Professional Documents
Culture Documents
Ciężka rusznica przeciwpancerna Tankbüchse 41
Ciężka rusznica przeciwpancerna Tankbüchse 41
Oblężona twierdza
1
J. Piekałkiewicz, Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Warszawa 1999, s. 274.
1
Panzerwagenkanone 38
4
V. Francev, op. cit., s. 6.
5
Ibid., s. 6 – 8.
3
zwalczania piechoty ilość materiałów wybuchowych. Zastosowanie magazynka miało jednak
wpływ na konstrukcję czołgu, występującego w Szwajcarii pod nazwą Panzerwagen 39. Aby
zapewnić załodze możliwość korzystania z umiejscowionego na prawo od działa karabinu
maszynowego Pzw.Mg. 38 oraz celownika optycznego znajdującego się po lewej, magazynek
musiano umiejscowić w pionie. Pomiędzy działem a stropem wieży było za mało miejsca,
jednak z braku innych opcji (prócz rzecz jasna zmiany uzbrojenia głównego) zdecydowano
się na dość nietypowe rozwiązanie. W stropie wieży zamontowano niewielką klapkę,
przytrzymywaną sprężyną. Gdy działo utrzymywano w poziomie, magazynek mieścił się
swobodnie w uzyskanej w ten sposób dodatkowej przestrzeni, a kiedy zachodziła potrzeba
obniżenia lufy, klapka unosiła się do góry pod wpływem naciskającego na nią magazynka.
Otwór ten służył również do wentylacji pojazdu6.
Pierwsze dwa czołgi dostarczono tuż przed świętami Bożego Narodzenia 1938
roku, a ostatnie dotarły do klienta w marcu 1939 roku7. Przez cały okres II wojny światowej,
te 24 wozy stanowiły trzon szwajcarskich sił pancernych.
Tankbüchse 41
6
Ibid., s. 85.
7
12 pojazdów dostarczono w całości, kolejne 12 dostarczono w częściach.
8
http://www.schwyzer-festungswerke.ch/bildergalerie/Etzel_PzBk/index.html (dostęp 27.05.2012).
9
H. Habbeger, Systematische Sammlung, neuer Sammlungsteil. Panzerabwehr [w:] Info Bulletin 3/06, s.15, H.
Habegger, L. Ressort, Systematische Sammlung – Bericht von der Arbeitsfront (2) Rekonstruktion von
Geschützen [w:] Info Bulletin 2/06. s. 10 – 11.
4
do ukrycia i przemieszczania, zyskały popularność w całej Europie. Ich wadą była jednak
niewielka prędkość początkowa pocisku, wynosząca ok. 540 m/s. Nie zapewniało to przy
spotkaniu z nowszymi czołgami odpowiednich parametrów pod względem penetracji
i zasięgu strzału. Szwajcarzy rozpoczęli prace zmierzające do poprawy skuteczności tych
dział, jednak potrzeba było na nie czasu. Piechurzy mieli do dyspozycji również 20 mm
Tankbüchse 1940, czyli rusznice przeciwpancerne S18-1000, ale była to broń wystarczająca
do zwalczania tylko lekkich pojazdów pancernych10. W tej sytuacji, zdecydowano się na
stworzenie kolejnej wersji działa czołgowego, tym razem dla piechoty.
Nowa konstrukcja otrzymała oznaczenie 24 mm Tankbüchse 41. Najbardziej
widoczną zmianą było przesunięcie gniazda magazynka na prawą stronę broni tak, by
wystający magazynek nie utrudniał celowania ani nie zmuszał obsługi do wystawiania się na
ogień wroga więcej, niż to było niezbędne.
Opis techniczny
Jak stwierdza instrukcja, Die 24 mm Tankbüchse ist eine automatische
Einzelschusswaffe11 Tak jak inni członkowie „rodziny”, Tb.41 wykorzystywała amunicję
24x138, najsilniejszą z pośród broni przeciwpancernych piechoty tego okresu 12. Dzięki
zastosowaniu bardzo wydajnego hamulca wylotowego, odrzut zredukowano do minimum.
Składał się on z szeregu 8 pierścieni „hamulcowych” (Bremsringe) i „ślepych” (Blindringe).
Pierwsze z nich wyposażone były w specjalne kanały, odbijające gazy wylotowe na zewnątrz
i do tyłu. Pierścienie „ślepe” takich otworów nie posiadały. Dzięki odpowiedniemu
dobieraniu ilości pierścieni obydwu typów była regulacja siły odrzutu lufy, będącego
podstawą funkcjonowania broni13.
Kaliber 24 mm
Długość lufy 1660 mm
Całkowita długość z podstawą 3270 mm
Całkowita długość bez podstawy 2520 mm
Wysokość na stanowisku na kołach 600 mm
10
H. Habbeger, op. cit.
11
Technisches Reglament No. T 16 d. Die Tankbüchse (Tb.41), 1945, s. 9.
12
A. G. Williams, Rapid fire. The development of automatic cannon, heavy machine guns and their ammunition
for armies, navies and air forces, Shrewsbury 2003, s. 220 – 221.
13
Technisches..., op. cit., s. 9.
5
Max. wysokość na podstawie trójnożnej 835 mm
Min. wysokość na podstawie trójnożnej 295 mm
Ciężar broni bez podstawy 74.5 kg
Ciężar podstawy z kołami 40 kg
Szybkostrzelność 30 – 40 p/m14
Tb.41 produkowano w trzech wersjach (I, IIa, IIb, III), różniących się między
sobą rozmiarami hamulca wylotowego i zastosowaną optyką15. Ostatni wariant strzelał
z zamkniętego zamka. Pozwalało to zaoszczędzić 1/4 lub 1/3 sekundy, upływającą od
naciśnięcia spustu do wystrzału przy zastosowaniu zamka otwartego16. Wariant ten,
w przeciwieństwie do starszych modeli, nie mógł być jednak instalowany na podstawach
fortecznych.
Stosunkowo niewielka masa Tb.41 pozwalała na holowanie jej za samochodem,
motocyklem czy zwykłym rowerem. W razie potrzeby mogło ją ciągnąć dwóch żołnierzy, lub
można było ją rozłożyć na trzy części. Jeden z żołnierzy niósł lufę (39 kg), drugi korpus (38
kg), trzeci zakładał na plecy podstawę (53 kg). Pełna siedmioosobowa obsługa (dowódca plus
6 strzelców) powinna mieć przy sobie łącznie 120 naboi przeciwpancernych i 40
odłamkowych. Do ich transportu posługiwano się niewielkim wózkiem amunicyjnym
przystosowanym, podobnie jak rusznica, do holowania za rozmaitymi pojazdami lub do
ciągnięcia przez dwóch żołnierzy. Według regulaminu, na wózku powinny się znajdować
2 skrzynki po 30 naboi (jedna przeciwpancerne, druga odłamkowe), 3 tornistry
z 4 magazynkami wypełnionymi amunicją przeciwpancerną (łącznie 72 naboje) oraz jeden
tornister wypełniony 2 magazynkami z amunicją ppanc i dwoma z odłamkową 17. Kolejny
magazynek z amunicją ppanc kładziono na wózku lub przenoszono w ręku. Na wózku
znajdowała się też niewielka skrzynka na narzędzia18.
Podstawa Tb.41, stanowiąca sama w sobie niewielkie techniczne arcydzieło,
pełniła także rolę podwozia. Aby przygotować broń do otwarcia ognia, należało zdjąć koła,
a następnie rozłożyć niewielkie nóżki, składane na czas transportu wzdłuż osi broni.
Wysokość rusznicy na stanowisku można było regulować, umożliwiając prowadzenie ognia z
14
Ciężki karabin p-pancerny 24 m/m wz. 1941, opr. por. B. M., [Szwajcaria 1943], s. 2.
15
H. Habbeger, op. cit.
16
Ciężki karabin..., s. 2.
17
Magazynki ładowane amunicją odłamkową zawierały jedynie 5 naboi zamiast 6, tak jak to miało miejsce w
wypadku ładowania amunicji przeciwpancernej.
18
Technisches..., s. 53 – 54.
6
pozycji siedzącej lub leżącej. Jeśli sytuacja tego wymagała, można było strzelać bez
zdejmowania kół lub bez jakiejkolwiek podstawy. Kompromisowym rozwiązaniem było
wykorzystanie trójnożnej podstawy ciężkiego karabinu maszynowego. Do połączenia
niezbędny był jednak niewielki element mocowany przez obsługę na spodzie rusznicy,
pozwalający na solidniejsze osadzenie broni.
Podczas strzelań na niewielkich strzelnicach można było za pomocą specjalnej
obejmy dołączyć do standardowej podstawy Tb.41 lekki karabin maszynowy Lmg.25 kalibru
7.5 mm. W takim wypadku, rusznicę należało załadować nabojem szkolnym, a rkm
(ustawiony na ogień pojedynczy) amunicją smugową. Wystrzał z rkm następował po
naciśnięciu spustu rusznicy19.
Tankbüchse 41 korzystała z czterech rodzajów amunicji:
Tak jak już to zostało powiedziane, obsługa powinna dysponować łącznym zapasem
160 naboi. Do transportu amunicji stosowano drewniane skrzynki zawierające 30 lub 60
naboi, ważące ok. 22 lub 37 kg. Napisy na nich wykonano w j. niemieckim i francuskim 21.
Pojedynczy załadowany 6 nabojami magazynek ważył 5.12 kg22.
Dzięki wysokiej prędkości wylotowej (860 m/s), Tb.41 mogła prowadzić ogień na
odległość do 2000 metrów (na tym etapie pocisk leciał z prędkością 315 m/s), jednak
zalecano, aby do czołgów otwierać ogień z odległości nie większej niż 300 metrów, co miało
zapewnić absolutną pewność trafienia. Dopuszczano ostrzeliwanie lekkich czołgów z 1000
metrów, jednak tylko w wypadku masowego ataku wozów bojowych. W takiej sytuacji po
19
Ibid., s. 59 – 63, 119.
20
Ibid., s. 67 – 72.
21
Technisches..., s. 73 – 76.
22
Ibid., s. 6.
7
prostu trzeba było szybciej zacząć niszczenie broni pancernej nieprzyjaciela, aby uniknąć
rozjechania stanowiska23.
Zastosowanie
Tb.41 nigdy nie została użyta w boju, ani w trakcie II wojny światowej, ani po
niej. Nie istnieją więc wspomnienia żołnierzy czy dowódców, pozwalające na właściwą ocenę
jej skuteczności. Rozpatrując zagadnienie wykorzystania jej w walce trzeba się więc opierać
na regulaminach wojskowych. Ortskampf, wydany w Aarau w 1943 roku, tak postrzega
zastosowanie Tb.41 w walkach w terenie zabudowanym:
Interesującym źródłem mówiącym wiele o zastosowaniu tej broni jest mało znana
polska instrukcja, pochodząca z 1943 roku. Niewiele wiadomo o jej powstaniu.
Prawdopodobnie jej stworzenie związane jest z planami uzbrojenia i wprowadzenia do walki
2 DSP w razie niemieckiej inwazji na Szwajcarię. 22 kwietnia 1941 roku w Huttwill doszło
do zawarcia porozumienia pomiędzy generałem Guisanem a Prugar-Ketlingiem. Na jego
mocy, gdyby Niemcy przekroczyli granice Szwajcarii, polska dywizja miała zostać wycofana
w Alpy, by tam przejść reorganizację i otrzymać szwajcarskie wyposażenie i uzbrojenie 25. Na
wypadek takiego rozwoju wypadków, w polskich obozach dla internowanych
23
Ibid., s. 96 – 97, Ciężki karabin..., s. 6.
24
A. Dürst, Ortskampf, Aarau 1943, s. 22.
25
J. Smoliński, Polacy internowani w Szwajcarii 1940-1945, Warszawa 2003, s. 10.
8
przeprowadzano różnego rodzaju kursy, na których poznawano także broń szwajcarską.
Dopóki wszystko utrzymywano w tajemnicy, Szwajcarzy się nie wtrącali. Równocześnie
prowadzono odpowiednie ćwiczenia terenowe, by utrzymywać żołnierzy w dobrej kondycji
fizycznej. Poniższy fragment rzuca trochę światła na materiały udostępniane podczas takich
kursów:
26
E. Thielmann, Żołnierska odyseja, Pruszków 1998, s. 116.
27
Ciężki karabin p-pancerny..., s. 6.
9
C.Kb.p-panc. przy użyciu amunicji kruszącej nadaje się równiez do zwalczania
lądującej piechoty powietrznej i spadochroniarzy na tyłach własnych oddziałow28.
(…) W natarciu zasadniczym zadaniem C.Kb.p-panc. będzie dozorowanie pola
walki wewnątrz ugrupowania kompanii oraz zwalczanie nplskich przeciwuderzen
i przeciwnatarc, wspartych bronią pancerną C.Kb.p-panc. muszą więc mozliwie szybko
znalezc się w rejonie zdobytego przedmiotu natarcia, na czasie samego natarcia ugrupowane
wgłąb. Jeden z karabinów moze posuwac się w rejonie pocztu dcy kompanij, drugi w rej. za
plut. pierwszej linii (200-300 mtr. za pierwszą linią), trzeci nawet za plutonem odwodowym.
W razie przeciwnatarcia czołgów, tak ugrupowane w głąb C.Kb.p-panc. zwalczają kolejno
nadchodzące czołgi, poczynając od czoła, przy czym bardziej w głąb ugrupowania Kb.
otwierają ogien, gdy czołgi dojadą na odpowiednią dla nich odległość. Po minięciu ich przez
czołgi, mogą o ile niema dalszych rzutow czołgow na przedpolu, strzelac za czołgami,
uwazając jednak, by nie razic własnych oddziałow. Niekiedy w korzystnych warunkach
terenowych d-ca kompanii użyje C.Kb.p-panc. do zwalczania oporu powstrzymującego
wtargnięcie i opanowanie przedmiotu przez plutony.
W walkach w miejscowościach nadaje się C.Kb.p-panc. do zwalczania gniazd ciężkiej
broni npla, umieszczonej w domach i oknach piwnic.
W walkach lesnych należy używać z reguły C.Kb.p-panc. w pobliżu drog, przesiek
i polan oraz w lesie wysokopiennym wszędzie tam, gdzie można uzyskać dobre pole ostrzału.
W gorach nadaje się C.Kb.p-pa nc. do zwalczania z grzbietu ogniem na wprost gniazd
npla na stoku. Ustawienie i przeniesienie sprzętu wymaga jednak dużo czasu.
W obronie nalezy C.Kb.p-panc. ugrupowac wszerz i w głąb na stanowiskach całej
kompanii z tym, że C.Kb. powinien byc rejonie odwodu (lub nawet za) kompanii. Czołowe
C.KB. około 150 mtr. za przednim skrajem29.
(…) W działaniach partyzanckich C.Kb.p-panc. nadaje się bardzo dobrze do wsparcia
wypadow i napadow, do niszczenia posterunkow bojowych, wyzszych d-cow orasz niszczenia
kolumn transportowych npla i ostrzeliwania pociagow i transportow wojskowych30.
Służba
Tankbüchse 41 pojawiła się w większych ilościach w jednostkach piechoty dopiero
w 1943 roku. Planowano wprowadzenie jej do służby już w 1939, lecz prace rozwojowe
28
Ibid., s. 8.
29
Ibid., s. 8 – 9.
30
Ibid., s. 9.
10
zajęły zbyt wiele czasu. Cenne rusznice potrzebne były zresztą także w schronach
bojowych31. Kiedy szwajcarska piechota dostała je wreszcie na wyposażenie, była to już broń
o ograniczonej skuteczności, niezdolna do efektywnego zwalczania czołgów nieprzyjaciela.
Po krótkim okresie służby, w 1944 roku rozpoczęto proces wycofywania Tb.41 z jednostek
lądowych, choć do lat 60-tych wykorzystywano je w umocnieniach. W 1951 Szwajcaria
podjęła próbę sprzedaży części swych rusznic do Etiopii, jednak do transakcji ostatecznie nie
doszło. Wobec tego, nieznaną liczbę egzemplarzy przekazano placówkom muzealnym 32.
Broń ta trafiła też na pokłady jednostek pływających. Szwajcarzy, pod wpływem
akcji niemieckich wodnosamolotów w Holandii, obawiali się lądowania nieprzyjacielskiego
desantu na szwajcarskich jeziorach. Aby temu zapobiec, na przełomie 1940/41 roku
utworzono specjalne jednostki patrolowe, złożone z zarekwirowanych motorówek. Ich
głównym uzbrojeniem były rusznice kalibru 20 mm, wspomagane przez Flab-Doppel-Mg 38.
Od grudnia 1941 roku wprowadzano do służby jednostki typu Patrouillenboot 41,
wyposażane od początku w Tb.41. Wtedy też prawdopodobnie rozpoczęto proces
przezbrajania innych jednostek. Tankbüchse pozostawały w służbie przez bardzo długi czas.
Przynajmniej w jednym wypadku, patrolowca „Uri” (zmobilizowana motorówka
wycieczkowa), Tb.41 przebywała na jego pokładzie jako etatowe uzbrojenie aż do 1971
roku33.
Podsumowanie
Przez 30 lat służby Tankbüchse 41 nigdy nie została użyta w walce. Podzieliła
tym samym los większości szwajcarskich dział, strzegących granic kraju34. Nie znaczy to, że
Tb.41 były bezużyteczne. Pojawiły się we właściwym czasie, dając szwajcarskiej piechocie
możliwość efektywnego zwalczania nieprzyjacielskich czołgów. Stanowiły część systemu
obronnego, pozwalającego szwajcarskim generałom i politykom na utrzymywanie nieugiętej
31
W internecie spotyka się czasem nazwę Befestigungskanone 38/41, jednak wydaje się, że chodzi tu o zwykłą
Tankbüchse 41 (warianty strzelające z zamka otwartego) zamontowaną na podstawie fortecznej.
32
Anti-tankgeweren in de collectie van het Legermuseum,
http://www.collectie.legermuseum.nl/asp/page.asp?alias=strategion&view=strategion&id=i004787 (dostęp
27.05.2012).
33
Geschichte der URI, http://www.pbooturi.ch/geschichte/index.html (dostęp 27.05.2012).
34
Mimo nie uczestniczenia w II wojnie światowej, szwajcarscy piloci i członkowie obrony przeciwlotniczej
musieli odpierać ataki ze strony Luftwaffe, chcącej zmusić Szwajcarię do większej uległości wobec niemieckich
samolotów naruszających przestrzeń powietrzną tego neutralnego kraju. Z równą stanowczością traktowano
maszyny alianckie.
11
postawy względem silniejszego sąsiada. Dziś, pełnią rolę milczącego pomnika szwajcarskiej
pomysłowości.
Bibliografia:
Źródła:
Ciężki karabin p-pancerny 24 m/m wz. 1941, opr. por. B. M., [Szwajcaria 1943].
Dürst A., Ortskampf, Aarau 1943.
Technisches Reglament No. T 16 d. Die Tankbuchse (Tb.41), 1945.
Opracowania:
Das Panzermuseum Thun, pod. red. Adj Uof Haudenschilda, Thun 2008.
Francev V., Praga export light tanks, Praga 2007.
Piekałkiewicz J., Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Warszawa 1999.
Smoliński J., Polacy internowani w Szwajcarii 1940-1945, Warszawa 2003.
Thalmann P., Die Anfänge der Schweizerischen Panzertruppen. Aspekte der Organisation,
der Doktrin und des Einsatzes, Zürich 2005.
Thielmann E., Żołnierska odyseja, Pruszków 1998.
Williams A. G., Rapid fire. The development of automatic cannon, heavy machine guns and
their ammunition for armies, navies and air forces, Shrewsbury 2003.
Artykuły:
Habbeger H., Systematische Sammlung, neuer Sammlungsteil. Panzerabwehr [w:] Info
Bulletin 3/06.
Habegger H., L. Ressort, Systematische Sammlung – Bericht von der Arbeitsfront (2)
Rekonstruktion von Geschützen [w:] Info Bulletin 2/06.
Habegger H., Roll-out des restaurierten Panzers Renault FT-17, [w:] Info Bulletin 2/09.
Strony internetowe:
http://www.schwyzer-festungswerke.ch/bildergalerie/Etzel_PzBk/index.html
Anti-tankgeweren in de collectie van het Legermuseum,
http://www.collectie.legermuseum.nl/asp/page.asp?alias=strategion&view=strategion&id=i00
4787
Geschichte der URI, http://www.pbooturi.ch/geschichte/index.html
12