻﺤﻴﺢ‬ ‫ﺟﺰء ﺍﻋﺸﺎﺭﻯ‬
‫‪12.1‬‬
‫‪13.25‬‬
‫‪1.7394‬‬
‫‪0.16‬‬

‫‪112‬‬
 ‫خالصۀ فصل چهارم‬
‫‪n‬‬
‫نشان داده می شود‪ ،‬در صورتی‌که ‪ n‬و‬ ‫• عدد نسبتی عـددی است که معموالً به شکل‬
‫‪d‬‬
‫‪ d‬اعداد تام باشند و ‪ d ≠ 0‬است‪.‬‬
‫اعـداد نـسبتـی بـه نـام اعـداد گـویـا‪ ،‬اعـداد نــاطــق« ‪ » Rational Numbers‬یـاد مـیشوند‪.‬‬
‫• همان‌طوری که هر عدد تام بدون صفر دارای عدد متضاد است‪ ،‬هر عدد نسبتی نیز دارای‬
‫عدد متضاد می‌باشد‪.‬‬
‫• ساده ساختن اعداد نسبتی‪ ،‬مانند ساده ساختن کسرعام بوده و در صورتی که صورت و‬
‫مخرج به یک عدد قابل تقسیم باشند‪ ،‬آن را تقسیم می‌کنیم تا به اعدادی برسیم که دیگر‬
‫قابل تقسیم نباشند‪.‬‬
‫• از دو عدد نسبتي همان عدد بزرگ‌تر است كه در روی محور اعداد نظر به عدد دیگری‪،‬‬
‫طرف راست قرار دارد‪ ،‬آنچه در مورد اعداد تام نيز مشاهده كرده‌ايد‪.‬‬
‫• در مقایسۀ دو عدد نسبتی که صورت‌ها و مخرج‌های شان با هم مساوی نیستند‪ ،‬نخست باید‬
‫این دو عدد را هم مخرج نموده و سپس با هم مقایسه کنیم‪.‬‬
‫• جمع دو عدد نسبتی مانند جمع اعداد کسرعام است‪ ،‬طوری‌که اول کوچک‌ترین مخرج‬
‫مشترک را پیدا نموده و سپس صورت‌ها را مانند اعداد تام با هم جمع می کنیم‪.‬‬
‫• عملیۀ تفریق در اعداد نسبتی مانند عملیۀ جمع است‪ ،‬با این تفاوت که در عملیۀ تفریق فقط‬
‫عالمت مفروق تغییر می‌کند و سپس عملیۀ جمع باالی آن تطبیق می گردد‪.‬‬
‫• در جمع و تفریق اعداد نسبتی می‌توانیم از محور اعداد نیز استفاده کنیم‪ ،‬چنانچه در مورد‬
‫اعداد تام نیز از آن استفاده کرده‌ایم‪.‬‬
‫• در عملیـۀ ضـرب اعداد نسبتی‪ ،‬صورت‌ها و مخرج‌ها در همدیگر ضرب می‌شوند‪ .‬اما در‬
‫عملیۀ تقسیم‪ ،‬اول مقسوم علیه معکوس می گردد و سپس عملیۀ ضرب را انجام می‌دهیم‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫• خاصیت تبدیلی در عملیۀ جمع و ضرب اعداد نسبتی صدق می‌کند‪ ،‬در حالی کـه این‬
‫خاصیت در عملیۀ تفریق و تقسیم اعداد نسبتی صدق نمی کند‪.‬‬
‫• خاصیت اتـحادی در عملیۀ جمع و ضرب اعداد نسبتـی صدق می کند‪ ،‬در حالیکه این‬
‫خاصیت در عملیۀ تفریق و تقسیم اعداد نسبتی صدق نمی‌کند‪.‬‬
‫• خاصیت توزیعی فقط در عملیۀ ضرب باالی جمع و تفریق صدق می‌کند و بس‪.‬‬
‫• تبدیل اعداد نسبتی به اعداد اعشاری‪ ،‬مانند تبدیل کسر عام به اعشاری است و به همین‬
‫ترتیب تبـدیل اعداد اعشاری به اعـداد نسبتی‪ ،‬ماننـد تبـدیل اعـداد اعشاری به کسر عام‬
‫است‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫تمرین فصل چهارم‬
‫‪ -1‬اعداد نسبتی زیر را روی محور اعداد نشان دهید‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪−7‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪a) −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪e‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ -2‬در محور اعداد زیر‪ ،‬اعداد نسبتی‌یی را که باهم جمع شده اند توسط اعداد بنویسید‪.‬‬

‫–‬ ‫‪+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪–2‬‬ ‫—–‬
‫‪2‬‬
‫—–‬
‫‪8‬‬
‫—‪+‬‬
‫‪2‬‬
‫‪+1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫را تفریق کنید و در روی محور اعداد نشان دهید‪.‬‬ ‫‪ -3‬از عدد نسبتی عدد نسبتی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -4‬اعداد نسبتی زیر را جمع و سپس خاصیت تبدیلی را در آن بررسی کنید‪.‬‬

‫‪5 1‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪−6‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) (‪+‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪5 7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -5‬خاصیت اتحادی را در ضرب های زیر بررسی کنید‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪4 6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪3 3‬‬

‫) × (×‬ ‫‪,‬‬ ‫) × (×‬ ‫‪,‬‬ ‫) × (×‬
‫‪5‬‬ ‫‪3 10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5 3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪ -6‬جاهای خالی را با اعداد مناسب پر کنید‪.‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪3 −2‬‬
‫‪a) ( + ) × ( ) = 1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪b) ( +‬‬ ‫‪)×( ) =1‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 4‬‬
‫‪c) ( ) × = 1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫( )‪d‬‬ ‫(‪+ )× =( × )+‬‬ ‫)‬
‫‪3‬‬ ‫‪−2 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪115‬‬
 ‫‪ -7‬خاصیت توزیعی را در سؤاالت زیر بررسی کنید‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪−3 2‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪−4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪−3 2‬‬

‫(×‬ ‫) ‪+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫(×‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬ ‫‪,‬‬ ‫(×‬ ‫) ‪−‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪−9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ -8‬خاصیت اتحادی در ست اعداد نسبتی‪ ،‬درکدام عملیه‌های زیر صدق نمی‌کند؟‬

‫‪ )e‬هیچکدام‬ ‫‪ )d‬تقسیم‬ ‫‪ )c‬تفریق‬ ‫‪ )b‬ضرب‬ ‫‪ )a‬جمع‬

‫‪−6‬‬
‫را به عدد اعشاری تبدیل نموده و در روی محور اعداد نشان دهید و‬ ‫‪ -9‬عدد نسبتی‬
‫‪5‬‬
‫همچنین متضاد آن را به شکل اعشاری بنویسید‪.‬‬

‫‪ -10‬اعداد اعشاری زیر را به شکل اعداد نسبتی بنویسید‪.‬‬

‫‪0.340‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2.342‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪5.2345‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1.23412‬‬

‫‪ -11‬دو عدد اعشاری ‪ 3.234‬و ‪ 4.543‬را به اعداد نسبتی نشان دهید‪.‬‬

‫‪ -12‬خاصیت تبدیلی در کدام عملیه‌های اعداد نسبتی زیر صدق نمی کند؟‬
‫‪ )d‬تقسیم‬ ‫‪ )c‬تفریق‬ ‫‪ )b‬جمع‬ ‫‪ )a‬ضرب‬
‫‪ -13‬خاصیت توزیعی در کدام عملیۀ اعداد نسبتی صدق می کند؟‬
‫‪ )c‬هر دو درست اند‪.‬‬ ‫‪ )b‬ضرب باالی تفریق‬ ‫‪ )a‬ضرب باالی جمع‬
‫‪ -14‬اعداد اعشاری ‪ 1.25‬و ‪ 2.5‬را با اعداد نسبتی نشان داده و همچنین متضاد آن‌ها را‬
‫به شکل اعداد نسبتی در روی محور اعداد نشان دهید‪.‬‬

‫‪116‬‬
‫فصل پنجم‬
‫مثلث هاو چندضلعی ها‬
‫مثلث ها در اطراف ما هستند!‬
 ‫اقسام مثلث از حیث اضالع‬

‫در شكل مقابل کدام اشكال هندسی را مشاهده‬

‫می کنید؟‬

‫فعالیت‬

‫• در شكل‌هاي زير طول هر ضلع را اندازه گيري‌کرده و اندازۀ آن را بنويسيد‪.‬‬

‫• اگر بخواهيم اين مثلث‌ها را دسته‌بندي كنيم‪ ،‬كدام مثلث ها در يك دسته قرار می‌گیرد؟‬

‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪c‬‬

‫)‪d‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫)‪f‬‬

‫• براي قرار دادن مثلث ها در هر دسته بندی چه خصوصيتی را در نظر گرفته ايد؟‬
‫• زاويه هاي مثلث هايی را كه اضالع آنها با هم برابرند‪ ،‬اندازه بگيريد‪ .‬چه نتيجه یی به‌دست‬
‫مي آورید؟‬
‫• زاويه‌هاي مثلث‌هايي را كه دو ضلع مساوي دارند‪ ،‬اندازه‌بگيريد‪ ،‬چه نتيجه یی به‌دست‬
‫مي آوريد؟‬

‫از فعاليت فوق نتیجه‌می گیریم که مثلث ها را می توانیم از نظر طول اضالع به سه دسته‬
‫تقسيم بندي كنيم‪:‬‬
‫‪ -‬مثلثي كه سه ضلع آن با هم مساوي باشند‪ ،‬مثلث متساوي االضالع نامیده می‌شود‪ .‬در هر‬
‫مثلث متساوي االضالع سه زاوية آن نيز با هم برابر اند‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫‪ -‬مثلثی كه دو ضلع آن با هم مساوي باشند‪ ،‬مثلث متساوي الساقين ناميده مي شود‪ ،‬هر یک از‬
‫ضلع‌های مساوي در مثلث متساوي الساقين را ساق مثلث و ضلع سوم را قاعدۀ مثلث مي نامند‪.‬‬
‫در مثلث متساوي الساقين دو زاوية كنار ساق ها با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪ -‬مثلثی كه طول هر سه ضلع آن با هم مساوي نيستند ‪ ،‬مثلث مختلف االضالع ناميده مي شود‪.‬‬
‫مثال‪ :‬هر يك از مثلث هاي شكل زيررا نظر به اضالع شان نام گذاري كنيد‪.‬‬

‫)‪(c‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(a‬‬

‫حل‪ :‬ابتدا طول هرضلع مثلث را اندازه کرده و سپس نام‌گذاری می‌کنیم‪ .‬مثلث ‪ a‬که سه‬
‫ضلع برابر دارد متساوی االضالع‪ ،‬مثلث ‪ b‬که دو ضلع برابر دارد متساوی الساقین‪ ،‬و مثلث ‪c‬‬
‫که طول هر سه ضلع آن مختلف می‌باشد مختلف االضالع است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬یک مثلث متساوی‌االضالع را رسم کنید که هر ضلع آن ‪ 4cm‬باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬يک مثلث متساوي‌الساقين رسم کنيد که دو ضلع مساوي آن هريک ‪ 3cm‬بوده و ضلع‬
‫سوم آن کيفي باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬یک مثلث متساويالساقين را رسم نمایید که یک زاویۀ آن ‪ 90‬باشد‪.‬‬
‫‪‬‬

‫‪ -4‬طول اضالع یک مثلث به ترتیب ‪ 4cm ،5cm‬و ‪ 8cm‬است این مثلث به کدام نام یاد‬
‫می‌شود؟‬

‫‪120‬‬
 ‫اقسام مثلث نظر به زاويه‬

‫‪A‬‬
‫‪D‬‬ ‫اگ��ر بخواهید ک��ه مثلث‌ها را نظر ب��ه زاويه‬
‫نام گ��ذاري كنيد‪ ،‬زوایای مثل��ث را با کدام‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫زاویه مقایسه می‌کنید؟‬
‫‪H‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪E‬‬

‫‪G‬‬
‫‪F‬‬

‫فعالیت‬

‫مثلث هاي زير را در نظر بگيريد‪.‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪E‬‬

‫‪G‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪b) H‬‬ ‫‪I c) A‬‬ ‫)‪d‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫)‪f‬‬
‫• ابتدا زاويه‌هاي هر مثلث را اندازه‌بگيريد و درجة آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫• زاويه‌هاي هر يك از مثلث‌ها را با زاوية‌ قايمه مقايسه كنيد‪.‬‬
‫• در کدام مثلث‌ها‪ ،‬تمام زاويه‌هاي آن كوچك‌تر از زاویۀ قايمه هستند؟‬
‫دارند؟ﻙﻱ ﻩﻙ ﻱﻱﺍﻩ ﺙﻝﺙﻡﻥﺁ ﺓﻱﻭﺍﺯ ﻙﻱ ﻩﻙ ﻱﻱﺍﻩﺙﻝﺙﻡ‬ ‫ﺓﻱﻭﺍﺯ‬ ‫ﺙﻝﺙﻡة‌ﻥﺁ‬
‫قايمه‬ ‫ﻱﻱﺍﻩث‌ها زاوي‬ ‫كدامﻩﻙ‬
‫يك از مثل‬ ‫ﻩﻱﻭﺍﺯ‬
‫ﺍﻩ ﻥﺁ ﻱﺍﻩ •‬
‫‪.‬ﺕﺱﺍ ﻩﻡﻱﺍﻕ‬ ‫دارند؟ﺭﺕگﺭﺯﺏ‬ ‫ﻩﻡﻱﺍﻕ ﺯﺍ‬
‫‪.‬ﺕﺱﺍاز قايمه‬
‫زاويۀ بزرگ‌تر‬‫ﺭﺕﻙچﻭﻙ‬
‫كدامﺯﺍيك از مثلث‌ها‬
‫ﻩﻡﻱﺍﻕ‬
‫‪.‬ﺕﺱﺍ •‬
‫• در جدول زير نام مثلث‌ها را بنويسيد‪.‬‬
‫مثلث هايي که زاویه های آن مثلث هايي که یک زاویه آن مثلث هايي که تنها يک زاويۀ‬
‫آن قايمه باشد‬ ‫کوچک‌تر از زاويۀ قايمه باشند بزرگ‌تر از زاويۀ قايمه باشد‬

‫‪121‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬
 ‫مثلث ها را از حيث زاويه به سه دسته تقسيم كرده‌اند‪:‬‬
‫‪ -‬مثلثي كه در آن يك زاوية قايمه وجود دارد‪ ،‬مثلث قايم الزاويه‌ناميده مي شود‪.‬‬
‫‪ -‬مثلثـي كـه در آن يك زاوية بزرگ‌تر از ‪ 90 ‬وجود دارد‪ ،‬مثلث منفرج الزاويه ناميده‬
‫مي شود‪.‬‬
‫‪ -‬مثلثي‌که تـمام زاويـه هاي آن كوچك‌تر از ‪ 90‬است‪ ،‬مثلث حاده‌الزاويه نامیده مي شود‪.‬‬
‫‪‬‬

‫مثال‪ :‬كدام يك از مثلث هاي زير حاد الزاويه‪ ،‬قايم الزاويه و منفرج الزاويه است؟‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪E‬‬

‫‪G‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪I A‬‬ ‫‪CF‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا زاويه هاي مثلث ها را اندازه مي گيريم‪:‬‬
‫‪ -‬مثلث ‪BAC‬كه يك زاوية آن ‪ 90 ‬می‌باشد‪ ،‬مثلث قايم الزاويه است‪.‬‬
‫‪ -‬مثلث ‪ EGF‬كه يك زاوية آن‌ بزرگ‌تر از ‪ 90 ‬است‪ ،‬مثلث منفرج الزاويه مي باشد‪.‬‬
‫‪ -‬مثلث ‪ DHI‬كه تمام زاويه هاي آن كوچك‌تر از ‪ 90 ‬است‪ ،‬مثلث حاد الزاويه مي باشد‪.‬‬
‫در تقسیم مثلث‌ها از حیث زاویه‌‪ ،‬زاویۀ قایمه را معیار قرار می دهند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬مثلثی را رسم کنید که یک ضلع آن ‪ 3cm‬بوده و دو زاویۀ مجاور آن هریک ‪ 60‬باشد‪،‬‬

‫ﻩﻱﻭﺍﺯ ﻙﻱ ﻩﻙ ﻱﻱﺍﻩ ﺙﻝﺙﻡﻥﺁ ﻩﻱﻭﺍﺯ ﻙﻱ ﻩﻙ ﻱﻱﺍﻩ ﺙﻝﺙﻡ‬ ‫ﺙﻝﺙﻡﻥﺁ‬
‫مشخص کنید‪.‬‬ ‫ﻱﻱﺍﻩمثلث را‬ ‫ﻥﺁ ﻱﺍﻩ ﻩﻱﻭﺍﺯ ﻩﻙ‬
‫نوعیت این‬
‫ﻩﻡﻱﺍﻕ‬ ‫‪.‬ﺕﺱﺍ‬
‫‌باشد‪ ،‬از‬ ‫ﺭﺕگﺭﺯﺏ‬
‫است‪ ،‬چه نوع مثلثی می‬ ‫زاویۀﺯﺍبین آنها ‪90‬‬
‫‪‬‬ ‫ﻩﻡﻱﺍﻕ‬ ‫‪.‬ﺕﺱﺍ‬
‫مساوی و‬ ‫ﺭﺕﻙچﻭﻙآن باهم‬
‫‪.‬ﺕﺱﺍ ﻩﻡﻱﺍﻕ‪-2‬ﺯﺍمثلثی که دو ضلع‬
‫حیث اضالع و زوایا‪ ،‬نوعیت آن‌را تعین کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬مثلثی رسم کنید که یک زاویۀ آن ‪ 120‬و ضلع مجاور این زاویه ‪ 4cm‬باشد‪ .‬چند تا از‬
‫این مثلث‌ها رسم کرده می توانید؟‬
‫‪ -4‬یک مثلث منفرج‌الزاویه رسم کنید که زاویۀ منفرجۀ آن ‪ 100‬و طول دو ضلع مجاور این‬
‫‪‬‬

‫زاویه ‪ 4cm‬و ‪ 6cm‬باشد‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬
 ‫میانه‪ ،‬ارتفاع و ناصف الزاویۀ مثلث‬

‫تا به حال سعی کرده‌اید‪ ،‬یک پنسل را عمود‬

‫گذاشته و یک شی مثلثی شکل را روی آن‬
‫قرار دهید؟‬

‫فعالیت‬
‫‪Δ‬‬
‫• یک مثلث کیفی ‪ ABC‬رسم کنید‪.‬‬
‫• سه ارتفاع این مثلث را ترسیم کنید‪.‬‬
‫• آیا نقطه‌یی را پیدا کرده می‌توانید که هر سه ارتفاع مثلث در آن نقطه همدیگر را قطع‬
‫کنند؟‬
‫• سه میانۀ این مثلث را رسم کنید‪ ،‬آیا هرسه میانه در یک نقطه همدیگر راقطع می‌کنند؟‬
‫• سه ناصف الزاویۀ این مثلث را رسم کنید‪ .‬آیا سه ناصف الزاویه‪ ،‬یک دیگر را در یک‬
‫نقطه نیز قطع می کند؟‬

‫فعالیت باال نشان می دهد که در یک مثلث‪ ،‬سه ارتفاع ‪ ،‬سه میانه و سه ناصف الزاویه یکدیگر‬
‫را در یک نقطه قطع می کنند‪.‬‬
‫‪2 1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪123‬‬
 ‫‪B‬‬
‫‪H‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫مثال اول‪ :‬یک مثلث منفرج الزاویۀ ‪ ABC‬را رسم ‪C‬‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪D‬‬ ‫نقطه یی را پیدا کنید که در آن سه ارتفاع همدیگر را قطع‬
‫‪C‬‬
‫‪A‬‬
‫‪N‬‬
‫می کند‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫حل‪ :‬چون در یک مثلث منفرج الزاویه‪ ،‬بعضی ارتفاع ها‬
‫‪N‬‬ ‫در خارج مثلث واقع اند‪ ،‬نقطۀ تقاطع آن ها نیز خارج از‬
‫‪M‬‬ ‫مثلث قرار دارد‪.‬‬

‫‪M‬‬
‫‪Δ‬‬
‫‪A‬‬ ‫مثال دوم‪ :‬یک مثلث حاده الزاویۀ کیفی ‪ ABC‬را رسم‬
‫کرده و نقطۀ تقاطع میانه های آن را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫حل‪ :‬یک مثلث حاد الزاویۀ کیفی را رسم کرده‪ ،‬سپس‬
‫میانه های آن را رسم می کنیم‪ ،‬دیده می شود که میانه ها در‬
‫یک نقطۀ داخل مثلث همدیگر را قطع می کنند این همان‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬
‫نقطهیی است که شی مثلث شکل در آن نقطه باالی نوک‬
‫‪O‬‬ ‫پنسل به حالت تعادل قرار می‌گیرد‪ ،‬از این‌رو گفته می توانیم ‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫که نقطۀ تقاطع میانه های مثلث‪ ،‬مرکز ثقل مثلث می باشد‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫میانه‌ها‪ ،‬ارتفاع‌ها و ناصف الزاویه‌های یک مثلث در یک نقطه همدیگر را قطع می‌کنند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬یک مثلث قایم الزاویه رسم کنید و نقطۀ تقاطع میانه‌ها را در آن نشان دهید‪.‬‬
‫‪ -2‬ارتفاع‌های مثلثی را رسم کنید که اضالع آن ‪ 3cm ، 5cm‬و ‪ 6cm‬هستند‪.‬‬
‫‪ -3‬یک مثلث متساوی الساقین که طول هر ساق آن ‪ 4cm‬و قاعدۀ آن ‪ 6cm‬است‪ ،‬رسم‬
‫کنید‪ ،‬نقطۀ تقاطع ناصف الزوایای آن را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬یک مثلث متساوی‌االضالع ترسیم کرده و میانه ها‪ ،‬ارتفاع ها و ناصف الزاویه های آن را‬
‫نشان دهید‪ .‬چه نتیجه یی در آن مشاهده می کنید؟‬

‫‪124‬‬
 ‫مجموع زاویه های داخلی مثلث‬

‫آیا مجموع زاویه های داخلی تمام مثلث ها‬

‫˚‪60‬‬ ‫باهم مساوی اند؟‬
‫˚‪60‬‬
‫˚‪90‬‬ ‫˚‪30‬‬ ‫˚‪60‬‬ ‫˚‪60‬‬

‫˚‪60˚ + 90˚ + 30˚ = 60˚ + 60˚ + 60‬‬

‫فعالیت‬
‫‪A‬‬
‫‪Δ‬‬
‫• یک مثلث کیفی ‪ ABC‬را روی کاغذ رسم نموده و آن را قیچی‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫• از رأس ‪ ، A‬ارتفاع وارد بر قاعده را رسم کنید و محل تقاطع ارتفاع‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫با قاعده را ‪ H‬بنامید‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬
‫• مثل��ث را ط��وری ق��ات کنی��د ک��ه ‪ A‬روی ‪ H‬ق��رار گی��رد‪.‬‬
‫(خط‌هاى نقطه چین در شکل‪ ،‬محل قات کردن را نشان می دهد‪).‬‬
‫• این بار مثلث را طوری قات کنید که رأس ‪ B‬و رأس ‪ C‬نیز روی ‪ H‬قرار گیرند‪.‬‬
‫• از روی قات کردن‪ ،‬جوا ب سؤال های زیر را پیدا کنید‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫? = ‪H1 + H 2 + H 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫?=‪A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫?= ‪B‬‬ ‫‪,‬‬ ‫?=‪C‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪H1 + H 2 + H 3 = A + B+ C = 180 ‬‬ ‫از این رو داریم که‪:‬‬
‫زيرا زاویه یی كه در يك طرف خط مستقيم تشکیل می‌شود ‪ 180‬است‪.‬‬
‫‪‬‬

‫• زاویه‌های مثلث را با نقاله اندازه بگیرید و نتیجه‌هاي باال را بررسی کنید‪.‬‬

‫از فعالیت باال می‌توان نتیجه گرفت که‪:‬‬
‫مجموع زوایای داخلی یک مثلث مساوی به ‪ 180‬است و هر یک از زاویه های داخل مثلث‬
‫‪‬‬

‫را یک زاویۀ داخلی یا به صورت مختصر زاویۀ مثلث می نامند‪.‬‬

‫‪Δ‬‬
‫مثال اول‪ :‬در مثلث متساوی الساقین ‪ ، ABC‬اندازة یکی از زاویه های مساوی آن برابر به‬
‫‪ 70 ‬است‪ ،‬اندازۀ زاویۀ سومی مثلث را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫حل‪ :‬چون مثلث‪ ،‬متساوی الساقین است‪ ،‬بنا بر این دو زاویۀ مجاور دو ساق با هم برابرند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B = C = 70‬‬ ‫ ‬ ‫پس‪:‬‬
‫‪ 180‬است‪ ،‬می‌توان نوشت که‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫چون مجموع زاویه‌های داخلی یک مثلث‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A + B+ C = 180 o‬‬ ‫‪, 70 o + 70 o + A = 180 o‬‬ ‫‪, 140 o + A = 180 o‬‬
‫∧‬
‫از اين جا معلوم مي‌شود كه ‪ A = 40 ‬است‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬زاویه های حادۀ یک مثلث قایم الزاویۀ متساوی الساقین چند درجه است؟‬
‫حل‪ :‬چون مثلث قایم‌الزاویه است‪ ،‬یک زاویۀ آن ‪ 90 ‬و دو زاویۀ دیگر آن حاده می باشند‪،‬‬
‫‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫مانند شکل زیر‪:‬‬
‫‪A + B + C = 180‬‬
‫‪‬‬

‫∧‬ ‫∧‬
‫‪90+ B + C = 180‬‬
‫∧‬ ‫∧‬

‫‪C‬‬ ‫‪B + C = 90‬‬

‫‪A‬‬
‫چون مثلث متساوي الساقين است‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B = C = 90 ÷ 2 = 45‬‬
‫‪‬‬

‫می‌باشد‪.‬‬ ‫پس هر زاویۀ حادۀ آن ‪45‬‬

‫فعالیت‬

‫یک مثلث قایم الزاویه رسم کنید که هر ضلع قایم آن ‪ 5cm‬باشد‪ .‬دو زاویۀ دیگر این مثلث‬
‫چند درجه است؟ ابتدا بدون نقاله و سپس توسط نقاله اندازة زاویه‌ها را دریابید‪.‬‬

‫مجموع زاویه های داخلی در تمام مثلث ها ‪ 180‬است و به نوعیت مثلث ارتباط ندارد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اگر در یک مثلث متساوی الساقین‪ ،‬زاویه بین دو ساق برابر به ‪ 50 ‬باشد‪ ،‬هر یک از‬
‫زاویه های دیگر آن چند درجه است؟‬
‫‪ -2‬در یک مثلث متساوی االضالع‪ ،‬هر زاویۀ آن چند درجه است ؟‬
‫‪ -3‬اگر در یک مثلث متساوی الساقین‪ ،‬زاویۀ بین دو ساق ‪ 70‬باشد‪ ،‬دو زاویۀ دیگر آن‬
‫هرکدام چند درجه است؟‬

‫‪126‬‬
 ‫زاوية خارجي یک مثلث‬

‫چند نوع زاويه را در شكل مقابل‬

‫مي بينيد؟‬

‫فعالیت‬
‫‪Δ‬‬
‫• مثلث ‪ ABC‬را درنظر بگیرید‪ .‬ضلع ‪ BC‬را از نقطۀ ‪ C‬امتداد می‌دهیم تا زاوية ‪C2‬‬
‫تشكيل شود‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫• به سؤال‌هاي زير پاسخ دهيد‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬

‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? = ‪C1+ C 2‬‬

‫‪1‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫? = ‪C 1 + A+ B‬‬
‫‪B‬‬
‫‪1‬‬
‫• از دو تساوي باال چه نتيجه‌یی به دست مي آيد؟‬
‫‪C‬‬
‫در هر مثلث زاويه یی كه از امتداد يكي از اضالع با ضلع ديگر مثلث تشكيل مي شود زاوية‬
‫خارجي نام دارد‪ .‬اندازة هر زاوية خارجي در یک مثلث مساوي به مجموع دو زاوية داخلي‬
‫غير مجاور آن است‪.‬‬

‫مثال اول‪ :‬در يك مثلث قايم الزاوية متساوي الساقين می خواهیم اندازة زاوي ‌ة خارجي را كه‬
‫از امتداد وتر آن به دست مي آيد‪ ،‬اندازه بگیریم‪ .‬آيا در اين وضعيت فرق مي كند كه وتر را به‬
‫‪B‬‬ ‫كدام جهت امتداد دهيم؟‬
‫‪B‬‬ ‫حل‪ :‬چون مثلث قايم‌الزاويه است‪ ،‬يك زاوية ‪ 90‬دارد‪ .‬چون‬
‫‪‬‬

‫متساوي‌الساقين است‪ ،‬هر يك از زاويه های حادة آن ‪45 ‬‬

‫‪1‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫است‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫‪A 1 C‬‬ ‫‪C2 = A + B‬‬ ‫‪C2 = 90 + 45 = 135 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫چون دو زاوية حاده با هم مساوي اند‪:‬‬

‫‪127‬‬
 ‫زاويه هاي خارجي آن‌ها نیز با هم مساوي اند و فرقي نمي کند که زاویۀ خارجی در کدام‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪Δ‬‬
‫طرف وتر قرار داشته‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫مثال دوم‪ :‬در مثلث ‪ A = 50  ، ABC‬و ‪ B = 70 ‬است‪ .‬زاوية خارجي ‪ C‬چند درجه‬
‫است؟‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C2 = A + B = 50  + 70  = 120 ‬‬

‫فعالیت‬

‫اندازۀ هرسه زاویۀ  خارجی مثلث مختلف االضالع زیر را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫‪50‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬
‫زاویۀ خارجی یک مثلث‪ ،‬مساوی به مجموع دو زاویۀ داخلی غیرمجاور آن می‌باشد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫تمرین‬
‫‪60° 30°‬‬
‫‪120° 144°‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪B‬‬
‫آوريد‪:‬‬ ‫‪ -1‬در اشكال زير‪ ،‬اندازة‪C‬زاويه‌هايي راكه به عالمت ‪ x‬مشخص ‪B‬‬
‫شده اند‪ ،‬به ‪C‬دست‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪30°‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪140°‬‬

‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪60° 30°‬‬
‫‪120° 144°‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪30°‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪140°‬‬
‫‪ -2‬اندازة زاويه‌هاي خارجي در مثلث متساوي االضالع چه رابطه یی با هم دارند؟‬
‫‪ -3‬يک مثلث قايم الزاويه رسم کنيد که اضالع آن ‪ 4cm ، 3cm‬و ‪ 5cm‬باشد‪ ،‬سپس‬
‫مجموع زاویه‌های خارجی آن را پیدا نمایید‪.‬‬
‫‪ -4‬با چند مثال نشان دهید که مجموع زاویه های خارجی مثلث ها برابر و ثابت است‪.‬‬
‫‪ -5‬مجموع زاویـه های خارجی در یک مثلث‪ ،‬چنـدبرابر مجموع زاویـه های داخلی آن‬
‫می باشد؟‬

‫‪128‬‬
 ‫رابطه بين اضالع يك مثلث‬

‫آيا مثلثی وجود دارد که مجموع دو ضلع آن از‬

‫ضلع سوم کوچک تر باشد؟‬

‫فعالیت‬

‫• يك قطعه خط به طول ‪ 7cm‬رسم کرده آن را ‪ AB‬بناميد‪.‬‬

‫• از نقطۀ ‪ A‬يك دايره به شعاع ‪ 4cm‬و از نقطۀ ‪ B‬دايره يي به شعاع ‪ 5cm‬رسم كنيد‪.‬‬
‫• محل تقاطع دو دايره را ‪ C‬بناميد و آن را به ‪ A‬و ‪ B‬وصل کنید‪.‬‬
‫‪Δ‬‬
‫• مثلث ‪ ABC‬را در نظر گرفته و بگویید طول ‪ AC‬و طول ‪ BC‬چند است؟‬
‫• اين بار از نقطۀ ‪ A‬يك دايره يي به شعاع ‪ 4cm‬و از نقطۀ ‪ B‬دايره يي به شعاع ‪ 2cm‬رسم‬
‫كنيد‪.‬‬
‫• آيا اين دو دايره يك ديگر را قطع مي كنند و مثلث تشكيل مي شود؟‬
‫• اگر از ‪ A‬دايره يي به شعاع ‪ 4cm‬و از ‪ B‬دايره يي به شعاع ‪ 3cm‬رسم كنيم‪ ،‬آيا دايره ها‬
‫همديگر را قطع مي كنند؟‬
‫• چه تفاوتي میان سه حالت باال وجود داردكه در یک حالت آن توانستیم مثلث تشکیل‬
‫دهیم‪ ،‬و در دو حالت دیگر آن نتوانستيم مثلث را تشکیل دهیم؟‬

‫‪A‬‬ ‫در فعاليت باال ديديم كه برای تشکیل یک مثلث‬

‫مجموع دو ضلع يك مثلث بايد از ضلع سوم بزرگ‌تر‬
‫‪Δ‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫باشد‪ .‬يعني در مثلث ‪ ABC‬بايد مجموع اندازة‌ اضالع‬
‫‪ AC‬و ‪ BC‬از اندازة ‪ AB‬بزرگ‌تر باشد‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫مثال اول‪ :‬مثلثي رسم كنيد كه اضالع آن ‪ 6cm ، 3cm‬و ‪ 8cm‬باشد؟‬
‫حل‪ :‬بايد ببينيم كه آيا رابطة اضالع مثلث براي تمام اضالع بر قرار است يا خير؟‬
‫‪3+ 6 = 9 , 9 > 8‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3 + 8 = 11 , 11 > 6‬‬
‫‪6 + 8 = 14 , 14 > 3‬‬ ‫‪8‬‬

‫پس مي‌توان اين مثلث را رسم كرد‪ .‬شکل باال را مشاهده کنید‪.‬‬
‫مثال دوم  ‪ :‬آيا مي‌توانيد مثلثي رسم كنيد كه اضالع آن ‪ 6cm ، 3cm‬و ‪ 2cm‬باشد؟‬
‫‪3+ 6 = 9 , 9 > 2‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪2 + 6 = 8 , 8> 3‬‬
‫‪3+ 2 = 5 , 5 < 6‬‬
‫براي اين‌كه بتوانیم یک مثلث را رسم کنیم بايد هر سه شرط برقرار باشد‪ ،‬يعني‪ :‬مجموع طول‬
‫دو ضلع باید از طول ضلع سوم بزرگ‌تر باشد و چون در اين جا ‪ 3 + 2 = 5 < 6‬است‪ ،‬مثلث‬
‫تشكيل نمي شود‪.‬‬
‫اگر مجموع دو ضلع از ضلع سوم کوچک‌تر باشد‪ ،‬مثلث تشکیل نمی شود‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬آیا می‌توان مثلثی رسم کرد که دو ضلع آن ‪ 5cm‬و ‪ 7cm‬و ضلع سوم آن به اندازۀ‬
‫نصف مجموع دو ضلع دیگر آن باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬چرا با سه قطعة خطی که یک قطعه خط از مجموع دو قطعه خط دیگر بزرگ‌تر باشد‪،‬‬
‫نمی توان یک مثلث را رسم کرد؟‬
‫‪ -3‬با اندازه گيري اضالع مثلث های زیر‪ ،‬رابطه بين اضالع مثلث را بررسي كنيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪A‬‬

‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫(‪)b‬‬ ‫‪CB‬‬ ‫‪C‬‬
‫(‪)a‬‬ ‫(‪)c‬‬
‫‪ -4‬يك مثلث قايم الزاويه رسم كنيد كه اضالع زاوية قايم آن ‪ 5cm‬و ‪ 3cm‬و طول وتر آن‬
‫‪ 7cm‬باشد؟‬
‫‪ -5‬آيا مي توانيد يك مثلث متساوي الساقين رسم كنيد كه طول قاعدة آن سه برابر يكي از‬
‫ساق  هاي آن باشد؟‬

‫‪130‬‬
 ‫چند ضلعي ها (مضلع ها)‬

‫در تصوير مقابل‪ ،‬كدام چند نوع چند ضلعي‌را‬

‫مشاهده مي‌كنيد؟‬

‫فعالیت‬

‫• به جدول زير نگاه کرده شكل هاي داخل ستون‌ها را با هم مقايسه كنيد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻌﻰ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻌﻰ ﺍﺳﺖ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻌﻰ ﻣﻨﻈﻢ‬

‫• شكل هاي ستون اول و دوم را از چپ به راست با هم مقايسه كنيد‪.‬‬

‫• در چه صورت يك شكل را چند ضلعي مي ناميم و در چه صورتي‪ ،‬يك شكل‬
‫چند ضلعي نيست؟‬
‫• زاويه هاي يك چند ضلعي منظم را اندازه بگيريد و بگویید كه با هم چه رابطه يي دارند؟‬
‫آيا اين خصوصيات در تمام چند ضلعي‌ها وجود دارند؟‬

‫‪131‬‬
 ‫در فعاليت آغاز این درس ديده مي شود كه يك چند ضلعي عبارت از خط منكسر بسته يي‬
‫است كه فقط يك ناحيه بسته را در بر دارد‪.‬‬
‫اگ��ر ان��دازة زاويه ه��ا و اض�لاع ي��ك چند ضلع��ي ب��ا ه��م مس��اوي باش��ند‪ ،‬چند ضلع��ي منظ��م نامي��ده‬
‫مي شود و چند ضلعي یی كه اضالع و زواياي آن مساوي نباشند‪ ،‬به نام چند ضلعي غير منظم ياد مي گردد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬کدام یک از شکل‌های زیر یک چند ضلعی است؟‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬

‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬ ‫)‪(f‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫شکل‪ a‬یک شکل بسته نیست‪ ،‬پس یک چند ضلعی نیست‪.‬‬
‫شکل‪ b‬خط منکسر بسته نیست‪ ،‬پس یک چند ضلعی نیست‪.‬‬
‫شکل ‪ c‬خط منکسر بسته است‪ ،‬پس یک چند ضلعی است‪.‬‬
‫شکل ‪ d‬خط منکسر بسته است‪ ،‬پس یک چند ضلعی می‌باشد‪.‬‬
‫شکل‪ e‬خط منکسر بسته است‪ ،‬پس چند ضلعی است‪.‬‬
‫شکل ‪ f‬خط منکسر بسته است و در میان تمام اشکال باال یگانه شکلی است که اضالع آن‬
‫باهم مساوی اند‪ ،‬بنابر این یک چند ضلعی منظم است و سایر چند ضلعی های باال به نام چند‬
‫ضلعی غیر منظم یاد می شوند که از تقاطع چند خط تشکیل شده اند‪.‬‬
‫چند ضلعی ها‪ ،‬ناحیه های بسته یی اند که از تقاطع چند قطعه خط تشکیل می‌شوند و هیچ یک‬
‫از دو خط آن در امتداد یک خط مستقیم قرار ندارد و هر رأس مضلع فقط و فقط نقطۀ تقاطع‬
‫دو قطعه خط است‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪ -1‬چند ضلعی های را که می‌شناسید‪ ،‬نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -2‬در میان چند ضلعی‌های که می‌شناسید‪ ،‬کدام‌های شان چند ضلعی منظم اند؟‬
‫‪ -3‬آیا مستطیل‪ ،‬ذوزنقه و معین چند ضلعي‌های منظم هستند چرا؟‬
‫‪ -4‬آیا یک مثلث قایم الزاویۀ متساوی الساقین یک چند ضلعی منظم است؟ چرا ؟‬
‫‪ -5‬آیا یک مثلث متساوی االضالع ‪ ،‬یک چند ضلعی منظم است؟ چرا؟‬
‫‪ -6‬اگر سه شکل مستطیل‪ ،‬دایره و مربع را در نظر بگیریم‪ ،‬کدام یک آنها‪ ،‬چند ضلعی نیست و‬
‫کدام یک چند ضلعی منظم و کدام یک چند ضلعی غیر منظم است؟‬

‫‪132‬‬
 ‫مجموع زاويه هاي داخلي يك مضلع‬

‫‪90º‬‬ ‫‪90º‬‬ ‫در هر يك از مضلع‌های مقابل مجموع‬

‫? = ‪90º + 90º + 90º + 90º‬‬ ‫زواياي داخلی آن چند درجه است؟‬
‫‪90º‬‬ ‫‪90º‬‬
‫‪108º‬‬
‫‪108º‬‬ ‫‪108º‬‬

‫‪108º 108º‬‬

‫? = ‪108º + 108º + 108º + 108º + 108º‬‬

‫فعالیت‬

‫• در اشكال زير هر ضلع را امتداد دهيد‪.‬‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬

‫• شکل‌های ( ‪ ) e‬و ( ‪ ) a‬چه فرقی با شکل‌های ( ‪ ) d ( ، ) b‬و ( ‪ ) c‬دارند؟‬

‫از فعالیت باال نتیجه می گیریم که در بعضی از چند ضلعی ها‪ ،‬امتداد برخی اضالع از داخل چند‬
‫ضلعی عبور می‌کند که آنها را چند ضلعی مقعر می گویند و چند ضلعی يي که امتداد اضالع‬
‫آن از بین چند ضلعی عبور نمی‌کند‪ ،‬آن را چند ضلعی محدب می نامند‪ .‬ناگفته نماند که اگر در‬
‫چند ضلعی ها نام مقعر یا محدب ذکر نگردد‪ ،‬منظور چند ضلعی محدب است‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫• چهار ضلعي ‪ ABCD‬را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫• زاويه هاي داخلي این چهار ضلعي را با نقاله اندازه گرفته و با هم جمع کنید‪.‬‬
‫• يك قطر چهار ضلعي را رسم كنيد‪ .‬اين قطر‪ ،‬چهار ضلعي را به چند مثلث تقسيم مي كند؟‬
‫• مجموع زاويه هاي داخلي را بدون استفاده از نقاله پيدا كنيد‪.‬‬
‫• اگر به جای آن قطر‪ ،‬يك قطر ديگر از اين چهار ضلعي را رسم مي‌كرديد‪ ،‬آيا نتيجه‬
‫متفاوت می‌بود؟‬

‫‪133‬‬
 ‫• يك پنج ضلعي رسم كنيد‪ .‬دو قطر كيفي اين پنج ضلعي را از يك رأس رسم كنيد و‬
‫مجموع زاويه هاي داخلي پنج ضلعي را پيدا كنيد‪.‬‬
‫تعداد اضالع‬ ‫مجموع زوایای داخلی‬ ‫• يك شش ضلعي رسم كنيد‪ .‬و بگویید که چند قطر بايد‬
‫‪3‬‬ ‫‪1×180‬‬ ‫‪‬‬
‫رسم شود تا مجموع زاويه‌هاي داخلي شش ضلعي به دست‬
‫‪4‬‬ ‫‪2 × 180‬‬ ‫‪‬‬
‫آید‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3× 180‬‬ ‫‪‬‬
‫• جدول مقابل را در کتابچه های خود نوشته و آن را تکمیل‬
‫‪6‬‬ ‫‪4 × 180‬‬ ‫‪‬‬
‫كنيد‪ .‬در هر رديف چه عددي در ‪ 180‬ضرب مي شود‪ ،‬اين‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫عدد چه رابطه یی با تعداد اضالع چند ضلعي دارد؟‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫• آیا حدس زده می توانید که مجموع زواياي داخلي‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫هشت ضلعي چند درجه است؟‬
‫‪4‬‬ ‫• مجموع زوایای داخلي ‪ n‬ضلعي چقدر است؟‬
‫‪5‬‬
‫از فعاليت باال معلوم گرديد كه ‪6 S = )n − 2( ×180 ‬می باشد در اينجا ‪ S‬مجموع زوایای‬
‫داخلي و ‪ n‬تعداد اضالع چند ضلعي را نشان مي دهد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬مجموع زاويه‌هاي داخلي يك ‪ 10‬ضلعي چند درجه است؟ همچنان معلوم كنيد كه‬
‫چند برابر يك زاوية قايمه مي شود؟‬
‫‪S = )n − 2( × 180 = )10 − 2( × 180 = 8 × 180 = 1440 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫که ‪ 16‬برابر یک زاویۀ قایمه است‪.‬‬
‫مجموع زاویه های داخلی یک چند ضلعی مربوط به تعداد اضالع آن است‪.‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫)‪d‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬در اشکال زیر‪ ،‬چند ضلعی محدب و چند ضلعی مقعر را نشان دهید‪.‬‬

‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫)‪d‬‬

‫‪ -2‬مجموع زوایای داخلی یک ‪ 12‬ضلعی را دریابید‪.‬‬
‫‪ -3‬مجموع زوایای داخلی یک ‪ 8‬ضلعی چند برابر یک زاویۀ قایمه می شود؟‬
‫‪ -4‬مجموع زوایای داخلی یک مثلث‪ ،‬یک مربع‪ ،‬یک مستطیل و یک ‪ 20‬ضلعی را از روی‬
‫فورمول باال دریابید‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫مجموع زاويه هاي خارجي يك مضلع‬

‫‪72º‬‬
‫‪72º‬‬ ‫آیا می‌توانید بگویید كه مجموع زوایای‬
‫خارجي يك چندضلعی چند درجه است؟‬
‫‪72º‬‬
‫‪72º‬‬
‫‪72º‬‬

‫? = ‪72º + 72º + 72º + 72º + 72º‬‬

‫فعالیت‬

‫‪A‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫• مثلث ‪ ABC‬را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫• ضلع ‪ AB‬را از ‪ A‬به طرف ‪ B‬امتداد دهيد‪.‬‬
‫• ضلع ‪ BC‬را از ‪ B‬به طرف ‪ C‬امتداد دهيد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫• ضلع ‪ AC‬را از ‪ C‬به طرف ‪ A‬امتداد دهيد‪.‬‬
‫• سه زاوية خارجي این مثلث را مشخص و نامگذاري كنيد‪C .‬‬
‫• جدول زير را در کتابچه های خود نوشته و آن را تکمیل کنید‪.‬‬
‫چند ضلعی‌ها‬ ‫مجموع زاویه‌های‬ ‫مجموع زاویه‌های‬ ‫مجموع زاویه‌های‬
‫داخلی‬ ‫خارجی‬ ‫داخلی و خارجی‬
‫? = ‪ ........ × 180 = ? ........................... ........ + .......‬سه ضلعی‬
‫‪o‬‬

‫‪o‬‬ ‫? = ‪........................... ........ + .......‬‬

‫? = ‪ ........ × 180‬چهار ضلعی‬
‫? = ‪ ........ × 180 = ? ........................... ........ + .......‬پنج ضلعی‬
‫‪o‬‬

‫‪o‬‬ ‫? = ‪........................... ........ + .......‬‬

‫? = ‪ ........ × 180‬شش ضلعی‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫• يك چهار ضلعي رسم کرده و زاويه هاي خارجي آن را نشان دهيد‪.‬‬
‫• يك پنج ضلعي رسم کرده و زاويه هاي خارجي آن را نشان دهيد‪.‬‬

‫فعاليت باال نشان مي دهد كه‪ :‬مجموع زاويه هاي خارجي در يك چند ضلعي‪ 360°‬بوده و به‬
‫تعداد اضالع ارتباط ندارد‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫‪A 2‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫مثال اول‪ :‬مجموع زوایای خارجی یک مربع را اوالً از روی رسم‬
‫پیدا نموده و سپس آن را از روی فورمول دریافت کرده و با هم‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫کنید‪.‬‬ ‫مقایسه‬
‫‪A 2‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪1 + A 2 = 90 + 90 = 180‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 21‬‬ ‫خط‬ ‫طرف‬ ‫یک‬ ‫به‬ ‫زوایا‬ ‫مجموع‬ ‫‌دانیم‬‫ی‬ ‫م‬ ‫‌که‬‫ی‬ ‫طور‬ ‫همان‬ ‫حل‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧∧‬
‫پس‪BA11+ BA2:‬‬ ‫است‪90،‬‬ ‫مستقیم‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪2 = 90 + 90 = 180‬‬ ‫‪90180‬‬
‫‪‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪oo‬‬ ‫‪oo‬‬ ‫‪oo‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 ==90‬‬ ‫‪++90‬‬ ‫‪180‬‬
‫‪==180‬‬
‫∧∧‬ ‫∧∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪90oo ++90‬‬
‫‪BA11++ BA22 ==90‬‬ ‫‪90oo ==180‬‬
‫‪180oo‬‬ ‫‪CB1 + CB 2 = 90 o + 90 o = 180 o‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪2 C‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫∧‬ ‫∧∧‬
‫‪CB1 + CB2 = 90 + 90 = 180‬‬ ‫‪C1 + CD22 = 90 oo + 90 oo = 180 oo‬‬
‫‪D‬‬
‫∧‬
‫‪A 2 + B 2A‬‬
‫‪∧o‬‬
‫زوایای خارجی مربع مساوی ‪oo‬است به‪+ 90 o oo= 360 ooo:‬‬ ‫پس مجموعۀ‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬
‫‪+ C 2 + D 2 = 90 o + 90D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪++90‬‬ ‫‪22 = 90 + 90 = 180‬‬
‫‪o‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪D1 + D 2 = 90 o + 90 o = 180 o‬‬

‫متساوی∧ الساقین را دریابید‪.‬‬
‫‪45°‬‬ ‫مثال دوم‪ :‬مجموع زاویه‌های خارجی يک مثلث قايم الزاویۀ ∧‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪Δo‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪1 + D 2 = 90 + 90 = 180‬‬
‫حل‪ :‬مثلث قایم الزاویۀ متساوی الساقین ‪ ABC‬را رسم نموده و اضالع‬
‫‪A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪90°‬‬
‫‪45°‬‬
‫دیده‬
‫‪2‬‬ ‫آن را تا آنجا امتداد دهید که زاویه های خارجی آن تشکیل گردد‪،‬‬
‫‪45°‬‬‫‪B‬‬ ‫∧ ‪C‬‬ ‫می شود که‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A 2 =180 − 45 = 135‬‬
‫‪90°‬‬ ‫∧‬
‫‪45°‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B2 = 180 − 90 = 90‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫∧‬
‫‪C2 = 180 − 45 = 135‬‬
‫از این رو مجموع زاویه‌های خارجی مثلث برابر است به‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A 2 + B2 + C2 =135 + 90 + 135 = 360‬‬
‫است و به تعداد اضالع آن ارتباط‬ ‫ضلعی) ‪360‬‬ ‫مجموع زاویه های خارجی هر مضلع(چند‬
‫ندارد‪.‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬مجموع زاویه‌های خارجی یک مثلث متساوی االضالع را دریابید‪.‬‬

‫‪ -2‬اگر در یک مثلث متساوی الساقین‪ ،‬زاویه بین دو ساق ‪ 80‬باشد‪ ،‬مجموع زاویه‌های‬
‫خارجی آن را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬مجموع زاویه‌های خارجی یک ‪ 10‬ضلعي منظم را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬هر یک از زاویه‌های خارجی یک مستطیل چند درجه است؟ مجموع آنها را به دست‬
‫آورید‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫اشکال انطباق پذیر‬
‫همان طور که می دانید اکثر قفل ها دارای دو‬
‫یا سه کلید اند‪ .‬چرا؟ این کلید ها با همدیگر‬
‫چه رابطه دارند که قفل را باز می کنند‪،‬‬
‫آیا در جواب های زیر‪ ،‬جواب صحیح وجود‬
‫دارد؟‬
‫الف) زیرا این کلید ها دارای عین رنگ اند‪.‬‬
‫ب) زیرا دارای عین درازی اند‪.‬‬
‫ ‬ ‫پ) زیرا دارای عین دندانه ها اند‪.‬‬
‫ت) زیرا دارای عین ضخامت اند‪.‬‬
‫ج) ب‪ ،‬پ و ت درست اند‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫• یک مربع روی کاغذ رسم نموده که هر ضلع آن ‪ 4cm‬باشد‪ .‬نام آن را (الف) بگذارید‪.‬‬
‫• یک مربع دیگر روی کاغد رسم کنید که هر ضلع آن ‪ 6cm‬باشد‪ .‬نام آن را (ب) بگذارید‪.‬‬
‫• یک مربع دیگر نیز روی کاغذ رسم کنید که هر ضلع آن ‪ 4cm‬باشد‪ .‬نام آن را (پ) بگذارید‪.‬‬
‫• این مربع ها را قیچی کرده و دو به دو باالی همدیگر گذاشته و با هم مقایسه کنید‪.‬‬

‫برای نمایش انطباق پذیری دو شکل از عالمت ( ≅ ) استفاده می شود‪.‬‬

‫مثال اول‪ :‬دراشکال زیر اشکالی را که با هم انطباق پذیر اند‪ ،‬مشخص کنید‪ (.‬اعداد مربوطه‪،‬‬
‫اندازۀ طول را به سانتی متر نشان می دهند‪).‬‬
‫حل‪ :‬جوره های اشکال(‪ )a‬و (‪ )c‬با هم انطباق پذیر اند‪ ،‬اما اشکال (‪ )b‬با هم انطباق پذیر‬
‫نیستند‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪c‬‬
‫‪2‬‬

‫مثال دوم‪ :‬یک مستطیل کیفی رسم کنید و سپس بگویید چگونه مي توان یک مستطیل‬
‫دیگری که با مستطیل اولی انطباق پذیر باشد رسم کرد؟‬

‫‪A‬‬ ‫‪137‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫حل‪ :‬این کار را به دو روش انجام می‌دهيم‪.‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪ -1‬مستطیل کیفی ‪ ABCD‬را به رنگ روشن رسم کرده‪C ،‬‬
‫سپس یک ورق کاغذ شفاف را باالی شکل اولی قرار‬
‫می‌دهیم و از روی آن‪ ،‬شکل مستطیل را رسم می‌کنیم‪ .‬حاال‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫این دو شکل باهم انطباق پذیر اند‪.‬‬
‫‪ -2‬چون می‌دانیم که زاویه‌های مستطیل هر کدام ‪ 90‬است‪F ،‬‬
‫‪‬‬
‫‪E‬‬
‫زاویۀ قایمۀ ‪ E‬را رسم کرده و به اندازۀ دو ضلع مجاور مستطیل‬
‫اولی‪ ،‬به طور مثال از اضالع ‪ AB‬و ‪ AD‬عمود‌های جدید‬
‫‪E‬‬ ‫جدا نموده و اضالع ‪ EF‬و ‪ EH‬را به دست می آوریم‪ .‬بعد ‪F‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪G‬‬
‫از نقاط ‪ F‬و ‪ H‬توسط پرکار به اندازۀ اضالع اولی ‪ BC‬و‬
‫‪ DC‬اضالع ‪ FG‬و ‪ HG‬را رسم می کنیم‪.‬‬
‫‪H‬‬ ‫اکنون مستطیل دومی ‪ EFGH‬با مستطیل ‪ ABCD‬انطباق پذیر‪G‬است‪.‬‬
‫دو شکلی که کام ً‬
‫ال بر هم منطبق می شوند‪ ،‬یعنی یکدیگر را می پوشانند‪ ،‬اشکال انطباق پذیر‬
‫نامیده می شوند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬دو مربع که با هم انطباق پذیر باشند رسم کنید‪.‬‬

‫‪ -2‬دو لوزی داده شده است‪ ،‬چطور بدانیم که با هم انطباق پذیراند؟‬
‫‪ -3‬دو مثلث انطباق پذیر را رسم کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬یک دایره به شعاع ‪ 4cm‬رسم کرده و سپس یک دایرۀ دیگر ترسیم کنید که با دایرۀ اولی‬
‫انطباقپذیر باشد‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫انطباق پذيري دو مثلث در حالتی كه دو ضلع‬
‫و زاويۀ بين آنها مساوي باشد‬
‫براي آن كه ببينيم آيا دو باغچه در شكل‬
‫انطباق پذير هستند يا خير‪ ،‬آيا مي توانيم يكي‬
‫از آن شکل‌ها را بلند كنيم روي ديگري قرار‬
‫دهيم؟‬

‫فعالیت‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫• در دو مثلث ‪ ABC‬و '‪ A' B' C‬شکل زیر‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫'‪ AC = A' C' ، AB = A' B‬و ‪ A = A′‬می‌باشد‪.‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪B′‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪C′‬‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫• يك كاغذ نازك برداشته‪ ،‬روي مثلث ‪ ABC‬قرار دهيد و از روي مثلث ‪ ABC‬آن را‬
‫قطع کنید و آن را ‪ A′′B′′C′′‬بناميد‪.‬‬
‫• رأس ‪ A′‬را روي ‪ A′′‬قرار دهيد‪.‬‬
‫• آيا دو ضلع ‪ A′B′‬روي ‪ A′′B′′‬و ‪ A′C′‬روي ‪ A′′C′′‬قرار مي گيرند؟ چرا؟‬
‫• آيا رأس ‪ B′‬روي ‪ B′′‬و ‪ C′‬روي ‪ C′′‬قرار مي گيرند؟ چرا؟‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫• دو مثلث ‪ ABC‬و '‪ A' B' C‬چه رابطه یی با هم دارند؟‬
‫∆‬ ‫‪Δ‬‬
‫چرا؟‬
‫• دو مثلث ‪ ABC‬و "‪ A" B" C‬چه رابطه یی با هم دارند؟ ‪A′‬‬
‫∆‬
‫• دو مثلث ‪ A′B′C′‬و "‪ A" B" C‬چه رابطه یی با هم دارند؟ چرا؟‬
‫از فعاليت باال مي توان چنين نتيجه گرفت‪:‬‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬
‫زاويۀ بین آن دو ضلع مثلث‬
‫اگر دو ضلع و زاويۀ بين این دو ضلع یک مثلث‪ ،‬با دو ضلع و ‪A‬‬
‫ديگر مساوي باشند اين دو مثلث باهم انطباق پذير اند‪.‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪139‬‬

 ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫در شكل زير ‪ AB = BC‬و ‪ BH‬ناصف الزاوية ‪ ABC‬است‪ ،‬ثابت كنيد كه دو مثلث‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ABH ≅ HBC‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫)‪ b‬زاوية ‪ B‬نصف‬ ‫حل‪ :‬در )‪c‬‬
‫مثلث هاي‪ ABH 4‬و ‪ B1 = B2 : BCH‬زیرا‬
‫)‪a‬‬
‫‪12‬‬
‫گرديده است‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫اضالع ‪ BA = BC‬كه مثال داده شده است و‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫‪( BH = BH‬ضلع مشترک)‬
‫‪BA‬‬ ‫‪H‬‬ ‫از اينجا معلوم مي شود كه در دو مثلث ‪ ABH‬و ‪ BCH‬كه دو ضلع و ‪C‬‬
‫‪C‬‬
‫زاوية بين آنها باهم مساوي اند باهم انطباق پذير مي باشند‪.‬‬

‫‪A‬‬
‫تمرین‬
‫‪A1 2‬‬

‫‪ -1‬درشكل مقابل ‪ AE = BD‬است و همديگر را در نقــطة‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫تنصي��ف( ‪ ) C‬قطع م��ي كنند و نی��ز دو خط ‪ AE‬و ‪ BD‬بر‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫همديگر عمود اند‪ .‬ثابت كنيد كه ‪. ABC ≅ CDE‬‬

‫‪E‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪A‬‬
‫‪ -2‬اگر دو قطر دايره با همديگر عمود باشند ونقاط تقاطع اين‬
‫دو قطر با محيط دايره را قرار شكل به هم وصل كنيم‪ ‌،‬آيا دو‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫مثلث ‪ AOD‬و ‪ BOC‬با هم انطباق پذيراند؟‬

‫‪C‬‬

‫‪ -3‬يك زمين مستطيل شكل را چگونه به دو مثلث انطباق پذير تقسيم مي كنيد؟‬

‫‪140‬‬
 ‫انطباق پذيري دو مثلث از حیث دو زاویه و‬
‫‪A‬‬ ‫ضلع بین شان‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫اگر در دو مثلث دو زاويه و ضلع بين آنها‬
‫با هم مساوي باشند‪ ،‬چگونه مي توانيم ثابت‬
‫‪C′‬‬
‫كنيم كه اين دو مثلث‪ ،‬انطباق پذير اند؟‬
‫‪B′‬‬
‫‪AB = A′B′‬‬
‫^ ^‬
‫‪A = A′‬‬
‫^ ^‬
‫‪B = B′‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬

‫فعالیت‬
‫‪Δ‬‬
‫‪B‬‬ ‫• مثلث ‪ ABC‬را كه در آن ضلع ‪ B = 60  ، BC = 4 cm‬و زاوية ‪B′ C = 80 ‬‬
‫است رسم‬
‫∧‬ ‫∧‬

‫كنيد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪C′‬‬
‫• مثلث ‪ A′B′C′‬را كه در آن ‪ B′C′ = 4Δ cm‬و ‪ B' = 60 o‬و ‪Δ C′ = 80 ‬باشد‪ ،‬رسم كنيد‪.‬‬
‫شفاف روي مثلث ‪ ABC‬بگذاريد و از کناره‌های مثلث ‪ ABC‬آن را ببريد‪.‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫• يك كاغذ‬
‫اين مثلث را "‪ A" B" C‬بناميد‪.‬‬
‫• رأس ‪ B′′‬را روي ‪ B′‬بگذاريد‪ .‬آيا ‪ C′′‬روي ‪ C′‬قرار مي گيرد؟ چرا؟‬
‫• آيا ضلع "‪ A" B‬بر '‪ A' B‬منطبق مي شود؟ چرا؟‬
‫• آيا ضلع "‪ A" C‬بر '‪ A' C‬منطبق مي شود؟ چرا؟‬

‫ازفعاليت باال نتيجه مي شود كه‪:‬‬

‫‪A′‬‬ ‫اگر دو زاويه و ضلع بين آن‌ها درمثلثي با دو زاويه‬
‫و ضلع بين آن‌ها در مثلث ديگر مساوي باشند‪ ،‬دو‬
‫مثلث انطباق پذير اند‪.‬‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫چنانکه در شكل مقابل‪ ،‬داريم كه‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪AB = A′B′ , A = A′ , B = B′‬‬
‫بنابراین مثلث ‪ ABC‬و ‪ A′B′C′‬انطباق پذير اند‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪141‬‬
 ‫‪Δ‬‬
‫مثال اول‪ :‬در مثلث متساوي الساقين ‪ ، ABC‬قطعه خط ‪ AH‬ناصف الزاويه بر قاعده ‪BC‬‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫عمود است‪ .‬ثابت كنيد كه مثلث هاي ‪ ABH‬و ‪ ACH‬باهم انطباق پذير اند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫حل‪ :‬در دو مثلث ‪ ABH‬و ‪ ACH‬داريم كه‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A∧1 = A‬‬‫∧‬
‫چون زاویۀ ‪ A‬نصف شده است‪2 .....................‬‬

‫مثلث متساوي الساقين است‪B = C ...........................‬‬

‫‪12‬‬ ‫ساق‌هاي متساوي الساقين اند‪AB = AC .....................‬‬
‫قـرار فـعاليت باال در دو مثلث ‪ ABH‬و ‪ ACH‬داريم كه‬
‫دو زاويه و يك ضلع در هر دو مثلث با هم مساوي اند لذا‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫ ‬
‫‪H‬‬ ‫‪ABH ≅ ACH‬‬
‫مثـال دوم‪ :‬چرا دو مثلث قايم الـزاوية متساوي الســاقین که‬
‫ساق‌های شان با هم مساوی اند‪ ،‬باهم انطباق پذير اند؟‬
‫حل‪ :‬در دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ A′B′C′‬كه مثلث‌های قايم الزاويۀ متساوي الساقين اند داريم‬
‫كه‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫'‪A‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫قرار قايمه‪B = B′ .‬‬
‫در مثال داده شده است‪AB = A′B′ .......‬‬
‫‪B‬‬ ‫'‪C B‬‬ ‫'‪C‬‬ ‫ساق‌هاي متساوي الساقين‪BC = B′C′ .......‬‬
‫‪A‬‬
‫چون در دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ A′B′C′‬دو ضلع و زاوية بين آن‌ها با هم مساوي اند‪.‬‬

‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ABC ≅ A′B′C′‬‬
‫اگر در دو مثلث‪ ،‬دو زاويه و ضلع بين آنها با هم مساوي باشند‪ ،‬این دو مثلث با هم انطباق‬
‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪D‬‬ ‫پذیر اند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬دو مثلث متساوي الساقين قایم الزاویه باید كدام شرط ديگر را داشته باشند تا‪C‬‬
‫برهم منطبق‬
‫گردند؟‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ -2‬در این دو مثلث مختلف االضالع ا گر '‪ A = A' , B = B‬و '‪ AB = A' B‬است‪ .‬آیا‬
‫این دو مثلث باهم انطباق پذیر هستند چرا؟‬
‫‪A‬‬

‫‪C‬‬
‫‪B‬‬

‫‪142‬‬
 ‫انطباق پذيري دو مثلث از حیث سه ضلع مساوي‬
‫‪A‬‬

‫‪C‬‬ ‫اگر سه ضلع یک مثلث با سه ضلع مثلث دیگر‬

‫‪B‬‬ ‫مساوی باشند‪ ،‬این دو مثلث با همدیگر چه‬
‫‪A′‬‬
‫رابطه یی دارند؟‬
‫‪C′‬‬
‫‪B′‬‬
‫‪AB = A′B′‬‬
‫‪AC = A′C′‬‬
‫‪BC = B′C′‬‬

‫فعالیت‬

‫• دو قطعه خط ‪ A' B' = AB = 5cm‬را رسم کنید‪.‬‬

‫• روي اين دو قطعه خط دو مثلث بسازيد طوري كه‪:‬‬
‫‪AC = A' C ' = 7cm‬‬
‫‪BC = B' C ' = 4cm‬‬ ‫و‬ ‫ ‬ ‫∆‬
‫• يك كاغذ شفاف روي ‪ ABC‬قرار داده و مثلث ‪ A′′B′′C′′‬را ببريد‪.‬‬
‫• اين مثلث ‪ A′′B′′C′′‬را روي مثلث ‪ A′B′C′‬قرار بدهید‪ ،‬چه اتفاقي مي افتد؟‬

‫در فعاليت باال مي بينيم که‪:‬‬

‫اگر سه ضلع یک مثلث با سه ضلع مثلث ديگر برابر باشند‪ ،‬اين دو مثلث با هم انطباق‬
‫‪C‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫پذيراند‪.‬‬
‫به طور مثال در دو مثلث زیر داریم که‪:‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫' ‪AB = A' B‬‬

‫' ‪AC = A' C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬
‫' ‪BC = B ' C‬‬
‫چون سه ضلع این دو مثلث با هم مساوی اند‪ ،‬این دو مثلث باهم انطباق پذیر میباشند‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ABC ≅ A′B′C′‬‬

‫‪143‬‬
 ‫‪Δ‬‬
‫مثال اول‪ :‬در دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ ، ECD‬اگر ‪ AB = ED‬باشد‪ ،‬آيا این دو مثلث باهم‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫انطباق پذير هستند؟ ‪ AD‬و ‪ EB‬قطرهای دایره اند‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪C‬‬ ‫شعاع دايره‬
‫‪AB = AC‬‬‫‪CD‬‬
‫‪AB = CE‬‬
‫‪CD‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫شعاع دايره‬
‫‪AD == BC‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪BC ==CD‬‬
‫‪CD‬‬
‫‪AB‬‬
‫‪AD‬‬ ‫‪BC‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪AD‬مفروض‬ ‫‪= AB‬قرار‬ ‫=‬ ‫‪ED‬‬
‫‪BD = BD‬‬‫‪AD‬‬
‫= ‪BC‬‬ ‫‪BC‬‬
‫‪= BD‬‬
‫چون در دو مثلث باال سه ضلع آن‌ها باهم مساوي اند‪:‬‬
‫‪∆ BD =∆BD = BD‬‬
‫ ‬ ‫لذا‪:‬‬
‫‪ABC ≅ ECD‬‬

‫مثال دوم‪ :‬اگر یک قطر مستطیل‪ ،‬را رسم کنیم‪ ،‬آیا مستطیل به دو ‪B‬مثلث مساوی ‪A‬‬
‫تقسیم‬
‫‪A A‬‬ ‫‪BB‬‬ ‫می‌شود؟ چرا؟‬
‫حل‪ :‬مستطیل و یک قطر آن را رسم می‌کنیم‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫دیده می‌شود که‪:‬‬
‫‪AB = CD‬‬

‫‪D D‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪AD = BC‬‬

‫‪BD = BD‬‬
‫چون در دو مثلث ‪ ABD‬و ‪ BCD‬سه ضلع باهم مساوی اند‪ ،‬باهم انطباق پذیر می‌باشند‬
‫قطر‪ ،‬مستطیل را به دو حصۀ مساوی تقسیم می‌کند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫اگر سه ضلع یک مثلث با سه ضلع مثلثی دیگر مساوی باشند‪ ،‬این دو مثلث با هم انطباق پذیر‬
‫‪A‬‬ ‫اند‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫تمرین‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ C‬ديگر كه مجموع دو ضلع‪B‬‬
‫‪ -1‬يك مثلث داراي اضالع ‪ 7Cm ،5Cm‬و ‪ 3cm‬است‪ .‬يك مثلث‬
‫آن ‪ 10cm‬است‪ ،‬ضلع سومش چند سانتی متر باید باشد تا با مثلث اولی انطباق پذير گردد؟‬

‫‪A‬‬
‫‪ -2‬مثلث ‪ ABC‬قرار شكل مقابل داده شده است‪ ،‬يك مثلث‬
‫ديگر كه با مثلث داده شده انطباق پذير باشد رسم كنيد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪144‬‬
 ‫حالت انطباق‌پذيري دو مثلث‬
‫‪A‬‬ ‫قايم‌الزاويه که وتر و یک زاویۀ حادۀ‬
‫آن‌ها با هم مساوی باشند‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A′‬‬ ‫عالوه بر سه حالتی كه در مورد انطباق پذیری‬
‫دو مثلث مطالعه کردید‪ ،‬آيا در مورد مثلث‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬
‫قايم الزاويه حالت ديگري وجود دارد؟‬

‫‪AB = A′B′‬‬
‫^ ^‬
‫‪B = B′‬‬

‫فعالیت‬
‫•یک قطعه خط ‪ AB‬را به طول ‪ 5cm‬رسم کنید‪.‬‬
‫• در نقطة ‪ B‬ضلع ‪ ، AB‬يك زاويه ‪ 40 ‬را رسم کنید که یک ضلع آن ‪ AB‬و ضلع دیگر‬
‫آن ‪‌BC‬باشد‪.‬‬
‫• از نقطة ‪ A‬بر ضلع ‪ BC‬عمود رسم كنيد‪.‬‬
‫• چه نوع مثلثي ايجاد مي شود؟‬
‫• يك مثلث ديگر با همين شرايط رسم نموده و آن را ‪ A′B′C′‬بناميد‪.‬‬
‫• یک کاغذ نازک روی مثلث ‪ A′B′C′‬قرار دهید و مثلث ‪ A′′B′′C′′‬را بسازید‪.‬‬
‫دهيد‪′′ .‬آيا‪ B′′C‬روي '‪ B‬قرار می‌گيرد‪ .‬چرا؟‬
‫• ‪ A′′‬را روي ‪ A′‬قرار‪B′C′‬‬
‫روي ' ‪ B'C‬قرار مي گيرد؟ چرا؟‬ ‫• آيا "‪B′ B"C‬‬
‫‪ ABC‬و ‪ A′B′C′‬با هم انطباق پذيراند؟‬ ‫• آيا دو مثلث ‪C′‬‬
‫از فعاليت فوق نتیجه می‌شود كه‪:‬‬
‫ه��ر گاه وتر و ي��ك زاوية حادۀ یک مثل��ث قایم الزاویه‪ ،‬ب��ا وتر و يك زاوي��ۀ حادۀ مثلث‬
‫قایم الزاویة دیگر برابر باشند‪ ،‬این دو مثلث با هم انطباق پذير اند‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬دو مثلث قايم الزاويه كه وتر آنها ‪ 5cm‬و يك زاوية حادة آن‌ها ‪ 60‬باشد رسم‬
‫‪‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫كنید‪.‬‬

‫آيا اين دو مثلث انطباق پذيراند؟‬
‫‪4cm‬‬
‫‪5cm‬‬
‫‪4cm‬‬
‫‪5cm‬‬ ‫حل‪ :‬اول زاوية ‪ 60 ‬را رسم می‌کنیم و بعد يك‬
‫ضلع آن را به اندازة ‪ 5cm‬جدا کرده از انجام اين‬
‫‪60°‬‬ ‫‪60°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C B‬‬ ‫ضلع‪ ،‬يك عمود باالي ضلع ديگر رسم مي کنیم‪C .‬‬

‫‪145‬‬
 ‫به همین ترتیب‪ ،‬مثلث دوم را رسم می‌کنیم‪.‬‬
‫چون وتر و يك زاويۀ حادة‌ اين دو مثلث قايم الزاويه با هم مساوي اند‪:‬‬
‫اين دو مثلث با هم انطباق پذير مي باشند‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬از یک نقطۀ ناصف الزاویه دو خط عمود باالی دو ضلع این زاویه رسم می‌کنیم‪،‬‬
‫اکنون چگونه ثابت کنیم که دو مثلث تشکیل شده باهم انطباق پذیراند؟‬
‫حل‪ :‬زاویۀ ‪ B‬وناصف الزاویۀ آن را قرار زیر ترسیم کرده و دو مثلث را قرار شکل زیر‬
‫تشکیل می‌دهیم‪ .‬در دو مثلث قایم الزویۀ ‪ ABD‬و ‪ DBC‬داریم که‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫قرار ناصف الزاویه‬
‫‪B1 = B2 .................‬‬
‫‪A‬‬
‫‪D‬‬ ‫قرار ضلع مشترک ‪BD = BD‬‬

‫‪1‬‬
‫چون در دو مثلث قایم الزاویه وتر و یک زاویۀ حادۀ آنها‬
‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫با هم مساوی اند‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫این دو مثلث انطباق پذیراند‪.‬‬

‫برای انطباق پذیری مثلث‌های قايم الزاويه‪ ،‬مساوی بودن یک زاویۀ حاده و وترکفایت می‌کند‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬دو مثلث قايم الزاويه كه وتر آن ها ‪ 6cm‬و يك زاوية حادة‌‌ آن ها برابر به ‪ 60 ‬باشد‪،‬‬
‫درنظر بگیرید‪ .‬چگونه مي توانيد ثابت کنید كه این دو مثلث با هم انطباق پذيراند؟‬

‫‪ -2‬يك قطر مربع‪ ،‬آن را به دو مثلث تقسيم مي کند‪ .‬ثابت کنید كه اين دو مثلث با هم انطباق‬
‫پذيراند؟‬

‫‪146‬‬
 ‫حالت انطباق پذيري دو مثلث قايم الزاويه‬
‫‪A‬‬ ‫كه وتر و يك ضلع قايم آنها مساوی باشد‬

‫‪C‬‬
‫‪A′‬‬
‫‪B‬‬ ‫آيا در مثلث قايم الزاويه غير از حالت ذكر‬
‫شده‪ ،‬حالت ديگري وجود دارد كه تحت‬
‫شرايط آن‪ ،‬دو مثلث قايم الزاويه با هم انطباق‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫پذير باشند؟‬
‫‪AB = A′B′‬‬
‫‪BC = B′C′‬‬

‫فعالیت‬
‫• يك زاويۀ قايمه رسم کرده رأس آن را ‪ A‬بناميد‪.‬‬
‫• روي يك ضلع اين زاويه‪ ،‬به طول ‪ 4cm‬جدا نموده آن نقطه را ‪ B‬بناميد‪.‬‬
‫• از نقطۀ ‪ B‬به طول ‪ 5cm‬وتر را رسم کنید‪ ،‬تا ضلع ديگر زاوية ‪ A‬را قطع كند‪.‬‬
‫• مثلث ديگري نیز با اين شرايط رسم کرده آن را ‪ A′B′C′‬بناميد‪.‬‬
‫• يك کاغذ شفاف را روي مثلث ‪ A′B′C′‬قراد دهید و مثلث ‪ A′′B′′C′′‬را که انطباق پذیر‬
‫با مثلث ‪ A′B′C′‬باشد‪ ،‬بسازید‪.‬‬
‫• رأس ‪ A′′‬را روي ‪ A‬قرار دهيد‪ .‬آيا ‪ B′′‬روي ‪ B‬قرار می گيرد‪ .‬چرا؟‬
‫• آيا رأس ‪ C′′‬روي ‪ C‬قرار مي گيرد؟‬
‫• آيا دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ A′′B′′C′′‬باهم انطباق پذيراند؟‬
‫از فعاليت فوق نتیجه مي شود كه‪:‬‬
‫اگر وتر و يك ضلع یک مثلث قايم الزاويه با وتر ويك ضلع مثلث قايم الزاويۀ ديگری‬
‫مساوي باشند‪ ،‬مثلث‌ها با هم انطباق پذيراند‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬دو مثلث قايم الزاويه را كه وتر هر یک آنها ‪ 5cm‬و يك ضلع قايم آنها‪4cm‬‬
‫باشد‪ ،‬چگونه رسم مي كنيد؟ آيا اين دو مثلث باهم انطباق پذير هستند؟‬
‫حل‪ :‬اول ضلع قايم معلوم را رسم کرده‪ ،‬سپس در يك انجام آن زاوية قايمه و از انجام ديگر‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫این ضلع قوسی كه شعاع آن به اندازة وتر‬
‫باشد‪ ،‬رسم مي کنیم‪ .‬در هر قسمتي كه دايره‬
‫‪5cm‬‬ ‫‪5cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫ضلع ديگر قايم را قطع کند نقطة تقاطع را به‬
‫‪60°‬‬ ‫‪60°‬‬
‫انجام ضلع قايم معلوم وصل مي کنیم‪ .‬به همين‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪147‬‬
 ‫ترتيب‪ ،‬يك مثلث قايم الزاوية ديگر رسم می‌کنیم‪ ،‬در اين دو مثلث قايم الزاويـه وتر ويك‬
‫ضلع قايم آن‌ها با هم مساوي اند‪ ،‬بنابراین‪ :‬اين دو مثلث قايم الزاويه باهم انطباق پذيراند‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬در شکل زیر قطر مستطیل را رسم کرده و ثابت کنید که دو مثلث ‪ ABD‬و‬
‫‪ CBD‬انطباق پذیراند ؟‬
‫حل‪ :‬قرار شكل زیر مستطیلی داريم كه‪:‬‬
‫‪ AB = DC‬و ‪ BD=BD‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫چون در دو مثل��ث قايم الزاوية ‪ ABD‬و ‪ DBC‬وتر و يك ضلع‬
‫قاي��م با هم مس��اوي اند‪ ،‬پس ه��ر دو مثلث انطباق پذیر می‌باش��ند‬
‫همچنین می توان انطباق پذیری دو مثلث را از حیث دو ضلع و زاویۀ‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫بین آن ها بررسی کرد‪:‬‬
‫‪AB = DC‬‬
‫(دو ضلع و زاویۀ بین آنها مساوی اند)‬
‫‪AD = BC‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A=C‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ABD ≅ DBC‬‬ ‫چون‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫نتيجه گرفته مي شود كه‪:‬‬
‫در مثلث‌های قايم الزاويه عالوه بر شرط‌هاي سه گانه‪ ،‬دو حالت ديگر نيز وجود دارد‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ -1‬اگر وتر و يك زاوية حادة يك مثلث قايم الزاويه با وتر و يك زاوية حادة مثلث‬
‫قايم الزاوية ديگر مساوي باشند‪ ‌،‬این دو مثلث با هم انطباق پذيراند‪.‬‬
‫‪D‬‬
‫‪ C‬قايم مثلث قايم الزاویة‬
‫‪D‬‬ ‫‪ -2‬اگر وتر و يك ضلع قايم يك مثلث قايم الزاويه با وتر و يك ضلع‬
‫ديگر مساوي باشند‪ ،‬این دو مثلث انطباق پذيراند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪B‬‬
‫‪ -1‬در شكل زير ‪ AC‬قطر دايره است‪ .‬اگر در دو مثلث قايم الزاوية‬
‫‪A‬‬ ‫‪ ABC‬و ‪ ، ADC‬ضلع ‪ BC = CD‬باشد‪ ‌،‬آيا اين دو مثلث با هم ‪C‬‬
‫انطباق پذيراند‪ .‬چرا؟‬
‫‪D‬‬ ‫‪‌ -2‬ثابت كنيد كه قطر مربع‪ ،‬آن را به دو مثلث قايم الزاوية انطباق‬
‫پذير تقسیم مي كند‪.‬‬

‫‪148‬‬
 ‫خالصه فصل پنجم‬

‫• مثلث ها از نظر طول اضالع به سه دسته تقسيم شده اند‪:‬‬

‫مثلث متساوي االضالع‪ ،‬مثلث متساوي الساقين و مثلث مختلف االضالع‬
‫• مثلث ها را از حيث زاويه نیز به سه دسته تقسيم كرده اند‪:‬‬
‫مثلث حاده الزاويه‪ ،‬مثلث قايم الزاويه و مثلث منفرج الزاويه‬
‫• در هر مثلث‪ ،‬ارتفاع ها‪ ،‬ميانه ها و ناصف الزاويه‌ها به ترتیب همديگر را در يك نقطه قطع‬
‫مي كنند‪.‬‬
‫• در هر مثلث مجموع زاويه هاي داخلي آن ‪ 180‬است‪.‬‬
‫‪‬‬

‫• زاوي��ة خارج��ي يك مثلث مس��اوي با مجم��وع دو زاوي��ة‌ داخلي غير مج��اور این مثلث‬
‫می باشد‪.‬‬
‫• در هر مثلث‪ ،‬بايد طول مجموع دو ضلع از طول ضلع سوم آن بزرگ‌تر باشد‪.‬‬
‫• در مثلث متساوی الساقین‪ ،‬مقابل ساق های مساوی‪ ،‬زاویه های مساوی قرار دارند‪.‬‬
‫• يك چند ضلعي(مضلع) عبارت از خط منكسر بسته يي است كه فقط يك ناحیه بسته را‬
‫تشكيل مي دهد‪ ،‬و هیچ یک از دو خط آن در امتداد یک خط مستقیم قرار ندارد و هر رأس‬
‫مضلع فقط و فقط نقطۀ تقاطع دو قطعه خط می باشد‪.‬‬
‫• در بعضي از چند ضلعي ها امتداد يك يا برخي اضالع آنها از داخل چند ضلعي عبور کرده‬
‫كه آنها را چند ضلعي مقعر مي نامند و چند ضلعي یی كه امتداد اضالع آن از داخل چند‬
‫ضلعی عبور نمي كنند را چند ضلعي محدب مي گويند‪.‬‬
‫• مجموع زاويه هاي داخلي يك ‪ n‬ضلعي برابر است به‪)n − 2( × 180 :‬‬
‫‪‬‬

‫• مجموع زاويه هاي خارجي در يك چند ضلعي ‪ 360 ‬است و به تعداد اضالع آنها ارتباط‬
‫ندارد‪.‬‬
‫ال بر هم منطبق شوند‪ ،‬يعني يكديگر را بپوشانند‪ ،‬اشكال انطباق پذير‬ ‫• به دو شكلي كه كام ً‬
‫نامیده می شود‪.‬‬
‫• اگر دو ضلع و زاوية بين از يك مثلث با دو ضلع و زاوية بين از مثلث ديگر با هم مساوي‬
‫باشند‪ ،‬آن دو مثلث انطباق پذيراند‪.‬‬
‫• اگر دو زاويه و ضلع بین این دو زاویه از يك مثلث با دو زاويه و ضلع بین این دو زاویه از‬
‫یک مثلث ديگر مساوي باشند‪ ،‬این دو مثلث باهم انطباق پذيراند‪.‬‬
‫• اگر سه ضلع يك مثلث با سه ضلع مثلث ديگر دو به دو مساوي باشند‪ ،‬آن دو مثلث با هم‬
‫انطباق پذير اند‪.‬‬
‫• اگر وتر ویک ضلع قایم یک مثلث‪ ،‬با وتر و یک ضلع قایم مثلث دیگر مساوی باشند و یا‬
‫وتر ویک زاویۀ حادۀ آن ها دو به دو با هم مساوی باشند‪ ،‬آن دو مثلث انطباق پذیراند‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫تمرین فصل پنجم‬

‫‪ -1‬در مقابل هر سؤال‪ ،‬چهار جواب داده شده اند جواب درست را مشخص کنید‪.‬‬
‫• مجموع زواياي داخلي يک ‪ 9‬ضلعي چند درجه است؟‬
‫‪1260° (b‬‬ ‫‪ 360° )a‬‬
‫‪ (d‬هيچكدام‬ ‫‪180° )c‬‬
‫• مجموع زواياي داخلي يک مضلع‪ 1980°‬می‌باشد این مضلع داراي چند ضلع است؟‬
‫‪13 (b‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪18 )a‬‬
‫‪17 (d‬‬ ‫ ‬ ‫‪11 )c‬‬
‫• اگر سه قطعه خط در يک نقطه يکديگر را قطع کنند‪ ،‬مجموع زوايایی که به دور نقطة‬
‫تقاطع تشکيل می شود‪ ،‬چند درجه است؟‬
‫‪180° (b‬‬ ‫‪ 260° (a‬‬
‫‪ (d‬هيچکدام‪.‬‬ ‫‪ 360° (c‬‬
‫• اگر اندازۀ يک زاويۀ داخلي يک مضلع منظم‪ 144°‬باشد‪ ،‬تعداد اضالع آن مساوی است به‪:‬‬
‫‪9 (b‬‬ ‫‪8 (a‬‬
‫‪12 (d‬‬ ‫‪10 (c‬‬

‫• شکل زیر که همۀ اضالع و زوایای آن با هم مساوی اند به کدام نام یاد می‌شود؟‬

‫‪ (b‬مضلع منظم مقعر ‪ 10‬ضلعي‬ ‫‪ (a‬مضلع منظم محدب ‪ 10‬ضلعي‬

‫• اگر در يك مثلث دو ضلع آن با هم مساوى باشند‪ ،‬این مثلث چه نام دارد؟‬

‫‪ )a‬متساوي الساقين‬
‫‪ )b‬متساوي االضالع‬
‫‪ )c‬مختلف االضالع‬
‫‪ )d‬مختلف الزاويه‬

‫‪150‬‬
 ‫• اگر در يك مثلث دو زاويۀ آن با هم مساوى باشند‪ ،‬این مثلث چه نام دارد؟‬
‫‪ )a‬مثلث مختلف االضالع‪.‬‬
‫‪ )b‬مثلث متساوى الساقين‪.‬‬
‫‪ )c‬مثلث متساوى االضالع‪.‬‬
‫‪ (d‬هيچكدام‬
‫• اگر در يك مثلث قايم الزاويه اندازۀ يكي از زواياى حادۀ آن ‪ 60°‬باشد وسعت زاويۀ‬
‫حادۀ ديگر آن مساوی است به‪:‬‬
‫‪29° (d‬‬ ‫‪40° (c‬‬ ‫‪50°(b‬‬ ‫‪30° )a‬‬
‫• زاويۀ خارجى يك مثلث با مجموع زواياى غير مجاور داخلى آن چه رابطه دارد؟‬
‫‪ (b‬مساوي است ‪ (c‬كوچکتر است ‪ (d‬هيچ كدام‬ ‫‪ (a‬بزرگ‌تر است‬

‫‪ -2‬مقابل جملة صحيح (ص) و در مقابل جملة غلط (غ) بگذاريد‪.‬‬

‫• ( )بزرگ‌ترين زاوية خارجی یی که از امتداد یک ضلع يک چندضلعی منظم ساخته مي شود‪120°‬‬
‫است‪.‬‬
‫• ( )مثلث مي تواند يک مضلع مقعر باشد‪.‬‬
‫• ( )اندازۀ يک زاوية خارجي يک سه ضلعي هيچ گاه کمتر از يک زاوية داخلي آن‬
‫نمي باشد‪.‬‬
‫• ( )دو ضلع غيرمجاور يک مضلع در يکي از رأس‌هاي آن مضلع با هم متقاطع اند‪.‬‬
‫• ( )يک مضلع را وقتي متساوي الزوايا گويند که تمام اضالع آن با هم مساوي باشند‪.‬‬
‫• ( )مجموع زواياي خارجي يک مضلع منظم عبارت از‪ )n-2( 180°:‬است‪.‬‬
‫• ( )اگر تعداد اضالع يک مضلع تزايد نمايند‪ ،‬مجموع زواياي خارجي آن تزايد مي نمايد‪.‬‬
‫• ( )مثلث حادالزاویه ‪ ،‬مثلثی است که صرف دو زاویۀ آن حاده می باشد‪.‬‬
‫• ( )دو مثلث وقتی انطباق پذیر اند که طول یک ضلع و اندازۀ دو زاویۀ مجاور آن ها‬
‫یک به یک مساوی باشند‪.‬‬
‫• ( ) اگر دو ضلع يك مثلث با هم مساوى باشند‪ ،‬زواياى مقابل این دو ضلع نيز با هم‬
‫مساوي اند‪.‬‬
‫• ( ) اندازۀ هر يك از زواياى مثلث متساوى االضالع ‪ 61°‬است‪.‬‬
‫• ( ) اندازۀ زاويۀ خارجي يك مثلث مساوى به مجموع زواياى غير مجاور داخلي آن می باشد‪.‬‬
‫• ( ) مجموع وسعت زواياى داخلي يك مثلث سه قايمه است‪.‬‬

‫‪151‬‬
 ‫‪ -3‬جا‌هاي خالي را با کلمات مناسب پر کنید‪.‬‬
‫• اگر اندازۀ يک زاویۀ خارجي يک مضلع منظم دو برابر اندازۀ زاوية داخلي همجوار آن‬
‫باشد مضلع مذکور ‪ .......................‬ناميده مي شود‪.‬‬
‫• با تزايد اضالع يک مضلع منظم‪ ،‬مجموع زوایای داخلي مضلع ‪ ................‬و مجموع‬
‫زوایای خارجي آن ‪ ..............‬نمي کند‪.‬‬
‫• از يک رأس هشت ضلعي ‪ ......‬قطر رسم شده مي تواند‪.‬‬
‫∧‬
‫• اگر اندازۀ يک زاویۀ خارجي يک مضلع منظم ‪ 120‬درجه باشد آن مضلع داراي‪.................‬‬
‫ضلع مي باشد‪.‬‬
‫• اگر مجموع اندازۀ زواياي داخلي يک مضلع مساوي به مجموع اندازۀ زواياي خارجي‬
‫همان مضلع باشد‪ ،‬مضلع مذکور داراي ‪ ............‬ضلع است‪.‬‬
‫• يک مثلث متساوي االضالع و يک مربع به نام ‪ ...................‬منظم ياد مي شود‪.‬‬
‫• خط مستقيمی که دو رأس غير مجاور يک مضلع را با هم وصل کند‪.......،‬ناميده مي شود‪.‬‬
‫• مثلثي كه هر سه ضلع آن مساوي باشند مثلث‪..........................‬ناميده مى شود‪.‬‬
‫• در هر مثلث مجموع طول دو ضلع آن‪ ........................‬از طول ضلع سوم آن مي باشد‪.‬‬
‫• خطي كه از رأس مثلث به ضلع مقابل آن عمود باشد به نام ‪........................‬ياد مي شود‪.‬‬
‫• اگر اندازۀ زاویۀ رأس مثلث متساوى الساقین‪ 50°‬باشد اندازۀ هر يك از دو زاوية ديگر‬
‫آن ‪ .................................‬است‪.‬‬

‫‪ -4‬سؤالهای زیر را حل کنید‪:‬‬

‫• مجموع يکي از زواياي داخلي و زاوية خارجي مجاور آن در يک مضلع چند درجه است؟‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫• اگر در مثلث‌هاى متساوى الساقين ‪ ABC‬و ‪ DBC‬قاعده ‪ BC‬را مشترك در نظر‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫بگيريم ثابت کنید كه‪ D B A = A C D :‬در صورتي كه رأس هاى ‪ A‬و ‪ D‬به يك طرف‬
‫‪ BC‬واقع نباشند‪.‬‬

‫‪152‬‬
 ‫‪A‬‬

‫∧‬ ‫∆‬

‫‪A‬‬ ‫• در مثلث متساوى الساقين ‪ AB = AC ، A BC‬است‪ .‬اگر ‪ B‬و‬

‫∧‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪ C‬توسط ‪ OB‬و ‪ OC‬تنصيف گردند ثابت كنيد كه‪:‬‬
‫‪OC = OB )a‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪ OA )b‬ناصف الزاويه ̂‪ A‬است‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫• ثابت کنید كه اندازۀ هر يك از زواياى حادۀ يك مثلث متساوي الساقين قايم الزاويه ‪45°‬‬
‫‪A‬‬ ‫است‪.‬‬
‫∆‬
‫‪42°‬صورتي كه‬
‫• ضلع ‪ BC‬مثلث ‪ A BC‬قرار شکل زیرتا نقطۀ ‪ D‬امتداد داده شده است‪ ،‬در‬
‫ˆ‬ ‫∧‬

‫‪ DCA = 134‬و ‪ BAC = 42°‬باشد‪ ،‬اندازة دو زاويۀ ديگر مثلث رامعلوم کنید‪A .‬‬
‫‪‬‬

‫‪134°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪42°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪134°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪C‬‬ ‫• در مثلث‌هاي ‪ ACD‬و ‪ AEB‬قرار شكل مقابل‪ ،‬داريم كه‪:‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪ AD = AB‬و ‪ ‌. AE = AC‬ثابت كنيد كه‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ACD ≅ AEB‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪D‬‬

‫• ‪ 5‬حالت انطباق پذيری در مثلث های قایم الزاویه را ذکر کنید‪.‬‬

‫• یک قطر يك معين‪ ،‬معين را به دو مثلث تقسيم مي كند‪ ،‬به چند حالت ثابت كرده‬
‫مي توانيد كه اين دو مثلث با هم انطباق پذير اند؟‬

‫‪153‬‬
 ‫• در یک مثلث متساوی الساقین میانه یی که از رأس به قاعده رسم می شود مثلث را به دو‬
‫مثلث دیگر تقسیم می‌کند‪ .‬آیا این دو مثلث انطباق پذیراند؟ به چند حالت می توانید آن را‬
‫ثابت کنید؟‬

‫• اگر ناصف الزاویۀ یک مثلث قایم الزاویۀ متساوی الساقین را از رأس قایم به قاعده رسم‬
‫کنیم‪ ،‬مثلث قایم الزاویه به دو مثلث تقسیم می‌شود‪ .‬آیا این دو مثلث انطباق پذیراند؟ چرا؟‬
‫∆‬
‫• در مثلث ‪ AB = AC ، A BC‬و ‪ AD‬ناصف الزاویۀ رأس ‪ A‬است‪ .‬ثابت کنید که‪:‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫ارتفاع= ‪ AD‬میانۀ مثلث ذکر شده نیز می باشد‪.‬‬
‫‪AB‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪B D D‬‬ ‫‪C‬‬
‫∧‬
‫• اگر در شکل زیر ‪ BP‬ناصف الزاویۀ ‪ HBR‬باشد‪ ،‬ثابت کنیدکه‪HP = PR :‬‬

‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪P‬‬
‫‪P‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪154‬‬
‫فصل ششم‬
‫خطوط موازی و عمود‬
‫طبیعت پُر از خطوط موازی است!‬
 ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪d2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬

‫خطوط موازي و عمود(‪)Parallel and Perpendicular Lines‬‬

‫در شكل چند خط مش��اهده مي شود‪ .‬راجع به‬

‫وضعيت خطوط چه گفته مي توانيد؟‬

‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪G‬‬

‫فعالیت‬
‫‪A‬‬
‫ابتدا خط مستقیم ‪ d‬را رسم کرده گونيا را روي خط ‪ d‬طوري‬
‫كه در شكل نشان داده شده است‪ ،‬مي گذاريم‪ .‬رأس گونيا را ‪A A‬‬

‫مي ناميم و خطوط ‪ AH‬و ‪ AD‬را رسم مي كنيم‪.‬‬

‫و ‪d‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪D‬‬ ‫• باالي خط مستقیم ‪ d‬از نقطه ‪ A‬سه خط مستقیم ‪AB ، AE‬‬
‫‪ AC‬را كه يكي عمود و دو خط دیگر مايل باشند‪d،‬رسم كنيد‪.‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪D‬‬
‫• خط ها را با خط کش اندازه گرفته و تعین کنید که کدام خط از همه کوچکتر است‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪d1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪0‬‬
‫خط ‪ AH‬با خط ‪ d‬زاويه ‪ 90‬مي سازد‪ .‬قطعه خط ‪ AH‬عمود‪ C‬بر خط مستقیم ‪ d‬است‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪d2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪d1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪BAH ⊥ d‬‬
‫‪C‬‬ ‫ ‬ ‫که این طور نشان داده مي شود‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪d‬‬
‫‪d2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪H1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫فعالیت‬

‫• خط كش را روي كاغذ بگذاريد و از هر دو كنار خط كش دو خط رسم كنيد و اين‬
‫‪d‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫خطوط را ‪ d1‬و ‪ d 2‬بناميد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪d2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬

‫• باالي خط ‪ d1‬سه نقطه ‪ B ، A‬و ‪ C‬را انتخاب و به كمك گونيا از نقطة ‪ ، A‬نقطۀ ‪ B‬و‬
‫‪A‬‬ ‫‪E H‬‬
‫‪B‬‬ ‫بنامید‪.‬‬
‫‪F‬‬ ‫نقطة ‪ C‬بر خط ‪ d 2‬عمود رسم کنید و نظر به شکل عمود‌ها را ‪ BE , AD‬و ‪CF‬‬
‫شان‬
‫مورد طول هاي ‪D‬‬
‫بگیرید‪ E.‬در ‪A‬‬
‫• طول قطعه خط های مستقیم ‪ ، BE ، AD‬و ‪ CF‬را اندازه ‪H‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪G‬‬ ‫چه گفته مي توانيد؟‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪157‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬
 ‫‪G‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪G‬‬
‫‪D‬‬
‫‪D‬‬ ‫دو خط ‪ d1‬و ‪ d 2‬را كه فاصله بين شان مساوي است‪ ،‬خطوط‬
‫‪C‬‬
‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫موازي مي‌نامند که اين طور نشان داده مي‌شود‪. d1 || d 2 :‬‬
‫‪A‬‬
‫دو خط مستقیم ‪ AC‬و ‪ DG‬كه فاصله بين آن‌ها مساوي نيست‬
‫طوري‌كه در شكل نیز مشاهده مي شود موازي نيستند؛ زیرا که امتداد یافتۀ آن‌ها یک‌دیگر را‬
‫در یک نقطه قطع می‌کنند و این طور نمايش داده‪ C‬مي شود‪AC || DG A:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫می توان به کمک گونیا یا خط کش نشان داد که فاصلۀ بین‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫این دو قطعه خط مستقیم در نقاط مختلف مساوی نیست‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪F‬‬
‫اگ��ر دو قطع��ه خط ‪ AB‬و ‪ CD‬را باالي ‪ EF‬عمود رس��م‬
‫كني��م ( ‪ AB ⊥ EF‬و ‪ ) CD ⊥ EF‬خط��وط‪ DCD‬و ‪B‬‬
‫‪AB‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪E‬‬ ‫موازی مي باش��ند‪ ،‬زيرا اگر موازي نباش��ند همدیگر را قطع ‪F‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫می‌کن��د که از یک نقطه تقاطع دو عمود بر خط ‪ EF‬رس��م‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫شده است و اين امکان ندارد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫مثال‪ :‬در خطوط زير خطوط موازي‪ ،‬عمود و متقاطع رامشخص كنيد‪:‬‬
‫´‪a‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬
‫´‪a‬‬ ‫´‪d‬‬
‫‪e‬‬
‫‪a‬‬ ‫´‪b‬‬
‫´‪e‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬
‫´‪a‬‬ ‫´‪d‬‬
‫‪e‬‬
‫´‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪d‬‬ ‫´‪b‬‬
‫´‪e‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪e‬‬ ‫با هم متقاطع اند‪.‬‬ ‫حل‪a ' ⊥ a ، d ||b d ′ ، e || e′ :‬‬
‫´‪d d‬و ‪b′‬‬
‫خطوط ‪b‬‬
‫´‪d‬‬ ‫و‬
‫‪a‬‬
‫موازي مي‌گوييم كه خود خطوط و یا امتداد‪a‬ش��ان نقطه مش��ترك‬ ‫دو خط مس��تقیم را وقتي ´‪b‬‬
‫‪e‬‬
‫´‪e‬‬
‫´‪b‬‬
‫´‪e‬‬ ‫نداش��ته باش��ند‪ .‬فاصله بين اين دو خط در تمام نقاط مس��اوي می باش��د‪ .‬دو خط وقتي با هم‬
‫عموداند كه زاويه بين آن ها يك زاویۀ قايمه ( ‪ ) 90‬باشد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫تمرین‬

‫‪A‬‬ ‫موازي اند؟ ‪E‬‬
‫‪D‬‬ ‫• در شكل مقابل كدام قطعه خط‌ها‬
‫‪B‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪FG‬‬ ‫‪C‬‬ ‫• كدام قطعه خط ها بر هم عمود اند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
‫• كدام دو قطعه خط‌ها متقاطع اند؟‬
‫• كدام زاویه ها قايمه اند؟‬
‫‪F‬‬
‫‪F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫• آيا همۀ خطوط متقاطع بر هم عمود مي باشند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪158‬‬
 ‫زواياي متبادلۀ داخلي و خارجی‬
‫(‪)Alternate interior and exterior angles‬‬
‫زوایای متبادلۀ خارجی‬
‫ش��كل مقابل را مش��اهده و در م��ورد زواياي‬
‫تشكيل شدة‌‌ آن اظهار نظر کنید‪.‬‬

‫زوایای متبادلۀ داخلی‬

‫فعالیت‬

‫دو خط موازي ‪ d1‬و ‪ d 2‬و دو خط غيرموازي ‪ d3‬و ‪ d 4‬را رسم كنيد‪.‬‬

‫خطوط ‪ d 3‬و ‪ d 4‬را قطع‬
‫‪E‬‬ ‫• دو خط قاطع را كه يكي از آن خطوط ‪ d1‬و ‪ d 2‬و ديگر آن‬
‫ﺧﺎﺭﺟﻰ ﺧﺎﺭﺟﻰ‬ ‫كند رسم كنيد‪.‬‬
‫موازي‬
‫‪A‬‬ ‫كه قاطع با خطوط غير‬‫• زوايایي را كه قاطع با خطوط موازي مي‌سازند و زوايايي را ‪B‬‬
‫ﺩﺍﺧﻠﻰ ﺩﺍﺧﻠﻰ‬
‫مي سازند‪ ،‬توسط نقاله اندازه بگیرید چه نتيجه‌یی به دست مي آيد؟‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﺧﺎﺭﺟﻰ ﺧﺎﺭﺟﻰ‬
‫‪E‬‬ ‫دو قطعه خط ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم موازي  اند و توسط ‪ EF‬قطع‬
‫ﺧﺎﺭﺟﻰ ﺧﺎﺭﺟﻰ ‪F‬‬ ‫شده اند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫ﺩﺍﺧﻠﻰ ﺩﺍﺧﻠﻰ‬ ‫طوري كه در شکل مشاهده مي‌شود ناحيه بين دو خط را‬
‫‪C‬‬ ‫ناحيۀ داخلي و ناحيۀ خارج دو طرف دو خط را ناحيۀ خارجي ‪D‬‬
‫ﺧﺎﺭﺟﻰ ﺧﺎﺭﺟﻰ‬
‫مي گويند‪.‬‬
‫‪F‬‬
‫‪ AB || CD‬است وخط ‪ LK‬این دو خط را قطع کرده است‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪K‬‬ ‫براي نش��ان دادن اين كه ‪ 3 = 6‬اس��ت‪ ،‬نقط��ۀ ‪ O‬را روي خط‬
‫‪M E‬‬
‫‪ LK‬انتخ��اب نموده و از نقطۀ ‪ O‬خ��ط عمود بر ‪ AB‬و ‪CD‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪B‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫رسم مي‌كنيم‪ ،‬دو مثلث ‪ OME‬و ‪ OFN‬تشكيل مي شود‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪D‬‬ ‫چــون ‪ MOE = FON‬مــتقــابــل به رأس و‬
‫‪F N‬‬ ‫‪K‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪L‬‬
‫‪ OME = ONF = 90‬است‪ ،‬پس زاويه هاي سومي اين‬
‫‪A‬‬ ‫‪M E‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3 4‬‬
‫‪O‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬
‫‪F N‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪159‬‬
‫‪L‬‬
 ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫مثلث ها نيز با هم مساوي مي باشند‪ .‬در نتيجه ‪ 6 = 3‬مي شود‪ .‬زوايای ‪ 3‬و ‪ 6‬را به نام زواياي‬
‫‪E‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫داخلي نیز‬
‫‪1 3‬‬
‫متبادلۀ داخلي ياد مي كنند‪ .‬به همين ترتيب‪ 4 = 5 ،‬است و هر دو زواياي متبادلة‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫مي باشند‪.‬‬
‫‪2 4 1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪E‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧ ∧‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫همچني��ن در ش��كل زواي��اي ‪ 2 , 7 , 1‬و ‪ 8‬زواي��اي متبادل��ۀ‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬
‫‪2 4‬‬ ‫‪E‬‬ ‫خارجي مي‌باش��ند‪ ،‬پس به كمك زواياي متبادلۀ داخلي داريم‪:‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪A‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪1=7 ,‬‬ ‫‪8=2‬‬
‫‪F‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪2 4‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫ ‬
‫‪A F‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪60 3 E‬‬
‫‪B‬‬ ‫مثال ‪ :‬در شكل مقابل دو زاويۀ ‪ 60‬و ‪ 120‬داده شده اند‪،‬‬
‫‪‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬
‫‪8 120 1 2 E‬‬
‫‪D‬‬ ‫زواياي ‪ 6 , 5 , 3 , 2 , 1‬و ‪ 8‬چند درجه مي باشند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪60 3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪5 61 2‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪C F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪60 3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫∧‬
‫‪8 120‬‬ ‫∧‬

‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬

‫‪E‬‬
‫‪D‬‬
‫خارجي‬ ‫‪ 1 = 120‬متبادلة‬
‫‪..........‬‬ ‫‪ 6 = 60‬متبادلۀ داخلي‬
‫‪F 8 120 1 2‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F‬‬
‫‪60 3‬‬ ‫‪ 8 = 6 = 60 ‬متقابل به رأس‬ ‫‪ 5 = 120‬متقابل به رأس‬
‫‪5 6‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪8 120‬‬ ‫خارجي‬ ‫‪ 2 = 8‬متبادلة‬
‫‪........‬‬ ‫‪ 5 = 3‬متبادلة داخلي‬
‫‪1 2‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A F‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪E‬‬ ‫در نتيجه ‪ 3 = 120‬است و از مقایسۀ مساوات فوق ‪ 2 = 60‬م‪B‬ی‌باشد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪E‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫متبادلۀ‬ ‫زوایای‬
‫‪8 7‬‬
‫اگر دو خط موازي ‪ AB‬و ‪ CD‬توسط خط قاطع ‪ EF‬قطع شوند دو جوره ‪4 3‬‬

‫‪A‬‬‫‪C F 85 61 2‬‬
‫‪74 3‬‬
‫‪D‬‬
‫‪B‬‬ ‫داخلي و دو جوره زوایای متبادلۀ خارجي را مي سازند كه‪:‬‬
‫‪E‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C F85 6‬‬
‫‪7 1 2‬‬
‫‪D‬‬ ‫∧‪3∧ = 5‬‬ ‫‪,‬و‬ ‫متبادلۀ داخلي‪4∧ = 6∧ :‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪4 3‬‬
‫‪F 5 6‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪1=7‬‬ ‫‪,‬و‬ ‫متبادلۀ خارجي‪2 = 8 :‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪D‬‬
‫‪7‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪30 3‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪C‬‬
‫‪F‬‬
‫‪150 6 1 2‬‬ ‫‪D‬‬
‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪8 730 3‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪150 6‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪A F‬‬ ‫‪8 7 1 2‬‬ ‫∧‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪30 3‬‬
‫‪F 150 6‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪ -1‬اگر ‪ AB || CD‬باشد در شكل زواياي ‪2 ,6,7,8, 3, 1‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8 7‬‬
‫‪D‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F 150 6‬‬
‫‪30 3‬‬
‫‪E‬‬
‫‪ 2 ,6,7,8,‬چند درجه می‌باشند؟‬
‫و‬ ‫‪3, 1‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫∧‬

‫‪A‬‬
‫‪8 7‬‬
‫‪1 2 E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪ -2‬در شــكـل اگــر ‪ 7 = 120‬بــاشـد‪ ،‬مقـــدار زوايـــاي‬
‫‪4 3‬‬
‫‪F‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪5 6 1 2‬‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8 1204 3 E‬‬
‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪ 1 ، 2 ، 3 ، 4 ، 5 ، 6 ، 8‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪F 8 1204 1 3 2‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪E‬‬
‫‪C F85 6‬‬
‫‪160‬‬
‫‪A‬‬
‫‪120 1 2‬‬
‫‪4 3‬‬
‫‪D‬‬
‫‪B‬‬
‫‪F 5 6‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪D‬‬
‫‪120‬‬

‫‪F‬‬
 ‫موازی بودن دو خط در صورتی که زوایای متبادله با هم مساوی باشند‬

‫∧‬ ‫∧‬
‫‪K‬‬ ‫در شكل مقابل زوایایی ‪ 3‬و ‪ 6‬كه دو زاوية‬
‫‪E‬‬ ‫متبادلة داخلي اند با هم مساوی می باشند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫آيا ‪ AB || CD‬شده می تواند؟‬
‫‪O‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪F‬‬
‫‪L‬‬

‫فعالیت‬
‫‪K‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫زواياي ‪ 3‬و ‪ 6‬با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪70°‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪110°‬‬ ‫‪K‬‬
‫‪K‬‬ ‫خط ‪ EF‬باالی‪AB A‬‬ ‫• درشكل مقابل از نقطة ‪ BO‬وسط‬
‫‪110°‬‬
‫‪E‬‬
‫‪D‬‬
‫آن را‬
‫بناميد و ‪A‬‬
‫‪C‬‬
‫‪ D‬با ‪ AB‬را‪120°M3‬‬ ‫تقاطع‬
‫‪B‬‬ ‫عمود رسم كنيد‪ .‬نقطة‬
‫‪A‬‬ ‫‪110°E‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫امتداد دهيد كه خط ‪ CD‬را در ‪ N‬قطع ‪O‬كند‪.‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪6‬‬ ‫∆‬
‫∆‪D‬‬
‫‪DO‬‬ ‫هم مساوي اند‪.‬‬
‫• نشان دهيد كه دو مثلث ‪ MOE‬و ‪ FON‬با ‪F‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪F‬‬ ‫• آيا خط مستقیم ‪ MN‬بر خط مستقیم ‪ CD‬نیز عمود‪ L‬است؟‬
‫‪L‬‬ ‫• چرا ‪ AB‬موازی با ‪ CD‬است؟‬

‫مثال اول‪ :‬در اشكال زير كدام دو خط مستقیم ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم موازي اند ؟‬
‫‪K‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪70°‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪110°‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪120°‬‬
‫‪70°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪110°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪70°‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪G120°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪D‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪B‬‬
‫‪2‬‬ ‫حل‪ 70 = 70 :‬متبادلة خارجي‪ ،‬پس ‪CC AB || CD‬است‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫است‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ 110 = 110‬متبادلة داخلي‪ ،‬پس ‪E || CD‬‬
‫‪AB‬‬
‫‪F‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ ،120 ≠ 110‬پس ‪ AB || CD‬است‪.‬‬

‫‪161‬‬
‫‪A‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪G‬‬
 ‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫مثال دوم‪ :‬اگر ‪ 2 = 3 ، 1 = 2‬و ‪ 3 = 4‬باشند كدام جوره از خطوط موازي اند؟‬
‫‪A‬‬
‫حل‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫چون ‪ 1 = 2‬است‪ ،‬پس ‪FG || BC‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2 = 3‬است‪ ،‬پس ‪AB || CH‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪C‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪D‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪ ، 3 = 4‬پس ‪ BC || DE‬مي‌باشد‪.‬‬
‫‪H‬‬

‫اگر دو خط توسط یک خط طوری قطع شوند که دو زاویۀ متبادلۀ مساوی را بسازند‪ ،‬این‬
‫دوخط با هم موازی اند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ -1‬در شكل زیر ‪ B1 = D 2‬و ‪ B2 =2 D1‬است‪ ،‬آيا ‪ 2AB || CD‬است؟ چرا؟‬
‫‪1‬‬

‫‪A‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪2C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪ -2‬در شكل زیر اگر‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬ ‫مستقیم با هم موازي اند؟‬
‫‪ A1 = D 2‬و ‪ A 2 = D1‬باشند‪ ،‬كدام خطوط ‪A‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪A‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪ -3‬در هر يك از شكل‌هاي زير كدام دو خط ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم موازي اند؟‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬
‫‪150°‬‬ ‫‪150°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪AA‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪BB‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪120°‬‬
‫‪B‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪120°‬‬
‫‪130°‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪150° 60°‬‬ ‫‪130°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B D‬‬ ‫‪A CC‬‬ ‫‪B DD‬‬ ‫‪CA C‬‬
‫‪150° 120°‬‬
‫‪DB D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪150°‬‬

‫‪60°‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪130°‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪c‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪150°‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪BA‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪DC‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪162‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪C‬‬
‫‪70°‬‬
‫‪B‬‬
‫‪70°‬‬
‫‪30°‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪CG‬‬ ‫‪D FG‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪70°‬‬

‫‪2‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪F‬‬
 ‫زواياي متوافقه(‪)Corresponding angles‬‬

‫در ش��كل ‪ AB || CD‬است و خط ‪ EF‬اين‬

‫‪1 2‬‬ ‫دو خط را قطع كرده است‪.‬‬
‫‪4E 3‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫زواياي( ‪ 4‬و ‪ 2 ( ،)8‬و ‪ 7 ( ،) 6‬و ‪ ) 3‬و( ‪1‬و‪) 5‬‬
‫‪51 2‬‬
‫‪4 36‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫را ب��ه نام زواياي متوافقه ي��اد مي كنند‪ .‬آيا اين‬
‫‪E‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬
‫‪8 7 41 23‬‬
‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫زوايا با هم مساوي اند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪F 5 6‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪85 76‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8 7‬‬
‫‪D‬‬
‫‪F‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫فعالیت‬
‫‪M‬‬
‫شكل مقابل را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪4 3‬‬
‫‪E E‬‬
‫‪5 6‬‬
‫• چهار طرف شكل را توسط قيچي ببريد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8 7 1 12 2 B B‬‬
‫‪D‬‬
‫‪A‬‬
‫‪N 4 43 3‬‬ ‫• سپس محل نقطه چين را جدا كنيد‪.‬‬
‫• حال قطعه خط ‪ CD‬را به روي قطعه خط ‪ AB‬قرار دهيد تا ‪ M‬روی ‪ N‬قرار گیرد‪F 5 6.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪D D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8 7‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪F‬‬ ‫گفت؟‬ ‫‌توان‬‫ي‬ ‫م‬ ‫چه‬ ‫‪8‬‬ ‫تا‬ ‫‪1‬‬ ‫دربارة زواياي‬
‫∧ ‪∧ F‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪1=5 ,‬‬ ‫⋅⋅⋅= ‪2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪⋅⋅⋅ = 7‬‬ ‫⋅⋅⋅ =∧ ‪, ∧ 4‬‬
‫• به كمك نقاله زواياي ‪1‬تا ‪ 8‬را اندازه کرده‪ ،‬درستي برابري هاي باال را بررسي كنيد‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫همچنين اگر دو خط توسط يك قاطع طوری قطع شوند که زواياي متوافقۀ‪E‬مساوي را بسازند‬
‫اين دو خط با هم موازي اند‪.‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫‪B‬‬

‫‪C‬‬
‫‪A‬‬
‫‪5 6‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪85 67 4 3‬‬
‫‪D‬‬
‫‪B‬‬ ‫دو قطعه خط مستقیم ‪ AB‬و‪ CD‬توسط خط مستقیم ‪ EF‬قطع شدهاند‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪8 7‬‬
‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪F‬‬ ‫اگر ‪ 2 = 6‬باشد‪ ،‬مي خواهيم نشان دهيم كه ‪ AB || CD‬مي‌باشد‪.‬‬
‫‪C F 85 6‬‬ ‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪7‬‬
‫قرارمتقابل به رأس ‪2 = 4‬‬ ‫چون‬
‫‪F‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫قرار مفروض∧ ‪2 = 6‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫∧‬
‫در نتيجه ‪ 4 = 6‬است‪ .‬از طرف دیگر چون ‪ 4‬و ‪ 6‬زواياي متبادله هستند‪ ،‬در نتيجه ‪AB || CD‬‬
‫می باشد‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫باشند‪e af b g h c dB .‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪e f‬‬
‫‪c d‬‬
‫‪g h‬‬ ‫‪B‬‬ ‫مثال اول‪ :‬در شكل‪ m = o ، b = j ، h = p :‬و ‪ n = p‬مي‬
‫‪C‬‬ ‫‪i j‬‬ ‫‪k q‬‬ ‫‪D‬‬
‫آیا قطعه خط ‪ AB‬موازی با قطعه خط ‪ CD‬و ‪ d1 || d 2‬است؟‬
‫‪m n j o p q‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪i a b k c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪m ne‬‬ ‫‪o pg‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪d1‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪d2‬‬
‫‪h‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪i j‬‬

‫‪m n‬‬
‫‪k q‬‬
‫‪o p‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪163‬‬
‫‪E‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪B‬‬
 ‫حل‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫می‌باشد که زوایای متوافقه اند و با هم مساوی می‌باشند؛ پس‬ ‫چون ‪ h = p‬و ‪b = j‬‬
‫‪ AB || CD‬است‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫است‪.‬‬
‫و چون ‪ n = p‬و ‪ m = o‬می‌باشدکه زوایای متوافقه اند و با هم مساوی می‌باشند؛ پس ‪A d1A|| d 2‬‬
‫‪A‬‬
‫∧‬ ‫∧‬

‫‪B‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪G 2‬‬
‫‪A‬‬ ‫مثال دوم‪ :‬در شکل(‪ )a‬دو زاویۀ ‪ ABC‬و ‪ DEF‬که ضلع ‪ AB‬موازی‬
‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪B B‬‬
‫‪1‬‬
‫‪C‬‬
‫‪2‬‬ ‫و هم‌جهت با ‪ ED‬و ضلع ‪ BC‬موازی و هم‌جهت با ‪ EF‬می‌باشد‪ .‬آیا‬
‫‪1 C D DG 2 A‬‬
‫‪)a( B E C3 D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫می توانید نشـان دهیـد که ‪ 1 = 3‬می‌باشد؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪E3‬‬
‫‪E E 3‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ ED‬را‪G‬امتداد‬
‫‪2‬‬ ‫حل‪ :‬ابتدا مطابق شکل های(‪ )a‬و (‪ )b‬اضالع ‪ BC‬و‬
‫‪CD‬‬
‫‪FF‬‬ ‫مي‌دهيم تا در نقطۀ ‪ G‬همدیگر را قطع كنند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪1‬‬
‫∧‬
‫=‬ ‫‪2‬‬‫∧‬
‫متوافقه‬ ‫در شکل ‪: a‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪FB 3 1 A‬‬
‫‪C‬‬ ‫متوافقه ‪3 = 2‬‬
‫‪)b( FDBF 1 1 E 2 GC‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪C‬‬ ‫ی‬
‫‌باشد‪.‬‬ ‫م‬ ‫‪1‬‬ ‫=‬ ‫‪3‬‬ ‫در نتیجه‪:‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪A‬‬
‫موازی‪D‬و‬ ‫‪BC‬‬ ‫‪E EC‬‬
‫‪ ،ED‬و‬
‫ضل��ع‪G GB‬‬ ‫همچني��ن در ش��کل(‪ )b‬ضلع ‪ AB‬م��وازی و مختلف الجهت با ‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫ان��د‪E .‬‬
‫زیرا‪1 = 2 :‬‬ ‫مختل��ف الجه��ت باضلع ‪ EF‬می‌باش��ند‪ .‬زوایای و نیز با‪C‬هم مس��اوی ‪G‬‬
‫‪3 1‬‬
‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺯﺭﺩ‬ ‫‪E‬‬ ‫‪G‬‬ ‫(قرارمتبادله)‪ ،‬قرار(متوافقه) ‪3 = 2‬‬
‫ﺁﺑﻰ ﺁﺑﻰ‬
‫ﺳﺒﺰ ﺳﺒﺰ‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ‬
‫ﺯﺭﺩ ﺯﺭﺩ‬
‫ﻗﺮﻣﺰﻗﺮﻣﺰ‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺯﺭﺩ‬ ‫در نتیجه‪ 1 = 3 :‬مي‌باشد‪.‬‬
‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ‬
‫ﺁﺑﻰ‬ ‫ﺳﺒﺰ‬ ‫اگ��ر دو خط موازي توس��ط يك خ��ط قاطع قطع ش��وند زواياي‬
‫ﺁﺑﻰ ﺯﺭﺩ‬
‫ﺳﺒﺰ ﻗﺮﻣﺰ‬
‫ﺯﺭﺩ‬ ‫ﻗﺮﻣﺰ‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺯﺭﺩ‬ ‫قاطع‬
‫خط ﺁﺑﻰ‬
‫مساوي متوافقه را مي‌سازند و اگر دو خط مستقیم توسط ﺳﺒﺰ‬
‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ‬ ‫خط‬ ‫طوري قطع شوند كه زواياي متوافقة مساوي را بسازند اين دو‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺯﺭﺩ‬
‫‪E‬‬
‫‪E‬‬ ‫ﻗﺮﻣﺰ ﺯﺭﺩ‬ ‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ‬ ‫با هم موازي اند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻗﺮﻣﺰ ﺯﺭﺩ‬ ‫‪B‬‬
‫‪120°‬‬
‫‪E‬‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪E BD‬‬
‫تمرین‬
‫‪30°E‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪120°‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪AC‬‬ ‫‪30° 30°‬‬ ‫‪DB‬‬ ‫‪CA‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪120° D‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪E‬‬
‫‪F‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪ -1‬كدام جوره از خطوط مستقیم‬
‫‪F‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪A 30°‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫با هم موازي اند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪120°‬‬ ‫‪120°‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪AC e fD‬‬

‫‪a b‬‬ ‫‪30°C‬‬ ‫‪c d‬‬
‫‪DB‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D 110°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪g h‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪k q‬‬
‫‪C a bm‬‬ ‫‪Fn‬‬ ‫‪F BD‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪A e f‬‬
‫‪o pc d‬‬
‫‪g h‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪i j‬‬ ‫‪k q‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪ -2‬دو خط مستقیم ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم موازی اند‪ ،‬كدام زاويه ها‬
‫‪a mb n‬‬ ‫‪o p‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪e f‬‬
‫‪c d‬‬
‫‪g h‬‬ ‫‪B‬‬ ‫با هم مساوي اند؟‬
‫‪C‬‬ ‫‪i j‬‬ ‫‪k q‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪m n‬‬ ‫‪o p‬‬

‫‪a b‬‬ ‫‪c d‬‬

‫‪164‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪e f‬‬ ‫‪g h‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪c d‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪e f‬‬ ‫‪g hj‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪k q‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪m n‬‬ ‫‪o p‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪i j‬‬ ‫‪k q‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪m n‬‬ ‫‪o p‬‬
 ‫زواياي متممۀ داخلي يك طرف خط قاطع(‪)Supplementary Angles‬‬

‫اگ��ر ‪ AB || CD‬و خ��ط مس��تقیم ‪ EF‬دو‬

‫‪E‬‬ ‫خط موازي را طوري كه در ش��كل مش��اهده‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫مي شود قطع كرده باشد‪ .‬آيا مي توانيد بگوييد‬
‫‪2‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫كه ‪ 2+ 3‬چند درجه می‌شود؟‬
‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪E‬‬
‫‪E F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫فعالیت‬

‫مطابق شكل قطع‪A‬كرده‬

‫دو خط مستقیم ‪ AB‬و ‪ CD‬موازي اند و خط مستقیم ‪ EF‬آن‌ها را ‪4 3‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪B‬‬

‫است‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪1 2‬‬ ‫= ‪3+ 4‬‬ ‫•‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪E‬‬ ‫• از طرف ديگر ‪ 4 = 6‬است‪ .‬چرا؟‬
‫‪5 6‬‬
‫• از دو تساوی باال خانۀ خالی زیر را پر كنيد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪18 27‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫= ‪3+ 6‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫• به كمك نقاله زاويه های ‪ 3‬و ‪ 6‬را اندازه گرفته مجموع آن دو را به دست آوريد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫• خانه خالي زیر را پر كنيد‪.‬‬
‫‪F‬‬
‫∧‬ ‫∧‬

‫∧‬ ‫∧‬
‫‪1 75°‬‬ ‫= ‪4+ 5‬‬
‫مثال‪ :‬در شكل اگر خطوط مستقیم ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم موازی باشند‪ .‬اندازۀ ‪1‬و ‪ 2‬را‬
‫‪A‬‬ ‫‪2B‬‬

‫‪1 75°‬‬ ‫دريابيد‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫∧‬
‫حل‪ :‬چون ‪ 1‬و زاویۀ ‪‬‬
‫‪ 75‬متممۀ داخلی هستند و مجموع آن ها ‪ 180‬است‪BC ،‬‬
‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫∧‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪1+ 75 = 180‬‬
‫∧‬
‫پس‪1 = 180 − 75 = 105 :‬‬
‫‪1 75°‬‬
‫‪2‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫=‪4+5‬‬ ‫‪2 = 75‬‬ ‫چون زاویۀ ‪ 75‬و ‪ 2‬متبادله هستند‪:‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪3D‬‬
‫‪4+‬‬ ‫= ‪5+ =4‬‬

‫‪3+‬‬
‫= ‪3 4+ =6‬‬ ‫‪165‬‬
‫=‪3+6‬‬

‫=‪4+5‬‬

‫=‪3+4‬‬
 ‫اگر دو خط مستقیم ‪ AB‬و ‪ CD‬موازی باشند و خط مستقیم ‪ EF‬اين دو خط را طوري كه‬
‫‪F‬‬ ‫در شكل مشاهده مي شود قطع كرده باشد دو زاويۀ داخلي‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫يك طرف قاطع به نام زواياي متممۀ داخلی یک طرف خط‬
‫‪1 2‬‬
‫مساوی به ‪ 180‬مي شود‪.‬‬
‫‪F‬‬
‫قاطع ياد می‌گردد كه مجموع شان‬
‫‪C‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪D‬‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬ ‫∧ ‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪F‬‬
‫‪ 2+ 3 = 180‬و ‪.1+ 4 = 180‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪E‬‬
‫زاوية متممة‪ C‬داخلي‬
‫مستقیم‪ ،‬دو‪4 3‬‬
‫اگر يك خط قاطع با دو خط ‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫يك طرف خط قاطع را بسازد‪ ،‬اين دو خط با‪ E‬هم موازي اند‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪A‬‬
‫‪B‬‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫تمرین‬
‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ DEF‬داريم‬
‫‪B‬‬ ‫‪ ABC‬و‬ ‫‪ -1‬در شكل مقابل دو زاويۀ ‪D‬‬
‫‪C‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪E‬‬ ‫كه ‪ AB‬موازي و هم جهت ‪ ED‬و ضلع ‪ BC‬موازي و‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫بــاشد نشــان دهــيد كــه ‪F‬‬‫مـختـلف الــجهت ‪ ‌EF‬مي‪G‬‬
‫‪E‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ ABC+ DEF = 180‬مي شود‪.‬‬
‫‪F‬‬
‫‪E‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪ -2‬كدام جوره از خطوط مستقیم زير با هم موازي اند؟‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A 81‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪EB‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪140‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪81‬‬ ‫‪DF‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪99‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪BA‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪120‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E 118‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪118‬‬
‫‪B 80‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪AC 80‬‬
‫‪‬‬
‫‪B‬‬
‫‪61‬‬
‫‪118‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪E‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪61‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪D‬‬

‫‪166‬‬
‫‪E‬‬

‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪1‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬
 ‫چهار ضلعی ها(‪)Quadrilaterals‬‬

‫در شکل مقابل چی تعداد چهارضلعی مشاهده‬

‫می‌شود؟‬

‫‪A‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫فعالیت‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫• ‪ ABCD‬یک چهار ضلعی است‪ .‬چهار ضلع‪ ،‬چهار رأس‪ ،‬چهار زاویه و دو‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫قطر آن را نام ببرید‪.‬‬
‫• هریک از چهار ضلعی های زیر را نام ببرید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪C‬‬

‫شکل(‪)3‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫شکل(‪)2‬‬ ‫شکل(‪)1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫شکل(‪)4‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬

‫شکل(‪)5‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬

‫طوری که می دانید در تمام چهار ضلعی های باال‪ ،‬به ‪B‬جز ذوزنقه‪ ،‬اضالع ‪A‬مقابل آن‌ها دو به دو‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫با هم موازی اند و در ذوزنقه فقط دو ضلع مقابل آن با هم موازی هستند‪.‬‬
‫شکل شماره(‪ )1‬متوازی االضالع(‪ :)Parallelogram‬یک چهار ضلعي است که اضالع‬
‫‪D‬‬ ‫باشند‪.‬‬
‫مقابل آن دو به دو با هم موازی و مساوی می ‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫شکل (‪ )2‬مستطیل(‪ :)Rectangle‬یک چهار ضلعي است که اضالع مقابل آن دو به دو‬
‫موازی و مساوی است و هر چهار زاویه آن قایمه می باشند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫شکل (‪ )3‬مربع(‪ :)Square‬یک چهار ضلعي است که هر چهار ضلع آن با هم مساوی و هر‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪167‬‬
‫‪43‬‬

‫‪1‬‬
 ‫چهار زاویۀ آن قایمه می باشند‪.‬‬
‫ش��کل(‪ )4‬معین یا ل��وزی(‪ :)Rhombus‬ی��ک چهار ضلعي اس��ت که اض�لاع مقابل آن‬
‫دوبه دوم��وازی و ه��ر چه��ار ضلع آن با هم مس��اوی و زوای��ای مقابل آن نيز با هم مس��اوی‬
‫مي باشند‪.‬‬
‫شکل (‪ )5‬ذوزنقه یا منحرف (‪ :)Trapezoid‬چهار ضلعي‌یی است که فقط دو ضلع مقابل‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪B‬‬ ‫آن با هم موازی اند‪.‬‬
‫معین یا لوزی و ذوزنقه را نشان‬
‫‪E‬‬ ‫االضالع‪،‬‬
‫‪G‬‬ ‫مثال‪ :‬در اشکال زیر‪ :‬مربع‪ ،‬مستطیل‪ ،‬متوازی‬
‫‪F‬‬
‫دهید‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪G‬‬ ‫)‪(a‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫)‪(d‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪F‬‬

‫حل‪ :‬در شکل (‪ABDC )a‬مربع و شکل ‪ FEHG‬معین می‌باشد در شکل(‪ABDC )b‬‬
‫ذوزنقه‌ می‌باشند‪A‬و در‬
‫‪B‬‬
‫یک ذوزنقه است در شکل (‪ )c‬اشکال ‪ EFDC ،ABDC‬و ‪ABFE‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫مستطیل است‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫یک‬
‫‪F AFCE‬‬
‫‪B‬‬ ‫شکل(‪ ABDC ،)d‬یک متوازی االضالع و‬
‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪B‬‬
‫تمرین‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫یک ذوزنقه است‪A‬و‬
‫‪ -1‬در شکل مقابل کدام یک مستطیل و کدام ‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪E‬‬ ‫نیز بگویید که در این شکل چند مثلث موجود م‪F‬ی‌باشد؟‬

‫‪D‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪C‬‬
‫اند؟‬
‫‪D‬‬
‫‪ -2‬کدام جمالت درست و کدام نادرست‬
‫‪F‬‬ ‫‪D‬‬ ‫نمی تواند‪A.‬‬
‫• هیچگاه یک ذوزنقه متوازی االضالع شده ‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬
‫• اضالع مقابل مستطيل دو به دو موازي و مساوي اند‪.‬‬
‫‌باشند‪C.‬‬
‫‪F‬‬
‫موازي و مساوي‪ E‬مي‬
‫• اضالع مقابل ذوزنقه دو به دو ‪D‬‬
‫• لوزی یک متوازی االضالع است‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫• مربع یک متوازی االضالع است‪.‬‬
‫•لوزی یک مربع است‪.‬‬
‫‪ -3‬در ش��کل مقاب��ل س��ه ذوزنق��ه‪ ،‬ی��ک مس��تطیل و یک‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫متوازی االضالع را نشان دهید‪.‬‬

‫‪168‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬

 ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪AA‬‬ ‫‪BB‬‬
‫زوایای مقابل متوازی االضالع‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪CC‬‬ ‫االضالع با هم‬
‫آیا زوایای مقاب��ل متوازی ‪DD‬‬
‫مساوی هستند؟‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪AA‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪BB‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪70°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪70°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪70°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪CC 70°‬‬ ‫‪DD‬‬

‫فعالیت‬
‫=‪A+C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫متوازی االضالع ‪ ABDC‬داده شده است‪.‬‬
‫=‪A+C‬‬
‫=‪C+D‬‬ ‫==‪AA++CC‬‬ ‫‪ ،‬پس‬ ‫•چون ‪AB || CD‬‬
‫=‪C+D‬‬
‫==‪CC++DD‬‬ ‫‪ ،‬پس‬ ‫• چون ‪AC || BD‬‬
‫‪CA‬‬ ‫‪+AC = C +‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A+C=C+‬‬ ‫• از رابطۀ باال داریم‬
‫‪AA++CC==CC++‬‬ ‫∧‬
‫=‬ ‫رابطه یی به دست مي‌آيد؟‬ ‫از هر دو طرف چه‬ ‫• از تفريق كردن ‪C‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫ترتیب نشان دهید ‪C B = C‬‬
‫• راجع به زوایای ‪ A‬و ‪ D‬چه =می توان گفت؟ به همین ‪D‬‬
‫==‬
‫‪A + B +A110°‬‬
‫=‪C+D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫می باشد‪.‬‬
‫=‪A+B+C+D‬‬
‫‪70°‬‬
‫==‪AA++BB++CC++DD‬‬
‫‪C‬‬
‫= ‪A‬‬
‫‪D‬‬ ‫در یک متوازی االضالع زوایای مقابل آن با هم مساوی اند‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫مثال ‪ :‬شکل ‪ABDC‬يک متوازی = ‪A‬‬

‫اضالع است‪ ،‬اندازه‬
‫‪110°‬‬ ‫زوایای ∧ و ∧ را معلوم کنید‪AA == .‬‬
‫‪D B‬‬
‫=‪A+C‬‬ ‫حل‪ :‬چون زوایای مقابل یک متوازی االضالع با هم‬
‫‪70°‬‬ ‫=‪C+D‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫مساوی اند‪،‬پس ‪  D = A = 110‬و ‪B = C = 70‬‬
‫‪A+C=C+‬‬

‫=‬

‫=‪A+C‬‬
‫=‪A+B+C+D‬‬
‫=‪C+D‬‬ ‫‪169‬‬
‫‪A + CA==C +‬‬

‫=‬
 ‫فعالیت‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫=‪D+C+C+D‬‬
‫چهارضلعی‪ ABDC‬را درنظر می گیریم‪.‬‬
‫= ‪2C + 2D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫= ‪)I(........ A + B+ C+ D‬‬ ‫•‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫=‪C+D‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B=C‬‬ ‫‪B =, C , A =,‬‬ ‫داریم‪A:‬‬
‫• با توجه به تساوي زواياي مقابل متوازی االضالع =‬
‫• اکنون در رابطۀ(‪ )I‬به عوض ‪ A‬و ‪ B‬مقدار‌های ‪ C‬و ‪ D‬را می گذاریم‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫=‪D+C+C+D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪70°‬‬
‫= ‪2C + 2D‬‬ ‫از رابطة باال‬
‫‪C‬‬ ‫‪70°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪110°‬‬
‫=‪C+D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫• قطعه خط‌های‪ AB‬و ‪ CD‬چه رابطه یی با هم دارند؟‬

‫• به طور مشابه چه رابطه یی بین ‪ AC‬و ‪ BD‬وجود دارد؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫االضالع‬
‫‪A‬‬ ‫ضلعی متوازی‬
‫‪A‬چهار ‪B‬‬
‫‪110°‬باشند ‪ ،‬این‬
‫آن با هم مساوی‬
‫‪70°‬‬
‫اگر در یک چهار ضلعی زوایای مقابل‬
‫‪B‬‬
‫‪100°‬‬ ‫‪80°‬‬
‫‪70°‬‬ ‫‪110°‬‬
‫است‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬
‫‪80°‬‬ ‫‪100°‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫تمرین‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪∧110°‬‬ ‫‪120°‬‬ ‫∧‬
‫‪ -1‬اگر در متوازي‌االضالع زیر ‪ D = 110‬باشد‪ ،‬زوايای ‪ A , B‬و ‪ C‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪50°‬‬ ‫‪80°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪100°‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪80°‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬
‫‪B‬‬
‫ ‬
‫‪C‬‬

‫‪C‬‬
‫‪80°‬‬ ‫‪100°‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪110‬‬
‫‪C‬‬
‫‪‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬

‫چهار ضلعی را به‪ A‬دو مثلث انطباق پذير تقسيم كند‪ ،‬آيا اين‬
‫‪B‬‬ ‫‪ -2‬اگر قطر يك چهار ضلعي‪،‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪120°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫چهار ضلعي متوازي‌االضالع است؟‬
‫‪50°‬‬ ‫‪80°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫‪170‬‬
 ‫زواياي خارجي يك چهار ضلعي‬

‫آي��ا مي تواني��د بگوييد ك��ه مجم��وع‌زواياي‬

‫‪A‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪6‬‬
‫خارجي يك چهار ضلعي چند درجه مي شود؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪7‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫اضالع ‪ BD ، AB ، AC‬و ‪ CD‬را مطابق شكل باال امتداد مي‌دهيم‪ .‬زواياي ‪7 ، 6 ، 5‬‬
‫∧‬

‫‪1 + 5 = 180°‬‬ ‫و ‪ 8‬زواياي خارجي اين چهار ضلعي مي باشند‪.‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫مي خواهيم نشان دهيم كه ‪ 5+ 6+ 7 + 8 = 360‬مي باشد‪.‬‬
‫‪2 + 6 = 180°‬‬
‫‪4 + 7 = 180°‬‬
‫اگر هر دو طرف را جمع كنيم داريم كه‪:‬‬
‫‪3 + 8 = 180°‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪1+ 2+ 3+ 4 + 5+ 6+ 7 + 8 = 180 + 180 + 180 + 180‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫با توجه به این که مجموع‬

‫زوایای داخلی چهارضلعی ‪360°‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪360° +‬‬ ‫= ‪5+ 6 + 7 + 8‬‬ ‫‪360°‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪ 360°‬است داریم‪:‬‬

‫در نتیجه ‪ 5+ 6+ 7+ 8 = 360‬پس مجموع زوایای خارجی یک چهار ضلعی ‪ 360‬میباشد‪.‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫فعالیت‬

‫در شكل دو زاويۀ خارجي چهار ضلعي نامعلوم‬

‫مي باشند‪ .‬آن‌ها را دريابيد‪.‬‬

‫‪171‬‬
 ‫مثال‪ :‬سه زاوية خارجي اين چهار ضلعي داده‬
‫‪85°‬‬
‫شده اند‪ .‬زاوية چهارمي آن چند درجه مي شود؟‬
‫‪30°‬‬
‫ ‬‫حل‪:‬‬
‫‪150 + 30 + 85 = 265‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫چون مجموعة هـــر چهار زاوية خــارجي يك‬

‫‪150°‬‬
‫‪85°‬‬ ‫چهار ضلعي ‪ 360‬مي‌باشد‪ ،‬زاوية چهارمي‬
‫‪30°‬‬ ‫مساوي است به‪360 − 265 = 95 :‬‬
‫مجموعة زواياي خارجي يك چهار ضلعي ‪ 360‬مي‌باشد‪.‬‬

‫‪150°‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬مجم��وع س��ه زاويۀ خارج��ي يك چه��ار ضلعي ‪ 301‬مي باش��د‪ .‬زاوي��ة چهارمی اين‬
‫چهار ضلعي چند درجه مي‌شود؟‬
‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪1‬‬
‫‪C‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪ -2‬در شكل مقابل يك زاوية خارجي چهار ضلعي داده‬
‫‪D‬‬ ‫شده است‪ ،‬سه زاوية خارجي ديگر اين چهار ضلعي را‬
‫‪A 1110°‬‬
‫دريابيد‪.‬‬

‫‪ -3‬آيا مجموع چهار زاوية داخلي يك چهار ضلعي با مجموع چهار زاوية خارجي يك چهار‬
‫ضلعي مساوي است؟ چرا؟‬

‫‪ -4‬مجموع زوايای داخلي و خارجي يك چهار ضلعي مساوي است به‪:‬‬

‫‪a) 360‬‬ ‫‪‬‬
‫‪b) 720‬‬
‫‪ -5‬اگر مجموع سه زاوية داخلي يك چهار ضلعي ‪ 315‬باشد‪ .‬زاوية چهارم داخلی اين‬
‫چهارضلعي چند درجه است؟‬

‫‪a) 50‬‬ ‫‪b) 45‬‬ ‫‪c) 25‬‬

‫‪172‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪D‬‬ ‫خاصيت هاي قطرهاي چهار ضلعي‬

‫خاصيت‌های قطر‌هاي متوازي‌االضالع‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫در م��ورد قطره��اي ي��ك متوازي‌االضالع چه‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪E‬‬ ‫مى توان گفت؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫=‪1‬‬ ‫‪ BC‬و ‪ AD‬دو قطر متوازي‌االضالع ‪ ABDC‬مي‌باشند‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪3‬‬
‫‪E‬‬ ‫فعالیت‬
‫‪C‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪AB‬‬
‫= ‪D‬‬ ‫• ابتدأ طول قطر‌هاي متوازي‌االضالع را معلوم كنيد‪.‬‬
‫• گفته مي‌توانيد كه قطر‌ها با هم ديگر چه رابطه یی دارند؟‬
‫• خانه‌هاي خالي زير را پر كنيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫چرا؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‪1‬‬
‫=‪1‬‬ ‫‪E‬‬
‫=‪3‬‬ ‫چرا؟‬
‫= ‪31‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫= ‪AB‬‬ ‫چرا؟‬
‫= ‪AB‬‬ ‫‪A‬‬ ‫چرا؟‬ ‫‪B‬‬
‫آيا مي توانيد از تساوي دو مثلث ‪ ABE‬و ‪ CED‬بگوييد كه قطرهاي متوازي‌االضالع يك‬
‫‪A‬‬ ‫‪E B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ديگر را نصف مي كنند؟‬
‫‪E‬‬
‫‪C‬‬ ‫مي كنند‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫قطرهاي متوازي االضالع يك ديگر را نصف‬
‫‪4‬‬
‫مثال‪ :‬در متــوازي االضالع ‪ ABDC‬قــطر ‪ BC = 8cm‬و ‪D‬‬
‫‪1‬‬
‫باش��د‬
‫قطر ‪ AD = 6cm‬مي ‪C‬‬
‫طول‌های ‪ AE‬و‪ EC‬را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪E‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫=‪1‬‬

‫=‪3‬‬ ‫‪173‬‬
‫= ‪AB‬‬
 ‫حل‪ :‬چون قطر‌هاي متوازي‌االضالع يك ديگر را نصف مي كنند‪ ،‬بنابراین‪:‬‬
‫ ‬
‫‪AD‬‬
‫‪AD 6cm‬‬ ‫‪BC 8cm‬‬
‫‪AD‬‬
‫= ‪AD‬‬
‫‪AE‬‬ ‫=‬ ‫‪= 3cm‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪AD‬‬
‫= ‪EC‬‬ ‫=‬ ‫‪= 4cm‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬در چهار ضلعي زیر قطعه خط هاي نامعلوم را دريابيد‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪2cm‬‬
‫‪2.5cm‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪3cm‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪4.5cm‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪-2‬کامل ترین جواب را نشانی کنید‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫در يك متوازي‌االضالع قطرها‪:‬‬
‫‪4cm‬‬
‫‪2.5cm‬‬ ‫ ‬
‫‪ )a‬با هم عموداند‪.‬‬
‫‪3cm‬‬ ‫‪3cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪ )b‬يك ديگر را نصف مي كنند‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪ )c‬هر دو درست اند‪.‬‬
‫‪5cm‬‬
‫در يك متوازي‌االضالع‪:‬‬
‫‪ )a‬زواياي مقابل آن دو به دو با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪ )b‬اضالع مقابل آن دو به دو با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪ )c‬هر دو درست اند‪.‬‬
‫از تقاطع قطر‌هاي متوازي‌االضالع‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪2cm‬‬ ‫‪ )a‬دو جوره مثلث‌هاي انطباق‌پذير تشكيل مي شوند‪.‬‬
‫‪1.5cm‬‬ ‫‪4cm‬‬
‫‪ )b‬چهار مثلث انطباق‌پذير تشكيل مي شوند‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪5cm‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪174‬‬
 ‫قطر‌هاي مستطيل‬

‫در ش��كل مقاب��ل س��طح روي ميز كدام‬

‫شكل هندس��ي را دارد‪ .‬در مورد خواص‬
‫آن چه مي دانيد؟‬

‫فعالیت‬
‫مستطيل ‪ ABDC‬را در نظر بگیرید‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫بناميد‪.‬‬
‫• قطر‌هاي مستطيل را رسم نموده نقطۀ تقاطع را ‪B E‬‬
‫= ‪DB‬‬
‫• قطرهای مستطیل را با خط کش اندازه گرفته و ببینید که با هم مساوی اند؟‬
‫مثلث ‪ ACD‬و ‪ ، BCD‬خانه هاي خالي‪E‬زير را پر كنيد‪.‬‬ ‫• با در نظر داشت شكل زیر دو = ‪C‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫=‬

‫= ‪DB‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫=‪C‬‬

‫=‬ ‫ضلع مشترك‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫• درباره دو مثلث ‪ ACD‬و ‪ BCD‬چه مي توان گفت؟‬
‫• آیا ‪ BC = AD‬است؟‬

‫در هر مستطيل قطرها با هم مساوي و يك‌ديگر را نصف مي كنند‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫مثال‪ :‬در شكل مقابل ‪ AD‬و ‪ BC‬قطر‌هاي مستطيل‬
‫‪ ABDC‬مي‌باشند‪ .‬اگر ‪ED = 4cm‬‬
‫‪AD‬باشد‪ ،‬طول‬
‫‪E‬‬ ‫‪ BC‬را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪C A‬‬ ‫‪D B‬‬

‫‪175‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
 ‫حل‪ :‬چون قطرهاي مستطيل يك ديگر را نصف مي كنند‪ AE = 4cm :‬و ‪AD = 8cm‬‬
‫مي باشند‪.‬‬
‫از ط��رف ديگ��ر چ��ون قطر‌هاي مس��تطيل با ه��م ديگر مس��اوي ان��د‪ ، BC = AD .‬پس‬
‫‪ BC = 8cm‬مي باشد‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪8cm‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪5cm‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪8cm‬‬ ‫‪6cm B‬‬ ‫‪ -1‬در مستطيل زير طول‌هاي نامعلوم را دريابيد‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫‪5cm‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪6cm‬‬
‫‪E‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪ -2‬اگر ‪ BC = 6cm‬باشد‪ ،‬طول ‪ EB ، ED ، AE ، AD‬و ‪ EC‬را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪ 18cm‬باشد‪ ،‬اندازة قطر ديگر اين مستطيل مساوي است به‪:‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪ -3‬اگر يك قطر مستطيل‬
‫‪a) 9cm‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪b) 18cm‬‬ ‫‪c) 4.5cm‬‬
‫‪ -4‬اگر نصف يک قطر يك مستطيل ‪ 6cm‬باشد‪ ،‬هر قطر اين مستطيل مساوي است به‪:‬‬
‫‪a) 12cm‬‬ ‫‪b) 6cm‬‬ ‫‪c) 24cm‬‬
‫‪ -5‬از تقاطع قطرهاي يك مستطيل چند مثلث انطباق پذير تشكيل مي‌شوند؟‬
‫‪a) 2‬‬ ‫‪b) 4‬‬ ‫هر دو غلط اند )‪c‬‬
‫‪ -6‬کامل ترین جواب را نشانی کنید‪.‬‬
‫در مستطيل قطر ها‪:‬‬
‫‪ )a‬با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪ )b‬يك ديگر را نصف مي‌كنند‪.‬‬
‫ ‬ ‫‪ )c‬هر دو درست اند‪.‬‬
‫‪ -7‬چهار ضلعي هایي كه تمام خواص متوازي‌االضالع را دارند‪ ،‬عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ )d‬هر سه پاسخ درست اند‬ ‫‪ )c‬مستطيل‬ ‫‪ )b‬معين (لوزي)‬ ‫‪ )a‬مربع‬

‫‪176‬‬
 ‫قطرهاي لوزي(معين)‬

‫در شکل مقابل اشکال هندسی را نام ببرید‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫• يك لوزي را رسم کنید كه يك ضلع آن ‪ 4cm‬و يك زاوية آن ‪ 50‬باشد‪.‬‬

‫• قطر‌هاي این لوزي را رسم كنيد‪.‬‬
‫• زاويه بين قطر‌هاي اين لوزي را اندازه بگیرید‪ .‬در مورد آن چه مي‌توان گفت؟‬

‫‪ AC‬و ‪ BD‬دو قطر لوزي ‪ ABCD‬مي‌باشند‪.‬‬

‫‪B‬‬ ‫مي خواهيم ثابت كنيم كه قطرهاي لوزي بر يك ديگر عمود اند‪.‬‬
‫در لوزي ‪ ABCD‬داريم كه‪:‬‬
‫اضالع لوزي با هم مساوی اند ‪AB = BC = CD = AD ....‬‬
‫‪A‬‬ ‫از طرف ديگر دو قطر ‪ AC‬و ‪ BD‬يك ديگر را نصف مي كنند‪C .‬‬
‫‪E‬‬ ‫(لوزي يك متوازي‌االضالع است‪).‬‬
‫پس‪:‬‬
‫‪EB = ED‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪AE = EC‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ ACD‬متساوي‌الساقين مي‌باشند‪(.‬اضالع لوزي با‬
‫يك ديگر مساوي اند)‪.‬‬
‫∆‬
‫در مثلث متساوي‌الساقين ‪ ABC‬ضلع ‪ AC‬به دو قسمت مساوي تقسيم شده است‪ .‬بدين‬
‫∆‬
‫معني كه خط مستقیم ‪ BE‬ميانه و ارتفاع مثلث ‪ ABC‬نیز مي‌باشد‪.‬‬
‫چون در نقطة ‪ E‬خط مسقتیم ‪ BE‬عمود بر ‪ AC‬و همچنین در نقطة ‪ E‬خط مستقیم ‪ED‬‬

‫‪177‬‬
 ‫‪A‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫عمود بر ‪ AC‬مي باشد‪ .‬در نتيجه‪ BD ⊥ AC :‬مي‌باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬در شكل مقابل ‪ AC‬و ‪ BD‬قطر‌هاي لوزي ‪ABCD‬‬
‫‪34‬‬
‫مي باشند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫اگر ‪ A1 = A 2 = C5 = C6 = 60‬باشند‪ .‬اندازة زواياي ‪،‬‬
‫‪A B2 A 6 C B3 B‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫∧‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪E‬‬ ‫‪ D7 ، B4‬و ‪ D8‬را دريابيد‪.‬‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬

‫‪87‬‬ ‫حل‪ :‬چون مثلثهاي ‪ CDE ، BCE ، ABE‬و ‪ ADE‬قايمالزاويه‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫مي باشند‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫∧‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪D7 = 90 − 60 = 30‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫در نتيجه‪ B3 = BB4 = D 7 = D8 = 30 :‬مي باشد‪A .‬‬
‫‪‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫قطرهاي لوزي بر هم‌ديگر عمود اند و يك ديگر را نصف مي كنند‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬آيا قطرهاي لوزي زاويه هاي رأس را نصف مي كنند؟‬

‫‪ -2‬آيا در لوزي قطرها با هم مساوي و بر یک‌دیگر عمود اند؟‬
‫‪ -3‬آیا قطر‌های معین یک‌دیگر را نصف می‌کنند؟‬
‫‪A‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪ -4‬آيا معين(لوزي) يك متوازي‌االضالع است؟‬
‫‪35‬‬
‫‪5 35‬‬
‫‪‬‬
‫‪ -5‬در این شكل معين(لوزي) در صورتیکه یک زاویه آن ‪ 35‬باشد‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪2‬‬ ‫مقدار زواياي ‪ 4 , 3 , 2 , 1‬و ‪ 5‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪D5‬‬ ‫‪2 B‬‬

‫‪43‬‬
‫‪43‬‬
‫‪C‬‬

‫‪178‬‬
 ‫خالصۀ فصل ششم‬
‫• دو خط مستقیمی كه در يك مستوي قرار دارند و خود شان‪ ،‬یا امتداد شان نقطة مشتركی‬
‫نداشته باشند‪ ،‬با هم موازی اند‪ .‬فاصلۀ بین دو خط موازی‪ ،‬مساوی است‪.‬‬
‫• دو خط مستقیم عمود بر یک خط مستقیم‪ ،‬با هم موازی اند‪.‬‬
‫• دو خط مستقیم وقتي بر هم‌ديگر عمود مي باشند كه زاويه بين آن‌ها ‪ 90‬باشد‪.‬‬
‫‪‬‬

‫• اگر دو خط موازي توسط خط قاطع قطع شوند‪ ،‬چهار زاوية متبادلة داخلي و چهار زاوية‬
‫‪E‬‬ ‫متبادلة خارجي را مي سازند كه دو به دو با هم مساوي اند‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫∧‪B‬‬

‫‪4 3‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪3 = 5‬‬ ‫‪2=8‬‬
‫زواياي متبادلة خارجي‬
‫‪C‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫∧‪D‬‬ ‫زوایاي متبادلة داخلي‪‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬‫∧‬
‫‪8 7‬‬
‫‪4 = 6‬‬ ‫‪1=7 ‬‬
‫‪F‬‬
‫• اگر دو خط مستقیم توسط يك خط مستقیم طوري قطع شوند كه زاويه‌هاي متبادله مساوي‬
‫را بسازند اين دو خط با هم موازي اند‪.‬‬
‫• اگر دو خط موازي توسط يك خط مستقیم قطع شود ‪ 8‬زاوية متوافقة مساوي را مي سازند‬
‫که دو به دو با هم مساوی اند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪2=6‬‬ ‫‪1=5‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪3=7‬‬ ‫‪4=8‬‬
‫• اگر دو خط مستقیم توسط يك خط طوري قطع شوند كه زاويه هاي متوافقۀ مساوي را‬
‫بسازند‪ ،‬اين دو خط با هم موازي اند‪.‬‬
‫• اگر دو خط مستقیم موازي توسط يك خط مستقیم قطع شود‪ ،‬مجموع زواياي داخلي يك‬
‫طرف خط قاطع مساوی به ‪ 180‬مي باشد‪.‬‬
‫• اگر دو خط مستقیم توسط يك خط طوري قطع شوند كه مجموع زواياي داخلي يك‬
‫طرف خط قاطع ‪ 180‬باشد‪ ،‬اين دو خط با هم موازي اند‪.‬‬
‫•در يك متوازي‌االضالع زواياي مقابل آن‪ ،‬دو به دو با هم مساوي می باشد‪.‬‬
‫• قطرهاي متوازي‌االضالع يك ديگر را نصف کرده و از تقاطع آنها دو جوره مثلث هاي‬

‫‪179‬‬
 ‫انطباق پذير تشكيل مي شوند‪.‬‬
‫•در مستطيل قطرها با هم مساوي و يك ديگر را تنصيف نموده و از تقاطع قطرها دو جوره‬
‫مثلث انطباق پذير تشكيل مي شوند‪ ،‬هر چهار زاوية مستطيل قايمه مي باشند‪.‬‬
‫•چهار ضلع معين(لوزي) با هم مساوي اند‪ ،‬قطرها بر هم عمود و يك ديگر را نصف مي كنند‬
‫و از تقاطع آنها چهار مثلث انطباق پذير تشكيل مي شوند‪ .‬و همچنین قطرها زاوية رأس را‬
‫نصف مي كنند‪.‬‬
‫• قطرهاي مربع با هم مساوي اند‪ ،‬بر يك ديگر عمود اند و يك ديگر را نصف می‌كنند‪.‬‬
‫قطرهاي مربع‪ ،‬زاوية رأس را نصف مي كنند و از تقاطع آنها چهار مثلث انطباق پذير تشكيل‬
‫مي شوند‪.‬‬
‫•مجموع چهار زاوية داخلي يك چهار ضلعي ‪ 360‬مي‌باشد و مجموع چهار زاوية خارجي‬
‫يك چهار ضلعي نيز ‪ 360‬است‪.‬‬
‫• تقاطع خاصيت‌هاي متوازي‌االضالع‪ ،‬مستطيل‪ ،‬معين(لوزي) و مربع در دياگرام وين توسط‬
‫تقاطع ست ها نشان داده شده است‪.‬‬

‫ﻣﺘﻮﺍﺯﻯ ﺍﻻﺿﻼﻉ‬

‫ﻣﻌﻴﻦ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ‬

‫‪180‬‬
 ‫‪B‬‬

‫‪50°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪40°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪60°‬‬ ‫تمرينات فصل ششم‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪50°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫موازي اند؟‬
‫‪60°‬‬ ‫اشكال زير‪ ،‬دو قطعه خط ‪ AB‬و ‪CD‬‬ ‫‪ -1‬در كدام‪D‬يك از‬
‫‪B 40°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪80°‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪70°50° B‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪40°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪110°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪80°‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪80°D D B‬‬
‫‪CC A‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪70°‬‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪110° D‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪80°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪80°‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪70°‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪80°‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪E‬‬
‫∧‪C‬‬
‫‪A‬‬
‫∧‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫چند درجه‬ ‫‪ AB || CD‬و ‪ CD || EF‬باشد‪ ،‬زواياي ‪ 1‬و ‪2‬‬
‫‪ -2‬در اشكال ‪1‬زير اگر ‪110°‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪95°‬‬
‫‪1E‬‬
‫‪2‬‬
‫مي باشند؟‬
‫‪C‬‬
‫‪A2‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪110°‬‬ ‫‪C 1‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪1‬‬
‫‪95°‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ED‬‬
‫‪CB‬‬ ‫‪D A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪30°‬‬
‫‪1D‬‬
‫‪B95°‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫زوايای ‪ 1‬و ‪ 2‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪ -3‬در شكل زير اگر ‪ AB || ED‬و ‪ FE || CD‬باشد‪F ،‬‬
‫‪D‬‬
‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪1F‬‬ ‫‪110°‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪2‬‬
‫‪181‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪110°‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
 ‫‪ -4‬هر خاصيتی كه چهار ضلعي‌ها دارند‪ ،‬در مقابل آن عالمة ‪ ‬را بگذاريد‪.‬‬
‫خاصيت‌ها‬ ‫متوازي االضالع‬ ‫مستطيل‬ ‫لوزي‬ ‫مربع‬

‫قطرها يك ديگر را نصف مي كنند‬

‫قطرها با هم مساوي اند‪.‬‬

‫قطرها بر هم عمود اند‪.‬‬

‫قطرها زواياي رأس را نصف مي كنند‪.‬‬

‫از تقاطع قطرها دو جوره مثلث هاي انطباق پذير تشكيل‬

‫مي شوند‪.‬‬

‫از تقاطع قطرها‪ ،‬چهار مثلث انطباق پذير تشكيل مي شوند‪.‬‬

‫اضالع مقابل مساوي و موازي اند‪.‬‬

‫تمام اضالع مساوي اند‪.‬‬

‫زواياي مقابل مساوي اند‪.‬‬

‫هر چهار زاويه با هم مساوي اند‪.‬‬

‫‪ -5‬جواب درست را انتخاب كنيد‪:‬‬

‫وقتي كه از تقاطع دو خط مستقیم با يك قاطع زاويه هاي متبادلۀ مساوي تشكيل شود‪ ،‬اين دو‬
‫خط با هم‪:‬‬
‫‪ )c‬متقاطع اند‪.‬‬ ‫‪ )b‬موازي اند‪.‬‬ ‫‪ )a‬عمود اند‪.‬‬
‫دو زاويه كه اضالع شان موازي و هم جهت يا موازي و مختلف الجهت باشند‪ ،‬اين دو زاويه‪:‬‬
‫‪ )b‬متمم يك ديگراند ‪ )c‬مجموع این دو زاويه ‪ 90‬مي شود‬ ‫‪ )a‬مساوي اند‬
‫دو زاويه يى كه دو ضلع آن‌ها موازي و همجهت و دو ضلع آن‌ها موازي و مختلفالجهت باشند‪:‬‬
‫‪ )c‬با هم مساوي اند‪.‬‬ ‫‪ )a‬مجموع آن‌ها ‪ 180‬مي شود ‪ )b .‬مجموع آن‌ها ‪ 90‬مي شود‪.‬‬

‫‪182‬‬
 ‫دو خط مستقیم عمود بر يك خط‪ ،‬با هم‪:‬‬
‫‪ )c‬متقاطع اند‪.‬‬ ‫‪ )b‬عمود اند‪.‬‬ ‫‪ )a‬موازي اند‪.‬‬
‫اگر دو خط مستقیم توسط يك خط طوري قطع شود كه مجموع دو زاوية داخلي يك طرف‬
‫خط قاطع ‪ 180‬شود‪ ،‬اين دو خط با هم‪:‬‬
‫‪ )c‬متقاطع اند‪.‬‬ ‫‪ )b‬عمود اند‪.‬‬ ‫‪ )a‬موازي اند‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫راكه معلوم نيستند‪ ،‬دريابيد‪:‬‬ ‫‪‌2.5‬هاي زير طول اضالعی‬
‫‪ -6‬در چهارضلعي‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ -7‬اندازه سه زاوية ديگر چهار ضلعي هاي زير‪ ،‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪90°‬‬ ‫‪130°‬‬

‫‪60°‬‬ ‫‪90°‬‬ ‫‪130°‬‬

‫‪60°‬‬ ‫‪90°‬‬ ‫‪130°‬‬
‫∧‬
‫‪ -8‬در شكل ‪ Pp || q‬و ‪ m || n‬است‪ ،‬اگر ‪ 2 = 40‬باشد‪ ،‬اندازۀ زاويه هاي متباقي چند‬
‫درجه مي باشد؟‬
‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪9 10‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪12 11‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪9 10‬‬
‫‪4 13 2‬‬ ‫‪129 1110‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪13 14‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪12 11‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫‪16 15‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪13 14‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫‪16 15‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪13 14‬‬
‫‪8 7‬‬ ‫‪16 15‬‬

‫‪183‬‬
 ‫‪ -9‬كدام یک ازجمالت زیر درست و كدام نا درست اند؟‬
‫• قطرهاي متوازي‌االضالع با هم مساوي اند‪.‬‬
‫• قطرهاي مربع بر يك ديگر عمود اند‪.‬‬
‫• قطرهاي معين (لوزي) يك ديگر را نصف مي كنند‪.‬‬
‫• هر چهار زاوية معين (لوزي) قايمه مي باشند‪.‬‬
‫• اضالع مقابل يك متوازي‌االضالع دو به دو با هم مساوي و موازي اند‪.‬‬
‫• اضالع مقابل يك ذوزنقه دو به دو موازي مي‌باشند‪.‬‬
‫• هيچ گاه يك ذوزنقه متوازي‌االضالع شده نمي تواند‪.‬‬
‫• هر مستطيل يك چهار ضلعي است‪.‬‬
‫• معين(لوزي) يك متوازي‌االضالع مي‌باشد‪.‬‬
‫• مربع یگانه چهارضلعي یی است كه هر چهار زاوية آن قايمه مي‌باشد‪.‬‬
‫• اگر مجموع سه زاوية يك چهار ضلعي‪ 300°‬باشد زاوية چهارم آن ‪ 60‬است‪.‬‬
‫‪‬‬

‫• مجموع زواياي خارجي يك چهار ضلعي ‪ 360‬مي‌باشد‪.‬‬

‫• مجموع زواياي داخلي يك چهار ضلعي ‪ 360‬مي‌باشد‪.‬‬
‫• قطرهاي يك متوازي‌االضالع بر هم عمود اند‪.‬‬
‫• از تقاطع قطر‌هاي مستطيل‪ ،‬چهار مثلث انطباق پذير تشكيل مي‌شود‪.‬‬
‫• از تقاطع قطرهاي معين(لوزي) چهار مثلث انطباق پذير تشكيل مي‌شود‪.‬‬
‫• قطر‌هاي مستطيل يك ديگر را نصف می‌کنند‪.‬‬
‫• قطر‌هاي معين برهم ديگر عمود اند‪.‬‬
‫‪ -10‬اگر يك زاوية متوازی االضالع قايمه باشد‪ ،‬نشان دهيد كه سه زاوية ديگر آن نيز قايمه‬
‫مي باشند‪.‬‬
‫‪ -11‬اگر يك زاوية متوازي‌االضالع ‪ 55‬باشد‪ ،‬سه زاوية ديگر اين متوازي‌االضالع را‬
‫دريابيد‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ -12‬در شكل زير ‪ AB || CD‬مي‌باشد ‪ 2 ،1‬و ‪ 3‬را دريابيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪90°‬‬ ‫‪90°‬‬

‫‪3 2‬‬
‫‪D‬‬
‫‪70° 1 50°‬‬
‫‪B‬‬

‫‪184‬‬
‫فصل هفتم‬
‫احصائیه‬
‫احصائیه‪ ،‬روشن گر اطالعات اطراف ما می باشد‪.‬‬
 ‫روش هاي جمع آوري اطالعات‬

‫مدي��ر مكتب ش��ما مي خواهد ی��ک برنامۀ‬

‫تفريحي را براي شما تهيه كند‪.‬‬
‫اگـر شما بـه جـاي مـدیر مــكتب باشيد چه‬
‫اطالعاتي را بايد کسب كنيد؟‬

‫فعالیت‬

‫مدير مكتب از شما خواسته است که اطالعاتي از هم صنفي‌هاي خود جمع‌آوري كنيد و در‬
‫اختيار او قرار دهيد تا بتواند يك برنامة تفريحي براي شما تهيه كند‪.‬‬
‫‪ -1‬از ‪ 5‬نفر از هم صنفي‌هاي خود سؤاالت زير را بپرسيد‪:‬‬
‫• چه نوع ورزشي را دوست داريد؟‬
‫• چند ساعت در هفته می‌خواهيد ورزش کنید؟‬
‫• آياحاضر هستید در روز رخصتی برای ورزش کردن به مکتب بیایید؟‬
‫‪ -2‬چه فكر می كنيد اطالعات باال بهتر است که با پرسيدن شفاهي از هم صنفي‌هاي خود به‬
‫دست آوريد يا سؤاالت را براي آن ها بنويسيد و آن ها پاسخ بگویند؟‬
‫• پرسيدن شفاهي با پرسيدن كتبي چه فرقی می‌كند؟‬
‫• مي خواهيد بفهميد كه كدام هم صنفي شما بازي واليبال را بلد است؟‬
‫‪ -‬آيا از او می‌پرسيد؟‬
‫‪-‬آيا ترجیح مي دهيدکه بازي او را تماشا كنيد؟‬
‫• دو روش باال چه فرقی با هم دارند؟ كدام يك بهتر است؟‬
‫• براي انتخاب تيم بسكتبال‪ ،‬قد هم صنفي هاي خود را اندازه بگيريد‪.‬‬
‫• آیا روش دیگری برای پیدا کردن اندازۀ قد آن‌ها وجود دارد؟‬

‫اطالعات خود را در يك ورق بنويسيد و به معلم بدهيد‪.‬‬

‫وقتي که برای جمع آوري اطالعات‪ ،‬سؤال می‌کنید‪ ،‬سؤال را مي توان به شكل شفاهي يا كتبي‬
‫بپرسيد‪ .‬برخی اوقات بهتر است سؤال نكنيم در اين مورد به مشاهده آن بپردازيم تا اطالعات بهتر‬
‫به دست آوريم و بعضي اوقات بايد آزمايشي را انجام داد تا اطالعات را جمع آوري نماییم‪.‬‬

‫‪187‬‬
 ‫برخی از روش هاي جمع آوري اطالعات عبارت از جمع آوري معلومات از طريق پرسش‬
‫(شفاهي یا كتبي)‪ ،‬مشاهده و آزمايش است‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪ -1‬اگر بخواهیم درآمد يك خانواده را بدانيم‪ ،‬از چه روشی بهتر است اطالعات را جمع‬
‫آوري نماييم یا از اطالعاتی که از قبل ثبت شده‪ ،‬استفاده نماییم؟‬
‫‪ -2‬اگر بخواهيم نمرۀ رياضي شاگردان صنف ششم را بررسي نماییم‪ ،‬از چه روشي بهتر است‬
‫اطالعات را جمع آوري نماییم؟‬
‫‪ -3‬اگر بخواهیم تعداد خواهران و برادران شاگردان را بدانيم از چه روشي اطالعات را جمع‬
‫آوري كنیم؟‬
‫‪ -4‬اگر بخواهیم وزن نوزادان را بررسی کنیم‪ ،‬از چه روشی بهتر است اطالعات را جمع آوری‬
‫نماییم؟‬
‫حل‪:‬‬
‫در مثال ‪ 1‬هرگاه در آمد کم باشد‪ ،‬ممکن است شاگردان خوش نداشته باشند که معلومات‬
‫دهند‪ ،‬پس بهتر است بدون نام از آن ها بپرسیم‪.‬‬
‫در مثال (‪ )2‬ممكن است شاگردان نمرۀ واقعي خود را نگويند‪ ،‬بهتر است از دفاتر ثبت شده‬
‫استفاده كنيم‪.‬‬
‫درمثال (‪ )3‬می توانیم از پرسش شفاهی یا کتبی استفاده کنیم‪.‬‬
‫درمثال (‪ )4‬باید وزن نوزادان را اندازه گیری نماییم‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬اگر شما بخواهيد تعداد اشخاص با سواد محل تان را بدانید از چه روشي بايد استفاده‬
‫كنيد؟‬
‫‪ -2‬اگر شما بخواهيد تعدادشاگردان مکتب خود را بیابید‪ ،‬از چه روشی باید استفاده کنید؟‬
‫‪ -3‬اگر شما بخواهید رفتار حیوانات را در شب بررسی کنید‪ ،‬از چه روشی باید استفاده‬
‫کنید؟‬
‫‪ -4‬دو موضوع بررسي براي هر يك از روش‌هاي جمع آوري اطالعات بيان كنيد‪.‬‬
‫• پرسش شفاهي ( مصاحبه)‬
‫• پرسش كتبي‬
‫• مشاهده‬

‫‪188‬‬
 ‫جامعه و نمونه(‪)Population and sample‬‬

‫آيا يک مشت برنج نمونه يى از يک بوجى‬

‫برنج شده مى تواند؟‬

‫فعالیت‬

‫وزارت معارف می‌خواهد نظر معلمان را درمورد كافي بودن تعداد ساعت‌هاي درس رياضي‬
‫بررسی كند‪.‬‬
‫• فكرمي كنيد‪ ،‬از چه كساني بايد سؤال شود؟‬
‫• آيا از معلمان صنف خاصي بايد سؤال صورت گیرد؟‬
‫• چه فكرمي كنيد اگر بخواهيم از همه معلمان مربوطه سؤال كنيم‪ ،‬چه مشكالتي وجود‬
‫خواهد داشت؟‬
‫• آيا کافی است تا از یک بخشی معلمان سؤال كنيم؟‬
‫• آيا کافی است تا اين بخش را فقط از معلمان صنف هفتم انتخاب كنيم ؟‬

‫درفعاليت باال معلمان رياضي‪ ،‬افرادی هستند كه از آن‌ها بايد سؤال شود‪ ،‬ولي لزومي ندارد‬
‫كه از معلم اجتماعيات سؤال شود‪.‬‬
‫دریک بررسي‪ ،‬همه افراد و اشيایی كه از آن ها اطالعات مورد نياز را دريافت مي كنيم‪ ،‬جامعه‬
‫می‌ناميم‪ .‬اگر اطالعات را از همه اعضاي جامعه به دست آوريم‪ ،‬این عمل را رأی پرسی‬
‫همگانی مي گويند‪ .‬برخي اوقات به دليل مشكالتی چون كمبود وقت‪ ،‬مشكالت اقتصادي‪،‬‬
‫امكان نداشتن دسترسي به همة افراد جامعه مجبور هستيم فقط اطالعات بخشي از اعضاي‬
‫جامعه را به دست آوریم‪.‬‬
‫ُ‬
‫نمونه بخشی از اعضاي جامعه است‪ .‬يك نمونه از یک جامعۀ‪ ،‬بايد خاصيت و صفات کل‬
‫جامعه را داشته باشد‪.‬‬

‫‪189‬‬
 ‫مثال ‪ :‬مثال هایي از جامعه و موضوع مورد بررسي آن ها به صورت زيراست‪:‬‬
‫‪ ......................‬سابقۀ تدريس معلمان در هرات‬ ‫• معلمان واليت هرات‬
‫‪ ......................‬ميزان توليد پنبه‬ ‫• محصول پنبة سمت شمال‬
‫• محصوالت زراعتي افغانستان ‪ ......................‬انواع محصوالت افغانستان‬
‫‪ -2‬مثال هایي از نمونه به صورت زير است ‪:‬‬
‫• يك مشت برنج‪ ،‬نمونه یی از يك بوجي برنج است‪.‬‬
‫• شاگردان صنف هفتم مكتب شما نمونه یی از شاگردان صنف هفتم افغانستان هستند ‪.‬‬
‫• معلمان رياضي کندز‪ ،‬نمونه یی از معلمان کندز است‪.‬‬
‫• گندم نمونه یی از محصوالت زراعتي افغانستان است‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪ -1‬در موضوع‌هاي بررسی زیر جامعۀ آنها را تعیین کنید‪:‬‬
‫• ميزان تحصيالت اعضاي خانوادة شما‪.‬‬
‫• تعداد خوا هران و برادران شاگردان صنف شما‪.‬‬
‫• ساعات كار دكتوران شفاخانة علي آباد‪.‬‬
‫• مدت زمان عبور موتر‌ها از يك سرك‪.‬‬
‫‪ -2‬در كدام حالت از سرشماري و دركدام حالت از نمونه گيري براي جمع آوري اطالعات‬
‫استفاده مي كنيم؟‬
‫• پيدا كردن جمعيت افغانستان‬
‫• ميزان عالقه كود كان ‪ 5‬ساله به فوتبال‬
‫• وزن متوسط يك گوسفند ‪ 2‬ساله‬
‫• نمره رياضي شاگردان صنف هفتم براي درجه بندي‬
‫• قابليت نوشيدن آب يك چاه‬
‫• رضايت مشتريان از محصوالت يك كارخانه‬
‫• احصاييه گیري تعداد فرزندان هر خانواده در شهر كابل‬

‫‪190‬‬
 ‫نمونۀ تصادفي‬

‫در این کارتن نام‌های شاگردان صنف هفتم‬

‫در پرزه‌های کاغذ نوشته شده اند‪ .‬اگر برای‬
‫انتخاب اعضای تیم باس��کتبال‪ ،‬این شاگرد‬
‫نام‌های پنج نفر را از کارتن بیرون کند‪ ،‬آیا‬
‫این یک نمونۀ تصادفی شده می‌تواند؟‬

‫فعالیت‬
‫مي خواهيم قد شاگردان صنف دهم واليت شما را اندازه بگيريم‪:‬‬
‫• آيا می‌توانيم بلندي قد همه شاگردان صنف دهم واليت شما را تعيین كنيم ؟‬
‫• آيا اعضاي تيم باسكتبال صنف دهم واليت شما را می‌توانيم براي اين بررسي انتخاب‬
‫كنيم؟ چرا؟‬
‫• به عنوان نمونه صنف دهم مكتب خود را در نظر بگيريد‪ 6 ،‬نفر از آن‌ها را به ترتيب الفباي‬
‫نام شان انتخاب كنيد‪ .‬آيا اين نمونه می‌تواند نشان دهندۀ قد شاگردان صنف دهم مكتب شما‬
‫باشد؟‬
‫• آيا اين نمونه مي تواند نمونۀ قد تمام شاگردان صنف دهم والیت شما باشد؟‬

‫در فعاليت باال نمونۀ انتخاب شده در تيم باسكتبال يك نمونه تصادفي نيست؛ زيرا از قبل‬
‫مي توانيم حدس بزنيم همة آنها قد بلند اند‪ ،‬ولي نمونۀ انتخاب با حروف الفباي نام شان يك‬
‫نمونة تصادفي است‪ ،‬زيرا نام شاگردان به قد آن‌ها مربوط نمي باشد و اگر از قبل شاگردان را‬
‫نشناسيم نمي توانيم با دانستن نام آن‌ها قدشان را حدس بزنيم‪.‬‬
‫براي آن كه يك نمونه‪ ،‬نشان دهندۀ يك جامعه و داراي خصوصيات جامعه باشد‪ ،‬بايد‬
‫خصوصیت زير را داشته باشد‪:‬‬
‫‪ -‬امكان انتخاب هر فرد و يا شي به عنوان عضوی از نمونه امكان پذير باشد‪.‬‬
‫‪ -‬قبل از انتخاب نمونه نتوانیم در باره اعضاي نمونه قضاوت كنيم‪.‬‬
‫‪ -‬تمام اعضاي جامعه به عنوان يك نمونه سهم برابر داشته باشند‪.‬‬

‫‪191‬‬
 ‫مثال ‪ :‬کدام یک از نمونه های زیر یک نمونة تصادفی است؟‬
‫‪ -‬موضوع بررسی‪ :‬سواد اهالی شهر‪.‬‬
‫‪ -‬جامعه ‪ :‬اهالی شهر ‪.‬‬
‫‪ -‬نمونۀ اول‪ :‬هر فردی که ساعت ‪ 5‬بعد از ظهر از سرک عبورکند‪.‬‬
‫‪ -‬نمونۀ دوم‪ :‬دکتوران یک شفاخانه‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪ -‬نمونۀ اول یک نمونه تصادفی است‪ ،‬زیرا از قبل سواد افرادی که از سرک می گذرد را‬
‫نمی توان پیش بینی کرد‪.‬‬
‫‪ -‬نمونۀ دوم یک نمونة غیرتصادفی است‪ ،‬زیرا از قبل می‌توان نتیجه را پیش بینی کرد و این‬
‫نمونه نشان دهندة همه جامعه نیست‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬در هر يك از بررسي‌هاي زير‪ ،‬علت مناسب بودن يا مناسب نبودن نمونه‌ها را بيان كنيد‪.‬‬
‫• موضوع‪ :‬رضايت مشتريان از محصوالت يك كارخانه‪.‬‬
‫نمونه‪ :‬خانوادة كارگران كار خانه‪.‬‬
‫• موضوع‪ :‬مطالعۀ تعداد فرزندان هر خانواده در شهر ‪.‬‬
‫نمونه‪ :‬ساكنين يكي از مناطق یک شهرکه به گونه تصادفی انتخاب شده باشند‪.‬‬
‫‪ -2‬نام تمام هم صنفي‌هاي خود را روی كاغذ های كوچك نوشته و سپس به اساس قرعه ‪5‬‬
‫نفر را انتخاب كنيد‪ .‬آيا اين يک نمونة تصادفي است؟ چرا؟‬

‫‪192‬‬
 ‫متحول تصادفی و انواع آن‬

‫زلمی به بازار رفت از دیدن رنگ‌های‬

‫مختلف میوه‌ها شادمان شد‪ .‬چند عدد کیله‪،‬‬
‫بادرنگ و ‪ 2‬کیلو گرام انگور خرید‪ .‬طرز‬
‫خریدن این میوه‌ها چه تفاوتی باهم دارند؟‬

‫فعالیت‬

‫• یک موضوع مورد بررسی را نام ببرید که اطالعات پیرامون آن را می‌توانیم با اندازه گیری‬
‫به‌دست آوریم‪.‬‬
‫• یک موضوع مورد بررسی را نام ببرید که برای پاسخ دادن به آن بتوان شمارش کرد‪.‬‬
‫• پاسخ‌های دو موضوع باالچه تفاوتی با هم دارند؟‬
‫• یک موضوع مورد بررسی را نام ببرید که پاسخ های آن را نمی‌توانیم با عدد بیان کنیم‪.‬‬
‫• در هر یک از موارد باال یک جامعه را بررسی و معرفی کنید‪.‬‬
‫• در مثال های باال آیا اطالعات در مورد موضوعی را می توان قبل از جمع آوری اطالعات‬
‫در مورد هر یک از اعضای جامعه پیش‌بینی کنیم؟‬

‫اگر اطالعات جمع آوری شده از موضوع مورد مطالعه از یک عضو جامعه به عضو دیگر‬
‫قابل پیشبینی نباشد‪ ،‬موضوع را متحول تصادفی می نامیم‪.‬‬
‫برخی از اطالعات را با عدد می توان بیان نمود‪.‬‬
‫این دسته از متحول ها را به نام متحول کمی یا عددی می‌نامیم‪ .‬هرگاه در متحول ک ّمی نتوانیم‬
‫بین دو واحد پشت سرهم‪ ،‬عددی پیدا کنیم آن را متحول کمی مجزا می نامیم‪.‬‬
‫اگر بین دو واحد پشت سر هم بتوانیم عددی را پیدا نماییم آن متحول را متحول کمی پیوسته‬
‫می نامیم‪.‬‬
‫در صورتی که اطالعات را توصیف و بدون عدد بیان کنیم متحول را متحول کیفی یا توصیفی‬
‫می نامیم‪.‬‬

‫‪193‬‬
 ‫مطالب باال را می‌توان به شکل زیر نشان داد‪:‬‬
‫متحول تصادفی‬

‫کیفی‬ ‫کمی‬

‫منفصل‬ ‫پیوسته‬
‫مثال‪:‬‬
‫سه متحول تصادفی را نام بگیرید که بتوان با شمارش و سه متحول تصادفی را نام ببرید که بتوان با‬
‫اندازه گیری و سه متحول تصادفی را نام ببرید که بتوان با توصیف در مورد آن ها سخن گفت‪.‬‬
‫کیفی‬ ‫ک ّمی پیوسته‬ ‫ک ّمی مجزا‬
‫رنگ چشم شاگردان‬ ‫طول قد شاگردان‬ ‫تعداد اعضای خانوادۀ تان‬
‫درجه حرارت شهر شما میزان سواد کارگران‬ ‫تعداد صنف‌های مکتب‬
‫موسیقی مورد عالقۀ مردم‬ ‫تعداد موتر‌هایی که از یک سرک می‌گذرند وزن گوسفندان‬

‫تمرین‬
‫‪ -1‬متحول های تصادفی‌یی را نام ببرید که مربوط به سه نوع اشکال ماده‪ :‬مایع‪ ،‬جامد و گاز‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ -2‬آیا درجۀ حرارت والیت کابل در روزهای ماه جدی متحول های تصادفی می باشد؟ چرا؟‬
‫نوع آن را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬آیا تعداد موترهایی که از پیش‌روی شما در ساعت هشت صبح می گذرد متحول تصادفی‬
‫است؟ چرا؟ نوع آن را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬کدام یک از متحول های زیر مجزا‪ ،‬پیوسته و کدام یک آن ها کیفی اند؟‬
‫• تعداد مکالمات تلفونی یک اداره در یک روز‬
‫• زمان مکالمات تلفونی یک اداره‬
‫• جنسیت شرکت کننده گان در یک مهمانی‬
‫• تعداد نامه‌های یک صندوق‬
‫• وضع سواد مردم یک والیت‬
‫• وزن نامه‌های موجود در یک صندوق‬
‫• تعداد بیماران مراجعه کننده به یک شفاخانه در طول روز‬
‫• میزان تحصیالت اهالی یک شهر (بکلوریا‪ ،‬لیسانس‪ ،‬ماستر‪ ،‬دکتور)‬
‫• حالت متاهل بودن کارمندان یک اداره‬

‫‪194‬‬
 ‫جدول کثرت(‪)Frequency Table‬‬

‫در کلمۀ معلم چند مرتبه حرف "م" تکرار‬

‫ﻣـﻌـﻠـﻢ‬
‫شده است؟‬

‫فعالیت‬

‫رنگ مورد عالقۀ ‪ 30‬نفر از شاگردان مکتب شما را که همه به گونه تصادفی انتخاب شده‬
‫بودند پرسیدیم‪ .‬جواب آن‌ها قرار زیر است‪:‬‬
‫سبز زرد سرخ‬ ‫آبی‬ ‫سفید‬ ‫سبز‬ ‫سرخ‬ ‫زرد‬ ‫آبی‬ ‫سبز‬
‫سرخ سفید آبی‬ ‫زرد‬ ‫سبز‬ ‫آبی‬ ‫آبی‬ ‫سبز‬ ‫زرد‬ ‫سرخ‬
‫سرخ زرد زرد‬ ‫آبی‬ ‫سبز‬ ‫آبی‬ ‫آبی‬ ‫زرد‬ ‫سرخ‬ ‫زرد‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺭﻧﮓ‬ ‫• آیا با یک نگاه سریع می‌توانید بگویید کدام رنگ بیشتر از همه یا کم تر از‬
‫ﺁﺑﻰ‬ ‫همه رنگ‌ها مورد عالقه واقع شده است؟‬
‫ﺯﺭﺩ‬
‫• با شمارش بگویید‪ ،‬تعداد افرادی که هر رنگ را انتخاب کرده اند چند‬
‫است؟ جواب را به جاهای خالی بنویسید‪.‬‬
‫ﺳﺒﺰ‬
‫• جمع اعداد ستون راست چند است؟ این عدد چه چیزی را نشان می دهد؟‬
‫ﺳﻔﻴﺪ‬
‫• اکنون با نگاه کردن به رنگ‌ها‪ ،‬آیا می‌توانید سریع تر به سؤال اول جواب‬
‫ﺳﻴﺎﻩ‬
‫دهید؟‬
‫ﺳﺮﺥ‬
‫• اگر ترتیب نوشتن رنگها را عوض کنیم آیا جواب شما عوض می شود؟‬

‫در یک بررسی‪ ،‬داتا‌های جمع آوری شده را که روی آن هیچ عملی انجام نشده باشد داتای‬
‫خام می نامند‪ .‬در هر بررسی با منظم کردن داتا‌ها جدولی تشکیل نموده که آن را جدول‬
‫کثرت می نامیم‪،‬در فعالیت فوق ستون چپ این جدول نشان دهندة داتا ها و ستون راست‬
‫این جدول نشان دهنده کثرت هر یک از این داتا ها می باشد‪ .‬برخی اوقات جدول را به‬
‫شکل سطری ترتیب نموده و تعداد دفعات را که یک داتا تکرار شده است کثرت آن داتا‬
‫می نامیم‪.‬‬

‫‪195‬‬
 ‫مجموع کثرت داتا‌ها در یک نمونه برابر با کل داتا ها یا تعداد اعضای نمونه می‌باشد‪ .‬اگر‬
‫‪ f1‬کثرت داتای اول‪ f 2 ،‬کثرت داتای دوم‪ f n ...،‬کثرت داتای ‪-n‬ام و تعداد ُکل داتا‌ها‬
‫مساوی به ‪ n‬باشد‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪n = f1 + f 2 + ... + f n‬‬
‫توجه‪ :‬اطالعات اولیه جمع آوري شده را داتا (‪ )Data‬مي گويند‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫یک شهر را به عنوان جامعه و چهل خانواده از این شهر را به عنوان نمونه انتخاب کرده‪ ،‬سپس‬
‫از این خانواده‌ها تعداد اعضای شان را می‌پرسیم و داتا های زیر را به دست می‌آوریم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫برای به دست آوردن معلومات بهتر‪ ،‬داتا های باال را به صورت منظم در جدول زیر خالصه‬
‫می‌کنیم در این جدول سطر اول نوع خانواده از نظر جمعیت و سطر دوم تعداد خانواده ها را‬
‫نشان می دهد‪:‬‬
‫‪ 1‬تعداد اعضای هر خانواده‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫مجموع‬
‫تعداد خانواده‌ها‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪40‬‬

‫جدول باالنشان می‌دهد که پنج خانواده ‪ 1‬نفر عضو و ‪ 8‬خانواده ‪ 4‬نفر عضو دارند و در بین‬
‫خانواده ها فقط یک خانواده دارای ‪ 8‬عضو است‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪40‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬از ‪ 20‬نفر دوستان‪ ،‬فامیل یا همسایه گان خود بپرسید که به کدام یک از ورزش ها‬
‫(فتبال‪ ،‬والبیال‪ ،‬باسکتبال و دوش) عالقه دارند‪ .‬پاسخ ها را در یک جدول کثرت خالصه‬
‫کنید‪ .‬کدام ورزش بیشتر از دیگر ورزش ها مورد عالقه است ؟‬

‫‪ -2‬جدول مقابل اوسط حرارت شهر های مختلف را در ماه‬

‫اوسط درجۀ حرارت‬ ‫نام شهر‬
‫حمل بر حسب درجۀ سانتی گرید نشان می‌دهد‪.‬‬
‫بلخ‬
‫‪20‬‬ ‫• کدام شهر در این ماه از همه سرد تر است؟‬
‫‪10‬‬ ‫بامیان‬
‫• کدام شهر در این ماه از همه گرم تر است؟‬
‫‪24‬‬ ‫کندز‬

‫‪25‬‬ ‫جالل آباد‬

‫‪196‬‬
 ‫گراف تصویری‬

‫را‬ ‫اگر در ابتدای یک سرک عالمه‬

‫ببینید‪ ،‬چی پیامی به ذهن تان می رسد؟‬

‫فعالیت‬

‫انسان‌های اولیه خواندن و نوشتن را نمی دانستند‪ ،‬اگر شما که به جای انسان‌های اولیه می‌بودید‬
‫برای بیان تعداد گوسفندان خود چه می‌کردید؟‬
‫• اگر یک گوسفند می‌داشتید؟‬
‫• اگر پنج گوسفند می‌داشتید؟‬
‫• اگر صد گوسفند می‌داشتید؟‬

‫از فعالیت باال فهمیده می شود که برای دانستن اطالعات می توانیم از سمبول ها و اشکال‬
‫استفاده کنیم‪ ،‬این روش ارائه توسط تصویر را به نام گراف تصویری یاد می کنند‪ .‬در صورتی‬
‫که کثرت (فریکونسی) داده‌ها زیاد باشد‪ ،‬از مقیاس استفاده می کنیم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬یک هنرمند یک تعداد مجسمه را در مدت زمان شش ماه (حمل‪ ،‬ثور‪ ،‬جوزا‪،‬‬
‫سرطان‪ ،‬اسد و سنبله) می سازد و آن ها را در یک قفسه کارگاه خود‪ ،‬قرار شکل زیر جابه جا‬
‫می کند‪:‬‬

‫ﺳﻨﺒﻠﻪ‬ ‫ﺍﺳﺪ‬ ‫ﺳﺮﻃﺎﻥ‬ ‫ﺟﻮﺯﺍ‬ ‫ﺛﻮﺭ‬ ‫ﺣﻤﻞ‬ ‫‪=2‬‬

‫‪197‬‬
 ‫• در کدام ماه تعداد بیشتری مجسمه ساخته شده اند؟ چند تا؟‬
‫• در کدام ماه تعداد کمتری مجسمه ساخته شده اند؟ چند تا؟‬
‫حل‪ :‬مقیاس «دو» است‪ ،‬پس هر عالمه دو مجسمه را نشان می‌دهد‪ ،‬بیشترین مجسمه در‬
‫ماه سرطان ساخته شده ‪ ،‬زیرا ‪ 6 × 2 = 12‬می‌شود کمترین مجسمه در ماه جوزا و اسد‬
‫ساخته شده اند‪ ،‬زیرا ‪ 3 × 2 = 6‬است‪ .‬گراف نشان می‌دهد که در ماه‌های جوزا و اسد به‬
‫تعداد برابر مجسمه ساخته شده اند‪.‬‬
‫ﺩﺭﺳﻰ‬ ‫ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻰ‬
‫ﺩﺭﺳﻰ تمرین‬ ‫ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻰ‬
‫ﺩﺭﺳﻰ‬ ‫ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻰ‬
‫‪ -1‬خالد تعدادی از کتاب هاي خود را با گراف تصویری زیر نشان داده است‪.‬‬
‫ﺩﺭﺳﻰ‬ ‫ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻰ‬

‫نوع کتاب‌ها‬
‫ﺩﺭﺳﻰ‬ ‫ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻰ‬
‫•خالد از هر نوع کتاب چندتا دارد ؟‬
‫•از کدام نوع کتاب بیشتر دارد ؟‬
‫ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺩﻭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﻫﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﻨﺒﻪ در روزهای مختلف نشان میدهد‪.‬‬
‫ﺷﻨﺒﻪخالد را‬
‫مطالعۀ‬
‫میزان ﻳﻚ‬
‫ﺷﻨﺒﻪ زیرﺩﻭﺷﻨﺒﻪ‬
‫گراف‬ ‫‪ -2‬ﺳﻪ‬
‫ﭼﻬﺎﺭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﻫﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺩﻭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﻔﺘﻪ‬

‫ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺩﻭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﻫﻔﺘﻪ‬

‫‪ 3‬ساعت =‬
‫نشان دهنده چیست؟‬ ‫نشان دهنده چیست؟‬ ‫•‬
‫• خالد در هر روز چند ساعت مطالعه کرده است ؟‬

‫ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺩﻭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﻫﻔﺘﻪ‬

‫‪198‬‬
 ‫ُمـــد(‪) Mode‬‬

‫فابریکه های تولید لباس‪ ،‬از بعضی رنگها‬

‫بیشتر استفاده می‌کنند‪ .‬فکر می کنید چرا؟‬

‫فعالیت‬

‫در یک والیت که حدود دوصدوپنجاه هزار جمعیت دارد سه نفر می خواهند‪ ،‬برای عضویت‬
‫در شورای ملی خود را کاندید نمایند‪ ،‬کسی که بیشترین رای را کسب نماید عضو مجلس‬
‫شورای ملی می گردد‪ .‬در راى گیری ‪ 150000‬نفر شرکت کردند‪.‬‬
‫شما می خواهید بدانید که کدام یک از این کاندید ها عضویت شورای ملی را حاصل نموده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ 30‬فی‌صد اراء را از خود می‌کند‪.‬‬ ‫کاندید اول‬
‫‪ 50‬فی‌صد اراء را از خود می‌کند‪.‬‬ ‫کاندید دوم‬
‫‪ 20‬فی‌صد اراء را از خود می‌کند‪.‬‬ ‫کاندید سوم‬
‫• جدول کثرت برای تعداد رای هر کاندید را تشکیل دهید‪.‬‬
‫• بیشترین تعداد رای را چه کسی گرفته است؟ چند رای گرفته است؟‬
‫• چه کسی وارد شورای ملی می‌شود؟‬
‫• آیا تفاوت رای بین رای‌های دو کاندید دیگر‪ ،‬در انتخابات اثر گذار است؟‬

‫در فعالیت باال دیدیم که می‌توان داتایی را یافت که بیشترین فریکونسی را دارد‪ ،‬داتایی که‬
‫بیشترین کثرت داشته باشد ‪ Mode‬می‌نامیم‪ .‬مد در بسیاری از موضوعات کاربرد دارد‪.‬‬
‫مانند‪ :‬رای گیری ها‪ ،‬فروش کاال ها و غیره‪.‬‬
‫مثال اول‪ :‬نمرات مضمون ریاضی یک شاگرد صنف هفتم درطول شش سال گذشته برابر‬
‫است با‪:‬‬
‫‪71‬‬ ‫‪, 91‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪81.5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪91‬‬

‫‪199‬‬
 ‫مد نمرات شاگرد را حساب كنيد‪.‬‬
‫مد نمرات شاگرد عدد ‪ 91‬است‪ ،‬زیرا بیشتر از بقیة داتا ها آمده است‪.‬‬
‫توجه‪ :‬ممکن است یک مجموعه از اطالعات داده شدة یک یا بیشتر از یک مُد داشته باشد‬
‫و یا هم هیچ مُد نداشته باشد‪.‬‬
‫مثال دوم‪ :‬اطالعات داده شده‪.‬‬
‫‪1 , 1 , 2 , 3 , 4 , 2 , 5 , 7, 5 , 5‬‬
‫داراي سه مد ‪ 1، 2‬و ‪ 5‬است‬
‫و همچنان اطالعات داده شده‬
‫‪2 ,4 , 3 , 5 , 7‬‬
‫هیچ مد ندارد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬مد اطالعات داده شدۀ زیر را در یافت کنید‪.‬‬

‫• ‪2 , 2 , 5 , 7 , 9 , 9 , 10 , 10 , 11 , 12 , 18‬‬
‫• ‪3 , 5 , 8 , 10 , 2 , 15 , 16‬‬
‫• ‪2 , 3 , 4 , 4 , 4 , 5 , 5 , 7, 7, 7‬‬
‫‪ -2‬مُد را در ست ‌های زیر در یافت کنید‪.‬‬
‫}‪A = {17, 19, 19, 19, 21‬‬
‫} ‪B = {1, 4, 10, 61‬‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺕ‪C = {0 , 9 , 8 ,‬‬
‫}‪5 , 9 , 10, 8‬‬
‫ﺭﻳﺎﺿﻰ‬ ‫ﺳﺎﻳﻨﺲ‬ ‫ﻫﻨﺮ‬ ‫ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﺎﺕ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺪﻧﻰ‬ ‫ﻋﺮﺑﻰ‬ ‫ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻰ‬ ‫ﭘﺸﺘﻮ‬ ‫ﺩﺭﻯ‬
‫ﺍﺳﻼﻡ‬
‫‪97‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪81‬‬
‫دریافت‪78‬کنید‪.‬‬
‫‪84‬‬
‫است‪ .‬مد ‪77‬آن را‬
‫‪68‬‬
‫شده‬
‫‪90‬‬
‫‪ -3‬نمرات ساالنۀ يك شاگرد در زیر داده‬
‫ریاضی‬ ‫ساینس‬ ‫هنر‬ ‫تربیت بدنی‬ ‫اجتماعیات‬ ‫پشتو انگلیسی عربی تعلیمات اسالمی‬ ‫دری‬
‫‪97 82 80‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪84 77 68 90‬‬
‫‪ -4‬در یک مغازۀ لباس‪ ،‬پنج نوع لباس به رنگ های سرخ‪ ،‬سبز‪ ،‬سیاه‪ ،‬سفید و آبی موجود‬
‫است‪ .‬از لباس سرخ ‪ ، 9‬از لباس سبز ‪ ، 14‬از لباس سیاه ‪ ،12‬از لباس سفید ‪ 8‬و از لباس آبی‬
‫‪19‬دست به فروش رسیده است‪ .‬بیش ترین لباس هایی که‬
‫به فروش رسیده اند را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪ -5‬در گراف زیر محل تقریبی مد را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪200‬‬
 ‫اوسط(‪)Mean‬‬

‫اوسط نمرات یک شاگرد ‪ 78‬است‪.‬‬

‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺕ‬ ‫اوسط نمرات شاگرد دیگر ‪ 82‬است‪ .‬آیا‬
‫ﺳﺎﻳﻨ‬ ‫ﻫﻨﺮ‬ ‫ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﺎﺕ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺪﻧﻰ‬ ‫ﻋﺮﺑﻰ‬ ‫ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻰ‬ ‫ﭘﺸﺘﻮ‬ ‫ﺩﺭﻯ‬
‫می توان گفت که شاگرد دوم در تمام‬
‫‪37 +8145 +7829 84‬‬
‫ﺍﺳﻼﻡ‬
‫‪2‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪95‬‬
‫?=‬ ‫‪77‬‬ ‫بهتر است؟‪68‬‬
‫مضامین از شاگرد اول‪90‬‬

‫‪3‬‬

‫فعالیت‬

‫پرویز چهار روز متوالی کتاب خواند‪ .‬روز اول ‪ 12‬صفحه‪ ،‬روز دوم ‪14‬صفحه‪ ،‬روز سوم ‪13‬‬
‫صفحه و روز چهارم ‪ 11‬صفحه‪ .‬این اطالعات با گراف زیر نشان داده شده است‪.‬‬

‫ﺷﻨﺒﻪ‬
‫اول‬ ‫روز‬ ‫ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ‬
‫روز دوم‬ ‫ﺩﻭﺷﻨﺒﻪ‬
‫روز سوم‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ‬
‫چهارم‬ ‫روز‬
‫• پرویز چند صفحه خوانده است؟‬
‫• مربع های روی میله ها را طوری جابه جا کنید که هر چهار میله طول یکسان داشته باشند‪،‬‬
‫شکل آن را رسم کنید‪.‬‬
‫• طول میله ها پس از برابری‪ ،‬مساوی چند واحد است؟‬
‫• مجموع طول میله های برابر چقدر است‪ ،‬آیا این مجموع تفاوتی با مجموع صفحات خوانده‬
‫شده دارد؟‬
‫• چطور میتوانیم طول میلههای برابر را با داشتن تعداد کل صفحات و تعداد روزها پیدا کنیم ؟‬
‫• آیا پرویز می تواند بگوید که به طور اوسط هر روز چند صفحه کتاب را خوانده است؟‬

‫از فعالیت باال معلوم شد که اوسط چند عدد را می‌توانیم با تقسیم حاصل جمع اعداد برتعداد‬
‫عدد ها پیدا کنیم‪ .‬اگربه تعداد ‪ n‬ديتا داشته باشیم و آن‌ها را با ‪ ....x n‬و ‪ x 2‬و ‪ x1‬نشان دهیم‬
‫‪x1 + x 2 + ..... + x n‬‬ ‫و اوسط را ‪ X‬نشان دهیم داریم‪:‬‬
‫=‪X‬‬
‫‪n‬‬
‫‪201‬‬
 ‫مثال‪ :‬نمره های نازو و زرغونه در پایان سال گذشته در مضمون‌های مختلف به صورت زیر‬
‫است‪:‬‬
‫علوم اجتماعی‬ ‫انگلیسی‬ ‫تربیت بدنی‬ ‫هنرها‬ ‫تعلیمات اسالمی‬ ‫عربی‬ ‫پشتو‬ ‫دری‬ ‫ساینس‬ ‫ریاضی‬ ‫مضمون‬
‫‪86‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪79‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪78‬‬ ‫زرغونه‪:‬‬
‫‪92‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪79‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪86‬‬ ‫نازو‪:‬‬

‫بادیدن نمرات‪ ،‬آیا می توانید بگویید کدام شاگرد‪ ،‬بهتر درس خوانده است؟‬
‫باپید اکردن اوسط نمرات ابراز نظر کنید‪.‬‬
‫اگر مکتب به زرغونه دوباره فرصت دهد تا اوسط خود را بهترکند‪ ،‬فکر می کنید که کدام‬
‫مضمون را باید دوباره امتحان دهد؟‬
‫برای آن که اوسط نمرات زرغونه به‪ 85‬برسد‪ ،‬و در مضمون هنرها چه نمره یی باید بگیرد؟‬
‫آیا امکان دارد که اوسط او به ‪ 90‬برسد؟‬
‫حل‪:‬‬
‫‪829‬‬
‫‪86 + 91 + 85 + 70 + 90 + 79 + 87 + 85 + 78 + 78 831‬‬
‫=‬ ‫اوسط نمرۀ زرغونه ‪82.9‬‬
‫‪==83.1‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪10‬‬
‫‪92 + 73 + 90 + 89 + 79 + 91 + 88 + 85 + 89 + 86 862‬‬ ‫اوسط نمرۀ نازو‬
‫=‬ ‫‪86.2‬‬
‫‪== 86.2‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫نمره ی��ی را ک��ه زرغون��ه در امتح��ان مج��دد در مضمون هنره��ا باید به دس��ت آورد چنین‬
‫‪86 + 91 + 85 +‬‬ ‫‪+ 90 + 79 + 87 + 85 + 78 + 78‬‬ ‫پیدا می‌کنیم‪.‬‬
‫‪= 85‬‬
‫‪10‬‬
‫‪+ 759 = 85 · 10 = 850‬‬

‫‪= 850 - 759 = 91‬‬

‫پ��س ب��رای آن که اوس��ط نم��رۀ زرغون��ه ‪ 85‬ش��ود‪ ،‬او باید نم��رۀ ‪ 91‬در مضم��ون هنرها‬
‫به دست آورد‪.‬‬
‫برای آن که اوسط نمرات زرغونه ‪ 90‬شود چنین عمل می کنیم‪.‬‬
‫‪86 + 91 + 85 +‬‬ ‫‪+ 90 + 79 + 87 + 85 + 78 + 78‬‬
‫‪= 90‬‬
‫‪10‬‬
‫‪+ 759 = 90 × 10 = 900‬‬

‫‪= 900 −‬‬

‫‪- 759 = 141‬‬
‫کسب چنین نمره یی امکان ندارد‪ ،‬پس اوسط نمرات زرغونه با یک امتحان دیگر در مضمون‬
‫هنرها هیچگاه ‪ 90‬نمی شود‪.‬‬

‫‪202‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪ -1‬محصوالت پنبۀ سه مزرعه در پنج سال گذشته به صورت زیر بوده است‪( .‬عدد‌ها برحسب‬
‫ت ُن است)‬
‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪8‬‬ ‫مزرعۀ اول‪:‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪13‬‬ ‫مزرعۀ دوم‪:‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪10‬‬ ‫مزرعۀ سوم‪:‬‬

‫• اوسط محصول پنبۀ هر مزرعه را در پنج سال گذشته پیدا کنید‪.‬‬

‫کدام مزرعه به طور متوسط تولید بیشتری دارد؟‬

‫‪ -2‬درآمد ماهانۀ ‪ 6‬نفر از اعضای یک خانواده قرار زیر است‪:‬‬

‫‪ 5000‬افغانی‪ 10000 ،‬افغانی‪ 8000 ،‬افغانی‪ 5000 ،‬افغانی‪ 15000 ،‬افغاني و ‪ 3500‬افغانی‬
‫• مجموعه درآمد این خانواده را پیدا کنید‪.‬‬
‫• اوسط درآمد ماهوار این خانواده را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪ -3‬سن بازیکنان تیم ملی فتبال به شرح زیر است‪:‬‬

‫‪27‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪26‬‬ ‫‪25‬‬

‫• اوسط سن بازیکنان تیم را به دست آورید‪.‬‬

‫• تعداد بازیکنانی که سن آن‌ها باالتر از اوسط و همچنان تعداد بازیکنانی که سن آن‌ها‬
‫کمتر از اوسط است را تعین کنید؟‬

‫‪ -4‬اوسط ‪ 9‬عدد ‪ a،8،7،3،9،5،8،3‬و‪ ،4‬برابر ‪ 5.5‬است‪ a ،‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪203‬‬
 ‫‪ -5‬نمرات امتحان ساالنۀ احمد و حامد درجدول زير داده شده است‪:‬‬

‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺕ‬ ‫ﻋﻠﻮﻡ‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺪﻧﻰ ﻫﻨﺮ ﻫﺎ‬ ‫ﭘﺸﺘﻮ‬ ‫ﺩﺭﻯ‬ ‫ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻰ‬ ‫ﻋﺮﺑﻰ‬ ‫ﺳﺎﻳﻨﺲ‬ ‫ﺭﻳﺎﺿﻰ‬ ‫ﻣﻀﻤﻮﻥ‬
‫ﺍﺳﻼﻣﻰ‬ ‫ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰ‬

‫‪92‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪73‬‬ ‫ﺍﺣﻤﺪ‬

‫‪82‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪85‬‬ ‫ﺣﺎﻣﺪ‬

‫• اوسط نمرات هر كدام را حساب كنيد‪.‬‬

‫• با مقايسۀ اوسط نمرات آن‌ها بگوييد كه كدام يك بيشتر نمره گرفته است؟‬

‫‪204‬‬
 ‫خالصه فصل هفتم‬
‫• اطالعات جمع آوری شده را ديتا می‌گويند‪.‬‬
‫‪ -‬روش‌های جمع آوری اطالعات عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ -‬پرسش (شفاهی‪ ،‬مصاحبه) مشاهده و انجام آزمایش ویا استفاده از اطالعات ثبت شده‪.‬‬
‫• جامعۀ احصائیه یی یا به طور خالصه جامعه‪ ،‬مجموعه یی از افراد و اشیايی است که در بارة‬
‫اعضای آن اطالعات مورد نیاز را دریافت می‌کنیم‪.‬‬
‫• بخشی از جامعه را نمونه می گویند‪.‬‬
‫‪ -‬تعداد اعضای جامعه اندازۀ جامعه و تعداد اعضای نمونه را اندازة نمونة می‌نامند‪.‬‬
‫• برای شناخت جامعه‪ ،‬نمونه يي را كه از آن جامعه انتخاب می کنیم‪ ،‬باید نمونة تصادفی‬
‫باشد‪ ،‬شرط انتخاب نمونه قرار زیر است‪:‬‬
‫‪ -‬انتخاب هر فرد به عنوان عضوی از نمونه امکان پذیر باشد‪.‬‬
‫‪ -‬پيش از انتخاب يك نمونه بايد نتوانيم دربارة مشخصات آن قضاوت كنيم‪.‬‬
‫• اطالعات جمع آوری شده درباره یک موضوع را متحول‌های تصادفی می‌گويند‪.‬‬
‫• متحول هاي تصادفي دو نوع است‪:‬‬
‫‪ -‬ك ّمي يا عددي كه قابل اندازه گيري است‪.‬‬
‫‪ -‬كيفي يا غير عددي كه قابل اندازه گيري نمی باشد‪.‬‬
‫• متحول‌هاي ك ّمي دو نوع است‪:‬‬
‫‪ -‬پيوسته كه بين هر دو مقدار آن می‌توان مقدار ديگر را دريافت كرد‪.‬‬
‫‪ -‬مجزا كه پيوسته نباشد‪.‬‬
‫• اگر ‪ x1, x2, ... , xn‬تعداد ديتا یک موضوع باشند‪ .‬تعداد دفعاتی که یک ديتا تکرار‬
‫می‌شود به نام کثرت آن ديتا ياد می‌شود و معموالً آن را به ‪ f1 , f2 , ... , fn‬نشان می دهند‪.‬‬
‫• گاهی برای دانستن اطالعات داده شده از سمبول‌ها و اشکال استفاده می کنند این ارائه‬
‫توسط تصوير را به نام گراف تصویري ياد می کنند‪.‬‬
‫• مُد ديتايى است که بیش ترین کثرت را داشته باشد‪.‬‬
‫• اوسط ديتا را می‌توان از تقسیم حاصل جمع ديتا بر تعداد ديتا به دست آورد‪.‬‬

‫‪205‬‬
 ‫تمرین فصل هفتم‬
‫‪ -1‬موضوعات زیر را در نظر گرفته و دربارۀ بهترین روش جمع آوری داده‌ها برای آزمایش‬
‫این فرضیه‌ها تصمیم بگیرید‪.‬‬
‫‪ -‬بیش تر مردم فکر می‌کنند حداکثر سرعت در دستگاه ها باید معین باشد‪.‬‬
‫‪ -‬در زمان مطالعه گوش دادن به موسیقی به یاد گیری کمک می‌کند‪.‬‬
‫‪ -‬رژیم گرفتن موجب کاهش هوش می‌شود‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر گفته شود که تعداد فرزندان خانواده‌ها در سال‌های قبل به طور اوسط ‪ 7‬نفر بوده و‬
‫اکنون ‪ 5‬نفر است و از شما خواسته شود که یک نمونه ‪ 100‬تایی را در نظر گرفته و درستی‬
‫این موضوع را بررسی کنید‪ .‬در این مطالعه‪ ،‬جامعه و نمونه را واضح سازيد‪.‬‬
‫‪ -3‬یک موضوع بررسی و جامعه یی را نام بگیرید که صنف شما نمونة آن باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬یک موضوع بررسی و نمونه یی از جمعیت افغانستان را نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -5‬جاهای خالی را پرکنید‪.‬‬
‫‪ -‬اگر تمام افراد جامعه را مورد مطالعه قرار دهیم می گوییم ‪ ..........‬کرده ایم‪.‬‬
‫‪ -‬نمونه مجموعه ‪ ............‬از جامعه است‪.‬‬
‫‪ -‬تعداد اعضای جامعه را ‪ .............‬جامعه می گويند‪.‬‬
‫‪ -‬تعداد اعضای نمونه را ‪ ..................‬نمونه می گویند‪.‬‬
‫‪ -6‬متحول های تصادفی چند نوع اند؟‬
‫‪ -7‬چهار نوع متحول تصادفی را نام ببرید و نوع هر یک را از نظر ک ّمی و کیفی بودن تعیين‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪ -8‬چهار نوع متحول ک ّمی را نام ببرید که دوتای آن ها پیوسته و دوتای آن ها مجزا باشند‪.‬‬
‫‪ -9‬شش نوع متحول تصادفي را نام ببرید که سه تای آن ها قابل اندازه گیری و سه تای دیگر‬
‫قابل اندازه گیری نباشند‪.‬‬
‫‪ -10‬در جملۀ «من متعلم صنف هفتم هستم»‬
‫بیش ترین کثرت را کدام حرف دارد؟ تعداد آن را معین کنيد‪.‬‬

‫‪206‬‬
 ‫‪ -11‬طول قد یک گروه ده نفری برحسب سانتی متر قرار زیر داده شده است‪:‬‬
‫‪175‬‬ ‫‪177‬‬ ‫‪151‬‬ ‫‪170‬‬ ‫‪156‬‬
‫‪177‬‬ ‫‪175‬‬
‫‪152 177‬‬ ‫‪159151‬‬ ‫‪156‬‬
‫‪170‬‬
‫‪177‬‬
‫‪156‬‬
‫‪177‬‬ ‫‪152‬‬ ‫‪159‬‬ ‫‪156‬‬
‫‪177‬را بنویسید‪.‬‬
‫کثرت عدد ‪ 177‬و عدد ‪159‬‬
‫‪ 40 -12‬خانواده را از یک شهر به عنوان نمونه انتخاب کرده و آنها را به سه دسته مانند‬
‫جدول تقسیم کنید‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬
‫ﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻧﻮﻉ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ‬ ‫ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻧﻮﻉ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ‬ ‫ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ‬
‫‪ 8‬ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ‬ ‫‪12 12‬‬ ‫‪2020‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪40‬‬

‫اعداد ‪ 12 ، 8‬و ‪ 20‬را به نام چه یاد می کنند؟‬

‫‪ -13‬در باغ وحش پنج نوع ماهی قرار جدول زیر نگهداری می‌شوند‪.‬‬
‫ﻏﺰﻧﻰ ﻏﺰﻧﻰ ‪500000‬‬
‫‪500000‬‬ ‫ﻣﻴﺪﺍﻥﻭﺭﺩﻙ‬
‫ﻭﺭﺩﻙ ‪200000‬‬
‫‪200000‬‬ ‫ﻣﻴﺪﺍﻥ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫ﻧﻮﻉ‬ ‫ﭼﻬﺎﺭﻡ‬
‫ﻟﻮﮔﺮ ‪350000‬‬ ‫ﻧﻮﻉ‬
‫ﻟﻮﮔﺮ‬ ‫ﺳﻮﻡ‬ ‫ﻧﻮﻉ‬ ‫ﺩﻭﻡ‬
‫‪400000‬‬‫ﻧﻮﻉ‬ ‫ﺍﻭﻝ‬ ‫ﻧﻮﻉ‬
‫ﭘﺮﻭﺍﻥ‬
‫‪350000‬‬ ‫‪400000‬‬ ‫ﭘﺮﻭﺍﻥ‬
‫‪450000‬‬ ‫ﻛﺎﭘﻴﺴﺎ‬ ‫‪250000‬‬ ‫ﻟﻐﻤﺎﻥ‬
‫‪450000110‬‬ ‫ﻛﺎﭘﻴﺴﺎ‬
‫‪70‬‬ ‫‪120‬‬‫‪25000080‬‬ ‫ﻟﻐﻤﺎﻥ‬
‫‪100‬‬

‫کنید‪ .‬ﻧﻮﻉ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻧﻮﻉ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻧﻮﻉ ﺳﻮﻡ‬
‫ﺩﻭﻡرا رسم‬
‫ﻧﻮﻉن‌ها‬ ‫باشد‪،‬ﺍﻭﻝ‬
‫گراف آ‬ ‫اگر ‪ ‬نشان دهنده ‪ 10‬ماهی ﻧﻮﻉ‬
‫‪ -14‬مد ديتاي زیر حساب کنید‪.‬‬
‫‪110‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪, 15 137‬‬
‫‪, 4 155‬‬ ‫‪, 0 , 13912 , 150 15 ,155 6 , 50‬‬
‫شود؟‬
‫‪132‬‬‫‪130‬حاصل می‬
‫در مقدار مد‬ ‫‪135‬چه تأثيری‬
‫‪160‬‬ ‫‪141‬برابر کنیم‪،‬‬
‫‪ -15‬اگر داتا های باال را دو‬
‫‪151‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪142‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪158‬‬
‫‪156‬‬ ‫دهد‪.‬‬
‫متر نشان می‪146‬‬
‫برحسب سانتی‪138‬‬
‫شاگرد را ‪140‬‬
‫‪ -16‬ديتای زیر‪ ،‬قد ‪141 20‬‬
‫‪137‬‬ ‫‪155‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪155‬‬
‫‪132‬‬ ‫‪130‬‬ ‫‪160‬‬ ‫‪135‬‬ ‫‪141‬‬
‫‪151‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪142‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪158‬‬
‫‪156‬‬ ‫‪146‬‬ ‫‪138‬‬ ‫‪140‬‬ ‫‪141‬‬

‫‪ -‬اوسط قد شاگردان يک صنف را حساب کنید‪.‬‬

‫‪207‬‬
 ‫‪ -‬اگر در هر ديتا عدد ‪ 2‬را ضرب کنیم‪ ،‬چه تغییری در اوسط حاصل می‌شود؟‬
‫‪ -‬اگر از هر یک ديتا ‪ 10‬تا کم شود‪ ،‬چه تغییری در داتا ها حاصل می شود؟‬
‫‪ -17‬اگر تعداد ديتا ‪ 20‬و اوسط ديتا‪ 8.5‬باشد‪ ،‬مجموع ديتا را حساب کنید‪.‬‬
‫‪ -18‬نمرات چهارونيم ماهه ‪ 5‬شاگرد صنف ششم در جدول زير داده شده است بگوييد كه‬
‫اوسط نمرات كدام شاگرد بيشتر است‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮﻡ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺕ‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺪﻧﻰ‬ ‫ﻫﻨﺮ ﻫﺎ‬ ‫ﺩﺭﻯ‬ ‫ﭘﺸﺘﻮ‬ ‫ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻰ‬ ‫ﻋﺮﺑﻰ‬ ‫ﺳﺎﻳﻨﺲ‬ ‫ﺭﻳﺎﺿﻰ‬ ‫ﻣﻀﻤﻮﻥ‬
‫ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰ‬ ‫ﺍﺳﻼﻣﻰ‬

‫‪40‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪24‬‬ ‫ﻣﺤﻤﻮﺩ‬

‫‪33‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪22‬‬ ‫ﺍﺣﻤﺪ‬

‫‪39‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪40‬‬ ‫ﻣﻨﺼﻮﺭ‬

‫‪30‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫ﺧﺎﻟﺪ‬

‫‪35‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪35‬‬ ‫ﭘﮋﻭﺍﻙ‬

‫‪208‬‬
‫فصل هشتم‬
‫احتماالت‬
 ‫احتمال به ما کمک می کند که از طریق‬
‫پیش بینی حوادث‪ ،‬برای آیندة ما برنامه ریزی‬
‫کنیم‪.‬‬
 ‫چـانس‬

‫آيا فردا هم چانس باريدن باران وجود دارد؟‬

‫تصوير از ابر و باران‬

‫فعالیت‬

‫چانس وقوع رویدادهای زیر را بر اساس تجارب روزانه‪ ،‬با يكي از عبارت‌هاي "حتمي‌است"‪،‬‬
‫"ممكن است" و "ناممكن است"جواب دهيد‪ ،‬جواب تان را در خانه‌هاي خالي مقابل‬
‫رویدادهای داده شدۀ زير بنويسيد‪.‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫• هر هم صنفي ما‪ ،‬روزانه يك گيالس شير مي‌نوشد‪.‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫• فيل پرواز مي‌كند‪.‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫• بازي با توپ فوتبال باالي بام خانه خطر ندارد‪.‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫ ‬ ‫• آفتاب از شرق طلوع مي‌كند‪.‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫• نتیجة باال انداختن سکه که رويا پشت(شير يا خط) سكه است‪.‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫• چانس به روی آمدن سكه برابر به ‪ 1‬است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫)‬ ‫(‬ ‫• اگر سكه را باال بياندازيم‪ ،‬دو باره پايين نمي‌آيد‪   .‬‬
‫• به جاي كلماتی‌که براي پاسخ‌ها به كار برديدكلمات مناسب ديگري بنويسيد‪.‬‬
‫)‬ ‫( ‬ ‫)‬ ‫ ‬
‫حتمي‌ (‬
‫)‬ ‫( ‬ ‫)‬ ‫ ‬
‫ممكن (‬
‫)‬ ‫( ‬ ‫)‬ ‫ناممكن (‬

‫‪211‬‬
 ‫از فعاليت صفحه قبل نتيجة زير به دست مي آيد‪:‬‬
‫نتيجه‪:‬‬
‫يك حادثه را مي‌توان با سه درجۀ «حتمي»‪« ،‬ممكن» و «ناممكن» ويا با كلمات معادل آن؛ مانند‪:‬‬
‫صدفيصد‪ ،‬شايد و هيچ‪ ،‬ارزيابي کرد و با به كاربرد كلمة «چانس» آنها پيشبيني نماييم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬استعمال مناسب كلمات حتمي‪ ،‬ممكن‪ ،‬ناممكن‪ ،‬شايد‪ ،‬صد فيصد‪ ،‬و صفر فيصد را‬
‫مقابل جمله هاي زير در جاهای خالی بنويسيد‪:‬‬
‫(حتمی‪ ،‬صد فيصد)‬ ‫‪ )a‬زمستان پس از خزان می‌‌‌ آید‪.‬‬
‫(ناممكن‪ ،‬صفر فيصد)‬ ‫  ‬ ‫‪ )b‬آفتاب در شمال غروب مي‌كند‪.‬‬
‫(ممكن‪ ،‬شايد)‬ ‫     ‬ ‫‪ )c‬مرغ همسايه يك لنگ دارد‪.‬‬
‫      (ناممكن‪ ،‬صفر فيصد)‬ ‫‪ )d‬از آسمان صاف همیشه ژاله مي بارد‪.‬‬
‫(ممكن‪ ،‬شايد)‬ ‫     ‬ ‫‪ )e‬اطفال شيریني را دوست ندارند‪.‬‬
‫‪ )f‬یک توپ که به هوا پرتاپ شده باشد‪ ،‬به زمین بر می گردد‪( .‬حتمی‪ ،‬صد فيصد)‬

‫تمرین‬

‫براي كلمات حتمي‪ ،‬ممكن و ناممکن از زنده گی روزمره خود هر كدام مثال های دريافت‬
‫کرده و در جا هاي خالي بنویسيد‪:‬‬
‫‪ -1‬حتمي‪:‬‬
‫‪ )a‬زمين به دور آفتاب مي چرخد‪.‬‬
‫‪....................................................... )b‬‬
‫‪...................................................... )c‬‬
‫‪ -2‬ممكن‪:‬‬
‫‪ )a‬ممكن است شب به خاطر ديدن پدر كالنم بروم‪.‬‬
‫‪........................................................ )b‬‬
‫‪........................................................ )c‬‬
‫‪ -3‬ناممكن‪:‬‬
‫‪ )a‬شتر پرواز مي كند‪.‬‬
‫‪........................................................ )b‬‬
‫‪........................................................ )c‬‬

‫‪212‬‬
 ‫احتمال (‪)Probability‬‬

‫زلمي‌به هم صنفي اش گفت‪:‬‬

‫«امروز بعد از ظهر پيش من بيا تا با هم‬
‫فوتبال بازي كنيم»‪.‬‬
‫هم صنفی اش جواب داد‪:‬‬
‫«ممكن است بيايم»‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫از جريان فعاليت‌هاي روزمرة خود با درجه‌هاي مختلف امكانات‪ ،‬با در نظرداشت فيصدي هاي‬
‫داده شده مثال بگوييد‌که در آن فيصدي احتمال صورت گرفتن واقعه وجود داشته باشد‪.‬‬
‫‪ 95% -1‬امكان دارد‌که فردا مكتب بياييم‪.‬‬ ‫(‪ 95‬فيصد)‬
‫‪ 0% -2‬بز پرواز می كند‪.‬‬ ‫(‪ 0‬فيصد)‬
‫‪................................................................. -3‬‬ ‫(‪ 10‬فيصد)‬
‫‪................................................................. -4‬‬ ‫(‪ 50‬فيصد)‬
‫‪................................................................ -5‬‬ ‫(‪ 20‬فيصد)‬
‫‪................................................................. -6‬‬ ‫(‪ 75‬فيصد)‬
‫‪................................................................. -7‬‬ ‫(‪ 80‬فيصد)‬
‫‪................................................................ -8‬‬ ‫(‪ 99‬فيصد)‬
‫‪................................................................. -9‬‬ ‫(‪ 100‬فيصد)‬
‫‪............................................................... -10‬‬ ‫(‪ 1‬فيصد)‬

‫سؤال‪:‬‬
‫مثالي را‌که در فعاليت باال براي شماره ‪ 5‬آورده ايد‪ ،‬به پهلو فَيل خود نشان داده و از او‬
‫بپرسيد‌که آيا او هم با شما موافق است که احتمال صورت گرفتن واقعه‪ 20%‬است؟‬
‫از فعاليت فوق نتيجۀ زیر به دست مي آيد‪:‬‬

‫‪213‬‬
 ‫نتيجه‪:‬‬
‫براي پيش بيني احتمال وقوع يك اتفاق‪ ،‬يك واقعۀ ناممكن را با ‪ 0%‬و احتمال يك واقعه‬
‫مطمئن یا امكان پذير قطعي را با ‪ 100%‬يا ‪ 1‬نشان مي‌دهند‪.‬‬
‫احتمال وقوع واقعه‌هاي ممكن بين اعداد ‪ 0‬و ‪ 1‬واقع مي گردد‪.‬‬

‫مثال ‪ :1‬بازي چرخ طالع بجنگان را طوري در نظر‬

‫مي گيريم‌که قرار شكل ذيل با دوران عقربة ساعتي باالي‬
‫نواحي رنگه ايستاده مي شود‪.‬‬
‫فيصدي احتمال واقعات زير را طوري دريافت كنيد‌که‬
‫عقربه بعد از دوران باالي رنگ‌هاي زير ايستاده شود‪.‬‬

‫‪ -1‬احتمال اين‌که باالي رنگ نارنجي ايستاده شود‪ 50% ،‬مي‌باشد‪ ،‬زيرا‪:‬‬
‫‪1 50‬‬
‫=‬ ‫(نسبت مساحت رنگ نارنجي نظر به مساحت كل دايره) ‪= 50%‬‬
‫‪2 100‬‬
‫‪ -2‬احتمال اين‌که باالي رنگ سرخ ايستاده شود (‪ )25%‬مي‌باشد‪ ،‬زيرا‪:‬‬
‫‪1 25‬‬
‫=‬ ‫(نسبت مساحت رنگ سرخ نظر به مساحت كل دايره) ‪= 25%‬‬
‫‪4 100‬‬
‫‪ -3‬احتمال اين‌که باالي رنگ سياه ایستاده شود‪ )0%( ،‬مي‌باشد‪ ،‬زيرا‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫=‪0‬‬ ‫(نسبت مساحت رنگ سياه در دايره وجود ندارد) ‪= 0%‬‬
‫‪100‬‬

‫تمرین‬

‫شكل بازي چرخ طالع بجنگان را در نظر گرفته و احتمال رویدادهای زير را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪ -1‬احتمال اين‌که عقربه باالي رنگ آبي يا سبز ايستاده شود‪.‬‬
‫‪ -2‬احتمال اين‌که عقربه باالي رنگ زرد ايستاده شود‪.‬‬
‫‪ -3‬احتمال‌هاي كدام رنگ‌ها با هم برابر است؟‬
‫‪ -4‬احتمال كدام رنگ دو چند احتمال رنگ ديگر است؟ قيمت‌هاي آن‌را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪ -5‬احتمال آمدن یکی از رنگ‌ها چند است؟‬

‫‪214‬‬
 ‫تجربه كردن يك اتفاق‬

‫برای آغاز مسابقۀ واليبال از طرف راست‬

‫میدان‪ ،‬داور يك سكه را میان دو تيم به‬
‫هوا مي اندازد‪.‬‬
‫مي توانيد بگوييد‌که کدام یک از دو تيم‬
‫والیبال اولين سرويس را از سمت راست‬
‫انجام خواهد داد ؟‬

‫فعالیت‬

‫يك سكه را چندين بار به هوا انداخته‪ ،‬نتايج به ُرخ يا به پشت آمدن آن را درجدول زير‬
‫نوشته و احتمال واقعه را محاسبه كنيد‪(.‬رخ= خط ‪ ،‬پشت = شیر)‬
‫شماره‬ ‫مسؤول انجام تجربه‬ ‫تعداد دفعات پرتاب سكه‬ ‫تعداد آمدن رخ‬ ‫احتمال‬

‫‪1‬‬ ‫محمود‬ ‫‪ 8‬بار‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪8‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 15‬بار‬

‫‪3‬‬ ‫‪ 20‬بار‬

‫‪4‬‬ ‫‪ 25‬بار‬

‫‪5‬‬ ‫‪ 40‬بار‬

‫‪6‬‬ ‫‪ 20‬بار‬

‫‪7‬‬ ‫‪ 30‬بار‬

‫‪215‬‬
 ‫از فعاليت باال مي توانيم دو نتيجة زير را بگیریم‪:‬‬
‫نتيجه‪:‬‬
‫‪ -1‬بیان چانس وقوع یک حادثه توسط اعداد به نام «احتمال» یاد می‌شود‪.‬‬
‫‪ -2‬در فعاليت باال ديده شد‌که نتايج تجارب براي افراد مختلف متفاوت مي باشند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬نتايج مسابقات تيم‌هاي ورزشي افغانستان در پنج سال اخير نشان مي دهد‪‌،‬که تيم‬
‫تكواندوي‪ ،‬دختران در مسابقات منطقه یي برنده نبوده اند؛ براي پيش بيني نتيجه در مسابقات‬
‫منطقه یي امسال‪ ،‬به جمله‌هاي زير با كلمات صحيح و يا غلط جواب دهيد‪:‬‬
‫‪ -1‬بر اساس نتایج سال های گذشته احتمال برنده شدن تیم دختران در مسابقات امسال چقدر‬
‫است؟‬
‫جواب‪ :‬چون تیم دختران در هیچ یک از ‪ 5‬سال گذشته برنده نبوده اند ‪ ،‬احتمال برنده شدن‬
‫‪0‬‬
‫امسال برابر است با‪= 0 :‬‬
‫‪5‬‬
‫ولی چون در بیان احتمال‪ ،‬یک پیش بینی انجام می شود‪ ،‬این پیش بینی ممکن است صحیح‬
‫نباشد‪ ،‬یعنی تیم دختران یا تیم پسران امسال امکان برنده شدن را نیز دارند‪.‬‬
‫)‬ ‫• احتمال دارد تيم ورزشي دختران برنده شود‪(    .‬‬
‫)‬ ‫• احتمال دارد تيم ورزشي پسران برنده شود‪( .‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬يك دانه رمل‪ 1‬را هشت بار انداختیم‪ ،‬سه بار عدد ‪ 1‬آمد‪.‬‬
‫احتمال اين‌که در پرتاب بار نهم شمارة رمل ‪ 1‬بيايد چقدر است؟‬
‫‪ -2‬در يك مكتب حاضري روزانه هر صبح باالي لين گرفته مي شود‪ ،‬دريافت كنيد احتمال‬
‫آن‌که امروز‪:‬‬
‫‪ )a‬حاضري باالي لين گرفته شود‪.‬‬
‫‪ )b‬حاضري باالي لين گرفته نشود‪.‬‬

‫‪.....‬‬
‫‪ -1‬رمل‪ :‬يك دانه مكعبي است‌که داراي شش سطح‪ ،‬برابر و در هر كدام سطح شماره ها (خال ها) ‪، ¨ ، . ، ¨ ، .‬‬
‫¨ ¨‬
‫و ¨¨ را دارا مي‌باشد‪.‬‬
‫¨¨‬

‫‪216‬‬
 ‫تجربة تصادفي‬

‫آيا شاگردان صنف اول با سواد هستند؟‬

‫گفته مي‌توانيد‌که يك نطاق تلويزيون باسواد یا‬
‫بی سواداست؟‬
‫آيا هر باشندة كوچه ما با سواد است؟‬

‫فعالیت‬

‫• اگر كنار يك سرك پر از ازدحام ترافيك ايستاده باشيد‪ ،‬از همه اول تر انتظار عبور كدام‬
‫نوع عراده را خواهيد داشت؟‬
‫(الري‪ ،‬سرويس‪ ،‬تيزرفتار‪ ،‬موتر سايكل‪ ،‬بايسيكل و يا گادي)‬
‫آيا گفته مي‌توانيد‌که‪:‬‬
‫• در يك ساعت چند عدد الري از پيش روي تان خواهد گذشت؟‬
‫• چند موتر تيز رفتار از طرف راست به چپ در هر ساعت عبور خواهد كرد؟‬
‫• موتر بعدي كدام نوع خواهد بود؟‬
‫• فيل هم از پيش روي تان خواهد گذشت؟‬
‫• عبور فيل در جاده با حادثة عبور الري در سرك چه فرقی دارد؟‬
‫• آيا مي‌توانید يك حادثه یی تصادفی را قبل از وقوع پيش بیني كنید؟‬

‫از فعاليت باال نتيجۀ زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫نتيجه‪:‬‬
‫يك حادثه‌که هنوز نتايج آن به صورت قطعي معلوم نشده و به صورت تصادفي اتفاق افتاده‬
‫تجربۀ تصادفي ياد مي شود‪.‬‬
‫برای حوادثی‌که تصادفي و يا اتفاقي نيستند‪ ،‬پيش بيني معني ندارد‪.‬‬

‫‪217‬‬
 ‫مثال‪ :‬برای انتخاب نمايندة صنف از راه قرعه کشی‪ ،‬پنج تن از متعلمان عالقه مند (حسن‪،‬‬
‫زلمي‪ ،‬خيبر‪ ،‬انور و زمري) نام‌هاي خود را در ورقه‌هاي كوچك كاغذي نوشته و داخل يك‬
‫جعبه مي‌اندازند‪.‬‬
‫از میان جعبه يك ورقه را ‌که در میان آن ها نام يكي از نامزدان نوشته شده‪ ،‬بي طرفانه‬
‫برمی داريم‪ .‬اين پروسه جمعاً يك تجربه تصادفي مي باشد‪.‬‬
‫اما اگر پنج نفر نامزد نباشند و تنها يك نفر مث ً‬
‫ال‪ :‬خيبر نامزد باشد‪ ،‬آيا مي توان گفت‌که تجربه‬
‫در اين صورت نيز تصادفي است؟ نخیر‪ ،‬زیرا نتیجۀ آن پیش از پیش معلوم است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ -1‬آيا انداختن يك سكه‌که هر دو طرف آن يكسان است‪ ،‬مي‌تواند يك تجربۀ تصادفي‬

‫باشد؟ اگر نه‪ ،‬چرا؟‬
‫‪ -2‬انتخاب رئيس جمهور‌که توسط راي مستقيم مردم به صورت سري صورت می گیرد‬
‫مي تواند يك تجربۀ تصادفي باشد؟‬
‫‪ -3‬دو نمونه از تجربۀ تصادفي را از زنده گي روزمرۀ خود بنویسید‪.‬‬
‫‪..................................)a‬‬
‫‪..................................)b‬‬
‫‪ -4‬آيا گرفتن يك گلوله از يك جعبه‌که در آن ‪ 3‬گلوله به رنگ سبز قرار دارند‪ ،‬مي تواند‬
‫يك تجربۀ تصادفي باشد؟‬

‫‪218‬‬
 ‫فضاي نتيجه و یا نمونه‬

‫نتيجه چه خواهد شد؟‬

‫شیر یا خط‪ ،‬کدام یک؟‬

‫فعالیت‬

‫• آيا پرتاب سكه يك تجربۀ تصادفي است؟‬

‫• آيا مي‌توان گفت‌که سكه خط خواهد آمد؟‬
‫• اگر سكه خط نيايد‪ ،‬چه خواهد آمد؟‬
‫• آيا غير از دو حالت شیر و خط سكه‪ ،‬حالت سومي‌هم وجود دارد؟‬
‫• بگوييد‌که تجربه چند نتيجة ممكن دارد؟‬
‫• نتايج ممكن انجام تجربۀ تصادفي را داخل عالمۀ ست (‪ )set‬بنويسيد‪.‬‬

‫بعد از انجام فعاليت باال به نتيجة زير مي رسيم‪:‬‬

‫نتيجه‪:‬‬
‫تمام نتايج ممكن يك تجربۀ تصادفي را در يك مجموعه يا ست (‪ )Set‬نشان داده ميتوانيم‬
‫که به نام فضاي نمونه ياد مي‌شود‪ .‬فضاي نمونه را معموالً به‪ S‬نشان مي‌دهيم‪.‬‬
‫هر عضو فضاي نمونه‪ ،‬يك نتيجة ممكن همان تجربۀ تصادفي است که به نام حوادث اولیه‬
‫یاد می گردد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬شکل مقابل انداختن يك تير را از فاصله سه متری باالي يك‬

‫صفحۀ دايره یي نشان مى دهد‪ .‬دايره به چند ناحية مختلف تقسيم‬
‫شده است؟‬

‫‪219‬‬
 ‫هرگاه تير به شماره‌هاي داده شده‪ 3،1،2 ،‬و ‪ 6‬اصابت كند‪ ،‬همان شماره که تير به آن اصابت‬
‫کرده نتيجه يادداشت اگر تير خارج دايره اصابت كند به نتيجه نمرۀ ‪ 0‬داده مي شود‪.‬‬
‫بنابر اين تعداد نتايج ممكنه پنج عدد است‌که فضاي نمونه آن عبارت است از  ‪:‬‬
‫}‪S = {0,1, 2,3, 6‬‬
‫در شكل صفحه قبل بعضي قسمت‌هاي دايره دو بار توسط يك عدد نشان داده شده است‪،‬‬
‫ال عدد ‪ .  2‬اين مسأله چانس اصابت به ناحیه ‪ 2‬را بيشتر کرده‪ ،‬ولي دو نتيجه از هم متفاوت‬‫مث ً‬
‫نمي‌باشند‪.‬‬

‫‪ 12‬تمرین‬ ‫‪13‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪ -1‬خریطه ‪5‬‬
‫قرار شكل مقابل داده شده در نظر بگيريد‪.‬‬
‫‌که ‪6‬‬
‫یی را ‪4‬‬
‫در داخل آن به تعداد ‪ 8‬گلولة يكسان که با اعداد مختلف نمره‬
‫گذاري شده اند‪ ،‬قرار دارند‪ .‬اگر از داخل آن چشم بسته‪ ،‬به صورت‬
‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫تصادفي يك گلوله برداشته شود‪ ،‬آیا امكان دارد‌که از خریطه‪،‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪5‬‬ ‫گلوله یی با شماره ‪ 50‬بيرون آيد؟‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬
‫اگر نه‪ ،‬پس فضاي نمونه و تعداد نتايج ممكن را ارائه كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬فضاي نمونه و تعداد نتايج ممكن را براي انداختن يك دانۀ رمل بنویسيد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫‪220‬‬
 ‫احتمال نظري‬

‫حسن‪ ،‬زلمي‪ ،‬خيبر‪ ،‬انور و زمري برای‬

‫نماينده گي صنف‪ ،‬خود را نامزد کرده بودند‪.‬‬
‫آيا احتمال دارد زلمي‌برنده شود؟‬
‫احتمال برد انور چند است؟‬

‫فعالیت‬

‫فضاي تجربه انداختن يك دانۀ رمل را در نظر مي‌گيريم‪ ،‬نتايج ممكنه عبارت اند از‪:‬‬

‫• فضاي نمونه تجربه را بنويسيد‪.‬‬

‫• تعداد نتايج ممكنه چند است؟‬
‫• ديده مي شود‌که آمدن شماره ‪ 2‬يكي از ‪ 6‬حالت ممكن دانة رمل است‪ ،‬احتمال آن را با‬
‫يك كسر بنويسيد‪.‬‬
‫• آيا احتمال آمدن شمارة ‪ 1‬و شمارة ‪ 2‬رمل با هم برابر اند؟‬
‫• احتمال آمدن هر شمارۀ رمل چند است؟‬
‫• چند شمارة رمل جفت اند؟ احتمال آمدن شمارۀ جفت را با يك كسر بنویسيد‪.‬‬

‫در دريافت احتمال‌هاي حوادث فوق‪ ،‬ارقام صورت كسر تعداد حاالت مساعد نتيجۀ مورد‬
‫نظر و يا مطلوب را نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫از حاالت فوق مي توان نتيجۀ زير را به دست آورد‪:‬‬
‫نتيجه‪:‬‬
‫احتمال يك نتيجه را مي‌توان توسط كسر ذيل به دست آورد‪:‬‬
‫تعداد حاالت مساعد براي وقوع حادثۀ اتفاقی‬
‫تعداد كل حاالت نتيجه‌هاي تجربه = احتمال وقوع يك نتيجه يا حادثۀ اتفاقي‬

‫‪221‬‬
 ‫مثال‪ :‬در تجربة تصادفي‪ ،‬انداختن يك دانۀ رمل را در نظر گرفته و احتمال حوادث زير را‬
‫دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪ )a‬شمارۀ دانۀ رمل طاق باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬شمارۀ دانۀ رمل ‪ 5‬باشد‪.‬‬
‫‪ )c‬شمارۀ دانۀ رمل ‪ 8‬باشد‪.‬‬
‫‪ )d‬شمارۀ دانۀ رمل بزرگتر یا مساوی‪ 1‬باشد‪.‬‬
‫حل‪ :‬مي‌دانيم‌که تعداد كل حاالت ممكن مساوی به ‪ 6‬است‪ ،‬با در نظرداشت تعريف احتمال داريم‪:‬‬
‫‪ )a‬حاالت مساعد در اين صورت ‪ 3‬عدد بوده‪ ،‬بنابراين‪:‬‬
‫‪3 1‬‬
‫= (احتمال اينكه شماره رمل طاق باشد)‬ ‫‪= = 50%‬‬
‫‪6 2‬‬
‫‪ )b‬حاالت مساعد در اين صورت مساوي به ‪ 1‬بوده‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫= (احتمال اين‌که شماره ‪ 5‬باشد)‬ ‫‪= 0.167 = 16.7%‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ )c‬حاالت مساعد دراين صورت براي شمارة ‪ 8‬وجود ندارد‪ ،‬بنابراين‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫= (احتمال اين‌که شماره ‪ 8‬باشد)‬ ‫‪= 0 = 0%‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ )d‬حاالت مساعد براي اين حالت ‪ 6‬عدد بوده‪ ،‬بنابراين‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫= (احتمال اين‌که شماره بزرگتر یا مساوی از ‪ 1‬باشد)‬ ‫‪= 1 = 100%‬‬
‫‪6‬‬
‫تمرین‬

‫‪ -1‬از بين ‪ 12‬پسر و ‪ 6‬دختر نمایندة صنف هاي مختلف يك مكتب‪ ،‬يك تن به حيث نمايندۀ‬
‫عمومي‌متعلمين بر اساس قرعه انتخاب مي گردد‪ ،‬مطلوب است احتمال اين‌که‪:‬‬
‫‪ )a‬نمايندۀ عمومي‌شاگردان‪ ،‬يك دختر باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬نمايندۀ عمومي‌شاگردان‪ ،‬يك پسر باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬در بين يك جعبه سه عدد گلوله به رنگ سبز‪ ،‬دو عدد به رنگ زرد و يك دانه به رنگ‬
‫سرخ قرار دارد‪ ،‬اگر به صورت اتفاقي از بين جعبه يك گلوله برداريم‪ ،‬احتمال حوادث زير‬
‫را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪ )a‬احتمال آن‌که رنگ گلوله سبز باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬احتمال آن‌که رنگ گلوله زرد باشد‪.‬‬
‫‪ )c‬احتمال آن‌که رنگ گلوله سياه باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬درانداختن تجربۀ تصادفي يك سكه‪ ،‬احتمال حوادث ذيل را به دست آوريد‪:‬‬
‫‪ )a‬سكه به رو بيايد‪.‬‬
‫‪ )b‬سكه نه به رو و نه به پشت بيايد‪.‬‬

‫‪222‬‬
 ‫خالصۀ فصل هشتم‬
‫چانس‪ :‬در پیش بینی حوادثي‌که از نگاه عددي قابل اندازه نباشند‪ ،‬از كلمۀ چانس استفاده‬
‫مي‌گردد‪ .‬كلمات‪ :‬امكان دارد‪ ،‬ممكن نيست‪ ،‬حتمي‌است‪ ،‬چانس كمتر‪ ،‬چانس بيشتر و‬
‫چانس ندارد براي پيش بيني يك اتفاق به كار برده مي شود‪.‬‬
‫مث ً‬
‫ال  ‪:‬‬
‫‪ -1‬چانس طي نمودن فاصله هرات ‪ -‬لغمان با موتر در يك ساعت‪ ،‬ناممكن است‪.‬‬
‫‪ -2‬چانس آمدن روز بعد از هر شب به رضاي خداوند(ج) حتمي‌و صد فيصد است‪.‬‬
‫‪ -3‬چانس باريدن باران در تابستان نيز ممكن است‪.‬‬
‫احتمال‪ :‬اگر چانس يك اتفاق با اعداد و ارقام پيش بيني گردد‪ ،‬به نام احتمال حادثۀ اتفاقي‬
‫ياد مي شود‪.‬‬
‫احتمال يك واقعۀ ناممكن ‪ 0‬و احتمال يك حادثۀ مطمئن ‪ 1‬است‪.‬‬
‫ال ‪:‬‬ ‫مث ً‬
‫‪ -1‬احتمال اين‌که مدير يك ليسه بي سواد باشد‪ 0 ،‬است‪.‬‬
‫‪ -2‬احتمال اين‌که آفتاب از شرق طلوع كند‪ 1 ،‬است‪.‬‬
‫حادثة اتفاقي‪ :‬به تجربه ای‌که نتيجه یی ممكنه آن هنگام اجرا معلوم نباشد حادثۀ اتفاقي ياد‬
‫مي گویند‪.‬‬
‫ال ‪:‬‬ ‫مث ً‬
‫‪ -1‬آيا مي‌توان پيش بيني كرد‌که برندۀ نمرات عالي كانكور امسال يك دختر باشد؟‬
‫‪ -2‬آيا مي‌توان پيش بيني كرد‌که زمستان امسال با خانواده به جالل آباد می رويم؟‬
‫تجربۀ تصادفي‪ :‬يك فعاليت‌که تا هنوز نتايج آن معلوم نباشد و يا حادثه به صورت تصادفي‬
‫اتفاق افتد به نام تجربۀ تصادفي ياد مي گردد‪.‬‬
‫ال‪:‬‬ ‫مث ً‬
‫انتخاب نماينده صنف از میان چند نامزد توسط قرعه يك تجربۀ تصادفي است‪.‬‬
‫يا انداختن يك سكه‌که نتيجة آن به رو يا پشت سكه منجر مي‌شود نيز يك تجربۀ تصادفي‬
‫است‪.‬‬
‫احتمال تجربي‪ :‬احتمالی‌که توسط انجام تجربه به شكل عملي يا از روي تعداد نتايج يك‬
‫تجربه به دست مي‌آيد‪ ،‬به نام احتمال تجربي ياد مي گردد‪.‬‬
‫احتمال نظري‪ :‬احتمالي‌که از روي فضاي نمونه‪ ،‬نسبت حاالت مساعد بر تعداد كل حاالت‬
‫يك تجربه به دست مي آید‪ ،‬به نام احتمال نظري ياد مي گردد‪.‬‬
‫تعداد حاالت مساعد براي حادثۀ اتفاقی‬
‫تعداد كل حاالت نتيجه‌هاي تجربه = احتمال يك نتيجه يا حادثۀ اتفاقي‬

‫‪223‬‬
 ‫تمرينات فصل هشتم‬

‫‪ -1‬سؤاالت زیر را با به کار برد کلمات‪ :‬ممکن است‪ ،‬ممکن نیست و حتمی است‪ ،‬جواب‬
‫دهید‪.‬‬
‫• از آسمان ابری‪ ،‬باران می‌بارد‪.‬‬
‫• چانس دیدن ستاره ها روزانه ممکن نیست‪.‬‬
‫• شتر مرغ پرواز می‌ کند‪.‬‬
‫• گوسفند چوچه نمی‌ دهد‪ ،‬تخم می دهد‪.‬‬
‫‪ -2‬یک تجربۀ تصادفی را مثال گفته‪ ،‬حوادث اتفاقی اولیه و چند حادثه اتفاقی آن را مشخص‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬یک فضای نمونه که ‪ 4‬حادثۀ اولیة اتفاقی داشته باشد‪ ،‬چند حادثۀ اتفاقی دارد‪ .‬با یک‬
‫مثال واضح کرده و فهرست حوادث اتفاقی را بنویسید‪.‬‬
‫‪ -4‬حادثه اتفاقی مطمئن و ناممکن را در یک مثال تجربۀ اتفاقی واضح سازید‪.‬‬
‫‪ -5‬یک فضای نمونه چیست؟ با عالمۀ (‪ )P‬جواب صحیح را نشانی کنید‪.‬‬
‫( )هر نتیجه یک تجربه فضای نمونه است‪.‬‬
‫( )فضای نمونه نتیجه ندارد‪.‬‬
‫( )ست تمام نتایج ممکن یک تجربه است‪.‬‬
‫( )حادثه مطمئن و ناممکن است‪.‬‬
‫‪ -6‬در یک تجربۀ تصادفی هر حادثۀ اتفاقی ‪( ....‬با (‪ )P‬نشانی کنید)‬
‫( )یک عنصر فضای نمونه است‪.‬‬
‫( )ست فرعی فضای نمونه است‪.‬‬
‫( )در یک تجربۀ تصادفی حادثۀ اتفاقی چانس ندارد‪.‬‬
‫( )ناممکن است‪.‬‬
‫‪ -7‬در انداختن دو دانه سکه‪:‬‬
‫• فضای نمونه را تشکیل دهید‪.‬‬
‫• دریافت کنید احتمال آن که هر دو سکه شیر باشند‪.‬‬
‫• دریافت کنید احتمال آن که هر دو سکه خط باشند‪.‬‬
‫• در یافت کنید احتمال آن که هر دوسکه یکسان باشند‪.‬‬

‫‪224‬‬
‫‪ -8‬در بين گلوله‌های مساوی که در يک خريطه قرار دارد و روی آن‌ها از ‪ 1‬تا ‪ 100‬شماره‬
‫زده شده است قرعه کشی میشود در یافت کنید احتمال این که‪:‬‬
‫• عدد قرعه بر آمده قابل تقسیم به ‪ 5‬باشد‪.‬‬
‫• عدد قرعه جفت باشد‪.‬‬
‫• عدد قرعه به ‪ 12‬قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫• عدد سه رقمی باشد‪.‬‬
‫• عدد چهار رقمی باشد‪.‬‬

‫‪225‬‬