UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI JURIDIK

Mr. sc. Hajredin KUÇI

KONFLIKTI I LIGJEVE TË MARRDHËNIET STATUSORE DHE

FAMILJARE

(Disertacion i doktoratës)

MENTORËT:

Prof. Dr. Willibald Posch – Universiteti i Gracit

Prof. Dr. Asllan Bilalli – Universiteti i Prishtinës

Qershor, 2002.
Prishtinë
 UNIVERSITY OF PRISHTINA
FACULTY OF LAW

“ CONFLICT OF LAWS TO THE MATRIMONIAL AND

FAMILY RELATIONS ”

BY
Mr. sc. HAJREDIN KUÇI

A THESIS SUBMITTED TO THE FACULTY OF LAW IN PARTIAL

FULFILLMENT OF THE REQUIREMENTS FOR THE PhD DEGREE OF
INTERNATIONAL PRIVATE LAW

SUPERVISORS:
o. Univ. Prof. Dr. Willibald POSCH - University of Graze - Austria
Prof. dr. Asllan Bilalli - University of Prishtina - Kosova

JUNE 2002
PRISHTINA
FALËNDERIMET

U jam mirënjohës mentorëve të mi për përkrahjen e tyre gjatë punës së këtij disertacioni
të doktoranturës. Dëshiroj të falënderoj në radhë të parë Profesorin dhe mentorin tim,
Prof. dr. Asllan Bilallin, për ndihmën e dhënë në punimin e këtij disertacioni. Në veçanti,
dëshiroj t’a falënderoj për përkrahjen dhe korrektësinë në raportet Profesor - Asistent dhe
mentor - kandidat.

Një falënderim të veçantë i`a adresoj, Prof. dr. Willibald Posch , bashkëmentorit nga
Fakulteti Juridik i Universitetit të Gracit, Prof. Posch, me angazhimin e tij serioz në
cilësinë e bashkëmentorit, me kontakte permanente, me kujdesin e treguar, me ofrimin e
literaturës dhe me bashkëbisedim gjatë qëndrimit tim studimor në Universitetin e Gracit,
ka qenë një shtytje për punën time.

Një konsideratë të lartë do t’ia shprehu, Prof. dr. Abdulla Aliu, anëtarë i komisionit, i cili
që nga koha e studimeve të rregullta, në kohën e okupimit klasik të Kosovës dhe të
lokaleve të Universitetit tonë, paraqet për mua një motivim të veçantë për studime.

Duke ndier kënaqësinë që ky disertacion i doktoratës është vepër sipas sistemit modular
në mes të Fakultetit Juridik të Prishtinës dhe atij të Gracit në Austri, shpreh edhe
respektin e madh për kontributin konkret të Prof. dr. Wolfgang Benedek nga Universiteti
i Gracit të Austrisë si kreator i këtij projekti dhe shumë projekteve përkrahëse për
Universitetin tonë.

E gjithë kjo punë nuk do të arrihej pa një përkrahje dhe mirëkuptim nga familja ime. Ishte
e madhe përkrahja morale dhe materiale e prindërve dhe e vëllezërve të mi. Ka
mbisunduar një mirëkuptim nga bashkëshortja ime, Fatmirja, dhe vajzat, Argona dhe
Jonida, të cilave shpesh u kam munguar. Andaj, përfundimin e këtij disertacioni e
konsiderojë si kontribut të përbashkët të të gjithë të apostrofuarve.
ii
 ACKNOWLEDGEMENTS

I’m grateful to mine supervisors for their support during the writing of this dissertation
thesis I would like to express a particular gratitude to Prof. Willibald Posch, co-
supervisor, form the Faculty of Law of the University of Graze. Professor Posch with his
serious efforts as a supervisor, with permanent contacts, and with his help regarding the
necessary literature and with his useful advices during mine research visit at the
University of Graze, was a great encourage for me.

I would like to express my gratitude to professor and supervisor Prof. Asllan Bilalli for
his help during the writing of this PhD dissertation. Especially I would like to thank him
for support and correctness with regard to relations Professor-Assistant and supervisor-
candidate.

A high consideration for Prof. Abdulla Aliu, member of the Committee, who form the
time of graduate studies and during the time of the classic occupation of Kosova and of
the premises of the Prishtina University, was form me an great motivator for my studies.

Having the pleasure for the fact that this PhD Dissertation is written based on the
modular system between the Faculty of Law of Prishtina and Faculty of Law of Graze, I
use this opportunity to express a great respect to Prof. Wolfgang Benedek form the
University of Graze, who is a creator of this project, and many other supportive projects
for our University.

All this work wouldn’t have been done without support and understanding of my family.
It was a great moral and material support of my parents and my brothers. I had a great
understanding and support from my wife Fatmire and my daughters Argona and Jonida,
to whom I missed a lot of times. Therefore, accomplishment of this PhD Dissertation I
consider as a common contribution of the all above mentioned persons.

ii
 PËRMBAJTJA

ABSTRAKTI........................................................................................................................ ii
FALENDERIMET ............................................................................................................... ii
PERMBAJTJA ................................................................................................................. iii-v
TABLE OF CONTENS . ................................................................................................. vi-ix

KREUI: HYRJE .............................................................................................................. 1-12

KREUII: KONFLIKTIILIGJEVE
1. Kuptimi, elementet dhe funksioni i Konfliktit të Ligjeve ................................... 13-20
2. Aspekti historik i paraqitjes së Konfliktit të Ligjeve .......................................... 21-25
3. Raporti në mes të Konfliktit të brendshëm të ligjeve dhe Konfliktit të Ligjeve
në planin ndërkombëtar ............................................................................ ..........26-31

KREU III: KONCEPCIONET PËR RREGULLIMIN E KONFLIKTIT TE

LIGJEVE NE TE DREJTEN NDERKOMBETARE PRIVATE
1. Koncepcionet baze për rregullimin e Konfliktit të brendshëm dhe ndërkombëtare
të ligjeve në të drejtën ndërkombëtare private .................................................... 32-35
2. Koncepcionet mbi konfliktin e ligjeve në ish Jugosllavi .................................... 36-40
3. Koncepcionet mbi konfliktin e ligjeve në aspektin krahasues ............................ 41-44
4. Përcaktimi i të drejtes kompetente te Konflikti i Ligjeve ................................... 45-53

KREU IV: KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARREDHENIET STATUSORE

1. Nocioni, rëndësia dhe përcaktimi i aftësisë juridike dhe aftësisë për veprim ..... 54-58
2. Konflikti i ligjeve të përcaktimi i aftësisë juridike dhe aftësisë për të vepruar
të personave fizik ................................................................................................. 59-64
3. Konflikti i ligjeve te përcaktimi i aftësisë juridike dhe aftësisë për veprim
të personave juridik .............................................................................................. 65-70
4. Konflikti i ligjeve te kufizimi i aftësisë juridike dhe aftësisë për të vepruar të
personave fizik dhe shpallja e personave të zhdukur për të vdekur
dhe deklarimi i vdekjes .......................................................................................... 71-74

KREU V: KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARREDHENIET FAMILJARE

1. Nocioni dhe elementet e konfliktit të brendshem dhe nderkombetare të ligjeve
te marredheniet familjare...................................................................................... 75-81

iii
 2. Konflikti i ligjeve në aspektin e kushteve për lidhjen e martesës
dhe validiteti i martesës ........................................................................................ 82-90
3. Konflikti i ligjeve në aspekt të pengesave martesore (kushtet materiale)
dhe ndalesave martesore ....................................................................................... 91-95
4. Konflikti i ligjeve te përcaktimi i sëmundjeve shpirtërore
dhe paaftësisë për gjykim ................................................................................... 96-100
5. Konflikti i ligjeve te afërsia e gjakut si pengese martesore .............................. 101-106
6. Konflikti i ligjeve në aspektin e formës së martesës dhe kushteve formale
për lidhjen e martesës me element ndërkombëtar ............................................ 107-117
7. Konflikti i ligjeve te martesat me përfaqësim me element ndërkombëtar ....... 118-125

KREU VI: KONFLIKTI I LIGJEVE NË ASPEKTIN E EFEKTIT TË MARTESES

1. Konflikti i ligjeve ne aspektin e efektit te marteses - baza juridike
dhe pasurore e te martuarve.............................................................................. 126-132
2. Konflikti i brendshëm dhe ndërkombëtar i ligjeve te marrëdhëniet personale
dhe pasurore të çiftit bashkëshortorë ................................................................ 133-136
3. Konflikti interlokal i ligjeve të marrëdhëniet personale dhe pasurore ............. 137-141
4. Konflikti i ligjeve te obligimi për mbajtje të çiftit bashk1shortorë .................. 142-148

KREU VII: KONFLIKTI I LIGJEVE TE NDARJA E MARTESES

1. Kuptimi i Konfliktit të ligjeve te ndarja e martësës dhe pasojat e ndarjes ....... 149-152
2. Përcaktimi i të drejtës kompetente te kushtet për ndarjen e martesës
dhe pasojat e ndarjes......................................................................................... 153-156
3. Konflikti i ligjit të vendit dhe të huaj te ndarja e martesës
dhe pasojat juridike të ndarjes së martesës ....................................................... 157-162
4. Konflikti i ligjeve te ndarja e martesës dhe pasojat juridike të ndarjes
së martesës në ish Jugosllavi ............................................................................ 163-169

KREU VIII: KONFLIKTI I LIGJEVE TE ANULIMI DHE JOVALIDITETII

MARTESES
1. Nocioni i anulimit dhe jovaliditetit të martesës me element ndërkombëtar ..... 170-171
2. Konflikti i brendshëm dhe i huaj i ligjeve te anulimi (jovlefshmëria)
e martesës ....................................................................................................... 172-174
3. Konflikti i ligjeve te anulimi (jovlefshmëria) e martesës në ish Jugosllavi ..... 175-180

KREU IX: KONFLIKTI I LIGJEVE TE BASHKESITE JASHTEMARTESORE

(KONKUBINAT)
1. Nocioni i konfliktit të ligjeve të bashkësite jashtëmartesore (konkubinat) ...... 181-183
2. Konflikti i brendshëm dhe i huaj i dispozitave te bashkësia jashtëmartesore .. 184-186
3. Konflikti i ligjeve te bashkësia jashtëmartesore në ish Jugosllavi ................... 187-196
iv
KREU X: KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET NË MES
TË PRINDËRVE DHE FËMIJËVE
1. Nocioni i konfliktit të ligjeve te marrëdhëniet në mes të prindërve
dhe fëmijëve ................................................................................................... 197-199
2. Konflikti i brendshëm dhe i huaj i ligjeve te marrëdhëniet prindërore
dhe të fëmijëve ................................................................................................ 200-202
3. Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet prindërore dhe të fëmijëve
në ish Jugosllavi ............................................................................................... 203-209
4. Përcaktimi i të drejtës kompetente për kundërshtimin e atësisë dhe amësisë .. 210-214

KREU XI: SHMANGIET NGA NORMAT RËNDOM KOMPETENTE QË

KRIJOJNË PASIGURI TE RREGULLIMII KONFLIKTIT TË LIGJEVE TE
MARRËDHËNIET STATUSORE DHE FAMILJARE
1. Cilësimi (classification) te konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore
dhe familjare ..................................................................................................... 215-221
1.1. Zgjidhja e problemit të cilësimit ............................................................... 222-226
2. Rendi publik (Ordre Public) te konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore
dhe familjare ..................................................................................................... 227-232
3. Ridërgimi (Renvoi) te konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore
dhe familjare ..................................................................................................... 233-237
3.1. Aplikimi në praktikë i institutit të Renvoi ................................................ 238-241
4. Bishtnimi i ligjit (Fraus Legis) te konflikti i ligjeve te
marrëdhëniet statusore dhe familjare ............................................................... 242-243
4.1. Elementet e bishtërimit të ligjit ................................................................. 244-246
4.2. Bishtërimi i ligjit (Fraus Legis) te Konflikti i brendshëm i ligjeve .......... 247-249
5. Çështja paraprake te konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore
dhe familjare .................................................................................................... 250-251
5.1. Kushtet e paraqitjes së çështjes paraprake ................................................ 252-255

KREU XII: PËRFUNDIMI ................................................................................... 256-270

CHAPTER XII: CONCLUSIONS ........................................................................ 271-285
BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................... 286-300

v
 TABLE OF CONTENS

ABSTRACT ...................................................................................................................... ii
ACKNOWLEDGEMENTS............................................................................................. ii
TABLE OF CONTENS (in Albanian) ...................................................................... iii-v.
TABLE OF CONTENS (in English) ........................................................................ vi-ix.

CHAPTER I: INTRODUCTION ............................................................................... 1-12

CHAPTER II: CONFLICTS OF LAWS

1. Notion, elements and function of Conflict of Laws ........................................... 13-20
2. Historical aspect of the appearance of the Conflict of Laws ............................. 21-25
3. Relations and differences between the international conflict of laws and
internal conflict of laws ..................................................................................... 26-31

CHAPTER III: CONCEPTS FOR SOLVING THE CONFLICTS OF LAWS IN

THE INTERNATIONAL PRIVATE LAW
1. The basic concepts fot solving the internal conflict of lows and
international conflicts of laws in the International Private Laws ...................... 32-35
2. The concepts of the conflict of laws in the Former Yugoslavia ........................ 36-40
3. The concept of the Conflict of Laws in comparative aspects ............................ 41-44
4. The determination of the competent laws to the conflicts of laws .................... 45-53

CHAPTER IV: CONFLICTS OF LAWS TO THE MATRIMONIAL RELATONS

1. Notions, importance and determination of the legal ability and ability for
actions ................................................................................................................ 54-58
2. Conflict of Laws to the determination of legal ability and ability for actions
for physical persons ........................................................................................... 59-64
3. Conflict of Laws to the determination of the legal ability for legal persons ..... 65-70
4. Conflict of Laws to the limitation of the legal ability and ability for actions

vi
 for physical persons and declaring of the missing person as a dead and declaring
of the death ....................................................................................................... 71-74

CHAPTER V: CONFLICTS OF LAWS TO THE FAMILJAR RELATIONS

1. Notions and elements of the intern and international Conflicts of laws to the
familiar relations............................................................................................... 75-81
2. Conflict of laws to the determination of conditions for marriage knot and validity
of marriage ....................................................................................................... 82-90
3. Conflict of laws to the determination of the obstacles for marriage (material
conditions) and impediment to marriage .......................................................... 91-95
4. Spirit seekers and inability for judgment as a obstacle for marriage ............. 96-100
5. Nearness as an obstacle for marriage ........................................................... 101-106
6. Conflict of Laws in the aspect of the form of marriage and formal conditions
To the marriages with foreign elements ..................................................... 107-117
7. Conflict of Laws to the marriages with representative’s ............................ 118-125

CHAPTER VI: CONFLICT OF LAWS ON ASPECT OF MARRIAGE EFFECT

1. Conflict of Laws to the legal and property bases of the marriage .............. 126-132
2. Internal and international conflict of laws to the personal and property
Relationship of the marriage knot .................................................................... 133-136
3. Internal Conflict of laws to the personal and property relationships ......... 137-141
4. Conflict of Laws for the alimentation rights of marriage knot ................... 142-148

CHAPTER VII: CONFLICT OF LAWS TO THE SEPARATION OF THE

MARRIAGE
1. Notion of the Conflict of Laws to the separation of marriage and consequences of
the separations ............................................................................................ 149-152
2. The determination of the cbmpetent laws to the conditions for the separation and
consequences of the separation .................................................................. 153-156
3. Conflict between the domestic and foreign laws to the separation of the marriage
and legal consequences of the separations ................................................. 157-162

vii
 4. Conflict of laws to the separation of the marriage and consequences of the
separations in the former Yugoslavia ........................................................... 163-169

CHAPTER VIII: CONFLICT OF LAWS TO THE ANNULATION

AND INVALIDITY OF MARRIAGE
1. Notion of annulations and invalidity of marriages with foreign element..... 170-171
2. Conflict between the domestic and foreign laws to the annulations and inv
ability of the marriage ........................................................................................ 172-174
3. Conflict of Lows to the annulations of the marriage in the Former FRJ...... 175-180

CHAPTER IX: CONFLICT OF LAWS TO THE EXTRA MARITAL

RELATIONS
1. Notion of the conflict of laws to the extra marital relations with foreign
elements ........................................................................................................ 181-183
2. Conflict between the domestic and foreign laws to the extra marital
relation’s ....................................................................................................... 184-186
3. Conflict of laws to the extra marital relations in the Former
Yugoslavia .................................................................................................... 187-196

CHAPTER X: CONFLICT OF LAWS TO THE RELATIONS BETWEEN

THE PARENTS AND CHILDREN’S
1. Notion of the Conflict of Law to the relations between the parents and children’s
with foreign elements ................................................................................... 197-199
2. Conflict between the domestic and foreign laws to the relationship between the
parents and children’s ................................................................................... 200-202
3. Conflict of Laws to the relationship between the parents and children’s in the
former Yugoslavia ........................................................................................ 203-209
4. Conflict of Laws to the determination of the competent law for the fatherhood and
motherhood .................................................................................................. 210-214

viii
CHAPTER XI: ESCAPE OF THE COMPETENT NORMS THAT CREATE
LEGAL UNSTABILITY TO THE REGULATIONS OF THE CONFLICT OF
LAWS TO THE MARITMONIAL AND FAMILIAR RELATIONS
1. Classifications of the conflict of laws to the matrimonial and familiar
relations .......................................................................................................... 215-221
1.1. The solving of the problem of classifications ............................................. 222-226
2. Order Public (Public Policy) of the conflict of law to the matrimonial and familiar
relations ......................................................................................................... 227-232
3. Renvoi to the conflict of Laws of the matrimonial and familiar
relations .......................................................................................................... 233-237
3.1. Some practical aspects of the renvoi ........................................................... 238-241
4. Fraus legis of the conflict of laws to the matrimonial and familiar
relations .......................................................................................................... 242-243
4.1. The elements of the Fraus Legis ................................................................. 244-246
4.2. Fraus Legis to the internal conflict of laws ................................................. 247-249
5. Incidental questions to the conflict of laws to the matrimonial and family
relations .......................................................................................................... 250-251
5.1. The conditions pf the appearance of the incidental questions .................... 252-255

CHAPTER XII: CONCLUSION (in Albanian) .................................................. 256-270

CHAPTER XII: CONCLUSION (in English) ..................................................... 271-285
BIBLIOGRAPHY .................................................................................................. 286-300

ix
 Kreu I: HYRJE

Normat e konfliktit të ligjeve janë bëre aktuale që nga momenti i krijimit të dy

rendeve juridike, përkatësisht dy shteteve sovrane të së drejtës. Mirëpo, ndryshimet

e kohëve të fundit në botë, posaçërisht në atë pjesë ku për disa vite dominoi regjimi

komunist, kanë krijuar mundësi të reja për njerëz dhe tërë njerëzimin. Kolapsi i

komunizmit ishte një proces i vështirë që nuk kaloi pa pasoja, por edhe që hapi

mundësi të reja për qarkullimin të lirë të njerëzve, kapitalit, shërbimeve dhe

mallrave.

Gjatë këtyre lëvizjeve krijohen mundësi për integrime, jo vetëm shtetërore dhe

kombëtare, por edhe kontakte njerëzore. Heqja e dallimeve racore, relaksimi i atyre

religjioze etj., ka krijuar mundësinë që njerëzit nga vende dhe shtete të ndryshme, të

racave dhe religjioneve të ndryshme të krijojnë marrëdhënie juridike civile me

element ndërkombëtar. Padyshim se individi dhe të drejtat e tij janë prioritare dhe

për këtë janë krijuar mundësi për bartjen e të drejtave të fituara në shtetin e tij,

krijimin e të drejtave të reja juridike civile apo ndryshimin e tyre me mundësi dhe

mënyrë përafërsisht të njëjtë për qytetarët e vendit dhe të huaj dhe krijimin e

marrëdhënieve juridike civile, përfshirë edhe ato statusore dhe familjare.

Qëllimi i këtij disertacioni është të krijojë një pasqyrë mbi gjendjen ekzistuese mbi

këtë lëmi dhe presupozimet për mënyrën e zgjedhjes së konfliktit të ligjeve në të

ardhmen të cilat do të krijojnë siguri juridike për palët, barazi gjinore, etnike,

1
religjioze dhe në mes të qytetarëve të vendit dhe atyre të huaj gjatë ruajtjes, krijimit

apo ndryshimit të marrëdhënieve statusore dhe familjare.

Në fillim është tentuar të jepet një përshkrim i shkurtër mbi kuptimin e Konfliktit të

Ligjeve në aspektin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar në përgjithësi dhe tek

marrëdhëniet statusore dhe familjare në veçanti. Në këtë kapitull është vërejtur se

vet ekzistimi i rendeve të ndryshme juridike, multishteteve, ka krijuar mundësinë

për ekzistimin e konfliktit të ligjeve, qoftë në planin e brendshëm apo edhe atë

ndërkombëtar. Kësaj lëmie i është kushtuar vëmendje e veçantë pasi që këto

‘konflikte’ mund të kërkojnë shtruarjen e çështjeve deri në nivel të Qeverive. Një

trajtim i veçantë në këtë kapitull i është kushtuar konfliktit të ligjeve që paraqitet në

mes të sistemeve juridike që fare nuk përcaktohen sipas natyrës territoriale siç janë:

kolizionet fetare të ligjeve, posaçërisht në terrenin e të drejtës statusore dhe

familjare. Do të ishte i mangët trajtimi pa një pasqyrë për këtë lëmi në aspektin

komparativ. Gjatë punës në këtë disertacion doktoranture, kemi bërë krahasimin në

mes të disa sistemeve juridike në botë duke pasur si kriter dallueshmërinë në

aspektin e të drejtës kontinentale dhe anglo-amerikanë, pastaj dallimet në

rregullimin e shteteve, federative, konfederatave dhe shteteve unitare, pastaj disa

shtete me dallime religjioze. Pra, të gjitha këto kritere që krijojnë dallime në

rregullimin e Konfliktit të Ligjeve te marrëdhëniet statusore dhe familjare. Duke

pasur parasysh se lëvizshmëria e njerëzve tanë është e mundur në rajon dhe, kjo

nënkupton se një trajtim i është bërë edhe trajtimit të kësaj çështjeje në sistemet

juridike të shteteve përreth.

Kur jemi tek përcaktimi i të drejtës kompetente në raport me vendin tonë, Kosovën,

sipas të drejtës së aplikueshme, përkatësisht Rregullores 24-1999 të PSSP të OKB-

së, e cila përcakton se e drejtë e aplikueshme në Kosovë është e drejta që ishte në

2
fuqi para 22 marsit te vitit 1989 dhe që nuk është në kundërshtim me Rregulloret e

UNMIK-ut. Për këtë është propozuar zbatimi i dispozitave të ligjeve në fuqi në atë

kohë.

Në shumë shtete të Evropës normat kolizive janë të natyrës imperative që janë

shprehur në mënyrë eksplicite në kodifikimet e tyre duke trajtuar njëkohësisht edhe

domosdoshmërinë e harmonizimit të këtyre normave kolizive me konventa të

veçanta në mes të shteteve, sidomos në kuadër të organizatave regjionale apo tjera.

Trajtimi i këtyre marrëdhënieve juridike civile, me element ndërkombëtar, në

aspektin historik në botë, dhe në veçanti edhe ish Jugosllavi, tregon se konflikti i

ligjeve në përgjithësi dhe konflikti i brendshëm në veçanti, paraqet një çështje

komplekse për ligjdhënësit e shteteve të ndryshme të cilat kanë bërë përpjekje për

thjeshtësimin e këtij problemi. Trajtimi i raportit në mes të konfliktit të brendshëm

të ligjeve dhe atij ndërkombëtar paraqet një ndër çështjet me rëndësi edhe për vetë

zgjidhjet që ofrohen me normat kolizive të konfliktit të ligjeve. Kur analizohen këto

raporte në mes të konfliktit të brendshëm të ligjeve dhe atij në planin ndërkombëtar,

duhet të pranojmë faktin se nuk është lehtë të kufizohen këto raporte, ngase gati

gjatë gjithë historisë së të Drejtës Ndërkombëtare Private kanë qenë në gjendje të

ndryshme dhe kanë pësuar transformime. Megjithatë, duhet të thuhet se konflikti i

brendshëm i ka paraprirë konfliktit ndërkombëtar të ligjeve dhe ka pasur ndikim në

formulimin e zgjidhjeve të cilat i kanë takuar konfliktit të ligjeve në planin

ndërkombëtar. Megjithatë, në kohët moderne këto dy lloje të konfliktit të ligjeve

janë shpesh në korrelacion, ngase vetë forma e re e qarkullimit dërgon nga njëri tek

konflikti tjetër.

Pas shtruarjes së çështjes si fenomen dhe nocion juridik të konfliktit të ligjeve në

këtë disertacion të doktoranturës janë trajtuar koncepcionet bazë për rregullimin e

3
konfliktit të ligjeve në të Drejtën Ndërkombëtare Privatë. Duke pasur parasysh se

konflikti i ligjeve në të Drejtën Ndërkombëtare Private paraqitet në një gjerësi dhe

rrethe të ndryshme edhe këtu janë trajtuar problemet në aspektin e zgjidhjeve

bilaterale, regjionale dhe ndërkombëtare.

Ne kohet moderne bazat për organizimin dhe ekzistimin e shteteve federale janë të

ndryshme. Si baze shpesh po paraqitet përbërja nacionale e banorëve të shteteve në

fjalë. Te këto shtete zgjidhja e konfliktit të problemit të kompetencës normative

kanë ndikim një numër i caktuar i elementeve tjera, si mënyra në të cilën është

krijuar shteti i përbashkët, kohëzgjatja e ekzistimit, zhvillimi ekonomik i njësive

federale, tradita kulturore, religjioze dhe shumë faktorë që janë të rëndësishëm në

gjetjen e zgjidhjeve efikase dhe më të mirë janë pjesë përbërëse e shqyrtimit të këtij

disertacioni.

Në sistemin e ish Jugosllavisë komuniste ka ekzistuar konflikti i dyfishtë i ligjeve

që ka sjellë deri te situata të pamundshme në praktikë. Këto dy forma të konfliktit të

ligjeve në ish Jugosllavi janë trajtuar me një qasje për ndryshimin që ekziston në

mes të këtyre dy konflikteve të ligjeve edhe në atë shtet duke qenë pjesë e

rregullimit të dispozitave federale në atë kohë.

çështja e mënyrës së rregullimit të kolizionit të brendshëm dhe ndërkombëtar të

ligjeve në shumë vende të botës tërheqin vëmendjen e veçante për arsye se numër i

madh i vendeve bëjnë tendenca për trajtim adekuat, si në teori, ashtu edhe në

praktikë dhe janë shumë të dobishme për aspektin krahasues me gjendjen ekzistuese

në botë për të nxjerrë përfundime me pengesat, përparësitë dhe sugjerimet për të

ardhmen.

Përveç konstatimit të gjendjes ekzistuesë të konfliktit të ligjeve, përcaktimi i të

drejtës kompetente te konflikti i ligjeve është një ndër çështjet themelore për të

4
gjitha shtetet, qoftë me ato me rregullim federativ apo unik. E rëndësisë së veçantë

është kriteri në bazë të të cilit bëhet kjo ndarje, ngase nuk ekziston ndonjë kriter i

përgjithshëm i pranueshëm për të gjitha vendet. Një rol të veçantë në këtë proces

luajnë ‘faktet vendimtare’ si masë përcaktuese për të drejtën kompetente dhe

shmangiet nga këto norma rëndom kompetente.

Çështja e rregullimit normative paraqet një problem të veçantë, sidomos në atë se a

duhet të përfshihen këto marrëdhënie juridike civile me element ndërkombëtar në

një tërësi, ligj apo në formë të ndryshme nga shteti në shtet.

Raportet statusore në drejtësi paraqesin dy pikëpamje si pjesë e marrëdhënieve që

lidhet dhe si pjesë e incidenteve që ngritën nga ajo. Këtu dallohen dispozitat për

aftësinë juridike dhe aftësinë për veprim që në fakt nuk dallojnë shumë në shtete të

ndryshme të botës, sidomos sa i përket gëzimit të këtyre të drejtave nga subjektet e

të drejtës. Dallimet janë kryesisht në qasjen e përcaktimit të momentit në të cilin

krijohet dhe pushon aftësia juridike. Dallimet nga sistemet juridike të shteteve janë

edhe në aspekt të praktikës dhe kuptimeve juridike për këtë marrëdhënie juridike

civile.

E gjithë kjo tregon për rëndësinë e vendimit koliziv rreth përcaktimit të së drejtës

kompetente për aftësinë juridike dhe zotësinë për të vepruar për personat fizik. Te

konflikti i ligjeve te çështjet statusore, të cilat i përfshijnë rregullat përmes të cilave

përcaktohet e drejta kompetente për gjendjen juridike dhe marrëdhëniet statusore, si

të personave fizik, ashtu edhe atyre juridik, është me rëndësi çështjet e dispozitave

kolizive për përcaktimin e këtyre marrëdhënieve statusore. Trajtimi i këtyre

çështjeve paraqet një ndërlikueshmëri të marrëdhënieve juridike të përmendura dhe

mundëson paraqitjen e pengesave në praktikë siç mund të haset në kushtet

bashkëkohore. Kjo problematikë e theksuar, sidomos në marrëdhëniet me element

5
ndërkombëtar. Shqyrtimi teorik dhe praktik i këtij problemi, për personat fizik dhe

juridik në aspektin krahasues, duke përfshirë konfliktin e brendshëm dhe atë

ndërkombëtar të ligjeve dhe përcaktimi i të drejtës kompetente duke ofruar zgjidhje

për këto raste janë objekt shqyrtimi të mëtejmë.

E kundërta e fitimit te aftësisë juridike dhe për veprim është kufizimi i tyre apo

edhe humbja gjatë jetës apo me rastin e vdekjes. Aftësia për te vepruar nën kushte

të caktuara mund të humb edhe para vdekjes kur personit në fjalë i merret aftësia

për të vepruar pjesërisht apo tërësisht. Edhe në ketë fushe të së drejtës mund të vije

deri te konflikti i ligjeve, ngase disa shtete vejnë kushte të veçanta, disa të tjera jo,

ndërsa të tjerat i lejojnë gjyqit që vetë të vlerësojë. Mundësia latënte e paraqitjes së

konfliktit të ligjeve ekziston në ato situata kur shtetet rregullojnë në mënyra të

ndryshme materien e njëjtë. Kjo çështje e cila krijon pasiguri juridike dhe

mundësinë për konflikte të ligjeve, qoftë në planin e brendshëm apo ndërkombëtar

është trajtuar në aspektin teorik dhe praktik në dispozitat e disa shteteve me sisteme

të ndryshme juridike, përfshirë edhe ish Jugosllavinë duke ofruar edhe propozime

konkrete për zgjidhjen e këtij konflikti në përcaktimin e të drejtës kompetente.

Marrëdhëniet juridike familjare me element ndërkombëtar përbëjnë një ndër fushat

më të rëndësishme në të Drejtën Ndërkombëtare Privatë. Me rastin e përcaktimit të

së drejtës kompetente, përkatësisht të rregullimit të konfliktit të ligjeve te martesa

dhe familja janë me rëndësi disa karakteristika të këtyre marrëdhënieve shoqërore.

Për mbrojtjen e familjes është treguar një interes i madh, jo vetëm në disa vende,

por edhe në kuadër të bashkësisë ndërkombëtare këtë e vërteton edhe numri i madh

i marrëveshjeve të nënshkruara bilaterale dhe multilaterale në mes të shteteve.

Marrëdhëniet familjare paraqesin një problem unik në fushën e konfliktit të ligjeve.

Këto çështje legale familjare shpesh janë trajtuar sikur problemet tjera të personave

juridik në ekzistimin dhe shpërbërjen e tyre shteti ka interes.

6
Në rregullimin e marrëdhënieve familjare në disa vende për shkak të ndikimit të

religjionit, trashëgimisë kulturore, kuptimit të moralit dhe zakonit paraqiten dallime

të mëdha ne rregullimin e marrëdhënieve familjare nga ligjdhënësit e shteteve të

caktuara. Në botën bashkëkohore, gati të gjitha shtetet, edhe ato te të cilat nuk

ekziston kodifikimi i tërësishëm, janë sjellë dispozita përmes të cilave në detaje

rregullohet martesa dhe marrëdhëniet familjare. Një prej specifikave të këtyre

marrëdhënieve juridike është edhe regjistrimi i krijimit, ndërprerjes dhe njohjes së

marrëdhënieve statusore ne shtete të huaja. Edhe barazia në mes të gjinive, racave

etj, sipas standardeve ndërkombëtare është trajtuar me kujdes, natyrisht edhe

dallimet që ekzistojnë në mes vendeve emigruese dhe imigruese duke përfshire disa

sisteme juridike të ndryshme dhe atë të ish Jugosllavisë.

Martesa me elemente të huaj që të jetë valide, është e nevojshme të plotësohen disa

kushte materiale për lidhjen e saj dhe që të jetë e lidhur në mënyrën e caktuar.

Martesa në shumë vende të botës moderne konsiderohet e një rëndësie të veçantë

shoqërore dhe për këtë janë paraparë disa kushte materiale të cilat kanë për qëllim

që t’i' eliminojnë ato martesa që nuk i përgjigjen bashkësisë. Natyrisht kushtet

materiale për lidhjen e martesës në tërë botën nuk janë të njëjta, sidomos në mes

botës islame ku sundon e drejta e sheriatit dhe botës tjetër. Në çdo shtet ligji është

përkujdesur për martesën si lidhje juridike dhe me këto dispozita është involvuar

validiteti dhe anulimi i martesës me vendime deklarative për ekzistimin, shuarjen

dhe veprimet e dënueshme lidhur me martesën. E gjithë kjo përcaktohet me të

drejtën kompetente në bazë të shtetësisë apo vendbanimit të bashkëshortëve,

varësisht nga vendi nga vijnë ata.

Te marrëdhëniet martesore me element ndërkombëtar problematika është

përafërsisht e njëjtë si te konflikti i ligjeve në plan ndërkombëtar, ashtu edhe në atë

të brendshëm. E tërë kjo vlen si për vënien e kushteve për lidhjen e martesës, po

7
ashtu edhe për anulimin e saj. Këto dy situata juridike janë të lidhura njëra me

tjetrën, jo në aspektin kohor sa në aspektin e efektit juridik të martesës.

Pengesa martesore e sëmundjes shpirtërore dhe paaftësisë për të gjykuar ka kuptim

të shumëfishtë. Kjo, nga arsyeja, se ky kuptim krijon obligime të përkujdesje dhe

mbrojtjes shoqërore për këta persona të cilët nuk janë në gjendje të kujdesen për

vete dhe interesat e tyre dhe me këtë edhe mund të shprehet interesi i palës tjetër, e

cila nuk mund të paramendojë harmoninë e bashkësisë martesore si qëllim të vet

martesës, por edhe të shoqërisë në tërësi. Për këtë shtetet kanë qenë të kujdesshme

që të nxjerrin dispozita për këtë gjendje duke dëshiruar të mbrohet interesi shoqëror

që të mos lindin fëmijë që nuk do t’i kenë kushtet normale për zhvillim shpirtëror

dhe fizik. Këto dispozita nuk janë të njëjta në të gjitha shtetet që nënkupton se

ekziston konflikti i ligjeve edhe në këtë lëmi, por edhe normat kolizive për

përcaktimin e të drejtës kompetente.

Afërsia e gjakut, pa marrë parasysh se a është martesore apo jashtëmartesore,

përfshinë nulitetin absolut duke u paraqitur si marrëdhënie juridike që mbrohet nga

shteti. Në sistemet juridike të botës paraqiten dallime në aspektin e shkallës së

afërsisë, të marrëdhënieve juridike civile, për shembull, te adoptimi, kujdestaria dhe

në bazë të këtyre dallimeve materiale të normave kolizive vie deri te konflikti i

ligjeve në planin ndërkombëtar apo të brendshëm.

Forma e martesës paraqet një element me rëndësi përmes së cilës sigurohet siguria

juridike si dhe martesës i jepet një respekt i merituar. Në sistemet juridike të

shteteve të ndryshme paraqiten dallime sa i përket formës së martesës, asaj civile në

disa shtete dhe asaj kishtare në të tjerat, pastaj për lidhjen e martesës përmes

përfaqësuesit, çështja e deklarimit të martesës paraprake, etj. Sa i përket formës së

martesës në të drejtën kompetente janë krijuar norma kolizive të cilat vlejnë sot gati

8
në të gjitha vendet e botës që nga koha e teorive të statuteve ku vlen norma lex loci

celebrationis (ligji i vendit te kurorëzimit). Kjo rregull gati është universale, por

problemi lind në njohjen e validitetit të martesës në vendin ku paraqiten dallime të

mëdha.

Problemet më të mëdha paraqiten kur forma e lidhjes së martesës është në

kundërshtim me rendin publik, bëhet me bishtnim të ligjit apo kur nuk ekziston

reciprociteti. Përveç në territorin e shtetit të vendit, martesa mund të lidhet edhe

para përfaqësisë diplomatike konsullore, nëse ajo bëhet sipas kushteve të parapara

që nënkupton gjithmonë sipas kushteve të vendit që i takon përfaqësia diplomatike

konsullore.

Si e drejtë kushtetuese martesa fillon të krijojë efekte të dukshme, me pasoja

juridike, në raport me çiftin bashkëshortor që nga momenti i lidhjes së martesës.

Nga ai moment krijohen të drejta dhe obligime për çiftin bashkëshortor që janë të

karakterit të personalitetit të tyre dhe të karakterit pasuror. Përcaktimi i të drejtës

kompetente për efektet e martesës është në domenin e problemeve më të rënda të së

drejtës ndërkombëtare familjare, ngase në kohët moderne dallohen faktet relevante

te normat kolizive në aspektin e të drejtave personale dhe pasurore të krijuara rreth

martesës. Kjo matërie në të Drejtën Ndërkombëtare Private është e rregulluar sipas

normave kolizive kompetente, por ekzistojnë edhe një numër i konventave

bilaterale apo multilaterale për këtë lëmi. Është krejt e pranueshme që të ekzistojnë

norma të ndrysmë lidhur me efektet personale-pasurore kontraktuesë të

bashkëshortëve dhe të tjerave.

Ekzistojnë dallime të dukshme në dispozitat e shteteve të ndryshme te marrëdhëniet

personale pasurore të çiftit bashkëshortor lidhur me mbajtjen e bashkëshortit të

pasiguruar te martesat me element ndërkombëtar. Dallimet ekzistojnë për kushtet

9
për mbajtje të obligueshme, si dhe në shkallën e afërsisë për mbajtje dhe moshën në

raport me mbajtësin dhe të mbajturin.

Me siguri ndarja e martesës është njëkohësisht edhe kur është paraqitur martesa,

thotë filozofi Volter. Kjo është një ndër mënyrat e pushimit të martesës dhe paraqet

një dukuri në botën bashkëkohore që bëhet nga ndonjë arsye të paraparë me ligj dhe

me vendimin e organit kompetent shtetëror, përkatësisht gjyqit. Këtu paraqitet

problemi i dallimeve në mes të sistemeve juridike të shteteve sa i përket kushteve

për ndarje dhe nga ajo se a e lejon sistemi juridik i atij shteti ku kërkohet ndarja për

një institut të tillë. Një çështje e veçantë është përcaktimi i të drejtës kompetente për

ndarje ku vërehen dallime nga sistemet që aplikojnë kushtet sipas dy ligjeve të

bashkëshortëve me shtetësi të ndryshme dhe atyre që zbatojnë ligjin e vendit ku

kërkohet ndarja. E gjithë kjo bëhet me vështirësi për shkak të pasojave juridike të

ndarjes të cilat krijojnë efekte për të dy vendet prej nga e kanë prejardhjen

bashkëshortet.

Çështja e anulimit të martesës mund të shtrohet edhe te martesat me element

ndërkombëtar, nëse nuk janë plotësuar kushtet materiale për lidhjen e martesës.

Çështja kryesore e cila shtrohet në këto raste është sipas të cilit ligj duhet të

vlerësohet ekzistimi i arsyeve për anulimin e martesës. Kjo çështje mund të shtrohet

edhe jashtë vendit ku është lidhur martesa, nëse kushtet për anulim janë të

ndryshme. Por, në përgjithësi në mes kushteve për lidhjen e martesave dhe kushteve

materiale për anulimin e tyre ekziston një linjë e qartë.

Bashkësia jashtëmartesore ka ekzistuar gjithmonë përkrah martesave në masë më të

vogël dhe ka qenë e kushtëzuar nga një numër i faktorëve si zhvillimi shoqëror i

raporteve, vetëdija, etika, religjioni etj. Këtu konflikti i ligjeve lind në aspekt të

mbrojtjes shtetërore të kësaj marrëdhënie juridike civile ku disa shtete e njohin këtë

10
institut, të tjerat, jo që ka ndikuar të vështirësojnë zgjidhjen në aspektin

ndërkombëtar kur çifti jashtëmartesor vijnë nga vendet me këto dallime. Ne shtetet

ku ky institut është i njohur, problemi lind në atë se cilat kushte duhet të plotësohen

për ekzistimin e këtij instituti. Në ish Jugosllavi ky institut ka qenë i njohur.

Rëndësia e marrëdhënieve në mes të prindërve dhe fëmijëve për shtetet, vërehet

edhe në faktet se konflikti i ligjeve te kjo çështje është i rregulluar në detaje. Është

me rëndësi të theksohet se në dispozitat e vendeve të ndryshme dominon përparësia

që i jepet të drejtës favorizuesë të fëmijës si e drejtë kompetente. Në këtë pjesë të

trajtimit bënë pjesë edhe përcaktimi i të drejtës kompetente për kundërshtimin e

atësisë dhe amësisë që nuk është rregulluar në botë me dispozita të veçanta. Këtu

konflikti i ligjeve lind te e drejta për kundërshtim, mënyra, kushtet etj.

Në të Drejtën Ndërkombëtare Private ekzistojnë disa institute të cilat krijojnë

pasiguri juridike në marrëdhëniet, në përgjithësi, dhe në marrëdhëniet statusore dhe

familjare në veçanti. Këto institute, cilësimi, rendi publik, bishtërimi i ligjit,

ridërgimi, dhe çështja paraprake, në mënyrë të njëjtë trajtojnë këto probleme

juridike, ndërsa në të njëjtën kohë nuk kanë arritur sistematizim të përafërt nga

shtetet e ndryshme të kësaj matërie juridike, por vazhdimisht bëhen përpjekje si në

teori ashtu edhe në praktikë që kjo pasiguri të shmanget në tërësi, apo së paku të

zvogëlohet.

Institutet e sipërpërmendura në veçanti kontribuojnë në trajtimin e këtij problemi në

të gjitha shtetet kur çështja shtrohet para sistemeve juridike me prejardhje të

ndryshme, përkatësisht, kur kjo çështje shtrohet për shqyrtim para shteteve me

rregullim të ndryshëm, në veçanti ato me rregullim federativ. Kjo çështje ka pasur

një trajtim të veçantë në shtete me rregullim federativ që edhe vetvetiu ka paraqitur

një kompleksivitet në rregullimin e konfliktit të brendshëm të ligjeve. Këtu janë

11
shtruar parimisht çështje mjaft të ndjeshme kur kemi të bëjmë me emërtime

juridike, që për nga nocioni janë të njëjta, ndërsa dallon përmbajtja juridike, apo kur

vendimet e huaja janë në kundërshtim me kushtetutshmërinë e shtetit të vendit, ose

kur në mënyre artificiale ndërrohen faktet vendimtare, ose çështja dërgohet në

shtetin tjetër posaçërisht në atë që nuk e njeh këtë institut, si dhe shqyrtimin e

çështjeve të cilat janë te ndara, por që ka efekt direkt në vendimin kryesor. Këto

janë disa institute të cilat nuk lejojnë siguri të plotë juridike te marrëdhëniet

statusore dhe familjare me element ndërkombëtar, ngase ekziston mundësia e

paraqitjes së njërit nga këto institute. Këto institutë paraqiten në konfliktin e

brendshëm të ligjeve dhe atë ndërkombëtar, por me rendësi më të madhe në planin

ndërkombëtar, si ndeshje të sovraniteteve.

Në kreun e fundit është përfundimi mbi studimin këtij disertacioni i cili është në

gjuhen shqipe dhe angleze dhe më pastaj literatura. Vlen të theksohet se kjo temë e

doktoranturës është punuar në sistem modular në mes të Fakultetit Juridik të

Prishtinës dhe atij të Gracit-Austri, dhe për këtë është shkruar tema edhe në gjuhën

angleze sipas kërkesës dhe nevojës për komunikim me bashkëmentorin nga

Fakulteti Juridik i Universitetit të Gracit-Austri.

12
 Kreu II: KONFLIKTI I LIGJEVE

II.1. Kuptimi, elementet dhe funksioni i Konfliktit të ligjeve

Problemi i konfliktit të ligjeve1 lind nga vetë gjendja faktike që është e lidhur me

më shumë vende të botës moderne. Lëvizja e individëve, familjeve nga një vend

në tjetrin për qëllime të ndryshme, qoftë turistike, ekonomike, politike etj.,

tanimë është bërë dukuri. Nga kjo shihet se ekzistimi i konfliktit të ligjeve është

normal, nga vetë ekzistenca e një numri të madh të shteteve dhe krijimi i

marrëdhënieve juridike civile me element ndërkombëtar.

Në sistemet juridike të shteteve të ndryshme është ndarë sfera në terminologjinë

‘konflikti i ligjeve’ dhe ‘e drejta ndërkombëtare privatë’. Kështu në Francë ‘droit

internacional prive’ është më e gjerë se sa në konceptin anglez, në të drejtën

franceze përfshihet fitimi dhe humbja e shtetësisë së shtetasve francez, te drejtat

dhe obligimet e të huajve në Francë, ndërsa ‘conflict de lois’ është konfirmuar e

drejta kompetente për juridiksionin direkt dhe vendimet e huaja gjyqësore. Në

SHBA, emërtohet ‘conflict of laws’ që zakonisht përfshinë implikimet e rasteve në

mes të shteteve simotra brenda SHBA-ve, ndërsa ‘E Drejta Ndërkombëtare

1
Në gjuhën shqipe mund të përdoret terminologjia si: ‘Konflikt i ligjeve’, ‘Kolizion i ligjeve’,
‘Ndeshje e ligjeve’. Në këte punim do të perdorim nocionin Konflikt i ligjeve, që në fakt paraqet
trajtimin e dispozitave juridike të cilat rregullojnë raportet juridike-civile me element
ndërkombëtar qe nuk kanë rënë në kontakt me organin e sovranitetit të huaj. Pra, dispozita që
rregullojnë raportet konkrete juridike civile me element ndërkombëtar duke përcaktuar të
drejëtn kompetente.

13
Privatë’ implikon referencat e rasteve kur elementi i huaj është jashtë SHBA-ve.

Duket se Britania e Madhe dhe SHBA-të këtë ndarje u`a kanë mundësuar edhe

vetë strukturat e tyre shtetërore më me shumë subjekte.

Konflikti i ligjeve merret me problemet juridike të krijuara nga prezenca e

multishteteve. Ky është një subjekt i gjerë që përfshinë në tërësi substancën dhe

procedurën që është më shumë se ç’është paraparë me sistemin kushtetues juridik

të shteteve. Disa nga fushat e studimit të këtij spektri janë probleme familjare dhe

statusore, të cilat janë objekt studime edhe në këtë punim. Në rastin e konflikteve

të ligjeve, ndoshta më shumë se në fusha tjera të së drejtës, ai nuk mund të

kuptohet si e drejtë pa e kuptuar atë edhe në teori. Studimi i kësaj fushe të së

drejtës qëndron në transaksionet në të cilat kanë implikim juridik që përfshinë më

shumë se një sovranitet. Ky definim, natyrisht është cirkular pasi nuk është e

mundur të dihet implikimi juridik i një problemi derisa t’i dimë rregullat të cilat

duhet të aplikohen tek çështja e caktuar. Megjithatë, ndjenja e përbashkët na ka

mësuar kur jemi në fushën e përgjithshme të problemeve të tilla.2

Problemi i konfliktit të ligjeve mund të involvoj çështjen deri te marrëdhëniet në

mes të qeverive. Për këtë arsye kjo çështje kërkon një vlerësim real dhe të

balancuar dhe një sensivitet të lartë të pjesës vendimmarrëse. Konfliktet e ligjeve

në përgjithësi ngritin çështjet e kontesteve jopenale të cilat janë të shembujve dhe

të natyrave të ndryshme, që aplikojnë dispozita infleksibile dhe çështja si zakonisht

zgjidhet duke u imponuar nga juridiksioni. Kjo trajton shembujt e çështjeve të

njëjta në kuadër të dallimeve të shteteve. Brenda kësaj kategorie problemet

shtrohen drejtpërdrejt me marrëdhëniet horizontale të shteteve.3

Sipas Prof. Bilallit:”Miratimi i normave kolizive për rregullimin e konfliktit të

2
William M.Richman and William L. Reynolds, Understanding Conflict of Laws, Copyright ©
1984 by Matthew Bender & Comapany, USA, p.11
3
Po aty, fq.12-15.

14
ligjeve, përkatësisht ka të bëjë me përcaktimin e normave substancíale (materiale)

për rregullimin e marrëdhënieve me ‘element ndërkombëtar’. Në këto raste normat

e kolizionit nuk përmbajnë zgjidhje konkrete, por vetëm përcaktojnë të drejtën

kompetente substanciale të shtetit të caktuar apo të rajonit juridik brendapërbrenda

shtetit me sistem të përbërë juridik, që do të zbatohen gjatë rregullimit të

marrëdhënies juridike ku paraqitet i ashtuquajturi ‘element ndërkombëtar’”.4

Normat e kolizionit të ligjeve udhëzojnë zgjidhje në dy drejtime, në atë të

përcaktimit të së drejtës kompetente të një shteti të caktuar me sistem unik juridik

dhe atë të një shteti me sistem juridik jounik (të përbërë). Është e njohur se

zgjidhja e dytë është shumë më komplekse.

Norma kolizive paraqitet edhe në mes të sistemeve juridike që fare nuk

përcaktohen sipas natyrës territoriale siç janë: kolizionet fetare të ligjeve,

posaçërisht në terrenin e të drejtës statusore dhe familjare.5

Detyrë kryesore e normave kolizive është të gjejë zgjidhjen për dilemën me të

cilën janë ballafaquar arbitrit apo gjykatësit në shtetet e ndryshme duke vërtetuar

se cila është e drejta kompetente. Kjo dilemë zgjidhet në atë mënyrë që në mes të

shumë pikave kontaktuesë të cilat i ka marrëdhënia konkrete juridike civile me

element ndërkombëtar, zgjidhet njëra më relevante vendimtare, e cila e udhëzon

organin kompetent6për të zbatuar të drejtën kompetente. Në mesin e shumë pikave

zgjidhet një. Kjo zgjidhje bëhet nga ana e ligjdhënësit i cili bazohet në kategoritë

4
Dr. Asllan Bilalli, Përcaktimi i të drejtës kompetente te shtetet me sisteme të përbëra juridike,
Disertacion i doktoratës (dorëshkrim), fq.3.
5
B.Blagojević, Izgradnja sistema kolizionih normi, JRMP 1-3/1983, fq.22. Po ashtu: Tibor Varadi,
Medjunarodne i unutrašnje kolizione norme, Beograd, 1975, fq.11.
6
Në terminologjinë që përdoret në të Drejtën Ndërkombëtare Private zakonisht identifikimin e
organit i cili shqyrton çështjet në rastet me element ndërkombëtar shfrytëzohet nocioni latin për
gjyqe-forum, pa marrë parasysh se a është fjala në rastin konkret për gjyq, arbitrazh, organe
administrative siç janë ofiqari, organi i kujdestarisë apo diç tjetër.

15
juridike7 dhe faktet vendimtare si elemente të normës kolizive.

Në sistemet e ndryshme juridike të shteteve ne përcaktimin e të drejtës kompetente

nisen nga disa parime, kështu e drejta austriake sipas Ligjit mbi të Drejtën

Ndërkombëtare Privatë, të vitit 1978, në paragrafin 1 proklamon këtë parim: “(1)

Marrëdhënia përcaktuese me element ndërkombëtar, në domenin e të drejtës

privatë, rregullohet sipas sistemit juridik me të cilin ekziston lidhja më e ngushtë” 8

Kështu për marrëdhëniet statusore dhe familjare zakonisht ‘faktet vendimtare’ janë

shtetësia dhe vendbanimi, varësisht prej sistemeve juridike të shteteve të caktuara.

Në botën moderne çdo shtet që e ka të zhvilluar sistemin legal, i ka normat e veta

të konfliktit të ligjeve të cilat janë pjesë të së Drejtës Ndërkombëtare Private.

Konflikti i ligjeve në SHBA ndahet në tri Subjekte: jurisdiksion, zgjidhje të së

drejtës dhe gjykimet. Në përgjithësi janë tri lloje të problemeve me të cilat merret

konflikti i ligjeve:

a) Rregullat e juridiksionit direkt që përcaktojnë kushtet në të cilat gjykata

është kompetente për rastin që ka lidhje me shtetin tjetër;

b) Rregullat e përcaktimit të së drejtës kompetente nga shtetet që kanë lidhje

me rastin për të aplikuar gjatë procedurës së zgjidhjes së atij problemi;

7
Ky element i normës kolizive nuk ka ndonjë emër të qëndrueshëm në teori. Në literaturën e ish
Jugosllavisë janë përdorë emërtimet si ‘marrëdhënie juridike’, ‘marrëdhënie juridike civile’,
marrëdhënie juridiko-private’, ‘objekt i normave kolizive’. Në literaturë të huaj, (veçmas në atë
gjermane) shfrytëzohen shprehjet si: ‘gjendja faktike’ - (Tatbestand), ‘çështja juridike’
(Rechtsfrage), dhe terma tjerë. Kategoria juridike mund të jetë një institut juridik, një lloj i
marrëdhënieve juridike apo një çështje juridike lidhur me ndonjë marrëdhënie juridike apo
institut. Shprehja ‘faktet vendimtare’ ka mbetur si rezultat i përkthimit nga gjuha frenge ‘point de
rattachment’. Përveç këtij termi përdoret edhe ‘pikat e lidhjes’, ‘rrethanat e lidhjes’ etj. Për
shembull nëse norma parasheh: “Për aftësinë juridike dhe për te vepruar te personi fizik e drejte
kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e te cilit e ka pala”, atëherë kategori juridike është
aftësia juridike për veprim e personit fizik, derisa ‘fakt vendimtar’ është shtetësia.
8
Ligji Austriak i të Drejtës Ndërkombëtare Private që ka hyrë në fuqi më 1 janar 1979. Gazeta
Zyrtare e Drejtësisë e Austrisë No. 304/1978.

16
 c) Rregullat e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja gjyqësore duke

përcaktuar kushtet e njohjes së një vendimi të tillë dhe efektin juridik;9

Austria është i pari vend i të drejtës civile që të drejtën e saj ndërkombëtare privatë

e bazon në Kodin e Përgjithshëm Civil të vitit 1811 që është reformuar në fillim të

shekullit XX dhe me Ligjin e vitit 1978. E drejta gjermane ka pasur ndikim

gjithmonë në të drejtën austriake.10 Nga arsyeja e sistemit të njëjtë, pra, ndikimit të

autorëve gjerman, gjuha dhe shumë akte juridike të nxjerra gjatë Luftës së Dytë

Botërore, siç ishte Ligji për Marrëdhënie e Martesore. Ndikimi gjerman është i

shprehur në veçanti në konfliktin e ligjeve për shkak të rëndësisë së literaturës

juridike gjermane në teorinë e konfliktit të ligjeve dhe që nga koha e LDB në vitin

1941, kanë hyrë në fuqi Rregullat e konfliktit të ligjeve në të drejtën familjare të

cilat ende janë në fuqi.11 Këto dispozita përfshijnë konceptin renvoi dhe zgjerojnë

fushën e aplikimit duke refuzuar të drejtën e huaj kur është inkompatibil me rendin

publik të vendit. Në përgjithësi, edhe pse Austria është një shtet federativ, nuk ka

konflikt të dukshëm të brendshëm në mes Lëndëve ngase fuqia legjislative mbi të

Drejtën Privatë në sistemin juridik të Austrisë është e centralizuar në Qeverinë

Federale.12

9
J.G.Collier, Conflict of Laws, Second Edition, © Cambridge University Press, 1987, p.4-5. Po
ashtu W.M.Richman and W.L.Reynolds, vep. e cit., fq.2.
10
Schwind & Zemen, ‘Austria’ 1 International Enciclopedia of Comparative Law A-73, 1971.
11
Po aty, A-74.
12
Edith Palmer, The Austrian Codification of Conflict of Law, The American Comparative Law,
Vol.20, 1980. Më 15 qershor 1978 është nxjerrë Ligji Mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private të
Austrise që ka hyrë në fuqi me 1 janar 1979. Gazeta Zyrtare e Drejtësisë së Austrisë
No.304/1978.

17
Në numrin më të madh të shteteve që përqafojnë sistemin kontinental në Evropë,

normat kolizive janë të natyrës imperative dhe kjo është e shprehur në mënyrë

eksplicite në shumë kodifikime nacionale të tyre.13

Normat e së Drejtës Ndërkombëtare Private në ish Jugosllavi, po ashtu edhe

normat kolizive në burime të tjera, janë formuluar si dispozita imperative. Kjo do

të thotë se gjyqet janë të obliguara që të aplikojnë normat kolizive sipas detyrës

zyrtare, dhe po ashtu janë të obliguara të zbatojnë edhe të drejtat e huaja, nëse

faktet vendimtare dërgojnë në rendin e huaj juridik.14 Duhet theksuar se në

praktikë ende ka vështirësi në aplikimin e këtij parimi. Për shumë gjyqe dhe

gjyqtarë ende nuk është e qartë çështja e problemit të shfaqjes së elementit

ndërkombëtar në ndonjë rast konkret dhe shpesh i ikin zbatimit në bazë të këtij

parimi, me përjashtëim kur palët janë të interesuara, nga interesi i tyre për zbatimin

e të drejtës kompetente sipas normës kolizive te marrëdhënia juridike civile me

element ndërkombëtar15 .Me siguri përcaktimi i ligjdhënësve, që normat kolizive të

jenë imperative për sistemin juridik të një shteti, dërgon deri në zvogëlimin e kësaj

dukurie dhe qartësimin e këtij parimi që në të vërtetë tanimë është pjesë e sistemit

juridik të shteteve kontinentale evropiane dhe tjera.

13
Shih: Nenet 2-4 të Ligjit mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private të Austrisë të vitit 1978; Neni 14
i Ligjit mbi reformën e sistemit italian mbi të Drejtën Ndërkombëtar Private të vitit 1995; Neni
23 i Ligjit Civil të Portugalisë të vitit 1966; Neni 1 dhe 7 të Ligjit mbi të Drejtën
Ndërkombëtare Private të Polonisë të vitit 1965; Nenet 6-7 të Ligjit mbi rregullimin e të Drejtës
Ndërkombëtare Private të Rumanisë të vitit 1992; neni 53 I Ligjit mbi të Drejtën
Ndërkombëtare Private të Çekisë të vitit 1963 me ndryshime dhe plotësime në vitin 1992; Neni
16 i Ligjit federal të së Drejtës Ndërkombëtare Private të Zvicrës të vitit 1987 etj.
14
M.Zivkovic, Medjunarodno privatno pravo, Nacionalne kodifikacije, Prva knjiga, Beograd 1996,
fq.20.
15
Shih me gjeresisht: Varadi, Bordas, Knezevic, Medjunarodno Privatno Pravo, Forum Novi Sad,
2001, fq.95-97.

18
Ashtu si normat tjera edhe këto norma kolizive harmonizohen me konventa të

veçanta në mes të shteteve, sidomos në kuadër të Unionit Evropian,16përmes

konventave, por edhe akteve tjera dhe institucioneve të tij. Një tendencë e tillë e

harmonizimit është edhe Konventa e Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare

Privatë.17

Tendenca për të aplikuar standarde të njëjta si për të drejtën vendore, ashtu edhe

për atë të huaj, janë vërejtur në praktikë që nga koha e Marrëveshjes së Bertonit

për Pambuk18 Që në atë kohë është shfaqur mendimi se paraja e huaj duhet të jetë e

limituar në territorin e caktuar të shtetit të vendit, një ishte edhe për të drejtën e

shtetit të huaj. Por, në kohët moderne çdo ditë e më shumë paraja e huaj është

monedhë përdoruese edhe në territoret e vendeve tjera, po ashtu edhe e drejta e

huaj bëhet pjesë e së drejtës dhe pjesë e cila merret parasysh brenda kornizës së të

drejtës kompetente.19 Është krejt e natyrshme që parimi i universialitetit dhe

përcaktimi i dispozitave mbi konfliktin e ligjeve të merret parasysh.

Pranë parimit të universialitetit mund të paraqitet edhe interpretimi. Në disa raste

interpretimi i takon ekskluzivisht të drejtës së vendit. Për dallim, në disa të drejta

të vendeve të ndryshme, paraqitet mundësia që interpretimi të bëhet sipas parimeve

të së Drejtës Ndërkombëtare Private, që nënkupton se interpretimi nuk është pjesë

vetëm e të drejtës vendore, por edhe asaj komparative në përgjithësi.20 Edhe kur

renvoi është aplikuar në tërësi, kodifikimi i është qasur parimit të universialitetit,

16
Koch, Private International Law: A “Soft” Alternative to the Hamonization of Private Law?
European Review of Private Law, 1995, fq.320-329.
17
Konventa e Hagës mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private publikuar në Family Law Statutes,
International Conventions and Uniform Laws (University Casebook) by Walter Wadlington
(Ed), Raymond C. O’Brien (ed), august 2000.
18
Grup autor`s, Current trends of conflicts of laws in central-Eastern Europe, Universita degli di
Trieste, Trieste, 1984, pp. 19-19. Poashtu Prof. Bilalli vep e cit. fq 41
19
Për shembull: Ligji i Zvicrës për të Drejtën Ndërkombëtare Private, Neni 13, Ligji francez për të
Drejtën Ndërkombëtare Private etj, American journal of Comparative Law, 1970, p.617.
20
Stojan Cigoj, Common tendencies and diferencës of the regulations of conflicts of laws in
central-Eastern Europe, Lublana, 1984, p.12.

19
në këto raste parimi i sistemit juridik është marre parasysh, mbi të gjitha për të

përmirësuar aplikimin e se drejtës. Në raste kur konflikti interlokal i ligjeve nuk

lejon aplikimin e ligjit personal, posaçërisht në marrëdhëniet e së drejtës

familjare,aplikimi i së drejtës së nacionalitetit nga shteti garanton efektin e

vendbanimit i cilido të merret në konsiderim. Renvoi e bën të pamundur aplikimin

e së drejtës së shprehur për aplikim.21 Gjithashtu edhe te cilësimi mund të

aplikohet parimi i universialitetit.22

21
Shih tekstin e Ligjit të Francës për të Drejtën Ndërkombëtare Private, International and
Comparative Law Quartely (ICLQ), 1958, p. 381 theksohet: “Pranohet e drejta e rimisionit. Kjo
pranon gjithashtu renvoi e transmisionuar sipas konceptit kalasik. Në qoftë se norma kontrollën”.
22
Stojan Cigoj, vep. e cit., p.21.

20
II.2. Aspekti historik i paraqitjes së konfliktit të ligjeve

Shqyrtimi i aspektit historik te kolizionit të ligjeve në radhë të parë duhet të fillojë

nga paraqitja e normave që rregullojnë dispozitat e konfliktit në kuadër të

sovranitetit të njëjtë, i cili ka filluar në mes të njësive të ndryshme të shteteve të

njëjta po edhe në mes të qyteteve. Fillimi i shqyrtimit të tillë është paraqitur në

shkollat e statuteve që fillojnë në shekullin XIII dhe më tutje, të cilat i kanë vënë

disa rregulla, disa nga ato do të jenë aktuale edhe sot për rregullimin e raporteve

juridike civile me element ndërkombëtar.23

Në kohën e mesme nga shekulli XIII deri në XV është paraqitur shkolla italiane e

statuteve e cila i ka paraparë disa dispozita mbi rregullimin e raporteve të caktuara

juridike të cilat u janë përgjigjur raporteve të këmbimit në atë kohë në mes të

qyteteve të ndryshme. Përfaqësuesit e kësaj shkolle qysh atëherë kanë paraparë

dispozita të njohura, tanimë për rregullimin e konfliktit të statuteve në mes të

qyteteve, si për shembull, norma kolizive, lex fori, nënkuptonte se do të zbatohet e

drejta e atij qyteti në të cilin shqyrtohet çështja. Pastaj normën kolizive, lex

domicili, për marrëdhëniet statusore dhe trashëgimore, që nënkuptonte se për atë

marrëdhënie juridike zbatohet e drejta e qytetit në territorin e të cilit ekziston

vendbanimi i palës për statusin e së cilës diskutohet. Rregulla kolizive, lex rei

sitae, për paluajtshmëri, që nënkupton se do të zbatohet e drejta e qytetit ku gjendej

paluajtshëmria etj.

Në Francë gjatë shekullit XVI është themeluar shkolla franceze e statuteve si

pasojë e konfliktit të së drejtës zakonore në mes të provincave franceze, ku ajo e

drejtë zakonore quhej kutim. Në atë kohë në provincat franceze ka vlejtë e drejta e

23
Mihajlo Jezdić, Medjunarodno Privatno Pravo III Knjiga, Naučna Knjiga, Beograd, 1971, fq.12.

21
tyre brenda territorit pa marrë parasysh raportin juridik. Përfaqësuesi i kësaj

shkolle, Dimulen, duke i parë zhvillimet e asaj kohe propozon idenë mbi

‘autonominë e vullnetit të palëve’, si normë e re kolizive e rregullimit të

marrëdhënieve juridike kontraktuesë të cilat krijohen në mes të subjekteve juridike

nga territoret e ndryshme. Sipas kësaj dispozite është theksuar se palët

kontraktuese në rast të kontestit për atë marrëdhënie kontraktuese mund të marrin

si të drejtëkompetente të drejtën e ndonjë provincë apo atë të qytetit të Parisit.

Shkolla holandezo-flamane e statuteve të shekullit XVII është fillestare në gjetjen

e zgjidhjeve, jo vetëm për konfliktin e brendshëm të ligjeve i cili ka vlejtë në

qytete të ndryshme të të njëjtit sovranitet, por edhe të atyre ligjeve të cilat kanë

vlëjtur në territoret e shteteve të ndryshme. Me të drejtë konsiderohet se kjo

shkollë e para është ballafaquar me konfliktin e ligjeve në planin ndërkombëtar24.

Kjo shkollë mbronte idetë se përkrah konfliktit të statuteve, ekziston edhe konflikti

i ligjeve për të cilin duhet të gjendet një zgjidhje ë modeluar e principit territorial

duke lejuar mundësinë e aplikimit të të drejtës së huaj nga shkaqë të arsyeshme.

Këto ide të shkollës holandezo-flamane kanë përshpejtuar në sjelljen e disa

zgjidhjeve të konfliktit të ligjeve ndërkombëtare që njëkohësisht ka ndikuar

pozitivisht në zhvillimin e gjithëmbarshëm të raporteve juridike civile në Evropë

në atë kohë.

Mbi këtë që u theksua më lartë dhe në mendimet e shumë teoricientëve

konsiderohet se konflikti i ligjeve në kohën e këtyre shkollave të statuteve kanë

pasur shumë pika më rëndësi edhe për konfliktin ndërkombëtar të ligjeve, ngase

konflikti i statuteve ka pasur të njëjtin karakter sikurse konflikti i ligjeve në shtetet

moderne. Në kundërshtim me këtë ekziston mendimi se “nuk mund të arsyetohet

barazimi i konfliktit të ligjeve në shekujt e mesëm të ligjeve me të Drejtën

24
A.Bilalli vep e cit fq.29

22
Ndërkombëtare Private në tërësi”25

Në sistemin juridik të ish Jugosllavisë konflikti i brendshëm i ligjeve pas Luftës së

Dytë Botërore nuk ka ekzistuar ngase norma kolizive ka pasur vetëm një funksion

klasik dhe atë të vendos se për një marrëdhënie juridike civile me element

ndërkombëtar a është kompetente e drejta e vendit apo e huaj dhe nëse e huaja, cila

e drejtë e huaj26. Me aprovimin e Amendamenteve Kushtetuesë të vitit 1971, dhe

sidomos me aprovimin e Kushtetutës së vitit 1974 është paraqitur konflikti i

brendshëm i ligjve pasi që me këtë Kushtetutë rriten kompetencat ligjëdhënësë të

njësive federale që ka krijuar mundësinë që marrëdhënia e njëjtë të jetë e rregulluar

ndryshe27.Konflikti i brendshëm i ligjeve dhe ai ndërkombëtar është rregulluar me

ligj të veçantë.28

Në sistemet juridike bashkëkohore të shteteve mund të hasim në sisteme të

ndryshme që kanë ngjashmëri dhe dallime në kuptim të unifikimit të konfliktit të

brendshëm dhe ndërkombëtar të ligjeve. Në sistemin juridik të Zvicrës, kantonëve

u është lënë në kompetencë ligjdhënëse në disa fusha të marrëdhënieve juridike

civile, si përshembull, trashëgimia, të drejtat mbi paluajtshmërinë, kujdestarinë etj.

Të këto situata të ekzistimit të konfliktit të brendshëm të ligjeve në Zvicër, e drejta

e atij vendi parasheh dispozita si për konfliktin e brendshëm të ligjeve, ashtu edhe

për atë në plan ndërkombëtar. Sipas këtyre dispozitavë29 që i rregullon këto

konflikte të ligjeve në fushën e marrëdhënieve statusore, familjare dhe

trashëgimore, fakt vendimtar është vendbanimi dhe sipas këtij fakti vendimtar

rregullohet konflikti i ligjeve në te drejtën zvicerane.

25
Tibor Varadi, Medjunarodne i untrašnje kolizione norme, Institut za uporedno pravo, Beograd,
1975 fq.15.
26
Borislava Blagojević, Unutrašnji sukob zakona, Enciklopedia imovonskog prava i prava
udruženog rada, tom 111, Beograd, 1978, fq 595.
27
Neni 281 pika 15 e Kushtetutës së ish RSFJ-së.
28
Gazeta Zyrtare Nr.1 9-79 të RSFJ-së.
29
Ligji federal i vitit 1891 cituar sipas teksteve të së Drejtës Ndërkombëtare Private, Institut za
uporedno pravo, Beograd, 1957, fq 121.

23
Në Britaninë e Madhe ekzistojnë mjaft situata specifíke kur është fjala te konflikti

i brendshëm i ligjeve në raport me shtetet tjera. Në bazë të raporteve në mes të së

drejtës së Anglisë dhe Skocisë më së miri përshkruhet kjo specifíke. Ashtu siç

dihet, këto dy vende në vitin 1907 kanë vendosur të nënshkruajnë Marrëveshjen

mbi Unionin sipas se cilës, përveç tjerash, gjyqet dhe sistemi i atëhershëm juridik

mbetet i pavarur. Karakteristikë e këtij konflikti të ligjeve qëndron në atë se

rregullimi i konfliktit të ligjeve në sistemet e tyre vlejnë dispozitat e së Drejtës

Ndërkombëtare Private. Kjo është ngase ekziston mendimi se ato në mes vete janë

të drejta të huaja. Kjo vërehet në pohimin e profesoreshës Allagiq kur thekson:

”Nëse gjyqi anglez duhet të aplikojë të drejtën skocezo-irlandeze apo të drejtën e

anglo-normadisë, ajo për atë është e huaj dhe trajtohet sikur e drejta italiane apo

portugeze”30

Në të drejtën franceze konflikti i brendshëm i ligjeve ekziston në raport me

krahinat e Alzasit dhe të Lorenit, të cilat i janë bashkuar Francës pas Luftës së

Parë Botërore dhe më pastaj kanë mbajtur të drejtën civile gjermane dhe

procedurën civile gjermane.31 Megjithatë në vitin 1924 është vendosur e drejta e

vendit, Francës, si ajo civile ashtu edhe ajo afariste.

Në të drejtën Amerikanë është një situatë specifíke, ngase tek ajo e drejtë, normat

e konfliktit të brendshëm të ligjeve dhe atij ndërkombëtar gati janë të njëjtë. Në

Shtetet e Bashkuara të Amerikës sistemi i normave kolizive është mjaft i zhvilluar

sepse çdo shtet anëtar i unionit ka sistemin e vetë të normave kolizive. Te gjetja e

zgjidhjeve për konfliktin e brendshëm të ligjeve, sistemi juridik amerikan ka

vendosur shumë dispozita të së Drejtës Ndërkombëtare Prívatë. Në të drejtën

30
Dubravka Alagić, Rešenje unutrašnjih sukoba zakona u uporednom zakonodastvu, Godišnjak
Pravnog Fakulteta, Sarajevo, 1970, fq.60. Cheshire, Private Int. Law fq 9...cituar sipas A. Bilalli
vep e cit fq 44
31
Shih më gjerësisht: D.Alagić, vep.e cit., fq.62-63

24
amerikanë zgjidhja e konfliktit të brendshëm të ligjeve bëhet me dispozita të

përgjithshme për rregullimin e konfliktit ndërkombëtar të ligjeve. Faktet

vendimtare për të dy rastet e konflikteve të ligjeve janë të njëjta.32

Nga e gjithë kjo mund të konstatojmë se te përcaktimi i të drejtës kompetente te

konflikti i brendshëm i ligjeve dhe ai në planin ndërkombëtar, në shtete të

ndryshme gjatë periudhave të ndryshme dhe në kohët moderne, janë të ndryshme,

ngase ekzistojnë sisteme të veçanta të shteteve me histori të ndryshme, sisteme të

ndryshme, rregullim të veçantë etj. që ndikojnë në krijimin e këtyre sistemeve.

Mund të vërehet se konflikti i ligjeve në përgjithësi, dhe sidomos konflikti i

brendshëm i ligjeve në të gjitha vendet paraqet një çështje komplekse për

ligjdhënësit e shteteve të ndryshme të cilat bëjnë përpjekje për thjeshtësimin e

këtij problemi33.

32
Symeon Symeonides, Conflict of Law: American Comparative, International: Cases and
Materials, American Casebook Series, Washington, 1998, pp.224-228. Cituar sipas a. Bilalli vep
e cit fq. 47-48
33
Shih me gjeresit A. Bilalli vep e cit.

25
II.3. Raporti në mes të konfliktit të brendshëm të ligjeve

dhe konfliktit të ligjeve në planin ndërkombëtar

Trajtimi i raportit në mes te konfliktit të brendshëm të ligjeve dhe atij

ndërkombëtar paraqet një ndër çështjet me rëndësi edhe për vetë zgjidhjet që

ofrohen me normat kolizive të konfliktit të ligjeve.

Në teori shpesh kanë ekzistuar dilema se a është shfaqur më parë konflikti i

brendshëm i ligjeve apo ai në planin ndërkombëtar. Tanimë është e qartë se

konflikti i brendshëm i ka paraprirë konfliktit në planin ndërkombëtar të ligjeve.

Edhe pse konflikti i brendshëm i ligjeve është më i hershëm, paraqitja e konfliktit

ndërkombëtar nuk i`a ka humbur rëndësinë dhe aktualitetin konfliktit të

brendshëm, ngase ekzistojnë edhe më tutje shtete me sisteme të përbëra juridike.

Në teori ka mendimë së vlera e konfliktit të brendshëm të ligjeve iu ka rritur edhe

më me paraqítjen e konfliktit në planin ndërkombëtar, pasi konflikti i brendshëm i

ligjeve e zgjeron fushën e veprimit.34

Konflikti i brendshëm i ligjeve ka rritur rëndësinë në trajtimin e tij juridik, jo vetëm

në shtetet me rend juridik të përbëra, por edhe te ato shtete që kanë sisteme unike

gjatë kohës së trajtimit të atyre situatave juridike, kur duhet të zbatohen normat

kolizive të së drejtës materiale të shteteve me territor kompleks juridik në procesin e

shqyrtimit të marrëdhënieve juridike civile me element ndërkombëtar.

Në teorinë e së Drejtës Ndërkombëtare Private ekziston mendimi se gjatë trajtimit

të konfliktit të brendshëm të ligjeve duhet të bëhët dallimi i qartë me konfliktin e

ligjeve në planin ndërkombëtar dhe në këtë kuptim ekzistojnë dallime të mëdha në

Blagota Mitrić, Unutrašnji sukob zakona u statusnim odnosima u Jugoslvenskom pravu, punimi i
34

doktoratës, 1983, Beograd, fq.40/44.

26
aspekt te metodave dhe mënyrës së zgjidhjes së konfliktit të brendshëm të ligjeve

dhe atij në planin ndërkombëtar.35

Ekziston mendimi se aplikimi mekanik i dispozitave të cilat vlejnë për konfliktin e

brendshëm të ligjeve në një shtet në situata nga marrëdhëniet ndërkombëtare, pa

hyrë në përmbajtjen e atyre marrëdhënieve, do të ishte shumë e gabuar. Kjo do të

sillte deri te një situatë juridike absurde në rastin e zbatimit të dogmave nga

organet kompetente.36 Kështu, për shembull, nëse dy shtetas të një shteti më me

shumë territor juridik (për shembull nga SHBA) udhëtojnë në disa shtete

evropiane, dhe gjatë këtij udhëtimi ata krijojnë marrëdhënie juridike civile sipas të

cilave parashohin se obligimet do t’i kryejnë në shtetin e vendit. Në rast se vije

deri te kontesti për këtë marrëdhënie juridike civile, atëherë shtrohet çështja e të

drejtës kompetente. Nëse sipas të drejtës së vendit vlen e drejta ku është lidhur

kontrata, sipas rregullës locus regit actum, atëherë në këtë rast nuk shohim shkaqë

të arsyeshme që të përdoret ndonjë e drejtë tjetër nga e drejta e vendit ku palët

kanë lidhur kontratën. Ky shembull e tregon kuptimin se konflikti i brendshëm i

ligjeve te marrëdhëniet juridike civile me element ndërkombëtar ka rëndësi edhe

në planin ndërkombëtar.

Tendenca për të gjetur zgjidhje për raportet në mes të këtyre dy llojeve të

konfliktit të ligjeve dhe qëllimi i lehtësimit të qarkullimit të mallrave dhe

shërbimeve në mes të shteteve të ndryshme të botës ka lindur nevojën e nxjerrjes

së Konventave Ndërkombëtare multilaterale. Kjo qasje ka ndihmuar në masë të

madhe të relativizojë rregullimin dhe kontestet në mes të shteteve me sisteme të

ndryshme juridike, unike apo të përbëra. Me gjithë ekzistimin e një numri të

konventave ekzistojnë ende dallime në mes të shteteve me sisteme juridike (qoftë

35
Sipas Prof. Billallit vep e cit fq 90 jane:Ehrernzwieg, Cavers etj.
36
Scoles Eugen, The defferences between intern and international conflict of law in USA,
California Law Review, 1986, No.4, p.623. poashtu Prof. Bilalli vep e cit fq 60

27
me rregullim federativ apo unitar), të cilat shprehen, sidomos në disa vështirësi të

karakterit tekniko-juridik.

Këto vështirësi paraqiten në lidhje me aplikimin e së drejtës vendore të shteteve

në përputhje me sistemin juridiko-civil kur kjo e drejtë duhet të aplikohet dhe

është kompetente në bazë të shumë konventave multilaterale. Në këto raste

ekziston edhe mundësia e aplikimit të së drejtës së huaj, qoftë për arsye se personi

i tillë nuk ka vendbanimin momentalisht apo edhe nuk e ka vendbanimin e fundit

në territorin e shtetit në të cilin ekziston konflikti i brendshëm i ligjeve dhe ka

vendbanimin momental apo vendbanimin e fundit në vendin ku është kompetent

për konfliktin e brendshëm të ligjeve.37

Në këtë rast duhet të theksojmë se problemi i këtij lloji paraqitet vetëm te shtetet

me sisteme juridike të përbëra, ndërsa te shtetet me sisteme juridike civile unike

kryesisht zbatohet në këto situata norma kolizive lex fori38. Nga kjo rregull

kolizive në disa konventa parashihen përjashtëime. Kështu, sipas prof.. Bilallit:”

Konventa e Hagës mbi konfliktin e ligjeve mbi formën e testamentit, sipas

zgjidhjes kolizive nuk ka pranuar se në këto raste të zbatohet norma kolizive lex

fori, por as e drejta e kryeqytetit në shtete me sisteme të përbëra juridike, por ka

paraparë zbatimin e ligjit të brendshëm të shtetit nënshkrues, pa marrë parasysh

shtetet me sisteme unike apo te përbëra juridike”39. Kjo në një mënyrë tregon se

kjo Konventë e Hagës në një mënyrë ka bartur konfliktin e brendshëm të ligjeve në

planin ndërkombëtar.40 Nga kjo shihet qartë se aplikimi i ligjit të brendshëm të

njërit nga vendet nënshkruese sjell deri te heqja nga përdorimi e fakteve

vendimtare, të cilat në raste të tilla, zakonisht krijojnë lidhjen juridike të personit

37
Dr. Mihajlo Jedić, Unutrašnji sukob zakona i medjunarodni ugovori, Jugoslavenska revija za
medjunarodno, Beograd, 1050, nr.3, fq.367. cit sipas A. Bilallit fq 62-63
38
A. Bilalli vep e cit fq 63
39
Po aty,fq 64
40
Walter Wadlington and Roymond C.O’Brien, Family Law Statutes, International Conventions
and Uniform Law, London, 2000. Neni 6 I Konventes

28
me një shtet të caktuar, ndërsa këtu krijohen fakte të reja vendimtare te karakterit

te vendit.

Kur analizohet çështja e raporteve në mes të konfliktit të brendshëm të ligjeve dhe

atij në planin ndërkombëtar, duhet të pranojmë faktin se nuk është lehtë të

kufizohen këto raporte, ngase gati gjatë gjithë historisë së të Drejtës

Ndërkombëtare Private kanë qenë ne gjendje të ndryshme dhe kanë pësuar

transformime. Megjithatë, mund të thuhet se konflikti i brendshëm i ligjeve, ashtu

siç cekëm më herët, ka paraprirë konfliktin ndërkombëtar të ligjeve dhe disa

dispozita të cilat kanë rregulluar konfliktin e brendshëm të ligjeve, kanë pasur një

ndikim të veçantë në formulimin e zgjidhjeve të cilat i kanë takuar konfliktit të

ligjeve në planin ndërkombëtar.41

Ekzistojnë situata të konfliktit të brendshëm të ligjeve në shtete me sisteme të

përbëra juridike kur mund të paraqitet në dy situata veç e veç apo edhe

njëkohësisht dhe atë kur konflikti i brendshëm i ligjeve krijon pasoja juridike në

planin e brendshëm apo në situatën tjetër, kur konflikti i brendshëm i ligjeve

krijon pasoja juridike në planin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar njëkohësisht.

Paraqitja e konfliktit të brendshëm të ligjeve në rastin e parë paraqitet në të gjitha

ato situata kur njësitë federale, një marrëdhënie e njëjtë juridike civile rregullohet

në mënyrë të ndryshme. Ndërsa konflikti i brendshëm i ligjeve kur ai krijon pasoja

juridike, jo vetëm në planin e brendshëm, por edhe atë ndërkombëtar, në këto

marrëdhënie juridike civile paraqitet ‘elementi ndërkombëtar’ i cili me vet

prezencën nënkupton që për këtë marrëdhënie janë të .interesuara së paku dy shtete

në bazë të sovranitetit të vet. Një situatë e tillë juridike është tek marrëdhëniet

Tibor Varadi, Medjunarodne i unutrašnje kolizione norme, institut za uporedno pravo, Beograd,
41

1975, f1.42/44.

29
juridike civile kur norma kolizive përcakton si të drejtë kompetente në rastin

konkret ndonjë të drejtë të njësisë federale, pasi aty ‘jetojnë’ disa sisteme juridike.

Në të dy këto rast zgjidhja e së drejtës kompetente bëhet sipas normave kolizivë. 42

Sipas prof.. Bilallit:”Në anën tjetër, është e njohur se konflikti i brendshëm i

ligjeve në sistemet e përbëra juridike ka nxitur çështjen e të drejtës kompetente te

rregullimi i disa katëgorive të marrëdhënieve juridike civile në kuadër të një shteti

sovran. Këtu rruga e cila rregullon konfliktin e brendshëm të ligjeve ofron

zgjidhje për çështje konkrete. Edhe te konflikti ndërkombëtar i ligjeve kemi situatë

të njëjtë, por këtu nuk shtrohet çështja e konfliktit të ligjeve në kuadër të një shteti

Sovran, por shtrohet problemi i konfliktit të ligjeve në mes të shteteve sovrane, e

kjo dërgon në aplikimin e të drejtës së njërit apo shtetit tjetër, apo që të dyjave, së

bashku, ashtu siç përcaktohet me faktet vendimtare të cilat i rregullojnë këto

raporte juridike civile në fjalë”43.

Në teori mund të hasen mendime që shpijnë kah ajo, se disa zgjidhje që aplikohen

për zgjidhjen e konfliktit të brendshëm të ligjeve mund të aplikohen edhe për

konfliktin ndërkombëtar të ligjeve. Një qasje të tillë e vëren Prof. Blagojević, i cili

thekson: “derisa konflikti ndërkombëtar i ligjeve shprehet si konflikt real i

sovranitetit të shteteve, si subjekte ndërkombëtar, konflikti i brendshëm i ligjeve

është rezultat i bashkëpunimit të njësive federale brenda një shteti unik, pa marrë

parasysh se njësitë federale kanë sovranitetin e vet”44. Kjo është shumë me rëndësi

në përmbajtje dhe cilësi, në dallime të këtyre dy konflikteve të ligjeve. Prof Bilalli

thekson:”Këtu duhet dalluar se konflikti në planin ndërkombëtar të ligjeve paraqet

idenë e mbrojtjes së sovranitetit nga ndërhyrja e së drejtës së huaj, ndërsa konflikti

42
B.Blagojevč, Regulisanje sukoba republičkog odnosno pokrajiskog zakona sa zakonima drugih
republika odnosno pokrajina, “Unutrašnje kolizione norme”, Institut za uporedno pravo,
Beograd, 1975, fq.6.
43
A. Bilalli vep e cit fq 65
44
B.Blagojevč, vep.e vit., fq.597

30
i brendshëm i ligjeve ngritët mbi bazën e logjikës së kooperimit në mes të njësive

federale të një sovraniteti, ku mund të supozohet se dallimet në mes sistemeve

juridike të njësive federale brenda një shteti nuk mund të kenë karakter

kontradiktor. Dihet se te konflikti i brendshëm i ligjeve nuk mundet asnjëherë të

paraqitet ‘ordre public’ derisa ky institut i konfliktit ndërkombëtar të ligjeve

paraqitet shpesh dhe është i patejkalueshëm”45.

Konflikti i brendshëm i ligjeve ekziston në të gjitha shtetet e tipit federal të

rregullimit dhe kompleksiviteti i tij, para së gjithash, varet nga fusha e kufizimeve

të kompetencave ligjdhënëse në mes të federatës dhe njësive të saja federale, dhe

nga kjo, nëse kjo kompetencë është e gjerë, atëherë me siguri edhe mundësia e

paraqitjes së konfliktit të brendshëm të ligjeve është e madhe.46

Mund të konstatohet se nënshkrimi i Konventave Ndërkombëtare ndikon në

tejkalimin e atyre pengesave juridike që dalin në rastin e zgjidhjes së konfliktit të

brendshëm të ligjeve dhe atij në planin ndërkombëtar dhe do të hiqte pengesat

juridike në atë mënyrë që të përcaktojë si të drejtë kompetente, do të jetë e drejta e

shtetit nënshkrues me cilësimin e konfliktit të brendshëm të ligjeve në sistemet

civile juridike unike dhe jo të largojë në tërësi konfliktin e brendshëm të ligjeve

me anë të konventave ndërkombëtare multilaterale, ngase gjithmonë ekziston

mundësia e shkeljes së rendit publik të shteteve në fjalë47.

Konflikti i brendshëm i ligjeve dhe ai ndërkombëtar shpesh janë në korrelacion,

ngase në kohët e zhvillimeve moderne të qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve

raportet që krijohen dërgojnë te njëri apo konflikt tjetër i ligjeve.

45
A. Bilalli vep e cit fq.66
46
MilanBartoš, Potreba donošenja Zakona e medjupokrajinskim sukobu zakobu, Materijal za pitanja
unutrašnjeg sukoba zakona. Institut za uporedno pravo, Beograd, 1975, fq.1/2.
47
A. Bilalli vep e cit. fq 66-67

31
 KREU III: KONCEPCIONET PËR RREGULLIMIN E
KONFLIKIT TË LIGJEVE NË TË DREJTËN
NDËRKOMBËTARE PRIVATE

III.1. Koncepcionet bazë për rregullimin e Kolizionit

të brendshëm dhe ndërkombëtar të ligjeve në
të Drejtën Ndërkombëtare Private

Në çdo shoqëri njerëzore të organizuar, ku ekzistojnë më shumë bartës të

funksioneve normative është e domosdoshme të ekzistojnë disa rende juridike. Për

shkak të shumë bartësve të funksioneve normative vije deri të konflikti i ligjeve në

ato raste juridike kur marrëdhënia juridike është e lidhur për dy apo më shumë

sovranitete. Nëse faktet janë të lidhura me sovranitetin e vendit apo atë të huaj,

atëherë është fjala për situatën juridike me element të huaj (element

ndërkombëtar), ku zbatohen normat e konfliktit ndërkombëtar të ligjeve. Për

situata juridike, në të cilat faktet janë të lidhura me dy ose më shumë republika apo

krahina autonome, të cilat kanë kompetenca të pavarura normative me të

ashtuquajturin element ndër republikan, interlokal (elementi republikan-krahinor)

zbatohet kolizioni i brendshëm i ligjeve.

Normat e konfliktit ndërkombëtar në planin ndërkombëtar janë bërë aktuale që nga

momenti kur janë krijuar dy subjekte sovrane të së drejtës në formë të dy shteteve.

Ky aktualitet ka krijuar nevojën e gjetjes së mënyrës së zgjedhjes së këtij konflikti

të ligjeve. Në planin ndërkombëtar nuk ka ekzistuar krijimi i normave të

përbashkëta të së drejtës ndërkombëtare, universale apo të karakterit rregullativ, të

32
cilat në mënyrë unike dhe të njëllojtë do t’i rregullonin raportet në mes të shteteve

të interesuara. Kjo nevojë dhe tendencë e bashkëpunimit në planin ndërkombëtar,

në formë të rregullimit të përbashkët të disa marrëdhënieve juridike, është bërë në

interes të mundësimit të qarkullimit juridik në mes të dy ose më shumë shteteve

ose në mes të më shumë subjekteve juridike, si bazë për koekzistencë dhe

bashkëpunim në planin ndërkombëtar.

Megjithatë, duhet pasur parasysh edhe rezultatët deri te të cilat ka ardhur bashkësia

ndërkombëtare në shekujt e kaluar në këtë drejtim. Përveç numrit të madh të

normave juridike të karakterit bilatëral, regjional apo ndërkombëtar, të cilat janë

krijuar në mes të shteteve për rregullimin e marrëdhënieve juridike-civile me

element ndërkombëtar ende kanë mbetur një numër i madh i këtyre marrëdhënieve

të cilat rregullohen nga ana e çdo shteti të veçantë të interesuar, me çka vie deri te

situata kur marrëdhëniet e njëjta civile, të punës, ekonomike, financiare apo të

fushave tjera të së drejtës rregullohen në mënyrë të ndryshme nga dy apo më

shumë shtete.

Për këtë arsye konflikti i ligjeve në të Drejtën Ndërkombëtare Private paraqitet në

një gjerësi dhe në rrethe të ndryshme, çka gjithsesi është shprehje që edhe për këtë

problematikë gjinden zgjidhje bilaterale, regjionale dhe ndërkombëtare. Deri te

këto zgjidhje në planin ndërkombëtar, vie në mënyrë mjaft të vështirë, dhe janë në

numër të vogël zgjidhjet, shumë më të vogël se sa shihen në veçanti kur merren

parasysh se shtohet numri i veprimtarisë normative i numrit të madh të

organizatave ndërkombëtare.

Në bazë të kësaj që u cek më lartë mund të konstatohet se shumë marrëdhënie

juridike, posaçërisht ato të cilat do të ishin të karakterit universal në mes të

shteteve, si subjekte të së drejtës ndërkombëtare nuk janë të rregulluara në “planin

33
ndërkombëtar”, në veçanti ato raporte që janë të karakterit universal, ende është

numri i vogël i normave ndërkombëtare të karakterit universal, posaçërisht i atyre

normave të pranuara dhe të ratifikuara nga ana e të gjithëve apo vetëm të anëtarëve

të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Për këtë arsye, problematika e konfliktit

të ligjeve në planin ndërkombëtar ka zbatim të madh, si rëndësi të madhe teorike

dhe praktike, ngase ekzistimi i tij është shprehje e domosdoshme e të gjitha

dallimeve që sot ekzistojnë në bashkësinë ndërkombëtare.48

Në planin e brendshëm, çështja e konfliktit të ligjeve është e pashmangshme nëse

në të njëjtin shtet ekzistojnë paralelisht dy ose më shumë rende juridike, me të

cilat rregullohen llojet e njëjta të marrëdhënieve juridike. Konflikti i ligjeve në

planin ndërkombëtar ekziston për arsye të ndryshme dhe atë: në bazë të ekzistimit

të shumë racave, shumë popujve, shumë religjioneve, shumë grupeve etnike etj.

Ku të gjitha nga këto baza orientohen nga krijimi i rendit juridik të veçantë, shumë

nga këto fitojnë edhe rëndësinë historike por shumë paraqiten në formë të

rregullimit federativ të shteteve.

Bazat për ekzistimin dhe organizimin e shteteve federale janë të ndryshme në

botën e sotme. Si bazë gjithnjë e më shumë po paraqitet përbërja nacionale e

banorëve të shteteve në fjalë. Problematika e konfliktit të brendshëm (interlokal) të

ligjeve, respektivisht të ndarjes së funksioneve normative në mes të federatave dhe

njësive federale, paraqet në çdo shtet të organizuar njërën ndër çështjet themelore

juridike përmes së cilave reflektohen edhe raportet e tërësishme që ekzistojnë në

ato vende. Kjo vie në shprehje tek shtetet e karakterit shumënacional, ku

organizohet pushteti dhe ndahen kompetencat sipas përbërjes shumënacionale. Te

këto shtete zgjidhja e problemit të kompetencës respektivisht e ndarjes së

48
B. Blagojevič; Sukob zakona kao opsta pojava.”Anali Pravnog Fakulteta”. Br. 1- 4.
Beograd,1983. str.169

34
funksioneve normative kanë ndikim edhe një numër i caktuar i elementeve tjera, si

p.sh. mënyra në të cilën është krijuar shteti i përbashkët, kohëzgjatja e ekzistimit të

shtetit të përbashkët, zhvillimi ekonomik i njësive të caktuara të cilat janë përfshirë

në shtetin e përbashkët, tradita kulturore dhe shumë faktorë të tjerë të cilët në një

ose mënyrë tjetër janë të rëndësishëm për gjetjen e zgjidhjes më efikase dhe më të

mirë.49

49
B.Blagojevic;Republicko zakonodastvo i regulisanje civilna-pravnih odnosa.’Anali to pravne i
drustvene nauke’.Br.4.beograd,1969.str.540

35
III.2. Koncepcionet mbi konfliktin e ligjeve ne ish Jugosllavi

Kjo çështje juridike ka ekzistuar edhe në ish Jugosllavi. Shikuar historikisht në ish

Jugosllavi nuk kanë ekzistuar në përgjithësi norma të unifikuara, përveç në disa

raste në aspektin e të drejtës procedurale e cila ka qenë e zbatuar në tërë territorin e

ish Jugosllavisë. Edhe në Jugosllavinë e vjetër përkundër ekzistimit të shtetit unitar

kanë ekzistuar gjashtë territore të ndryshme juridike dhe në secilën prej tyre është

zbatuar ligj tjetër civil. Kjo ka ndodhë ngase ish Jugosllavia në momentin e

krijimit, bashkimit në vitin 1918 në kuadër të sovranitetit të vet ka përfshirë

territore të cilat me parë ishin nën ndikime të ndryshme juridike, kështu që në

shumë rrethe nuk ka qenë e unifikuar e drejta dhe kanë mbetur në fuqi disa

dispozita të cilat kanë vlerë edhe para unifikimit. Kështu p.sh. në territorin e

Kroacisë, Dalmacisë, dhe në një pjesë të Bosnjë dhe Hercegovinës dhe një pjesë të

Vojvodinës, është zbatuar e drejta kolizive e Ligjit civil të Austrisë dhe në Serbi

është zbatuar Ligji Civil Serb, ndërsa në Mal të Zi është zbatuar Ligji pasuror i

vitit 1888, në disa pjesë të Bosnjës ka vlejtur edhe Ligji Turk i ashtuquajturi

”Meddzela”.

Në sistemin e ish Jugosllavisë komuniste, ka ekzistuar konflikti i dyfishtë, i

brendshëm i ligjeve dhe atë si konflikti i ligjeve lokale të karakterit territorial ashtu

edhe interpersonal, respektivisht konflikti konfensional i ligjeve (posaçërisht në

fushën e marrëdhënieve martesore). Te këto dy lloje të konfliktit të brendshëm të

ligjeve për marrëdhënie të njëjta juridike, nuk ka ekzistuar një zgjidhje e njëjtë, por

kanë vlejtë norma të ndryshme, për shkak të kësaj në praktikë ka mundur të vijë te

ardhja e situatave të pamundshme. Nëse në një marrëdhënie të tillë zgjidhet

konflikti i brendshëm i ligjeve, ku vie në të njëjtën kohë edhe zbatimi i konfliktit

interlokal dhe interpersonal, atëherë vihet në pyetje se në ato marrëdhënie juridike,

36
përkrah ekzistimit të konfliktit të brendshëm të ligjit të karakterit territorial dhe

personal në të njëjtën kohë ekziston edhe konflikti i brendshëm në mes vet

brendisë së normave kolizive dhe nëse ekziston, a ka qenë në përgjithësi e mundur

të rregullohet konflikti i brendshëm i ligjeve. P. sh. te kushtet materiale për lidhjen

e martesës në mes të personave (individeve) të cilët i përkasin llojeve të ndryshme

të konfliktit të brendshëm të ligjeve, ku për njërin individ zbatohet e drejta e rendit

të territorit në të cilën ekzistojnë konfliktet personale (brendshme) të ligjeve dhe

për individin tjetër është kompetente e drejta e territorit tjetër juridik në të cilin

ekziston konflikti territorial (i brendshëm) i ligjeve, ndërsa kolizioni i brendshëm i

normave parashikon zgjidhje tjetër juridike (të dy kanë paraparë) të zbatohet vetëm

një e drejtë si kompetente, atëherë do të jetë problem se a është e mundur dhe si të

zbatohet në praktikë një konflikt i tillë i brendshëm i ligjeve.

Nga arsyet e sipërpërmendura mund të konstatohet se te ekzistimi i territoreve të

ndryshme juridike, dhe te zgjidhja e konfliktit të brendshëm të ligjit, paraqitet si

pasojë pasiguria juridike. Për këtë arsye shumë teoricienë të kohës janë marrë me

problematikën e konfliktit të brendshëm të ligjeve.

Në artikullin e tij “Nevoja e nxjerrjes së ligjit për konfliktin ndërkrahinor të

ligjeve” prof. Bartoshi posaçërisht është ndalur në qasjen e gabuar Në rastin e

shqyrtimit të kësaj problematike, për çka ka theksuar se nuk mund të trajtohet

njëjtë problematika e konfliktit të brendshëm të ligjit me problematikën e të

Drejtës Ndërkombëtare Private. Ai thekson: ”Në të gjitha shtetet të cilat kanë për

organizim të vetin më shumë sisteme juridike të kordinuara (të ashtuquajturit

federalizmi i sistemeve juridike, shumësia e “territoreve juridike” apo federalizmi

gjyqësor), ekziston në shkencë dhe praktikë paragjykimi se pushteti qendror

ligjdhënës mundet me normat e përgjithshme juridike të parasheh dhe të ofrojë

37
normat e nevojshme për zgjidhjen e konfliktit ndërkrahinor të ligjeve në materien e

të Drejtës Privatë.

Sipas Prof. Bilallit:”Në mes të konfliktit të tillë të ligjeve brenda një shteti dhe

konfliktit të ligjeve në të Drejtën Ndërkombëtare Private ekziston një ndryshim i

madh i cila përveç tjerash në vetvete logjikisht e sqaron karakterin e ndryshimeve

të këtyre dy llojeve të konfliktit të ligjeve: ndërkombëtare në njërën anë dhe atij

ndërkrahinor në anën tjetër. i pari paraqet konfliktin në mes të dy sovraniteteve të

koordinuara ndërkombëtarisht për marrëdhëniet e tyre juridiko-ndërkombëtare. i

dyti (ndërkrahinori), në të kundërtën, apelon për një sovranitet, që ai me pushtetin

e tij (edhe pse faktikisht të kufizuar) ta zgjidh konfliktin e të drejtave lokale, të

cilat janë funksione të atij sovraniteti në të cilin apelon.

Përfundimisht, mund të konstatohet se derisa në konfliktin ndërkombëtar ekziston

konflikti i sovraniteteve në konfliktin ndërkrahinor, të ligjeve fare nuk ekziston

asnjë mundësi për konfliktin e sovraniteteve, pasi që në pyetje është vetëm një

sovranitet”50

Me çështjen e konfliktit të brendshëm të ligjeve është marrë edhe prof. Lapajne, i

cili ka propozuar nxjerrjen e ligjit unik të konfliktit ndërkrahinor. Duke e

shfrytëzuar përvojën e vendeve tjera ku ka ekzistuar konflikti i brendshëm i

ligjeve, në kombinim me normat e së Drejtës Ndërkombëtare Private, ka propozuar

disa rregulla të cilat do të mund të zbatoheshin në këto raste. Kështu, për shembull,

për formën e punëve juridike alternativisht ka propozuar lex causae dhe lex loci

50
Cituar sipas Prof. Bilallit vep e cit fq 71Milan Bartos:’Potrebe donosenja zakona o
medjupokrajinskom sukobu zakona’.Iz Medjunarodnog privatnog prava.Rasprave I
clanci.Beograd,1932 str.76-77.

38
actus, për konfliktin personal të ligjeve ka propozuar rregullën lex provincyalis, e

cila do zbatohej për marrëdhënie statusore, martesore dhe trashëgimore, etj.51

Prof. Mitric vlerëson se: “duke shqyrtuar problematikën e konfliktit të brendshëm

të ligjeve te marrëdhëniet martesore prof. Eisneri konstaton se qëndrimet e

ndryshme të cilat zbatohen te konflikti i brendshëm i ligjeve dhe zbatimi i normave

të së Drejtës Ndërkombëtare Private, te këto marrëdhënie ka sjellë shpesh deri te

zgjidhjet e ndryshme juridike dhe komplikimet e shumëllojshme juridike.52 Kjo

gjendje juridike ka ekzistuar në ish Jugosllavi, deri në vitin 1946, kur është nxjerrë

Ligji i anulimit të dispozitave juridike, të nxjerra para 6 prillit 1941 dhe gjatë

kohës së okupimit fashist, kur kanë ekzistuar ngjashmëri të dukshme të problemit

të përcaktimit të së drejtës kompetente brenda një shteti.53 Ky ligj, ka hjek nga

fuqia të gjitha dispozitat të kohës së larta cekur, me mundësi të zbatimit të

normave juridike në ato marrëdhënie për të cilat nuk ka ekzistuar zgjidhja e re

juridike dhe nëse nuk janë në kundërshtim me parimet e Kushtetutës së re dhe

ligjet e shtetit të ri, kështu që me këtë ligj është hjek partikularizmi juridik, i cili

deri atëherë ekzistonte në atë Jugosllavi”54.

Me nxjerrjen e amendamenteve kushtetuese XX-XLII, të 30 qershorit të vitit 1971

dhe me pastaj me Kushtetutën e 21 shkurt 1974 janë zgjeruar autorizimet

ligjdhënësë të republikave dhe krahinave dhe me këtë është krijuar mundësia e

paraqitjes së konfliktit të brendshëm të ligjit te marrëdhëniet e ndryshme. Federata,

kështu neni 281, pika 15, Kushtetuta e RSFJ-ës e vitit 1974, rregullohet konflikti i

51
Lopajne,Mednorodno in medpokrajinsko zasebno pravo kraljevini Srbov,Havatov in Slovencev s
pravnin granima posestnimi.Ljubljana,1929 str.329-330.cituar sipas B.Mitric vep e cituaar fq.13
52
Bertold Eisner;Medunarodno,medupokrajinsko(interlokalno) I meduvjersko-bracno pravo
kraljevine Jugoslavije.Zagreb,1935.str.149 cituar sipas B.Mitric vep e cituar fq 13-14
53
Me shume per kete problematike shih:Tibor Varadi;Medunarodno I unutrasnje kolizione
norme,Beograd,1975.str.11.
54
B.Mitric,vep e cituar fq 14

39
përzierjes së ligjeve republikanë respektivisht krahinore me ligjet e republikave

respektivisht krahinat tjera (normat kolizive) dhe konflikti i kompetencave në mes

republikave, respektivisht krahinave; rregullohet zgjidhja e konfliktit të ligjeve me

dispozitat e vendeve tjera55

Sipas këtyre akteve juridike respektivisht sipas përmbajtjes se amendamenteve te

vitit 1971 dhe Kushtetutës së vitit 1974 vërehet se rregullimi i çështjes së konfliktit

të ligjeve në planin ndërkombëtar dhe konflikti i ligjeve brenda vet ish Jugosllavisë

ka rënë nën rregullativën federale. Parashtrohet pyetja se, si të përcaktohet e drejta

kompetente, në shtetet me rende juridike jounike. Në shkencën juridike, rreth kësaj

problematike, ekzistojnë dy zgjidhje themelore. Sipas njërës zgjidhje, normat e së

Drejtës Ndërkombëtare Private, munden direkt të përcaktojnë të drejtën

kompetente për shkak se problemi i të drejtës interlokale shpesh janë të njëjtë me

problemin e të Drejtës Ndërkombëtare Private ose zgjidhja përfundimtare i lejohet

normave të kolizionit të brendshëm të shteteve me sisteme juridike jounike për

arsye se në mes të drejtës interlokale dhe të Drejtës Ndërkombëtare Private

ekzistojnë ndryshime të mëdha, si për shkak të problematikës së ndryshme të

këtyre dy fushave dhe nuk mund të rregullohen me rregulla të njëjta56.

55
Shih Kushtetuta e RSFJ e vitit 1974 poashtu a. Bilalli vep e cit fq. 72-73
56
B.Blagojevic, Neposredni zadaci u radu na primeni normi o unutrasnjem I medjunarodnom
sukobu zakona Zbornik Pravnog Fakulteta Zagreb, Br. 1-2,1971 s.71 e tutje cituar sipas B.Mitric
vep e cituar fq 102

40
III.3. Koncepcionet mbi konfliktin e ligjeve ne aspektin krahasues

Çështja e mënyrës së rregullimit të kolizionit të brendshëm të ligjit, në shumë

vende në botë, tërheqin vëmendjen e veçantë për arsye se, numër i madh i vendeve

(ku ekzistojnë shumë territore juridike) problematika e konfliktit të ligjeve mbetet

një kohë të gjatë e parregulluar me ligj, kështu që ngacmon si në teori ashtu në

praktikë një numër pengesash dhe pasigurish juridike. Megjithatë, rritja sipas

llojeve dhe përmbajtjes së marrëdhënieve juridike me element ndërkombëtar,

lëvizja ndërkombëtare e njerëzve, mallrave, kapitalit dhe krijimtarisë intelektuale,

e cila për nga rëndësia dhe zbatimi ka fituar më shumë se kurrë, duke i imponuar

nevojën që këto marrëdhënie (me shenja ndërkombëtare) të rregullohen me norma

dhe krijohet siguria juridike maksimale.

Në shumë vende ku ekziston konflikti i brendshëm i ligjeve dhe konflikti i

juridiksioneve, shtrohet çështja e rregullimit të tij, kështu a duhet këto dy lloje të

konfliktit të ligjeve (ai i karakterit interlokal dhe ai ndërkombëtar) të rregullohen

me një ligj të vetëm, apo duhet të rregullohen duke nxjerr dy ligje paralele dhe të

veçanta. Zgjidhjet dhe përgjigjet për këto dy pyetje, si në teori ashtu edhe në

praktikë janë të ndryshme. Në ato shtete ku kjo matërie është e rregulluar me një

ligj, zakonisht nxjerrët një ligj i konfliktit të ligjeve të karakterit ndërkombëtar dhe

aty përfshihen dispozitat të cilat e rregullojnë konfliktin e brendshëm të ligjeve. Në

praktikë kjo mënyrë e rregullimit sjell deri te një numër i pengesave derisa në teori

kritikohet si zgjidhje jo principiele ngase këto lloje të konfliktit të ligjeve dallojnë

shumë në mes vete.57

57
Cituar sipas B.Blagojevic;Neposredni zadaci u radu na pripremi normi o unutrasnjem
imedunarodnom sukobu zakona.Zbornik pravnoj fakulteta.Zagreb.br.1-2.1972.str.72

41
Lidhur me metodologjinë e zgjidhjes së konfliktit të brendshëm të ligjeve, profesor

Blagojevic kështu ka propozuar nxjerrjen e dy ligjeve të veçanta, një për

konfliktin ndërkombëtar të ligjeve dhe konfliktin e juridiksioneve dhe i dyti për

konfliktin e brendshëm të ligjeve dhe konfliktin e juridiksioneve. Kjo bëhet për

arsye se janë në pyetje dy institute juridike, të cilët në mes vete ndryshojnë, pa

marrë parasysh se në mes vete mund të kenë ngjashmëri, qoftë para qasjes së

problematikës e cila duhet të zgjidhet, qoftë në momentin e gjetjes së zgjidhjes.

Sipas Prof. Mitric: “Zgjidhja e caktuar e konfliktit interlokal të ligjeve në sistemin

juridik të ish Jugosllavisë, iu ka përshtatur dhe ka qenë në përputhje me vet natyrën

e rregullimit federativ, e cila me qëndrimin e vet, siguron domenin e gjerë të

autorizimeve normative të republikave dhe krahinave, kështu që ndonjë çështje e

konfliktit të ligjeve dhe konfliktit të juridiksioneve, nuk ka mundur të trajtohet si

ndonjë problem juridik dytësor, por si një instrument me rëndësi të madhe për

jetën juridike dhe si i rregullt, kështu që natyrën e tij duhet si të tillë edhe ta

shohim d.m.th ta shohim atë si pjesë të sistemit kushtetues i cili është autonom dhe

autokton, por duhet të kërkojë një rregullim ligjor të pavarur dhe të ndarë nga

rregullimi i konfliktit ndërkombëtar të ligjeve dhe konfliktit të juridiksioneve. 58 Në

pasuesin e cituar, profesor Blagojevic ka konstatuar se e fundit do të ishte zgjidhja,

që duhet t’i qasemi rregullimit ligjor të kësaj problematike kështu “si për njërën

ashtu edhe për provincën tjetër, konflikti i ligjeve dhe konflikti i juridiksioneve,

pra edhe ai i karakterit ndërkombëtar e edhe ai i karakterit të brendshëm, është më

mirë të nxjerrim ligjet ashtu çfarë tani mundemi dhe dimë, që më vonë t’i

plotësojmë dhe revidojmë, se t’i lejohet praktikës së orientuar pamjaftueshëm që

58
Borislav Blagojevic;Neposredni zadaci u radu na pripremi normi o unutrasnjem I medunarodnom
sukobu zakona.Zbornik Pravnog fakulteta,Br.1-2.Zagreb,1972.str.71-76. Cituar sipas B.Mitric
vep e cituar fq 102-103

42
ajo të bëjë zgjidhje ad hoc ose ajo edhe të tentojë të vejë disa parime kryesore” 59.

Duke e zhvilluar më tej këtë tezë, profesor Blagojevici mendon se, me argumente

të plota juridike arsyetohet nevoja e nxjerrjes së dy ligjeve të veçanta të cilët do t’a

rregullonin konfliktin ndërkombëtar dhe të brendshëm të ligjeve, ngase janë në

pyetje dy institute juridike “të cilat në mes vete ndryshojnë pa marrë parasysh se

mund të kenë ngjashmëri qoftë në shtrimin e problemit të cilin duhet ta zgjedhim

qoftë për gjetjen e zgjidhjes”60.

Shumë autor mendojnë për çka pajtohem se zgjidhjet e lartshënuara për konfliktin

e brendshëm të ligjeve i janë përshtatur ish- Jugosllavisë, si shtet me rregullim

federal dhe kanë siguruar pavarësinë ligjdhënësë të republikave dhe krahinave dhe

nga arsyet e sipërcekura konflikti i brendshëm i ligjeve në ish-Jugosllavi nuk ka

mundur të trajtohet si ndonjë problem juridik dytësor por “si instrument

përmbajtjesor me rëndësi, për jetën juridike, për këtë edhe i rëndomtë dhe natyrën

e tij ashtu edhe duhet trajtuar si pjesë e sistemit kushtetues i cili kërkon një

rregullim të veçantë juridik të pavarur apo thënë më mirë të ndarë nga rregullimi

ndërkombëtare i konfliktit të ligjeve dhe konfliktit të juridiksioneve”61.

Duke analizuar Kushtetutën e RSFJ dhe frymën e saj Prof. Mitric

thekson:”Mëvetësia ligjdhënëse e republikave dhe krahinave në masë të madhe ka

ndikuar në ekzistimin e konfliktit të brendshëm të ligjeve për shkak të mundësisë

së rregullimit të ndryshëm normativ të disa marrëdhënieve nga ana e republikave

dhe krahinave62. Predispozitat për një rregullim të tillë juridik të marrëdhënieve të

sipërcekura qëndrojnë në parimet bazë të kushtetutës së atëhershme për arsye se

“marrëdhëniet në federatë vendosen në atë bazë që siguron barazinë e plotë të

59
B.Blagojevic;op.cit.str.72
60
B.Blagojevic;op.cit.str.73
61
B.Blagojevic;op.cit.str.72
62
Mitric.B, Vep e cituar fq 106

43
kombeve dhe kombësive, mbi parimin e marrëveshjeve të lira, shoqërimit dhe

internacionalizmit socialist”63

Sipas analizave të bëra nga shumë autorë dhe nga vete ekspozeu dhe përmbajtja e

Kushtetutës së RSFJ, e vitit 1974 vërehet se për zbatimin e parimeve të sipërcekura

në mes të marrëdhënieve juridike decentralizimi ka luajtur rol të veçantë, dhe për

atë republikat dhe krahinat në shumë çështje me rëndësi marrin kompetencat të

cilat më parë i kishte federata. Në këtë mënyrë krijohen kushtet e nevojshme nga

ana e republikave dhe krahinave, kështu që numri i madh i çështjeve fitojnë

zgjidhje të ndryshme pozitivo-juridike tek rregullimi i këtyre marrëdhënieve në

anë dhe regjione të ndryshme. E gjithë kjo, nuk do të thotë të humbet mundësia për

koordinim dhe harmonizim të kësaj të drejte në një sistem unik juridik, por në

kuptim me të gjerë, e gjithë kjo buron nga ndryshimet kushtetuese te vitit 1971 dhe

1974 ku nder tjera definohet “tipi i marrëdhënieve të reja në federatë, i bazuar në

marrëveshje dhe mirëkuptim…është barazia për kombe dhe kombësi, që është

garancion për unitet dhe stabilitet të federatës”64

63
Shih me shume: Nga ekspozeu I tekstit te Kushtetutes se RSFJ-se,Savremena
Administracija,Beograd,1974.str.26.
64
Po aty,

44
III.4. Përcaktimi i të drejtës kompetente te konflikti i ligjeve

Përcaktimi i të drejtës kompetente është një ndër çështjet themelore te të gjitha

shtetet federative ku ekziston ndarja e kompetencës ligjvënëse, në mes të

federatave dhe njësive federale. E rëndësisë së veçantë në këto shtete është kriteri

në bazë të së cilit bëhet kjo ndarje, ngase nuk ekziston ndonjë kriter i përgjithshëm

i pranueshëm për të gjitha vendet. Kjo çështje është e rëndësisë së veçantë për

shtetet e karakterit shumënacional, siç ishte ish RSFJ, ngase ndarja legjislative në

këto vende është bërë duke marrë parasysh përbërjen ne veçanti përbërjen

nacionale dhe qasjen politike të federatës komuniste ndaj njësive respektivisht

kombeve apo kombësive të veçanta në atë kohë.

Kjo çështje e përcaktimit te kompetencave legjislative në ish Jugosllavi, është

rregulluar me Kushtetutën e vitit 1974, ku ekzistojnë tri sisteme të normave

kolizive, duke pasur parasysh bartësit e funksioneve normative65.

Sistemi i parë përbëhet nga ato norma juridike, për të cilat rregullimi juridik, është

posaçërisht, në kompetencë të federatës dhe nuk mund të shtrohet problemi i

konfliktit të brendshëm të ligjeve çka nënkupton se, këto çështje juridike nuk mund

të rregullohen me ligje të veçanta të republikave dhe krahinave. Këto janë p.sh.

sistemi i vetëqeverisjes socialiste dhe marrëdhënieve shoqërore ekonomike, sistemi

i masave të cilat parandalojnë shkatërrimin e tregut të brendshëm jugosllav, masat

e mbrojtjes nga monopoli dhe konkurrenca jolojale, kushtet sipas të cilave

qytetarët mund të dalin jashtë vendit, mbrojtja e qytetarëve jugosllav me punë të

përkohshme jashtë vendit, lindja dhe zbatimi i marrëveshjeve ndërkombëtare,

65
Shih neni 281 I Kushtetutes se vitit 1974

45
kontrolli i qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve me jashtë, e drejta e autorit,

pronësia industriale, pozita juridike e të huajve etj66.

Në sistemin e dytë bëjnë pjesë, ato çështje juridike të cilat janë në kompetencë të

federatës dhe republikave respektivisht krahinave, kjo nënkupton që për një pjesë

është kompetente federata, për pjesën tjetër është republika, respektivisht krahina.

Në këtë koncept është ndërtuar edhe sistemi juridik i ish Jugosllavisë. Kështu p.sh.

në nenin 281, të Kushtetutës së ish RSFJ-ës, parashihet që federata, përmes

organeve federale të rregullojë të drejtat themelore të punëtorëve me qëllim të

sigurimit social, të drejtat themelore të punëtorëve në punën e bashkuar, të drejtat

themelore dhe obligimet e organizatave të punës së bashkuar në mjetet dhe

pronësinë shoqërore, bazat e marrëdhënieve pronësore-juridike, bazat e sistemit të

planifikimit të shoqërisë, bazën juridike të organizatave të punës së bashkuar, bazat

e marrëdhënieve obligative dhe kontraktuese dhe marrëdhënieve tjera obliguese,

bazat e sistemit të mbrojtjes popullore, bazat e përgjithshme të sanksioneve për

vepra penale dhe procedura ekonomike etj67.

Te këto marrëdhënie për rregullimin e të cilave është ekskluzivisht kompetente

republika respektivisht krahina, si te ato marrëdhënie që për një pjesë është

kompetente republika respektivisht krahina, ndërsa për pjesën tjetër është

kompetente federata, siq e cekëm më lartë mund të shtrohet pyetja se cili ligj i

republikës respektivisht krahinës do të jetë kompetent në rastin konkret duke pasur

parasysh se ligjet e republikave respektivisht të krahinave mund të vijnë në

shprehje të rregullojnë të njëjtën matërie. P. sh. një person me shtetësi boshnjake

dëshiron të adoptoje në Lublanë, në territorin e Republikës Sllovene, shtetasin e

Republikës së Kroacisë që ka vendbanimin në territorin e krahinës së Kosovës në

66
Shih kushtetuten e RSFJ te vitit 1974 ne pjesen per kompetencat e federates
67
Po aty

46
atë kohë e raste tjera. Shumë autor ndër tjerë edhe Prof. Mitric mendon se për këtë

çështje se si përcaktohet se cila është e drejta kompetente, shtrohen dy pyetje

kryesore:

Çështja e parë i përket organeve kompetente për shqyrtimin e normave për

rregullimin e konfliktit të brendshëm të ligjeve. Në ish Jugosllavi, kjo ishte

eskluzivisht në kompetencë të federatës ngase pika 15, në nenin 281, e Kushtetutës

së ish RSFJ-ës parasheh se, federata përmes organeve federale, rregullon zgjidhjen

e konfliktit të ligjeve republikanë respektivisht krahinore, me ligjet tjera

republikanë respektivisht krahinore (normat kolizive), dhe konfliktin e

kompetencës në mes organeve republikanë respektivisht krahinore në territoret e

republikave të ndryshme.

Çështja e dytë i përket pikave të lidhjeve, në bazë të të cilave përcaktohet e drejta

kompetente etj. Ligji i republikave dhe krahinave, i cili do të zbatohet me rastin e

rregullimit të marrëdhënies juridiko-civile konkrete, me element të brendshëm

(interlokal). Këto “lidhje” mund të jenë p.sh. shtetësia, vendbanimi ose

vendqëndrimi, vendi i kryerjes së punës juridike, vendi ku është kryer veprimi

kundër juridik, vendi ku gjendet sendi etj.

Në fund, sistemin e tretë, e përbëjnë ato çështje juridike, për rregullimin juridik të

të cilave janë ekskluzivisht kompetente republikat respektivisht krahinat. Në këtë

fushë bëjnë pjesë çështjet juridike të cilat nuk janë përfshirë në nenin 281, të

Kushtetutës së ish RSFJ-ës. Numri i këtyre çështjeve juridike, të cilat në aspektin e

rregullimit juridik i përkasin ekskluzivisht kompetencës së republikave,

respektivisht krahinave është i madh, çka nuk është e mundur të numërohen të

gjitha këto çështje.68

68
Shih me shume: B. Mitric vep e cituar fq. 110-113

47
Për këtë punim, janë të rëndësisë së veçantë marrëdhëniet statusore dhe familjare,

ku për shembull, hyn edhe shtetësia republikanë,vendbanimi,përkatësia e

personave juridik etj. Të gjitha ishin në kompetencë ekskluzive të republikave

respektivisht krahinave dhe atë në aspektin matërialo-juridik dhe proceduralo-

juridik. Normat kolizive për rregullimin e marrëdhënieve të sipërshënuara janë të

rregulluara me ligje të veçanta federative, për arsye se nuk kanë mundur të nxirren

ligje federale, ngase në këto matërie federata në përgjithësi nuk ka kompetencë

normative por vetëm autorizime që të rregullojë norma kolizive për këtë matërie.

Një nga këto ligje ështe Ligji për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe kompetencës

në marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore69.

Në atë kohë nga autor dhe ligjvënës është vene dilema se a duhet se pari te

nxjerrjet një akt të përgjithshëm juridik apo duhet menjëherë të vazhdohet me

nxjerrjen e ligjit mbi konfliktin e brendshëm të ligjeve në disa fusha të veçanta

juridike apo është logjike dhe e dobishme, të pritet që republikat respektivisht

krahinat të nxjerrin ligjet e veta, nga fushat që u përkasin kompetencave të tyre

pastaj të vazhdohet me nxjerrjen e ligjit federativ mbi normat kolizive. Megjithatë,

është shprehur edhe mendimi që, para së të nxirret një ligj i tillë, një ligj i

lartshënuar në masë të madhe të bëhet kodifikimi i normave kolizive apo të sillet

zgjidhja kolizive, respektivisht të rregullohen ato fusha të cilat kanë ndikim më të

madh në jetën e përditshme si çështjet statusore, familjaro-juridike dhe

trashëgimore-juridike, dhe atë jo vetëm për nxjerrjen e normave kolizive ligjore, si

një obligim kushtetues për organet kompetente federale, por edhe për arsye të

sigurisë juridike70.

69
Ky ligj eshte publikuar ne Gazeten Zyrtare te RSFJ-se Nr.9/79
70
Shih me gjeresisht B.Mitric vep e citura, T.Varadi vep e cituar. M. Jezdic vep e cituar etj

48
Në lidhje me rregullimin e marrëdhënieve juridike te kësaj fushe, në të drejtën

jugosllave te asaj kohe, Këshilli federal juridik ka mbajtur qëndrimin në atë

moment “Shumë vështirë është të përfshihet me një ligj e tërë matëria e normave

kolizive-respektivisht të gjitha fushat në të cilat ekzistojnë situatat kolizive…”71

Sipas Prof. Mitric kjo ka ndodhur: “nga arsyeja se rregullimi i gjithëmbarshëm i

matërieve kolizive paraqet një rrezik ngase mund të vij deri te situata se në mënyrë

joadekuatë të zgjidhen disa situata juridike dhe për atë është zgjedhur që normat

juridike të konfliktit të brendshëm të ligjeve, te ato marrëdhënie të cilat më së

shumti, janë hasur në praktikë dhe të cilat mundësojnë gjatë asaj kohe, të

plotësohen respektivisht të ndryshohen zgjidhjet e pranueshme, derisa tregohet në

praktikë se kjo është e nevojshme. Për këtë arsye (së paku për një fushatë juridike)

është më mirë, te dispozitat e normave kolizive, të cilat në ndërkohë mund të

plotësohen respektivisht, të ndryshohen zgjidhjet e pranueshme, nëse në praktikë

tregohet si e pashmangshme dhe e nevojshme”72.

Ligjdhënësi,në atë kohë, me ligjin mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave, në marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore73 (në tekstin

e mëtejmë Ligji mbi konfliktin e ligjeve) ka përfshirë konfliktin e brendshëm të

ligjeve, në fushat juridike të cituara të cilat bien në kompetencën ligjdhënësë të

republikave dhe krahinave. Në nenin 1 të Ligjit të konfliktit të ligjeve është

definuar përmbajtja e ligjeve dhe është përcaktuar se: ”Me këtë ligj janë paraparë

dispozitat e konfliktit të ligjeve republikanë respektivisht të ligjeve krahinore, me

ligjet e republikave respektivisht krahinave tjera, në fushën e marrëdhënieve

statusore të personave fizik dhe juridik, respektivisht të marrëdhënieve të

kujdestarisë dhe trashëgimore, si dhe për rregullimin e konfliktit të kompetencave

71
Informacije o regulisanje unutrasnjeg sukoba zakona,Savezni savet za pitanja drustvena
uredenja,Beograd,1976 god.str.15
72
Mitric,B. vep e cituar fq 113
73
Ligji I cekur eshte publikuar ne Gazeten Zyrtare te RSFJ-se Nr.9/79

49
në mes të organeve republikanë respektivisht krahinore nga territoret e republikave

të ndryshme në raport me ato fusha juridike”. Me këtë definicion konstatohen

normat juridike, të përfshira në këtë ligj, nuk mund të zbatohen për rregullimin e

konfliktit të ligjeve dhe konfliktit të juridiksioneve, nëse ato konfliktë paraqiten si

konflikte të brendshme në territorin e një republike apo krahine. Konflikti i

sipërshënuar mund të paraqitet si konflikt i ligjit republikan dhe konfliktit të

kompetencës së ligjit të krahinave apo në konfliktin e ligjeve në mes të krahinave

të Kosovës dhe Vojvodinës. Rëndësi të veçantë ka neni 2 i këtij Ligji, nga arsyeja

se vendos, lidhje në mes të normave të konfliktit të brendshëm dhe ndërkombëtar

të ligjeve dhe dispozita të konfliktit të juridiksioneve të brendshëm dhe

ndërkombëtar. Pra, normat e së Drejtës Ndërkombëtare Private, të cilat përmbajnë

norma për konfliktin e ligjeve dhe konfliktin e juridiksioneve, në mes të shteteve

sovrane, rregullohen në atë mënyrë që në bazë të normave kolizive, përcaktojnë se

cili rend juridik është kompetent dhe cili organ është kompetent për rregullimin

apo zgjidhjen e marrëdhënies së dhënë.

Me këtë dërgim në rendin juridik të njërit shtet, si kompetent për rregullimin e

marrëdhënies së caktuar apo në organin e shtetit, si i autorizuar për rregullimin e

asaj marrëdhënie dhe me këtë siç është e njohur ndërpritet funksioni i të Drejtës

Ndërkombëtare Private. Pas kësaj, njëkohësisht fillon funksioni i normave

materiale (substanciale), kompetente për rregullimin e marrëdhënies konkrete dhe

organi konkret, i cili do të zgjidh apo rregullojë marrëdhënien juridike konkrete

“kalon” në të drejtën e atij shteti, në të cilin e ka “dërguar” rregulla e së Drejtës

Ndërkombëtare Private për zgjidhjen e marrëdhënies në çështje dhe cili organ

është kompetent për shqyrtim. Problemi, bëhet edhe më i rëndë kur dërgimi ka të

bëjë me shtete me rregullim federativ, respektivisht në shtete ku ka disa qendra

normative koordinuese, kështu që e drejta kompetente dhe organi kompetent mund

50
të gjendet përmes dërgimit indirekt në njësinë e caktuar territoriale të shtetit

federal, apo me zgjidhjen që parashihet në ligjin mbi konfliktin e brendshëm të

ligjeve dhe konfliktin e brendshëm të juridiksionit. Këtë problematikë në të drejtën

e ish Jugosllavisë e ka rregulluar neni 2, i Ligjit i cili në realitet paraqet “udhëzues

i cili nga një numër i normave juridike dhe një numër i organeve në atë shtet ka

përcaktuar se cila e drejtë në atë shtet dhe cili organ i ish Jugosllavisë në rast se

sipas normave të së Drejtës Ndërkombëtare Private kërkohet që të zbatojë të

drejtën apo organin kompetent dhe me këtë përcaktohet e drejta dhe organi

kompetent’74.

Ligji në dispozitat e tij të përgjithshme posaçërisht i trajton rastet e personave pa

shtetësi të ashtuquajtur “apatridet e republikave” dhe personat shtetësia e të cilëve

nuk mund të vërtetohet, dhe përcaktohet se në ato situata sipas të Drejtës

Ndërkombëtare Private duhet të zbatohet e drejta e atij shteti shtetas i të cilit është

individi, ndërsa është në pyetje personi që nuk ka shtetësi apo personi shtetësia e të

cilit nuk mund të vërtetohet, atëherë si e drejtë kompetente merret e drejta e asaj

republike apo krahine, në territorin e së cilës personi në fjalë e ka vendqëndrimin

respektivisht vendbanimin. Në rast se personi i tillë nuk e ka vendqëndrimin e as

vendbanimin në territorin e RSFJ-ës dhe e drejta ndërkombëtare privatë dërgon në

zbatimin e të drejtës së RSFJ-ës, atëherë si fakt vendimtar, pikë e lidhjes do të

merret norma e përgjithshme kolizive-lex fori, që do të thotë se në këto raste do të

74
Ivo Puhan;Kolizione norme u gradjanskom I porodicnom pravu SFRJ,Unutrasnje kolizione
norme.Institut za uporedno pravo.Beograd,1975 god.str.21.Neni 2 I Ligjit per zgjidhjen e
konfliktit te ligjeve dhe kompetencave ne marredheniet statusore,familjare dhe trashigimore
thekson:”Me kete ligj paradhihen edhe normat mbi te drejten nderkombetare private kur me
dispozita te RSFJ-se apo me traktate nderkombetare eshte parapa qe per marredheniet e caktuara
nga neni 1 I ketije ligji e drejta kompetente eshte e RSFJ-se repektivisht se kompetent per
rregullimin e atyre marredhenieve eshte organi I RSFJ-se”.

51
zbatohet e drejta e republikës, respektivisht krahinës, organi i së cilës është

kompetent për rregullimin e marrëdhënieve të tilla.75

Në kuadër të dispozitave të përgjithshme, si problem i veçantë paraqitet çështja e

zgjidhjes kolizive në kuadër të RS të Serbisë e cila,në atë kohë,kishte një lidhje

juridike në dy krahina.76 Ka qenë një përpjekje e ligjdhënësit që për një pjesë të

këtyre marrëdhënieve, kur kërkohet përcaktimi i të drejtës kompetente për personat

fizik, si shtetas i një republike dhe jeton ne territorin e krahinës dhe në të njëjtën

kohë nuk e ka shtetësinë e ndonjë republike tjetër, në këto raste nuk zbatohej e

drejta e RS të Serbisë si e drejtë kompetente por këtu vendosin faktet vendimtare

(lex domicili), d.m.th. zbatohet e drejta e krahinës ne territorin e së cilës ai ka

vendbanimin respektivisht vendqëndrimin, kjo nënkupton se mund të jenë në

konflikt vetëm të drejtat e republikave tjera me të drejtat e krahinave nga arsyeja se

bënë pjesë rregullimi i konfliktit të ligjeve në mes ligjit të republikave dhe ligjit të

krahinave, ngase edhe krahinat janë njësi federale.77

75
Kete çështje e rregullon neni 3 dhe nei 4 I Ligjit mbi konfliktin e ligjeve.Neni 3 I ketije ligji
parasheh:”Nese e drejta e shtetit tjeter udhezon se ne te drejten dhe obligimin e shtetasit te RSFJ-
se ne marredheniet nga neni 1 I ketije ligji si te drejte kompetente te zbatoje te drejten e RSFJ-
se,e drejte kompetente e RSFJ-se eshte e drejta e republikes respektivisht krahines ne territorin e
se ciles e ka vendbanimin,nese nuk e ka vendbanimin ne te teritorin e RSFJ-se ,e drejte
kompetente eshte e drejta e republikes qe e ka shtetesine,nese me kete apo ligj tjeter federativ nuk
eshte parapare ndryshe”.
Ne nenin 4 te ketije ligji eshte percaktuar se:”Nese me normat e se drejtes nderkombetare ne te
drejtat dhe obligimet e shtetasit te huaj si e drejte kompetente duhet te zbatohet e drejta e shtetit
te cilit individi ka shtetesine,per personat pa shtetesi apo per ata qe shtetesia nuk mund te
vertetohet e drejte kompetente eshte e drejta e republikes respektivisht krahines ne territorin e se
ciles personi e ka vendbanimin apo vendqendrimin.Nese personi nga pika e1 e ketije neni nuk ka
vendbanim apo vendqendrim ne territorin e RSFJ-se dhe normat e se drejtes nderkombetare
private udhezojne ne zbatimin e normave te RSFJ-se e drejte kompetente eshte e drejta e
republikes respektivisht krahines organi I se ciles eshte kompetent per rregullimn e
marredhenieve te tilla juridike”.
76
Ne nenin 8 te Konflikti I ligjeve parasheh se:”Kur me kete ligj per disa marredhenie juridike te
personave fizik e drejte kompetente eshte e drejta e republikes se ciles eshte shtetas ai
person,pershtetas te RS te Serbise te cilet e kane vendbanimin respektivisht vendqendrimi ne
territorin e krahines autonome e drejte kompetente eshte e drejta e krahines nese ajo marredhenie
eshte eregulluar me te drejten e saj ne rast et konfliktit te ligjeve te republikave tjera me ligjin e
krahinave autonome.
77
Shih: Ligji mbi konfliktin e ligjeve-me shpjegim profesional. Gazeta Zyrtare,Beograd,1980 fq.9-
10 përgatitur nga Aleksander V. Djordjevic. Poashtu Mitric, B. vep e cituar fq 120-121

52
Në lidhje me këtë çështje mund të pranohet sugjerimi i prof. Blagojevic i cili

thekson: ”normat kolizive të republikave brenda RS të Serbisë në masë të madhe i

përgjigjen disa marrëdhënieve juridike, kolizionit të normave të federatës por ato

nuk mund të jenë të arsyeshme për disa marrëdhënie juridike të cilat nuk mund të

jenë të zbatueshme kur normat federale shfrytëzojnë shtetësinë republikanë si fakt

vendimtar-pikë të lidhjes”.78

78
Borislav Blagojevic; Unutrasnje sukob zakona.Enciklopedia imovinskog prava,prava udruzenog
rada.III.Beograd,1978 god.str.611-612.

53
 KREU IV: KONFLIKTII LIGJEVE TE MARREDHENIET
STATUSORE

IV. 1. Nocioni, rëndësia dhe përcaktimi i aftësisë juridike dhe

aftësisë për veprim

Në drejtësi, statusi mund të shihet nga dy pikëpamje. Ai mund të shihet si

marrëdhënie që vazhdon në mes palëve duke lëvizur nga shteti në shtet, ose mund

të shihet nga pikëpamja e incidenteve qe ngrit79. Kështu martesa, për shembull,

mund të shihet si marrëdhënie në vendin ku burri dhe gruaja janë martuar. Në

anën tjetër, martesa mund të shihet nga ana e incidenteve që ngrit burri dhe gruaja,

që nuk dëshirojnë të bashkëjetojnë për arsye se kanë për ndarje, të drejtat e secilit

etj. Për gjyqin është shumë me rëndësi të dihet statusi i pastër i tyre.

Martesa, legjitimimi dhe adoptimi janë marrëdhënie familjare, por secila nga këto

marrëdhënie është statusore dhe ka një rëndësi të veçante për shtetin. Personat

bartin statusin e tyre edhe kur udhëtojnë nga shteti në shtet. Kjo ndikon në

mundësinë e ndërrimit të gjendjes statusore sipas ligjeve të vendit ku gjendet.

Rregullat për aftësinë juridike sot nuk dallohen në shtetet e ndryshme të botës.

Megjithatë, ekziston një pajtueshmëri e të gjitha rendeve juridike (me përjashtim të

79
Restatement of the Law Second, Connflict of Laws 2d Volume 2 As Adopted and Promulgated
by the American Law Institute at Washington, D.C. May 23, 1969, American Law Institute
Publishers, 1971, fq.5-8

54
disa anakronizmave) që çdo njëri është subjekt i së drejtës d.m.th. që ka aftësi

juridike për të vepruar. Dallime të dukshme në qasjen e përcaktimit të momentit në

të cilin krijohet dhe pushon aftësia juridike. Aftësia juridike, ky është momenti kur

personat juridik bëhen subjekte të së drejtës dhe bartës të së drejtave dhe

obligimeve në numrin më të madh të shteteve që nga lindja, dhe në qoftëse kjo

është në interes të fëmijës kjo fillon para lindjes, në kuptim të paramendimit

(fìkcionet) nasciturus pro iam nato habetur, quatiens de commodes eius agatur (“

fíllimi i fëmijës së palindur konsiderohet si i lindur, sa herë që janë në pyetje

interesat e tij”), derisa në disa vende konsiderohet një gjë e tillë pas lindjes.

Për aftësinë juridike është irelevante se personi a është i moshës madhore dhe

aftësia për gjykim e cila sipas rregullës ndërpret aftësinë e individit. Llogaritja e

krijimit të aftësisë juridike është krijuar në mënyrë të njëjtë në shumicën e

vendeve, por dallimet paraqiten në aspektin e pushimit të kësaj gjendje juridike.

Në një grup të shteteve, personi i cili është zhdukur apo ka vdekur në fatkeqësinë

e njëjtë në të cilën nuk mund të vërtetohen momentet e veçanta të vdekjes

konsiderohen se kanë vdekur njëkohësisht. Kjo është me rëndësi për përcaktimin

e trashëgimtarëve në rast kur ata kanë qenë familjar apo bashkëshortë të cilët

njëkohësisht nga varësia e momentit të vdekjes janë trashëgimlënës dhe

trashëgimtar, atëherë ky qëndrim ka kuptim në përcaktimin e trashëgimtarëve.

Në grupin e dytë të shteteve, në raste të tilla bëhet dallimi në mes të disa

kategorive të personave në grupmoshat nga 15-65 vite apo nga 20-60 vite dhe

konsiderohet së të njëjtën kategori kanë mbijetuar të tjerët, varësisht nga aftësia

dhe gjinia. Në raste të tilla se a do të thirret dikush në trashëgimi do të varet nga

përcaktimi i të drejtës kompetente për rregullimin e çështjes së komorenijata.80

80
Me shume per kete problematike shih: Pravna enciklopedija I, Beograd, 1985, fq.673.

55
Në disa vende është i njohur qëndrimi për humbjen e të drejtave civile në një

kohë të caktuar apo përgjithmonë. Arsyet të cilat vien deri te një zbatim i

qëndrimit të tillë për disa të drejta që i merren personave nuk janë të njëjta. P.sh.

nga arsyet politike ndonjë grup i caktuar përmes aktit të përgjithshëm të organeve

më të larta mund përjashtohen përgjithmonë të drejtat statusore, familjare dhe

pronësore.

Një prej mënyrave të ndërprerjes së aftësisë juridike është edhe shpallja e personit

të zhdukur si të vdekur. Kjo është me rëndësi për përcaktimin e të drejtës e cila do

të zbatohet, përcaktimin e afateve në të cilat mund të fillojë procedura në aspektin

e rrethit të njerëzve të cilët janë të autorizuar për fillimin e procedurës etj.

Në aspektin e aftësisë juridike dallimet janë shumë më të mëdha si për praktikën,

ashtu edhe për kuptimet juridike. Aftësia juridike nuk fitohet në të njëjtën mënyrë

në të gjitha shtetet. Është i madh dallimi p.sh. në aspektin madhor (moshës). Më

së shumti janë të shprehura dy kuptime. Sipas njërit kuptim, mosha e

përshtatshme për arritjen e zotësisë juridike është mosha 18 vjeçare, ndërsa sipas

kuptimit të dytë është 21 vjeçare.

Në disa shtete të Afrikës së Jugut zotësia juridike arrihet edhe më vonë, tek pas

moshës 25 vjeçare. Mendimet e ndryshme ekzistojnë edhe rreth asaj se gruaja e

martuar a ka zotësi të plotë për të vepruar. Në disa shtete grave ju njihet zotësia

për të vepruar në moshë më të vonë se sa meshkujve, ndërsa gruas së martuar kjo

aftësi për të vepruar i njihet nën kushtet e caktuara apo nuk i njihet fare.

E gjithë kjo tregon për rëndësinë e vendimit koliziv rreth përcaktimit të së drejtës

kompetente për aftësinë juridike dhe zotësinë për të vepruar të personave fizik. Në

të Drejtën Ndërkombëtare Private janë të njohura shumë raste në të cilat zgjidhja

e problemit varet nga ajo se sipas së cilës së drejtë mund të përcaktohet aftësia e

56
personave të caktuar. Kështu, për shembull sipas një vendimi anglez të vitit 1800,

i mituri Roberts, i cili si pjesëmarrës i një programi të cirkut të Mbretërisë ne

Edinburgh, në Skoci, ka qenë i ngarkuar për kohën e qëndrimit ët cirkut

mbretëror. Borxhi ka përfshire çmimin (të pijeve të ndryshme), që të mos mbahet

me dhunë në Skoci dhe për Robertsin ka paguar çmimin zotëriu Mel. Megjithatë,

problemi ka qëndruar në atë se Robertsi nuk dashur qe t’ia kthejë borxhin zotëriut

Mel duke u thirr në zotësinë e tij për të vepruar. Vendimi për ketë

mosmarrëveshje në mes z. Mel, si akuzues dhe Robertsit, si i akuzuar është varur

nga ajo se Robertsit a do t’i përcaktohet zotësia për të vepruar sipas së drejtës

angleze, sipas shtetësisë së Robertsit apo sipas së drejtës skoceze. Gjyqi ka

vendosur se e drejt kompetente është e drejta skoceze, si vend ku është krijuar

obligimi juridik.81

Në kuptim të përcaktimit të së drejtës kompetente për aftësinë e personave fizik

në të drejtën krahasuese paraqitet kjo zgjidhje kolizive : zbatimi i të drejtës se

shtetësisë, të drejtës së vendbanimit dhe e drejta e vendit ku është krijuar

obligimi. Në qarkullimin ndërkombëtar si subjektë paraqiten jo vetëm personat

fizik, por edhe personat juridik. Personat juridik sot janë bartësit themelor të

këmbimit ndërkombëtar të të mirave dhe për këtë shkak është me rëndësi të

përcaktohet statusi i tyre në mënyrë precize.82

Personat juridik nuk kanë zotësi të përgjithshme për të vepruar sikur personat

fizik, por specifikohen zotësitë për të vepruar. Kufiri i këtyre zotësive përcaktohet

në regjistra në kuptim të gjerë, ndërsa dispozitat plotësuese përcaktohen në të

drejtën kompetente. Te personat juridik konflikti i ligjeve paraqitet për shkak të

81
Symeon Symeonides, Conflict of Laws: American Comparative, International: Cases and
mateRials, Washington D.C., 1998, fq.75.
82
Shprehja “Status” e ka prejardhjen nga e drejta rkomake, ne librin e I “Digestae” – titulli eshte
shkruar: “De statuto hominum” qe nënkupton gjendjen dhe aftësinë e nje personi.

57
dallimeve në mes të ligjeve në kuptim të krijimit të pushimit- shuarjes së personit

juridik.

Për përcaktimin e të drejtës kompetente në kuptim të zotësisë të personave juridik

është lex nationalis. Kjo nënkupton se aftësia juridike, përkatësisht aftësia

speciale juridike (krijimi, pushimi dhe çështjet tjera statusore) vlerësohen sipas së

drejtës së atij shteti që i takojnë (nacionalitetit) qe personat juridik kanë. Kështu,

për shembull, sipas të drejtës austriake parimi i nacionalitetit merret shtetësia e

cila është e involvuar në rastin konkret më shumë. Në rast kur kemi të bëjmë me

personat pa shtetësi, atëherë merret vendbanimi i tyre.83 Përkatësia e personave

juridik kuptohet: “lidhja juridike në mes të një shteti dhe një personi juridik në

bazë të së cilës ai bëhet titullar i të drejtave të caktuara për disa marrëdhënieve

juridike që i takojnë juridiksionit të atij shteti edhe atëherë kur veprojnë jashtë

shtetit”.84

83
Neni i 5 i Ligjit mbi te Drejtën Nderkombetare Private i 15 qershorit te vitit 1978 i cili ka hyre ne
fuqi me 1 janar 1979. Gazeta Zyrtare e Drejtësisë se Austrise, no. 304/1978.
84
Weintraub Russell, Conflict of Law, Washington D.C., 2000 year, fq.232.
Varadi, Bordaš, Medjunarodno Privatno Provo, Forum Novi Sad 2001, fq.121; Mihajlo Jezdić;
Medjunarodno privatno pravo, Beograd, 1983, fq.148.

58
IV. 2. Konflikti i ligjeve të përcaktimi i aftësisë juridike
aftësisë për të vepruar të personave fizik

Te konflikti i ligjeve të çështjet statusore të cilat i përfshijnë rregullat përmes të

cilave përcaktohet e drejta kompetente për gjendjen juridike dhe marrëdhëniet

statusore, si të personave fizik ashtu edhe juridik, është me rëndësi çështja që i

takon rregullave të normave kolizive. Në këtë gjendje ligjdhënësi e rregullon

çështjen për përcaktimin e aftësisë juridike dhe për të vepruar, të personave fizik

dhe juridik.

Kur janë në pyetje personat fizik, aftësinë juridike dhe për të vepruar, të shtetasit të

vendit, kufizimin dhe heqjen nga aftësia për të vepruar dhe shpallja e personit të

zhdukur për të vdekur dhe deklarimi i vdekjes, ndërsa kur është fjala për personat

juridik, ligji e rregullon konfliktin e ligjeve në pikëpamje të pasurisë të personit

juridik shoqëror dhe personit juridik të qytetarëve. Sipas Prof. Puhan:’ Të

përcaktimi i të drejtës kompetente është vështirë që normat të jenë

gjithëpërfshirëse dhe të përpikta kështu që eventualisht normat joadekuatë, jo

precize sa duhet apo jo mjaft elastike nuk mund të dërgojë deri të rregullimi i

ndryshëm kushtetues për qytetarë të të njëjtit vend”.85 Një qasje e tillë në kohën e

aprovimit të këtij ligji në ish Jugosllavi, mund të vërehej edhe në nenin 249, pika

3, e Kushtetutës së RSFJ-ës, i cili thekson: ”Shtetasi i një republike ka në territorin

e republikës të drejta të njëjta sikur shtetasi i saj”.

Duke u nisur nga ky konstatim kushtetues, në atë kohë në Ligjin për kolizionin e

normave në të drejtën civile dhe familjare, të ish RSFJ-ës, sipas autorit Mitric, janë

të propozuara dy alternativa. Në kuadër të alternativës së parë për përcaktimin e

aftësisë juridike dhe për të vepruar për personat fizik, janë propozuar tri zgjidhje:

85
Ivo Puhan, Unutrasnjë kolizione norme, Beograd, 1975, str.26 cituar sipas Mitric: vep e cituar fq
123

59
 a) se aftësia juridike dhe për të vepruar e shtetasve të ish RSFJ-ës përcaktohet

sipas të drejtës së republikave, respektivisht krahinave, në territorin e së

cilës gjendet vendbanimi i tij;

b) nëse shtetasi i ish RSFJ-ës, nuk ka vendbanim në territorin e ish RSFJ-ës,

aftësia juridike dhe për të vepruar e tij, të përcaktohet me ligjin e republikës

që e ka shtetësinë;

c) nëse shtetasi i ish RSFJ-ës nuk ka aftësi juridike dhe për të vepruar, sipas

ligjit të vendit ku e ka vendbanimin, as sipas ligjit të shtetit shtetësinë e të

cilit e ka, por ka aftësi juridike dhe për të vepruar sipas ligjit të vendit ku

vepron ndërmarrja punuese apo ku shkaktohen këto pasoja atëherë aftësia e

tij juridike dhe për të vepruar, duhet të vlerësohet sipas ligjit dhe rregullave

të atij vendi.

Sipas alternativës së dytë, për zgjidhjen e këtyre çështjeve propozohen dy zgjidhje

kryesore:

a) që aftësia juridike dhe për të vepruar të vlerësohet sipas ligjit të shtetit

shtetësinë e të cilit e ka;

b) nëse shtetasi i ish RSFJ nuk ka aftësi juridike, as për të vepruar sipas ligjit

të vendit ku e ka shtetësinë, por sipas ligjit të vendit ku e ka vendbanimin,

apo ligjit të vendit ku vepron ndërmarrja e tij apo ku veprojnë pasojat

atëherë aftësia juridike dhe për të vepruar duhet të vlerësohet sipas të

drejtave të këtyre vendeve të përmendura.86

Këtu shihet se zbatimi i alternativës së dytë e cila për bazë merr lidhjen e personit

me shtetësinë e caktuar atëherë mundësia që të vlerësohet sipas vendbanimit, do të

86
Mitric, vep e cituar fq 123-124

60
vë në pyetje pabarazinë e shtetit ku e ka shtetësinë, përballë atij që e ka

vendbanimin87.

Duke marrë parasysh qëndrimin e më parmë mund të konstatojmë se ligjdhënësi, si

të drejtë kompetente për marrëdhëniet statusore, ka marrë faktin vendimtar të

vendbanimit. Prof. Mitric konstaton se:”Kjo nënkupton se, aftësia juridike dhe për

të vepruar, e shtetasit të vendit përcaktohet sipas të drejtës së vendit, ku personi ka

vendbanimin, pasi që ky merret si fakt vendimtar. Përcaktimi për këtë fakt

vendimtar me siguri bazohet në arsyen që statusi i një personi fizik duhet të

përcaktohet sipas të drejtës së rrethit ku ai jeton dhe punon, derisa si fakt

vendimtar subsidjar për përcaktimin e aftësisë juridike dhe për të vepruar, merret

shtetësia, nën kusht që ai të mos e këtë vendbanimin në shtetin e vendit”88.

Te përcaktimi i aftësisë juridike dhe për të vepruar tek e drejta e ish RSFJ-ës, ka

mundur të paraqitet konflikti i brendshëm i ligjeve posaçërisht në disa rast të

veçanta të arritjes së aftësisë juridike dhe për të vepruar. P. sh në të drejtën e ish

RSFJ-ës, ka pasur dallime të dukshme sa i përket aftësisë së të miturit, për martesë

ngase kjo nuk është rregulluar me norma uniforme, por në mënyrë të veçantë nga

republikat dhe krahinat.89 Kështu p.sh në nenin 34, pika 2, të Prindërve90 për

arritjen e aftësisë së të miturit për të lidhur martesë, është kërkuar paraprakisht të

plotësohen kusht të caktuara: dhënia e lejes për lidhjen e martesës nga gjyqi

kompetent në procedurën jashtkontestimore, personi që i ka mbushur 16 vite jetë,

dhe që shpirtërisht dhe fizikisht është i aftë t’i kryejë të drejtat dhe obligimet e

87
Po aty
88
Mitric, vep e cituar fq 110-112
89
Në kuadër të normave të para të nxjerra pas LDB/re nga fusha e marrëdhënieve familjare të cilat
kanë të bëjnë me marrëdhëniet familjare me element të huaj në Ligjin themelor për martesën në
vitin 1946 dhe në Ligjin themelor për kujdestarinë në vitin 1947 të cilët përmbanin dy nene që
rregullonin marrëdhëniet me element ndërkombëtar. Pas nxjerrjes se amendamenteve kushtetuese
të vitit 1971 kanë pushuar së vepruari këto dy ligje dhe ashtu si në shume fusha është bërë një
ndarje e re e kompetencave legjislative.
90
Ligji mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare të RS të Kroacisë, është publikuar në “Gazetën
Popullore të RSK” nr. 11, dt. 21. III.1978.

61
martesës. Në anën tjetër, sipas neneve 23 dhe 24, të Ligjit mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë91 gjyqi nuk është kompetent për dhënien e

një leje të tillë vetëm organi i kujdestarisë dhe nuk është e kufizuar mosha prej 16

vite jetë, veç se ky kufizim përcaktohet në mënyrë të përgjithshme, pra leja u jepet

njerëzve të cilët nuk i kanë mbushur 18 vite dhe organi kompetent e vlerëson se a

ekzistojnë kusht për dhënien e kësaj leje për parashtruesin e kërkesës. Me këtë

janë krijuar mundësitë që marrëdhënia e njëjtë të rregullohet ndryshe dhe të vie

deri të kolizioni i brendshëm i ligjeve të përcaktimi i këtyre marrëdhënieve

juridike.

Te rregullimi i këtyre marrëdhënieve, nëse fillohet nga zgjidhja kolizive, se aftësia

juridike përcaktohet sipas të drejtës ku personi ka vendbanimin dhe nëse ai nuk ka

një aftësi të tillë sipas kësaj të drejtë, atëherë aftësia juridike mund të vlerësohet

sipas të drejtës ku personi ka shtetësinë92. Në këtë rast, duhet të vlerësohet aftësia

për të vepruar e të miturit 15 vjeç, shtetas i Sllovenisë i cili gjendet në martesë

ligjore me të miturën kroatë, e cila po ashtu nuk i ka 16 vite, dhe vendbanimi i

përbashkët i tyre është në territorin e Kosovës. Tani shtrohet pyetja sipas së cilës të

drejtë, duhet të vlerësohet aftësia për të vepruar, e të miturve bashkëshort, njërit

shtetas të Sllovenisë dhe tjetrit, të miturës nga Kroacia.

Nëse do të zbatohet neni 9, i Ligjit për Rregullimin e Konfliktit të Ligjeve dhe

kompetencave, në marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore është e

mundur që njërit të mitur të çiftit bashkëshortor t’i njihet aftësia për të vepruar, në

këtë rast të miturit nga Sllovenia, ndërsa të miturës pjesëtare e çiftit bashkëshortor

nga Kroacia të mos i njihet kjo e drejtë. Kjo bëhet nga arsyeja se, nëse shqyrtohet

91
Ligji mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare, publikuar në “Uradni List SR Slovinije” nr.15 të
dt. 4. VI. 1976.
92
Kështu parashihej në nenin 9 pika 3 të Ligjit për rregullimin e konfliktit të ligjeve dhe
kompetencave të marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore.

62
çështja e aftësisë së të miturës nga Kroacia për të vepruar, e cila nuk i ka mbushur

16 vite dhe ka vendbanimin në Kosovë, atëherë personi në fjalë nuk mund të fitojë

aftësinë për të vepruar sipas nenin 9, të ligjit të sipërpërmendur, as sipas të drejtës

së shtetësisë as sipas të drejtës së vendbanimit ngase edhe në Kosovë kërkohet një

gjë e tillë. Në anën tjetër personit nga Sllovenia, edhe pse i mitur, do t’i njihet kjo e

drejtë sipas kritereve plotësuese kolizive, sipas lex personalis, nga Ligji i vendit të

tij i mundëson një gjë të tillë.

Nga një vlerësim i mëparshëm mund të konstatohet së të miturit nga Sllovenia do

t’i njihet aftësia për të vepruar pa marrë parasysh vendbanimin e tij, ngase kjo e

drejtë i takon në vendin e tij. Të miturve nën 16 vite, nga cilado njësi tjetër e ish

RSFJ të cilët në Slloveni e kanë arritur aftësinë për të vepruar në mënyrën e

përshkruar, nuk do t’u njihet kjo e drejtë nëse para moshës së rritur krijojnë

vendbanimin jashtë Sllovenisë.

Konflikti i brendshëm i ligjeve për arritjen e aftësisë vepruese në ish RSFJ është

paraqitur nga arsyeja, se kjo çështje nuk është rregulluar në mënyrë unike në tërë

territorin, por i është lënë në kompetencë njësive federale, që ta rregullojnë

pavarësisht. Tek këto fakt paraqitet pyetja se a ka mundur norma kolizive që

rregullon këtë materie t’i përfshijë të gjitha, respektivisht a ka mundur ligjdhënësi

t’i parashoh disa pasoja deri te të cilat dërgojnë normat kolizive, përmes të cilave

mund të vie deri të pabarazia e marrëdhënieve dhe pozitës juridike të shtetasve të

vendit.

Në bazë të kësaj që u tha më lart, mund të konstatohet se kjo problematikë është

shumë e ndërlikuar, nga arsyeja e rregullimit të ndryshëm të arritjes së kësaj të

drejtë të të miturit për lidhjen e martesës. Kjo ndërlikueshmëri e marrëdhënieve të

përmendura mundëson edhe paraqitjen e pengesave në praktikë, kur p.sh. çifti

63
bashkëshortor mund edhe të mos këtë vendbanimin e përbashkët siç mund të haset

shpesh në kushtet bashkëkohore. Kjo problematikë është e theksuar, sidomos në

marrëdhëniet me element ndërkombëtar, pra në rastet e martesave të përziera, siç

edhe haset shpesh në praktikë edhe tek në.

64
IV.3. Konflikti i ligjeve të përcaktimi i aftësisë juridike

dhe aftësisë për veprim te personat juridik

Personat juridik ashtu si dhe personat fizik, sipas së drejtës së vendit, mund të jenë

bartës të të drejtave dhe obligimeve, pra të kenë subjektivitet juridik (aftësinë të

jenë bartës të drejtave dhe obligimeve, të jenë paditës dhe i paditur, kërkues i

zbatimit dhe zbatues) në kuptimin më të gjerë të fjalës. Me marrëdhënie statusore

të personit juridik, nënkuptohen marrëdhëniet e gjendjes dhe aftësisë së tij, sikur të

personat fizik.

Megjithatë kjo nuk nënkupton se në tërësi përputhet statusi i personit fizik dhe

juridik. Dallimet në mes të këtyre dy kategorive dalin nga vet natyra e tyre.

Personat fizik, mund të jenë bartës të disa të drejtave dhe obligimeve, të cilat nuk

lidhen me natyrën e personave juridik, siç janë trashëgimia aktive (disponimi me

pasuri në rast të vdekjes), të drejtat familjare etj. Personat fizik bëhen subjekt të së

drejtës me momentin e lindjes dhe përfundojnë (pushojnë) pa asnjë formalitet në

rastin e vdekjes, përveç në shpalljen e personit të zhdukur për të humbur. Derisa

personi juridik respektivisht krijimi dhe shuarja e tij, gjithmonë përcillet me një

formalitet të theksuar, me pjesëmarrjen e organit kompetent, lidhur me themelimin

dhe shuarjen me dhunë, afat etj. të personit juridik.

Çështja e përkatësisë së personit juridik në sistemin tonë juridik të ish Jugosllavisë

ishte rregulluar me ligje të veçanta dhe marrëveshje ndërkombëtare, derisa në tëori

çështja e “përkatësisë” “nacionalitetit” të personave juridik në përgjithësi është e

ndarë. Kështu deri në nxjerrjen e Ligjit zgjidhja e konfliktit të ligjeve me dispozita

65
të shteteve të huaja në marrëdhënie të caktuara93 të vitit 1982 nuk ka ekzistuar një

rregull e përgjithshme në bazë të së cilës mund të përcaktohej përkatësia

“nacionaliteti” i personit juridik të vendit sipas të drejtës sonë dhe në përgjithësi

rregullat ishin të karakterit transitor. Kjo është bërë edhe nga arsyeja se, në

sistemin e atëhershëm juridik, janë bërë disa ndryshime në shoqëri dhe ekonomi, si

kalimi i pronës privatë në shoqërore, konfiskimi i pasurisë etj. Për marrëdhëniet e

parapara në ligjin përkatës, thuhet se, përkatësia e personit të huaj juridik

përcaktohet sipas selisë së ndërmarrjes. Në Ligjin për qarkullimin e mallrave me

jashtë të 5 qershorit të vitit 1962, është përcaktuar edhe përkatësia “nacionaliteti” i

organizatave ekonomike ku thuhet se organizata ekonomike të vendit konsiderohen

ndërmarrjet, koopërativat dhe ndërmarrjet zyrtare të themeluara sipas dispozitave

të vendit.

Ligji Jugosllav për themelimin e ndërmarrjeve jashtë vendit është nxjerr më 27

shkurt 1972, ku parasheh se ndërmarrjet e vendit, shoqëritë e punës së bashkuar

dhe ndërmarrjet zyrtare të cilat janë regjistruar për kryerjen e punëve jashtë vendit,

po ashtu edhe bankat e autorizuara për kryerjen e pagesave të qarkullimit dhe

punëve kreditore jashtë vendit, mund të themelojnë ndërmarrje dhe filiale jashtë

vendit. Sipas kësaj si përson juridik i vendit, duhet të konsiderohet ai i cili është

themeluar në bazë të autorizimeve të parapara me ligjet vendore.

Ligji mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve tjera në

marrëdhënie të caktuara, i cili është nxjerrë dhjetë vite më vonë, pas ligjit për

themelimin e ndërmarrjeve jashtë, parasheh dy kritere në bazë të të cilave

përcaktohet përkatësia “nacionaliteti” i personave juridik edhe në rast kur problemi

nuk është i zgjidhur me marrëveshje ndërkombëtare. Sipas nenit 17 janë me

93
Ligji është publikuar në Gazetën Zyrtare të RSFJ, nr. 43, 1982, fq. 1068/1079, me përmirësime
në Gazetën Zyrtare të RSFJ-ës, nr.72/89, fq. 1645

66
rëndësi dy kritere për përcaktimin e përkatësisë së personave juridik: e drejta sipas

së cilës personi juridik është themeluar dhe selia e vërtetë e personave juridik.

Arsyeja e këtyre dy kritereve është me sa vijon:

1) Nëse personi juridik ka selinë e vërtetë në vendin sipas të drejtës së të cilit

është themeluar d.m.th. nësë të dy kriteret plotësohen në një rast (një vend), kjo

është e drejta kompetente e atij vendi, si përkatësi e vërtetë e personit juridik -

lex nationalis.

2) Nëse selia e vërtetë e personit juridik, nuk është në vendin sipas të drejtës së të

cilit është themeluar, respektivisht të dy kriteret që parashihen me ligj,

paraqitën në vende të ndryshme, atëherë merret parasysh një nga kriteret

plotësuese, ndihmëse d.m.th. se personi juridik sipas dispozitave të vendit ku e

ka selinë e vërtetë, personi juridik i takon apo jo, atij vendi:

2 (a) Konsiderohet se personi juridik i takon vendit ku e ka selinë e vërtetë nëse

është regjistruar sipas dispozitave të atij vendi (e ka përkatësinë –

nacionalitetin e atij shteti).

2 (b) Konsiderohet se personi juridik i takon vendit sipas rregullave të cilit

është themeluar, nëse sipas dispozitave të tij, selia e vërtetë e personit juridik

nuk atij shteti94.

Në marrëveshjet ndërkombëtare bilaterale parashihet kumulativisht cilësia e të dy

kritereve, si kriteri i themelimit (në Çeki, Rumani)95dhe selia kryesore e personit

juridik (Polonia, Hungaria)96 apo kriteri i kontrollit dhe selisë kryesore apo kriteri i

themelimit të personit juridik. Në bazë të gjithë kësaj çka u cek, mund të thuhet se

94
Shih me shume neni 17 I Ligjit per zgjidhjen e konfliktit te ligjeve dhe ligjin ne tërësi
95
Shih Marrëveshjen në mes RSFJ dhe RCS mbi rregullimin e marrëdhënieve juridike për çështje
civile dhe penale të vitit 1964 (neni 18 pika 2). Marrëveshja në mes RSFJ dhe Rumanisë për
ndihmë juridike e vitit 1960, etj.
96
Shih Marrëveshjen në mes RSFJ dhe RP të Polonisë, për qarkullimin juridik për çështje civile dhe
penale të vitit 1960 (neni 20 pika 2). Poashtu Marrëveshjen e RSFJ me RP të Hungarisë për
qarkullimin juridik të vitit 1968 (neni 23, pika 2).

67
këto kritere vlejnë më shumë në mes të shteteve nënshkruese, e nuk mund të

parashihen si një rregull e përgjithshme dhe e pranueshme juridike.

Edhe në teori lidhur me mendimet mbi përcaktimin e përkatësisë “nacionalitetit” të

personave juridik, vërehen dallime. Sipas mendimit të Prof. Blagojevičit,

përkatësia e personit juridik duhet të përcaktohet në bazë të asaj se ku është

regjistruar personi juridik.97 Sipas mendimit tjetër të cilin e përfaqëson Prof.

Ajznër, përkatësia e personave juridik duhet të përcaktohet kumulativisht: sipas

vendit të regjistrimit dhe selisë kryesore të anëtarësisë. 98 Sipas pikëpamjes që e

përfaqëson Prof. Shtëmpihar “nacionaliteti” i personave juridik duhet të

përcaktohet sipas selisë së organit kryesor të tij.99 Sipas mendimit që e përfaqëson

Prof. Cigoj, personi juridik i një vendi është nëse është regjistruar sipas dispozitave

të tij dhe ka selinë në atë vend.100 Sipas mendimit të Prof. Jezdic, përkatësia e

personit juridik, përcaktohet alternativisht: sipas vendit të selisë së vërtetë, sipas

vendit të qendrës së eksploatimit, apo sipas vendit të regjistrimit të personit

juridik.101

Problemi i konfliktit të ligjeve në të drejtën tonë paraqitet edhe në aspektin e

pronës së personit juridik, veprimtarisë së tij dhe autorizimeve në qarkullimin e

mallrave me personat e tretë. Për arsye të rëndësisë së kësaj matë rie, kjo është

rregulluar edhe me dispozita, në Ligjin e punës së bashkuar102 ku në nenin 39, pika

2, thuhet: ”mënyra e rregullimit të konfliktit të ligjeve dhe dispozitave tjera në

punën e bashkuar rregullohet me ligj”. Kjo tregon se në atë kohë ka mundur të vie

deri të konflikti i ligjeve brenda apo jashtë vendit dhe për këtë në Ligjin për

97
Borislav Blagojevic, Medjunarodno Privatno Pravo, Beograd, 1950, fq. 241
98
Bertold Eisner, Medjunarodno Privatno Pravo I, Zagreb, 1953, fq.164
99
Stempihar, Uvod v mednarodno zasebno pravo, Ljublana, 1953, fq.235
100
Cigoj
101
Mihajlo Jezdic,
102
Ligji i Punës së Bashkuar, Gazeta Zyrtare e RSFJ, nr.53/76

68
rregullimin e konfliktit të ligjeve dhe kompetencave në marrëdhëniet statusore,

familjare dhe trashëgimore, në nenin 10, pika 1 dhe 2, parashihen dy zgjidhje:

1. ”Përkatësia e personave juridik, veprimtaria e tyre dhe autorizimet në

qarkullimin publik me personat e tretë, përcaktohet sipas të drejtës së vendit, në

territorin e të cilit gjendet gjyqi, në të cilin është regjistruar, ai përson juridik,

respektivisht sipas të drejtës që ai është themeluar, nëse regjistrimi në regjistrin

gjyqësor nuk është obligativ”

2. “Përkatësia e personit civil juridik, veprimtaria e tij dhe autorizimet ndaj

personit të tretë përcaktohen sipas të drejtës së vendit ku ai përson juridik është

themeluar”.

Në bazë të kësaj që u theksua më lartë mund të konstatojmë se zgjidhja e parë

kolizive ofron më së shumti siguri juridike në zgjidhjen e konfliktit të ligjeve qoftë

interlokale apo ndërkombëtare, ngase nga kjo gjithmonë në mënyrë të plotë mund

të vërtetohet e drejta që dërgon kjo normë kolizive. Ashtu siç dihet, regjistri i

gjykatës është libër publik në të cilën në mënyrë obligative duhet të regjistrohen

subjektet relevantë, themelimi i tyre, ndryshimet statusore dhe shuarja e personave

juridik, dhe shënime të tjera të rëndësishme për sigurinë në qarkullimin juridik dhe

mbrojtje të personave të tretë duke ditur se vërtetimi i vendit të regjistrimit nuk

është vështirë të bëhet.

Zgjidhja e dytë kolizive në praktikë mund të krijojë probleme të papërcaktuara, për

shkak se në disa rast, mund të vie deri të trajtimi jo i barabartë i personave juridik,

posaçërisht kur është rendi juridik i tyre, derisa dallon vendi i selisë dhe ai i

regjistrimit.103

103
Ivo Puhan, Kolizione norme u gradjanskom i porodickom pravu SFRJ, Unutrasnjë kolizione
norme, Beograd, 1975, fq. 29.

69
Nga kjo që u tha më lartë mund të vërehet se, të aftësia juridike dhe për të vepruar,

e personave juridik, mund të paraqitet konflikti i ligjeve, po ashtu kjo dukuri mund

të paraqitet tek statusi i personave juridik, të cilat janë themeluar me dispozita të

ndryshme. Në të drejtën e ish RSFJ, është paraqitur konflikti i brendshëm i ligjeve,

të aftësia juridike dhe për të vepruar, edhe të çështja statusore, e cila ka qenë

ndryshe, e rregulluar në njësi të ndryshme federale. Konflikt interlokal, nuk ka

pasur të ata persona juridik, që janë themeluar sipas dispozitave të federatës në atë

kohë.

70
IV. 4. Konflikti i ligjeve të kufizimi i aftësisë juridike dhe për të
vepruar, të personave fizik dhe të shpallja e personave të
zhdukur për të vdekur dhe deklarimi i vdekjes

Aftësia për të vepruar e personave fizik është një çështje që personi e bartë me

vete për tere jetën, nga e cila vie edhe rregulla se “vdekja paraqet, mënyrën më të

shpeshtë të ndërprerjes së aftësisë për të vepruar”104 pra sipas kësaj konstatohet

edhe në të drejtën tonë dhe në shumë shtete tjera se nuk dihen rast të ndërprerjes së

aftësisë për të vepruar, gjatë kohës kur personi fizik është gjallë.

Sipas të drejtës së ish Jugosllavisë, si përson i vdekur shpallet:

1. Personi për jetën e të cilit në pesë vitet e fundit nuk ka pasur asnjë lajm,

dhe nga lindja e tij kanë kaluar 60 vite,

2. Personi për jetën e të cilit në pesë vitet e fundit nuk ka pasur asnjë lajm,

dhe i cili me siguri më tutje nuk ka jetuar,

3. Personat të cilët kanë mbetur në anijegoditje, fatkeqësi të

komunikacionit, vërshime, dridhje të tokës apo në çdo gjendje tjetër të

rrezikshme për vdekje dhe për jetën e të cilit nuk ka pasur asnjë lajm

gjashtë muaj pas ndaljes së rrezikut,

4. Personat të cilët kanë humbur gjatë luftës në lidhje me ngjarjet e luftës

dhe për jetën e të cilit nuk ka pasur asnjë lajm një vit nga ndërprerja e

armiqësisë.105

Procedura për shpalljen e personave të përmendur për të vdekur zhvillohet para

gjyqit komunal kompetent, në procedurë jashtkontestimore.

104
Marko Mladenovic, Porodicno Pravo I, Beograd , 1981, fq. 155 cituar sipas Mitric. vep e cit: fq.
139
105
Cituar sipas M. Mladenivic, vep.e cit. fq. 147/148

71
Megjithatë, aftësia për të vepruar nën kusht të caktuara mund të humb edhe para

vdekjes kur personit në fjalë i merret aftësia për të vepruar pjesërisht apo tërësisht.

Kështu p.sh. në nenin 204, pika 1, të Prindërve është paraparë heqja e plotë e

aftësisë për të vepruar, ku thuhet: ”personi i mitur i cili për shkak të sëmundjes

shpirtërore apo arsye tjera nuk është i aftë të kujdeset për të drejtat dhe interesat e

veta tërësisht i hiqet aftësia për të vepruar”. Sipas nenit të njëjtë pika 2, pjesërisht i

hiqet aftësia për të vepruar: ” personit të mitur i cili me veprimet e veta i rrezikon

të drejtat dhe interesat e veta, apo të drejtat dhe interesat e të tjerëve për shkak të

sëmundjes shpirtërore, përdorimit të tepërt të alkoolit apo drogës apo për arsye

tjera, pjesërisht i merret aftësia për të vepruar”. Ashtu siç shihet nga Ligji i

sipërpërmendur, deri të heqja e aftësisë për të vepruar qoftë në tërësi apo pjesërisht

mund të vie nga arsye të ndryshme.

Këtu mund të vie deri të konflikti i ligjeve për sa i përket heqjes së aftësisë për të

vepruar. Në këtë drejtim duhet mbështetur mendimin e Prof. Mlladenovicit i cili

thotë: ”disa ligje të vendeve të ndryshme vejnë kusht të veçanta, derisa të tjerat

këto nuk i bëjnë dhe i lejojnë gjyqit që vet të vlerësojnë seriozitetin e arsyeve dhe

shkallën e heqjes së aftësisë për të vepruar”106

Pranë këtij konstatimi teorik Prof. Mitric shqyrton në mënyrë praktike, pasojat e

rregullimit koliziv të kufizimi apo heqja e tërësishme e aftësisë për të vepruar e

personave fizik në shtetin e vendit107. Sipas nenit 11 të Ligjit mbi rregullimin e

konfliktit të ligjeve dhe kompetencave të marrëdhëniet statusore, familjare dhe të

trashëgimisë” për kufizimin apo heqjen e aftësisë për të vepruar të shtetasit e

vendit është kompetente ajo e drejtë ku personi në fjalë e ka vendbanimin, nëse

nuk e ka vendbanimin brenda territorit të shtetit atëherë është kompetente ajo e

106
Marko Mladenovic, Porodicno Pravo II, Beograd, 1981, fq.440
107
Mitric,vep e cit fq 144

72
drejtë shtetësinë e të cilit e ka personi fizik”. Mitric konstaton:”të rregullimi i

konfliktit të ligjeve është kompetente e drejta, ku personi ndaj të cilit merret masa

për kufizim apo heqje të aftësisë për të vepruar e ka vendbanimin, ndërsa si masë

plotësuese në rast se nuk e ka vendbanimin në shtetin e vendit atëherë e drejtë

kompetente është përcaktuar e drejta e vendit, ku e ka shtetësinë d.m.th. në mënyrë

të njëjtë sikur të e drejta kompetente për aftësinë juridike dhe për të vepruar’’108.

Aftësia juridike dhe për të vepruar mund t’i ndërpritet edhe personave të zhdukur

dhe të shpallur për të vdekur, nënkuptohet nën plotësimin e kusht ve të caktuara.

Sipas Prof. Mladenovic, zhdukja e personit do të hyjë në fuqi nëse plotësohen disa

kusht :

1. Nga arsyet personale (ikja nga familja, nga ndjekja penale, etj.)

2. Si rezultat i ngjarjeve të jashtme dhe rrethanave, pavarësisht nga dëshira e

të zhdukurit (fatkeqësitë elementare, rastet e luftës, katastrofat e mëdha,

etj).

Në nenin 12 është dhënë dispozita mbi të drejtën kompetente për shpalljen e

shtetasit të vendit të zhdukur apo të vdekur. Sa i përket rregullimit të konfliktit të

ligjeve të këto marrëdhënie ligjdhënësi ka qenë mjaft i qartë kur ka përcaktuar se:

”për shpalljen e personit shtetas të vendit për të vdekur dhe shpalljen e vdekjes së

tij është kompetente e drejta e vendit, ku personi ka pasur vendbanimin në kohën e

zhdukjes dhe nëse nuk e ka pasur vendbanimin brenda vendit, atëherë e drejta e

vendit ku e ka pasur shtetësinë në kohën e zhdukjes”. Pra , e drejta kompetente të

këto marrëdhënie përcaktohet sipas dy pikave të lidhjes dhe atë sipas vendbanimit

të personit në kohën e zhdukjes apo sipas të drejtës së vendit ku ai e ka pasur

108
Po aty

73
shtetësinë në kohën e zhdukjes, nëse nuk e ka pasur vendbanimin brenda vendit në

kohën e zhdukjes.

Përafërsisht njëjtë përcaktohet e drejta kompetenten edhe të vërtetimi i vdekjes: ”e

drejta e përmendur është kompetente me një dallim se e drejtë kompetente është

ajo e vendbanimit apo shtetësisë së personit në kohën e vdekjes së tij. E njëjta e

drejtë është kompetente edhe kur është fjala për heqjen e vendimit për shpalljen e

shtetasit tonë të humbur për të vdekur, respektivisht vendimi për vërtetimin e

vdekjes së shtetasit tonë në procedurën e vërtetimit të vdekjes”109 Për dallim te disa

instituteve tjera në këtë rast (shpallja e të zhdukurit për të vdekur dhe vërtetimin e

vdekjes) vërehet se normat kolizive në mënyrë të qartë e përcaktojnë të drejtën

kompetente dhe shumica e vendeve e përcaktojnë në mënyrë te njëjtë të drejtën

kompetente në veçanti në ish Jugosllavi ishte në mënyrë unike në republika dhe

krahinat e atëhershme.

109
A.Dordjevic vep.cit.fq.23 cituar sipas Mitric,vep e cit fq 148

74
 KREU V. KONFLIKTI I LIGJEVE TË MARRËDHËNIET
FAMILJARE

V.1. Nocioni dhe elementet e konfliktit të brendshëm

dhe ndërkombëtar te marrëdhëniet familjare

Marrëdhëniet juridike familjare me element ndërkombëtar përbëjnë një ndër fushat

më të rëndësishme të së Drejtës Ndërkombëtare Private . Me rastin e përcaktimit të

së drejtës kompetente, përkatësisht të rregullimit të konfliktit të ligjeve të martesa

dhe familja janë me rëndësi disa karakteristika të këtyre marrëdhënieve shoqërore.

Për mbrojtjen e familjes është treguar një interes i madh, jo vetëm në disa vende,

por në kuadër të bashkësisë ndërkombëtare këtë e vërteton edhe numri i madh i

marrëveshjeve të nënshkruara bilaterale apo multilaterale në mes të shteteve.110

Marrëdhëniet familjare paraqesin një problem unik në fushën e konflikteve të

ligjeve. Këto çështje legale familjare shpesh janë trajtuar sikur problemet tjera të

personave juridik në ekzistimin dhe shpërbërjen e tyre shteti ka interes. Kështu ka

ndodhur, për shembull, me divorcet, me adoptimet etj., ku është involvuar shteti.

Qarkullimi i këtyre njerëzve, të cilët krijojnë marrëdhënie familjare, nga një shtet

në shtetin tjetër kanë krijuar probleme edhe më të mëdha.111

110
Shih më tepër: Walter Wadlington &Raymond C. O’Brien(ed), Family Law Statutes,
International Conventions and Unifrom Laws, Washington D.C., 2000.
111
Restatment of Law Second, fq.3.

75
Në rregullimin e marrëdhënieve familjare në disa vende për shkak të ndikimit të

religjionit, trashëgimisë kulturore, kuptimit të moralit dhe zakonit paraqiten

dallime të mëdha në rregullimin e marrëdhënieve familjare nga ligjdhënësit e

shteteve të caktuara. Në të shumtën e shteteve edhe tek ato të cilat nuk e kanë

kodifikimin e tërësishëm janë sjell dispozita përmes të cilave në detaje rregullohet

martesa dhe marrëdhëniet familjare.

Për dallim nga marrëdhëniet e tjera juridike tek marrëdhëniet familjare është

prezent intervenimi, jo vetëm i gjyqit, por edhe organeve tjera shtetërore të

autorizuara për marrjen e masave juridike dhe jojuridike të cilat i sigurojnë kushtet

për jetë të përbashkët dhe mbajtje e edukim të fëmijëve. Në fund një prej

specifikave të këtyre marrëdhënieve juridike është edhe regjistrimi i krijimit,

ndërprerjes dhe njohjes se marrëdhënieve statusore në shtetet e huaja të cilat në një

masë e rregullojnë konfliktin e ligjeve kur njëra apo të dy subjektet janë shtetas të

vendit.112

Edhe pse deri më tani një unifikim i rregullave mbi marrëdhëniet juridiko-familjare

ka qenë i pa paramendueshëm, duhet të theksojmë se kanë qenë disa tendenca për

harmonizimin në bazë legale dhe në praktikë për afrimin e normave të cilat në një

mënyrë janë paraparë me Kartën e OKB dhe në Deklaratën Universale Liritë

Themelore dhe të Drejtat e Njëriut113. Kohëve të fundit janë zvogëluar normat të

cilat kanë lejuar diskriminim të gjinive apo fëmijëve martesor dhe jashtëmartesor.

Jemi të vetëdijshëm se këto norma diskriminuese nuk mund të fshihen për një afat

të shkurtër nga skena juridike, por duhet pranuar se ekziston një tendencë e

përgjithshme për krijimin e barazisë së fëmijëve dhe fëmijëve martesor dhe

112
Varadi, Bordas, Knezevic, vep. e cit., fq.311; Milan Pak, Medjunarodno Privatno Pravo,
Beograd, 1986, fq.375.
113
Mbi këtë akt juridik ndërkombëtar shih: Deklarata Universale mbi Liritë Themelore dhe të
Drejtat e Njëriut, Finish Human Rights Project, Prishtinë, 2001.

76
jashtëmartesor, këtë çka e theksuam mund te argumentojmë me faktin se ka

gjithnjë e më pak vende që nuk e lejojnë shkurorëzimin dhe ato që e lejojnë janë

gjithnjë e më liberale. Përkundër një harmonizimi të dukshëm ende ekzistojnë

dallime të mëdha në sistemet e ndryshme të vendeve që e rregullojnë këtë materie

dhe me siguri se në një të ardhme të afërt nuk do të hiqen dallimet.114

Te rregullimi i konfliktit të ligjeve në mes të shteteve vendase dhe të huaja në një

anë dhe në anën tjetër konflikti interlokal nëse shikohen pikat e lidhjes mund të

vërejmë dallime më të mëdha në këtë marrëdhënie juridike se sa në të tjerat. Këtu

nuk ekziston një interes i madh për unifikimin e rregullave ashtu siç ekziston tek

marrëdhëniet kontraktuese etj. Sipas të drejtës së vendit si pikë e lidhjes primare të

rregullimi i konfliktit të ligjit ndërkombëtar paraqitet shtetësia lex nationalis dhe

tek konflikti i brendshëm i ligjeve paraqitet vendbanimi domicili lex domicili ashtu

si në vendet anglosaksone. Kjo është arsyeja së të marrëdhëniet statusore me

element ndërkombëtar ekziston një interes i dukshëm te vendet e emigracionit dhe

imigrimit për çka njëra merr shtetësinë lex nationalis dhe tjetra lex domicile si pikë

relevante të lidhjes te konflikti i ligjeve.

Vendet e emigrimit tentojnë t’i mbajnë nën juridiksionin e tyre shtetasit e tyre të

cilët përkohësisht apo përhershëm janë jashtë shtetit të vendit dhe presin që ata të

kthehen në vendin e prejardhjes. Ndërsa vendet anglosaksone (Anglia, SHBA,115

shumica e vendeve të Amerikës Jugore dhe Qendrore, ndërsa nga Evropa

Danimarka dhe Norvegjia) të huajt të cilët përkohësisht apo përherë qëndrojnë në

atë shtet i përfshijnë në juridiksion, me qëllim të asimilimit, përkatësisht për t’i

mundësuar që në të ardhmen të marrin shtetësinë e tyre. Këtë fakt e pohojnë edhe

një numër i autorëve të huaj. Si shembull merret mendimi i autorit amerikan,

114
Tibor Varadi, Medjuarodno Privatno Pravo, Novi Sad, 1983, fq. 176-177.
115
Shih; Restatment of Law, Second, vep. e cit.

77
Thomas Healy,(Tomas Heli) i cili thekson: ”një ndër arsyet pse Amerika zbaton

principin e vendbanimit është se në SHBA ekzistojnë miliona të huaj të cilët

emigrojnë çdo vit në shtetet e veta. Për një kohë të gjatë këta emigrant nuk mund të

jenë të natyralizuar. Këto vende theksojnë se rendi i tyre juridik do të vihet në

pikëpyetje nëse marrëdhëniet e këtij grupi të qytetarëve do të rregullohen sipas

ligjeve të tyre nacionale. Interesat praktike shoqërore dhe komerciale kërkojnë që

ata t’i nënshtrohen ligjit ku ata në të vërtetë jetojnë”116.

Nga kjo mund të shihet qartë se dallojnë interesat në mes të shteteve emigruese

dhe të imigracionit të cilat e marrin shtetësinë dhe të tjerat vendbanimin si pikë të

lidhjes te marrëdhëniet statusore me element ndërkombëtar. Vendi ynë gjendet në

grupin e shteteve të emigracionit dhe për rregullimin e marrëdhënieve statusore me

element ndërkombëtar merr për bazë pikën e lidhjes shtetësinë lex nationalis për

përcaktimin e të drejtës së vendit të huaj dhe për përcaktimin e kompetencës së

gjykatës së vendit apo të huaj. Kjo~ndodhë nga arsyeja se një numër i madh i

njerëzve tanë gjendet në shtetet e huaja dhe rregullimi i marrëdhënieve statusore

sipas së drejtës së vendbanimit do të krijonte një rrëmujë dhe nuk do të ishte në

frymën e edukimit tonë dhe kujdesit për shtetasit tanë.117 Ndërsa në ish Jugosllavi

rregullimi i raporteve statusore në mes të republikave dhe krahinave është bërë në

bazë të së drejtës ku pala ka pasur vendbanimin.

Problemi më i rëndë te konflikti i ligjeve me element ndërkombëtar është kur

subjekti, objekti apo të drejtat dhe detyrimet janë të lidhura për më shumë shtete.

Edhe në të drejtën e ish Jugosllavisë ka ekzistuar konflikti i ligjeve në mes njësive

federale për të drejtën dhe gjykatën kompetente të karakterit të brendshëm,

Thomas Healy, Theorie generate de P’ordre public, Rec. des cours, 1925, t.9, fq.523.
116
117
Varadi, Bordas, Knezevic, vep. e cit., fq. 58 dhe Mihailo Jezdic, Medjunarodno Privatno Pravo I,
Beograd, 1983, fq.133.

78
sidomos pas Kushtetutës së vitit 1974, ku vihen marrëdhënie të tipit të ri në mes

njësive federale dhe vetë federatës. Këtu është vërejtur një decentralizim më i

madh i kompetencave ligjdhënëse ku njësitë i marrin kompetencat për rregullimin

e një numri të madh të marrëdhënieve të cilat më parë i ka rregulluar federata. Në

shumë fusha nuk ka ekzistuar e drejta e uniformuar dhe kështu kanë ekzistuar

dallime në normim në mes të njësive federale edhe të marrëdhëniet statusore dhe

familjare.118

Siç mund të vërehet, nga kjo kanë ardhur problemet e së Drejtës Ndërkombëtare

Private , të reprodukohen edhe në planin e brendshëm në atë masë sa kanë

ekzistuar dallimet në mes rregullimit të të njëjtës çështje nga njësitë federale në atë

kohë. Përveç konfliktit të brendshëm në mes njësive federale ka ekzistuar edhe

konflikti ndërkombëtar edhe atë në mes të ligjeve të vendit, njësive dhe ligjeve të

shteteve të huaja. Brenda ish Jugosllavisë nuk ka ekzistuar problematika që lidhet

me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore, problematika e të

drejtave civile të të huajve dhe e shtetasve të vendit më shtetin e huaj për të vënë

marrëdhënie me element ndërkombëtar, ngase sipas Kushtetutës së ish RSFJ neni

49 pika 3 thuhet se shtetasit e një republike kanë të drejta të njëjta në territorin e

republikës tjetër sikur shtetasit e vendit. Pra, të drejtat që i kanë takuar një shtetasi

të vendit të republikës nuk ka mund të mos i takojnë edhe shtetasit të republikës

tjetër apo krahinës. Pra, sipas kësaj nuk ka ekzistuar nevoja e zhvillimit të

problematikës së të drejtave civile të të huajve. Në planin e brendshëm nuk ka

ekzistuar rregulla për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore,

ngase sipas Kushtetutës se ish RSFJ- së nenet 234 dhe 250 vendimet e gjyqeve dhe

aktet tjera privatë kanë vlerë të njëjtë në tërë territorin e ish RSFJ-së pa marrë

parasysh në territorin e cilës republikë, përkatësisht krahinë janë nxjerrë.

118
Marko Mladenovic, vep. e cit., fq.33, libri I.

79
Në të drejtën jugosllave kanë ekzistuar disa probleme të konfliktit të

kompetencave, por ai problem nuk ka qenë as përafërsisht në praktikë me

problemin e kompetencës në planin ndërkombëtar dhe as nuk ka mundur të

krahasohet në tërësi me konfliktin e brendshëm të ligjeve. Pra, ligjdhënësi

jugosllav nuk ka pasur detyrë të njëjtë, si planin ndërkombëtar, ashtu edhe në atë të

brendshëm. Për rregullimin e kësaj materie në atë kohë janë sjell dy ligje, edhe atë:

në planin ndërkombëtar të kodifikimit është nxjerrë Ligji për rregullimin e

konfliktit të ligjeve me dispozita të huaja në marrëdhënie të caktuara i

15.7.1982.119

Ndërsa në kodifikimin e brendshëm është nxjerrë Ligji për rregullimin e konfliktit

të ligjeve dhe kompetencave në marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore

i vitit 1979120 i cili ështe Ligji i vetëm që i është kushtuar konfliktit të brendshëm

të ligjeve. Kjo është bërë nga arsyeja se në këto marrëdhënie juridike kompetenca

legjislative e njësive federale ka qenë-më e madhja dhe si rrjedhojë edhe konflikti i

ligjeve më i mundshëm dhe më i shpeshtë. Në kohën e ish federatës jugosllave janë

njohur dy lloje të konfliktit të brendshëm të ligjeve, një me ligjet brenda federatës

dhe njësive tjera federative, dhe i dyti brenda vetë RS të Serbisë që ka pasur lidhje

juridike me Kosovën dhe Vojvodinën dhe ka lindur konflikti i kompetencës së të

drejtës së këtyre etniteteve. Ky konflikt ka ndodhur kur marrëdhënia ka pasur

karakter vetëm brenda Serbisë dhe dy njësive autonome, ndërsa kur ka pasur lidhje

edhe me ndonjë njësi tjetër është përdorë rregulla kolizive federative.

119
Ligji për Rregullimin e Konfliktit të Ligjeve me dispozita të huaja në marrëdhënie të caktuara
është publikuar në Gazetën Zyrtare të RSFJ nr.43 të vitit 1982 me përmirësime Gazeta Zyrtare e
RSFJ nr.72/82.
120
Ligji për Rrgullimin e Konfliktit të Ligjeve dhe Kompetencave në marrëdhëniet statusore,
familjare dhe trashëgimore i vitit 1979 është publikuar në Gazetën Zyrtare të RSFJ nr.9 të vitit
1979.

80
Ashtu siç u cek dhe u pa më lartë, ka pasur ndarje të fimksioneve në mes federatës

dhe njësive federale dhe për këtë ligjdhënësi ka qenë i obliguar për nxjerrjen e

rregullave për rregullimin e konfliktit që ka dale nga rregullimi i ndryshëm i

marrëdhënieve juridike dhe këtë e ka bërë në Ligjin e cekur për konfliktin e

brendshëm të ligjeve në të cilin ka paraparë rregulla për zgjidhjen e konfliktit të

brendshëm të ligjit, te lidhja e martesës, te ndarja e martesës dhe pasojat juridike të

ndarjes, te anulimi i martesës dhe deklarimi i anulimit, te marrëdhëniet e prindërve

me fëmijët, përkatësisht te adoptimi dhe kushtet për adoptim.

81
V.2. Konflikti i ligjeve në aspektin e kushteve për lidhjen
e martesës dhe validiteti i martesës

Martesa me element të huaj që të jetë valide është e nevojshme të plotësohen disa

kushte materiale për lidhjen e saj (që të mos ekzistojnë pengesat martesore) dhe që

të jetë e lidhur në mënyrën e caktuar. Martesa në shumë vende modeme

konsiderohet e një rëndësie të veçantë shoqërore dhe për këtë janë të parapara disa

kushte materiale të cilat kanë për qëllim që t’i eliminojnë ato martesa që nuk i

përgjigjen asaj bashkësie. Në shumicën e shteteve, martesa konsiderohet bashkësia

në mes një burri dhe gruaje dhe ekzistimi i martesës paraprake konsiderohet si

pengesë martesore. Megjithatë nuk është kështu në tërë botën, në disa vende lejohet

martesa në mes të dy burrave dhe në disa tjera edhe poligamia, sidomos në shtetet

ku dominon e drejta islamike si: Pakistan, Iran, Indonezi dhe vende tjera ku sundon

e drejta e sheriatit si bashkësi në mes të burrit dhe më shumë, deri në katër gra.

Në çdo shtet ligji është përkujdesur për martesën si lidhje juridike pa marrë

parasysh incidentet që mund të shkaktohen, qoftë nga burri apo gruaja. Në këto

dispozita është involvua validiteti dhe anulimi i martesës me vendime deklarative

edhe atë: se a ekziston apo jo martesa dhe se disa veprime janë të dënueshme. Në

shumë dispozita të shteteve modeme është pranuar sistemi sipas të cilit nëse

kërkesat e shtetit ku është lidhur martesa janë plotësuar, martesa nuk do të jetë e

pavlershme në shtetet tjera për shkak të mungesës së formaliteteve të

domosdoshme, me përjashtim të rasteve ku kërkohet një politikë e fortë e shtetit

tjetër ku palët kanë marrëdhënie kryesore. Pra, veprohet sipas një parimi se

martesa e cila i plotëson kushtet e shtetit ku lidhet zakonisht është valide

çdokund.121

121
Beale, Conflict of Law, WDC, 1985, fq.665-674; Ehrenywig, Confict of Laws, WDC, 1982,
fq.377; Goodrich, Conflict of Law, WDC, 1984, fq.228-229; Stumberg, Conflict of Laws,
WDC, 1983, fq.279-280.

82
Në teori, por edhe në praktikë duket se është arritur një pajtueshmëri që martesa të

jetë valide në shtete tjera nëse është lidhur sipas ligjit lokal në fuqi dhe përmban

këto kushte: a) Aftësinë e palëve për martesë; b) Pëlqimin e palëve apo kujdestarit

kur është e domosdoshme; c) Që palët të mos jenë në afërsi të ndaluar;

d)Ekzaminimi psikik para martesës.122 Një rast tjetër mund të jetë rimartesa. Ligji

mund t’u ndalojë palëve të martohen sërish, njërës apo të dy palëve. Nëse ata

lidhin martesë në një shtet tjetër ajo do të konsiderohet bigami deri në kohën e

paraparë për martesë.123

Palët gjithsesi duhet t’i plotësojnë kushtet e vendit ku lidhet martesa. Shtetet mund

të mos kenë interes që t’i vejnë kushtet e njëjta për palët vendore dhe të huaja. Kjo

bëhet zakonisht në rastet kur është shkelur rendi publik i atij shteti. Para së të

bëhet kjo, secili shtet duhet të bazohet në ligjet e veta në fuqi. Kjo mund të bëhet,

sidomos ë rastet e poligamisë, incestit, moshës së re etj.

Shteti zakonisht i jap rëndësi të njëjtë të gjitha martesave të lidhura në territorin e

vendit. Shteti nuk do t’i jap rëndësinëë e njëjtë kur kjo është në kundërshtim të

fortë me politikën e shtetit. Për shembull, nëse shtetasi i huaj vie nga shteti ku

është e lejuar poligamia. Shteti mund t’i njoh të drejtat për fëmijët, por jo edhe për

martesën.124

Në të drejtën angleze faktorët që mund të kenë efekt në invaliditetin e martesës

janë klasifikuar në tri grupe: a) formalitetet të cilat zakonisht udhëhiqen nga Ligji i

vendit ku lidhet martesa; b) aftësia e bashkëshortëve për të hyrë në martesë, e cila

zakonisht udhëhiqet nga Ligji i vendit ku bashkëshortët e kanë vendbanimin; dhe

122
Restatement of Laws,neni 27, Kodet Civile të shumë shteteve, etj.
123
George, Polygamous marriages, © George, 1994, fq.55-60.
124
Shih: Vendimin për rastin Yew v.Attomey General (1924) 1 DLR 1166 publikuar në Res. Firs,
of Law, p.535.

83
c) mundësia e non consummation e martesës që udhëhiqet sipas lex fori.125

Validiteti formal në përgjithësi zbatohet e drejta e vendit ku lidhet martesa apo lex

loci celebrationis. Kështu në rastin Berthiaume v Dastous ku martesa është lidhur

në formën religjioze në Francë nga banuesit e Kuebekut është kundërshtuar nga

Gjykata e apelit në Kuebek, ngase në Francë njihet ceremonia civile e martesës,

edhe pse në Kuebek njihet ceremonia religjioze për martesë.126

Sipas të drejtës së shumë shteteve martesat e lidhura jashtë vendit dhe që janë në

kundërshtim me të drejtën vendore për afërsi të gjakut nuk do të njihen edhe nëse

janë lidhur sipas rregullës lex loci celebrationis. Për dallim nga vendet

kontinentale në ato anglosaksone aftësia e përgjithshme për lidhjen e martesës

përcaktohet sipas të drejtës, ku personat e kanë vendbanimin.

Janë evidencuar dallime në shtete të ndryshme duke e konsideruar apo jo

sëmundjen shpirtërore si pengesë absolute për martesë. Në ish Jugosllavi për

shembull, sëmundja shpirtërore ka qenë pengesë absolute për martesë, derisa në

Poloni ka qenë e mundur të lidhet martesa me personin e sëmur shpirtërisht, të cilit

i është kufizuar aftësia për të vepruar, nëse personi i tillë e merr lejen nga ana e

gjyqit.127

Po ashtu edhe afërsia e gjakut paraqet një pengesë për martesë deri në shkallë të

tretë në Francë, Holandë, Belgjikë, Zvicër, Itali, Portugali, Suedi, Spanjë, ndërsa

deri në shkallë të dytë në Poloni, Austri, Norvegji, Danimarkë etj. Në ish

Jugosllavi deri në shkallën e katërt. Gjatë historisë, në disa shtete si SHBA dhe

125
J.Juenger, Trends in European Conflicts of Law, Corn. Law Review, 1997, fq.969.
126
Lidhur me kuptimin e pengesës martesore sëmundjes shpirtërore edhe në ligjet e njësive federale
kanë ekzistuar dallime të ndryshme. Këto dallime mbi të gjitha kanë ardhur te kuptimi i
sëmundjes shpirtërore. Në ligjin federativ dhe atë të Malit të Zi dhe Kosovës kjo pengesë
martesore është kuptuar si “umobolnost dhe paaftësi për të gjykuar”.
127
Shih Neni 14 Ligji mbi familjen dhe kujdestarinë i Polonisë i vitit 1964.

84
Unionin Jugafrikan, dallimi në racë ka qenë pengesë për martesë. 128 Në Spanjë

ekzistonte dallimi në religjion në mes personave që lidhin martesë, konsiderohet si

pengesë absolute, e cila anulon martesën.129

Në dhjetëvjetëshin e fundit janë paraqitur edhe disa çështje të cilat përpara nuk

kanë ekzistuar, p.sh. në disa shoqëri a është dallimi në gjini i domosdoshëm për

lidhjen e martesës. Kjo shqyrtohet edhe nga fakti se në shumë ligje të shteteve të

huaja, por edhe të vendit është theksuar se ”martesën mund ta lidhin dy persona të

gjinive të ndryshme...”130

Në aspektin e normave kolizive, mundësia e aplikimit të së drejtës së huaj, për

kushtet materiale për lidhjen e martesës e drejta ndërkombëtare njeh kryesisht dy

sisteme. Sipas sistemit të parë në shumicën e shteteve e drejtë kompetente është e

drejta-je shtetit apo vendbanimit të personit që lidhin martesë, që varet nga ajo se a

lidhet në vendet e emigracionit apo imigracionit. Sipas sistemit të dytë, në një

numër të vogël shtetesh si SHBA, Kinë dhe disa vende të Amerikës Latine nuk

është me rëndësi e drejta e shtetit apo vendbanimit të personit, por e drejta e vendit

ku lidhet martesa.

Dallimi në mes të këtyre dy sistemeve është i madh pasi që zbatohet e drejta e huaj

për përcaktimin e kushteve materiale për martesë me element ndërkombëtar,

vetëm kur martesa lidhet në shtetet e sistemit të parë dhe se nuk merret parasysh

128
N.V.Orlova, Vaprozi braka i razvoda u medjunarodnom castnom prave, Moskë, 1960, fq.20/21
ku theksohet se në 31 shtete të SHBA është pengesë absolute martesa në mes të bardhëve dhe të
zinjve dhe në disa edhe në mes të të bardhëve dhe melezëve si Indianëve, Kinezëve dhe
Japonezëve. Kjo pengesë tanimë është hequr nga shtetet e përmendura. ;
129
Në Spanjë nenet 1070dhe 1071 të Kanunit parashohin arsye për anulimin e martesës “dallimin
absolut të religjionit”.Shih: Nations Unies, Conseil Economique et Sociale, Commission de Ia
candition de Ia feme XVII eme session 1964, E.CN.6/415 Add.I, p.44.
130
Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë i vitit 1978 etj.

85
kur ajo lidhet në shtetet me sistem të dytë.131

Kur e drejta kompetente për lidhjen e martesës përcaktohet sipas së drejtës së

shtetësisë apo vendbanimit, te vendet që aplikohet sistemi i parë, te martesa e të

huajve që kanë të njëjtën shtetësi apo vendbanim, dallojmë dy grupe të shteteve.

Në grupin e parë të shteteve për kushtet materiale të martesës aplikohet vetëm një

shtet, qoftë i shtetësisë apo vendbanimit varësisht nga ajo se a janë shtete të

emigracionit apo imigracionit, p.sh. Anglia, Franca, Belgjika etj. Në grupin e dytë

të shteteve zbatimi i ligjit nacional për kushtet materiale për lidhjen e martesës së

të huajve me të njëjtën shtetësi apo vendbanim të njëjtë lidhur me pengesat që

sjellin anulimin absolut zbatohet Ligji i vendit para organit të të cilit lidhet

martesa, përkatësisht lex fori, p.sh. në Finlandë, Hungari, Jugosllavi, Bullgari.132

Në marrëveshjet bilaterale të cilat ish Jugosllavia i ka lidhur me shtetet tjera,

kushtet materiale për lidhjen e martesës përcaktohen po ashtu sipas ligjit të

shtetësisë së palës (neni 26 i Marrëveshjes me Poloninë, neni 23 i Marrëveshjes

me Çekosllovakinë, neni 26 i Marrëveshjes me Hungarinë, neni 3 i Marrëveshjes

me Francën, neni 26 i Marrëveshjes me Rumaninë, neni 31 i Marrëveshjes me RD

të Gjermanisë)133

Marrëveshjet e sipërpërmendura parashohin disa lidhje të caktuara të rregullave

kolizive nëse ekzistojnë pengesa martesore në të drejtat e shteteve kontraktuese,

131
Mihajlo Jezdic, Medjunarodno privatno pravo III, Beograd, 1982, fq.54-55.
132
Shih neni 73 Ligjit themelor të martesës së ish RSFJ, Neni 16 i Ligjit mbi martesën, familjen
dhe kujdestarinë i Hungarisë i vitit 1952 etj.
133
Shih Marrëveshjet të cilat i ka lidhur ish RSFJ me këto shtete: Poloninë, Marrëveshje për
ndihmën juridike, publikuar në Gazetën Zyrtare të RSFJ. Shtojca: Marrëveshjet ndërkombëtare
dhe marrëveshjet tjera nr.5/1963. Çekosllovakinë, Marrëveshja për ndihmën juridike, po aty, nr.
13/1964. Hungarinë, Marrëveshja për ndihmën juridike, po aty, nr.3/68. Francën, Konventa mbi
ligjin i cili zbatohet në fushën e marrëdhënieve personale dhe familjare, po aty, nr.55 1972. Me
Rumaninë, Marrëveshja për ndihmë juridike, po aty, nr.8/1961. Me RD të Gjermanisë,
Marrëveshja për ndihmë juridike, po aty, nr. 1/1967.

86
po ashtu edhe nëse ekzistojnë pengesa për martesën paraprake, sëmundjen

shpirtërore, afërsinë dhe paaftësinë për të gjykuar përcaktohen sipas lex fori.

Kur janë në pyetje martesat me të huaj të cilët kanë shtetësi apo vendbanim të

ndryshëm, atëherë për pengesat martesore nuk zbatohet vetëm një ligj, por dy apo

tre ligje. Kjo varet nga ajo se a lidhet martesa në vendin ku ekskluzivisht zbatohet

Ligji i vendit të shtetësisë apo të vendbanimit apo në vendin ku pengesat

martesore që përfshijnë nulitetin absolut vlerësohen sipas normave të lex fori dhe

pengesat tjera sipas Ligjit të Shtetësisë së Bashkëshortëve të ardhshëm. Kështu,

p.sh. nëse shtetasja e Belgjikës dhe shtetasi anglez lidhin martesë në Jugosllavi,

pengesat që sjellin nulitetin absolut do të vlerësohen sipas të drejtës jugosllave,

ndërsa të tjerat si aftësia për martesë, në mes të të ndarëve mund të lidhet martesa

etj., vlerësohen sipas të drejtës angleze dhe të drejtës së Belgjikës.

Për përcaktimin e kushteve materiale për martesë, pengesave martesore për lidhjen

e martesës sipas shtetësisë së bashkëshortëve duhet të aplikohet e drejta e huaj

sipas marrëveshjeve ndërkombëtare, apo në bazë të normave kolizive mund të vie

deri te moszbatimi i këtyre normave për arsye të shkeljes së rendit publik, për

shkak të bishtnimit dhe renvoi. Për këto institute do të flitet më shumë në pjesën e

tretë, por këtu u përmendën si mundësi të aplikimit te marrëdhëniet e cekura

juridiko-civile. Këto çështje janë me rëndësi, sidomos kur shtrohet çështja para

organit të shtetit të vendit. Nëse pala e bishtëron të drejtën e shtetit të vendit duke

iu ikur fakteve që krijojnë pengesa absolute dhe shkon në vendin ku mënjanohen

këto pengesa atëherë kjo martese nuk do të lidhet.

Kjo materie shqyrtohet edhe në ligjin mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me

dispozita të shteteve të huaja në marrëdhënie të caktuara i cili në nenin 5 parasheh:

87
”nuk aplikohet e drejta e shtetit të huaj, e cila do të ishte kompetente sipas një apo

ligji tjetër, nëse aplikimi i saj ka për qëllim bishtnimin e aplikimit të shtetit të

vendit”. E njëjta çështje vihet edhe në rast të shkeljes së rendit publik. Thirrja në

rendin e vet publik të organit të vendit ku lidhet martesa me element ndërkombëtar

mund ta largojë aplikimin e të drejtës së shtetit të shtetësisë apo vendbanimit të

bashkëshortëve të pengesat martesore. Kjo nuk varet nga ajo se në atë ku lidhet

martesa rendi publik është kuptuar gjerësisht si në disa shtete të Amerikës

Latine134 apo rendi publik është kuptuar në kuptim të ngushtë, si p.sh. në Poloni,

Çekosllovaki135 etj. Apo: a është lidhur martesa në mes të të huajve me të njëjtën

shtetësi apo vendbanim apo me shtetësi dhe vendbanim të ndryshëm apo në vendet

ku parashihet aplikimi i të drejtës së shtetësisë përkatësisht vendbanimit dhe sipas

lex fori.136

Për shkak të shkeljes së rendit kushtetues (rendit juridik) Ligji për rregullimin e

konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve të huaja në marrëdhënie të caktuara në

nenin 4 parasheh: ”nuk zbatohet e drejta e shtetit të huaj nëse aplikimi i saj do të

ishte në kundërshtim me rendin juridik dhe kushtetues të shtetit të vendit”

Në fund, përjashtimi i tretë është i njohur me emrin ridërgimi në të drejtën e shtetit

të vendit apo dërgimi në të drejtën e shtetit të huaj (renvoi). Organi i shtetit, para

të cilit lidhet martesa me element ndërkombëtar, mund të largojë aplikimin e të

drejtës së shtetësisë apo vendbanimit të bashkëshortëve, në rast të ridërgimit

(renvoi), nëse ekzistojnë kushtet e caktuara. Këto kushte janë ekzistimi i

zgjidhjeve të ndryshme në normat kolizive të së drejtës së vendit dhe të drejtës së

127
Shih neni 14 i Ligjit Civil të vitit 1896 të Argjentinës.
135
Shih Nenin 6 të Ligjit mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private të Polonisë të vitit 1966, dhe nenin
36 të Ligjit mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private të Çekosllovakisë të vitit 1963 i cili ende
është në fuqi në republikat e ndara me përmirësime.
136
Më shumë për këtë problematikë shih: Varadi, Bordas, Knezevic, vep. e cit., fq.233-235;
M.Jezdic, op.cit, III Beograd, 1982, fq.60-61.

88
huaj apo nëse ekziston autorizimi i shprehur i organit të vendit që të pranohet

renvoi137. Nëse bashkëshortët e huaj kanë shtetësinë e vendit në të cilin normat

kolizive parashohin vendbanimin apo vendin e lidhjes së martesës si fakt relevant

për vlerësimin e pengesave martesore, atëherë aplikohet e drejta e vendit për të

cilin këto fakte janë të lidhura. Nëse vendbanimi i bashkëshortëve është në shtetin

e vendit, ekziston kthimi në të drejtën e vendit, atëherë pengesat martesore

vlerësohen sipas ligjit të vendit ku lidhet martesa. Por, nëse vendbanimi i

bashkëshortëve është në shtetin e tretë, dmth. jashtë shtetit ku e kanë shtetësinë do

të aplikohet e drejta e tij shteti të tretë, atëherë ekziston ridërgimi te e drejta e

shtetit të tretë.

Sipas sistemit të dytë, në disa vende, si SHBA, Kinë dhe vende tjera Latino-

Amerikanë është rregull se përcaktimi i kushteve për lidhjen e martesës me

element ndërkombëtar bëhet sipas të drejtave të tyre, nëse martesa lidhet në shtetin

e tyre. Në SHBA, psh. sipas nenit 63 të Ligjit Civil të Kalifornisë të gjitha

martesat që janë lidhur sipas ligjeve të vendit ku janë lidhur janë të vlefshme edhe

në Kaliforni. Në Kinë lidhja e martesës në mes të shtetasit kinez dhe të huaj në

territorin e Kinës në aspektin e kushteve materiale dhe formale vlen Ligji mbi

Martesën i vitit 1950.138

Megjithatë për dallim nga vendet në të cilat kushtet materiale për lidhjen e

martesës me element ndërkombëtare zbatohet e drejta e shtetësisë ose vendbanimit

të bashkëshortëve (sistemi i parë) është karakteristike se e drejta e vendit ku lidhet

martesa zbatohet pa marrë parasysh se a lidhet martesa në mes të shtetasve të

vendit apo të huaj. Në shtetet e cekura ku zbatohet ky sistem për përcaktimin e

137
Më shumë për këtë problematikë shih në pjesën e tretë të kësaj doktoranture.
138
W.Walington & R.O’Brien, International Convetions and Uniform Law, vep. e cituar.

89
kushteve për lidhjen e martesës me element ndërkombëtar zbatimi i së drejtës së

huaj në përgjithësi nuk shqyrtohet dhe për arsye të zbatimit të plotë të së drejtës së

vendit në përcaktimin e kushteve me element ndërkombëtar, pra lex fori, nevoja

për institutet e rendit publik, ridërgimit etj., nuk paraqitet.

Mund të konstatojmë se e drejta rregullon krijimin dhe shpërbërjen e

marrëdhënieve martesore. Gjyqi e njeh këtë të drejtë si rezultat i vendimit të

vendit ku është lidhur martesa, lex celebrationis. Kjo zgjidhje është racionale si

për qasjen tradicionale, ashtu edhe për atë modeme të konfliktit të ligjeve. Këtë

zgjidhje e pranojnë shumica e sistemeve juridike pozitive në botë të sistemit

kontinental apo anglosakson.139

Racionalizimi i kësaj qasje në përgjithësi është i vështirë. Këtë e ilustrojmë me

rastin In Re May’s Estatë të vitit 1953. Në këtë rast që involvon xhaxhain dhe

mbesën të dy banorë të Nju Jorkut ku martesa e tyre është e ndaluar në Nju Jork.

Ata kanë udhëtuar në Rhode Islan ku një martesë e tillë është e lejuar me ligj dhe

janë kthyer në Nju Jork menjëherë pas ceremonisë dhe kanë jetuar bashkë 35 vite.

Kur Zonja May vdes, një nga fëmijët e zonjës May ka kundërshtuar administrimin

e pasurisë nga Zoti May duke e konsideruar si jovalide martesën e tyre në Rhode

Islan. Gjyqi i Apelit të Nju Jorkut e ka refuzuar këtë kërkesë duke iu referuar

rregullave të përgjithshme të validitetit të martesës. Këtë e ka bërë për disa arsye:

Për të konfirmuar pritjen për palët, për të formuar stabilitet aty ku është shumë i

nevojshëm për fëmijët dhe pasurinë, për të shmangur problemin e kontestimit të

legalitetit të martesave nga një shtet në shtetin tjetër.140

139
Restatement First of Conflict of Laws, Neni 121.
140
Reese, Marriage in American Conflict of Laws, International Company L.Q.952, 1977, fq.26.

90
V.3 Konflikti i ligjeve në aspektin e pengesave martesore
(kushtet materiale) dhe ndalesat martesore

Te marrëdhëniet martesore me element ndërkombëtar problematika është

përafërsisht e njëjtë si te konflikti i ligjeve ndërkombëtare, ashtu edhe atij të

brendshëm. Janë disa dallime në mes të konfliktit të ligjeve në plan ndërkombëtar

dhe atij të brendshëm të cilat kërkojnë vëmendje të veçantë.

Në këtë lëmi është një rregull e njohur ndërkombëtare e pranuar nga shumë

sisteme juridike në botë, por edhe e përkrahur nga shumë autorë: ” E drejta e cila

është kompetente për deklarimin e nulitetit është ajo e drejtë e cila është

përcaktuese për validitetin e martesës,,.141

Kushtet për lidhje të martesës (pengesat martesore) në ish Jugosllavi janë

rregulluar me nenin 13 të Ligjit mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave të marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore dhe sipas

këtij ligji këto kushte vërtetohen sipas të drejtës së njësive federale në territorin e

së cilës personi ka vendbanimin. Nëse personi i tillë nuk e ka pasur vendbanimin

në territorin e ish Jugosllavisë dhe nëse kushtet për lidhjen e martesës duhet të

caktohen sipas të drejtës së vendbanimit, atëherë kompetente për përcaktimin e

kushteve është e drejta e vendit, përkatësisht republikës në të cilën personi e ka

shtetësinë. Kështu theksohet në pikën 2 të nenit 13 të ligjit të cekur. Kushtet

materiale për lidhjen e martesës në ish Jugosllavi janë përcaktuar sipas të drejtës së

republikës, përkatësisht krahinës. Megjithatë normat kolizive parashohin dy

përjashtime nga këto rregulla të sipërcekura, dhe atë, në rast kur kemi të bëjmë me

konekcionin e normave kolizive të së Drejtës Ndërkombëtare Private në rastin e

141
Ehrenweig, Conflict of Laws, fq.303; Rabel, Conflict of Laws, fq.581 etj.

91
kthimit në të drejtën e vendit (renvoi) dhe në rast kur subjekt të këtyre normave

janë personat pa shtetësi (apatridet). Për shembull, njëri bashkëshort është shtetas i

Anglisë dhe sipas normave kolizive të vendit tonë të parapara në nenin 32 pika 1 e

Ligjit mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve të huaja në

marrëdhënie të caktuara është paraparë se në aspekt të përcaktimit të kushteve për

lidhjen e martesës kompetente është e drejta e shtetit të cilën personi e ka

shtetësinë në kohën e lidhjes se martesës, pra për pengesat martesore, është

kompetente e drejta angleze. Megjithatë, pasi që pikat e lidhjes për marrëdhënie

statusore nuk janë të njëjta sipas të drejtës sonë (zbatimi i të drejtës së shtetësisë

lex nationalis) sipas të drejtës angleze zbatohet e drejta e vendbanimit të personit

lex domicili dhe sipas kësaj e drejta angleze do të kërkojë zbatimin e së drejtës

jugosllave ku personi e ka vendbanimin dhe kjo ka bazë juridike në nenin 6 pika 2

e Ligjit mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve të huaja në

marrëdhënie të caktuara, ku thuhet se nëse rregullat e së drejtës së huaj në të

drejtën e caktuar kompetente kthejnë në të drejtën e vendit, do të zbatohet e drejta

e vendit, duke mos marrë parasysh rregullat e përcaktimit të së drejtës kompetente.

Në këtë rast definitivisht zbatohet e drejta e vendit ku shtetasi anglez e ka

vendbanimin sipas nenit 14 të Ligjit mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave në marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore me element

ndërkombëtar, ku thuhet se nëse është kompetente për përcaktimin e kushteve për

lidhjen e martesës së shtetasit të huaj apo pa shtetësi, e drejta jugosllave atëherë

kompetente për përcaktimin e kushteve për lidhjen e martesës është e drejta e

vendit, njësisë federale ku personi i tillë ka vendbanimin dhe nëse personi i tillë

nuk e ka vendbanim në territorin e shtetit, atëherë është kompetente e drejta e

njësisë federale para organit të së cilës personi i tillë e lidh martesën.

92
Nëse njëra osë të dy palët që lidhin martesë janë pa shtetësi dhe kanë vendbanim

në shtetin e vendit, atëherë vie në pyetje aplikimi i parimit të zbatimit të së drejtës

së shtetësisë së përonave, pasi që martesat lidhen nga personat që nuk kanë

shtetësi. Dhe, për këtë, shtetësia është e plotësuar me vendbanim dhe atë për

funksion të dyfishtë ku në nenin 12 të Ligjit mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve

me dispozita të shteteve të huaja në marrëdhëniet e caktuara parashihet që personat

të cilët nuk kanë shtetësi (apatridet) dhe të cilët shtetësia e tyre nuk mund të

vërtetohet, e drejtë kompetente përcaktohet sipas vendbanimit dhe në të drejtën e

brendshme kolizive përcaktohet e drejta e njësisë federale kompetente.

Më tutje do të vejmë dallimet në rregullimin e kushteve materiale për lidhjen e

martesës dhe pengesave martesore në ligjet e njësive federale të ish Jugosllavisë ku

mund të shohim rolin e konfliktit të brendshëm të ligjeve në këtë matë rie. Këto

dallime, në radhë të parë janë në disa fakte të caktuara të cilat sipas dispozitave të

ish njësive federale janë pengesa martesore, derisa në disa tjera janë ndalesa

martesore dhe disa pengesa martesore në disa ligje janë hequr dhe në disa kanë

ekzistuar. Po ashtu mund të vërehet se disa fakte që kanë paraqitur pengesa

martesore, në disa njësi federale nuk kanë paraqitur pengesa martesore se sa në të

tjerat.

Përveç kësaj, disa pengesa martesore janë paraparë në të gjitha njësitë federale dhe

për këtë nuk ka mundur të vie deri te konflikti i brendshëm i ligjeve. Të gjitha

pengesat martesore, në të gjitha njësitë federale mund të përmblidhen në këto:

sëmundjet shpirtërore dhe paaftësia për të gjykuar, afërsia e gjakut, afërsia nga

prejardhja, kujdestaria, ekzistimi i martesës paraprake të vlefshme, paaftësia

martesore dhe mungesa e vullnetit në rastin e lidhjes së martesës.

93
Të gjitha dispozitat e njësive federale kanë paraparë, gati në mënyrë të njëjtë

ekzistimin e martesës paraprake valide, si pengesë të pakapërcyeshme martesore.

Kështu, neni 36 i Ligjit mbi marrëdhëniet martesore dhe familjare të Kroacisë

parashihet se nuk mund të lidhet martesa e re gjatë kohës së validitetit të martesës

paraprake të njërit nga bashkëshortët. Në nenin 20 të Ligjit mbi marrëdhëniet

martesore dhe familjare të Sllovenisë përcaktohet se askush nuk mund të lidh

martesë të re, nëse para lidhjes martesa nuk ekziston apo është shkurorëzuar. Në

nenin 34 të Ligjit familjar të Bosnjë -Hercegovinës parashihet se martesa nuk

mund të lidhet, derisa martesa paraprake nuk pushon. Edhe në Ligjin mbi martesën

të Kosovës në nenin 3 është paraparë se nuk mund të lidhet martesë derisa martesa

e lidhur paraprakisht nuk pushon ose nuk shpallet si e pavlershme. Përafërsisht

njëjtë është paraparë edhe me ligjet e Serbisë, Maqedonisë dhe Vojvodinës. Pra,

sipas kësaj pengese martesore, ka rrjedhë nuliteti absolut i martesës, kështu që

mbrojtja e monogamisë është përfshirë edhe në definimin e martesës si bashkësi

jetësore e një burri dhe një gruaje.

Në ligjet mbi martesë të njësive federale kanë ekzistuar dallime të dukshme në

përcaktimin e kuptimit të pengesës martesore, sëmundjes shpirtërore dhe paaftësia

për të gjykuar. Dallimet vërehen te rëndësia e kësaj pengesa martesore, çka mund

të jetë shumë me rëndësi pasi që është në fushën e shkencave të mjekësisë dhe

interpreting në praktikë është bërë sipas interpretimit të kësaj shkence. Kështu, në

Ligjin mbi marrëdhëniet martesore dhe familjare të Kroacisë nenin 35, kjo pengesë

martesore përcaktohej kështu: ‘martesën nuk mund ta lidh personi që është i

sëmurë rëndë shpirtërisht, mungesa të rënda shpirtërore dhe paaftësi për të

gjykuar’.

Në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë në nenin 19

parashihet se: ‘martesë nuk mund të lidh personi i cili është i sëmurë shpirtërisht

94
dhe i paaftë për të gjykuar. Ligji mbi Martesën i Kosovës neni 4 parasheh se: ‘nuk

mund të lidhë martesë personi i sëmurë psiqikisht dhe personi me paaftësi për të

gjykuar4. Kështu, përafërsisht parashihej edhe në ligjet e Bosnjës dhe

Hercegovinës, Serbisë, Malit të Zi dhe Vojvodinës.

95
V.4. Konflikti i ligjeve, përcaktimi i sëmundjeve
shpirtërore dhe paaftësisë për gjykim

Pengesa martesore e sëmundjes shpirtërore dhe paaftësisë për të gjykuar ka kuptim

të shumëfishtë. Kjo bëhet nga arsyeja se ky kuptim krijon obligime të përkujdeset

dhe mbrojtjes shoqërore për këta persona të cilët nuk janë në gjendje të kujdesin

për vete, të drejtat dhe interesat e tyre, ngase martesa me personat e sëmurë

shpirtërisht dhe personat paaftësi për të gjykuar mund të vie deri te keqpërdorimi i

të drejtave personale dhe të pasurisë të atyre personave. Në të njëjtën kohë lind

edhe interesi i palës tjetër në martesë e cila me lidhjen martesës të një personi të

tillë mund të paramendohet se nuk do të ketë harmoni në bashkësi martesore.

Në fund, në këtë mënyrë mbrohet edhe interesi shoqëror që të mos lindin fëmijë të

cilët nuk do t’i kenë kushtet normale për zhvillim shpirtëror dhe fizik. Dhe për këtë

është shumë me rëndësi që të parashihen dispozitat e sëmundjeve shpirtërore në

ligjet përkatëse.

Në bazë të kësaj, shtrohet pyetja se sëmundja shpirtërore pranë aftësisë për të

gjykuar vetvetiu është bazë për anulimin e martesës apo vetëm kur dukshëm

ndikon në vetëdijen e të dy personave në aftësinë e tyre për gjykim, ngase në

shumë ligje, përveç sëmundjes shpirtërore nuk merret apo nuk theksohet paaftësia

për të gjykuar dhe nuk bëhet si duhet ndarja në këto terminologji. Në disa ligje si të

Bosnjës, Maqedonisë dhe Serbisë kjo dilemë është hequr pasi thuhet se ndalimi i

lidhjes së martesës lind nga sëmundja shpirtërore e personit të cilit për arsye tjera

nuk është i aftë për gjykim, kështu që si në rastin e pare, ashtu edhe të dytë, është

me rëndësi paaftësia për të gjykuar. Më qartë kjo është theksuar në Ligjin mbi

martesën të Maqedonisë, ku në nenin 8 theksohet: ‘nuk mund të lidh martesë

personi i ciii për shkak të sëmundjes shpirtërore apo mungesës se zhvillimit

96
shpirtëror nuk është në gjendje të kuptojë rëndësinëë e martesës dhe obligimeve që

dalin nga ajo dhe as personi që është i paaftë për të gjykuar’.

Megjithatë, edhe pse ligjet e vendeve tjera nuk e kanë theksuar, ashtu dukshëm

këtë fakt, duke shikuar nga aspekti i interpretimit se është shumë me rëndësi vetëm

sëmundja, e cila dukshëm e kufizon aftësinë për të gjykuar dhe kuptimin e

martesës dhe obligimeve martesore, në çka dërgon te termi ,sëmundje e rëndë

shpirtërore në ligjet e Kroacisë dhe Sllovenisë.

Dallimi në mes sëmundjes shpirtërore dhe paaftësisë për të gjykuar ekziston në atë

se tek sëmundjet shpirtërore gjithmonë ka të bëjë me një gjendje të përhershme, ku

nuk është me rëndësi që gjatë sëmundjes shpirtërore mund të paraqiten disa

momente lucidia intervala, në të cilat kthehet fuqia e të gjykuarit dhe është e lidhur

martesa në një gjendje të tillë. Paaftësi për të gjykuar mund të jetë e gjatë për

shkak të moszhvillimit, mungesës së zhvillimit shpirtëror etj., dhe mund të jetë e

përkohshme për shkak të përdorimit të alkoolit, drogës etj.

Në kuptim të aftësisë për martesë në të gjitha njësitë federale të ish Jugosllavisë,

përkatësisht në ligjet e tyre është vërtetuar mosha e kufizuar prej 18 viteve për

lidhje të martesës, ngase në ato vite të jetës personi arrin pjekurinë fizike dhe, sipas

Kushtetutës së atëhershme të RSFJ-së, personi në atë moshë arrin të drejtat civile

të cilat zakonisht i arrin personi i pjekur fizikisht. Kështu sipas Prindërve në nenin

34 pika 1 është paraparë se martesën nuk mund ta lidh personi i cili nuk i ka

mbushur 18 vite dhe në pikën 2 parashihet se nga shkaqet e arsyeshme mundet

gjyqi në procedurën jashtëkontestimore t’i lejojë martesë personit i cili i ka

mbushur 16 vite jetë, nëse vërteton se shpirtërisht dhe fizikisht është pjekur për

martesë. Kështu edhe Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë

në nenin 18 parasheh se: ‘martesë nuk mund të lidhë personi i cili nuk i ka

97
mbushur 18 vite‘. Kështu edhe në Ligjin e Bosnjë dhe Hercegovinës në nenin 39,

po ashtu edhe në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë në

nenin 49, Maqedonisë neni 13, Malit të Zi, neni 13. Në ligjin mbi martesën të

Kosovës në nenin 9 përcaktohet se: ‘nuk mund të lidhë martesë personi i cili nuk i

ka mbushur 18 vite jetë‘, megjithatë, në nenin e njëjtë pika 2 parashihet: ‘nga

shkaqet e arsyeshme gjyqi mund t’i lejojë martesën të miturit, i cili i ka mbushur

16 vite, nëse vërteton se personi i tillë është zhvilluar mjaft fizikisht dhe

shpirtërisht për t’i kryer obligimet dhe të drejtat e martesës’.

Në ligjet e mësipërme të vendeve të ndryshme, gjithashtu është paraparë edhe

mosha më e ulët se 16 vite, nën të cilën martesa nuk mund të lidhet edhe nëse ia

jap lejen gjyqi kompetent. Kjo është nga arsyeja se mituria është pengesë

martesore që i mbron interesat shoqërore dhe mbi të gjitha i mbron interesat e

personave që lidhin martesë. Personat të cilët nuk kanë arritur pjekurinë fizike dhe

shpirtërore, nuk janë në gjendje t’i kryejnë obligimet që dalin nga martesa dhe as

që të kuptojnë rëndësinëë e institucionit të martesës.

Duhet ta theksojmë edhe këtë, se vetëm Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet

Familjare të Sllovenisë nuk e ka paraparë moshën e ulët të viteve, që i ka dhënë

mundësinë që të lidhin martesë edhe personat më të ri se 16 vite. Pasi sipas

dispozitave të nenit 108, të ligjit të përmendur pjesërisht aftësia për të vepruar

arrihet edhe në moshën 15 vjeçare, kështu që kjo moshë mund të merret si kufiri

më i ulët nën të cilin nuk mund të lidhet martesa.

Në Ligjin Themelor mbi Martesën, të vitit 1945 nuk ka qenë i paraparë kufizimi i

moshës së re për lidhjen e martesës, andaj në praktikë është paraqitur si mungesë

dhe për këtë Gjyqi Suprem i RFPJ-së në vitin 1949 ka nxjerrë Udhëzimin për

98
paraqitjen e kërkesës për lidhjen e martesës dhe kufiri më i ulët ka qenë 14 vite kur

edhe personi arrin aftësinë e pjesshme për të vepruar.

Në kuptim të mungesës së vullnetit gjatë lidhjes së martesë janë vërejtur dallime

më të vogla. Te kjo pengesë martesore mund të jetë me rëndësi se a do të zbatohet

e drejta e një vendi apo vendit tjetër. Kështu me dispozitat e të gjitha njësive

federale të ish Jugosllavisë, por edhe të shteteve tjera është paraparë se pëlqimi për

lidhjen e martesës i dhënë nën dhunë apo në pavetëdije është pengesë martesore.

Mungesa e vullnetit si pengesë martesore ekziston kur deklarata për pëlqimin, për

lidhje në martesë, e dhënë para organit kompetent nuk është në përputhje me

vullnetin e vërtetë të çiftit të ardhshëm bashkëshortor dhe arsye për këtë mund të

jetë detyrimi apo pavetëdija.

Pavetëdija është paraqitja e gabuar në rrethana të caktuara në lidhje me të cilat

është ndërmarrë veprimi konkret dhe i cili ka lidhje për pasojë

mospërputhshmërinë në mes të veprimit dhe vullnetit të vërtetë i cili do të jepej,

nëse do të diheshin faktet e vërteta. Detyrimi mund të jetë si kërcënim apo dhunë.

Kërcënimi nënkupton vënien në dijeni të ndonjë të keqe për personin që ka ndikim

në personin tjetër, nëse ai nuk lidhë martesë sipas kërkesës së palës tjetër që e

detyron atë. Që të jetë kërcënimi relevant juridik, duhet të jetë serioz dhe i

pakalueshëm, te disa persona të sjellë frikë të tillë që ajo, posaçërisht, për shkak të

asaj frike ka ndërmarrë veprimet e caktuara juridike dhe, nëse nuk do të ekzistonte

një kërcënim i tillë me siguri nuk do të ndërmerrte një veprim të tillë. Derisa dhuna

është diçka e keqë e papranueshme, të cilën e bënë personi i caktuar fizik,

përkatësisht detyrimi fizik nën të cilën personi i caktuar e ndërmerr atë veprim.142

142
Më shumë për këtë pengesë martesore: Milka Jankovic, Komentar Zakona o braku i porodicnim
odnosima, Beograd, 1981, fq.61-63.

99
Kjo pengesë martesore është paraparë edhe me ligjet e vendeve të ndryshme,

kështu në Ligjin mbi martesën dhe marrëdhëniet martesore të Kroacisë, në nenin

39 parashihet se martesa nuk është e vlefshme nëse në lidhjen e saj çifti

bashkëshortor ka pranuar nën frikë, të ndërmarrë nga kërcënimi serioz. Kështu

parashihet edhe në nenin 17 të Ligjit të Sllovenisë. Nenin 33 të Ligjit të BH, nenin

43 të Ligjit... të Serbisë, nenin 14 të Malit të Zi, nenin 9 të Maqedonisë. Në nenin 2

të Ligjit mbi Martesën të Kosovës parashihet: ‘martesa nuk është e vlefshme kur

nuk ka pajtim të lirë të bashkëshortëve, kur pajtimi është arritur nën detyrim apo në

pavetëdije‘

Edhe në dispozitat e ish federatës jugosllave është paraparë se ankesa për anulimin

e martesës për shkak të detyrimit mund të bëhet në afat prej një viti. Fillimi i afatit

është paraparë në mënyra të ndryshme. Në të shumtën e ligjeve mbi martesën është

paraparë se nuk mund të kërkohet anulimi i martesës pas një viti kur ka pushuar

detyrimi apo kur pavetëdija është zbuluar dhe çifti ka jetuar së bashku gjatë asaj

kohe. (neni 80 pika 2 e Ligjit të Serbisë, neni 30 pika 2 të Kosovës, neni 42 pika 2

të Malit të Zi, neni 40 pika 2 të Vojvodinës).

Ndërsa Kroacia (në nenin 52 të Ligjit mbi M) dhe në Bosnjë e Hercegovinë (neni

49 pika 1 të LMM), ankesa nuk mund të ushtrohet pas kalimit të afatit prej një viti

nga dita kur rreziku nga kryerja e kërcënimit ka pushuar apo kur pavetëdija është

parë, nëse çifti bashkëshortorë gjatë asaj kohe kanë jetuar së bashku.

100
V.5. Konflikti i ligjeve të afërsia e gjakut si pengesë për martesë

Afërsia (pa marrë parasysh se a është martesore apo jashtëmartesore apo flitet për

afërsi të vetëm njërit apo të dy prindërve) te pengesat martesore përfshinë afërsinë

e gjakut, afërsinë në bazë të adoptimit dhe afërsinë sipas gjakut. Kjo pengesë

martesore përfshinë nulitetin absolut, ngase me këtë mbrohet interesi shoqëror dhe

atë në linjë të drejtë - pakufizim, ndërsa në linjë të tërthortë deri në shkallën e

katërt (përfundon me fëmijët e vëllezërve dhe të motrave).

Në martesat me afërsi gjaku sipas përvojës së deritanishme shpesh kanë lindur

fëmijë me të meta fizike, derisa martesa në mes të të afërmeve sipas tazbines në

princip prish marrëdhëniet martesore dhe martesën ekzistuese, për këtë arsye këto

martesa ndalohen.

Në ligjet e njësive federale të ish Jugosllavisë është paraparë që martesa nuk mund

të lidhet në mes vetë personave të afërsisë së gjakut në linjë të drejtë, si vëllai dhe

motra, vëllai dhe motra nga babai apo nëna, axha dhe mbesa, daja dhe mbesa,

tezja dhe nipi, tezja dhe djali i motrës, as fëmijët e vëllezërve dhe motrave e as të

atyre nga nëna apo babai.143

Ekzistimi i këtyre pengesave martesore për të cilët është folur më parë përfshijnë

nulitetin absolut të martesës, me përjashtim në Slloveni dhe Kroaci ku është hequr

shkalla e katërt e linjës së tërthortë. Në Kroaci janë paraparë disa kushte

plotësuese në Ligjin mbi martesën për lejimin e martesës në mes të këtyre të

afërmeve në nenin 37 pika 3 të Ligjit mbi Martesën i cili parasheh se: ‘gjyqi në

143
Shih: Neni 37 LMM Kroacisë, neni 21 LMM të Sllovenisë, neni 36 i LMM të Bosnjës dhe
Hercegovinës, neni 46 të LMM të Serbisë, neni 10 i LMM të Maqedonisë, neni 17 të LMM të
Malit të Zi, neni 13 LMM të Vojvodinës, neni 5 i LMM të Kosovës.

101
procedurë jashtëkontestimore mundet, nëse nuk e kundërshton kuptimin nga

populli, të lejojë lidhjen e martesës në mes të vëllezërve dhe motrave nga lindja

me vëllezër dhe motra nga baba ose nëna‘

Dallime të mëdha dalin te përmbajtja e afërsisë po tazbini. Sllovenia në përgjithësi

nuk e parasheh këtë pengesë martesore, çka tregon për specifikat e marrëdhënieve

familjare në këtë vend. Ndalimi i martesës sipas afërsisë apo tazbini, ka për qëllim

të ruaj martesën ekzistuese në bashkësinë e gjerë familjare. Megjithatë, dështimi i

këtyre bashkësive dhe krijimi i familjeve në bashkësi të prindërve dhe fëmijëve,

kjo rrezikshmëri paraqitet gjithnjë e më pak, kështu që ndalesa ligjore nuk e ka

tanimë atë rëndësi që e kishte më parë. Disa vende e kanë këtë pengesë martesore

si pengesë të pakapërcyeshme.144

Megjithatë, formulimi i shkaqeve për të cilat nuk mund të lidhet martesa te këto

ligje ndryshon. Në nenet e përmendura të ligjeve të Kroacisë, Bosnjë dhe

Hercegovinës, Serbisë, Vojvodinës është e domosdoshme të ekzistojnë ,shkaqë të

arsyeshme‘ dhe nga ato gjyqi në procedurë jashtëkontestimore, mund të lejojë

lidhjen e martesës të afërsisë apo tazbini. Në ligjin e Kosovës dhe Malit të Zi janë

cekur ,shkaqet e rëndësishme‘, ndërsa në Maqedoni, veçanërisht shkaqet e

arsyeshme’.

Dallimet më të mëdha paraqiten në ligjet e vendeve të ndryshme në parashikimin e

afërsisë sipas adoptimit si pengesë martesore të cilat barazohen me pengesat

martesore të afërsisë nga gjaku deri në një shkallë të caktuar. Këtu duhet të

dallojmë afërsinë e tërësishme me atë deri në shkallë të caktuar. Adoptimi i plotë

(adoptio plena) dhe adoptimi jo i plotë (adoptio minus plena). Disa të drejta të

vendeve njohin vetëm adoptimin jo të plotë dhe disa të plotë dhe jo të plotë.

144
Neni 38 LMM të Kroacisë, neni 38 i LMM të Bosnjës, neni 48 të Serbisë, neni 11 LMM të
Maqedonisë, neni 18 i M.të Zi, neni 15 i Vojvodinës, neni 8 i LMM të Kosovës.

102
Adoptimi jo i plotë është pengesë martesore në Maqedoni neni 11 LMM, në Serbi

neni 47 pika 2 e LMMF në të cilin parashihet se afërsia e krijuar paraqet pengesë

për lidhje të martesës në mes të adoptuesit dhe të adoptuarit dhe pasardhësve

(potomkave) të tij në anën tjetër. Megjithatë, në Serbi adoptimi jo i plotë është

pengesë martesore vetëm në mes të adoptuesit dhe të adoptuarit, ndërsa në

Maqedoni në mes të adoptuesit dhe të afërmve të tij në një anë dhe të adoptuarit në

anën tjetër. Derisa në Kroaci adoptimi i plotë paraqet pengesë martesore ku në

nenin 42 pika 1 e Ligjit mbi Martesën dhe marrëdhëniet familjare parashihet se

martesa nuk mund të lidhet në mes adoptuesit dhe të adoptuarit gjatë kohës së

adoptimit të plotë. Po ashtu adoptimi jo i plotë paraqet pengesë martesore edhe në

Mal te Zi në nenin 21 pika 1 e LMM, në Kosovë neni 10 pika 1 e LMM dhe

Vojvodinë neni 17 pika 1 e LMM.

Në Slloveni adoptimi është i rregulluar ndryshe dhe ekziston vetëm një lloj i

adoptimit dhe sipas dispozitave të nenit 21 të LMMF martesa nuk është e lejuar

vetëm në mes të adoptuesit dhe të adoptuarit (kjo pengesë martesore është e

pashmangshme), derisa në mes të të afërmve të adoptuesit dhe të afërmve të të

adoptuarit martesa nuk ndalohet.

Në shumë njësi federale të ish Jugosllavisë dhe shumë shtete të botës kujdestaria

është pengesë martesore.145

Në bazë të ndryshimeve në rregullimin e kësaj materie nga normat kolizive të

vendeve të ndryshme, lind konflikti interlokal dhe ndërkombëtar i ligjeve për këtë

matë rie, përkatësisht për kushtet materiale për lidhjen e martesës. Edhe këtu duhet

të bëjmë dallimin se a është lidhur martesa në shtetin e vendit, para organit të

145
Kështu në nenin 17 të LMM të Kosovës, neni 41 i LMM të Kroacisë, neni 50 i LMM të Serbisë,
neni 41 i LMM të B.e Hercegovinës, nenit 21 të LMM të Malit të Zi, nenit 22 të LMM të
Sllovenisë derisa në ligjet e Maqedonisë për këtë nuk kishte dispozita.

103
vendit apo martesa është lidhur jashtë, para përfaqësisë diplomatiko-konzulare të

shtetit të vendit.

Nëse martesa lidhet në shtetin e vendit në mes të bashkëshortëve të cilët kanë

vendbanime në vende të ndryshme, atëherë organi kompetent do të vërtetojë se a

janë plotësuar kushtet për lidhjen e martesës në ligjin e njërit apo shtetit tjetër. Me

fjalë të tjera, nëse ekziston pengesa martesore në njërën nga të drejtat kompetente,

martesa nuk do të lidhet pa marrë parasysh se kjo pengesë martesore nuk ekziston

në të drejtën kompetente të bashkëshortit tjetër. Kjo rregull e normës kolizive të

konflikti i brendshëm mund të vie si rezultat i njërës njësi, vend i cili parasheh një

pengesë të tillë martesor, derisa në vendin tjetër mundet që një fakt i tillë të mos

paraqet pengesë martesore. Këtu mund të merret një shembull nga e drejta e ish

njësive federale të Jugosllavisë: psh. lidhja e martesës së kujdestarit me vendbanim

në Serbi dhe personit nën kujdestari me vendbanim në Mal të Zi. Në këtë

problematikë shtrohet çështja se a mund të aplikohet norma kolizive për lidhjen e

martesës si pengesë martesore, si te normat kolizive të së Drejtës Ndërkombëtare

Private për parimin e territorialitetit, te lidhja e martesës me element

ndërkombëtar.

Nëse fillohet nga parimi se pengesat martesore kanë veprim territorial dhe

përfishijnë ato fakte të cilat nuk e përfshijnë anulimin e martesës,veç në lidhje nga

normat dhe kuptimet zakonore. Së paku ky parim do të duhej të aplikohej në

afersinë e territorit të njëjtë, duhet të zbatohet parimi i territorialitetit dhe për këtë

nuk do të kishte shumë martesa të lidhura, të cilat në një vend, territor, një fakt

është pengesë martesore, ndërsa në tjetrin jo. Sipas kësaj teorie nuk do' të vlente

dispozita e nenit 13 të Ligjit mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave të marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore ku parasheh

104
se kushtet për lidhjen e martesës vërtetohen sipas së drejtës së njësisë federale ku

personi i tillë e ka vendbanimin.

Në kuptim të këtij qëndrimi flet edhe interpretimi, posaçërisht gramatikor,

mosnjohjen e dispozitave të cilat rregullojnë konfliktin e ligjeve të lidhja e

martesës.

Sipas terminologjisë së zakonshme në të drejtën tonë, kushtet për lidhjen e

martesës përfshijnë kushtet materiale dhe formale, pra pengesat martesore e jo

edhe ndalesat martesore, dhe për këtë arsye këto fakte të fundit nuk mund te

aplikohen. Sipas rastit të përmendur martesa mund të lidhet në Serbi, pa marrë

parasysh se sipas të drejtës kompetente të vendit ku e kujdestaruara e ka

vendbanimin, ekziston ndalesa martesore. Duke pasur parasysh dallimet e ligjeve

të vendeve të ndryshme, vështirësojnë lidhjen e martesave, ligjdhënësi mund të

përcjell parimin in favorem matrimonii ku është zgjeruar mundësia e plotësimit të

fakteve vendimtare të shtetësisë së personit. Kjo në plan të gjerë nënkupton se kur

nuk janë plotësuar kushtet sipas të drejtës së vendit ku personi, bashkëshortët e

kanë vendbanimin, martesa megjithatë do të lidhet nëse nuk ka pengesa sipas të

drejtës së shtetësisë së bashkëshortëve, përkatësisht sipas nenit 13 pika 2 e Ligjit

mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve me dispozita të huaja në marrëdhënie të

caktuara, ku parashihet se nëse shtetasi i vendit nuk ka vendbanim në shtetin e

vendit, dhe nëse martesa nuk mund të lidhet sipas të drejtës së vendbanimit të

personit në ndonjërën njësi federale, atëherë martesa do të lidhet sipas ligjit të

njësisë që ai e ka shtetësinë.

Në këtë rast mund të vie deri te bishtërimi i ligjit të njësive federale. Pra,

bashkëshortët të cilët e dinë se vendbanimi i tyre i vërtet nuk ua lejon lidhjen e

martesës, ata mund të bëjnë kërkesë në njësinë tjetër federale ku nuk është

105
paraparë ajo pengesë martesore dhe kështu të lidhin martesë. Mbi arsyetimin e

kësaj teorie ekzistojnë mendime të ndryshme në praktikë dhe teori. Sipas një

pikëpamje arsyetohet aplikimi i këtij qëndrimi në njësi federale, ndërsa sipas

mendimit tjetër nuk mund të flitet për bishtnimin e ligjeve të njësive federale pasi

që dallimi i të drejtave të njësive federale nuk është aq i madh që të arsyetojë

sanksionet që e përcjellin këtë institut në të Drejtën Ndërkombëtare Private . Këtë

problematikë më gjerësisht do ta elaborojmë në pjesën e tretë.

Martesa mund të lidhet edhe jashtë vendit dhe para përfaqësive diplomatiko-

kozulare të shtetit të vendit, ku kushtet materiale për lidhjen e martesës së tillë

rregullohen sipas parimit koloziv të shtetit të cilit i takon përfaqësia diplomatike-

konzulare.

Këto martesa i lejon edhe Ligji Themelor mbi Martesën, i cili parasheh se shtetasit

e vendit të cilët lidhin martesë në shtetin e huaj para përfaqësisë sonë diplomatiko-

konzulare duhet të kenë vendbanimin apo së paku vendqëndrimin në shtetin e

caktuar. Që kjo martesë të jetë e plotfuqishme në shtetin në të cilin gjendet

përfaqësia diplomatike konzulare është e nevojshme që shteti i vendit të mos e

kundërshtojë dhe që përfaqësia diplomatiko-konzulare të jetë e autorizuar nga

shteti që e përfaqëson për lidhjen e martesave të tilla. Këtë materie e rregullon

Ligji mbi konfliktin e ligjeve me dispozita të huaja në marrëdhënie të caktuara ku

sipas nenit 102 parashihet se shtetasi i shtetit të vendit mund të lidh martesë para

përfaqësisë diplomatike apo konzulare të autorizuar, nëse për këtë nuk kundërshton

shteti në të cilën gjendet përfaqësia apo nëse është paraparë me marrëveshje

ndërkombëtare.

106
V.6. Konflikti i ligjeve në aspektin e formës së martesës
dhe kushteve formale për lidhjen e martesës
me element ndërkombëtar

Forma e Martesës paraqet një nga elementet më me rëndësi përmes së cilës

sigurohet siguria juridike, asaj i jepet respekti i merituar. Megjithatë, ekzistojnë

kuptime të ndryshme mbi këtë, kështu që këto qëllime mund të arrihen në mënyrë

të përgjithësuar. Në një numër shtetesh konsiderohet se siguria juridike dhe

respekti për martesën më së gjeri sigurohet përmes formës civile të lidhjes së

martesës derisa një numër tjetër i shteteve pajtohet për formën kishtare të lidhjes së

martesës. Afër këtyre ndryshimeve në të drejtën kompetentë paraqiten dallime

edhe për çështje tjera siç janë lidhja e martesës përmes përfaqësuesit, çështja e

deklarimit të martesës paraprake, çështja e atësisë paraprake etj.146

Sa i përket formës së lidhjes së martesës në të drejtën kompetente janë krijuar

norma kolizive të cilat vlejnë sot gati në të gjitha vendet e botës, më pak apo më

shumë, që nga koha e teorive të statuteve ku vlen norma lex loci celebrationis

(Ligji i vendit të kurorëzimit). Kj do të thotë se drejtë kompetente është e drejta e

vendit ku lidhet martesa. Kështu për formën e martesës është bazuar kryesisht

rregulla locus regit actum në kuptimin më të gjerë, dhe atë si lex loci celebrationis

(celebratio matrimonii - solemniteti i kurorëzimit).

Sipas të drejtës kompetente është pranuar rregulla lex loci celebrationis në kuptim

të formës së martesës, por edhe për këtë ekzistojnë dallime të njohja e valididtetit

të një martesë të tillë në rast kur paraqiten dallime të mëdha në pranimin e këtij

instituti. çdo shtet për formën e martesës e cila lidhet në territorin e saj dhe para

organit të saj, pa marrë parasysh se a lidhin martesë shtetasit e huaj apo shtetasit e

146
Tibro Varadi, Medjunarodno privatno, Novi Sad, 1993, fq.183.

107
vendit me shtetas të huaj, aplikohet, ashtu siq është thënë më parë e drejta e saj si

vend i lidhjes së martesës (lex loci celebrationis). Kjo do të thotë së para organit të

shtetit të vendit, ku martesa me element ndërkombëtar mund të lidhet në kushte të

njëjta dhe formë ashtu siç lidhet martesa pa element ndërkombëtar. Mundësia e

zbatimit të institutit të rendit publik, të bishtnimit të ligjit dhe dërgimit dhe

ridërgimit, në përgjithësi as nuk paraqitet. Kjo ndodh nga arsyeja se thirrja në

shkeljen e rendit publik apo në dërgim dhe ridërgim vie në shprehje vetëm në

rastet kur organi i një vendi duhet ta largojë aplikimin e të drejtës së huaj, derisa te

forma e martesës organi i vendit zbaton vetëm të drejtën e vet. Kështu është edhe

në rastin e bishtnimit të ligjit i cili nuk mund të aplikohet nga arsyeja se organi

është i obliguar sipas detyrës zyrtare të veproj vetëm në rastet e bishtnimit të ligjit

të vendit të tij.147

Në bazë të dallimeve të qarta të cekura më lart në aspektin e formës së martesës në

mes të shteteve ku lidhet martesa dhe shteteve tjera, via në shprehje momenti i

njohjes së martesës jashtë vendit ku martesa me element ndërkombëtar është

lidhur. Kjo nga arsyeja se ekzistojnë dallime në aspektin e formës së martesës në

mes të shtetit ku është lidhur dhe për shkak të efektit hapësinor të martesës me

element ndërkombëtar.

Dallimet në aspekt të formës së martesës janë të rëndësishme për palën e cila e ka

lidhur martesën me element ndërkombëtar, edhe pse nuk janë me rëndësi për

organit e vendit ku lidhet martesa. Këto palë janë ose shtetas të vendeve të

ndryshme, të huaj, apo shtetas i vendit dhe i huaj dhe e drejta e cila zbatohet në

formën e martesës njëkohësisht është e drejtë e huaj dhe e vendit apo ekskluzivisht

e drejtë e huaj. Kjo është me rëndësi për arsye se e drejta e hauj e cila zbatohet në

formën e martesës me element ndërkombëtar mund të parasheh edhe formë tjetër

Mihajlo Jezidić i Milan Pak, Medjunarodno privatno pravo III, Beograd, 1982, fq. 43-45.
147

108
nga e drejta e vendit para organit të të cilit martesa me element ndërkombëtar

lidhet. Kjo e drejtë e huaj mund të parasheh formën civile ose kishtare të lidhjes së

martesë po ashtu mund të parasheh edhe formën fakultative për martesë kishtare

apo civile ose formën koncensuale të lidhjes së martesës.148

Po ashtu e drejta e huaj mund të parasheh dallimet sa i përket kushteve formale për

formën e martesës për dallim nga ato shtete të cilat parashohin të drejtën e vendit

para të cilit lidhet martesa, si p.sh. për martesën paraprake, lidhjen e martesës

përmes të autonzuant etj.149

Problemi lidhur me njohjen e formës së martesës me element ndërkombëtar

krijohet edhe për shkak të efektit hapësinor të një martesë të tillë, nga arsyeja që

kjo martesë, për dallim nga martesat pa element ndërkombëtar e cila krijon pasoja

juridike vetëm në territorin e vendit ku është lidhur, duhet të prodhojë pasoja

juridike edhe në territorin e vendit ku është lidhur martesa, në hapësirën nacionale,

dhe në territorin e vendit shtetasit e të cilit kanë lidhur martesë, në hapësirën

ndërkombëtare, dhe në shtetet tjera, p.sh. në vendet ku zhvillohet procedura për

ndarjen e martesës, ku shqyrtohet trashëgimia e bashkëshortit të vdekur etj.

Në shtetet tjera mund të parashihen edhe forma tjera të lidhjes së martesës ndryshe

nga vendi i lidhjes, si p.sh. ku martesa është lidhur në formën civile, ndërsa vendi

ku duhet të prodhojë pasoja juridike, përkatësisht ku duhet të shqyrtohet

148
Forma civile e lidhjes së martesës ekziston në një numër të madh të shteteve si p.sh. në Austri, në
Gjermani, Holandë, France, Zvicër, Belgjikë, Luksemburg, Turqi, Perti, ish Jugosllavi, Çeki,
Poloni, Rusi, Shqipëri, Hungari etj. Numri i shteteve të cilat parashihin vetëm formën kishtare të
lidhjes së martesës është dukshëm më i vogël. Kështu p.sh. forma kishtare e lidhjes së martesës
aplikohet në Kanada (Kuebek), Greqi, Spanjë (vetëm për katolik), Lihtenshtajn (për katolik).
Një numër i konsiderueshëm i shteteve lejon formën fakultative të lidhjes së martesës (civile
dhe kishtare) si p. sh. SHBA, Brazil, Danimarkë, Finlandë, Suedi, Norvegji, etj.
149
Për lidhjen e martesës, deklarimi i mëhershëm kërkohet në Angli, paoshtu në Holandë, Francë,
Zvicër, Suedi, Norvegji, Danimarkë, Hungari etj. Në këto vende afati për deklarimin e
mëhershëm të martesës është i ndryshëm, kështu p.sn., në Danimarkë 6 muaj, në Norvegji 14
ditë, në Holand dhe Portugali 10 ditë etj. Lidhja e martesës përmes të autorizuarit është e lejuar
vetëm në disa vende si p.sh. në Shqipëri, Poloni, Çeki, ish Jugosllavei etj.

109
trashëgimia e bashkëshortit të vdekur është e lejuar vetëm forma kishtare, apo

mund të parashihet forma e njëjtë si në vendin e lidhjes së martesës po ashtu edhe

në vendin ku krijohen pasojat juridike por me formalitete të ndryshme. Në vendet

ku lidhet martesa nuk është i nevojshëm deklarimi paraprak derisa në vendet ku

martesa krijon pasoja juridike kjo është e nevojshme në vendet ku krijohen pasojat

juridike edhe psë të dy vendet parashohin formë të njëjtë të lidhjes së martesës. Për

shkak të ekzistimit të këtyre dallimeve në mes të të drejtave të vendeve ku është

lidhur martesa, dhe vendeve tjera ku martesa duhet të krijoj pasoja juridike

paraqitet problemi i njohjes së formës së martesës me element ndërkombëtar edhe

në vendet tjera dhe jo vetëm në vendin ku shtetasit kanë lidhur një martesë të tillë.

Në ekzistencën e normave ndërkombëtare është rregulla që shteti i shtetasit i cili

lidh martesë në shtetin tjetër në formën e paraparë sipas rregullës lecus reget

actuiri, përkatësisht lex loci celebrationis, njëh një formë të tillë si juridikisht të

vlefshëm.150Megjithatë në raste të caktuar mund të konstatohet mosekzistimi i

martesës në mungesë të formës së saj pa marrë parasysh se ajo është lidhur sipas

rregullës lex loci celebrationis, dhe atë në rast kur nuk janë plotësuar kushtet

plotësuesë të cilat kërkohen në shtetin e njohjes së vlefshmërisë së formës së

martesës së tillë edhe në qoftëse ekziston rasti i bishtnimit të ligjit në të drejtën

ndërkombëtare. Kur martesa e shtetasve të vendit lidhet në shtetin e huaj, kushtet

diplomatike për vlefshmërinë e formës së martesës kërkohen vetëm në disa vende

dhe dallojnë varësisht nga shteti në fjalë.

150
Njohja e martesave të tilla kryhet përmes forcës së argumenteve të nxjerra nga libri i
kurorëzimeve të atij vendi në të cilin martesa është lidhur, ku kërkohet legalizimi i një
çertifikate të tillë, me përjashtim nëse me konventa ndërkombëtare është paraparë ndryshe.
Atëherë kërkohet që të ekzistojë reciprociteti, që çertifikata e librit të të kurorëzuarve nuk është
kundër rendit publik dhe në disa vende kërkohet që një çertifikatë e tillë paraprakisht të ketë
egzekvaturën. Heqja e legalizimit të paraparë me konventa bilaterale apo multilaterale (siç është
p.sh. Konventa e heqjes së kërkesës së legalizimit të dokumenteve të huaja publike të vitit
1961). Këtë dokument e ka nënshkruar dhe ratifikuar një numër i madh i shteteve si Gjermania,
Franca, Austria, Holanda, Japonia, Lihtenshtajni, Portugalia, Zvicra, ish Jugosllavia, Britania e
Madhe, etj.

110
Në një grup të shteteve kërkohet që shtetasi i vendit që e drejta e pranuar për

lidhjen e martesës në shtetin e huaj para organit të vendit. Në grupin tjetër të

shteteve kërkohet plotësimi i formaliteteve të caktuara për lidhjen e martesës në

vendin e huaj, dhe e drejta e shtetasit të vendit që lidhja e martesës jashtë vendit

me kushte të ndryshme si p.sh. jetesa e shtetasve në vendin ku martesa lidhet me

vendbanim në shtetin e huaj, përkatësisht forma e martesës e cila mund të lidhet në

vendin e huaj etj.

Në Francë sipas nenit 74 dhe 165 të Kodit Civil francez si e drejtë e shtetasit të

vendit për lidhjen e martesës në shtetin e huaj në formën e cila ekziston në vendin

e lidhjes është e nevojshme që një martesë e tillë paraprakisht duhet të deklarohet

në Francë, Sipas ligjit mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private dhe procedurën e

Çekosllovakisë të vitit 1963, martesa e shtetasve cek e lidhur ne shtetin e huaj do

të njihet vetëm nëse është lidhur në formën civilë pa marrë parasysh që sipas ligjit

të vendit ku është lidhur martesa parashihet p.sh. forma kishtare ose koncensuale

etj. Këto kushte të ndryshme janë paraparë ose me qëllim të zvogëlimit të

mundësisë së bishtnimit të ligjit te forma e martesës ose me qëllim të parandalimit

të martesave të përziera apo kjo është bërë që të dallojnë në mes martesave me

religjionë të ndryshme apo bëhet me qëllim të informimit të palëve të interesuara

në shtetin e vendit për mundësinë e parandalimit të keqpërdorimit të lidhjes së

martesave në shtetet e jashtme etj.

Martesa e shtetasve të vendit e lidhur në shtetin e huaj sipas rregullës lex loci

celebrationis mund të shpallet nga gjyqi i shteti tjetër si joekzistente për shkak të

bishtnimit të ligjit te forma e martesës. Obligimi i gjyqit që të deklarojë martesën

joekzistente të shtetasve të vendit të lidhur në shtetin e huaj nëse konstaton

bishtnimin e ligjit është paraparë në mënyra të ndryshme në ligjet e shteteve të

ndryshme. Në disa shtete këto fakte janë paraparë edhe në ligje të veçanta mbi

111
lidhjen e martesës me qëllim të bishtnimit të ligjit si p.sh. në disa shtete të SHBA-

ve si Ilionis, Vermontu, Viskonsizu dhe të tjera ekziston “uniform marriage

evasion act” i vitit 1912. Në vende të tjera këto fakteë janë paraparë në bazë të

rregullave të bishtnimit të ligjit “fraus omnia corrumpit” si p.sh në ligjin e ish

Jugosllavisë mbi zgjedhjen e konfliktit të ligjeve me norma të shteteve të huaja në

marrëdhënie të caktuara. Në këto vende është e mjaftueshme që të vërtetohet se

shtetasi i vendit i ka bishtnuar me qëllim formës së martesës të paraparë sipas të

drejtës së vendit më ndryshim të vendbanimit apo shtetësisë dhe lidh martesën në

shtetin e huaj sipas normave dhe formaliteteve të shtetit të huaj.

Shtetasit e shtetit të vendit mund të lidhin martesë me shtetin e huaj, në territorin e

shtetit tjetër, në konzulatën apo përfaqësinë e tyre diplomatike. Kjo martesë lidhet

gjithmonë sipas formës së paraparë të atij vendi ku përfaqësia e akredituar

diplomatike qëndron dhe ka për qëllim kryesor që shtetasve të vet t’u mundësoj

lidhjen e martesës në kushtet të cilat në shtetin e huaj ata nuk do të mund t’i

shfrytëzonin, p.sh. martesat civile në vendet ku është e lejuar vetëm martesa

kishtare apo martesa e cila në këto vende do të ishte nule për shkak të ekzistimit të

pengesave fetare racore e të ngjashme. Kjo do të thotë se këto martesa lidhen sipas

formës e cila parashihet me lex fori. Martesat e tilla janë të lejuara sipas Ligjit mbi

Martesën duke vënë vetëm një kusht (sipas nenit 26) që shtetasi i vendit i cili lidh

martesë në shtetin e huaj para përfaqësisë diplomatike ose konzulare duhet të ketë

vendbanimin apo së paku vendqëndrimin në shtetin e huaj të caktuar.

Që para përfaqësisë diplomatike dhe konzulare të mund të lidhet martesë plotësisht

e vlefshme është e nevojshme që përfaqësisë diplomatike dhe konzulare të jetë e

autorizuar nga shteti të cilin e përfaqëson dhe që shteti në të cilin lidhet martesa të

njëh një martesë të tillë.

112
Disa shtete i japin përfaqësive të veta autorizime që mund të marrin pjesë në

lidhjen e martesave me ligj apo me rregulla të përgjithshme si p.sh. Britania e

Madhe, Franca, ish Jugosllavi, Rusi etj. Këto autorizime në ish Jugosllavi i ka

dhënë sekretariati federativ për punë të jashtme ku sipas nenit 102 për zgjidhjen e

konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve tjera në marrëdhënie të caktuara

parashihet se: “Shtetasi i RSFJ-ës mundet në shtetin e huaj të lidha martesë para

përfaqësisë së autorizuar konzulare dhe diplomatike e cila kryen pune konzulare

nëse për këtë nuk kundërshton shteti ku gjendet përfaqësia apo nëse kjo është

paraparë me konventa ndërkombëtare.

Funksionarët të cilët udhëheqin me organet qendrore kompetente për punë të

jashtme autorizojnë përfaqësitë e vendit para të cilave në shtetet e jashtme lidhet

martesa në mes të shtetasve të vendit. Shtetet tjera autorizojnë për lidhjen e

martesës bashkërisht me përfaqësuesit e tyre dhe ata të huaj të cilët janë të

vendosur në shtetin ku përfaqësia vepron, me qëllim që në këtë mënyrë ti iket

rregullës martimonium cllaudicaus (p.sh. Gjermania, Danimarka, Norvegjia,

Rumania, Holanda, Spanja, Belgjika, Franca, Zvicra etj.)

Autorizimi i përfaqësive diplomatike dhe konzulare bazohet edhe në konventat

ndërkombëtare të dyanshme apo multilaterale. Kështu konventa e Vjenës mbi

marrëdhëniet konzulare e vitit 1963151, të cilët e pat nënshkruar dhe ratifikuar edhe

ish RSFJ, përcakton në përgjithësi funksionet konzullare, rolet dhe detyrat zyrtare

të funksionarëve të gjendjes civile, nëse për këtë nuk kundërshton ligji dhe normat

e shtetit ku vepron konsullata. Vendi ynë ka lidhur një numër të madh të

konventave bilaterale konzulare në këtë fushë, kështu p.sh. me Poloninë në vitin

1958, me Bolivinë 1962, me Bullgarinë 1963, Turqinë në vitin 1968 etj.

151
W.W. & R.O’Brien, International Conventions..., fq.230-233.

113
Rrallëherë gjinden norma të brendshme të shteteve mbi njohjen e martesave të cilat

lidhen në territorin e saj para përfaqësisë diplomatike dhe konzulare si p.sh. në

Rusi, ku kushte materiale për lidhjen e martesës vlerësohen sipas të drejtës

sovjetike. Disa shtete nuk lëshohen fare në martesa të tilla të cilat lidhen në

territorin e tyre nëse nuk ekzistojnë konventat ndërkombëtare (Austria, Zvicra,

Danimarka. Gjermania etj.)

Dallimet në zgjidhjet e veçanta të konfliktit të ligjeve në planin ndërkombëtar dhe

të brendshëm arsyetojnë vendosjen e formës së veçantë te këto martesa. Sipas ligjit

mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe kompetencave në marrëdhëniet statusore

familjare dhe trashëgimore (neni 15 pika 1) për formë të lidhjes së martesës, e

drejtë kompetente është e drejta e vendit në territorin e të cilit lidhet martesa. Për të

përcaktuar efektin e zbatimit të kësaj norme kolizive është e nevojshme që të

përcaktohet se cilat çështje janë përfshirë me formë të martesës, dhe cilat kushte

mund të përfshihen nën formalitetin e lidhjes dhe validitetit të martesës, ngase

faktet e caktuara për kushtet materiale të lidhjes së martesës dhe vlefshmërisë së

saj, siç kemi parë më herët nuk do të zbatohen sipas normave të cekura, por sipas

zgjidhjeve tjera kolizive.

Me kuptimin e doktrinës së formës së martesës përfshihet kompetenca e organit

për lidhjen e martesës dhe mënyra e lidhjes së martesës.152 Te disa autorë një

vëmendje e veçantë i jepet dhënies së autorizimit për personin zyrtar që të lidhë

martesë, vendit të lidhjes së martesës, derisa të tjerët këtë çështje e vrejnë në

mënyrën e lidhjes së martesës.153

Megjithatë pa marrë parasysh këto dallime, në përgjithësi, të gjitha këto fakte

mund të vihen nën formën dhe formalitetin e kushteve për lidhjen dhe validitetin e

152
Markov Mladenovic, Porodicno pravo I, Beograd, 1981, fq.261-263.
153
Milan Pak, Medjunarodno privatno pravo, Beograd, 1986, fq.668.

114
martesës. Sipas kësaj, të gjitha punët për procedurën që parasheh ligji për të

siguruar formën e martesës parashihen sipas ligjit të vendit ku lidhet martesa. Kjo

nuk do të thotë se gjithmonë do të aplikohet e drejta e vendit faktik të lidhjes së

martesës në qoftë se kjo gjendet në territorin e organit kompetent ku lidhet

martesa. Kështu p.sh. në qoftë se çifti bashkëshortor kërkon dhe për këtë ekzistojnë

arsye, të themi, sëmundja e njërit nga bashkëshortët, lidhja e martesës mund të

bëhet në territorin e vendit tjetër, por për formën e martesës e drejtë kompetente do

të jetë ajo e drejtë e organit kompetent për lidhjen e martesës. Nëse një martesë e

tillë në Itali e lidhin persona të autorizuar nga pala-sllovene i cili nuk është prezent

në vendin e lidhjes së martesës, zyrën e vendit, një martesë e tillë do të jetë e

vlefshme sipas nenit 28 pika 1 e Ligjit mbi Martesën të Sllovenisë i cili e parasheh

këtë. Por mund të jetë joekzistuese sipas nenit 28 pika 3 e Ligjit mbi Martesën të

Kroacisë, ngase prezenca e përfaqësuesit që e ka caktuar kuvendi komunal me

rastin e lidhjes së martesës është kusht i nevojshëm për lidhjen e saj.

Të gjitha rregullat e vendeve në raste të arsyeshme njohin mundësinë e lidhjes së

martesave në të cilat një bashkëshort përfaqësohet përmes personit te autorizuar.

Kështu p.sh. Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë në nenin

22 pika 1 parasheh se: “Në raste të veçanta të justifikueshme ofiqari mund të lejojë

që të lidhet martesa në prezencën vetëm të një personi i cili ka për qëllim të lidh

martesë, ndërsa tjetrin e përfaqëson personi i autorizuar”.

Kështu edhe Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare i Sllovenisë, neni 30

parasheh: “Në raste të veçanta të justifikueshme organi i drejtorisë komunale mund

të lejojë që të lidhet martesë edhe përmes përfaqësuesit”. Me rastin e lidhjes së

martesës vetëm njëri bashkëshort mund të përfaqësohet përmes personit të

autorizuar. Autorizimi i cili duhet të jepet në formë të dokumenteve publike, duhet

të përmbajë emrin e personit i cili dëshiron të lidhë martesë. Edhe Ligji mbi

115
Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë, në nenin 58 pika 1 parasheh: “

Në raste të veçanta të justifikueshme organi kompetent i drejtorisë komunale

mundet me vendim të lejojë të lidhet martesa në prezencën e vetëm njërit

bashkëshort të ardhshëm dhe përfaqësuesit të autorizuar të bashkëshortit tjetër”. Po

ashtu edhe ligji mbi familjen i Bosnjë dhe Hercegovinës në nenin 26 pika 1

parasheh: “Në raste të veçanta të justifikueshme drejtoria kompetente komunale

mundet që me vendim të lejojë të lidhet martesë në prezencën e vetëm njërit

bashkëshort të ardhshëm dhe përfaqësuesit të autorizuar të bashkëshortit tjetër”.

Kështu edhe Ligji mbi Martesën e Malit te Zi në nenin 29 pika 1 parasheh që: “Në

raste të veçanta të justifikueshme organi kompetent i drejtorisë komunale,

kompetent sipas vendbanimit përkatësisht vendqëndrimit të fundit mundet që

njërin nga të kurorëzuarit ta lejoj që të lidhë martesë përmes personit të

autorizuar”. Edhe Ligji mbi Martesën i Maqedonisë në nenin 22 pika 1 parasheh:

“Në kushte të veçanta të justifikueshme, martesa mund të lidhet përmes

përfaqësuesit”. Ligji mbi Martesën e Kosovës, në nenin 17 pika 1 parasheh: “Në

raste të arsyeshme mund të lidhet martesa edhe përmes personit të autorizuar”. Në

nenin 26 pika 1 të Ligjit mbi Martesën të Vojvodinës është përcaktuar se:” Në

kushte të veçanta të justifikueshme organi kompetent i drejtorisë komunale ku

lidhet martesa mund të lejojë vendimin që martesa të lidhet përmes personit të

autorizuar”.

Në bazë të normave të cekura me lartë mund të përfundohet së të gjitha këto vende

në raste të veçanta dhe të justifikueshme njohin mundësinë e lidhjes së martesës në

të cilën njëri bashkëshort mund të përfaqësohet përmes personit të autorizuar.

Megjithatë, asnjë nga këto rregulla, me përjashtim të Ligjit mbi Martesën të

Maqedonisë nuk ka sanksione nëse ka raste kur autorizimi i dhënë është i

parregullt apo i ka kaluar afati prej 90 ditësh nga dita e dhënë apo e dërguar. Ne

116
neni 41 pika 1 të Ligjit mbi Martesën të Maqedonisë parashihet se martesa mund të

anulohet: ”Nëse para lidhjes së saj njëri nga çifti bashkëshortor është përfaqësuar

përmes personit të autorizuar përmes autorizimit të parregullt apo atij të cilit është

anuluar”. Megjithatë edhe një lidhje e martesës së tillë mund të nënvlerësohet sipas

nenit 42 paragrafi 1 pika 6 e Ligjit mbi Martesën të Maqedonisë ku thuhet: “Në

qoftë se ka ardhur deri te pajtueshmëria e çiftit bashkëshortor të cilët kanë lidhur

martesë përmes përfaqësuesit me autorizim të parregullt apo me atë që është

anuluar”.

117
V.7. Konflikti i ligjeve të martesat me përfaqësim
me element ndërkombëtar

Me rastin e lidhjes së martesës është e nevojshme që të prezantojnë dhe të japin

pëlqimin të dy bashkëshortët. Lidhja e martesës në mes të bashkëshortit i cili është

i përfaqësuar përmes personit të autorizuar, nësë të dy palët janë të tilla, martesa

nuk lejohet.154 Këtu paraqitet problemi i formaliteteve.155 Megjithatë, parashtrohet

pyetja: në cilat rregulla sigurohet martesa nëse ajo lidhet në këtë mënyrë. Në

shumicën e vendeve nuk ka sanksionë të dukshme të cilat do të venin deri te lidhja

e martesave të tilla. Vetëm në nenin 44 të Ligjit mbi Martesën të Kroacisë

parashihet se me rastin e lidhjes së martesës kur të dy bashkëshortët përfaqësohen

përmes personit të autorizuar nuk do të anulohet, ngase kjo është paraparë si

pengesë martesore.

Sa i përket normave tjera në doktrinë, mendimet janë të ndara, martesat e tilla

konsiderohen si joekzistuese apo nule.156 Në ligjet e vendeve të ndryshme

parashihen edhe zgjidhje të ndryshme. Sipas ligjeve të shumicës së vendeve, një

martesë e tillë është absolutisht nule, ndërsa sipas Ligjit mbi Martesën dhe

marrëdhëniet martesore të Kosovës, kjo martesë mund të jetë e vlefshme, ngase

sipas dispozitave në fuqi mosprezenca e çiftit bashkëshortor në rastin e lidhjes së

martesës, përkatësisht në rastin e lidhjes së martesës përmes personave të

autorizuar për të dy bashkëshortët nuk është paraparë si kusht për nulititein e

martesës.
154
Në të drejtën kompetente legislative lidhur me përfaqësimin e çiftit bashkëshortor te lidhja e
martesës dhe se a mundet të dy bashkëshortët të jenë të përfaqësuar përmes personave të
autorizuar apo vetëm njëri nga ata, ekzistojnë tri zgjidhje: 1) Shumica e ligjeve nuk lejojnë
lidhjen e martesës përmes personave të autorizuar (Gjermania, Rudia, Bullgaria, etj.); 2) Disa
vende lejojnë që vetëm njëri nga çifti bashkëshortor mund të përfaqësohet përmes personit të
autorzuar (ish Jugosllavia etj.); 3) Një numër i vendeve lejojnë që të dy bashkëshortët të
përfaqësohen përmes personave të autorizuar (Austria, Polonia, Çekia, etj).
155
Lorezen, Marriage by Proxy and the Conflict of Laws, Harward Law Review, 1989 p.473.
156
Vojslav Bakic, Porodicno pravo, Beograd, 1980, fq. 131-132.

118
Absolutisht është martesë nule martesa e lidhur përmes dy personave të autorizuar

në Slloveni (neni 34 dhe 36 paragrafi 2), në Mal të Zi (neni 45 dhe 29), dhe në

Vojvodinë (neni 38). Në ligjin mbi familjen të Bosnjë dhe Hercegovinës nuk është

paraparë kurrfarë sanksioni.

Në qoftë se lidhet martesa prapëseprapë përmes përfaqësuesve të bashkëshortëve

dhe nuk ka fakte tjera, si p.sh. dhënia jo e rregullt e autorizimit i cili përfshin

mosekzistimin apo nulitetin e martesës, atëherë martesa e lidhur në këtë mënyrë

është valide. Me rastin e lidhjes së martesës këto dallime në trajtimin e fakteve të

caktuara mund të ndikojnë në validitetin varësisht nga ajo se ku është lidhur

martesa. Kjo me së miri, mund të shihet nga tri situatat e poshtëshënuara, të cilat

mund të krijohen.

Situata e parë, martesa lidhet kur në-vendin kur është paraparë pengesa

martesore(të dy bashkëshortët janë përcaktuar përmes personave të autorizuar) dhe

në kuptimtë nenit 13 të ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave të marrëdhëniet statusore familjare dhe trashëgimore zbatohet e

drejta e atij vendi përkatësisht asaj republike (p.sh. në Kroaci)157 . Një martesë e

tillë do të jetë e vlefshme (personi i autorizuar mund të bart sanksione disiplinore

dhe të tjera për atë se ka lejuar një martesë të tillë të lidhet) për shkak së të

kualifikimi i disa fakteve si pengesa martesore dhe ndalesa martesore apo kushtet

formale për lidhjen e martesës gjithmonë përcaktohen sipas ligjit të vendit ku ajo

çështje shtrohet (lex fori) dhe sipas kësaj lidhja e martesës me gjithë ekzistimin e

pengesave martesore sipas të drejtës kroatë është valide.

157
Ligji per Zgjidhjen e Konfliktit të Ligjeve dhe Kompetencave te Marrëdhëniet Statusore
Familjare dhe Trashëgimore (Gazeta Zyrtare e RSFJ-ës nr. 9/79) në nenin 13 parasheh: “Kushtet
për lidhjen e martesës së shtetasit të vendit përcaktohen sipas të drejtës së vendit u personi ka
vendbanimin. Nëse shtetasi i vendit nuk ka vendbanim në territorin e vendit apo nëse nuk i
plotëson kushtet për lidhjen e martesës sipas të drejtës së paragrafit 1 të këtij neni kushtet për
lidhjen e martesë përcaktohen sipas të drejtës së vendit ku personi e ka shtetësinë”.

119
Situata e dytë, martesa e cila në rrethana të njëjta lidhet në vendin sipas rregullave

të të cilit (të dy bashkëshortët janë përfaqësuar përmes personit të autorizuar) një

martesë e tillë është absolutisht nule. Është krejt e kuptueshmë së në shikim të parë

kjo martesë do të anulohet. Megjithatë, nëse përfaqësimi përmes personit të

autorizuar konsiderohet si një nga kushtet për lidhjen e martesës dhe jo si pjesë

përmbajtjesore të formës së martesës, kjo çështje mund të komplikohet. Në këtë

rast zbatohen norma tjera kolizive të nenit 13 të ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të

ligjeve dhe kompetencave të marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore

sipas të cilit kushte për lidhjen e martesës përcaktohen sipas të drejtës së vendit ku

gjendet vendbanimi i bashkëshortit. Sipas kësaj, nëse vendbanimi është në Kroaci

një martesë e tillë mund të jetë valide.

Situata e tretë, krijohet atëherë kur në bazë të normave kolizive për lidhjen e

martesës duhet të aplikohet e drejta e vendeve të ndryshme. Është e mundur që

sipas një rregulle të paraparë, të jetë pengesa martesore, ndërsa sipas tjetrës,

martesa mund të jetë valide, kurse sipas të tretës, martesa është absolut nule. Në të

Drejtën Ndërkombëtare Private në raste të tilla vie deri te shkelja e kushteve për

lidhjen e martesës në bazë të parimit të komunikimit. Kështu është e mjaftueshme

që të ekzistojë njëra nga pengesat martesore të paraparë në të drejtën e njërit nga

bashkëshortët dhe që martesa të mos lidhet. Kjo për shkak se ekziston deri te

mosardhja e lidhjeve të martesave të cilat do të ishin të njohura vetëm në një vend.

Jemi të mendimit se martesat e tilla nuk ekzistojnë te martesat me element

interlokal dhe për këtë në këto raste duhet të nisemi nga parimi in favoren negotii,

d.m.th. mbajtjes së martesës në fuqi.

Lidhur me natyrën juridike të lejes së lidhjes së martesës për persona të mitur në

doktrinë dhe në praktikë të së Drejtës Ndërkombëtare Private ekzistojnë mendime

të ndryshme. Sipas një mendimi, kjo leje i takon kushteve materiale dhe sipas

120
tjetrit kushteve formale për lidhjen e martesës. Praktika juridike këtë rast e trajton

si problem të kualifikimit dhe zbaton të drejtën e vendit, d.m.th. lex fori. Kur

martesa me element interlokal përkatësisht te përcaktimi i natyrës juridike të

lejimit të martesës për persona të mitur, po ashtu është me rëndësi se a do të

aplikohet norma kolizive e cila vlen për kushtet materiale apo për formën e

martesës d.m.th të kushteve formale të validitetit të martesës.

Gati të gjitha ligjet mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare parashohin se leja për

lidhjen e martesës mund t’i jepet personit të mitur nëse për këtë ekzistojnë kushte

të arsyeshme për lidhje të martesës. Kështu Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet

Familjare të Kroacisë në nenin 34 paragrafi 2 parasheh: “Nga shkaqë të arsyeshme

gjyqi mundet që në procedurë jokontestimore t’i lejojë lidhjen e martesës personit i

cili i ka mbushur 16 vite, nëse vërtetohet se është pjekur shpirtërisht dhe fizikisht

për martesë”. Kështu edhe në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Martesore të

Sllovenisë në nenin 23 parashihet njëjtë.

Edhe Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë në nenin 49

paragrafi 2 parasheh: “Nga shkaqet e arsyeshme gjyqi mund të lejojë lidhjen e

martesës së personit të mitur i cili ka mbushur 16 vite, me propozim të tij, nëse

vërtetohet se ai ka arritur pjekurinë shpirtërore dhe fizike të nevojshme për

kryerjen e detyrave dhe obligimeve martesore”. Po ashtu edhe Ligji mbi Martesën

dhe Marrëdhëniet Familjare të Bosnjë dhe Hercegovinës në nenin 39 paragrafi 2

përcakton: “Nga shkaqë të arsyeshme gjyqi komunal mundet në procedurë

jokontestimore të lejojë lidhjen e martesës së personit të mitur që ka mbushur 16

vite, nëse vërtetohet se personi i tillë ka aftësi shpirtërore dhe trupore për kryerjen

e të drejtave dhe detyrave të cilat dalin nga martesa”. Në nenin 13 të Ligjit mbi

Martesën të Maqedonisë parashihet: ’’Gjyqi komunal mundet që në procedurë

jokontestimore t’i lejojë lidhjen e martesës personit i cili ka mbushur 16 vite, nëse

121
ekzistojnë rrethanat të cilat tregojnë se lidhja e martesës është e arsyeshme dhe që

personi ka arritur pjekurinë shpirtërore dhe trupore për kryerjen e obligimeve dhe

të drejtave që dalin nga lidhja e martesës”. Po ashtu edhe Ligji mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare i Malit të Zi në nenin 13 paragrafi 2 parasheh: “Organi

kompetent komunal mundet që nga shkaqë të arsyeshme t’i lejojë lidhjen e

martesës personit i cili ka mbushur 16 vite”.

Në mënyrë të njëjtë edhe Ligji mbi Martesën i Kosovës në nenin 9 paragrafi 2

parasheh: “Nga shkaqë të arsyeshme, gjyqi mund të lejojë lidhjen e martesës me

personin e mitur i cili ka mbushur 16 vite, nëse vërtetohet se ai përson ka arritur

pjekurin trupore dhe shpirtërore të nevojshme për kryerjen e të drejtave dhe

obligimeve në martesë”. Edhe Ligji mbi Martesën e Vojvodinës në nenin 16

paragrafi 2 parasheh: “Nga shkaqë të arsyeshme gjyqi mund të sjell vendimin i cili

lejon lidhjen e martesës së personit të mitur deri 16 vjet, nëse vërtetohet se ai

përson se është i pjekur fizikisht dhe shpirtërisht për kryerjen e të drejtave dhe

obligimeve në martesë”.

Në bazë të rregullave të cekura me lartë kemi parë se lejen për lidhjen e martesës

së personit të mitur në të gjitha ish njësitë e Jugosllavisë e jep gjyqi kompetent në

procedurë jokontestimore. Duke marrë parasysh se kompetenca e gjyqeve në

procedurën jokontestimore është e rregulluar me normat e vendeve të caktuara,

mund të vie deri te konflikti i kompetencave për dhënien e një leje të tillë.

Konflikti pozitiv i kompetencave në nenin 37 paragrafi 1 të ligjit mbi zgjidhjen e

konfliktit të ligjeve në marrëdhëniet statusore familjare dhe trashëgimore është

paraparë: “ Kur sipa rregullave të një vendi është kompetent që të zgjidh një raport

juridik një organ i një vendi, ndërsa sipas normave tjera për rregullimin e asaj

marrëdhënie juridike është kompetent organi i vendit tjetër për rregullimin e këtij

raporti juridik i cili është vend paraparocedurë, atëherë shihet ku është vendkërkesa

122
paraprake për fillimin e procedurës dhe nëse kërkesa për fillimin e procedurës

është parashtruar në ditën e njëjtë, atëherë është kompetent organi i vendit i cili i

pari e ka filluar procedurën.

Te dhënia e lejes për lidhjen e martesës së personit të mitur në disa vende është

theksuar se gjyqi paraprakisht duhet të ketë mendimin e organit të kujdestarisë.158

Norma të tilla të caktuara nuk ka në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet

Familjare të Malit të Zi ku në nenin 13 pika 3 parashihet që gjyqi para sjelljes se

vendimit duhet t’i dëgjojë të miturit dhe prindërit përkatësisht kujdestarët e tyre

dhe t’i vërtetojë te gjitha rrethanat të cilat mund të jenë të ndikuara në vendimin e

gjyqit. Edhe në ligjin mbi martesën të Maqedonisë, ku në nenin 13 paragrafi 2

parashihet që pala e cila ka arritur pjekurinë trupore dhe shpirtërore për kryerjen e

të drejtave dhe obligimeve që krijohen nga lidhje a martesës mund t’u lejohet

lidhja e martesës. Në dispozitat e Serbisë dhe Bosnjë e Hercegovinës kërkohet

mendimi i organit kompetent shëndetësor.159

Aplikimi i normave kolizive të cilat vihen në formën e lidhjes së martesës nuk

krijojnë vështirësi kur martesa lidhet në shtetin e vendit dhe para organit të vendit,

ngase sipas nenit 15 paragrafi 1, i ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave në marrëdhëniet statusore familjare dhe trashëgimore: “Për formën

e lidhjes së martesës e drejtë kompetente është e drejta e territorit ku lidhet

martesa”. Megjithatë, mund të krijohen probleme specifike kur martesa lidhet

jashtë vendit para përfaqësisë diplomatike dhe konzulare, ngase rregullat ligjore të

vendit dallojnë nga vendi në vend. Normat e vendit të cilat e rregullojnë

kompetencën e autorizimeve për lidhjen e martesës nuk mund të zbatohen. Nga

Ministria e Punëve të Jashtme varet se cila përfaqësi diplomatike konzulare do të

158
Neni 34 paragrafi 4 i LMM të Kroacisë, neni 24 paragrafi 2 i LMM të Sllovenisë, neni 16
paragrafi 3 i LMM të Vojvodinës, neni 9 paragrafi 3 i LMM të Kosovës.
159
Neni 49 paragrafi 3 i LMM të Serbisë dhe neni 39 paragrafi 3 i Bosnjë e Hercegovinës.

123
autorizohet për lidhjen e martesës dhe nga vendi ku përfaqësia diplomatike dhe

konzulare është akredituar e cila për lidhjen e martesës para përfaqësisë

diplomatike konzulare në shtetin e huaj dhe në territorin e saj t’i jepet pëlqimi.

Lidhja e martesës në mes të bashkëshortëve të cilët njëri apo të dy janë të

përfaqësuar përmes personave të autorizuar, po ashtu i ka specifikat në raport me

martesën e cila është lidhur në shtetin e vendit. Autoprizimi i përfaqësuesit për

përfaqësim mund të vërtetohet, jo vetëm nga organi i vendit, por edhe ai huaj

përmes vendit ligjdhënës ku përfaqësia diplomatike apo konzulare është akredituar

apo në vendin e tretë. Shtrohet pyetja: se çfarë pasojash juridike, martesa që është

lidhur përmes përfaqësuesit të dy bashkëshortëve, cila e drejtë do të vlejë për

plotësimin e këtij kushti formal dhe cilat janë pasojat juridike të këtij lëshimi,

përkatësisht a mund të vie deri te nuliteti absolut, vlefshmëria apo nuliteti relativ.

Sipas nenit 15 paragrafi 2 dhe 3 i ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjit dhe

kompetencave të marrëdhëniet statusore familjare dhe trashëgimore për formën e

lidhjes së martesës para përfaqësisë diplomatike përkatësisht konzulare të shtetit të

vendit në shtetin e huaj, e drejtë kompetente është e drejta e vendit në territorin e të

cilit çifti i ardhshëm bashkëshortor ka pasur dhe kanë vendbanimin e fundit. Nëse

një vendbanim të tillë nuk e kanë, e drejtë kompetente është e drejta e vendit i cili

është shtetas të dy bashkëshortët. Nëse bashkëshortët e ardhshëm nuk kanë pasur

shtetësi e drejtë kompetente është ajo e drejtë për të cilën ata me marrëveshje

vendosin. Sipas kësaj martesa e cila lidhet para përfaqësisë diploamtike dhe

konzulare do të jetë valide nëse sipas ligjit të njërit nga vendet e përmendura, në

rastin konkret zbatohet norma kolizive. Një martesë e tillë do të njihet. Për këtë

arsye duhet që të plotësohen kushtet që bashkëshortët me marrëveshje të

përcaktojnë të drejtën kompetente.

124
Nëse martesa është lidhur përmes përfaqësuesve të dy bashkëshortëve persona të

autorizuar për lidhjen e martesës në përfaqësinë diplomatike konzulare do t’i

njohtojnë bashkëshortët për pasojat që mund t’i tërheq një martesë e tillë, nëse nuk

plotësohen disa kushte të veçanta formale të parapara me normat e ligjeve të

vendit.

125
 KREU VI: KONFLIKTI I LIGJEVE NË ASPEKTIN E
EFEKTIT TË MARTESËS

VI.1. Konflikti i ligjeve në aspektin e efektit të martesës

(Bazat juridike dhe pasurore të të martuarëve)

Si e drejtë kushtetuese martesa fillon të krijojë efekte të dukshme (disa pasoja të

caktuara juridike) në raport me çiftin bashkëshortor që nga momenti i lidhjes së

martesës. Nga ai moment krijohet të drejta dhe obligime në mes të çiftit

bashkëshortor të lidhura me personalitetin e tyre (jeta e përbashkët, pleqëria e

përbashkët, udhëheqja e jetës së përbashkët shtëpiake, rritja dhe edukimi i

fëmijëve etj), dhe të drejta e obligime të karakterit pasuror (mbajtja në mes tyre e

bashkëshortëve dhe fëmijëve, udhëheqja me pasurinë e përbashkët etj).

Përcaktimi i të drejtës kompetente për efekt të martesës është në domenin e

problemeve më të rënda të të Drejtës Ndërkombëtare Familjare për atë se në kohët

modeme si në teorinë e së Drejtës Ndërkombëtare Private edhe në ligjet e

vendeve të ndryshme është me rëndësi të dallohen faktet relevante në normat

kolizive në aspektin e të drejtave personale dhe atyre pasurore të krijuara rreth

martesës. Dallime të caktuara ekzistojnë në aspektin e konceptimit të barazisë së

gjinive, përkatësisht në aspektin e pabarazisë së meshkujve dhe femrave, edhe pse

në kohë të fundit ekzistojnë tendencat për zvogëlimin e saj.160

160
Tibor Varadi, Medjunarodno privatno pravo, Novi Sad, 1983, fq.189.

126
Duke u bazuar në kuptimet e sipërshënuara të normave materiale (substanciale) në

faktet juridike të lidhjes së martesës, kuptohet se është në pyetje përcaktimi i të

drejtës kompetente për përcaktimin e fakteve të tilla që janë të rëndësisë së

veçantë. Për këtë arsye është e ndryshme renditja e fakteve relevante të normat

kolizive të cilat i takojnë kësaj çështje në fushën e martesës.

Zgjidhja e problemit koliziv te marrëdhëniet martesore-pasurore ka krijuar

vështirësi të caktuara edhe në kohën kur ato paraqiten për herë të parë. Kështu

duke filluar në shekullin e XII në mes të përfaqësuesve të shkollave statutare në

shkollat e qyteteve mesjetare të Italisë të cilat janë marrë me konfliktet interlokale

të statuteve (normat zakonore) ka qenë e diskutueshme çështja se a duhet këto

marrëdhënie të rregullohen sipas të drejtës që aplikohet për marrëdhëniet statusore

apo sipas të drejtës e cila vlen për marrëdhëniet statusore.

Përfaqësuesit e shkollës së glasatorëve dhe postglasatorëve, Bartolus dhe

pasardhësit e tij kanë bërë ndarjen e të gjitha normave zakonore dhe materiale në

marrëdhëniet trashëgimore, familjare dhe pasurore të cilat janë zbatuar në disa

territore të caktuara juridike (territorin feudal, qytetin apo provincën), sipas kriterit

se a i takojnë personit apo sendit, përkatësisht i kanë ndarë statutet në reale dhe

personale. Rëndësia e kësaj ndarje ka ekzistuar në atë se çka është zbatuar në

statute reale në secilin territor ku janë nxjerrë ose nuk do të krijonin efekt jashtë

atij territori. Për dallim nga statutet reale, statutet personale janë zbatuar vetëm te

ato palë të cilat janë nën atë sovranitet ku është nxjerrë statuti, pra janë zbatuar në

ato palë edhe kur ato kanë qëndruar jashtë kufijve të vendit të tyre. Problemi ka

ekzistuar, megjithatë, në atë se si të përcaktohet se cilat statute janë reale dhe cilat

janë personale. Si masë përcaktuese për një katë gorizim të tillë kanë shfrytëzuar

fjalën e parë me të cilën ka filluar dispozita e caktuar. Nëse ka filluar fjalia me

fjalën 'palët' (personat), atëherë është trajtuar si statut personal. Nëse ka filluar me

127
fjalën 'send'(res), atëherë është trajtuar si statut real. Për shembull, rregulla e cila

shkruhet: ‘Të gjithë kanë të drejtë në të mirat e mëposhtme‘, atëherë është fjala për

statute personale, ngase Çala e parë thekson palën (personin). Nëse një dispozitë

thekson: ‘Sendi bartet me shitjen e tij‘, fjala është për statutet reale, ngase dispozita

fillon me fjalën e cila përcakton sendin.

Juristi francez Bertrand D’Argentre (Bertran Darzhantre), si përfaqësues në

shekullin XII të gjitha këto norma materiale për marrëdhëniet martesore dhe

pronësore i ka katë gorizuar në statute të përziera (statuta mixta), të cilët kanë

elemente statusore dhe pasurore për të përcaktuar siaps parimeve pasurore dhe

parimit territorial.161 Më vonë, deri në ditët e sotme edhe në doktrinën e së Drejtës

Ndërkombëtare Private dhe në ligjdhënës të disa shteteve ekzistojnë dallime të

mëdha si te kushtet martesore për marrëdhëniet personale juridike, ashtu edhe ato

personale pasurore.

Te rregullimi koliziv i efektit te martesës vihen disa çështje me rëndësi si: a duhet

të aplikohen norma të njëjta apo të ndryshme kolizive të efekti i martesës për

marrëdhëniet personale juridike dhe të tjera për marrëdhëniet juridiko-pasurore, a i

përgjigjet zgjidhja e njëjtë kolizive si për efektin gjatë kohës së zgjatjes së

martesës, ashtu edhe pas zgjidhjes së martesës. Në këtë materie është shumë me

rëndësi problematika e ,konfliktit mobil të ligjeve’ (conflict mobile). Kështu, gjatë

kohës së martesës mund të vie deri te ndryshimi i fakteve (pikave të lidhjes) të

cilat përcaktojnë të drejtën kompetente, po ashtu vihet edhe çështja se a është

relevante shtetësia apo vendbanimi në kohën e lidhjes së martesës apo në kohën

kur efekti i martesës paraqitet për shqyrtim. Përfaqësohet mendimi se për efektin e

të drejtave personale të martesës duhet të pranohet ndryshimi i fakteve

vendimtare, kjo d.m.th të zbatohet e drejta e shtetësisë përkatësisht vendbanimin e

161
M.Jezdić-M.Pak, Medjunarodno Privatno Pravo III, Beograd, 1982, fq.36.

128
bashkëshortëve, nëse i kanë të përbashkëta këto fakte vendimtare. Kjo d.m.th.,

nëse çifti bashkëshortor gjatë kohës së martesës ndërrojnë shtetësinë e tyre,

atëherë zbatohet e drejta e tyre e shtetësisë.

Derisa te efektet pasurore juridike të martesës mbizotëron mendimi i

mosndryshimit të ligjit të regjimit të pasurisë martesore, d.m.th deri te ndryshimi i

shtetësisë apo vendbanimit, pas lidhjes së martesës nuk e tërheq pas vetes të

drejtën valide kompetente. Në këto raste duhet të zbatohet ai lex nationalis ose lex

domicili të cilin bashkëshortët e kanë pasur në kohën e lidhjes së martesës dhe kur

kanë vënë regjimin pasuroro-juridik.162

Në legjislacionin e ish Jugosllavisë, me përjashtim të disa konventave bilaterale,

për efektet e martesës personale juridike-nuk kanë ekzistuar deri në nxjerrjen e

Ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve tjera në

marrëdhënie të caktuara të normave kolizive. Ligji themelor mbi martesën për

efektin personalo- juridik të martesës nuk ka përmbajtur dispozita juridike

ndërkombëtare. Në vitet e fundit, me qëllim të ruajtjes së të drejtave familjare si

lidhje në plan të parë është cekur lex fori.163

Më vonë ka filluar një vëmendje më e madhe bashkëpunimi ndërkombëtar, këto

përgatisnin zgjidhjen e cila zgjerohet në të drejtën ndërkombëtare martesore dhe

kjo është në kuptim të efektit të martesës duhet të zbatohet e drejta e atij shteti,

shtetas të të cilit janë të dy bashkëshortët, pra lex nationalis i përbashkët. Te

aplikimi i shtetësisë së dy bashkëshortëve vështirësitë lindin në raste kur çifti

bashkëshortor nuk kanë shtetësinë e të njëjtit shtet, ngase në aspekt të efektit të

162
Zelko Matic, Medjunarodno privatno Pravo II, Zagreb, 1982, fq.72-76. Shih më afër mbi
mundësinë e zgjidhjes së konfliktit mobil të ligjeve në këtë fiishë.
163
Borislav Blagojevic, Medjunarodno Privatno Pravo, Beograd, 1950, fq.296 pajtohet per
aplikimin e lex forit si pikë të lidhjes, por nën kushte që çifti bashkëshortor të jetojë në territorin
e shtetit të vendit.

129
martesës nuk është e mundur që kumulativisht të zbatohen disa lex nationalis, çka

është e mundur, për shembull, te kushtet materiale për lidhjen e martesës apo te

zgjidhja e martesës me element ndërkombëtar. Në raste të tilla për të drejtën tonë

kolizive parashihet harmonizimi i pikave të tilla të lidhjes të cilat duhet të jenë të

përbashkëta për të dy bashkëshortët. Nëse bashkëshortët nuk kanë shtetësi të

përbashkët propozohet e drejta e vendbanimit të përbashkët dhe nëse nuk kanë as

vendbanim të përbashkët, atëherë propozohet e drejta e vendbanimit të fundit të

përbashkët apo shtetit, shtetësinë e fundit të përbashkët ku e kanë pasur

bashkëshortët.

Në konventat bilaterale që i ka nënshkruar ish Jugosllavia nuk është bërë dallimi

në aspektin koliziv juridik në mes të efekteve juridiko- personale dhe juridiko-

pasurore të martesës. Norma kolizive mbi marrëdhëniet personale dhe pasurore të

bashkëshortëve përmbajnë konventat *mbi ndihmën juridike me Poloninë (neni

26).

Çekosllovakinë (neni 24 dhe 25) Hungarinë (neni 27) dhe Rumaninë (neni 23 dhe

24). Dispozita përkatëse përmban edhe Konventa në mes ish RSFJ dhe Francës

mbi ligjin i cili zbatohet në fushën e të drejtave personale dhe familjare (neni 5 dhe

6).

Të gjitha konventat e sipërpërmendura si zgjidhje primare kolizive për të gjitha

efektet e martesës te marrëdhëniet personale dhe pasurore të martesës përcaktohet

shtetësia e përbashkët lex nationalis të bashkëshortëve në njërin nga shtetet

nënshkruese. Nëse bashkëshortët nuk kanë shtetësinë, fakt subsidiar është shtetësia

e fundit e përbashkët (Marrëveshja me Hungarinë, Çekosllovakinë dhe Rumaninë).

Sipas Konventës me Francën dhe Konventës me Poloninë, nëse bashkëshortët nuk

kanë shtetësi të përbashkët në kohën kur çështja shtrohet për shqyrtim, fakt

130
subsidiar është vendbanimi i përbashkët i bashkëshortëve në territorin e shteteve

nënshkruese.

Konventat e sipërshënuara nuk përmbajnë norma për përcaktimin e të drejtës

kompetente, në rast se bashkëshortët nuk kanë vendbanim të përbashkët ose nëse

vendbanimi i tyre i përbashkët është në shtetin e tretë. Në këto raste mund të

përdoret norma e brendshme kolizive. Konventa me Francën në raste ku

bashkëshortët nuk kanë shtetësi të përbashkët përkatësisht në rast të shtetësisë së

ndryshme të bashkëshortëve .parashihet zgjidhje e veçantë kolizive në aspekt të

regjimit të ligjit të pasurisë bashkëshortore, sipas të cilës si pikë e lidhjes

subsidiare është e drejta e vendit nënshkrues në territorin e të cilit ka qenë

vendbanimi i përbashkët i parë i bashkëshortëve.

Rregulla kolizive që bënë pjesë ne Ligjin mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me

dispozita të shteteve tjera në marrëdhënie të caktuara (neni 36 dhe 37) flet për

marrëdhënie personale, marrëdhëniet pasurore dhe marrëdhëniet kontraktuese,

derisa normat kolizive të Ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe

kompetencave të marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore (neni 16 dhe

17) përmend marrëdhëniet personale dhe pasurore të bashkëshortëve. Mendojmë

se kjo doktoranturë ngushtë është paraqitur te marrëdhëniet martesore pasurore me

element ndërkombëtar, për arsye se pas çdo formulimi pason zgjidhja ligjore e cila

përcaktohet me rregullim të veçantë koliziv në efektin e martesës dhe pasurisë si

në planin e konfliktit të brendshëm të ligjeve, ashtu edhe në planin e konfliktit

ndërkombëtar të ligjeve.

Te rregullimi i efektit të martesës vlejnë norma të veçanta kolozive, pa marrë

parasysh se a kemi të bëjmë me personin, personalo-pasuror, apo marrëdhënie të

131
pastra pasurore të bashkëshortëve dhe kjo d.m.th se nuk zbatohen ato norma

kolizive të cilat zbatohen në marrëdhënie tjera pasurore.

Duke e rregulluar inatë rien e sipërshënuar në këtë mënyrë, ligjdhënësi është

përcaktuar edhe për parimet modeme dhe bashkëkohore i cili niset nga këto

marrëdhënie pa marrë parasysh në efektin e tyre të krijuar, zhvillohen dhe ndalen

nën mbulesën e marrëdhënieve martesore dhe nuk mund të parashihen

marrëdhënie sendore, ngase me këtë mund të kufizohej bashkësia martesore. Për

këtë arsye efektet personale-juridike dhe pasurore juridike të martesës kërkojnë një

rregullim matë rial(substancial) dhe kjo ka ndikuar edhe në përcaktimin e normave

kolizive në të drejtën ndërkombëtare të brendshme dhe privatë . Kjo ka ndikuar

edhe në faktet vendimtare të cilat përndryshe janë relevante në marrëdhënie tjera

pasurore, si për shembull: vendi i lidhjes së marrëveshjes, vendi ku gjendet sendi

etj. Vijnë në shprehje para shtetësisë së bashkëshortëve, para vendbanimit të

përbashkët të tyre apo pikave të tjera të lidhjes, ngase fillon nga ajo se e drejta të

cilën bashkëshortët e kanë sipas shtetësisë së tyre apo vendbanimit mundet më

mirë dhe përherë të rregullojë marrëdhëniet e tyre pasurore se sa vendi në të cilin

ata mund të gjinden rastësisht.

132
VI.2. Konflikti i brendshëm dhe ndërkombëtar i ligjeve
të marrëdhëniet personale dhe pasurore të
çiftit bashkëshortorë

Siç është shkruar më herët në të drejtën pozitive të ish Jugosllavisë deri në

nxjerrjen e Ligjit mbi Zgjidhjen e Konfliktit të Ligjeve me dispozita të shteteve

tjera në marrëdhënie të caktuara nuk kanë ekzistuar norma kolizive për efektet e

martesës. Në nenin 36 pika 1 të Ligjit mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private është

paraparë shtetësia si fakt relevant d.m.th. për marrëdhëniet personale dhe ligjore

pasurore të çiftit bashkëshortor, pra kompetent është lex nationalis i përbashkët i

bashkëshortëve. Deri te ky qëndrim ka ardhur nga fakti se ish Jugosllavia ka qenë

vend kryesisht i emigracionit dhe ka pasur interes që të gjithë shtetasit t’i përfshijë

në kuadër të dispozitave të tij, sidomos ata që punonin dhe kishin qëndrim të

përkohshëm në botën e jashtme.

Megjithatë nga ky parim hiqet dorë kur kemi të bëjmë me martesat e përziera kur

bashkëshortët janë me shtetësi të ndryshme, atëherë e drejtë kompetente është e

drejta e vendit ku bashkëshortët kanë vendbanimin e përbashkët (neni 36 pika 2).

Në qoftë se bashkëshortët në momentin e ngritjes së çështjes së marrëdhënieve

personale apo pasurore për zgjidhje nuk kanë shtetësi të përbashkët dhe as

vendbanim të përbashkët në të njëjtin shtet është paraparë zgjidhja tjetër subsidiare

duke e zbatuar të drejtën e shtetit ku bashkëshortët e kanë pasur vendbanimin e

fundit të përbashkët (neni 36 pika 3). Nëse në rastin konkret edhe kjo masë nuk

mund të ofrojë zgjidhje (kjo është shumë e mundshme, ngase janë të rralla rastet

kur çiftet bashkëshortore asnjëherë nuk kanë pasur vendbanim të përbashkët) do të

zbatohet si alternativa e fundit, e drejta pozitive e vendit (lex fori).

133
Për marrëdhëniet pasurore kontraktuese në mes të çiftit bashkëshortor zbatohet e

njëjta norme kolizive e cila vlen edhe për marrëdhëniet personale dhe pasurore

(neni 37, neni 37, pika 1, i LDNP). Megjithatë çiftit bashkëshortor i është njohur

edhe mundësia që të zgjedh edhe ndonjë të drejtë tjetër dhe jo atë të cilën është

përcaktuar me masat e cekura më parë, nën kushtet që të jetë e lejuar me dispozitat

e nenit 36 të LDNP, përkatësisht derisa ligjdhënësi i shtetësisë së përbashkët apo

tek martesat e përziera vendbanimi i përbashkët apo vendbanimi i fundit i

përbashkët të çiftit bashkëshortor i njëh vullnetin e autonomisë së palëve në

rregullimin e marrëdhënieve personale dhe pasurore (neni 37, pika 2, i LDNP).

Në të drejtën pozitive ndërkombëtare privatë , po ashtu bëhet dallimi në mes të

marrëdhënieve personale dhe ligjore pasurore përkatësisht marrëdhënieve

kontraktuese në mes të çiftit bashkëshortor. Te marrëdhëniet personale dhe ligjore

pasurore, te efekti i martesës dallohen tri tendenca. Sipas njërës tendencë,

bashkëshortët kanë shtetësi të përbashkët në momentin kur në atë çështje zbatohet

Ligji i vendit të tyre (Ligji i shtetësisë). Nëse bashkëshortët nuk kanë shtetësi të

përbashkët, atëherë në një grup të vendeve (p.sh. në Çeki, Gjermani) e drejtë

kompetente është lex fori. Ne grupin e dytë të vendeve në mungesë të shtetësisë së

përbashkët e drejtë kompetente është e drejta e vendbanimit të përbashkët dhe nëse

bashkëshortët nuk kanë as vendbanim të përbashkët, atëherë zbatohet lex fori (p.sh

ne Poloni). Në grupin e tretë të vendeve zbatohet e drejta e shtetësisë së fundit të

përbashkët, dhe nëse bashkëshortët nuk kanë pasur asnjëherë shtetësinë e

përbashkët aplikohet e drejta e vendbanimit të rregullt të përbashkët.

Sipas tendencës së dytë marrëdhëniet personale dhe pasurore në mes

bashkëshortëve rregullohet sipas të drejtës së vendbanimit. Megjithatë në një grup

të shteteve vlejnë rregulla të posaçme kolizive për marrëdhëniet personale, për

regjimin e marrëdhënieve pasurore ligjore dhe kontraktuese në mes të çiftit

134
bashkëshortor (p.sh. në Zvicër), dhe në grupin tjetër të shteteve, norma e njëjtë

kolizive përfshinë efektet personale dhe pasurore të martesës, vetëm për

marrëdhëniet kontraktuese njihet autonomia e vullnetit të palëve (psh. në

Francë,Angli etj).164

Sipas tendencës së tretë, marrëdhëniet personale dhe pasurore në mes të çiftit

bashkëshortor rregullohen sipas të drejtës së shtetit të vendit me vërejtje se në

dispozitat ligjore të karakterit matë rialo-juridik të drejtat dhe obligimet në mes të

çiftit bashkëshortor nuk janë precizuar dhe shkelja e të drejtave martesore dhe

moskryerja e obligimeve në marrëdhëniet pasurore i është lënë gjyqit për vlerësim

(psh. në SHBA, ish BRSS etj.) 165

Po ashtu ekzistojnë dallime të dukshme tek marrëdhëniet kontraktuese pasurore në

mes të çiftit bashkëshortor. Në një numër të madh të shteteve u lejohet

bashkëshorteve që të zgjedhin të drejtën kompetente për marrëdhëniet

bashkëshortore kontraktuese. Në shtetet evropiane autonomia e vullnetit të palëve

është e kufizuar, kështu që me norma kolizive përcaktohet në mes të cilave ligje

për kontrata martesore apo me ligjet sipas të cilave e drejta kompetente për të

drejtat personale dhe efektet e martesës për marrëdhëniet ligjore pasurore.166

Marrëdhëniet martesore pasurore në Zvicër rregullohet sipas të drejtës të cilën

bashkëshortët e kanë zgjedhur. Çifti bashkëshortor mund të zgjedhë në mes të ligjit

të shteteve të vendbanimit të përbashkët, vendit të lidhjes së martesës apo të

drejtën nacionale të tyre. Po ashtu edhe në paragrafin 19 të LMM të Austrisë, të

cilat kanë të bëjnë me të drejtat pasurore martesore të cilat përcaktohen sipas ligjit

të vendit të cilin palët në mënyrë të shprehur e kanë zgjedhur. Nëse një zgjidhje e

tillë e së drejtës nuk ekziston atëherë do të zbatohet Ligji i vendit me të cilin faktet

164
Conflict of Laws, fq.324-327.
165
Batiffol-Lagarde; Le droit international prive, 1971, fq.491.
166
Kështu p.sh. sipas nenit 50 LDNP.

135
relative janë të lidhura për çiftin bashkëshortor dhe efekti i martesës. Në SHBA

kufizim të zgjedhjes së të drejtës nuk ka, marrëdhëniet kontraktuese pasurore

trajtohen në të njëjtën mënyrë sikur marrëdhëniet obligative, për dallim nga Çekia

ku përcaktohen të gjitha efektet e martesës ku e drejtë kompetente është e drejta e

shtetësisë ose vendbanimit të përbashkët. Çiftet bashkëshortore nuk kanë të drejtë

të zgjedhin të drejtën kompetente. Kështu sipas nenit 21 të LMM të Çekisë,

marrëdhëniet personale dhe pasurore të çiftit bashkëshortor rregullohen sipas të

drejtës së shtetit shtetësinë e të cilit e kanë ata. Kur bashkëshortët kanë shtetësi të

ndryshme, këto marrëdhënie rregullohen sipas të drejtës së shtetit të vendit.

Regjimi kontraktues pasuror vlerësohet sipas të drejtës kompetente për

marrëdhënie martesore në kohën kur ai regjim është kontraktues.

136
VI.3. Konflikti interlokal i ligjeve të marrëdhëniet personale dhe
pasurore

Marrëdhëniet personale dhe pasurore të bashkëshortëve rregullohen sipas të drejtës

së njësisë administrative ku bashkëshortët e kanë vendbanimin. Kështu edhe në ish

Jugosllavi këto marrëdhënie personale dhe pasurore të bashkëshortëve rregullohen

sipas të drejtës së republikës, përkatësisht krahinës autonome ku bashkëshortët e

kanë vendbanimin. Nëse çifti bashkëshortor nuk e kanë vendbanimin e përbashkët,

përkatësisht nëse vendbanimi i bashkëshortëve është në territorin e njësive

administrative të ndryshme, atëherë janë paraparë fakte subsidiare të cilat

shfrytëzohen sipas prioritetit, kështu që faktet subsidiare vijuese do të shfrytëzohen

vetëm nëse nuk janë plotësuar kushtet për shfrytëzimin e faktit paraprak.

Nën supozimin se çifti bashkëshortor nuk e kanë vendbanimin e përbashkët në

territorin e të njëjtës njësi administrative, përkatësisht të republikës apo krahinës

autonome, renditja e fakteve sipas nenit 16 të LKB është e tillë që shfrytëzohet

shtetësia e njëjtë e republikës së tyre, nëse nuk kanë shtetësi të njëjtë të republikës,

e drejtë kompetente e njësisë administrative, përkatësisht e republikës apo krahinës

autonome, është ajo për të cilën palët me marrëveshje pajtohen dhe nëse nuk

arrihet marrëveshja atëherë e drejtë kompetente është e drejta e njësisë

administrative në të cilën është lidhur martesa. Megjithatë, sipas nenit 17 të LKB

është paraparë zgjidhja e veçantë për zgjidhjen e konfliktit të brendshëm të ligjeve

të martesat në mes të shtetasit të vendit dhe shtetasit të huaj, në rastet ku sipas

dispozitave të së Drejtës Ndërkombëtare Private , e drejtë kompetente është e

drejta e shtetit të vendit.

Në radhë të parë për përcaktimin e së drejtës kompetente të marrëdhëniet personale

dhe pasurore do të jetë kompetente e drejta e njësisë administrative në territorin e

137
së cilës çfiti bashkëshortor e kanë pasur vendbanimin e fundit të përbashkët në

kohën kur është shtruar çështja për zgjidhje. Nëse një vendbanim i tillë nuk

ekziston, atëherë vlen e drejta e vendbanimit të fundit të përbashkët brenda shtetit

të vendit. Por, nëse bashkëshortët asnjëherë nuk e kanë pasur vendbanimin e

përbashkët në shtetin e vendit, atëherë e drejtë kompetente është e drejta e njësisë

administrative në territorin e së cilës apo nën dispozitat e së cilës bashkëshortët

kanë lidhur martesë.

Në marrëdhëniet personale të çiftit bashkëshortor, të gjitha ligjet e njësive

administrative të ish Jugosllavisë, republikave dhe krahinave autonome, obligonin

bashkëshortët në jetë të përbashkët. Megjithatë, mungesa e këtyre fakteve në

dispozitat e ish njësive admnistartive, republikave dhe krahinave autonome, është

sanksionuar në mënyra të ndryshme. Kështu, për shembull, e drejta e trashëgimisë

e çiftit bashkëshortor pushon nëse bashkësia jetësore është ndërprerë me

marrëveshje apo fajësi të njërit nga bashkëshortët, sipas ligjit mbi trashëgimi të

Kroacisë ku sipas nenit 27 pika 3 parashihet: 'bashkëshorti nuk ka të drejtë në

trashëgimi, nëse bashkësia e tij jetësore me bashkëshortin tjetër ka qenë

përgjithmonë e ndarë për shkak të fajësisë së tij apo me marrëveshje me

bashkëshortin

Në dispozitat e njësive tjera të ish Jugosllavisë e drejta për trashëgimi të çiftit

bashkëshortor pushon pas ndërprerjes së martesës.

Me rastin e zgjidhjes së konfliktit të brendshëm të ligjeve mund të shtrohet

problemi i kualifikimit, përkatësisht shtrohet çështja se marrëdhënia konkrete ka të

bëjë me marrëdhëniet personale të bashkëshortëve apo me marrëdhënie

trashëgimore. Nëse vlerësohet se fjala është për marrëdhënie personale të çiftit

bashkëshortor, atëherë zbatohet norma kolizive nga neni 16, përkatësisht neni 17.

138
Nëse, për shembull, në momentin e vdekjes së çiftit bashkëshortor bashkëshortët

nuk kanë pasur vendbanim të përbashkët dhe as shtetësi të të njëjtës njësi

administrative, përkatësisht të të njëjtës republikë, dhe as nuk kanë pasur

marrëveshje se cila e drejtë e njësisë administrative do të zbatohet në këtë rast, e

drejtë kompetente është e drejta e vendit të lidhjes së martesës. Në qoftë se përmes

kualifikimit përcaktohet se është fjala për trashëgimi dhe jo për marrëdhënie

personale, e drejtë kompetente është e drejta e vendit ku trashëgimlënësi (çifti i

dytë) ka pas vendbanimin e fundit (neni 34 LKB).

Në bazë të kësaj duhet të aplikohet e drejta e njërës njësi administrative, atëherë

çifti tjetër i gjallë ka humbur të drejtën për trashëgimi pas ndërprerjes së jetës së

përbashkët bashkëshortore në rastet kur çifti tjetër bashkëshortor ka vdekur para

ngritjes së procedurës për shkurorëzim. Megjithatë, sipas të drejtës së Kroacisë,

kjo e drejtë do të mund të realizohej dhe fundi i fundit, zgjidhja mund të varet nga

kualifikimi i natyrës juridike të kësaj të drejte.

Probleme të ngjashme paraqiten për shkak të ndërprerjes së jetës së përbashkët

martesore në aspektin e sigurimit pensional të çiftit tjetër bashkëshortor. Disa

dispozita mbi sigurimin pensional dhe invalidor (psh. neni 120 pika 4 e Ligjit mbi

Sigurimin Pensional dhe Invalidor të Serbisë), parashohin se e drejta në pension

familjar humb për atë bashkëshort për të cilin jeta e përbashkët martesore në

mënyrë të pajustifikueshme është ndërprerë 6 muaj para vdekjes së bashkëshortit

tjetër. Edhe këtu për shkak kualifikimit mund të varet se a do të jetë e drejtë

kompetente e drejta e njërës apo republikës tjetër, përkatësisht të krahinës

autonome. Nëse e drejta e përmendur buron nga marrëdhëniet personale pasurore

të bashkëshortëve do të zbatohet Ligji i republikës apo krahinës autonome ku ishte

vendbanimi i përbashkët apo i vendit të lidhjes së martesës.

139
Nëse vlerësohet se fjala është për të drejtën në veçanti, të lidhur me rregullimin e

sigurimit pensional dhe invalidor, pavarësisht nga efektet personale dhe pasurore të

martesës, atëherë është e mundur të zbatohet e drejta e njësisë administrative ku

gjendet selia e dhënësit të sigurimit, kjo, dmth. bashkësia e sigurimit pensional dhe

invalidor tek e cila janë paguar kontributet gjatë kohës së jetës se çiftit tjetër

bashkëshortor.

Ndërprerja e jetës së përbashkët martesore në dispozitat e disa njësive

administrative, përkatësisht ish republikave dhe krahinave autonome, paraqet arsye

për shkurorëzim. Sipas një variante të dispozitave të republikave dhe krahinave

autonome, parashihet koha më e shkurtër e kësaj ndarje, si për shembull, në ish

Maqedoni ku në nenin 53 LMM parashihet: 'çifti bashkëshortor mund të kërkojë

ndarjen e martesës, nëse bashkësia martesore faktikisht është ndërprerë më shumë

se tri vite.

Sipas variantës së dytë të dispozitave të disa njësive administrative në ish

Jugosllavi, edhe bashkëshortit tjetër për shkak të të cilit ka ardhur deri te ndarja e

jetës martesore i njihet e drejta për kërkesë për ndarje të martesës për shkak të

gjatësisë së ndarjes së jetës martesore për vlerësimin e këtyre fakteve mbi bazën e

kalimit të kohës i lihet për vlerësim gjykatës, si psh. në Ligjin mbi Martesën të

Malit të Zi, ku sipas nenit 56 pika 4 parashihet: 'nëse marrëdhëniet martesore vijnë

deri te një ndarje e gjatë dhe kjo i pengon marrëdhëniet martesore deri në atë masë

sa është e pamundur që më tutje të vendoset jeta e përbashkët, ndarjen e martesës

mund ta kërkojë edhe bashkëshorti me fajin e të cilit është krijuar konflikti i

marrëdhënieve martesore.

Për vërtetimin e këtyre fakteve si dhe për arsyet e shkurorëzimit e drejtë

kompetente është e drejta e republikës, përkatësisht krahinës autonome sipas nenit

140
18 të LMM, dhe jo normat kolizive për marrëdhëniet personale dhe pasurore të

bashkëshortëve nga neni 16 dhe 17 i LMM. Megjithatë, duhet të theksohet se

ekziston mundësia e 'shpërndarjes' së të drejtës kompetente. Kështu, që disa çështje

të caktuara mund të rregullohen sipas të drejtës së njërës dhe disa çështje sipas të

drejtës së republikës, përkatësisht krahinës tjetër autonome. Kështu, për shembull,

nëse bashkëshortët kanë pasur vendbanimin e fundit të përbashkët në Mal të Zi,

dhe njëri është shtetas i Maqedonisë dhe tjetri i Malit të Zi dhe martesa është lidhur

në Maqedoni, atëherë për vlerësimin e arsyeve të ndarjes së martesës (ndërprerja e

bashkësisë martesore për shkak të jetës së gjatë e të ndarë) e drejtë kompetente

është e drejta e Malit të Zi. Ndërsa për vërtetimin e çështjeve të përbashkëta

personale dhe pasurore e drejtë kompetente është e drejta e Maqedonisë. Kjo

situatë ka mundur të krijohet për shkak të formulimit të nenit 18 pika 2 të LMM

sipas të cilit në raste të cilat janë theksuar, sipas vendit të vendbanimit të fundit të

përbashkët të bashkëshortëve rregullohet vetëm ndarja e martesës dhe jo edhe

pasojat e ndarjes, ngase për këtë të fundit e drejtë kompetente mund të jetë edhe e

drejta e ndonjë republike apo krahine autonome tjetër në bazë të normave tjera

kolizive.

Në raste kur çifti bashkëshortor kanë vendbanimin e përbashkët në momentin e

shtruarjes për shqyrtim, atëherë shpërndarja e të drejtës kompetente nuk është e

mundur. Nuk është e mundur edhe për shkak se sipas normave kolizive të cilat

zbatohen sipas këtyre rrethanave neni 18 pika 1 e drejtë kompetente është e drejta e

vendbanimit të përbashkët të bashkëshortëve jo vetëm për ndarjen e martesës por

edhe për pasojat e ndarjes së martesës.

141
VI.4. Konflikti i ligjeve të obligimi për mbajtje
të çiftit bashkëshortorë

Ekzistojnë dallime të dukshme në dispozitat e shteteve të ndryshme të

marrëdhëniet personale-pasurore të çiftit bashkëshortor në lidhje me mbajtjen e

bashkëshortit të pasiguruar. Obligimi reciprok i mbajtjes ekziston në mes të çiftit

bashkëshortor, si në kohën e martesës dhe nën kushte të caktuara edhe pas ndarjes

së martesës, përkatësisht anulimit të martesës. Mëtej do të theksojmë obligimet

reciproke të mbajtjes në mes të bashkëshortëve në kohën e ekzistimit të martesës.

Në të gjitha njësitë administrative të ish Jugosllavisë, në republika dhe krahina

autonome, është paraparë obligimi i mbajtjes së çiftit bashkëshortor që për arsye

objektive nuk mund të sigurojë mjete për jetesë, apo është i paaftë për punë.

Lidhur me arsyet tjera objektive për mbajtjen e bashkëshortit në dispozitat e

ligjeve të Kosovës nuk parashihen në mënyrë të shprehur se cilat janë arsyet dhe

faktet tjera që ndikojnë në përcaktimin e mbajtjes së bashkëshortit, por ajo i lihet

në kompetencë gjykatës (neni 63 LMM i Kosovës). Në dispozitat e republikave

tjera dhe Vojvodinës kanë ekzistuar distrikcione tek mundësia e punësimit të

bashkëshortit tjetër. Kështu në nenin 248 të LMM të Kroacisë është paraparë që:

'çifti bashkëshortor që nuk ka mjaft mjete për jetesë apo nuk mund t’i krijojë nga

pasuria e tij, pra, nuk është i aftë për punë, apo nuk mund të punësohet, ka të drejtë

në mbajtje nga ana e bashkëshortit tjetër sipas mundësive'. Po ashtu edhe në nenin

287 pika 1 të LMM të Serbisë është paraparë që: 'bashkëshorti që nuk ka mjete të

mjaftueshme për jetesë, i cili është i paaftë për punë apo që nuk mund të

punësohet, ka të drejtë mbajtje nga bashkëshorti tjetër, në përputhje me mundësitë

e tij'. Edhe në nenin 239 të LMM të Bosnjë dhe Hercegovinës është paraparë që:

'çifti bashkëshortor që nuk ka mjaft mjete për jetesë, apo nuk mund t’i sigurojë nga

142
pasuria e tij, dhe është i paaftë për punë apo që nuk mund të punësohet, ka të drejtë

për mbajtje nga bashkëshorti tjetër në përputhje me mundësitë e tij\ Në bazë të

dispozitave të lartshënuara mund të konkludohet se është e përbashkët se kërkohet

nga bashkëshortët për të cilin kërkohet obligimi për mbajtje, të mos kenë mundësi

të punësohen. Sipas nenit 6 pika 1 të LMM të Malit të Zi i cili thotë: 'bashkëshorti i

cili nuk ka mjete për jetesë, dhe që është i paaftë për punë apo është i pa punë ka të

drejtë në mbajtje nga çifti tjetër, derisa është në gjendje ai t’i ndihmojë', ndërsa

neni 45 pika 1 e LMM i Vojvodinës ka paraparë: 'bashkëshorti i cili nuk ka mjete

për jetesë dhe është i paaftë për punë apo është i pa punë, ka të drejtë për mbajtje

nga bashkëshorti tjetër, nëse ai është në gjendje që ta bëjë këtë'. Pra, siç shihet, të

drejtë në mbajtje ka bashkëshorti i pa punë.

Më tutje edhe sipas nenit 50 i LMM të Sllovenisë i cili parasheh: 'bashkëshorti i

cili nuk ka mjete për jetesë apo pa faj është i pa punë, apo është i paaftë për punë,

ka të drejtë për mbajtje nga bashkëshorti tjetër në qoftë se ajo është në mundësitë e

atij bashkëshorti'. Edhe sipas nenit 28 pika 1 e LMM të Maqedonisë i cili thekson:

'bashkëshorti i cili nuk ka mjete për jetesë dhe është i paaftë për punë apo është i

pa punë pa fajin e tij, ka të drejtë për mbajtje nga bashkëshorti tjetër, derisa ai

është në gjendje ta bëjë këtë'. Siç po vërehet nga dispozitat e lartshënuara

bashkëshorti duhet të jetë i pa punë, pa fajin e tij.

Në aspektin e arsyeve subjektive për mbajtjen e bashkëshortëve në dispozitat e

vendeve të ndryshme mund të dallohen tri qëndrime. Sipas një qëndrimi nuk mund

të kërkohet mbajtja e një bashkëshorti i cili bashkësinë martesore e ka lëshuar pa

shkaqë të arsyeshme apo me qëllim të keq. Kështu, për shembull, në nenin 287,

pika 2 e LMM të Serbisë është paraparë: 'gjyqi mundet, duke marrë parasysh të

gjitha rrethanat, të refuzojë kërkesën për mbajtje, nëse mbajtja kërkohet nga

bashkëshorti i cili me qëllim të keq apo pa shkaqë të arsyeshme ka braktisur

143
bashkëshortin tjetër'. Një dispozitë të njëjtë e përmban edhe neni 6 pika 2 e LMM

të Malit të Zi, ku thuhet: 'bashkëshorti i cili me qëllim të keq apo pa shkaqë të

arsyeshme e braktisë bashkëshortin tjetër nuk ka të drejtë në mbajtje'. Edhe në

nenin 28 pika 3 e LMM të Maqedonisë parashihet se: 'bashkëshorti i cili me qëllim

të keq apo pa ndonjë shkak të arsyeshëm e braktisë bashkëshortin e tij, nuk ka të

drejtë mbajtje nga ai'.

Edhe Ligjet mbi Martesën të ish krahinave autonome përmbanin dispozita të

ngjashme, kështu në nenin 45 pika 2 të LMM të Vojvodinës parashihet: 'nuk ka të

drejtë në mbajtje bashkëshorti i cili pa shkaqë të arsyeshme ka prishur bashkësinë

martesore'. Edhe në nenin 36 të LMM të Kosovës thuhet se: 'bashkëshorti i cili me

qëllim të keq apo pa shkaqë të arsyeshme, përgjithmonë e ka braktisur

bashkëshortin tjetër, nuk ka të drejtë në mbajtje nga ai'.

Sipas qëndrimit të dytë, të drejtë në mbajtje nuk ka bashkëshorti i cili ndaj

bashkëshortit tjetër është sjellë vrazhdë apo pahijshëm, apo mbajtja do të paraqitej

haptas, e paarsyeshme për obliguesin e mbajtjes. Kështu, për shembull, në nenin

250 të LMM të Kroacisë parashihet: 'gjyqi mund të refuzojë kërkesën për mbajtje,

nëse mbajtjen e kërkon bashkëshorti i cili pa arsye serioze ndaj bashkëshortit tjetër

është sjellë në mënyrë të vrazhdë në bashkësinë martesore apo nëse kërkesa e tij

paraqet një padrejtësi të hapët për çiftin tjetër bashkëshortor'.

Edhe në nenin 241 të LMM të Bosnjë dhe Hercegovinës parashihej dispozita:

'gjyqi mund të refuzojë kërkesën për mbajtje, nëse mbajtja kërkohet nga

bashkëshorti i cili është sjellë vrazhdë pa ndonjë arsye serioze në bashkësinë

martesore, apo nëse kërkesa e tij paraqet një padrejtësi të hapët për bashkëshortin

tjetër'. Së fundi, në LMM të Sllovenisë nuk ka shkaqe subjektive për humbjen e të

drejtës për mbajtje.

144
Obligimet për mbajtje në mes të fëmijëve nuk është rregulluar në mënyrë të njëjtë

në të gjitha dispozitat e vendeve të ndryshme, si ndaj të miturve vëllezërve dhe

motrave, ashtu edhe ndaj njërkut dhe fëmijëve të tyre.

Kështu, për shembull, në nenin 237 të LMM të Bosnjë dhe Hercegovinës

shprehimisht është theksuar se: „obligimi i mbajtjes ekziston në mes të afërmve

tjerë në vijën e drejtë, po ashtu, edhe në mes të vëllezërve dhe motrave, sikurse

edhe të vëllezërve dhe motrave nga babai, përkatësisht nëna në marrëdhënie me

personat e mitur“, derisa në ligjet tjera ky obligim në marrëdhëniet ekzistuese në

mes motrave dhe vëllezërve nga nëna ose babai, në përgjithësi, nuk ekziston. Në

nenin 244 të LMM të Kroacisë në mënyrë të theksuar është paraparë: „motrat dhe

vëllezërit e mitur kanë të drejtë në mbajtje nga vëllezërit dhe motrat e rritura“.

Derisa në dispozitat e njësive tjera administrative mund të përfundohet se mbajtja

mund t’i kontribuojë edhe vëllai dhe motra e mitur, nënkuptohet, në qoftë se për

këtë kanë mjete të mjaftueshme të siguruara për jetesë.167 Në nenin 305 të LMM të

Serbisë është paraparë: „vëllezërit dhe motrat janë të obliguara të mbajnë të

miturin, vëlla ose motër, të cilët nuk kanë,mjete për mbajtje, përkatësisht jetesë,

dhe prindërit nuk janë gjallë apo nuk kanë mundësi për mbajtje“.

Në përgjithësi, dispozitat mbi ish-njësitë administrative të ish-Jugosllavisë

parashohin marrëdhënie në mes të të afërmve të cilët nuk parashohin obligime

zakonore për mbajtje. Kështu, dhëndëri nuk është i obliguar që të mbajë vjehrrin

ose vjehrrën, ndërsa kunata nuk është e obliguar që të mbajë fëmijët e kunetërve

edhe psë të të gjithë këta të afërm në shkallën e parë të afërsisë së gjakut janë në

vijën e parë. Përjashtim nga kjo rregull, për të afërmit, bën bazën për mbajtjen në

raste të obligimit të mbajtjes në mes të fëmijës dhe thjeshtrit, në njërën anë, dhe

167
Marko Mlladenovic, Porodicno pravo, Beograd 1981, fq.610-620.

145
njërkës dhe thjeshtrit, në anën tjetër. Edhe kjo dispozitë nuk ekziston gjithmonë,

por vetëm nëse plotësohen kushtet plotësuese.

Sipas dispozitave të LMM të Kroacisë (neni 242, pika 1) thjeshtëri dhe fëmija janë

të obliguar që ta mbajnë të miturin e tyre, në qoftë se nuk kanë të afërm që sipas

dispozitave të këtij ligji janë të obliguar që ta mbajnë. Dispozita të ngjashme ka në

shumë ligje të ndryshme të botës, po ashtu, edhe në ish-ligjet e RSFJ-së168. (LMM

të Vojvodinës). Përveç në Slloveni, ku në LMM parashihet si kushte në mes të

afërmve dhe „prindërve në mënyrë të veçantë (neni 127 pika 1). Kjo është logjike,

ngase në Slloveni obligimi për mbajtje ekziston vetëm në mes të prindërve dhe

fëmijëve.

Në bazë të dispozitave të përmendura më lartë mund të përfundohet se obligimi për

mbajtjen ekziston vetëm nën kushte të caktuara. Një nga kushtet e ekzistimit të

obligimit për mbajtje mes njërkut dhe thjeshtërve është që ata të jetojnë me ata së

bashku apo në të njëjtën bashkësi. Kështu, në qoftë se fëmija nuk jeton në bashkësi

me njërkun apo njërkën, por është në~ruajtje apo edukim të prindërve tjerë, atëherë

obligimi i tyre nuk ekziston për mbajtje të atij fëmije. E dyta, nëse thjeshtëri i

mitur nuk ka të afërm të cilët sipas ligjit janë të obliguar që ta mbajnë apo të

afërmit e tij nuk janë në gjendje që ta bëjnë këtë, domethënë, mbajtjen e tij, pra,

është fjala për rendin e parë të prindërve, kur nëna dhe babai mund të jenë të ndarë,

atëherë ekziston ndarja e tyre ku pas asaj ndarje nëna ka mundur që ta marrë

fëmijën me vete të burri i saj, babai natyror i fëmijës (dhe jo burri momental i

gruas), do të jetë i obliguar që ta mbajë fëmijën. Nëse ai është i paaftë apo nuk

është gjallë, obligimi për mbajtje mund të trajtohet me të afërmit e gjakut të tjerë,

të cilët sipas ligjit janë të obliguar që ta mbajnë, për shembull, nëna apo gjyshi ose

168
Neni 235 LMM i Bosnjë Hercegovinës, neni 303, pika 1 LMM të Serbisë, neni 33, pika 1 e
LMM të Maqedonisë, neni 41 LMM i Malit të Zi, neni 34 pika 1 LMM të Kosovës, neni 51,
pika 1 të LMM të Vojvodinës.

146
gjyshja etj. Në fund, nëse fëmija nuk ka të afërm të tillë, marrëdhëniet e tij me

njërkun do të krijohen mbi bazën e ligjit dhe ai është i obliguar që ta mbajë atë. E

treta, në qoftë se thjeshtëri i mitur ka mjaft të hyra personale, për shembull, nga

pasuria e trashëguar etj., është rast të cilin nuk e parashohin ligjet, por edhe në këtë

rast njërku, përkatësisht njërka nuk janë të obliguar që ta mbajnë atë nga mjetet e

veta për jetesë. Obligimi i tyre ekziston vetëm nëse i mituri nuk është i siguruar. 169

Obligimi i dytë i cili është paraparë në mënyrë impërative vetëm në disa ligje të

vendeve të ndryshme është besueshmëria në mes të çiftit bashkëshortor. Kështu,

për shembull, sipas nenit 31 pika 2 të LMM të Kroacisë: „çifti bashkëshortor është

i obliguar që njëri-tjetrit t’i mbesin besnik, duke i ndihmuar, duke e zhvilluar në

mes veti dhe duke mbajtur marrëdhëniet e tyre martesore dhe familjare“. Edhe në

ligjet e tjera kemi dispozita të ngjashme, kështu, për shembull, në nenin 68 të

LMM të Serbisë neni 24 LMM të Maqedonisë, neni 5 të LMM të Malit të Zi, nenin

4 të LMM të Vojvodinës. Shkelja e këtij obligimi në mënyrë të theksuar

sanksionohet si arsye për shkurorëzim vetëm me LMM të Malit të Zi, i cili në

nenin 57 pika 1 parashihet se, në qoftë se njëri nga bashkëshortët kërkon ndarjen e

martesës për shkak të mashtrimit të tjetrit, po ashtu edhe në LMM të Kosovës në

nenin 49 pika 1 është paraparë se njëri nga bashkëshortët mund të kërkojë ndarjen

e martesës për shkak të tradhtisë së tjetrit.

Në dispozitat e vendeve të ndryshme, gjithashtu, mund të hasim rregullim të

ndryshëm të obligimeve martesore në udhëheqjen e shtëpisë në mënyrë të

përbashkët mbi të cilën me marrëveshje duhet të vendoset, kështu, për shembull,

në nenin 32 pika 2 të LMM të Kroacisë dhe nenin 45 të LMM të Bosnjë

Hercegovinës, flitet për vendosjen me marrëveshje të çiftit bashkëshortor. Mbi

rritjen dhe mbajtjen e fëmijëve të përbashkët dhe mbi atë se si duhet të kryhen

169
Marko Mladenovic, po aty, fq.623-624.

147
punët të cilat i takojnë marrëdhënieve martesore dhe bashkësisë familjare. Në ligjet

e disa vendeve tjera170 flitet mbi udhëheqjen e përbashkët të shtëpisë dhe vendin e

banimit të përbashkët. Disa ligje mbi martesën (neni 48 LMM i Sllovenisë), flasin

për marrëveshjen e përbashkët mbi vendosjen e marrëdhënieve familjare e cila

është e domosdoshme. Në ligjin mbi martesën të Kosovës (neni 35) mbi mbajtjen e

përbashkët dhe edukimin e fëmijëve thuhet se është e domosdoshme një

marrëveshje e përbashkët. Në bazë të dispozitave dhe formulimeve të më parme

mund të vërejmë se kemi një fushë të ndryshme të të drejtave, të obligimeve të

bashkëshortëve të cilat me dispozita rregullohen nga vendet e ndryshme në ligjet

dhe aktet tjera mbi martesën.

170
Shih: Neni 69 pika 2 të LMM të Serbisë, neni 8 pika 1 e LMM të Malit të Zi, neni 26 pika 1 e
LMM të Maqedonisë dhe neni 6 pika 1 LMM e Vojvodinës).

148
 KREU VII: KONFLIKTI I LIGJEVE TE NDARJA E

MARTESËS

VII.1. Kuptimi i Konfliktit të ligjeve te ndarja e martesës

dhe pasojat e ndarjes

Ndarja e martesës është një ndër mënyrat e pushimit të martesës dhe paraqet një

dukuri me rëndësi në botën bashkëkohore. Kjo paraqet edhe ndërprerjen e

vlefshmërisë së martesës për jetesë në mes të bashkëshortëve nga arsyeja se me ligj

është i paraparë një mënyrë e tillë me vendimin e organit shtetëror, përkatësisht

gjyqit.171 Me siguri se ndarja e martesës është paraqitur njëkohësisht edhe kur

është paraqitur martesa, sipas shënimeve të Volterit në fjalorin filozofik pohohet

një gjë e tillë.

Megjithatë, ky mendim në teori mund të arsyetohet si pjesërisht i saktë. Ndarja me

të vërtetë është krijuar kur edhe vetë martesa është shfaqur, por kjo mendohet për

martesat monogamike. Në shoqërinë e parë, nuk mund të flitet për ndarje të

martesave në aspektin e drejtë juridik. Ndarja e martesës paraqitet sipas të drejtave

dhe obligimeve të çiftit bashkëshortor, vetëm disa raste dhe jo në përgjithësi,

ndaljen e obligimeve për mbajtje në mes të bashkëshortëve.

171
Vojislav Bakic, Porodicno pravo, Beograd, 1980, fq. 173.

149
Ndarja e martesës zgjidhet në baza të ndodhive që kanë ndodhur pas lidhjes së

martesës, ndërsa anulimi, në të kundërtën, në bazë të ngjarjeve që kanë ekzistuar

në kohën e lidhjes së martesës dhe të cilat kanë efekt për anulimin e martesës. Këto

diferenca në mes të këtyre dy veprimeve në procedura dërgojnë shpeshherë te

trajtimi i ndryshëm në raste të konfliktit të ligjeve.

Bazat e ushtrimit te divorcit në SHBA është juridiksioni i domicilit. Kjo është e

obliguar në SHBA, jo vetëm në bazë të statutit, por edhe në bazë të Kushtetutës së

SHBA-ve.172 Gjyqet amerikanë gati në të gjitha rastet kanë aplikuar të drejtën e

vendit për përcaktimin e të drejtës kompetente për divorc. Kjo është arsyetuar nga

shkaku se shteti i personit ku ka vendbanimin ka interes dominant për gjendjen

martesore të atij personi. Në SHBA njihen divorcet e huaja, nëse janë bërë në

vendet ku i njëjti fakt nëse nuk është në kundërshtim me rendin publik të shtetit

vendor. 173

Në sistemin e kodifikuar të Gjermanisë i cili është i bazuar në parimin nacional

janë paraqitur tri probleme të përgjithshme lidhur me konfliktin mbi divorcin:

a) Problemi i parë është me bashkëshortët të cilët kanë shtetësi të përzier apo

dy shtetësi. Se a duhet të hiqet parimi i shtetësisë dhe të merret parasysh

vendbanimi etj.

b) Problemi i dytë është në atë që të lidhet me divorcet legale dhe jolegale;

c) Çështja e tretë lidhet me pasojat e divorcit; 174

172
Garifield, The Transitory Divorce Action: Jurisdiction in the No-Fault Era, Texsas Law review,
1980, fq.58.
173
Restatement Second Of Law, Neni 283 (2).
174
Erik Jayme, Private International Law in matters of divorce in recent German case Law,
University of Heidelberg, 2000, po ashtu, Siehr, Codification of Private Intemational Law in the
Federal Republic of Germany, Netherlands International Law Review 31, 1984, fq.92-97.

150
Sa i përket pasurisë së përbashkët të bashkëshortëve veprohet sipas pasurisë

përkatësë të bashkëshortëve, përkatësisht te regjimit për këtë, ku bashkëshortët

humbin të drejtën për trashëgimi dhe çdo bashkëshort, varësisht nga vendi që

është, mundet menjëherë ose pas kalimit të një kohe të ligjësojë martesë të re.

Norma të tilla apo të ngjashme që krijojnë pasoja juridike, krijohen në një shtet të

caktuar edhe kur kemi raste të ndarjeve të martesave pa element ndërkombëtar.

Megjithatë, që martesa me element ndërkombëtar të mund të ndahet është e

nevojshme që në vendin se ku kërkohet ndarja e martesës, përkatësisht në sistemin

juridik të atij vendi të ekzistojë instituti i ndarjes së martesës. Kështu, në një numër

të shteteve në të cilat ligjdhënësi bazohet në të drejtën kanonike katolike të kishës

(codeciuriscanonici) e cila sjell dogmën mbi zgjatjen e martesës përgjithmonë, për

çka martesa është e pandarë dhe bashkëshortëve iu mundësohet vetëm ndarja

faktike e marrëdhënieve martesore nga shtrati dhe tryeza (separatioquaodthorum et

mer sam).

Në ligjet e këtyre vendeve, si për shembull, në Spanjë, Irlandë dhe në provincën

Kuebek të Kanadasë dhe tjera është e lejuar vetëm ndarja faktike e bashkësisë

martesore pa të drejtën e ndarjes apo pushimit juridik të martesës. Me ndarjen e

martesës ndërpriten marrëdhëniet juridike dhe faktike dhe i prodhon efektet e veta

për dallim nga ndarja nga shtrati dhe tryeza ku martesa juridikisht ende ekziston,

por faktikisht ajo nuk ekziston si bashkësi jetësore në mes çiftit bashkëshortor.

Megjithatë, kjo çështje nuk rregullohet në mënyrë të njëjtë në shtete të ndryshme

sipas të drejtave ku duhet të vlerësohet arsyeja për ndarje të martesës me element

ndërkombëtar. Sipas kësaj, faktori i cili ndikon në zgjidhjen kolizive të kësaj

problematike në një vend është me rëndësi pozita e vendeve emigruese dhe

imigruese, rregullimi shoqëror, pranimi apo mospranimi i parimit mbi ndalimin e

151
diskriminimit gjinor. Rregullimi i kësaj problematike në vende të ndryshme të

botës ekzistojnë dy sisteme themelore. Sipas njërit sistem kushtet për ndarjen e

martesës me element ndërkombëtar vlerësohen sipas ligjeve të dy apo më shumë

shteteve, ndërsa sipas sistemit tjetër, për vlerësimin e kushteve për ndarjen e

martesës me element ndërkombëtar zbatohet vetëm një ligj i vetëm.

152
VII. 2. Përcaktimi i të drejtës kompetente, kushtet për

ndarjen e martesës dhe pasojat e ndarjes

Shumica e shteteve të cilat pranojnë sistemin sipas të cilave kushtet për ndarje të

martesës me element ndërkombëtar vlerësohen sipas ligjeve dy apo më shumë

shteteve parashohin zbatimin kumulativ të ligjeve nacionale të dy bashkëshortëve

apo të drejtën e vet si lex fori. Kështu, për shembull, ky sistem pranohet në Suedi,

Finlandë, Shqipëri, Belgjikë etj.175 Në vendet e këtyre sistemeve si kusht për

ndarjen e martesës me element ndërkombëtar zbatohet e drejta e dy e më shumë

shteteve në bazë të parimeve kolizive të përmendura, të cilat varen nga ajo se çifti

bashkëshortor që ndahet, janë shtetas të një shteti apo shtetas të dy shteteve të

ndryshme apo janë vendas dhe shtetas i huaj. Kështu, në qoftë se në Hungari

ndahet shtetasi hungarez me shtetasin bullgar zbatohet e drejta hungareze dhe

bullgare, në qoftë $e, tek ne ndahet shtetasi italian dhe shtetasi austriak zbatohet e

drejta jonë dhe italiane, po ashtu edhe e drejta austriake, dhe në fund në qoftë se në

vendin tonë shtetasi grek zbaton me shtetasin tonë kushtet për ndarjen e martesës,

atëherë ato vlerësohen sipas të drejtës së vendit tonë dhe të drejtës greke.

Ligjdhënia klasike e shteteve që pranojnë këtë sistem parashohin zbatimin e ligjeve

nacionale të të dy bashkëshortëve. Megjithatë, në praktikë ka ardhur deri te ajo që

të njëjtin shtet ku është shprehur ndarja e martesës, martesa është ndarë vetëm për

bashkëshortin e shtetit të vendit e jo për bashkëshortin tjetër, me shtetësi të huaj që

ndalon ndarjen e martesës. Këtë më së miri e ilustrojmë me shembullin Ferrari të

175
Shih më gjerësisht: neni 2 i ligjit që rregullon çështjet e martesave me të drejtë ndërkombëtare
private, tutorizmin dhe adoptimin të vitit 1949 të Suedisë; neni 10 i ligjit që rregullon
marrëdhëniet e caktuara familjare të karakterit ndërkombëtar të Finlandës të vitit 1929; neni 7 i
Iigjit mbi të drejtat civile të të huajve dhe zbatimi i ligjeve të huaja të Shqipërisë të vitit 1964;
neni 1, 2 dhe 3 i ligjit mbi mundësinë e ndarjes së martesës të vitit 1960 të Belgjikës etj.

153
vitit 1928.176 Me rastin e një padie për ndarjen e martesës në mes të shtetasit

francez dhe shtetasit italian Ferrari, gjyqi francez i ka vlerësuar kushtet për ndarjen

e martesës të shtetases franceze, sipas të drejtës franceze si një e drejtë nacionale,

lex nacionalis, ndërsa për shtetasin italian, sipas të drejtës italiane që nuk lejon

ndarjen e martesës. Në bazë të vendimit të tillë, martesa është konsideruar nga ana

e Francës si e ndarë për shtetasin francez, por jo edhe për burrin i cili ka pasur

shtetësi italiane. Në Francë këto raste janë përmirësuar pas vendimit të gjykatës së

kasacionit në rastin Rivier, të vitit 1953.177 Sipas këtij vendimi kushtet për ndarjen

e martesës, në rastin kur bashkëshortët kanë shtetësi të ndryshme nuk vlerësohen

sipas ligjit nacional të secilit bashkëshortë, por sipas vendbanimit të tyre të

përbashkët. Ne sjelljen e kushteve për zbatimin e ligjit nacional të dy

bashkëshortëve është rast i rrallë dhe ky qëndrim është mbajtur në një numër të

vogël të shteteve si: në Gjermani, Sijam etj.178

Sipas "sistemit të dytë, kushtet për ndarjen e martesës me element ndërkombëtar,

gjithmonë vlerësohen sipas ligjit vetëm të një vendi, megjithatë, në një numër të

madh të shteteve ekzistojnë qëndrimet e ndryshme mbi këtë problematikë,

përkatësisht kjo çështje nuk rregullohet në mënyrë të njëjtë.

Në një numër të të shteteve ligj i vetëm sipas të cilit vlerësohen kushtet për ndarjen

e martesës me element ndërkombëtar konsiderohet lex nacionalis (ligji nacional) i

çiftit bashkëshortor. Por ligji nacional zbatohet vetëm në raste kur bashkëshortët

kanë shtetësi të njëjtë, në qoftë se ata nuk kanë shtetësi të njëjtë, atëherë zbatohet e

176
Shih: Franceskakis Le divorce de poux de nationalite differente, Revenu critique detorite
internacional prive, 1954, fq. 2.
177
Revue critique detroite nacional prive, 1953, fq. 412.
178
Shih: ligji hyrës per ligjin mbi familjen të Gjermanisë demokratike të vitit 1965, paragrafi 17, po
ashtu, neni 26 i ligjit mbi konfliktin e ligjeve të Sijamit.

154
drejta subsidiare si lex fori, si në shembullin e Bullgarisë, Çekisë etj.179 Në një

numër të vogël shtetesh të këtij sistemi, nga kjo çështje vie deri te zbatimi i parimit

të pabarazisë së burrit dhe gruas dhe si ligj i vetëm për vlerësimin e kushteve për

ndarjen e martesës nuk konsiderohet ligji nacional i dy bashkëshortëve, por vetëm

ligji nacional i burrit, si bie fjala në Egjipt etj. 180

Në shtetet tjera të këtij sistemi si ligj i vetëm sipas të cilit vlerësohen kushtet për

ndarjen e martesës me element ndërkombëtar konsiderohet Ligji i tyre, pa marrë

parasysh se a është sipas iex domicili apo sipas lex fori. Kështu, në qoftë se

martesa ndahet në vendet e Common law - vendeve të së drejtës së përgjithshme

(Angli, SHBA, Kanada, Australi etj.)181 Kushtet për ndarje të martesës me element

ndërkombëtar vlerësohen sipas të drejtës së tyre, por vetëm në raste kur gjyqi i tyre

është kompetent në bazë të vendbanimit te bashkëshortit. Te këto vende, kur

bashkëshortët nuk kanë vendbanimin e vet, përkatësisht gruaja nuk ka

vendbanimin, por aty është vendbanimi i burrit dhe kjo paraqet të vetmen arsyeje

dhe bazë për juridiksion për zbatimin e të drejtës vendore, atëherë kur burri ka

vendbanimin në njërin nga këto shtete.

Në kohët e reja qëndrimet e tilla krijojnë raste të renda, kur burri e braktis gruan

dhe për këtë janë disa situata të paqarta të cilat e pamundësojnë që vendi ku është

martuar gruaja edhe në rastin e ndarjes të ketë vendbanim të pavarur dhe në bazë të

vendbanimit të saj të krijohet edhe kompetenca gjyqësore dhe ligjore. Në Angli,

sipas rastit Lemesurier (1985) është vërtetuar praktika sipas së cilës vendbanimi i

burrit paraqet një bazë për juridiksionin e gjyqit anglez dhe po ashtu për zbatimin e

të drejtës angleze.

179
R.Bystricki, Novi Cehoslovaci zakon o medjunarodnon privatnom i procesnom pravu, strani
pravni zivot, Beograd 1965, numër 49, fq.15 dhe C. Damjanov, Stkov metletnite normi po
seminoto pravo na Bllgaria, Sofja, 1969, fq.83-85.
180
Neni 13 pika 2 e Ligjit Civil të Egjiptit.
181
G. Cheshire, Private International Law, London, 1965, fq.332.

155
Megjithatë, jeta i ka tejkaluar organet ligjdhënëse që me vështirësi nxjerrin

dispozita të reja të cilat lehtësojnë vështirësitë e gruas së braktisur dhe kjo është

rregulluar me nxjerrjen e „Matrimonial Cause Act“ (1937) ku është njohur e drejta

e gruas në vendbanim të veçantë, në rastet e ndarjes së martesës, në qoftë se ka

qenë e braktisur nga burri i cili para saj ka qenë i vendosur në Angli. Mundësia e

njohjes së të drejtës së vendbanimit të pavarur për gruan e martuar Në rastin e

ndarjes së martesës është sugjeruar edhe në situata të ndryshme të vitit 1949, pastaj

1950 dhe përfundimisht në vitin 1965, kur është nxjerrë „Maritmonial Causes Act“

i ri.182 Zhvillim i ngjashëm ekziston edhe në të drejtat e shteteve tjera në të cilat

aplikohet Common law. Në Australi, për shembull, Ligji i parë i cili ka paraparë

dispozita mbi gruan e braktisur që nuk e humb vendbanimin e saj vetëm nëse kjo

ka ardhur kur burri ka marrë vendbanimin në shtetin tjetër dhe, ky ligj është

nxjerrë në Victoria, në vitin 1889.183 Më vonë, ligjet e ngjashme janë nxjerrë edhe

në shtetet tjera të Australisë. 184

182
Në rastet e tilla shih: G.C. Cheshire, Private International Law, London, 1965, fq.335.
183
G. Griswold, Divorce Jurisdiction and Recognition of Divorce, Comoparative Study, Harvard
Law Review, 1951, numër 2, fq.28.
184
E. Griswoid, The Resiprocall Recognition of Divorce, Haravard Law Review, 1954, numër 5,
fq.823.

156
VII.3. Konflikti i ligjit të vendit dhe të huaj te ndarja e martesës
dhe pasojat juridike të ndarjes së martesës

Në mesin e çështjeve më të diskutueshme në kuadër të së Drejtës Ndërkombëtare

Private është çështja e përcaktimit të së drejtës kompetente në aspektin e ndarjes

së martesës me element ndërkombëtar. Kjo problematikë edhe në dispozitat teorike

edhe në praktike ka ngritë një varg çështjesh të cilat edhe deri në ditët e sotme nuk

kanë gjetur zgjidhje unike. Një nga çështjet e diskutueshme ka qenë se a mund të

lejohet ndarja e martesës në mes shtetasve të vendeve të cilat nuk lejojnë ndarjen e

martesës, përkatësisht në të cilat ekziston vetëm ndarja nga shtrati dhe tryeza.

Në aspektin e zgjidhjeve pozitive këto kërkesa kanë folur kryesisht për ndërprerjen

e martesës, si pjesë përbërëse e të drejtave themelore të njëriut e cila është edhe

pjese përbërëse e sistemeve juridike dhe politike të secilit shtet modem. Nuk mund

të llogaritet as fakti se ndarja e martesës se arritur në atë mënyrë nuk do të jetë e

njohur në shtetin e palës shtetësinë e të cilit e ka dhe ajo nuk mund të regjistrohet

në librin e gjendjes civile, po ashtu, krijohen pasoja të njëjta edhe në shtetin e tretë

ku kërkohet të njihet ndarja e martesës.

Te disa të drejta kompetente për ndarjen e martesës me element ndërkombëtar në

planin koliziv si çështje kryesore paraqitet se a do të shkojë ajo në hap me

tendencat e lehtësimit të ndarjes apo do të kërkohet zbatimi kumulativ i të drejtave

personale subsidiare që mund ta rregullojnë ndarjen e martesës dhe ta përcaktojnë

të drejtën kompetente. Në bazë të Ligjit mbi Martesën që përmban norma kolizive

në nenin 86 vetëm në rastet kur para gjyqit tonë kërkohet ndarja e dy shtetasve të

huaj. Sipas dispozitave të këtij neni, në rast se kur të dy bashkëshortët janë shtetas

të huaj, gjyqi jonë do të deklarojë ndarjen e martesës nga arsyet të cilat janë

paraparë si në ligjet e vendit të njërit dhe tjetrit bashkëshort, po ashtu edhe të

157
ligjeve të vendit tonë. Ligji themelor mbi martesën ka paraparë zbatimin kumulativ

të ligjit të shtetit, shtetas të të cilit janë bashkëshortët si dhe zbatimin e ligjit të

vendit si lex fori, përkatësisht zbatimi lex nacionalis plus lex fori. Sipas këtij ligji

është rregulluar çështja tjetër e përcaktimit të së drejtës kompetente në raste kur

ndarja e martesës kërkohet nga një shtetas i yni dhe një shtetas i huaj. Edhe në

rastin e parë sipas qëndrimit i cili ka mbizotëruar është kërkuar zbatimi komulativ

lex nacionalis i bashkëshortëve, domethënë e drejta e shtetit të vendit dhe e drejta e

shtetit shtetas i të cilit është shtetasi tjetër. 185

Ligji mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve tjera në

marrëdhëniet e caktuara, për dallim nga ligji themelor mbi martesën, sjell risi të

dukshme në aspektin e zgjidhjes kolezive të ndarjes së martesës me element

ndërkombëtar. Saktësisht, dallimi kryesor qëndron në atë se ligji themelor mbi

martesën ka qenë më shumë i prezantuar në atë që ta ruajë martesën. Ndarja e

martesës në mes shtetasit të huaj në vendin tonë është lejuar vetëm në raste kur

janë plotësuar kushtet për ndarje të cilat janë paraparë në dispozitat e shteteve,

shtetas të të cilave janë bashkëshortët dhe në dispozitat e shtetit të vendit.

Përkundër kësaj ligji mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve përmban çështjet e

sqarimit të marrëdhënieve martesore mbi parimin e lirisë së personalitetit. Ky

parim krijohet në të shumtën e rasteve dhe lejohet zbatimi vetëm i së drejtës sonë

në qoftë se në këtë mënyrë do të vie deri te ndarja e martesës.186

Sipas nenit 35 të Ligjit mbi Konfliktin e Ligjeve për ndarjen e martesës e drejtë

kompetente është e drejta e shtetit, shtetas të të cilit janë të dy bashkëshortët në

kohën e ushtrimit të padisë. Në qoftë se bashkëshortët nuk kanë shtetësi të njëjtë,

përkatësisht nëse ata janë shtetas të shteteve të ndryshme në kohën e ushtrimit të

185
Bertold Eisner, Medjunarodno Privatno Pravo I, Zagreb, 1953, fq.297-305.
186
Tibor Varadi, Medjunarodno Privatno Pravo, Novi Sad, 1987, fq.189.

158
padisë do të zbatohet e drejta komulative për ndarjen e martesës e të dy shteteve

shtetas të të cilëve ata janë (neni 35 pika 2).

Në qoftë se çifti bashkëshortor janë shtetas të shteteve të ndryshme dhe e drejta e

tyre nacionale nuk lejon ndarjen e martesës, martesa megjithatë mund të ndahet në

territorin e shtetit të vendit sipas rregullës lex fori, por vetëm nën kushtet që njëh

nga bashkëshortët në kohën e sjelljes së padisë ka pasur vendbanimin në shtetin e

vendit (neni 35 pika 3).

Martesa mund të ndahet edhe në ato raste kur njëri nga bashkëshortët ka qenë

shtetas i vendit dhe i cili nuk ka pasur vendbanimin në shtetin e vendit dhe sipas të

drejtës së bashkëshortit tjetër që është shtetas i huaj nuk lejohet ndarja e martesës,

dhe në këtë rast mund të lejohet ndarja e martesës sipas të drejtës së vendit sipas

lex fori (neni 35 pika 4).

Çështja e ndarjes se martesës me element ndërkombëtar ka qenë e rregulluar edhe

me marrëveshje bilaterale ndërkombëtare mbi ndihmën juridike në mes shteteve të

ndryshme. Dispozitat mbi rregullimin e të drejtës kompetente përmbahen

marrëveshjen mbi ndihmën juridike të ish - Jugosllavisë me Poloninë, Hungarinë,

Rumaninë, Çekosllovakinë etj.

Marrëveshja mbi ndihmën juridike me Poloninë në nenin 27 pika 1 parasheh se:

për çështjen e ekzistimit, jo ekzistimit, ndarjes dhe anulimit të martesës kompetent

janë gjyqet dhe ligjet e asaj pale nënshkruesë të cilat bashkëshortët kanë shtetësinë

ne momentin e ushtrimit të padisë. Nëse bashkëshortët e kanë vendin e jetesës në

territorin e shtetit tjetër nënshkrues, kompetent janë gjyqet dhe e drejta e asaj pale

nënshkruese. Në këto raste gjyqet mund të deklarojnë ndarjen e martesës vetëm

nga arsyet të cilat janë të parapara njëkohësisht në ligjet e të dy shteteve

nënshkruese.

159
Nëse në momentin e sjelljes së kërkesës për vërtetim të ekzistimit, jo ekzistimit,

ndarjes apo anulimit të martesës njëri nga bashkëshortët është shtetas i njërës pale

nënshkruese dhe bashkëshorti tjetër është shtetas i palës tjetër nënshkruese, kështu

që për shqyrtimin e kërkesës kompetent është gjyqi i asaj pale nënshkruese në

territorin e së cilës banojnë të dy bashkëshortët. Ai gjyq do të zbatojë të drejtën e

shtetit të vet (neni 27 pika 2). .

Sipas nenit 29 pika 1 të Marrëveshjes mbi ndihmën juridike me Hungarinë: për

ndarjen e martesës, e drejtë kompetente është e drejta e asaj pale nënshkruese

shtetas të secilës janë bashkëshortët në momentin e ushtrimit të padisë për ndarje të

martesës.

Në qoftë se në kohën e ushtrimit të padisë për ndarje të martesës njëri çift

bashkëshortor që ka shtetësinë e njëri shtet nënshkrues dhe tjetri shtetësinë e shtetit

tjetër nënshkrues, për ndarjen e martesës e drejtë kompetente është e drejta e të dy

shteteve nënshkruese (neni 29 pika 2). Po ashtu në mënyrë të njëjtë edhe në nenin

25 pika 1 të marrëveshjes mbi ndihmën juridike me Rumaninë është paraparë: për

ndarjen e martesës e drejtë kompetente për dy bashkëshortët që janë shtetas të një

nënshkruesi, kompetent është gjyqi dhe që do të zbatojë të drejtën e shtetit

nënshkrues shtetas të të cilit janë bashkëshortët në kohën e ushtrimit të padisë.

Nëse bashkëshortët në kohën e ushtrimit të padisë kanë vendbanimin, përkatësisht

vendqëndrimin në territorin e shtetit tjetër nënshkrues, po ashtu kompetent është

gjyqi i atij shteti nënshkrues. Në këto raste martesa mund të ndahet vetëm nga

kushtet për të cilat janë paraparë në ligjet e dy shteteve nënshkruese.

Nëse në kohën e ushtrimit të padisë njëri bashkëshort ka shtetësinë e njërit shtet,

ndërsa tjetri bashkëshort shtetësinë e shtetit tjetër nënshkrues, për gjykimin e kësaj

çështje nga pika 1 kompetent është gjyqi i asaj pale nënshkruese në territorin e së

160
cilës të dy bashkëshortët kanë vendbanimin, përkatësisht vendqëndrimin, nëse njëri

bashkëshort ka vendbanimin në territorin e njërit shtet nënshkrues e tjetri në

territorin e shtetit tjetër nënshkrues, kompetent është gjyqi i asaj pale nënshkruese

në territorin e së cilës e ka vendbanimin bashkëshorti i akuzuar. Në të dy rastet

ndarja e martesës mund të deklarohet vetëm për kushtet të cilat janë të parapara në

ligjet e të dy shteteve nënshkruese (neni 25 pika 2).

Në marrëveshjen me Çekosllovakinë mbi ndihmën juridike, në nenin 26 pika 1

parashihet: në qoftë se dy bashkëshortët shtetas të dy shteteve, për ndarjen e

martesës kompetent është gjyqi, andaj do të zbatohet e drejta e palës nënshkruese,

shtetas i të cilës janë bashkëshortët në kohën e ushtrimit të padisë. Nëse ata në

kohën e ushtrimit të padisë kanë vendbanimin në territorin e shtetit tjetër

nënshkrues kompetent është po ashtu edhe gjyqi i asaj pale nënshkruese. Në këto

raste martesa mund të ndahet vetëm nën kushte të cilat janë të parapara në ligjet e

të dy shteteve nënshkruese.

Nëse në kohën e ushtrimit të padisë njëri bashkëshort ka shtetësinë e njërit shtet

nënshkrues dhe tjetri bashkëshort është shtetas i shtetit tjetër nënshkrues, për

ndarjen e martesës kompetent është gjyqi i atij shteti nënshkrues në territorin e të

cilit të dy bashkëshortët kanë vendbanimin. Nëse njëri bashkëshort ka

vendbanimin e njërës palë nënshkruese dhe tjetri bashkëshort në territorin e palës

tjetër nënshkruese, kompetent është gjyqi i asaj pale nënshkruese në territorin e së

cilës e ka vendbanimin bashkëshorti i akuzuar. Në të dy rastet, martesa mund të

ndahet vetëm nën kushtet të cilat janë të parapara në ligjet e të dy shteteve

nënshkruese (neni 26 pika 2) etj.

Në bazë të asaj që u tha më lartë, mund të konstatohet se një nga karakteristikat e

këtyre konventave bilaterale rreth përcaktimit të së drejtës kompetente është se

161
bëhet dallimi në mes ndarjes së martesës së shtetasve të vendit dhe ndarjes së

martesës së shtetasit tjetër nënshkrues para gjyqit të vendit. Në rastet kur ndahet

martesa në mes të shtetasve të vendit te këto konventa bilaterale parashihet si e

drejtë kompetente e drejta e shtetit të të cilit bashkëshortët janë shtetas - lex

nacionalis. Në rastet kur ndahet martesa në mes të shtetasve të shtetit tjetër

nënshkrues dhe shtetasit të vendit, këto konventa parashohin zbatimin kumulativ të

të drejtave të shteteve të cilët çifti bashkëshortor janë shtetas dhe e drejta

subsidiare lex nacionalis dhe lex fori.

162
VII.4. Konflikti i ligjeve të ndarja e martesës dhe pasojat juridike
të ndarjes së martesës në ish Jugosllavi

Në ish Jugosllavi lidhur me evolimin e ndarjes së martesës dallojmë tri faza

kryesore. Etapa e parë është specifike për kohën e ish Jugosllavisë së Parë. Faza e

dytë fillon me nxjerrjen e Ligjit Themelor mbi Martesën të datës 9 korrik 1946 deri

te bartja e kompetencave në ish republika dhe krahina në vitin 1971. Faza e tretë

fillon me sistemin pozitiv juridik të ish republikave dhe krahinave, përkatësisht me

aprovimin e amendamenteve kushtetuese.187

Për trajtimin tonë është me rëndësi, sidomos zhvillimi i fazës së tretë, ngase në

këtë kohë në aspektin e sistemit juridik të ish Jugosllavisë mbi ndarjen e martesës

kanë ekzistuar dallime të dukshme të cilat edhe kanë mundësuar konfliktin e

brendshëm të ligjeve. Bazë themelore që mund të shihet për atë kohë mbi ndarjen e

martesës sipas dispozitave të ish - RSFJ-së ka qenë ajo se kanë ekzistuar brenda saj

tetë sisteme juridike mbi ndarjen e martesës duke pasur ngjashmëri, por edhe

dallime ligjore në zgjidhjen e problemeve mbi këtë çështje sipas dispozitave të

ligjeve të ish republikave dhe krahinave të cilat e kanë rregulluar këtë materie dhe

në përgjithësi në bazë të këtyre ngjashmërive dhe dallimeve mund t`i dallojmë tri

grupe: sistemi i pastër i ndarjes së martesës, si mjet juridik, sistemi i zgjeruar i

ndarjes së martesës si mjet juridik dhe sistemi i përzier l ndarjes së martesës.188

Karakteristikat kryesore të sistemit të pastër të ndarjes së martesës si mjet juridik të

cilat i takojnë zgjidhjeve ligjore në Slloveni, Serbi dhe Vojvodinë padyshim së të

gjitha faktet për ndarjen e martesës dhe kushtet mbi teorinë e fajësisë bien mbi të,

187
Për më tepër mbi evolimin e ndarjes së martesës në ish Jugosllavi shih Marko Mladenovic,
Porodicno Pravo I, Beograd, 1981, fq.412-427.
188
Kualifikimet e sipërpërmendura janë bërë sipas autorit M. Mladenovic, vepër e cit., fq.421 edhe
më tutje.

163
prandaj është me rëndësi të supozohet fajësia si pengesë për kërkimin e ndarjes,

çka në të vërtetë ekziston vetëm një kusht i përgjithshëm për ndarjen e martesës që

edhe në teori mbi ndarjen e martesës paraqitet si mjet juridik dhe është me sa

vijon: shkelja serioze dhe e vrazhdë e marrëdhënieve martesore. Më pastaj mund të

përfundojmë se ndarja e martesës mund të lejohet kur martesa është zhvilluar deri

në atë masë sa nuk mund dhe nuk ka arsye që ndarja të ndalet.

Sistemi i pastër i ndarjes së martesës si mjet juridik paraqitet edhe të dy arsye për

ndarje të martesës: arsyeja e parë është shkelja e rëndë e marrëdhënieve martesore

dhe, arsyeja e dytë është ndarja e martesës mbi bazën e marrëveshjes së çiftit

bashkëshortor. Sipas kushtit në të cilin ,janë shkelur rëndë marrëdhëniet

martesore“ dhe është i përfaqësuar në të njëjtën mënyrë edhe në ligjin mbi

martesën të Sllovenisë, të Serbisë dhe të Vojvodinës, por në të tri këto hasim

dallime të dukshme sa i përket formulimeve juridike. Kështu, për shembull, sipas

nenit 65 të Ligjit mbi Martesën të Sllovenisë është paraparë: „Në qoftë se martesa

nga çfarëdo arsye është e padurueshme“, ndërsa sipas nenit 83 të LMM të Serbisë:

„Në qoftë se marrëdhëniet martesore për një kohë të gjatë seriozisht janë shkelur

apo kur nga arsyet tjera nuk mund të krijohet kuptimi i martesës (mungesa,

sëmundja shpirtërore e të ngjashme)“, dhe sipas nenit 60 të Ligjit mbi Martesën të

Vojvodinës: „nëse në martesën e përbashkët ekzistojnë sjellje të padurueshme të

dy apo të njërit bashkëshort deri në atë masë, saqë më tutje nuk mund të mbahet

martesa“.

Sipas arsyes së dytë kur martesa mund të ndahet në bazë të marrëveshjes së çiftit

bashkëshortor, por ekzistojnë dallime mbi çështjen se për çka duhet çifti

bashkëshortor të bëjë marrëveshje. Në këtë pyetje secili nga këto tri ligje të

sipërpërmendura japin përgjigje të ndryshme. Më të afërt në rregullimin e kësaj

materie ishin LMM i Serbisë dhe Vojvodinës të cilët kërkojnë marrëveshje vetëm

164
mbi ndarjen e martesës, dhe marrëveshje të shkruar mbi ruajtjen, edukimin dhe

mbajtjen e fëmijëve të përbashkët (neni 842 i LMM të Serbisë dhe neni 61 i LMM

të Vojvodinës), derisa LMMT`i Sllovenisë përveç këtyre dy kërkesave kërkon

edhe një marrëveshje mbi mbajtjen e çiftit bashkëshortor, mbi ndarjen e pasurisë së

përbashkët dhe mbi të drejtën banesore (neni 64).

Zgjidhja ligjore që i përket të ashtuquajturës sistem i zgjeruar i ndarjes së martesës

si mjet juridik, është hasur në dispozitat pozitive të Kroacisë (LMMF neni 54 - 57),

të Maqedonisë (LMM neni 51-53) dhe Bosnjë Hercegovinës (LMM neni 55 - 58).

Karakteristika themelore të këtyre ligjeve dhe zgjidhjeve sipas këtyre ligjeve është

ajo se edhe këto pranojnë shkeljen e rëndë të marrëdhënieve martesore dhe

padurueshmërisë së jetës së përbashkët si arsye primare për ndarjen e martesës. Në

këto ligje, po ashtu pranohet edhe marrëveshja për ndarjen e martesës, por në një

mënyrë më të zgjeruar të kësaj marrëveshje dhe kushteve për ndarje të martesës

dhe sjellin disa elemente të reja për shkak të të cilave mund të quhet edhe sistem i

zgjeruar iu ndarjes së martesës.

Kështu, sipas Ligjit mbi Martesën të Maqedonisë janë paraparë tri arsye për ndarje

të martesës dhe ato: ndarja me marrëveshje, ndarja e martesës mbi bazën e

kërkesës së njërit çift bashkëshortor për shkak të shkeljes së marrëdhënieve

martesore dhe padurueshmërisë së jetës së përbashkët dhe të çifti bashkëshortor

mund të kërkohet ndarja e martesës, nëse bashkësia martesore faktikisht ka

pushuar dhe kjo ekziston më shumë se tri vite.

Sipas Ligjit Familjar të Bosnjë Hercegovinës, bazat për ndarjen e martesës janë

shkelja e rëndë dhe e gjatë e marrëdhënieve martesore, mundësia e kërkimit të

ndarjes së martesës me marrëveshje dhe mundësia e ndarjes së martesës në bazë të

kërkesës së çiftit bashkëshortor. Ky ligj përmban një ndarje absolute të kushteve

165
dhe sidomos, mungesës se bashkëshortit ku është paraparë që bashkëshorti mund

të kërkojë ndarjen e martesës, nëse bashkëshorti tjetër mungon, zhduket dhe mbi të

nuk ka asnjë lloj informatë në kohën prej dy vitesh, neni 56. Në raste të vërtetimit

të këtyre fakteve gjyqi mund të refuzojë kërkesën për ndarje të martesës mbi këtë

bazë dhe kjo mund të ketë efekt absolut për ndarje të martesës.

Zgjidhjet e ngjashme mund të hasen edhe në Ligjin mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë, ngase është shfrytëzuar si model për

ligjdhënësit në Bosnjë Hercegovinë, por Ligji mbi Martesën i Bosnjë Hercegovinës

nuk ka pranuar të gjitha zgjidhjet e parapara me ligjin kroat dhe për këtë në mes të

këtyre dy ligjeve ka ngjashmëri, por ka edhe mjaft dallime. Ngjashmëritë janë në

atë se ligji kroat dallon marrëveshjen për kërkimin e ndarjes së martesës (neni 56)

dhe ndarjen sipas marrëveshjes së bashkëshortëve (57). Nën kushtet e njëjta,

sikurse ligji familjar i Bosnjë Hercegovinës. Edhe ligji kroat, po ashtu parasheh

zhdukjen e bashkëshortit si arsye e veçantë për ndarje të martesës dhe në bazë të

padisë që i ka plotësuar dy vite që nga zhdukja e tij (55). Dallimet janë në shumë

fusha të zgjidhjeve sipas ligji5t kroat, po ashtu, edhe të arsyet relevante të ndarjes

së martesës ka dallime në mes të këtyre arsyeve në të gjitha ish republikat dhe

krahinat, përkatësisht ligjet e tyre. Ata paraqesin kompromis të ndarjes pa fajësi

dhe ndarjes me faj. Arsyet e ndarjes pa faj janë: mospajtimi dhe sëmundjet

shpirtërore, derisa arsye të ndarjes për faj janë të shumta, shkeljet serioze,

keqtrajtimet, jeta e pandershme etj.

Personalitetet e dyta paraqesin vërtetimin e fajësisë si kusht për kërkimin e ndarjes

së martesës e cila është e formuluar me ligj: "bashkëshorti i cili vet bën veprimet

shqetësuese“ nuk mund të kërkojë ndarjen, derisa për këtë nuk kalojnë dy vite nga

koha e ndarjes së jetës së përbashkët. Me mbarimin e dy viteve të drejtën për padi

e fiton bashkëshorti që vetë ka krijuar shqetësimet. Në këto raste gjyqi do të lejojë

166
kërkesën për ndarje të martesës, nëse vërtetohet se nuk ekzistojnë kushtet për

vendosjen e jetës së përbashkët të çiftit bashkëshortor“ (neni 54,; pika 2).

Zgjidhjen e fundit (të cilën e ka pranuar edhe Ligji mbi Martesën dhe familjen të

Serbisë) paraqet dispozitën sipas të cilës: burri nuk mund të kërkojë ndarjen e

martesës gjatë kohës së shtatzënisë së gruas, përkatësisht derisa fëmija i përbashkët

nuk e mbush një vit jete, përveç nëse gruaja pajtohet për ndarjen (neni 54, pika 3).

Sistemi i përzier i ndarjes së martesës i takon zgjidhjeve ligjore të cilat janë nxjerrë

në Mal të Zi dhe Kosovë. Ky sistem thirret i përzier, ngase duke analizuar arsyet e

ndarjes së martesës nga Ligji i Kosovës dhe Malit të Zi mbi martesën vie deri te

përqafimi i teorisë mbi ndarjen e martesës si mjet juridik dhe teorisë mbi ndarjen e

martesës nga fajësia.

Sipas teorisë së parë në LMM të Malit të Zi dhe LMM të Kosovës janë përqafuar

kushtet e ndarjes së martesës dhe ndarjen e martesës si mjet juridik duke u bazuar

në doktrinën e cila është marrë nga ligji themelor mbi martesën dhe ato janë:

padurueshmëria e jetës së përbashkët, përkatësisht shkelja e rëndë e marrëdhënieve

martesore (neni 56 LMM të Malit të Zi dhe neni 48 LMM të Kosovës). Më pastaj

është paraparë sëmundja e pashërueshme shpirtërore dhe paaftësia për të gjykuar

(neni 59 përkatësisht 52), humbja apo zhdukja e çiftit bashkëshortor (neni 61,

përkatësisht 54), gjykimi dhe dënimi me burg i bashkëshortit (neni 62, përkatësisht

55).

Arsyet për ndarjen e martesës të cilat krijohen mbi teorinë e fajësisë dhe të cilat

janë marrë nga ligji themelor mbi marrëdhëniet martesore janë: xhelozia e

bashkëshortit (neni 57, përkatësisht 49), keqtrajtimi, shkelja e rëndë e

ndershmërisë jetësore (vetëm në ligjin e Kosovës, neni 51), keqpërdorimi apo

braktisja pa arsye e bashkëshortit (neni 60, përkatësisht 53).

167
Në bazë të sistemeve të përmendura me lartë mund të konstatojmë se në ligjet mbi

martesat të ish republikave dhe krahinave janë paraqitur shumë ngjashmëri, por

edhe dallime të rëndësishme të cilat kanë mundësuar paraqitjen e konfliktit të

ligjeve të këto marrëdhënie. Kjo është arsyeja se ligjdhënësi ka pasur parasysh

harmonizimin e kësaj problematike juridike me dispozita juridike të konfliktit të

brendshme të ligjit që ka paraparë disa zgjidhje kolizive të brendshme.

Sipas ligjit mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe kompetencave të marrëdhëniet

statusore, familjare dhe trashëgimore, te konflikti i brendshëm i ligjeve për ndarjen

e martesave dhe pasojat juridike të ndarjeve të martesave zbatohet e drejta e asaj

republike, përkatësisht krahine në territorin e së cilës të dy bashkëshortët kanë

pasur vendbanim në kohën e ushtrimit të padisë (neni 18 pika 1). Fakti vendimtar

primar për rregullimin e këtyre marrëdhënieve është vendbanimi i përbashkët i

çiftit bashkëshortor në kohën e ushtrimit të padisë në territorin e të njëjtës

republike, përkatësisht krahinë.

Në rastet kur bashkëshortët në kohën e ushtrimit të padisë për ndarje të martesës

nuk kanë vendbanim në territorin e të njëjtës republikë, përkatësisht krahinë për

ndarjen e martesës, e drejtë kompetente është e drejta e republikës, përkatësisht

krahinës në territorin e së cilës çifti bashkëshortor ka pasur vendbanimin e fundit të

përbashkët. Nëse nuk kanë pasur as vendbanim të fundit të përbashkët, e drejtë

kompetente është e drejta e republikës, shtetësinë të cilën e kanë bashkëshortët

(neni 18 pika 2).

Megjithatë, nëse bashkëshortët nuk kanë shtetësinë e republikës së njëjtë, atëherë e

drejtë kompetente për ndarjen e martesës është e drejta e republikës, përkatësisht

krahinës në territorin e së cilës dispozitat janë të lidhura për martesë.

168
Për ndarjen e martesës dhe pasojat juridike të ndarjes janë paraparë me një normë

për zgjidhje kolizive, nëse çifti bashkëshortor nuk kanë pasur vendbanimin e

përbashkët në territorin e ish RSFJ-së dhe nuk kanë pasur shtetësinë e republikave

dhe martesa është lidhur jashtë vendit, për ndarjen e martesës dhe pasojat juridike

të ndarjes, e drejtë kompetente është e drejta e republikës, përkatësisht krahinës në

territorin e së cilës është vendbanimi i njërit nga bashkëshortët. Nëse asnjëri nga

bashkëshortët nuk kanë vendbanim në territorin e vendit, e drejtë kompetente është

e drejta e republikës, përkatësisht krahinës para së cilës, përkatësisht gjyqit të saj,

udhëhiqet procedura për ndarjen e martesës.

169
 KREU VIII: KONFLIKTII LIGJEVE TE ANULIMI DHE
JOVALIDITETII MARTESËS

VIII.1 Nocioni i anulimit dhe jovaliditeti i martesës

me element ndërkombëtar

Çështja e anulimit të martesës, (anulimit absolut apo relativ) mund të shtrohet edhe

të martesat pa element ndërkombëtar, edhe të martesat me element ndërkombëtar,

nëse nuk janë plotësuar kushtet materiale të caktuara për lidhjen e martesës.

Megjithatë, për shkak të asaj që martesa me element ndërkombëtar është e lidhur

me dy apo më shumë sovranitete, shtrohet çështja e problemit i cili nuk do të ishte

çështje edhe problem te martesa pa element ndërkombëtar.

Çështja themelore e cila shtrohet në këto raste është sipas ligjit të cilit vend duhet

të vlerësohet ekzistimi i arsyeve për anulimin e martesës. Ky problem shtrohet te

martesa me element ndërkombëtar, ngase kjo çështje (anulimi absolut apo relativ),

mund të shtrohet edhe jashtë vendit ku është lidhur martesa, ndërsa kushtet për

anulimin e martesës në vendet e ndryshme janë të ndryshme. Kështu, sipas së

drejtës së shteteve të Unionit Jugoafrikan dhe në disa shtete të SHBA-ve, dallimet

në racë, në mes të çiftit bashkëshortor një kohë të gjatë kanë paraqitur pengesë

absolute për anulimin e martesës, derisa në shtetet tjera si është rasti në sistemin

tonë juridik dhe në shumë shtete tjera dallimi në racë nuk ka paraqitur pengesë për

anulimin absolut të martesës. Sipas kësaj varet edhe ajo se cila e drejtë e cilit vend

170
do ta vlerësojë arsyeshmërinë për anulimin e martesës me element ndërkombëtar

dhe kjo martesë mund të deklarohet si valide apo jovalide.

Në çështjen e shtruar më sipër e cila paraqet një problem për konfliktin e ligjeve, e

kjo do të thotë se sipas ligjit të të cilit vend duhet të vlerësohet arsyeshmëria për

anulimin e martesës dhe zgjidhja vlerësohet sipas dispozitave të të njëjtit ligj, sipas

të cilit vlerësohen kushtet materiale për lidhjen e martesës me element

ndërkombëtar. Martesa mund të anulohet mu për ato kushte për të cilat në kohën e

lidhjes së martesës nuk janë plotësuar ndonjëri nga ata për lidhjen e martesës.

171
VIII.2. Konflikti i brendshëm dhe i huaj i ligjeve të anulimi
(jovlefshmëria) e martesës

Në mes kushteve për lidhjen e martesës dhe arsyeve për anulimin e martesës

ekziston një linjë e qartë e demarkacionit. Martesa mund të anulohet nga arsyet për

të cilat në kohën e lidhjes së saj nuk kanë qenë të plotësuara si kushte për lidhjen e

martesës. Për të gjithë është e qartë se vija e demarkacionit mund dhe mbahet edhe

në planin koleziv dhe e kemi të drejtën kompetente për anulimin e martesës e cila

përcakton edhe bazën që në të njëjtën mënyrë, si e drejtë kompetente për lidhjen e

martesës.

Ligji themelor mbi martesën i cili ka rregulluar këtë materie nuk ka përmbajtur

zgjidhje të plotë në aspektin e përcaktimit të së drejtës kompetente për anulimin e

martesës. Kështu janë përcaktuar vetëm situatat kur një çift bashkëshortor shtetas i

yni dhe nuk është paraqitur e drejta për raste kur bashkëshorti është shtetas i huaj.

Martesa në të cilën njëri nga bashkëshortët është shtetas i vendit mund të

deklarohet ne ule vetëm nga arsyet për të cilat janë parashikuar me dispozitat e

sistemit juridik të vendit.

Pas mbarimit të mbetjes në fuqi të ligjit themelor mbi martesën në rastin e

formulimit të normave në ligjin mbi martesën dhe familjen është dukur e

panevojshme dhe e paarsyeshme që të mbahen normat sipas të cilave martesa ku

vetëm njëri nga bashkëshortët është shtetas i yni mund të anulohet vetëm nga

arsyet të cilat janë paraparë në të drejtën tonë, ngase në atë mënyrë mund të

krijohen martesa të dëmshme (matrimonia claudicanc) nga arsyet se disa martesa

të cilat mund të llogariten të plotfuqishme tek ne mund të konsiderohen jovalide në

shtetet tjera.

172
Sipas nenit 34 të Ligjit mbi Martesën dhe Familjen, anulimi i martesës përcaktohet

sipas ligjit i cili është kompetent për kushtet materiale për lidhjen e martesës në

kuptim të nenit 32, i cili parasheh që në aspektin e kushteve për lidhjen e martesës

e drejtë kompetente, për të gjitha martesat është e drejta e shtetit, shtetas i të cilit

është në kohën e lidhjes së martesës. Megjithatë, nuk do të lejohet lidhja e

martesës edhe kur ekzistojnë kushtet që lidhja e saj sipas sistemit juridik të shtetit

në të cilin e ka shtetësinë personi i cili dëshiron që të lidh martesën para organeve

kompetente të shtetit të vendit, në qoftë se në këtë kuptim ai përson përmban

pengesa të cilat kanë të bëjnë me ekzistimin e martesës paraprake, afërsisë dhe

paaftësisë për të gjykuar.

Me fjalë të tjera, në qoftë se në të drejtën e shtetit të vendit ushtrohet padia për

anulimin e martesës për atë se martesa nuk i ka plotësuar kushtet materiale për

lidhjen e saj përkrah të drejtës nacionale të bashkëshortëve, do të zbatohet e drejta

e shtetit të vendit për pengesat martesore të cilat kanë të bëjnë me ekzistimin e

martesës paraprake, afërsisë, sëmundjes shpirtërore dhe paaftësisë për të gjykuar.

Ne momentin e përcaktimit të së drejtës kompetente për anulimin e martesës me

element ndërkombëtar duhet t’i kemi parasysh dy situata. Duhet të dallojmë rastet

e lidhjes së martesës në shtetet e huaja dhe martesës së lidhur para organeve

kompetente të shtetit të vendit. Në rastin e parë, martesa mund të anulohet sipas

ligji të vendit, shtetësinë e të cilit e kanë bashkëshortët në momentin e lidhjes së

martesës, nëse ekzistojnë kushtet për anulim (absolut apo relativ). Në rastin e dytë,

martesa e lidhur në mes shtetasit të vendit, përveç që mund të anulohet për shkak

të arsyeve të parapara me të drejtën nacionale të bashkëshortëve, ajo mund të

anulohet edhe për atë që ekzistojnë kushtet të cilat i takojnë afërsisë, ekzistimit të

martesës paraprake dhe paaftësisë për gjykim, sipas dispozitave të ligjeve ku është

lidhur martesa.

173
Normat kolizive të sipërpërmendura u takojnë, jo vetëm anulimit të martesës për

shkak të mungesës së kushteve materiale të lidhjes së martesës dhe nuk përmbajnë

dispozita në aspektin e fakteve të cilat paraqesin kushte formale për anulimin e

martesës. Kështu, sipas Ligjit të Shtetësisë së Bashkëshortëve edhe pse ekzistojnë

arsye të mjaftueshme nuk është e mjaftueshme për lidhjen e martesës përmes

përfaqësuesit juridik. Jemi të mendimit se në rastet e ngjashme ka bazë për

përqafimin e mendimit sipas të cilit mund të anulohet martesa për mosplotësimin e

kushteve formale të parapara në ligjet e vendeve para organit të të cilit lidhet

martesa dhe në kuptim të nenit 33 të ligjit mbi martesat dhe familjen se për kushtet

formale për lidhjen e martesës, e drejtë kompetente është e drejta e vendit ku lidhet

martesa.

174
VIII.3. Konflikti i ligjeve të anulimi (jovlefshmëria) e martesës

në ish Jugosllavi

Lidhur me anulimin e martesës në sistemet juridike të ish republikave dhe

krahinave nuk kanë ekzistuar zgjidhje unike. Për shkak të specifikave të kësaj

problematike, ku përveç interesit personal të bashkëshortëve paraqitet edhe interesi

i përgjithshëm i cili mbrohet përmes organeve të autorizuara - prokurorisë publike,

organeve të kujdestarisë, duhet të përcaktojmë jo vetëm kushtet të cilat kanë ofruar

deri te anulimi i martesës, por edhe llojin e anulimit. Kjo bëhet nga arsyet se

varësisht nga se martesa është nule absolutisht apo relativisht përcaktohen edhe

pasojat e anulimit pastaj afatë t deri kur kërkesa për anulim mund të ushtrohet edhe

përcaktimi i personave të cilët mund të ushtrojnë kërkesën për anulimin e martesës.

Në marrëdhëniet në mes të ish republikave dhe krahinave, dispozitat e tyre kanë

ekzistuar dallime të sanksionimi i pengesave të njëjta martesore të cilët në vete

bartin anulimin absolut apo relativ të martesës. Këto dallime në veçanti do t’i

shqyrtojmë në veçanti.

Në të gjitha ish republikat dhe krahinat e Jugosllavisë dhe dispozitat e tyre janë

njohur pengesat martesore si afërsia e gjakut, sëmundja shpirtërore dhe paaftësia

për gjykim dhe mosha madhore si pengesa martesore që përfshijnë anulimin

absolut të martesës.

Sipas dispozitave të shumicës së ish republikave dhe krahinave të ligjeve mbi

martesën dhe familjen, nuk do të anulohet martesa e re nëse është lidhur në kohën

e ekzistimit të martesës paraprake nën kushtet që martesa e re ka pushuar në

momentin e udhëheqjes së procedurës për anulimin e martesës. Për shembull, në

nenin 49 Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë është

paraparë se i akuzuari mund të vërtetojë se martesa paraprake nuk ekziston nëse

lidhja e tij ekziston e shënuar në librat e ofiqarisë mbi të kurorëzuarit, gjyqi do të

175
ndërprenë procedurën dhe do ta udhëzojë akuzuesin apo paditësin që në afatin e

caktuar të nisë procedurën për vërtetimin e martesës paraprake, se a ekziston,

përkatësisht nuk ekziston dhe mbi këtë të informojë gjyqin. Procedura me rastin e

ankesës për anulimin e martesës në këtë rast do të vazhdojë, derisa vendimi në

procedurë për vërtetimin e martesës paraprake ekziston dhe nuk ekziston ndonjë

informatë apo diç tjetër.

Ligji mbi marrëdhëniet martesore dhe familjare të Serbisë në nenin 73 pika 4,

parasheh zgjidhje të re, e cila i rregullon situatat kur pushon martesa e vjetër dhe

fillon martesa e re e bashkëshortëve të cilët kanë lidhur martesën e re gjatë kohës

së ekzistimit të martesës së vjetër. Në këto raste, sipas rregullit për anulimin e

martesës së re përveç në rastet e anulimit të martesës së vjetër apo nëse martesa e

re vazhdon disa vjet dhe martesa paraprake nuk ka ndërmarrë asgjë që të paraqitet

bashkësia martesore, atëherë martesa e re mundtë anulohet. Zgjidhja e sipërshënuar

paraqitet në disa situata jetësore në të cilat martesa e re e cila është lidhur me

kohën e ekzistimit të martesës paraprake të njërit nga bashkëshortët vazhdon për

një kohë të gjatë, dhjetë e më shumë vite dhe në këtë martesë lindin dhe rritin

fëmijë, derisa bashkëshorti tjetër nga martesa paraprake sillet i painteresuar, as pas

vdekjes së bashkëshortit i cili ka lidhur martesë tjetër paraqitet për padi për

anulimin e asaj martese që të krijojë të drejtën në pension familjar, të drejtën për

trashëgimi apo të drejtat tjera. Në këto situata, ligjdhënësi është gjendur jo në

përputhje me normat shoqërore që ta anulojë martesën e cila për vite të tëra

faktikisht ka ekzistuar dhe i ka krijuar të gjitha funksionet e martesës, me qëllim të

mbrojtjes së martesës e cila vetëm formalisht ka ekzistuar dhe e cila padyshim

është ndërprerë në kohën kur ushtrimi për ndarjen e martesës ka qenë ushtruar.

Në shumicën e ish republikave dhe krahinave ligjet e tyre për të drejta dhe padi u

njihet bashkëshortëve dhe prokurorit publik, me përjashtim në Kroaci, ku padia

176
sipas nenit 4 pika 1 e Ligjit mbi Martesën të Kroacisë në vend të paditësit mund të

ushtrojë padi organi kompetent i kujdestarisë, por kjo e drejtë është e njohur edhe

personit i cili ka mundur të deklarojë ekzistimin e interesit direkt juridik që

martesa të anulohet. Sipas nenit 50 pika 1 e ligjit mbi familjen i Bosnjë

Hercegovinës, e drejta për padi për anulimin e martesës përveç bashkëshortëve dhe

prokurorit publik mund të ushtrojë edhe organi kompetent për kujdestari.

Afërsia e gjakut si sanksion i cili mund të sjellë deri te anulimi absolut i martesës

bëhet nga arsyeja se me këtë mbrohet interesi i përgjithshëm shoqëror (përfshinë

afërsinë e gjakut, afërsinë mbi bazën e adoptimit dhe afërsinë sipas farefisnise).

Kjo është paraparë në të gjitha ligjet e ish Jugosllavisë, me përjashtim të Malit të

Zi. Në dispozitat e të gjitha ish republikave dhe krahinave është ndaluar që të

lidhet martesa në mes të rrethit të njëjtë të afërmve të gjakut, pa marrë parasysh, se

a kemi të bëjmë me të afërm nga marrëdhëniet martesore apo jashtëmartesore.

Dallimet e mëdha kanë ekzistuar vetëm në aspektin e mundësisë së lidhjes së

martesës në mes të fëmijëve vëllezër dhe motra nga nëna dhe babai, përkatësisht të

fëmijëve vëllezër dhe motra vetëm nga nëna ose vetëm nga babai mbi bazën e lejes

së organit kompetent. Këtë mundësi e kanë paraparë vetëm Kroacia me lejen e

gjyqit dhe Sllovenia me lejen e Kuvendit Komunal. Në nenin 37 pika 3, e

prindërve është paraparë që gjyqi në procedurën jashtëkontestimore mundet, nëse

për këtë nuk bëhet në kundërshtim me kuptimin shoqëror, i lejon lidhjen e

martesës fëmijëve të cilët janë vëllezër dhe motra vetëm nga nëna apo vetëm nga

babai.

Adoptimi i plotë paraqet pengesë martesore e cila e barazon pengesën martesore të

afërsisë së gjakut deri në shkallë të caktuar dhe përfshinë anulimin absolut të

martesës në mes adoptuesit dhe të adoptuarit dhe në mes të adoptuarit dhe të

afërmve të gjakut të adoptuesit deri në shkallën e cila vlen për afërsinë e gjakut.

177
Kroacia (neni 37 Ligji mbi Martesën dhe marrëdhëniet familjare), Bosnjë

Hercegovina (neni 36 pika 2 e ligjit mbi familjen), Serbia (neni 42 Ligjit mbi

Martesën), Maqedonia (neni 10 pika 2 Ligjit mbi Martesën), Malit të Zi, Kosova

dhe Vojvodina me dispozitat e tyre ligjore në mënyrë të shprehur kanë ndaluar

martesën brenda rrethit të njëjtë të të afërmeve, afërsia e të cilëve është themeluar

sipas procedurës së adoptimit duke barazuar këtë afërsi me afërsinë e gjakut. Në

Slloveni, adoptimi ndryshe është i rregulluar (neni 21 Ligji mbi Martesën dhe

marrëdhëniet familjare), ekziston vetëm një formë e adoptimit që nuk është e lejuar

martesa në mes të adoptuesit dhe të adoptuarit, derisa në mes të të afërmve të

adoptuesit dhe të afërmeve të të adoptuarit, martesa mund të lidhet. Sëmundja

shpirtërore dhe paaftësia për gjykim me dallime të vogla njihet në të gjitha ish

republikat dhe krahinat dhe ligjet e tyre si pengesë që përfshinë anulimin absolut

për lidhjen e martesës nëse ekziston në kohën e lidhjes së martesës, ngase paraqet

personat e tillë që nuk mund të kuptojnë kuptimin e martesës, po ashtu nuk mund

të plotësojnë obligimet që dalin nga martesa.

Përveç kësaj ekzistojnë edhe arsyet e tjera për anulimin e një martesë të tillë, ngase

nuk do të lindin fëmijë të shëndoshë psikik. Sëmundja shpirtërore është formë e

rëndë e sëmundjes dhe kur konsiderohet që një përson është i sëmurë shpirtërisht,

ai do të vlerësohet sipas dispozitave të shkencës së mjekësisë dhe sipas

vlerësimeve të ekspërtëve dhe komisionit të ekspërtëve mjekësore. Me rastin e

vlerësimit të sëmundjes shpirtërore përqindja e aftësisë për martesë të këtij personi

përcaktohet për kujdesin e tij me të gjitha format e sëmundjes shpirtërore dhe nuk

janë të intensitetit të njëjtë dhe disa paraqesin pengesa natyrore dhe të tillat mund

të mos paraqesin pengesa për martesë. Është e njohur që personat të cilët vuajnë

nga ndonjë sëmundje e rrezikshme apo më pak e rrezikshme shpirtërore

shpeshherë i kryejnë obligimet e tyre familjare dhe shoqërore. Arsyet më të

178
shpeshta për sëmundjet shpirtërore të cilat mund të paraqesin pengesa mund të jenë

endogjenë , ku rrethanat e brendshme dhe ato të trashëgimisë luajnë një rol të

veçantë, e ku mund të hyjë psikoza depresive dhe skizofrenia, si dhe sëmundjet

shpirtërore ekzogjenë të cilat përbëhen nga faktorët e pjesshëm të jashtëm siç janë

sëmundjet e mushkërive, helmimet, sifilisi, tumori, ndezja e trurit etj.189

Në të drejtën komparative lidhur me sëmundjet shpirtërore ekzistojnë dy dallime

në qëndrime. Sipas njërit qëndrim i cili bazohet në humanizëm, sëmundja

shpirtërore nuk paraqet gjithmonë pengesë martesore, ngasë të sëmurit shpirtërisht

janë qenie njerëzore të cilët kanë nevojë për një kujdes të veçantë dhe ndihmë. Pra,

në qoftë se personi i shëndoshë dëshiron të viktimizohet dhe ta viktimizon jetën e

vetë në dobi të një personi të tillë nuk duhet që atij personi t`i ndalohet dëshira,

ngase shoqëria do të kishte më shumë dobi se sa dëm nga një viktimizim i saj apo i

tij. Përveç kësaj sëmundje shpirtërore të personit nuk janë gjithmonë në atë shkallë

sa të paaftësojnë për gjykim, ngase ekzistojnë të ashtuquajturat lucida intervala,

kur këta persona mund të kryejnë obligimet e tyre martesore. Rreziku i cili

ekziston te këto martesa lidhur me lindjen e fëmijëve me pengesa shpirtërore nuk

është i atij intensiteti që atyre personave t`u pamundësohet e drejta e tyre për fat

personal. Ky qëndrim në të vërtetë mbron idenë e njohur të shoqërisë, nuk ka të

drejtë askush t`i pengojë të sëmurët shpirtërisht të jetojnë si njërëz me dinjitet.

Ky qëndrim sot pjesërisht është i pranuar në Rusi, në Gjermani, në Poloni, Çeki

etj. Sipas nenit 16 të kodeksit mbi martesën dhe familjen nuk lejohet lidhja e

martesës “në mes të personave nga të cilët së paku njëri në rrugë gjyqësore është i

deklaruar i paaftë për punë, si pengesë e sëmundjes shpirtërore apo paaftësisë për

gjykim“. Sipas nenit 12 paragrafi 1 të Ligjit mbi familjen dhe kujdestarinë të

Polonisë: “nuk mund të lidhë martesë personi me të meta shpirtërore apo trupore“.

189
Ana Prokup, Porodicno Pravo, Zagreb, fq. 102.

179
Mirëpo, lidhur me shëndetin psikik të këtyre personave nuk kufizohet martesa nëse

ata persona nuk janë plotësisht të hequr nga aftësia për veprim, gjyqi atyre mund f

u lejojë që të lidhin martesë. Megjithatë, “nuk mund të lidhë martesë personi i cili

plotësisht është hequr nga aftësia për veprim“ (neni 11 p.l.).

Dispozita e ngjashme përmban edhe ligji mbi familjen i ish Çekosllovakisë ku

thuhet: “nuk mund të lidhë martesë personi i cili ka pengesa shpirtërore që

përfshinë paaftësinë për të kryer punë juridike”. Gjyqi mund të lejojë lidhjen e

martesës së tillë nëse gjendja shëndetësore e personit është në përputhje me

qëllimin shoqëror të martesës (neni 14 pika 1). Në fund duhet t`i cekim dispozitat e

nenit 8 të ligjit mbi familjen të Gjermanisë sipas të cilit nuk mund të lidhet martesë

vetëm: “në mes të personave të cilët janë nën kujdestari“, dhe mund të lidhin

personat me sëmundje shpirtërore të cilët nuk janë nën kujdestari.

Sipas dispozitave të cekura më lartë të këtyre ligjeve të gjithë personat me

sëmundje shpirtërore nuk mund të lidhin martesë, përveç atyre personave të cilët

pjesërisht janë të hequr nga e drejta për aftësi vepruese. Këto sëmundje shpirtërore

të personave mund të lejojnë lidhjen e martesës vetëm nëse nuk janë të hequr nga

aftësia për veprim dhe nga arsyet humanitare, duke pasur parasysh gjendjen

shëndetësore të kandidatit për martesë, kështu që nuk e dëmton krijimin e

martesës.

Sipas qëndrimit të dytë në shumë vende në masë më të madhe kufizohet mundësia

e personave me sëmundje shpirtërore për lidhjen e martesës dhe në përgjithësi nuk

është me rëndësi se atij personi i është hequr aftësia për veprim apo jo, por është

me rëndësi se a është i sëmurë personi shpirtërisht apo jo. Nëse personi është i

sëmurë shpirtërisht nuk është e nevojshme që t`i jepet leja për lidhjen e martesës.

180
 KREU IX: KONFLIKTII LIGJEVE TE BASHKËSITË
JASHTËMARTESORE (KONKUBINAT)

IX.I. Nocloni i Konfiktit të ligjeve te bashkësitë jashtëmartesore

(konkubinat)

Me bashkësi jashtëmartesore nënkuptohet bashkësia jetësore e dy personave të

gjinive të kundërta (mashkullit dhe femrës), e themeluar me qëllim që të jetë

përgjithmonë, dhe krijojnë raporte të ndërsjella si personale dhe pasurore si dhe

sillen 'si çift bashkëshortor. Për dallim nga martesa e cila me ligj është rregulluar

jeta në mes burrit dhe gruas, bashkësia jashtëmartesore është marrëdhënia faktike e

cila juridikisht nuk është e rregulluar, por është themeluar me dëshirën (vullnetin)

e lirë të burrit dhe gruas, dhe po ashtu shpërbëhet me vendimin e tyre, me

marrëveshje apo të njëanshëm, kur njëri nga ata e braktisë bashkësinë pavarësisht

nga dëshira dhe vullneti i tjetrit. 190

Bashkësia jashtëmartesore gjithmonë ka ekzistuar përkrah martesës në masë më të

vogël apo më të madhe dhe ka qenë e kushtëzuar nga një numër i faktorëve, para

së gjithash nga zhvillimi i raporteve shoqërore dhe kuptimi i rrethanave shoqërore,

vetëdijes, etikës etj.

190
Bashkësia jashtëmartesore për dallim nga martesa e cila me ligj është përcaktuar si bashkësi
jetësore e dy personave, është marrëdhënie faktike e cila juridikisht nuk është e rregulluar, por
edhe nuk është e ndaluar me ligj, përveç bashkësisë jashtëmartesore me fëmijën e mitur dhe
bashkësia jashtëmartesore me personin nga afërsia e gjakut në vijën e parë në mes të vëllezërve
dhe motrave, e cila ndalohet me norma juridike penale si vepër penale.

181
Në bashkësitë jashtëmartesore disa janë vënë me qëllim që ta ruajnë lirinë e plotë

të tyre, përkatësisht që t’i ikin obligimit shtetëror dhe juridik për marrëdhënie

shoqërore në raport me marrëdhëniet personale. Kësisoj bashkësitë të cilat janë

themeluar mi bazën e barazisë së plotë të partnerëve, mbi bazën e dashurisë dhe

respektit, kanë qenë ideale nga bashkësitë martesore në të cilat partnerët janë

siguruar nga mbrojtja shtetërore dhe janë vënë shumë gjëra lidhur me ardhmërinë

si të padetyruara nga organet shtetërore, çka paraqet një vetëdije të lartë dhe etike

të anëtarëve të shoqërisë.

Megjithatë, në numër të madh të rasteve bashkësitë jashtëmartesore janë krijuar si

raport i pabarazisë ekonomike në mes të partnerëve, ku njëri nga ata ka qenë

supërior ekonomikisht dhe i pavarur duke i detyruar partnerit tjetër një

marrëdhënie të tillë pasi që ai është partner më i dobët dhe ka qenë ekonomikisht i

eksploatuar.

Bashkësia jashtëmartesore në të drejtën e ish Jugosllavisë ka qenë një dukuri e re

dhe pas sjelljes së kushtetutës së vitit 1974, ku me ligjet e ish njësive

administrative është paraparë një bashkësi e tillë, por duke e përcaktuar në një

masë të madhe maturinë në raport me këtë me dispozitat e përgjithshme, por

megjithatë edhe në këtë drejtim ka pasur dallime. Kjo ka ndodhur nga arsyeja,

sepse nuk ka pasur përvojë të mjaftueshme në aplikimin e dispozitave materiale -

juridike të cilat e rregullojnë këtë materie dhe nuk ka qenë në mënyrë unike dhe e

lehtë që të rregullohet kjo problematikë me konfliktin e brendshëm dhe

ndërkombëtar të ligjeve.

Me ligjin mbi rregullimin e konfliktit të ligjeve ndër republikan dhe ndërkrahinor

nuk ka pasur dispozita që e rregullojnë bashkësinë jashtëmartesore, për këtë arsye

është shtruar edhe çështja se a mund të shfrytëzohet zgjidhja dhe kriteret të cilat

182
janë paraparë në dispozitat e tyre apo kanë sjellë deri te krijimi i bashkësisë

jashtëmartesore dhe 'a duhet të trajtohen vetëm në aspektin pronesoro - juridik dhe

në këtë kuptim në mënyrë analoge të zbatohen dispozitat përgjegjëse edhe në

raportet obligative.

Po ashtu edhe të bashkësia jashtëmartesore me element ndërkombëtar situata ka

qenë e ngjashme në shumë shtete dhe nuk ka pasur dispozita ligjore të cilat e kanë

rregulluar këtë matë rie, kjo është bërë nga arsyeja e rëndë e rregullimit të kësaj

problematike në aspektin ndërkombëtar.

183
IX.2. Konflikti i brendshëm dhe i huaj i dispozitave të bashkësia
jashtëmartesore

Ligji mbi Martesën dhe familjen ka përmbajtur dispozita kolizive të cilat i

dedikohen bashkësisë jashtëmartesore. Kështu, në nenin 39 është paraparë se

marrëdhëniet pasurore juridike të personat që jetojnë në bashkësi jashtëmartesore

rregullohen sipas të drejtës kompetente të shtetit shtetësinë e të cilit e kanë ata. Në

qoftë se çifti jashtëmartesor kanë shtetësi të ndryshme, atëherë e drejtë kompetente

është e drejta e atij shteti ku ata e kanë vendbanimin e përbashkët. Për marrëdhënie

kontraktuese në mes të çiftit jashtëmartesor e drejtë kompetente është e drejta e

cila në momentin e lidhjes së marrëveshjes ka qenë kompetente për marrëdhëniet e

tyre pasurore.

Mbi atë çka u tha më lartë lidhur me të drejtën kompetente duket se është lex

nacionalis të çiftit jashtëmartesor, dhe nëse ata nuk e kanë shtetësinë e shtetit të

njëjtë, e drejtë kompetente është e drejta e shtetit ku ata e kanë vendbanimin e

përbashkët. Për marrëdhënie kontraktuese në mes të çiftit jashtëmartesor po ashtu e

drejtë kompetente është e drejta e përbashkët lex nacionalis, apo e drejta e

përbashkët e vendbanimit në momentin e lidhjes së marrëveshjes. Këto norma

kolizive (neni 39), janë norma përkatësë të cilat i takojnë edhe veprimeve të

martesës, por nuk i përfshinë të gjitha situatat të cilat janë të parapara me nenin 36

të LMMF.191 Te bashkësia jashtëmartesore në LMMF është paraparë vetëm një

zgjidhje subsidiare e fakteve vendimtare, dhe ajo është vendbanimi i përbashkët i

191
Në nenin 36 të LMMF është paraparë: „për personat dhe pasurinë ligjore të çiftit bashkëshortor e
drejtë kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e kanë ata. Nëse çifti bashkëshortor
ka shtetësi të shteteve të ndryshme e drejtë kompetente është e drejta e shtetit ku ata e kanë
vendbanimin. Nëse bashkëshortët nuk kanë as vendbanim dhe as shtetësi të përbashkët në të
njëjtin shtet, e drejtë kompetente është e drejta e shtetit ku ata e kanë pasur vendbanimin e
fundit të përbashkët. Nëse e drejta kompetente nuk mund të përcaktohet sipas pikës 1 të këtij
neni e drejtë kompetente është e drejta e shtetit të vendit“.

184
çiftit jashtëmartesor. Kjo me siguri nga arsyeja pse në mënyrë praktike bashkësia

jashtëmartesore pa vendbanim të përbashkët, nga arsyeja se ligjdhënësi ka hequr

dorë nga kërkimi i fakteve vendimtare të mëtutjeshme në rastin kur çifti

jashtëmartesor, jo vetëm që nuk kanë pasur shtetësinë e përbashkët, por nuk kanë

as vendbanim të përbashkët.

Me sa duket, edhe këtu është bërë një lëshim, ngase nuk ka zgjidhje të së drejtës

kompetente kur çifti jashtëmartesor nuk kanë vendbanim të përbashkët dhe këto

situata në jetë janë të mundshme. Bashkësia jashtëmartesore me siguri se nuk

ekziston pa vendbanim të përbashkët, por ka kërkesa pasurore nga bashkësia

jashtëmartesore, mbi të gjitha kërkesa për mbajtje mund të parashtrohet me rastin e

ndërprerjes së bashkësisë jashtëmartesore. Këtë mundësi e ka paraparë ligji mbi

marrëdhëniet martesore dhe familjare të Kroacisë të vitit 1978 ku nenin 254

thekson se padia për mbajtje mund të ushtrohet në afatin prej një viti nga koha e

ndërprerjes së bashkësisë jashtëmartesore. Pra, është e mundur që çifti

jashtëmartesor të mos kenë vendbanim të përbashkët në momentin ku njëri nga ata

kërkon nga çifti tjetër të drejtën pasurore juridike. Kjo thuhet për arsye se LMMF

ka paraparë vendbanimin e përbashkët, dhe jo vendbanimin në të njëjtin shtet, ku

paraqitet mundësia që të hasim raste në të cilat nomrat kolizive sipas nenit 39 nuk

ofrojnë zgjidhje, posaçërisht në ato raste ku e drejta e huaj, shtetësinë e të cilit e ka

njëri nga çifti bashkëshortor nuk e njeh bashkësinë jashtëmartesore. Atëherë

shtrohet çështja se a mundet sipas ligjit të vendit të shtrohet çështja edhe të një

fakti subsidiar, fakti vendimtar, vendbanimi i fundit i përbashkët i personave të

cilët kanë jetuar në bashkësinë jashtëmartesore.

Mbi atë çka u tha më lartë mund të përfundojmë se LMMT`i takon grupit të rrallë

të ligjeve të cilët ofrojnë zgjidhje decidive të normave kolizive mbi bashkësinë

jashtëmartesore. Po ashtu, duhet të kemi parasysh se vetëm këto rregulla nuk do të

185
kenë rëndësi të madhe në praktikë nga shkaku se ende kemi një numër të madh të

vendeve të cilat në ligjet e tyre e kanë paraparë bashkësinë jashtëmartesore si

institucion ligjor. Kjo ndodh për arsye se në marrëdhëniet e këtyre shteteve që këtë

materie nuk e kanë rregulluar me ligj, rregullimi i konfliktit të ligjeve dërgon në

atë se a ekziston bashkësia jashtëmartesore apo jo dhe jo në dallimet eventuale të

cilat do të ekzistonin në sistemet e tyre juridike. 192

192
Sancevic, Cohabitation vvithout marriage, The Yugoslav Experience, 28 AJCL, 1981.

186
XI.3. Konflikti i ligjeve të bashkësia jashtëmartesore
në ish Jugosllavi

Përcaktimi i të drejtës kompetente në ish Jugosllavi, përkatësisht në ish republika

dhe krahina, te bashkësia jashtëmartesore ka qenë me rëndësi jo vetëm për

rregullimin e ndryshëm të kësaj matë rie, por edhe për atë së të gjitha kushtetutat

nuk e kanë njohur këtë institut. Në ligjet mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare

të Maqedonisë, Malit të Zi dhe Vojvodinës, nuk ka fare dispozita mbi bashkësinë

jashtëmartesore, përveç atyre dispozitave që takojnë në barazimin fëmijëve

martesor dhe jashtëmartesor për çka nuk është e nevojshme të vërtetohet ekzistimi

i bashkësisë jashtëmartesore. Në dispozitat e ligjeve tjera të ish republikave dhe

krahinave janë paraparë dispozita mbi bashkësinë jashtëmartesore, por edhe ato në

mes vete dallojnë.193

Dispozitat federale nuk kanë përmbajtur norma kolizive mbi bashkësinë

jashtëmartesore me element ndër republikan apo ndërkrahinor. Në dispozitat e ish

republikave dhe krahinave janë dalluar dy kuptime mbi bashkësinë

jashtëmartesore. Sipas një kuptimi kemi të bëjmë me marrëdhënie të njëjta si në

bashkësinë martesore, ndërsa sipas kuptimit të dytë të bashkësia jashtëmartesore

bëhet vetëm për marrëdhëniet obligative. Nëse fillohet nga ajo që bashkësia

martesore dhe jashtëmartesore janë të njëjta, atëherë rregullimi i kësaj bashkësie

duhet të bëhet sipas normave të konfliktit të brendshëm të ligjeve mbi

marrëdhëniet martesore dhe familjare.

Megjithatë, nëse konsiderohet që bashkësia jashtëmartesore, çifti jashtëmartesor

themelon vetëm marrëdhënie obliguese, atëherë këto rregullohen dhe duhet të

zbatohet norma kolizive e ligjit mbi marrëdhëniet obligatore. Kjo bëhet nga arsyeja

193
Sancevic, Cohabitation without marriage, The Yugoslav Experience, 28 AJCL, 1981.

187
se vendosja e këtyre dallimeve në kuptimin e dispozitave të ish republikave dhe

krahinave duhet të dërgoj edhe të vetë dallimet në mes bashkësive jashtëmartesore.

Më së shumti ngjashmëri ka pasur në mes të dispozitave të Kroacisë dhe Bosnjë

Hercegovinës. E përbashkëta e këtyre ligjeve ka qenë në atë se bashkësia e çiftit

jashtëmartesor krijon obligime në mes tyre për mbajtjen dhe obligime tjera

pasurore juridike nën kushtet e parapara me ligj. Në Bosnjë Hercegovinë sipas

nenit 14 të ligjit mbi familjen bashkësia jashtëmartesore, barazohet me bashkësinë

martesore në aspektin e të drejtave të obligimit të ndërsjellë për mbajtje dhe të

drejtave tjera pasurore nën kushtet dhe mënyrën e paraparë me këtë ligj. Në nenin

7, të prindërve, flitet vetëm për obligimin e mbajtjes së ndërsjellë dhe marrëdhëniet

pasurore në mes të çiftit jashtëmartesor nën kushtet e përcaktuara me ligj, por nuk

ka një barazim të shprehur të bashkësisë martesore me bashkësinë jashtëmartesore

siç është paraparë në dispozitat e ligjit të cekur të Bosnjë Hercegovinës. Në të dy

ligjet e sipërshënuara nuk ka dispozita mbi atë se kur konsiderohet se është

themeluar dhe kur pushon bashkësia jashtëmartesore, por kjo çështje i është lënë

ligjit dhe praktikës. Këto ligje po ashtu nuk përmbajnë dispozita mbi kushtet

eventuale materiale siç janë të parapara te lidhja e martesës për lidhjen e

bashkësisë jashtëmartesore. Mu për këtë shtrohet pyetja se pengesat martesore të

cilat tërheqin anulimin absolut të martesës, siç janë martesa paraprake, paaftësia

për gjykim, sëmundja shpirtërore, afërsia deri në shkallën e caktuar, mosha

madhore, mund të jenë pengesa për bashkësinë jashtëmartesore apo ato dallohen

në atë masë sipas natyrës dhe efektit të këtyre pengesave lidhur me krijimin e saj.

Duke pasur parasysh faktet e efektit të bashkësisë jashtëmartesore në ligjet e

sipërpërmendura janë jashtëzakonisht të kufizuara dhe të gjitha këto pengesa që

tërheqin anulimin absolut të martesës nuk janë në mënyrë të shprehur në

bashkësinë jashtëmartesore dhe mund të vie deri te përfundimi që pengesat e

188
sipërpërmendura martesore nuk pengojnë në themelimin e bashkësisë

jashtëmartesore.

Në dispozitat e ish republikave dhe krahinave ku është parapara bashkësia

jashtëmartesore, asnjëri subjekt nuk i ofrohet siguri e njëjtë juridike, dhe kjo

varësisht nga lloji i obligimit mbi të cilin krijohet. Kështu, në Kroaci dhe Bosnjë

Hercegovinë për krijimin e obligimeve të ndërsjella për mbajtje, janë paraparë

kushte më të rënda sesa në përcaktimin e marrëdhënieve pasurore të çifti

jashtëmartesor. Kështu edhe në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të

Kroacisë (neni 254) dhe në ligjin mbi familjen të Bosnjë Hercegovinës (neni 264),

kërkohet që bashkësia jashtëmartesore të zgjatë „një kohë të gjatë“.

Në ligjet e përmendura nuk është përcaktuar se cila përiudhë konsiderohet kohë e

gjatë; por i është lejuar praktikës juridike që ta vërtetojë këtë. Më tutje kushtet tjera

të cilat kërkohen që bashkësia jashtëmartesore të ekzistojë, ngase supozohet që

është çështje e mbajtjes së ndërsjellë dhe kjo nuk vehet (si te martesat) në kohën e

ekzistimit të bashkësisë. Kushti tjetër i dedikohet gjendjes pasurore të çiftit

jashtëmartesor për mbajtje. Vendimet gjyqësore të Kroacisë dhe në bazë të ligjit

(neni 254 lidhur me nenin 248), po ashtu të Bosnjë Hercegovinës (neni 245 në

lidhje me nenin 239) janë të njëjta, sikursë të çifti martesor të cilët nuk kanë mjete

të mjaftueshme për jetë dhe nuk mund të krijojnë mjete nga pasuria e tyre, nuk

janë të aftë për punë apo nuk mund të punësohen. Megjithatë, ligjet e

sipërpërmendura dallohen në aspektin e afatit brenda së cilit mund të ushtrohet

padia për mbajtje pas ndërprerjes së bashkësisë së çiftit jashtëmartesor. Sipas nenit

254 pika 2 e Ligjit mbi Martesën dhe marrëdhënia familjare e Kroacisë, padia për

mbajtje mund të ushtrohet në afatin brenda një viti nga koha e ndërprerjes së

bashkësisë jashtëmartesore. Derisa në nenin 246, pika 2, e Ligjit mbi familjen të

189
Bosnjë Hercegovinës parashihet që ankesa mund të ushtrohet për mbajtje në kohën

prej tri viteve nga ndërprerja e bashkësisë jashtëmartesore.

Kërkesa për mbajtje mund të refuzohet sipas dispozitave të të dy ligjeve. Shumica

e arsyeve për shkak të cilave mund të refuzohet kërkesa janë të njëjta. Edhe sipas

prindërve (neni 257), edhe sipas ligjit mbi familjen të Bosnjë Hercegovinës (247),

kërkesa për mbajtje e çiftit jashtëmartesor mund të refuzohet për shkak të sjelljes

së vrazhdë dhe jo të dinjitetshme në bashkësinë jashtëmartesore, nëse kërkesa për

mbajtje paraqet një padrejtësi të hapet për çiftin jashtëmartesor tjetër, nëse personi

është jo mirënjohës i kësaj të drejte, nëse janë ndërprerë kushtet e gjendjes

pasurore të mbajtjes dhe nëse ata lidhin martesë. Në Ligjin mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë është paraparë edhe një arsye e vënies së

kushteve për mbajtje të çiftit jashtëmartesor dhe ajo është lidhja e tyre në

bashkësinë re jashtëmartesore (neni 257).

Në të dy ligjet është paraparë si obligim për mbajtjen e çiftit jashtëmartesor mund

të zgjatë gjatë kohës së caktuar, derisa nuk sigurohen mjetet për jetesë në mënyrë

tjetër. Megjithatë, në rastet e arsyeshme mbajtja mund të vazhdohet nën kushtet që

padia për vazhdimin e mbajtjes të ushtrohet deri në kalimin e afatit për të cilin ka

qenë e paraparë mbajtja (neni 252 LMM të Kroacisë dhe neni 248 LMM të Bosnjë

Hercegovinës).

Nëse gjatë kohës së ekzistimit të bashkësisë jashtëmartesore lindin fëmijë, në

nenin 258, të Ligjit mbi Martesën dhe mardhëniet e familjare të Kroacisë është

paraparë obligimi i çiftit jashtëmartesor që në kuadër të mundësive të tij të mbajë

nënën e fëmijës të tij jashtëmartesor në kohën prej tre muajve para lindjes së

fëmijës dhe gjashtë muaj pas lindjes, nëse ajo nuk ka mjete për jetesë. Megjithatë,

nuk është precizuar se a ekzistojnë të dy obligimet vetëm gjatë kohës së zgjatjes së

190
bashkësisë jashtëmartesore apo edhe pas pushimit të saj (neni 258). Kjo zgjidhje e

dytë na duket më e drejtë. Edhe nenin 250, i Ligjit mbi familjen të Bosnjë

Hercegovinës është paraparë një obligim identik „edhe për babanë jashtëmartesor“

që në kuadër të mundësive të tij të mbajë nënën e fëmijës të tij jashtëmartesor në

kohën prej tre muajve para lindjes dhe një vit pas lindjes, nëse nëna nuk ka kushte

të mjaftueshme për jetë. Ky obligim që është paraparë për „çiftin jashtëmartesor“

në ligjin kroat, mendojmë se nuk është me rëndësi që në mes babait jashtëmartesor

dhe nënës jashtëmartesore ka qenë e vendosur bashkësia jashtëmartesore apo jo.

Zgjatja e bashkësisë jashtëmartesore edhe sipas njërit edhe sipas iigjit tjetër për

themelimin e këtyre obligimeve nuk ka rëndësi.

Për dallim nga obligimi i mbajtjes ku janë paraparë kushtet e forta për themelimin

dhe zgjatjen e bashkësisë jashtëmartesore të marrëdhëniet juridiko-pasurore në mes

të çifteve jashtëmartesore nuk janë paraparë kriteret e vështira për themelimin e

bashkësisë jashtëmartesore. Është përqafuar mendimi në praktikë se bashkësia

jashtëmartesore në ish njësitë administrative të cilat në dispozitat e tyre nuk e

njohin bashkësinë jashtëmartesore duhet të ofrojnë mbrojtje juridiko-pasurore,

sipër shembull njohjen e të drejtës në kompensimin e dëmtimit, kompensimeve për

punë, kompensimit të pasurisë të krijuar në bashkësinë jashtëmartesore e të

ngjashme.194

Për dallim nga dispozitat e bashkësisë jashtëmartesore në Kroaci dhe Bosnjë

Hercegovinë edhe Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë në

nenin 16 e njeh bashkësinë jashtëmartesore, parasheh kushtet e veçanta për

themelimin e saj. Kështu, bashkësia jashtëmartesore nuk krijon efekt juridik nëse

në kohën e themelimit të saj kanë ekzistuar pengesat e mëposhtme: vëllazëria,

194
Shih vendimin e ish Gjykatës Supreme të Jugosllavisë SU42/1954 i cili cshtë përdorur edhe në
praktikat e ish republikave dhe krahinave të cilat nuk e kanë njohur institucionin e bashkësisë
jashtëmartesore.

191
afërsia e gjakut, afërsia e krijuar me adoptimin e plotë, sëmundjet shpirtërore dhe

paaftësia për gjykim. Më tutje nëse krahasohet Ligji mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë dhe Bosnjë e Hercegovinës, në njërën anë, dhe

Serbisë, në anën tjetër mund t’i hasim dallimet e pastajme. Në Serbi është

përcaktuar momenti dhe kushtet e themelimit te bashkësisë jashtëmartesore që i

afrohet bashkësisë martesore edhe pse efekti i saj është i kufizuar si në dispozitat e

cekura më lartë. Në Kroaci dhe Bosnjë Hercegovinë mund të ekzistojë martesa nga

bashkësia jashtëmartesore, derisa në Serbi martesa përjashton bashkësinë

jashtëmartesore. Sipas ligjeve të Kroacisë dhe Bosnjë Hercegovinës nuk mund të

krijohet obligimi i mbajtjes edhe ndaj çiftit bashkëshortor dhe ai

jashtëbashkëshortor në të njëjtën kohë, ndërsa në Serbi nuk ka obligim ndaj çiftit

jashtëbashkëshortor nëse personi është në martesë.

Obligimi për mbajtje në ligjin mbi Martesën te Serbisë ndryshe është rregulluar

nga dy ligjet paraprake. Ai po ashtu krijon pas ndaljes së bashkësisë

jashtëmartesore dhe kohëzgjatjes së saj, varet se çifti jashtëbashkëshortor ka

fëmijën e përbashkët apo jo. Në ligj nuk është përcaktuar cili çift jashtëmartesor

mund të kërkojë mbajtje, por është mundësia që të konstatohet se nëse kanë fëmijë

të përbashkët, këtë të drejtë mund ta kërkojë dhe t`i takojë atij çifti jashtëmartesor i

cili është në kujdes të fëmijës së përbashkët.

E drejta për mbajtje sipas 293, pika 2, të Ligjit mbi Martesën mund të krijohet me

padi (si në Kroaci), nëse padia ushtrohet më së voni në afat prej një viti nga koha e

ndërprerjes se bashkësisë së përbashkët, jo vetëm nën kushtet e parapara për

mbajtje që krijohen me ndërprerjen e bashkësisë dhe vazhdojnë pa ndërprerë deri

në përfundimin e çështjes kryesore në procedurën për mbajtje.

192
Afati për ofrimin e padisë sipas nenit 293, pika 3, të Ligjit mund të vazhdohet në

raste kur çifti jashtëmartesor me marrëveshje mbi mbajtjen apo njëri nga çifti

jashtëmartesor pa marrëveshje të shprehur ka marrë pjesë në mbajtjen e çiftit tjetër

në shumë të caktuar, duke i lënë në shfrytëzim pasurinë e tij apo në ndonjë mënyrë

tjetër. Kështu afati prej një viti sipas pikës 3 të nenit 293 fillon të ecë nga dita kur

është ndërmarrë veprimi i fundit në emër të mbajtjes, përkatësisht nga dita kur

çiftit jashtëmartesor i është kthyer pasuria e tij.

Për shkak të arsyeve të caktuara gjyqi mund të refuzoj kërkesën e çiftit

jashtëmartesor për mbajtje. Disa arsye për shkak të të cilave gjyqi mund të refuzojë

kërkesën janë të ngjashme me ato të ligjit kroat dhe të Bosnjë Hercegovinës, si

sjellja e vrazhdë, e padinjitetshme në bashkësinë martesore apo nëse kërkesa për

mbajtje paraqet padrejtësi të hapte ndaj çiftit tjetër jashtëmartesor. Arsye për

ndërprerjen e kësaj të drejte në mbajtje (neni 295) paraqet edhe lidhja në

bashkësinë e re jashtëmartesore (si në Kroaci, neni 253 LMM).

Nga arsyet e sipërcekura në ligjin mbi Martesën te Serbisë (neni 293, pika 4), janë

theksuar edhe disa arsye tjera për të cilat gjyqi mund të refuzojë kërkesën për

mbajtje të çiftit jashtëmartesor, një arsye e tillë për shkak të së cilës gjyqi mund të

refuzoj kërkesën për mbajtje të çiftit jashtëmartesor është braktisja e keqë e

bashkësisë jetësore pa shkaqë të arsyeshme. Më tutje, nëse kërkuesi i mbajtjes nuk

ka mbajtur fëmijën me mirëbesim të përbashkët, dhe bashkësia jashtëmartesore ka

zgjatur shkurt, i është lejuar vlerësimit të gjyqit që ai t`i vërtetojë faktet dhe

rrethanat që do të vendosin dhe vlerësojnë mbajtjen dhe, nëse atëherë kërkuesi i

mbajtjes nuk është në gjendje në mënyrë tjetër të sigurojë mjete për jetesë (neni

294 pika 2).

193
Për dallim nga ligjet e sipërshënuara, obligimi për mbajtje është përcaktuar në

mënyrë impërative për çiftin jashtëmartesor se nuk mund ta fitojë një të drejtë të

tillë, dhe nëse këtë e ka arritur deklarimi nuk ka efekt juridik.

Babai i fëmijës jashtëmartesor (njëjtë, sikurse në dispozitat e Bosnjë

Hercegovinës) pa marrë parasysh faktin që është në mes të prindërve të fëmijës që

kanë lindur jashtë martesës ka ekzistuar bashkësia jetësore, është i obliguar që nëse

çifti jashtëmartesor nuk ka mjete të mjaftueshme për jetesë, i paaftë për punë apo

nuk mund të punësohet, përkundër aftësive të tij duhet të merr pjesë në mbajtjen e

nënës së fëmijës për kohën prej tre muajve para lindjes e deri në një vit pas lindjes.

Për dallim nga dispozitat e ligjeve të Kroacisë dhe Bosnjë Hercegovinës obligimi

për mbajtje ekziston edhe nëse fëmija ka lindur i vdekur apo ka vdekur pas lindjes

në kohën e paaftësisë për punë që ka lindur si pasojë e lindjes, por më së gjati deri

në një vit pas lindjes (neni 297 i LMM).

Në ligjin mbi martesën të Kosovës është paraparë vetëm një dispozitë për

bashkësinë jashtëmartesore (neni 46), ku është përcaktuar në mënyrë të veçantë

dispozita e cila rregullon të drejtat dhe obligimet e çiftit martesor dhe ka të bëjë me

themelimin e të drejtave mbi pasurinë e përbashkët të krijuar, të drejtës në mbajtje,

mund të deklaroj se në mes të burrit dhe gruas ka ekzistuar një kohë e gjatë e

bashkësisë së tyre, ngjashëm si martesa.

Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë, i jep të drejta më të

gjera dhe obligime bashkësisë jashtëmartesore. Sipas nenit 12, të Ligjit të

përmendur bashkësia jetësore e një kohe të gjatë në mes të burrit dhe gruas, të cilët

nuk kanë lidhur martesë kanë të drejta dhe obligime të njëjta sipas ligjit, sikursë të

kishin lidhur martesë, derisa nuk ekzistojnë arsyet për të cilat martesa në mes të

tyre të ishte jovalide. Mbi bazën e kësaj që u tha, mund të konstatojmë se personat

194
dhe marrëdhëniet e tyre personale dhe pasurore të çiftit jashtëmartesor rregullohen

në mënyrë të njëjtë si marrëdhëniet personale dhe pasurore të çiftit martesor, si

gjatë kohës së martesës, po ashtu edhe pas ndërprerjes së saj. Megjithatë, duke

pasur parasysh se themelimi dhe ndërprerja e martesës në mënyrë precize është

përcaktuar me ligj, ky nuk është rast për bashkësinë jashtëmartesore dhe për këtë

shkak mund të shtrohen shumë çështje në praktikë lidhur me efektin juridik të

bashkësisë jashtëmartesore. Kështu, shtrohet çështja e momentit të themelimit të

marrëdhënieve dhe kur fillon të prodhojnë efekt juridik bashkësitë jashtëmartesore.

Jemi të mendimit që në praktikë mund të pranohen disa afatë të kuptueshme

objektive të cilat mund të konsiderohen minimum i lidhjes së bashkësisë

jashtëmartesore, nëse kjo i lejohet për vlerësim gjyqit, atëherë mund të kemi

interpretim të ndryshëm mbi „kohën e gjatë“ dhe për këtë mund ta kuptojmë si të

patolerueshme. Kështu konsiderojmë se është e nevojshme të përcaktohet fakti në

bazë të të cilit ndërpritet bashkësia jashtëmartesore, ngase ka indicie të ndryshme

që vie deri te shprehja e saj. Se a do të konsiderohet se a është e mjaftueshme të

ndërpritet bashkësia jetësore në mes të çiftit jashtëmartesor, në kohën kur ende

mbahen kontakte, apo është e nevojshme që të merret parasysh fakti, përkatësisht

rrethana e cila tregon së të gjitha kontaktet në mes të çiftit jashtëmartesor janë

ndërprerë. Më tutje shtrohet çështja se bashkësia jetësore në mes të çiftit

jashtëbashkëshortor paraqet banimin e përbashkët apo duhet të konsiderohet se ajo

ekziston edhe nëse çifti jashtëmartesor kanë banesa të ndara apo vendbanime të

ndryshme në të njëjtin vend apo në vende të ndryshme. Po ashtu, edhe çështja e

afatit të mungesës së çiftit jashtëmartesor, i cili mund të konsiderohet si braktisje e

bashkësisë jashtëmartesore dhe shumë çështje eventuale tjera të cilat mund të

shtrohet, të cilat me siguri kërkojnë kohë që të marrin përgjigjen adekuatë edhe në

praktikë. Mbi bazën e analizave mund të konstatojmë se në ish ligjet e republikave

195
dhe krahinave mbi bashkësinë jashtëmartesore ka relativisht pak dispozita ligjore

të karakterit matë rial - juridik. Kjo ndikon deri te përcaktimi i të drejtës

kompetente të ish republikës, përkatësisht krahinës ka ardhur deri te zbatimi i

zgjidhjeve të cilat janë të pranuara në praktikën juridike të disa ish republikave dhe

krahinave.

Problemi i përcaktimit të së drejtës kompetente në ish republika dhe krahina të ish

Jugosllavisë ka lindur nga ajo se kanë munguar normat kolizive adekuatë mbi

bashkësinë jashtëmartesore, kështu që zgjidhja e konfliktit të ligjeve kryesisht

është varur nga kualifikimi i cili është dashur të kryhet sipas të drejtës së gjyqeve,

përkatësisht sipas lex fori.

Nëse shtrohet çështja e konfliktit të ligjeve në aspektin e veprimit juridik të

bashkësisë jashtëmartesore në vendet ku bashkësia jashtëmartesore nuk ka

rangimin e institucionit ligjor, andaj mund të vie deri te përfundimi që do të merret

me marrëdhëniet që lindin nga karakteri pronësoro- juridik. Në Kroaci, Serbi dhe

Bosnjë Hercegovinë ku bashkësia jashtëmartesore pa elementet e ngjashme me

marrëdhëniet martesore dhe raportet pronësore është e mundur të bëhet kualifikimi

i ndryshëm në varësi me rrethanat që e përcjellin çdo rast. Nëse është fjala për

obligimet e mbajtjes të cilat krijohen si rezultat i bashkësisë jashtëmartesore,

atëherë duhet të zbatohet norma kolezive që vlen për marrëdhëniet personale dhe

pasurore të çiftit bashkëshortor. Nëse është fjala për pasurinë e përbashkët dhe

kompensimin e shpenzimeve, atëherë mendojmë se është më mirë të zbatohet

norma kolezive e grupit të parë të ligjeve e cila u takon marrëdhënieve mbi

obligimet (pasurinë). Në Slloveni, ku bashkësia jashtëmartesore është barazuar me

martesën në aspektin e efektit juridik dhe në Kosovë ku tregohet se kjo bashkësi

është e ngjashme me martesën, ka bazë për zbatimin e normës kolizive e cila vlen

për marrëdhëniet personale dhe pasurore të çiftit bashkëshortor.

196
 KREU X: KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET NË
MES PRINDËRVE DHE FËMIJËVE

X.1. Nocioni i Konfliktst të ligjeve te marrëdhëniet në mes

prindërve dhe fëmijëve

Marrëdhëniet në mes prindërve dhe fëmijëve në jetën shoqërore paraqesin një nga

çështjet më delikatë dhe më të ndërlikuara. Për rëndësinëë e kësaj fushe të së

drejtës familjare flasin edhe faktet së të konflikti i brendshëm i ligjeve kjo çështje

është rregulluar në detaje dhe në mënyrë të përgjithësuar, përkatësisht më së

shumti norma u janë kushtuar këtyre marrëdhënieve në mes prindërve dhe

fëmijëve.

E drejta prindërore, si e drejtë subjektive, paraqet tërësinë e veçantë të të drejtave

dhe obligimeve të cilat me norma objektive të besueshmërisë së prindërit dhe

nënës të cilët jetojnë apo kryejnë bashkësinë, me marrëveshje apo barazi të

interesit të fëmijëve dhe vendosjes së tyre në dobi të anëtarit të shoqërisë

njerëzore, duke krijuar personalitetin e tyre mbi të drejtat dhe interesat e tyre dhe

pasurinë e tyre.195

Në rregullimin e marrëdhënieve në mes prindërve dhe fëmijëve në të drejtën

komparative, më së shumti vie deri te kuptimi i ndryshëm i familjes, kështu a

kuptohet a jo si konzervative apo progresive. Në kuptimin e ndryshëm të

përmbajtjes së të drejtës prindërore, kështu që është përcaktuar pozita e subjekteve

195
M. Mladenovic, Porodicno Pravo II, Beograd, 1981, fq.510.

197
në të drejtën dhe marrëdhëniet prindërore. Në pozitë më të mirë ka qenë babai, për

dallim nga nëna e cila deri në ditët e sotme ka qenë në pozitë më të dobët në raport

me fëmijën. Po ashtu, edhe subjektiviteti i fëmijës përmes vetëdijes ka qenë i

kufizuar sikur që të drejtat e fëmijëve janë përcaktuar nga statusi martesor i

prindërve dhe në veçanti pozitë të rëndë juridike kanë pasur fëmijët jashtëmartesor.

Mbrojtja kryesore e fëmijëve është konstituuar mbi atë që t`u sigurohen kushtet

themelore për jetesë, kështu që fëmijët të përgatiten për udhëheqjen e pavarur të

jetës. Me krijimin e shteteve, faktikisht marrëdhëniet prindërore fitojnë karakter

juridik. Në përiudhën e matriarkatit deri te krijimi i familjeve, obligimet për rritjen

e fëmijëve i kanë takuar nënës. Më vonë me zhvillimin e pronës privatë dhe

mjeteve për prodhim është krijuar familja patriarkale që ka ardhur deri te

udhëheqja, përkatësisht dominimi i mashkullit si burrë dhe baba. Shteti romak ka

paraqitur një nga shtetet me përmbajtje më të madhe patriarkale të së drejtës

prindërore. Manus (dora) në fillim ka qenë shprehje e përbashkët për pushtet që ka

pasur patë r familias, më vonë është krijuar patria otestas (pushteti mbi fëmijët),

përkatësisht pushteti prindëror që ka qenë absolut. Babai ka pasur të drejtën e plotë

mbi fëmijët deri në kohën e vdekjes, pa marrë parasysh vitet e fëmijëve.

Sipas Ligjit të XII të tabelave (lex XII tabularum) pushteti i babait mbi fëmijët ka

qenë i pakufizuar. Fëmijët kanë qenë velme objekt, babai i tyre ka mundur t`i

largojë, ka mundur t`i mbys, ka mundur t'i shes trans tiberim (përtej tiberit), ka

mundur t`i huazojë serviloco (në robëri) apo t`i dorëzoj për shkak të shkaktimit të

demit (noxoe datio). Në veçanti ka qenë e pavolitshme pozita e gruas fëmijë, apo

fëmijëve femra, babai ka pasur të drejtë edhe ta ndajë martesën e vajzës së tij.

Pozita e fëmijëve ka qenë e njëjtë edhe në Athinën e vjetër. Vajzat, edhe në qoftë

se kanë qenë të martuara kanë qenë të trajtuara si rob shtëpie. Më vonë ka ardhur

deri te rritja e vlerës së tyre, kështu në kohën e Romës cariste janë kufizuar disa të

198
drejta dhe ka ardhë deri te paraqitja e të drejtës në mbajtje të fëmijëve. Procesi i

transformimit të familjes romake është kryer në kodifikimin e Justinianit (527 -

565), novel 118 e kodeksit të Justinianit, e cila e ka njohur rëndësinëë e kognatit

mbi ognatin familjar, kështu që ka njohur rëndësinëë e kësaj ngjarje në vetëdijen e

civilizimit.196 Për sistemin feudal, në shekujt e mesëm nuk ka shënime të

mjaftueshme. Fëmijët kanë pasur një pozicion të rëndë, posaçërisht nëse nëna apo

babai nuk i kanë takuar të njëjtit feud, kështu që fëmijët janë ndarë dhe njëri i ka

takuar njërit dhe tjetri fëmijë tjetrit zotëri feudal.

Pas revolucionit borgjez është deklaruar parimi i barazisë së të gjithë qytetarëve

para ligjit, megjithatë me rregullimin e marrëdhënieve familjare ka dominuar edhe

më tej sistemi patriarkal. Kështu në ligjin civil të Napoleonit të vitit 1804 (code

civil) është mbajtur instituti i pushtetit atëror, derisa të drejtat e nënës në

përgjithësi kanë qenë të ngushta. Në ligjin civil të Austrisë të vitit 1811 edhe pse

është mbajtur pushteti atëror (paragrafi 147), megjithatë parasheh obligimin e

prindit që paraqet një zhvillim të dukshëm përpara. Ligjet e shekulli XIX dhe në

fillim të shekullit XX (ligji civil gjerman i vitit 1896) edhe pse e vendos pushtetin

mbi babanë, flet për pushtetin prindëror duke i dhënë nënës, disa të drejta dhe

obligime në raport me personalitetin e fëmijës.

Bazat themelore të rregullimit të së drejtës dhe marrëdhënieve prindërore sipas

sistemit juridik të ish RSFJ-së kanë qenë unike. Ato kanë përmbajtur interesin

shoqëror të mbrojtjes të bashkësisë shoqërore për përgatitjen e fëmijëve për jetë

dhe punë të pavarur, për shfrytëzimin e anëtarëve të shoqërisë, kështu që sipas

kushtetutës së ish RSFJ-së fëmijët kanë gëzuar një mbrojtje të veçantë dhe në

përputhshmëri me parimin e barazisë së prindërve nga fëmijët martesor dhe

jashtëmartesor.

196
V. J. Corbanmen, Droit Civil, fq.609.

199
X.2. Konflikti i brendshëm dhe i huaj i ligjeve në marrëdhëniet
prindërore dhe të fëmijëve

Në marrëdhëniet prindërore dhe të fëmijëve me element të huaj, element

ndërkombëtar në ish Jugosllavi i vetmi udhëzues ka qenë ligji mbi rregullimin e

konfliktit të ligjeve me dispozita të vedneve tjera në marrëdhënie të caktuara.

Norma kolizive primare sipas nenit 40 pika 1 të LDNP për marrëdhëniet në mes të

fëmijëve dhe prindërve përcaktohet e drejta kompetente sipas shtetësisë së

përbashkët, lex nacionalis, të prindërve dhe fëmijëve. Sipas nenit 40 pika 2 të

LDNP, në qoftë se prindërit dhe fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshme, do të

zbatohet e drejta e vendbanimit të përbashkët, zgjidhjet e sipërpërmendura kolizive

janë të inkorporuara në shumicën e vendeve imigruese. Kjo është bërë nga arsyeja

se me të drejtën vendore përfshihen të gjitha ato palë që në kohë të gjatë gjinden në

shtetin e huaj dhe më vonë kthehen në shtetin e vendit, dhe rregullisht mbajnë

lidhje me familjet e tyre të ngushta apo të gjera.

Kjo e arsyeton zbatimin e të drejtës nacionale (lex nacionalis) në masë të madhe

para të drejtës së vendbanimit (lex domicili) edhe nëse vendbanimi i përbashkët i

prindërve dhe i fëmijëve është në shtetin e huaj. Në raste kur prindërit me martesë

të përzier kanë shtetësi të ndryshme dhe arsye të përmendura më lartë për

ekzistimin e të drejtës nacionale nuk ekzistojnë, atëherë do të konsiderohet si më i

afërt zbatimi i të drejtës së vendbanimit të përbashkët.

Në qoftë se prindërit dhe fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshme dhe nuk kanë

vendbanim në shtetin e njëjtë sipas nenit 40 pika 3 të LDNP e drejtë kompetente

do të jetë e drejta e vendit, në qoftë se fëmija apo njëri nga prindërit është shtetas i

shtetit të vendit. Jemi të mendimit se kjo normë ka mbrojtje nacionale dhe me këtë

karakter paraqitet, ngase në raport në mes shtetësisë së vendit dhe të huaj, i jepet

200
përparësi shtetësisë së vendit dhe jo ndonjë fakti neutral që mund të arsyetohet se

siguron zbatimin e njërës të drejtë që është më e afërt se zbatimi kumulativ i të

drejtës nacionale të dy prindërve dhe fëmijëve. Në fund, zgjidhja kolizive e cila

parashihet në nenin 40 në pikën 4 të LDNP përcakton se për marrëdhëniet në mes

prindërve dhe fëmijëve të cilat nuk janë paraparë në pikat 1 dhe 3 të këtij neni e

drejtë kompetente është e drejta e shtetit shtetas i të cilit është fëmijës.

Në LDNP nuk ka norma të veçanta kolizive mbi vazhdimin, marrjen apo kthimin e

të drejtës prindërore. Mendojmë se këtu jemi në rrugë analoge për zbatimin e

normës kolizive e cila zbatohet në rastin e vërtetimit të atësisë, përkatësisht të

drejtës së shtetësisë së personit në të cilin e drejta prindërore është fituar. Sipas

nenit 41 të LDNP për njohjen, vërtetimin apo dyshimin e atësisë, përkatësisht

amësisë, e drejtë kompetente është e drejta e palës atësia e të cilit, përkatësisht

amësia vërtetohet apo dyshohet.

Është me rëndësi të konstatojmë se marrëveshjet dypalëshe të cilat rregullojnë këtë

materie parashohin si të drejtë kompetente të drejtën e shtetësisë së fëmijës (për

shembull neni 31 i Konventës me Hungarinë, neni 11 pika 1 i Konventës me

Francën, vetëm për atësinë jashtëmartesor, neni 26 i Konventës me Rumaninë,

neni 26 i Konventës me Rusinë, neni 28 i Konventës me Çekosllovakinë, neni 38 i

Konventës me Bullgarinë, neni 22 i Konventës me Greqinë).

Ish RSFJ-ja ka lidhur edhe një numër të madh të marrëveshjeve dypalëshe ku janë

paraparë dispozita kolizive të cilat zbatohet te marrëdhëniet në mes të prindërve

dhe fëmijëve. Normat kolizive të cilat parashohin në këtë marrëveshje kanë

karakter të së drejtës apo normës speciale - lex specialis, dhe në marrëdhëniet në

mes prindërve dhe fëmijëve, të cilat janë të lidhura me vendin kontraktues

përjashtohet në tërësi norma kolizive.

201
Një rast të veçantë mund të hasim në nenin 11 pika 2 të Konventës së ish

Jugosllavisë me Francën mbi kompetencën dhe ligjin i cili do të zbatohet në fushën

e të drejtës personale dhe familjare,197 ku parashihet se në marrëdhëniet në mes të

prindërve dhe fëmijëve jashtëmartesor do të zbatohet Ligji i asaj pale nënshkruese

shtetasi të cilit është fëmija. Nëse Ligji i Shtetësisë së Fëmijës nuk parasheh të

drejtën për mbajtje, fëmija mund të krijojë të drejtën për mbajtje në përputhje me

ligjin e palës nënshkruese në territorin e së cilës e ka vendbanimin.

Marrëveshjet tjera dypalëshe të cilat i ka ratifikuar ish RSFJ mbi marrëdhëniet e

prindërve me fëmijët si të drejtë kompetente parashohin të drejtën e shtetësisë së

fëmijës. Kështu, sipas nenit 28 të marrëveshjes mbi ndihmën juridike me Poloninë,

neni 26 të marrëveshjes mbi ndihmën juridike me Rumaninë etj.

197
Shih: Gazeta zyrtare e RSFJ-së, Dodatak medjunarodni dogovori i drugi sporazumi,
nr.55/1972.

202
X.3. Konflikti i ligjeve të marrëdhëniet prindërore dhe të fëmijëve në Ish
Jugosllavi

Baza themelore e rregullimit të të drejtave prindërore të ish republikave dhe

krahinave të RFSJ-së të cilat kanë qenë unike. Ato janë shprehur në interesin

shoqëror dhe mbrojtjen shoqërore të bashkësisë dhe përgatitjen e fëmijës për jetë të

pavarur dhe shfrytëzimin e anëtarëve të shoqërisë. Edhe sipas kushtetutës së ish

RSFJ-së fëmijët kanë gëzuar mbrojtje të veçantë dhe ka mbizotëruar parimi i

barazisë së prindërve dhe fëmijëve martesor dhe atyre jashtëmartesor.

Në mes të dispozitave të ish republikave dhe krahinave të ish Jugosllavisë në të

cilat është rregulluar e drejta dhe obligimi prindërorë ndaj personalitetit të fëmijës

si dhe e drejta dhe obligimi fëmijëror ndaj prindërve nuk ka dallime të mëdha.

Megjithatë, në disa çështje ka dallime, kjo për arsye se kjo fushë krahas

marrëdhënieve ndërkombëtare të konfliktit të ligjeve ka ekzistuar edhe konflikti i

ligjeve në mes të ish republikave, përkatësisht krahinave. Të gjitha ligjet e ish

republikave dhe krahinave kanë lejuar vërtetimin e atësisë dhe amësisë. Te

vërtetimi i atësisë dallohet në atë se nuk ka pajtueshmëri në aspektin e rrethit të

njerëzve për legjitimim aktiv për ushtrimin e padisë dhe në aspekt të kushteve

plotësuesë të cilat duhet të jenë të plotësuara që një palë të fitojë atë legjitimitet.

Të gjitha ligjet e ish republikave dhe krahinave i njohin të drejtën nënës së fëmijës

që në kuadër të të drejtave të saja prindërore si përfaqësues ligjor i fëmijës të

paraqes papajtueshmërinë mbi zgjatjen e saj. Shumica e dispozitave ligjore (me

dallime të vogla në formulim) japin të drejtë nënës që gjatë miturisë së fëmijës dhe

nëse fëmija nuk është i aftë për gjykim, edhe pas moshës madhore që të vazhdojë

të drejtën prindërore. Përjashtim nga kjo rregull paraqet dispozita në Ligjin mbi

Marrëdhëniet Prindërore dhe Fëmijëve (neni 11), ku parashihet se padia ka të bëjë

203
me vërtetimin e atësisë së fëmijëve jashtëmartesor mund të ushtrohet nga nëna në

afat prej tri viteve pas lindjes së fëmijës.

Në rast kur nëna e fëmijës nuk është në gjendje që ta ushtrojë padinë, atëherë të

gjitha dispozitat parashohin se kjo është e mundur të ushtrohet nga kujdestari i

fëmijës me arsyetim nga organi i kujdestarisë. Por, në rastin e pengimit të nënës

janë përcaktuar mënyra të ndryshme. Në shumë dispozita kjo mundësi kufizohet në

tri raste, kur nëna është e hequr nga aftësia për veprim, kur i është hequr e drejta

prindërore dhe kur nena ka vdekur. Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet

Familjare të Serbisë në nenin 98, pika 2, parasheh këtë mundësi edhe kur nëna

është me vendbanim të panjohur. Sipas nenit 117 pika 2 të prindërve nuk është e

nevojshme që nëna mbi mundësinë që të krijojë këtë të drejtë mbi fëmijën, përveç

që duhet të ekzistojë leja e organit të kujdestarisë edhe që fëmija të jetë i mitur dhe

mbi të të vazhdohet e drejta prindërore apo është plotësisht e hequr nga aftësia për

veprim, ndërsa nuk e kryen të drejtën prindërore.

Te vërtetimi i atësisë ekziston dallimi në ligjdhënësit e ish republikave dhe

krahinave në aspektin e rrethit të personave të cilët kanë legjitimim aktiv dhe pasi

për fillimin e procedurës. Kjo e drejtë, e drejta për padi, fëmijës të rritur i njihet

nga të gjitha ish republikat dhe krahinat, por ekzistojnë dallime rreth afatë ve.

Neni 117 pika 1 të prindërve, padia për vërtetim të atësisë mund të rritet nga fëmija

deri në 25 vite jete. Po ashtu me Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare

të Serbisë në nenin 109 pika 2, ligjin mbi familjen i Bosnjë Hercegovinës në nenin

120 pika 1, Ligji mbi Marrëdhëniet e Prindërve dhe Fëmijëve të Kosovës në nenin

23, pika 2, parashihet se padia mund të ngritët deri në 25 vite jetë të fëmijës.

Në Slloveni sipas nenit 92, pika 1, të Ligjit mbi Martesën, në Mal të Zi sipas nenit

31, të Ligjit mbi Martesën padinë mund ta ngritë deri pesë vite pas moshës

204
madhore, domethënë deri 23 vite jete. Në Maqedoni, sipas nenit 11 të ligjit mbi

marrëdhëniet e prindërit dhe fëmijës padinë mund ta ngritë tri vite pas moshës

madhore, domethënë deri ne 21 vite të fëmijës, ndërsa në Vojvodinë sipas nenit 32,

pika 3, të Ligjit mbi Marrëdhëniet Prindërore dhe Fëmijëve deri në plotësimin e 23

viteve jete të fëmijës.

Padinë për vërtetimin e amësisë së vet mund ta ngritë edhe nëna në qoftë se babai e

ka kundërshtuar, dhe atësia e tij është vërtetuar para amësisë, sipas 95, pika 1, e

Ligjit mbi Martesën te Serbisë dhe nenit 116 të Ligjit mbi Martesën të Bosnjë

Hercegovinës, kërkohet edhe pëlqimi i fëmijës cili ka mbushur 16 vite.

Në shumë dispozita të ish republikave dhe krahinave të Jugosllavisë si në Kroaci,

Serbi, .Bosnjë Hercegovinë, Mal të Zi dhe Kosovë, legjitimitetin aktiv për

vërtetimin e amësisë e ka edhe organi i kujdestarisë në raste kur babai i fëmijës apo

përfaqësuesi tjetër ligjor i fëmijës ose fëmija më i vjetër se 16 vite nuk e jep

pëlqimin për njohjen e amësisë.

Pa pëlqimin mbi vërtetimin e amësisë në mes të dispozitave të ish republikave dhe

krahinave ka ekzistuar edhe në rastin e vdekjes së nënës, përkatësisht është vënë

çështja se a duhet tani të pushojë edhe e drejta për vërtetimin e amësisë. Në këtë

rast sipas Ligjit mbi Martesën dhe Familjen të Kroacisë në mënyrë analoge është

paraparë mundësia në nenin 121, pika 3, e ligjit të përmendur, domethënë padia

mund të ushtrohet kundër një trashëgimtari të nënës. Analogji e njëjtë mund të

shfrytëzohet edhe sipas pikës 2, të nenit 92, të Ligjit mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë përveç se kjo e drejtë është e kufizuar në

afatin prej një viti nga vdekja e gruas amësia e së cilës duhet të vërtetohet. Me

ligjet e ish republikave dhe krahinave tjera e drejta për ngritjen e padisë pushon me

vdekjen e nënës. Në Serbi, sipas pikës 2, neni 96, i Ligjit mbi Martesën është

205
paraparë një dispozitë e veçantë. Kur në këto situata vërtetohet atësia e personit

tjetër, atëherë padia nuk mund të ngritët pa kalimin e afatit për dyshimin e atësisë

të atij personi.

Në mënyrë të njëjtë të fëmijës martesor, mund të paraqiten dy situata. Një është

situata kur mashkulli tjetër kërkon vërtetimin e atësisë së fëmijës së tij martesor që

ka lindur gjatë martesës dhe njëkohësisht e konteston atësinë martesore të personit

i cili konsiderohet fëmijë i tij. Kjo zgjidhje parashihet vetëm në Ligjin mbi

Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë në nenin 106 pika 1 i cili thotë:

„personi i cili veten e konsideron si baba të fëmijës të lindur në martesë mund ta

kundërshtojë atësinë e personit i cili sipas këtij ligji konsiderohet baba i fëmijës

dhe i cili ka jetuar në bashkësi me nënën e fëmijës në kohën e nxënies së fëmijës

apo ka pasur jetë të përbashkët me atë të krijuar para lindjes së fëmijës nën kushte

që padinë e njëjtë ta kërkojë edhe për vërtetimin e-atësisë së tij“. Afati për padi

është një vit nga koha kur fillon lindja e fëmijës (neni 106, pika 2).

Sipas situatës së dytë kundërshtimi i atësisë së çiftit bashkëshortor nga ana e burrit

tjetër. Këtë mundësi e parasheh dhe po ashtu i njihet e drejta burrit me ligjin mbi

martesën të Sllovenisë (neni 99). Ligji Slloven lejon që pala tjetër të kundërshtojë

atësinë e fëmijës martesor, nëse vërteton se ai është baba i fëmijës. Megjithatë,

ligji nuk parasheh kurrfarë kushte as kufizime në ushtrimin e padisë. Kufizimi i

vetëm parashihet afati për ushtrimin e padisë i cili duhet të bëhet brenda një viti

nga shkrimi i atësisë në librin e amzës së të lindurve.198

Organit të kujdestarisë me shumicën e ligjeve i njihet legjitimiteti aktiv për njohjen

e atësisë përveç në Slloveni, Maqedoni dhe Vojvodine ku kjo e drejtë organit të

kujdestarisë nuk i njihet. Megjithatë, autorizimi i organit të kujdestarisë në ligjet e

198
M. Mladenovic, vep e cit., fq. 105.

206
përmendura nuk është i njëjtë. Kështu organi i kujdestarisë fillon procedurën për

vërtetimin e atësisë sipas detyrës zyrtare pa marrë parasysh pëlqimin e nënës e cila

mund t’i bashkëngjitet procedurës nën kushtet që nëna të ketë njohur personin e

caktuar për baba të fëmijës të saj para ofiqarit në afatin prej një viti nga lindja e

fëmija dhe nuk ka ndërprerë procedurën për vërtetimin e atësisë dhe këtu lëshime

nuk ka për arsye të ndryshme (në qoftë se ka pasur shkaqë të arsyeshme organi i

kujdestarisë nuk ka të drejtë në padi). Në këto raste organi i kujdestarisë mund të

ushtrojë padinë në afat prej një viti nga koha e lindjes së fëmijës. Kjo zgjidhje

është paraparë në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë neni

99, në Ligjin Familjar të Bosnjë Hercegovinës neni 122, me Ligjin mbi

Marrëdhëniet Prindërore dhe Fëmijëve të Malit të Zi (neni 31, pika 3), dhe në

Ligjin mbi Marrëdhëniet Prindërore dhe Fëmijëve të Kosovës (neni 23, pika 3).

Në Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë paraqiten dy

dallime të rëndësishme në raport me këtë zgjidhje. Organi i kujdestarisë nuk mund

të nisë e as fillojë procedurën, nëse nëna kundërshton vërtetimin gjyqësor të atësisë

dhe padia mund të ngritët në afat prej dy viteve nga lindja e fëmijës. Më tutje

dallimet e mëtutjeshme paraqiten si të mundësia e ushtrimit të padisë për

vërtetimin e atësisë jashtëmartesore pas vdekjes së fëmijës. Shumica e ligjeve

lejojnë ushtrimin e padisë në këtë rast, nëse personi për të cilin pala ka interes

juridik. Kjo zgjidhje është paraparë edhe në ligjin mbi Martesën te Serbisë (neni

92), Ligji mbi Martesën të Bosnjë Hercegovinës (neni 112), Ligji mbi

Marrëdhëniet Prindërore dhe Fëmijëve të Malit të Zi (neni 30, pika 8), Ligji mbi

Marrëdhëniet Prindërore dhe të Fëmijëve të Vojvodinës (neni 30, pika 2) dhe në

Ligjin mbi Marrëdhëniet Prindërore dhe Fëmijëve të Kosovës (neni 29, pika 9).

Në ligjet e Sllovenisë dhe të Maqedonisë nuk ka dispozita mbi këtë. Ndërsa në

Ligjin mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Kroacisë nuk lejohet vërtetimi

207
i atësisë jashtëmartesore pas vdekjes së fëmijës vetëm nëse me këtë rast është

lejuar e drejta trashëgimore (neni 110). Edhe Ligji i Bosnjë Hercegovinës dhe

Vojvodinës lejojnë njohjen e atësisë jashtëmartesore pas vdekjes së fëmijës, në

qoftë se pas fëmijës ka mbetur pasuria.

Dispozitat mbi ushtrimin e padisë për vërtetimin e atësisë pas vdekjes së babait

përmban Ligji i Kroacisë, Sllovenisë dhe i Vojvodinës, të cilët në mes tyre

dallojnë. Në Kroaci kjo padi mund të ushtrohet kundër trashëgimtarit i cili e

vërteton atësinë dhe atë në afat brenda një viti nga vdekja e personit për të cilin

pohohet se është baba i fëmijës. Nëse në këtë afat procedura për vërtetimin e

atësisë nuk ka mbaruar padia mund të ushtrohet në afatin brenda 6 muajve pas

mbarimit të procedurës së atësisë (neni 120 në lidhje me nenin 104 të LMM).

Në Slloveni është paraparë që padia për vërtetimin e atësisë mund të ngritët më së

voni në afatin prej një viti pas vdekjes së personit i cili konsiderohet se është baba

jashtëmartesor (neni 82, pika 2 e LMM). Në fund në Vojvodinë, nuk është

paraparë afati për ngritjen e padisë, por ajo mund të ngritët kundër personit

trashëgimtar, atësia e të cilit vërtetohet (neni 33 i LMM).

Të gjitha të drejtat e ish republikave dhe krahinave ndalojnë vërtetimin e atësisë në

rast të shtatzënësisë artificiale, përveç në Maqedoni (neni 18). Ky ligj ndalon

vetëm kundërshtimin e atësisë martesore, nëse burri i nënës ka dhënë pëlqimin me

shkrim për shtatzënësi artificiale. Jemi të mendimit se ndalimi i hulumtimit të

atësisë paraqet një pjesë substanciale të vetë idesë për planifikimin e familjes.

Donatori që kryen misionin human, duhet të jetë plotësisht i mbrojtur dhe nuk

mund t`i ekspozohet rreziqeve të obligimeve juridike dhe prindërore, në raport me

atë fëmijë. Këtë ide e përqafojnë të gjitha ligjet, si Ligji mbi Martesën i Kroacisë

(neni 132), Ligji mbi Martesën i Serbisë (neni 101), Ligji mbi Martesën i

208
Sllovenisë (neni 93), Ligji mbi Marrëdhëniet e Prindërve dhe Fëmijëve të

Vojvodinës (neni 36), Ligji mbi Marrëdhëniet e Prindërve dhe Fëmijëve të Malit të

Zi (neni 38 pika 1), Ligji mbi Marrëdhëniet e Prindërve dhe Fëmijëve të Kosovës

(neni 26). Kjo ide shprehet në përmbajtjen e formuluar si: ”nuk është i lejuar

hulumtimi i atësisë së fëmijës që është nxënë në mënyrë artificiale të shtatzënësisë

së nënës”.

209
X.4. Përcaktimi i të drejtës kompetente për kundërshtimin
e atësisë dhe amësisë

Në të drejtën komparative, kundërshtimi i amësisë martesore në përgjithësi nuk ka

qenë i rregulluar në mënyrë të veçantë. Ngjashëm si te përcaktimi i amësisë

jashtëmartesore ashtu edhe të kundërshtimi i amësisë martesore zbatohet rregulla

që vlen për kundërshtimin e atësisë.

Në të drejtat e ish republikave dhe krahinave mbi këtë çështje ekzistojnë dy

zgjidhje në dy grupe të ligjeve. Një grup që është më pak i shprehur rregullon

kundërshtimin e amësisë martesore, ndërsa grupi tjetër në të cilën zbatohet

analogjia e dispozitave për kundërshtimin e atësisë. Megjithatë, një mori dallimesh

në mes të kundërshtimit të atësisë dhe amësisë ekziston, kështu që, në të gjitha

rastet, kjo analogji nuk mund të zbatohet. Për këtë arsye deri konstatimi që në mes

të dy grupeve të ligjeve ekzistojnë dallime të dukshme.

Në grupin e ligjeve që në mënyrë të shprehur e rregullojnë çështjen e

kundërshtimit të amësisë bie Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të

Kroacisë (neni 129- 131), Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të

Serbisë (neni 107-109), Ligji mbi Marrëdhëniet e Prindërve dhe Fëmijëve (neni 6).

Në të gjitha ligjet parashihet që si paditës në kundërshtim mund të paraqitet para së

gjithash fëmija, pastaj gruaja e cila kundërshton amësinë e vet dhe gruaja që e

kundërshton amësinë e gruas tjetër. Sipas Ligjit mbi Marrëdhëniet në mes

Prindërve dhe Fëmijëve të Maqedonisë (neni 6), amësia mund të kundërshtohet

nga personat e lartshënuar edhe nga burri i gruas e cila është e shënuar si nënë e

fëmijës dhe burri i gruas që e kundërshton amësinë e gruas tjetër, ngase

konsiderohet se fëmija bëhet për qëllime të bashkëshortit. Sipas Ligjit mbi

210
Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë (neni 111) është paraparë edhe

trashëgimtari si paditës.

Fëmija mund të kundërshtojë amësinë e gruas që është e shënuar në librin e amzës

së të lindurve, si nënë e tij sipas Prindërve (neni 131), sipas Ligjit mbi Martesën

dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë (nen 109) dhe sipas Ligjit mbi Marrëdhëniet

në mes Prindërve dhe Fëmijëve (neni 6). Padinë për kundërshtimin e amësisë

mund ta ushtrojë fëmija deri në moshën 25 vjeçare.

Sipas ligjeve të Kroacisë dhe Serbisë padi me leje të organit të kujdestarisë mund

ta ngritë edhe kujdestari i të miturit dhe në rast kur nëna është e hequr nga aftësia

për veprim. Ligji i Kroacisë përmban edhe një dispozitë plotësuese ku nuk lejohet

kundërshtimi i amësisë që është vërtetuar me vendim të plotfuqishëm të gjyqit,

vetëm nëse kjo njohje i është lejuar. Ligji mbi Marrëdhëniet në mes të Prindërve

dhe Fëmijëve të Maqedonisë në nenin 6, po ashtu përcakton afatin për kundërshtim

në kohën prej gjashtë muajve nga marrja në dijeni për lindjen e fëmijës. Mendojmë

se kjo zgjidhje nuk është logjike, ngase si mund ta kuptojë për lindjen e saj në atë

kohë prej gjashtë muajve kur llogaritet se fëmija është i saj?

Në mënyrë të njëjtë edhe sipas nenit 129 të Prindërve, neni 107 i Ligjit mbi

Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë, sipas nenit 6 ,të Ligjit mbi

Marrëdhëniet e Prindërve dhe Fëmijëve të Maqedonisë, gruaja e cila është e

shënuar në librin e të lindurve si nënë e fëmijës mund të kundërshtojë amësinë e

saj, nëse konsideron se nuk është nënë e fëmijës. Deri te ky kundërshtim vie në

raste të cilat në praktikë janë të mundur, më së shpeshti, për shkak të ndërrimit të

fëmijës në lindore apo për shkak të shënimit të gabuar të fëmijës në librin e amzës

së të lindurve.

211
Në aspektin e afatë ve të kundërshtimit të amësisë, kur gruaja e kundërshton

amësinë e saj të shënuar në librin e amzës së të lindurve ligjet e sipërshënuara

parashohin zgjidhje të ndryshme. Në Serbi ky kundërshtim mund të ushtrohet në

afat prej gjashtë muajve, nga marrja ne dijeni, për faktin se gruaja nuk është nënë e

fëmijës. Në këtë ligj nuk përcaktohet afati objektiv, kështu, nëse fillohet nga

analogjia së të kundërshtimi i atësisë është i nevojshëm edhe pëlqimi i fëmijës,

nëse padia ngritët pasi fëmija të arrijë moshën madhore, ngase mund të konstatohet

se kjo e drejtë nuk është e kufizuar, kështu që, padi mund të ngritët si para arritjes

së moshës madhore të fëmijës, ashtu edhe pas arritjes së moshës madhore të

fëmijës.

Në Kroaci është përcaktuar afati subjektiv prej gjashtë muajve nga koha e marrjes

në dijeni të faktit se nuk është nënë e fëmijës, ndërsa në afatin objektiv, në kohën

prej pesë viteve nga koha e lindjes së fëmijës. Në Maqedoni është paraparë afati

prej gjashtë muajve nga koha e marrjes në dijeni për lindjen e fëmijës. Na duket se

kjo dispozitë nuk është mjaft e qartë, ngase mendojmë se afati duhet të fillojë të

ecë ose nga koha e lindjes së fëmijës ose nga dita e marrjes në dijeni të faktit se

nuk është nënë e fëmijës.

Gruaja e cila vetën e konsideron si nënë të fëmijës sipas Prindërve (neni 130), Ligji

mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Serbisë (neni 108), po ashtu mund të

kundërshtohet amësia e gruas tjetër e cila në librin amëz të të lindurve është e

shënuar si nënë e atij fëmije, nën kushte që me të njëjtën padi të kërkojë edhe

vërtetimin e amësisë së vet. Kjo padi mund të ngritët në afatin subjektiv në kohën

prej gjashtë muajve të marrjes në dijeni se ajo është nënë e atij fëmije sipas ligjeve

të sipërshënuara të Kroacisë dhe Serbisë.

212
Afati objektiv në ligjet e Kroacisë është 5 vite nga koha e lindjes së fëmijës, ndërsa

në ligjin serb dhjetë vite nga koha e lindjes së fëmijës, derisa në Ligjin Maqedon

edhe këtu është gjashtë muaj nga koha e marrjes në dijeni për lindjen e fëmijës.

Në grupin e ligjeve në të cilat për kundërshtim të amësisë martesore zbatohet

analogjia me kundërshtimin e atësisë martesore, bie: Ligji mbi Martesën dhe

Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë (neni 101), Ligji Familjar i Bosnjë dhe

Hercegovinës (neni 131), Ligji mbi Marrëdhëniet në Mes të Prindërve dhe

Fëmijëve të Malit të Zi(neni 39),Ligji mbi marrëdhëniet në mes prindërve dhe

fëmijëve të Kosovës (neni 30) dhe Ligji mbi Marrëdhëniet në Mes Prindërve dhe

Fëmijëve të Vojvodinës (neni 42).

Fëmija ka të drejtë të kundërshtojë amësinë, ngase po ashtu ai ka të drejtë të

kundërshtojë atësinë martesore. Jashtë fuqisë së dyshimit është që fëmijës mund të

ketë interes juridik të arsyeshëm që të kundërshtojë amësinë e gruas e cila nuk

është nënë për nga natyra, dhe njëkohësisht ai nuk mund të vërtetojë prejardhjen

nga ndonjë grua tjetër. Për fëmijën është e mjaftueshme që të tregojë se gruaja që

është e shënuar në librin e amzës së të lindurve si nënë e tij, në të vërtet nuk është

nënë e tij, dhe me padi duhet të përfshijë edhe burrin e nënës së tij.

Gruaja që është e shënuar në librin e amzës së të lindurve si nënë e fëmijës ka të

drejtë që të kundërshtojë amësinë e saj, në mënyrë të njëjtë dhe në afat të njëjtë, si

burri i nënës së fëmijës ka të drejtë të kundërshtojë atësinë e tij martesore. Ligjet e

sipërshënuar njohin edhe afatë t subjektive dhe objektive për ngritjen e padisë.

Afati subjektiv përmban gjashtë muaj nga koha e marrjes në dijeni për lindjen e

fëmijës. Përjashtim nga ky afat bën Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet

Familjare të Sllovenisë, ku ky afat është një vit. Afati objektiv përmban pesë vite

nga marrja në dijeni për lindjen e fëmijës.

213
Gruaja që veten e konsideron si nënë të fëmijës mund të kundërshtojë amësinë e

saj martesore dhe jashtëmartesore të gruas tjetër që si nënë është e shënuar në

librin e amzës së të lindurve. Kjo mundësi është paraparë vetëm në ligjin e

përmendur të Sllovenisë, ngase në ligjet tjera të kësaj grupe kjo mundësi nuk

ekziston. Sipas Ligjit mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Martesore të Sllovenisë

(neni 93), i cili parasheh që: ”kush konsideron se është baba i fëmijës, mund të

kundërshtojë atësinë e atij personi i cili sipas ligjit konsiderohet baba i fëmijës”.

Zbatimi i analogjisë edhe çdo grua mund të kundërshtojë amësinë e asaj gruaje e

cila sipas ligjit konsiderohet si nënë e fëmijës. Në fund, duhet të theksojmë se kjo e

drejtë në padi kalon në kohën prej një viti nga dita e shënimit në librin e amzës së

të lindurve.

214
 KREU XI: SHMANGIET NGA NORMAT E RENDOMTA
KOMPETENTE QE KRIJOJNE PASIGURI JURIDIKE TE
RREGULLIMI I KONFLIKTIT TE LIGJEVE TE
MARREDHENIET STATUSORE DHE FAMILJARE

XI.1. Cilesimi (Classification) te konflikti i ligjeve te marrëdhëniet

statusore dhe familjare

Detyre e normes kolizive të rregullimit te marrëdhënieve juridiko-civile me

element ndërkombëtar është në atë që të caktoje masën e cila do të përcakton të

Drejtën kompetente. Ashtu siç dihet masat për përcaktimin e së drejtës kompetente

nuk janë unike ne bote veç janë norma te një sistemi të caktuar dhe quhen norma

kolizive199. Një nder çështjet me të diskutueshme në lidhje me mënyrën kolizive të

rregullimit te marrëdhënieve juridike është çështja e cilësimit apo konflikti i

cilësimeve të ndryshme. Çështja mund te shtrohet më së lehti në këtë mënyrë: si të

veprohet ne raste kur një çështje juridike paraqitet ende në kohën e aplikimit të

vetë normave kolizive,derisa ne momentin kur nuk dihet e drejta materiale e cila

është e thirrur të jap përgjigje.200

Në të Drejtën Ndërkombëtare Private ekzistojnë disa institute të cilat krijojnë

pasiguri juridike ne marrëdhëniet në përgjithësi në të Drejtën Ndërkombëtare

Private në përgjithësi dhe ne marrëdhëniet statusore dhe familjare ne veçanti .Këto

199
Vradi,Bordas,Knezevic,Pavic,Medjunarodno privatno pravo,Beograd,2000 fq. 116
200
Varadi,Bordas dhe Knezevic,Medunarodno privatno pravo, Novi Sad, 2001 fq.99.

215
institute,cilësimi,rendi publik ndërkombëtar,bishtnimi i ligjit,dërgimi dhe

ridërgimi, në mënyrë të njëjte trajtojnë këto problematika juridike, ndërsa në të

njëjtën kohe nuk kanë arritur sistematizim të përafërt nga shtetet e ndryshme të

kësaj materie juridike por vazhdimisht bëhen përpjekje si Në teori ashtu edhe në

praktikë qe kjo pasiguri juridike të shmanget në tërësi apo se paku te zvogëlohet.201

Institutet e sipërpërmendura ne veçanti kontribuojnë ne trajtimin e këtij problemi

në të gjitha situatat kur çështja shtrohet para sistemeve juridike me prejardhje të

ndryshme,respektivisht kur kjo çështje shtrohet për shqyrtim para shteteve me

rregullim të ndryshëm ne veçanti ato me rregullim federativ.

Kjo çështje ka pasur një trajtim të veçantë ne shtetet me rregullim federativ që

edhe vetvetiu ka paraqitur një kompleksivitet ne rregullimin e konfliktit të

brendshëm të ligjeve. Këtu janë shtruar parimisht çështjet mjaft të ndjeshme, se a

ekziston në përgjithësi konflikti interlokal i ligjeve,dhe Nëse po,a ka atë fizionomi

qe ka edhe në të Drejtën Ndërkombëtare Private .202

Duke e analizuar çështjen e cekur më parë autori Varadi i vene ne shqyrtim dy

çështje parimore dhe atë : e para, a ka vend për aplikimin e disa kushteve të

konflikti i brendshëm i ligjeve,dhe Nëse po,a duhet të ketë kushte plotësuese

specifike për konfliktin e ligjeve,dhe e dyta,çfarë është pozita e këtyre kushteve

kur një raport juridik fillon problemet kolizive njëkohësisht në planin

ndërkombëtare dhe të brendshëm203.Edhe ne do të tentojmë të japim përgjigje të

këtyre çështjeve të shtruara nga autori i përmendur dhe një varg autoresh tjerë .204

201
Tawerski,Mayer, Toward a Pragmatic Solution of the Choice of Law Problems-At interface of
Substance and Procedure, New York University Law Review,1979 pp.23-34.
202
Dr.Tibor Varadi, Medjunarodne I unutrasnjë kolizione norme,Beograd,1985. Savremena
Administracija,fq.69.
203
Po aty,
204
Me gjeresisht shih:B.Blagojevic, Regulisanjë sukoba republickih odnosno pokrajinski zakona sa
zakonima drugih republika odnosno pokrajina(kolizione norme).Pravni Yivot,1973 Nr.1Poashtu
shih me gjeresisht: Mitric.B: vep e cituar, fq. 185

216
Paraqitja e problemit të cilësimit (qualification,qualification ndoshta emërtimi ne

gjuhen angleze classification,është me i përaferti pasi gjyqi duhet te klasifikoje

kërkesat e caktuara205)ne teorinë e shkencës së të Drejtës Ndërkombëtare Private

është i përafërt me kërkimet paralele të Bartenit (Barten) dhe Kanit (Kan)206.

Kur ka dallime në mes të dispozitave të faktorëve të ndryshëm të së drejtës, si p.sh

kur personi ka nevoje për pëlqimin e prindërve me qëllim që të hyje ne martese

valide, është e domosdoshme të identifikohet çështja e cila i referohet të drejtës

kompetente për të cilat dallimet janë te lidhura. Kështu në rast të pëlqimit te

prindërve për martese,çështja qe meriton cilësimin është formaliteti i validitetit te

martesës, e cila përcaktohet nga Ligji i vendit ka ata e lidhin martesën,ndërsa

aftësia për martese përcaktohet sipas ligjit të vendit kua ata kanë vendbanimin në

kohën e martesës. Kryesorja në këtë problem(cilësimin e çështjeve) është se

kërkohet interpretimi i kategorive që i referohet të drejtës së shtetit të caktuar të

cilat në përgjithësi duhet te përcaktohen sipas ligjit të shtetit të vendit,sipas natyrës

së tij dhe me qëllim të shmangies së humbjes së kontrollit nga sistemi i vendit.207

Ka autor që mendojnë se cilësimi ka dy kuptime Kështu, Neideri mendon se

cilësimi ne kuptimin e ngushte paraqet ‘problemin e cilësimit

’(Kvalifikationsproblem) derisa Në rastin e dytë cilësimi i kuptimin e gjere paraqet

‘konfliktin e cilësimit’ (Kvalifikattionskonflikt).208

Cilësimi lidhet për norma të cilat në mënyrë indirekte rregullojnë në mënyrë

indirekte marrëdhëniet me element ndërkombëtar,përmes përcaktimit të së drejtës

kompetente.
205
Dika,Knezevic,Stojanovic,Komentar zakona o medunarodnom privatnom I procesnom
pravu,Beograd,1991,fq.36-37,
206
Varadi,Bards,Knezevic,Pavic, vep e cit fq.116
207
Shih me gjere rastin:Oppenjëimer v Cattermole 1976 AC 249
208
Niederer,Einfuhrung in die allgemeinen Lehren des IPR,Zurich,1956,fq.221-252.Mbi
interpretimet dhe cilesimin ,teorite e ndryshme dhe kuptimin,shih me shume von Overbeck,Les
questions generales du DIP a la lumiere des codifications et projets recents,Recueil des
cours,tome 176,1982,fq.91 dhe metutje, cit sipas A.Bilalli vep e cit fq. 115.

217
Dallimi mes cilësimit dhe interpretimit ekziston në atë se me rastin e interpretimit

është krejt e qartë së e kërkojmë kuptimin juridik te cilin norma juridike duhet ta

fitoje Brenda një sistemi juridik. Për dallim Në rastin e cilësimit ende gjendemi ‘ne

vend te askujt’,dhe tek atëherë kërkojmë rrugën për përcaktimin e të drejtës

kompetente,dhe për këtë hapet një dileme specifike,sipas cilës se drejte duhet te

kemi kuptimet dhe kategoritë e caktuara,cilat interpretime duhet te zgjedhim në

mes te atyre që ofrojnë palët e interesuara.209

Cilësimi krijon një pasiguri te madhe në përgjithësi në të Drejtën Ndërkombëtare

Private kjo më së miri dëshmohet me vete faktin se shumë autor kanë konstatuar

se cilësimi,se bashku me rendin publik ndërkombëtar,mund të jenë edhe si pjese e

negacionit të së Drejtës Ndërkombëtare Private ,si dege e veçantë e se drejtës.

Problemi më i madh ekziston dhe kompleksohet sidomos kur merret parasysh

rrethana e përcaktimit të cilësimit në rastet kur nuk dihet se cila e drejte duhet te

zbatohet Në rastin konkret për një çështje të caktuar edhe përkundër ekzistimit te

faktit vendimtar relevant,deri Në rastin kur organi kompetent para të cilit shtrohet

çështja,nuk e bene cilësimin e fakteve vendimtare,përmbajtja juridike e të cilave

nuk është e njëjte ne sistemet juridike të shteteve të veçanta. Kështu për ndonjë

organ kompetent të shteteve të caktuara,i cili sipas normave kolizive të tij,duhet të

aplikojë të Drejtën kompetente në bazë të fakteve vendimtare,ekziston mundësia e

aplikimit të së drejtës së vendit apo të huaj varësisht nga cilësimi juridik i fakteve

vendimtare sipas të drejtës së shtetit të vendit apo të huaj210.

Sipas kësaj cilësimi ka rol te dyfishte:1. cilësimi i fakteve vendimtare nën kuptimet

dhe rregullat përkatëse juridike,në njërën anë,dhe 2. definimi dhe interpretimi i

shprehjeve të cilat përmbajnë kuptime juridike dhe dispozita ne anën tjetër.

209
Varadi,Bordas dhe Knezevic,vep.e cit.fq.103.
210
Varadi,Bardas,Knezevic,Pavic, vep e cit fq 134

218
Çështja kryesore ekziston ne dilemën sipas te cilës se drejte,fakti vendimtar apo

ndonjë instituti juridik në aplikimin e së drejtës kompetente do të aplikohet

zgjidhja lex fori/sipas se cilës cilësimi bëhet sipas të drejtës së shtetit te gjykatës

ku shqyrtohet marrëdhënia juridike,ndërsa vete problemi i cilësimit ekziston që

nga momenti i mënyrës kolizive të rregullimit te marrëdhënieve në të Drejtën

Ndërkombëtare Private ,me këtë çështje janë marre shumë autor211 të cilët në

përgjithësi kanë aplikuar disa zgjidhje.212

Është me rëndësi të theksohet se cilësimi i fakteve vendimtare vazhdon logjikisht

dhe me kohe pas cilësimit te kategorive juridike. Sipas kësaj,Nëse në të njëjtin rast

paraqiten te dy llojet e cilësimit,se pari duhet ti qasemi cilësimit te kategorive

juridike.

Cilësimi kompleksivitetin e vet e tregon Në rastin e aplikimit në planin e kolizionit

te brendshëm. Me këtë problem në mënyrë të veçantë është marre edhe autori

Varadi duke u përpjekur të jap përgjigje se a bëhet ky cilësim në mënyrë të njëjte

si në planin e brendshëm ashtu edhe ndërkombëtare,a janë zgjidhjet te njëjta apo të

ngjashme si në planin e brendshëm ashtu edhe ndërkombëtare dhe sidomos brenda

një shteti dhe ne fund ka propozuar zgjidhjet kolizive duke u bazuar mbi të Drejtën

dhe rrethanat ne ish Jugosllavi.213

Sipas mendimit te autorit Varadi, është notore se Brenda një shteti janë të mundura

dallimet në pikëpamje të përmbajtjes nominale të kuptimeve të njëjta me shumë

apo me pak nga një njësi apo tjetër .Është me vështirë të pritet që gjyqi i një njësie

juridike do të cilësoje çështjen e njësisë tjetër,e cila sipas lex forit ka qenë tërësisht

e panjohur,që nënkupton qe Brenda një territorit te një shteti mundësia e paraqitjes

211
Si Bartin,Kahn,Morris,Niederer,Batiffol dhe shume te tjerë Mitric.B: vep e citur fq.187.
212
Theksojme teorine e kuptimeve autonome(Rabel), krijimi I kuptimeve universale pavarësisht
nga te drejtat nacionale dhe civile cituar sipas Mitric,B:po aty
213
Dr.T.Varadi,Vep.e cit.fq.73

219
se cilësimit është me e vogël,nga arsyeja qe kuptimet juridike,faktet juridike

rregullohen kryesisht në mënyrë të njëjte(mendojmë ne përmbajtjen e tyre).

Një çështje e veçantë për shqyrtim qe shtrohet është që sipas cilave dispozita duhet

te përcaktohet përmbajtja e normave në konfliktin e brendshëm të

ligjeve,respektivisht sipas te cilave dispozita duhet të bëhet subsumimi i fakteve

dhe marrëdhënieve me normat e kolizionit te brendshëm.214Mbi këtë problem janë

te propozuara një varg zgjidhjesh të ndryshme,duke filluar nga zgjidhja klasike lex

fori, e cila vlen edhe për problemin e cilësimit ne kolizionin ndërkombëtare,deri te

zgjidhja lex causae.

Sipas shqyrtimeve të përgjithshme si dhe Prof. Mitric thekson: ‘Në ish Jugosllavi

kishte mundësi ta shfaqjes se dy sistemeve të normave kolizive,dhe atë ,një radhe

të parë normat kolizive federale të cilat rregullonin konfliktin e ligjeve në mes te

republikave dhe krahinave dhe e dyta,normat kolizive të Serbisë të cilat rregullonin

kolizionin e brendshëm në mes të dispozitave të Serbisë dhe krahinave

autonome’215.

Po ky autor thekson se në këtë rast janë shtruar dy çështje: e para, a duhet çështja

e cilësimit t`i lihet nivelit federal,dhe së dyti, të bëhet kjo në bazë të lex forit sipas

të drejtës së njësisë federale ku gjykohet çështja. Në rastin e pare mund të vie si

rezultat i kompetencës që vërtetohet me Kushtetutën e ish Jugosllavisë kur dihej

se legjislativi e ish republikave dhe krahinave autonome duhej te ishin ne harmoni

me atë kushtetute216.Ndërsa Në rastin e dytë mund të vie deri te situata” qe nëse e

shqyrtojmë cilësimin sipas të drejtës se asaj republike apo krahine ku gjykohet

çështja,Nëse kuptimi i vendbanimit,për shembull,i japim kuptim të ndryshëm në

ndonjërën nga republikat apo krahinat, atëherë kemi edhe fakte të ndryshme

214
Po aty
215
Mitric,B: vep e citiuar fq. 189
216
Mitric,B: vep e cituar fq 190

220
vendimtare të atyre njësive federale që do të nënkuptonte praktikisht mundësimi i

krijimit te tete sistemeve juridike të konfliktit të ligjeve ne vend te një sistemi të

konfliktit të ligjeve,që njëkohësisht kjo zgjidhje do të ishte kundërkushtetuese.217

Sipas Prof. Mitric zgjidhja e kësaj situatë duket të jetë ne mendimin e

Prof.Varadi, i cili duket të jetë i pranueshëm,pasi normat kolizive kanë një qëllim

specifik dhe se bashku me kuptimet të cilat gjinden në atë,kalojnë në sferën e

kompetencës federale,atëherë është edhe krejt logjike qe problemi i cilësimit te

këtyre normave të bëhet sipas legjislacionit federativ pasi :cilësimi federal ne

procesin e zbatimit të normave kolizive federale është edhe përmbajtësish i

arsyeshëm”218

Si zgjidhje praktike ky autor propozon qe cilësimi i këtyre kuptimeve të bëhet nga

gjyqi i njësisë federale para se cilit është shtruar çështja,dhe si zgjidhje me të mirë

dhe me të dobishme parasheh mundësinë qe ne mase sa me të madhe të përcaktoje

në mënyrë precize kuptimet,duke shfrytëzuar kuptimet autonome në të cilën

mënyrë do të shmanget problemi i cilësimit.219

217
Dr.Varadi,vep.e cit.fq.75
218
Po aty Poashtu Mitric,B: vep e cituar fq 191.
219
T.Varadi,vep.e cit.fq.76

221
XI. 1.1. Zgjidhja e problemit të cilësimit

a) Zgjidhja sipas lex fori

Sipas disa autoreve:” edhe vetë ‘zbuluesit’ e problemit të cilësimit, Barteni dhe

Kani kanë propozuar një zgjidhje të tyre e cila deri në ditët e sotme ka mbetur ne

fuqi. Sipas kësaj zgjidhje cilësimin duhet ta bëjmë sipas rregullës lex fori qe d.m.th

sipas ligjit të vendit ku gjykohet çështja dhe nga i cili normat kolizive nisin me

rastin e shqyrtimit te çështjes. Pra,kuptimet qe përmbahen Në ato norma kolizive

dhe të cilat kanë kuptime të ndryshme në të drejta të ndryshme,do të kuptohen

sipas të drejtës së shtetit në të cilin përmban normat kolizive dhe ku çështja

shtrohet për shqyrtim(gjykohet). Kjo teori është e përqafuar nga një numër i madh

i shteteve”220.

Ne favor te mendimit te cilësimit sipas lex forit është fakti se me rastin e cilësimit

kemi te bëjmë me kuptimin e normave kolizive e qe mund te definohen sipas

kuptimeve të asaj te drejte që i takojne. Ky është gjyqi i vendit ku shqyrtohet

çështja,ngase çdo gjyq niset nga normat kolizive të shtetit te tij. Sipas Batifolit

‘kuptimin e një norme franceze mund ta jap vetëm gjyqi francez’221.

Për cilësimin sipas lex forit janë ne dobi edhe disa argumente praktike. Të

kuptohet kuptimet e caktuara sipas të drejtës vendore,gjithsesi është me e lehte për

gjykatën, zvogëlohen gabimet e interpretimit etj. Mbi te gjitha ne dobi te kësaj

zgjidhje shkon edhe vete fakti se as në praktikë apo teori nuk është ofruar ndonjë

220
Shih me gjeresitsht: Varadi,Bardas,Knezevic,Pavic, vep e cit fq 124
221
Po aty

222
zgjidhje vitale alternative. Nëse nisemi sipas lex forit,fitojme një pike të fortë

fillestare,me çka nuk jemi me ne pasiguri juridike,ne‘vend te askujt’.222

Ekzistojnë edhe argumente kundër rregullës lex fori si zgjidhje. Kritikë të

mëdhenj, janë Wolfi,Lunc,Sasi,në ish Jugosllavi Jezdiqi duke theksuar se aplikimi

i një rregulle të tillë ofron mundësinë e zgjerimit te parsyeshem te domenit të së

drejtës vendore,dërgon nga keqpërdorimet,krijon pasiguri juridike ngase kuptimi i

njëjte ne mënyra të ndryshme cilësohet,varësisht nga ajo se para të cilit gjyq

shqyrtohet çështja. Ata theksojnë edhe atë së lex fori nuk ofron zgjidhje kur duhet

të cilësohet një kategori juridike të cilën e drejta e vendit nuk e njeh.223

Argumentet kritikuese nuk kanë mundur të tejkalojnë aplikimin e rregullës lex

fori,por kanë ndikuar ne paraqitjen e versioneve të modifikuara dhe të zgjeruara te

zgjidhjeve qe dalin nga rregulla lex fori. Në këtë drejtim është i njohur qëndrimi i

Batifolit i cili duke kundërshtuar autoret qe përkrahin konceptin e cilësimit sipas

lex causae dhe nga vështirësitë që paraqiten me rastin e instituteve që nuk i njeh

lex fori vie në përfundim që duhet te zgjerohet dhe thellohet koncepti i lex forit që

të mundësohet ekzistimi dhe veprimi i përbashkët i shumë sistemeve juridike.

Autori Francez Batifol, vie deri te një supozim idelaistik:”Dispozitat franceze mbi

martesën dhe trashëgiminë janë vetëm një nga përgjigjet e mundshme ne çështjet

qe shtrohen çdo kund,padyshim ngase ne brendi natyra e njeriut është çdo kund e

njëjte”224

Në përgjithësi sipas të drejtës angleze cilësimi i fakteve vendimtare është bere

sipas lex fori.Kjo ka ndodh deri ne involvimin e rregullave të vendit dhe kur duhet

222
Varadi,Bordas,Knezevic, vep.e cit.fq.106.
223
Shih me gjeresisht:Wolf,Private International Law,Oxford,1962,fq.146/147; Lezdic,Principi
Povelje OUN I kvalifikacija pojmova I kategorija u medunarodnom privatnom
pravu,Anali,1961,fq.506, cit sipas A.Bilalli vep e cit fq. 119.
224
Batiffol,Lagarde,Droit international prive,Paris,1974,fq.378 cituar sipas
Varadi,Bprdas,Knezevic,Pavic,vep e cit fq 125.

223
apo jo të aplikohet e drejta e huaj. Janë disa raste kur definimi i gjerave sipas te

drejtës së huaj është marre parasysh. Kjo është marre parasysh gjithmonë kur duhet

të aplikohet e drejta e huaj me përjashtim kur është shkelur rendi publik.225 Pra

janë këto rregulla qe përcaktojnë të Drejtën për cilësim:te mos shkelet rendi publik

dhe e drejta e huaj te respektohet që interpreton faktet vendimtare ne rregullat e

konfliktit të huaj me qëllim te arritjes se Qëllimit për të cilat pranimi i renvoi është

paraparë dhe shërben.226 Një sistem dhe procedure e njëjte vlen edhe në sistemin

juridik te SHBA-ve.227

Procedura e cilësimit në të Drejtën Austriake bëhet sipas lex fori qe është e lidhur

me teorinë dhe praktiken austriake. Për këtë rregull nuk ka divergjenca derisa për

çështjen paraprake ekzistojnë opinion të ndryshme.228

Modifikime të ngjajshme me rastin e cilësimit sipas lex forit propozon edhe autori

zviceran Niderer. Ai thekson se kuptimet sipas lex forit duhet të jenë si pika

fillestare,por duhet sipas nevojës të zgjerohen,duke pasur parasysh detyrat e

shteteve për të Drejtën Ndërkombëtare Private ’.Aplikimi strikt i rregullës lex fori

mund të sjell rezultat absurde,kështu asnjë martese e huaj nuk do të mundej për

shembull të cilësohet si martese ne Zvicër Nëse nuk është lidhur saktesisht ne

mënyrën të cilën e ka paraparë e drejta zvicerane. Disa detaje dhe disa

karakteristika te kuptimeve lex fori duhet të abstragohen dhe është e nevojshme qe

kuptimet të zgjerohen që të mund t`u përgjigjen funksioneve që i kanë Brenda të

Drejtës Ndërkombëtare Private .229

225
Shih rastin:Openjëimer v Cattermole 1976 AC 249 I cili ka involvuar legjislacionin e percaktuar
gjate kohes se nacizmit ne Gjermani.
226
Shih me gjere:Lemenda Trading Co Ltd v African Middle East Petroleum Co Ltd 1988 I QB
p.386.
227
Symeonides, Exception Clauses in American Conflicts of Law, 42 American Journal of
Comparative Law, 1994. p.212.
228
Edith Palmer,The Austrian Codification of Conflicts of Law,The American Journal of the
Comparative Law, Vo.20. 1980 p.207.
229
Niderer,op.cit.cituar sipas Varadi,Bordas,Knezevic,vep.e cit.fq.107.

224
b) Cilësimi sipas lex causae

Cdo autor pas cilësimit sipas lex forit e sheh zgjidhjen e cilësimit sipas lex causae,

respektivisht sipas të drejtës e cila është kompetente për marrëdhënien qe

shqyrtohet. Bazat e kësaj teorie i ka dhënë autori francez Despanjë (Despagnet).Ne

kohet moderne përfaqësues me i denjë i kësaj teorie është autori Volf(Wolf). Duhet

të theksohet se përfaqësuesit e kësaj doktrine kanë parasysh kryesisht vetëm

cilësimin e kategorive juridike dhe jo cilësimin e fakteve vendimtare230.

Në këtë teori si fakt kryesor ndoshta i vetëm është argumenti i këtij koncepti se

cilësimi sipas lex forit, gjyqi mund të vije deri te situata që të kërkojë kategorinë e

përshtatshme juridike të vendit për institutet të cilat e drejta e vendit nuk i njeh (për

shembull trust).231

Kritika baze dhe gjithsesi me e bazuara që i bëhet teorisë së Despanjës dhe

mbështetësve të tij është se kjo zgjidhje dërgon në një rreth logjik vivioz. E drejta e

cila është kompetente për marrëdhëniet qarkulluese ende nuk është e njohur kur

kërkohet të bëhet cilësimi,ajo tek atëherë kërkohet dhe një nder pengesat për

gjetjen e të drejtës kompetente është edhe cilësimi232.

Një mendim dhe përkrahje është gjithë e me e madhe për cilësimin dyshkallësh(

stufenqualifikation). Sipas kësaj teorie gjithmonë me rastin e zgjidhjes dhe

interpretimit të normave kolizive fillohet nga e drejta e gjyqit të vendit ku shtrohet

çështja,sipas lex forit(si shkalle e pare),derisa ne shkalle të dyte, Nëse duhet të

aplikohet e drejta e huaj si e drejte kompetente,ajo duhet te interpretohet sipas

kuptimeve që i ka(lex causae).Këtu mendohet ne radhe të pare,ne normat materiale

lex causae,por edhe ne normat kolizive Nëse aplikohet instituti renvoa.233

230
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic, vep e cit fq.126
231
Varadi,Bordas,Knezevic,vep.e cit.fq.107.
232
Po aty
233
Shih:Dika,Knezevic,Stojanovic,vep.cit.fq.38.

225
c) Cilësimi me ndihmën e kuptimeve autonome

Themelues i kësaj teorie është autori Rabel. Sipas këtij autori cilësimi duhet të

bëhet duke iu shmangur aplikimit të së drejtës së vendit qoftë lex forit apo lex

causae,por duke u shërbyer me kuptime autonome,te pavarura nga te drejtat

nacionale234.Këto kuptime autonome do të krijoheshin me marrëveshje

ndërkombëtare apo ne rruge të zgjidhjeve komparative që do të kontribuonte ne

internacionalizimin e të Drejtës Ndërkombëtare Private .

Kjo teori ka edhe kritikat e veta sidomos për aplikimin në praktikë është e vërtet se

do të realizonte në rast se kemi marrëveshje ndërkombëtare por jo edhe kur nuk

kemi. Zgjidhja komparative është e vështirë në kohën kur kemi sisteme të

ndryshme të së Drejtës Ndërkombëtare Private .

Është numër i vogël i autoreve që e përkrah këtë teori siç janë Niderer,

Beketi(Becketta), Neunera(Nojner) etj235.

Në teori dhe praktike paraqiten edhe disa mënyra tjera si ajo e cilësimit funksional

etj. Në ish Jugosllavi është aplikuar cilësimi sipas lex forit si zgjidhje më e mirë

dhe si pike fillestare më stabile. Megjithatë ,është mirë të theksohet se aplikimi

elastik, i cili mund të plotësojë disa detyra specifike të së Drejtës Ndërkombëtare

Private dhe propozon aplikimin e cilësimit autonom, edhe pse situata te rralla, ku

ekzistojnë kuptimet autonome,para së gjithash kur janë paraparë me konventa

ndërkombëtare bilaterale apo multilaterale.

234
Rabel,Das Problem der Qualifikation,RabelZ,1931,fq.241 cituar sipas Varadi, Bardas,
Knezevic,vep e cit.fq.108, cit sipas A.Bilalli vep e cit fq. 120.
235
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic, vep e cit fq 128

226
XI.2. Rendi Publik Ndërkombëtar (Order Public, Public Polcy)

te konflikti i ligjeve të marrëdhëniet statusore

dhe familjare

Me rastin e rregullimit e marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkombëtare

në përgjithësi dhe ato familjare-juridike ne veçanti , bëhet një hap me rëndësi ne

drejtim te bashkëpunimit ndërkombëtare. Ne vend te parimit qe organi vendor te

zbatoje gjithmonë të Drejtën e vendit, pranohet ai parim sipas të cilit do të

zbatohet ajo e drejte, qoftë e vendit apo e huaj e cila më së shumti dhe në mënyrë

logjike është e lidhur me marrëdhënien juridike e cila shqyrtohet. Me këtë veprim

bartet edhe rreziku i interesit të rendit publik vendor. Me këtë krijohet situata të

cilën autori gjerman Raape e quan “kërcimi në errësire”,hapet dera para të

panjohurit dhe krijohet mundësia që gjyqet e vendit dhe organet tjera të zbatoj në

ato norma juridike të huaja të cilat janë thelle kundër bazave themelore mbi të cilat

ndërtohet e drejta e vendit236.

Këtu shtrohen disa çështje si ajo se deri në cilën mase mund të tolerohet pranimi i

pasojave të zbatimit të normave kolizive në kundërshtim me të Drejtën e vendit

dhe cilat janë vlerat e së drejtës vendore të cilat nuk mund të viktimizohen.237 Këto

vlera të cilat nuk tolerohen të viktimizohen, janë baza themelore të cilat paraqesin

rendin publik (ordre public). Ky institut është paraqitur qysh në kohën e normave

të para kolizive respektivisht tek shkollat Italiane dhe Holandezo-Flamanë të

statuteve.238

236
Raape….cituar sipas Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic,vep e cit fq 147
237
Varadi,Bordas,Knezevic,vep.e cit.fq.131
238
Shih me teper:D.Alagic, Prva razmisljanja o javnom poretku u medunarodnom privatnom pravu,
Zbornik-Zagreb, nr,1-2. vitit 1972. fq.49.

227
Krahas shprehjes “rendi publik” ne literature shumë shpesh përdoret edhe shprehja

“rendi publik ndërkombëtar”.Te dyja këto shprehje e kanë prejardhjen nga e drejta

franceze,që sipas autorit Blagojevic,shprehja “ordre public international” për herë

të parë e ka përdorur Boulay ne vitin 1802, me rastin e hartimit të Kodit Civil.239

Megjithatë edhe Në teori dhe në praktikë të së drejtës franceze dhe të shumë

vendeve përdoret shprehja “rendi publik” dhe përdorimi i shprehjes “rendi publik

ndërkombëtar” përdoret vetëm nën thonjëza ngase në të kundërtën krijohet

përshtypja e ekzistimit të një rendi publik mbishtetëror.240

Emërtimi i njëjte “ordre public” shfrytëzohet edhe në të drejtat tjera si atë italiane

“ordine pubblico”,në spanjisht “orden publico”,në rusisht “publicnji porjadok”.Në

përdorim janë edhe shprehjet :public policy” në anglisht,”Vorbehaltsklausel” në

gjermanisht,flamanet “exception d’ordre public” 241etj.

Në përgjithësi nga autore të shumët konsiderohet se me rastin e përcaktimit te

përmbajtjes dhe kufijve të rendit publik duhet qasur dy parimeve atij të

“dezinfektimit abstrakt”, si dhe heqjes së pasigurisë juridike edhe pse konsiderohet

se nuk mund të sigurohen rezultatet e dëshiruara.242

Ndër shumë autorë ka mendime se me involvimin e rendit publik gjykata ka

zgjeruar rezultatet e parapara me të Drejtën tradicionale,zakonisht pa ndonjë

sqarim te duhur,duke aplikuar të Drejtën vetanake dhe duke arritur rezultatet e

dëshiruara.243Apo ka mendime që shkojnë edhe më tej duke theksuar se aplikimi i

rendit publik është i domosdoshëm në regjimet me konflikte dhe të drejta të

239
Shih:B.Blagojevic,Medunarodno privatno pravo,Beograd 1950,fq.140-141
240
Shih:M.Jezdic, Medunarodno privatno pravo I,Beograd 1988,fq.184-185 poashtu
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic,vep e cit fq 153
241
Shih tek: F.Rigaux,Droit International prive,Bruxelles 1968, fq.227. cituar sipas
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic,vep e cit fq 154
242
Shih me gjeresishte:M.Jezdic, Tendencije u razvitku medunarodnog javnog poretka I n jegovo
regulisanjë, JRMP, 1963, Nr,2, fq.189-199; B.Blagojevic, Vep. E cit. fq.148, cit sipas A.Bilalli
vep e cit fq. 132.
243
Pauslen and Sovern; “Public Policy” in the Conflict of Laws, 56 Colum.L.Rev.1996 p.969.

228
ndryshme qe mund të vije deri te aplikimi joobjektiv i të drejtës së huaj. 244 Në të

gjitha rastet shkalla e ofensivës së të drejtës së huaj duhet të jetë e balancuar nga

zgjerimi i lidhjes me rrethanat e vendit. (Kjo vërehet te autoret gjerman dhe

austriak)245.Kjo lidhje mund të kuptohet kur një shtetas Egjiptas vije në vendin

tonë për të marrë të dytën grua ngase e drejta e tij ia lejon,kjo do të dëmtonte

rendin tonë publik dhe për këtë nuk lejohet. Në të kaluarën rendi publik është

aplikuar në disa raste si në mbrojtje të monogamies,të drejta familjare por jo edhe

për te drejtat tjera elementare.246

Instituti i rendit publik ndërkombëtare paraqitet edhe të konflikti i brendshëm i

ligjeve. Te shqyrtimi i vendit dhe rolit të rendit publik ndërkombëtare në lidhje me

paraqitjen e konfliktit të brendshëm të ligjeve ne marrëdhëniet statusore dhe

familjare në aspektin e kësaj matë rije juridike, ekzistojnë qëndrime të ndryshme

nga ajo se ky institut në konstilacion me konfliktin e brendshëm nuk ka vend për

zbatim247 deri te mendimet e kundërta me këtë ,se zbatimi i institutit të rendit

publik ndërkombëtare ka vendin e vet për zbatim edhe të konflikti i brendshëm i

ligjeve,por natyrisht se roli i tij në këtë rast është shumë më i vogël dhe se

përdoret rralle në aspekt te disa problemeve të veçanta.248

Lidhur me aplikimin praktik te ordre public në palin e brendshëm,atëherë mund të

flitet për të Drejtën anglosaksone,dhe kjo për arsye se normat kolizive ne këto

244
Kështu ne Statutin e Konflikteve te Ligjeve te Austrise neni 6 Rendi Publik shkurtimisht
definohet:”e drejta e huaj do te perjashtohet vetem nese aplikimi I saj do te coje te rezultatet e
kundërshtueshme nga bazat e te drejtes austriake”Me 15 Qershor te vitit 1978 është nxjerre
Statuti mbi te drejten nderkombetare private qe ka hyre ne fuqi me 1 janar 1979.(Gazeta Zyrtare
e Drejtesise e Austrise No.304(1978).Është me rendesi te theksohet se ne vetem 54 sekcione te
këtij Statuti janë dhene te gjitha zgjidhjet e se drejtes qe aplikohen ne rastet e se drejtes
nderkombetare private.Perjashtim bejne disa norma qe janë ne Statutet tjera siç janë çështjet
komerciale, antitrustet, marreveshjet nderkombetare etj.
245
Edith Palmer, The Austrian Codification of Conflicts Law, The American Journal of the
Comparative Law, Vol.20.1980.
246
Juenger, Trends in European Conflicts Law, 60 Corn.Lrev.969 1975.
247
Kështu per shembull,Savigny:System des bentigen Romichen Rechts,1849. Vellimi VIII. Fq.38.
cituar sipas T.Varadi:Medunarodno Privatno Pravo,Novi Sad,1986 fq.82.
248
Kështu per shembull:Niederer dhe te tjere.

229
vende gjinden në nivel të njësive federale të veçanta dhe për atë së norma e njëjte

mbi konfliktin e ligjeve sherben edhe për zgjidhjen e konfliktit ndërkombëtare të

ligjeve.

Deri te aplikimi i këtij instituti më së shpeshti në praktikë vijmë tek disa lloje të

kontratave (mbi opkladi për shembull) e cila “në disa territore administrative,këto

kontrata krijojnë obligime të plota,derisa ne territoret tjera kundër rendit

publik”.249

Tradicionalisht e drejta angleze sikur te drejtat tjera bene përjashtimin e të gjitha te

drejtave kompetente,në sferën kontraktuale dhe tjetër duke përjashtuar aplikimin e

së drejtës së huaj,kompetente,në rast se aplikimi i saj do të dëmtonte rendin publik

të shtetit të vendit. Ne raste të tilla rregulla qe lidhet me lex fori subsidohet. Një

provizion i tillë është aprovuar në nenin 16 të Konventës së vitit 1980, e cila i lejon

gjyqit që të refuzoje aplikimin e të drejtës kompetente nëqoftëse aplikimi i tillë

manifeston inkompatibilitet me ordre public të vendit.250

Sipas të drejtës angleze janë dy specifika për aplikimin e rregullave të rendit

publik: 1. Rregullat e rendit publik të Anglisë parandalojnë aplikimin e çdo të

drejte të huaj e cila është ndryshe nga rregullat substanciale të Anglisë; dhe 2.

Rregullat e rendit publik të Anglisë janë te vendosura te pengojnë gjyqet Angleze

që të nxisin apo kërkojnë nga palët që të njohin aktet të cilat janë në kundërshtim

me të Drejtën penale të vendit ku zbatohen.251

249
T.Varadi:Vep.e cit.fq.84
250
Konventa e vitit 1980
251
Shih me gjere:Lemenda Trading Co Ltd v African Middle East Petroleum Co Ltd 1988 I QB
448.

230
Në ish Jugosllavi mbi përdorimin e këtij instituti ka dominuar teza e përfaqësuar

nga Profesor Blagojevici se në kuadër te sistemit juridik te ish Jugosllavisë

aplikimi i rendit publik nuk ka vend.252

Instituti i ordre publik në ish Jugosllavi konsiderohej si i “panevojshëm” ngase ne

asnjë rast nuk mund te konsiderohej dhe arsyetohej se aplikimi i këtij instituti,dhe

ne asnjë rast nuk pranohej konflikti në mes te të drejtave të një njësie

administrative(republike apo krahine autonome) me të Drejtën e njësive tjera nga

arsyeja se Kushtetuta e ish Jugosllavisë përmbante një numër te instrumenteve për

sigurimin e unitetit te sistemit juridik në bazë te parimeve të përgjithshme të

pranuara,ngase “dallimet të cilat paraqiten në mes te ligjdhënësve të republikave

dhe krahinave vështirë mund të jenë të atij intensiteti,që Ligji i një republike

respektivisht krahinë të jetë kundër rendit publik të republikës respektivisht

krahinës tjetër”253

Profesor Varadi, mbështet këtë mendim dhe shton se në sistemin juridik te ish

Jugosllavisë “normat kolizive nuk janë në nivel të territoreve,por në nivel të

tërësisë. Rendi publik është një nga institutet e përgjithshme të së drejtës

kolizive,dhe shtron pyetjen se a mundet të zbatohen normat federale kolizive në

raport me rendin publik të njësive administrative, dhe se a mundet qe rendi publik,

si institut i një sistemi koliziv, të kërkohet në nivel tjetër nga ai ku gjendet vetë

sistemi koliziv”254. Me respektimin e rendit publik është nënkuptuar hierarkia e

akteve juridike në nivel të federatës që nënkuptonte së norma kolizive nuk mund të

jetë në kundërshtim me Kushtetutën federale.

252
B.Blagojevic; Regulisanjë sukoba zakona republickih odnosno pokrajinskih zakona sa zakonima
drugih republika odnosno pokrajina(kolizione norme), Pravni Zivot, 1973 Nr.1.fq.8.
253
T.Varadi: Vep.e cit.fq.85. poashtu shih Mitric,B: ep e cit fq.195
254
Po aty, cituar sipas Mitric,B: vep e cit fq 195

231
Mbi bazën e këtyre qëndrimeve mund të thuhet se instituti i ordre public tek ish

Jugosllavia vërtet nuk ka pasur vend dhe as arsyetim për konfliktin e brendshëm të

ligjeve255.

Është më së e çartë se i aplikimi i rendit publik dërgon ne nënvlerësimi e të drejtës

së huaj që nga disa autore të huaj quhet rendi publik negativ ndërsa te tjerë që e

favorizojnë e quajnë rendi publik pozitiv dhe kjo duhet te përdoret sa herë që

mbrohen interesat e vendit dhe aplikimi i të drejtës ka të bëjë kryesisht me

territorin e vendit.256

Ekziston mendimi qe mund të përkrahet se në aplikimin e së drejtës së huaj, gjyqet

duhet të ngritin çështjen e kushtetutshmërisë së të drejtës së huaj për aplikim257.Ne

këto raste funksioni kreativ i gjyqeve është i një rëndësie të veçantë. Me qëllim të

plotësimit të nevojave ligjore,gjyqet zëvendësojnë normën e humbur me lex

forii258.

255
Mitric,B: vep e cituar fq. 196
256
Edith Palmer, vep. e cit. fq.147.
257
Mitric,B: po aty
258
Stojan Cigoj, Common Tendencies and Differences of the Regulations of Conflicts of Laws in
Central-Eastern Europem, Universita degli di Trieste,Italy, pp.21-23. 1984.

232
XI.3. Ridërgimi (Renvoi) te konflikti i ligjeve të marrëdhëniet
statusore dhe familjare

Ridërgimi dhe dërgimi në të Drejtën tjetër është një nga institutet të cilat sjellin

një masë të pasigurisë të marrëdhëniet juridiko-civile me element ndërkombëtare,

qoftë të konflikti i ligjeve i brendshëm qoftë të ai ndërkombëtare.

Renvoi ka qenë dhe ende mbetet një nder problemet me të diskutuara dhe me

kontroverse në të Drejtën Ndërkombëtare Private që nga lindja e tij Në rastin

“Forgo”259.Ky rast shënon piken fillestare të aplikimit dhe interpretimit të normave

kolizive,ndryshe nga ato tradicionale të cilat kanë mbijetuar për me shumë së 600

vite. Kjo ka provokuar në njërën ane kriticizmin e egër në një pjesë të teorisë dhe

në anën tjetër edhe praktiken e gjyqeve të legjislacionit te shumë shteteve të

sistemit kontinental të së Drejtës Ndërkombëtare Private .Këto motive kanë

dërguar në anën tjetër të qasjes egoiste në favor të aplikimit të lex forit.

Duke parë ndërlikueshmërinë e këtij instituti autori Peter Stonë thekson:”Lexuesit

që nuk kanë njohuri paraprake me këtë problem janë këshilluar që të kenë një gote

të madhe wiski dhe cigare ne dore para së të hyjnë ne procedurat e mëtejme të

interaktivitetit te tij”260 Renvoi mund të jetë kompleks si koncept. Gjykata mund te

pranoje apo te refuzoje aplikimin e ligjit të huaj. Pranimi mund të jetë i tërësishëm

apo i pjesërishëm. Trajtimi i problemit te renvoi është përcaktimi i të drejtës

aplikative ne shtetet qe përbëhen nga me shumë juridiksione territoriale të ndara

dhe ne raste të ritave të ndryshme të së drejtës kanunore.261

259
Gjyqi Francez I Kasacionit,Vendimi I vitit 1875,1878 dhe 1882,vendimi I 24 Qershorit 1878
është publikuar ne Sirey ne vitin 1878 p.429)
260
P.Stone, Renvoi and the modern Approaches to Choise of Law,30 Am.U.L.Rev.1048 ,London,
1981,p.391.
261
Edith Palmer, The Austrian…p.210

233
Në konfliktin e ligjeve amerikanë referenca e një ligji tek ligji tjetër dhe

juridiksioni gati çdo herë është referimi te Ligji i shtetit tjetër që duhet të aplikohet

si problem i pastër vendor. Gjyqet amerikane shpesh shprehin konfliktin e ligjeve

të juridiksionit tjetër si një ndihme për te zgjedhur problemin e zgjidhjes se ligjeve.

Ne fokus të konfliktit të ligjeve nuk është tere e drejta e ligjit tjetër por e drejta e

saj e brendshme për rastin e caktuar qe është vendosur si problem i pastër

vendor.262

Restatmenti i parë në SHBA e ka përdorur shumë pak renvoi,aty kanë qenë vetëm

përjashtime për këtë rregull. Kjo është bere për arsye të doktrinës substanciale të

renvoi, nga ndikimi i teorisë territoriale të zgjidhjes se ligjit,nga vështirësia për ta

kuptuar,por duket se teoria territoriale ka dominuar.263

Ne restatmentin e tanishëm është pranuar me natyrshëm edhe pse është ofruar

vetëm ne dy rrethana në të cilat referenca normale te Ligji i huaj mund te bartet. E

para ndoshta kur gjykata është e pa interesuar dhe gjykata e të gjitha shteteve të

interesuara do të nxjerrin rezultatin e njëjte.264 Rasti i dyte është kur objektivi i

zgjidhjes se veçantë të së drejtës nga gjykata rezulton edhe nga faktet tjera te

involvuara nga gjykatat e shteteve tjera.265 Renvoi këtu tregon dëshirën e shteteve

qe çdo shtet dëshiron të aplikojë të Drejtën e vet me këtë edhe politiken e vet.

Në të Drejtën Angleze, njihen tri teori mbi renvoi. Teoria e brendshme sipas se

cilës kompetente është e drejta e vendit,teoria parciale sipas të së cilës kompetente

është e Drejta e Anglisë,dhe teoria totale e përgjithshme e cila e sjell çështjen në

262
Shih: Griswold, Renvoi Revisted, 51 Harvard Law review 1165, viti 1985, p.122.
263
A.Comment, Renvoi and the modern approaches to Choise of Law, 30 Am.U.L.Rev.1048. viti
1981.p.21
264
Restatement Second of Conflict of Laws Neni 8, Conflict of Laws 2d Volume 2. As Adopted
and Promuglated by the American Law Institute at Washington,D.C.May 23, 1969.American
Law Institute Publishers, 1971.
265
Po aty,Neni 8 (2).

234
një rreth. Gjithashtu është e njohur edhe teoria e vetme e renvoi dhe teoria e gjyqit

të huaj.266

Për teorinë e përgjithshme është vështirësia e madhe praktike e aplikimit te renvoi

në praktikë. Sfide tjetër është rrethi i gjatë dhe ndonjë e drejte duhet ta thyeje këtë

pat pozicion. Pengesa tjetër është për vendet ku fakt vendimtar primar është

shtetësia dhe për te tjerat vendbanimi.

Teoria e brendshme në mënyrë sistematike është aplikuar nga sistemi italian dhe

spanjoll i konfliktit të ligjeve. Teoria parciale e renvoi është aprovuar në të

shumtën e rasteve në sistemin e konfliktit të ligjeve të Francës, Gjermanisë dhe

Belgjikës.

Sistemi anglez është mirë i themeluar dhe e drejta angleze ka adaptuar teorinë e

brendshme të se drejtës, duke aplikuar ligjin e brendshëm të vendit që i referohet

rregullave të konfliktit në Angli dhe duke injoruar mundësinë qe konflikti i

rregullave të vendeve mund ti referohet çështjeve në të Drejtën Angleze apo të

drejtës së shtetit të tretë.267 Nuk ka rast kur e drejta angleze ka aplikuar teorinë

parciale por ka aplikuar teorinë e përgjithshme sidomos në validitetin e vullnetit

për sendet e luajtshme dhe të paluajtshme.268

Në sistemin austriak statuti i ri ka përfshi përdorimin e madh te renvoi se sa ne

përpara kur nuk përdorej në kontrata dhe torts. Pranimi i renvoi shpesh dërgon te

aplikimi i rregullës lex fori.269 Në të shumtën e rasteve të aplikimit te renvoi në të

Drejtën Austriake ajo i referohet të drejtës së nacionalitetit të personit dhe më vonë

266
Griswold, vep.e cit.p.125.
267
Neni 15 I Konventes se vitit 1980
268
Shih rastet Re Ross 1930 I Ch 377 dhe rastin Re O’Keefe 1940 Ch 124.
269
Edith Palmer, The Austrian Codification of Conficts of Law,The American Journal of th
Comparative Law, Vol.20. viti 1980.p.210.

235
kthehet prape të vendbanimi i tij. Megjithatë renvoi nuk është aplikuar si zgjidhje

për parimin pro-forum por për te arritur harmonizimin e vendimeve.270

Rregulla e statutit të Austrisë është e qartë, kur superstruktura e të drejtës së huaj

dërgon te juridiksioni i veçantë,referenca është te tejkaloje,përndryshe rregullat e

konfliktit do të dërgojnë direkt te e drejta e shtetit me kontakte determinuese.271

Statuti i Austrisë kërkon që të zbatohet e drejta e Austrisë ne raste kur e drejta e

huaj nuk mund të aplikohet në kohën e caktuar. Kjo dispozite me siguri mundëson

abuzimin e së drejtës së huaj por ligjdhënësi austriak e arsyeton se kjo lidhet me

çështjet urgjente siç janë çështjet e lidhura me kujdestarinë,apo tjera familjare që

nuk presin shtyrje .Zgjedhja e lex forit para së të zbatohet e drejta e huaj qe është e

lidhur me shumë me rastin është bere për te thjeshtësuar detyrën e gjyqit. Kjo

mundësi jepet edhe me Ligjin Gjerman, ku ka paraparë që të përdoret lex fori kur

nuk është e mundur lex causae, sidomos në rastet e legjitimimit,kujdestarisë dhe

marrëdhënie tjera familjare.272

Një dukuri e tillë është paraqitur edhe në të Drejtën e ish Jugosllavisë .Për herë të

parë renvoi është paraqitur ne ish Jugosllavinë e pas Luftës së dytë Botërore, në të

Drejtën Ndërkombëtare Private dhe atë ne dy statute: Akti i Këmbimit të

Pagesave273 dhe ne Aktin e Sukcesionit.274

Kështu në nenin 94, paragrafi 1, te akti i këmbimit të pagesave thuhet:”Kapaciteti

i personit që të obligohet me këmbimin është përcaktuar me të Drejtën e shtetit.

Neqoftëse kjo i referohet të drejtës së shtetit tjetër,e drejta e shtetit tjetër nuk duhet

270
Schwind Von der Zerplitterung des Privatrechts durch das internationale Privaterecht und ihrer
Bekampfung, 23 Rabelsz,1958 p.449.
271
E,Palmer,vep.e cit.p.211.
272
BGH 26 October 1977.
273
Neni 94 paragrafi 1 I vitit 1946,Publikuar ne Gazeten Zyrtare te SFRJ No.104)1946 te 12
dhjetorit te vitit 1946.
274
Neni 155 paragrafi 1 dhe neni 158 te publikuar ne Gazeten Zyrtare te RSFJ No.42)1965 te 2
Korrikut te vitit 1965.

236
te aplikohet” apo ne Aktin mbi Sukcesionin në nenin 155 theksohet:”Për

sukcesionin e shtetasit të huaj e drejta kompetente e vendit në të cilën ka vdekur

shtetasi në kohën e vdekjes së tij do të aplikohet,apo e drejta e cila i referohet

ligji”.Në të dy rastet kategoria e kësaj fushe është në të ashtuquajturën “statut

personal”.Është me rëndësi te përmendet se renvoi nuk ishte aplikuar ne Aktin

Baze mbi Martesën të vitit 1946 dhe ne versionin e tij të vitit 1965 lidhur me

kapacitetin e martesës. Akti i ish Jugosllavisë mbi të Drejtën Ndërkombëtare dhe

procedurën është pritur te zgjidh dilemat lidhur me renvoi në të Drejtën ish

Jugosllave por për dallim nga pritja ai nuk i ka zgjidh por i ka komplikuar

problemet.275

Në tezat mbi Aktin mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private dhe procedurën të vitit
276
1973 , propozon disa alternativa për aplikimin e së drejtës vendore. Kështu në

këtë akt theksohet:”Neqoftëse rregulla e përcaktimit të së drejtës kompetente të

RSFJ referon te drejtat tjera,rregulla mbi përcaktimin e të drejtës së aplikueshme e

atij ligji duhet të aplikohet kurdoherë është mundësuar në mënyrë specifike nga ky

akt. Kjo duhet të bëhet në të gjitha rastet kur ligji referon për të drejtën tjetër”.277

275
Zeljka Matic,The development of the “Renvoi” in Yougoslav Private International
Law,University of Zagreb, 1984,fq.84.
276
Akti lidhur me Zgjidhjen e Konfliktit te Ligjeve me Provizionet e vendeve tjera te çështjeve te
caktuara,Gazeta Zyrtare e RSFJ No.43)1982 e 15 Korrikut te vitit 1982.
277
Keto teza jan publikuar ne revisten:”Prinosi za poredbeno porucavanjë prava I medunarodna
privatno pravo”.No.6.Zagreb,1973.

237
XI.3.1. Aplikimi në praktikë i institutit Renvoi

Nga kjo që u theksua më lartë mund të vijmë në konstatimin se pranë organit të

vendit kur rregullohet ndonjë marrëdhënie juridike civile me element

ndërkombëtare, nëqoftëse norma kolizive e vendit dërgon ne zbatimin e ndonjë te

drejte të huaj,dhe kjo norme kolizive e huaj parasheh në rastin konkret zbatimin e

së drejtës së vendit,atëherë organi kompetent i vendit është i obliguar te zbatoje të

Drejtën e vendit, pa marrë parasysh se norma kolizive e vendit dërgon ne zbatimin

e të drejtës së huaj (Renvoi).

Një rregull përafërsisht e njëjte vlen edhe Në rastin kur për ndonjë çështje të

marrëdhëniet juridiko-civile me element ndërkombëtare organi i vendit sipas

normës kolizive vendore dërgon ne zbatimin e të drejtës së huaj,dhe Ligji i atij

vendi të huaj sipas normës së tij kolizive parasheh zbatimin e të drejtës se ndonjë

vendi të tretë,atëherë organi i vendit do të jetë i obliguar që të veproje ashtu që të

aplikoje të Drejtën e shtetit të tretë.(dërgimi në të Drejtën e mëtejme)278

Sipas Prof. Mitric, nëse i analizojmë këto çështje në shikim të parë nuk duket se

kemi ndonjë paqartësi të veçantë në aplikimin e këtij instituti,por në praktikë

mund të paraqiten pengesa të vështira nga arsyet se këtu duhet ti dallojmë tri

situata:

a) E para,kur organi kompetent duhet që sipas normës kolizive duhet të

aplikojë të Drejtën e shtetit, e cila në sistemin e saj juridik e përjashton

institutin e dërgimit,qoftë si dërgim apo dërgim te Ligji i vendit të

tretë.(kështu për shembull ne Itali,Greqi,Brazil etj)

278
Lowenfeld, renvoi among the Law Professors,An American’s view of the European view of the
American Conflict of Laws,AJCL,1982,p.99

238
 b) E dyta, kur organi kompetent sipas normës kolizive duhet të aplikojë të

Drejtën e shtetit, e cila në sistemin e vet juridik e pranon institutin renvoi,

por jo edhe dërgimin te Ligji i shtetit të tretë.279.

c) E treta, kur organi kompetent duhet të aplikojë të Drejtën e shtetit, e cila e

njeh institutin e dërgimit dhe ridërgimit ne ligjet e shteteve të treta280.

Sqarimet e mësipërme tregojnë se ky institute është i ndërlikuar dhe kërkon zbatim

praktik në disa marrëdhënie të caktuara juridike ndaj shteteve të cilat në sistemin e

vet juridik nuk e njeh institutin e dërgimit dhe ridërgimit dhe nuk e zbatojnë këtë

institute juridik.281

Sipas Prof. Mitric: “Një qasje e veçantë është për këtë institut dhe aplikimin e tij

ne suaza te një shteti. Përdorimi i renvoi është i mundur edhe në marrëdhëniet

juridiko civile Brenda një shteti,nen kushte,qe konflikti i brendshëm i ligjeve i cili

paraqitet te normat kolizive të brendshme,gjinden në nivel te disa territoreve të

veçanta juridike,ngase ky institut paraqet përbërjen e dy apo me shumë sistemeve

kolizive”282.

Sido që të jete,përdorimi i këtij instituti brenda kufijve të shteteve ka arsyetim

shumë me të vogël se sa në konfliktin në planin ndërkombëtare nga arsyet se

përdorimi i këtij instituti në planin ndërkombëtare në njërën ane,dhe aplikimit në

279
Te gjitha tekstet e ligjeve te shteteve te permendura,ne gjuhen serbe, mund te shihen ne librin:
Zivkovic,Medunarodno Privatno Pravo,Beograd, viti 1998.
280
Kjo ndarje është bere sipas Mitric,B: vep e cituar fq. 198 poashtu edhe autoret:
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic, vep e cit fq 148-149 perkrahin kete ndarje.
281
S.Cigoj,Zavracanjë v teoriji in praksi. Pravnik, Ljublana,1955, fq.252.
282
Mitric,B: vep e cit. 199

239
konfliktin e brendshëm në anën tjetër, përveç intensitetit të ndryshëm kanë edhe

rëndësi shumë me të vogël ne zbatimin në planin e konfliktit te brendshëm.283

Për paraqitjen e këtij instituti në ish Jugosllavi jepen mendime të ndryshme Prof.

Mitric, i ndan:” në një grup janë autoret të cilët kanë menduar se renvoi mund te

paraqitet në ish Jugosllavi në nivel federal pasi ka mundësi që të rregullohen

marrëdhëniet juridiko/civile me norma të ndryshme kolizive në njësi të ndryshme

të federatë s(republika respektivisht krahina autonome) dhe në nivel te RS te

Serbisë qe kishte për obligimi te harmonizonte sistemin juridik te saj me dy ish

krahinat tjera (Kosovën dhe Vojvodinën).284 Ky konflikt i normave kolizive

rregullohej sipas nenit 281, pika 15, të Kushtetutës së ish RSFJ-së të vitit 1974, që

rregullonte normat kolizive të nivelit federal ku theksohet:”rregullimin e konfliktit

të ligjeve të republikave dhe krahinave me ligjet e republikave dhe krahinave tjera

rregullohet me norma kolizive federale”285.

Në anën tjetër ka autor që mendojnë se nuk mund të vije deri te ekzistimi renvoit

përmbajtjesor te normat kolizive në nivel të ish federatës Jugosllave apo në nivel

të ish Republikës së Serbisë. Mendim ky qe mund të përkrahet.286

Mund të konstatohet se një numër i argumenteve ka qenë në kundërshtim të

përdorimit të renvoit. Argumenti i parë ka qenë se nuk mund te mbaroje rrethi i

dërgimit te njëra apo tjetra gjykatë siç ishte rasti i një shtetasi zviceran dhe një të

Nju Jorkut. Pastaj argumenti tjetër është aplikimi jo i drejte i së drejtës nga gjykata

siç ishte rasti në Schneider.287

283
Shapiro,Choice of Law Under the Federal Tort Claims Act:Richards and Renvoi Revisited,North
Carolina Law Review,1992,p.641.
284
S.Cigoj, Ustanova upicivanja u nasem medunarondom pravu, Pravni Zivot,3)80.1980.fq.5.
285
Mitric,B: vep e cit. fq201
286
Shih me gjere:T.Varadi,Medunarodno Privatnno Pravo,Novi Sad,1986.fq.80. E.Muminovic,
Uvracanjë I iyvracanjë u nasem novom Zakonu o Medunarodnom Privatnom
Pravu,Godisnjak,Sarajevo,3/1984.Matic etj.
287
Shih:Falconbridge,Renvoi in New York and Elsewere,6 Vand.L.Rev.708,725)731 1953.

240
Mundësia e përdorimit të renvoit tek rastet e pasurisë në të Drejtën Amerikane

është kufizuar ngase gati te gjithë juridiksioni amerikan kanë të njëjtën zgjidhje të

ligjit për raste pasurie. Sot, te shumë autore mendohet se renvoi nuk ka implikim

praktike Nëse të gjitha juridiksionet relevante kanë zgjidhje identike të se drejtës.

Kështu në të shumtën e rasteve në të cilat është përdorur renvoi ka të bëjë me

rastet e involvuara ne SHBA dhe shtetet e huaja.288

Renvoi është përjashtuar ne marrëdhënie me trustet sipas nenit 17, të Konventës së

Hagës të 10 Janarit të vitit 1986, mbi të Drejtën e Aplikueshme të Trustet dhe

njohja e tyre. Gjithashtu, renvoi është përjashtuar edhe në aspektin e validitetit

formal të vullnetit sipas nenit 6, pika 1, te Wills Act 1963. Ky Akt implementon

Konventën e Hagës të vitit 1961, mbi konfliktin e ligjeve lidhur me Formën e

Dispozicionit të Testamentit289etj.

Instituti i renvoi është shumë i domosdoshëm të studiohet edhe më tej ngase shihet

se është i pasqaruar sa duhet sidomos ne shqyrtimin e tij teorike dhe veçanti në atë

praktike. Natyrisht se paraqitjet e tij janë shumë me të mëdha te normat kolizive në

planin ndërkombëtare por nuk mund te përjashtohet në tërësi ne planin e

brendshëm. Aplikimi i këtij instituti me siguri rritet në kohën e lëvizshmërisë së

madhe të njerëzve, shërbimeve , kapitalit dhe ofrimit të shërbimeve në shtete me

sisteme të ndryshme juridike dhe integrimet që po bëhen krijojnë mundësi për

aplikim të tij pa humbur ‘sovranitetin’ e aplikimit të së drejtës vendore në territorin

shtetit të vendit,sovranitet ky edhe ashtu i relativizuar në kohët moderne.290

288
Shih,Rastin Scheinder 198 te vitit 1950 dhe zgjidhja ne mes të ligjit te New Yorkut dhe
Zvicres.(Falconbridge,Renvoi in New York vep.cit.).
289
Shih. S.Pervin,Formal validity of wills,London, 1999. pp.373-376.
290
Mitric,B: po aty

241
XV.4. Bishtnimi i Ligjit (Fraus Legis) te konflikti i ligjeve të
marrëdhëniet statusore dhe familjare

Çdo zgjidhje per normat kolizive behet në bazë të kriterit i cili nga aspekti i tij

tregon afërsinë në lidhje me një marrëdhënie konkrete juridike. Poashtu edhe

ligjdhënësi përcaktohet për njërën nga lidhjet e mundura sipas së cilës

konsiderohet me e rëndësishmja duke pasur parasysh qëllimet e politikes së tij

ligjdhënëse.

Sipas shume autoreve theksohet:”nëse me krijimin artificial apo me ndryshimin e

fakteve,e cila është pike lidhje e ndonjë norme kolizive, arrihet zbatimi i ndonjë të

drejte të huaj, dhe jo të asaj që do të zbatohej nëse nuk do të ndodhte ndryshimi,

atëherë është fjala për bishtnimin e ligjit në të Drejtën Ndërkombëtare Private” .291

Subjektet e marrëdhënieve juridike ndërmarrin veprime të tilla me të cilat

zakonisht do të arrijnë aplikimin e asaj të drejte që sipas tyre është me e dobishme.

Qëllimi i bishtnimit të ligjit ekziston në atë që në vend të së drejtës që është

kompetente nëse nuk vie deri te manipulimi, apo ndryshimi i fakteve vendimtare,

pason aplikimi i të drejtës tjetër e cila pa ndryshimin e atyre fakteve vendimtare

nuk do të ishte kompetente292.

Bishtnimit të ligjit ka një histori te gjatë dhe interesante dhe me së shpeshti të

bishtnimit të ligjit paraqiten te marrëdhëniet familjare dhe statusi i personave

juridik. Në fushën e marrëdhënieve familjare bishtnimi i ligjeve paraqitet,sipas

rregullit çdo here,si instrument i bishtnimit të normave të cilat nuk janë ne

përputhje me ndryshimet dhe realizimin e nevojave të njerëzve,dhe ky institut

mund të shfrytëzohet si mjet për arritjen e efekteve të cilat sistemet juridike

291
Varadi,Bordas,Knezevic, Vep.e cit.fq.155
292
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic, vep e cit. fq 176

242
progresive i lejojnë.293Raste të tilla njihen gjatë historisë si ato kur është ndaluar

martesa në mes njerëzve me race të ndryshme, ndalimi i martesave bigamike,pa

pëlqimin e prindërve,aferisa e gjakut,per ikjen nga pengesat tjera martesore etj.

Një lloj i bute i bishtnimit të ligjeve zbatohet sot ne SHBA sidomos në

mundësimin e shkurorëzimit. Në ato shtete federale ku shkurorëzimi është i

vështirë, çifti bashkëshortor, apo njëri nga ata,shkon për shembull në Nevade,

Republikën Domenikanë, apo ne provincave veriore të Meksikës që për një kohë të

shkurtër të banimit të krijojë vendbanimin fiktiv dhe kështu të krijojnë mundësi për

aplikimin e kushteve më liberale.294

293
Po aty
294
Ne kohen e kompjuterizmit dhe shkalles se larte te informatikes ne rrjetin boterore munden
shume lehte te gjinden shpallje te agjencive te ndryshme te cilat ofrojne
informacione,sherbime,aranzhmane te udhetimit te njërzeve te cilet deshirojne te lidhinmartese
apo te shkurorezohen ne menyren me te lehte dhe me te shpejte nen kushte me te lehta se sa ato
qe janë te parapara ne normat juridike te shteteve shtetesine e te cilit e kane te interesuarit.

243
XI.4.1. Elementet e bishtnimit të ligjit

Fraus legis është ndryshimi i fakteve vendimtare të cilat paraqesin pike të lidhjes

obligative të normës kolizive. Sipas mendimit te shume autoreve, ky ndryshim

mund të jetë ne përputhje me mënyrën e cila në vete është e lejuar siç janë

ndryshimi i shtetësisë dhe vendbanimit, zgjedhja e vendit të lidhjes së martesës

etj, nuk janë të ndaluara por tek rasti fraus legis këto veprime bëhen me qëllim të

arritjes së ndonjë të drejte, e cila në kushte të rëndomta nuk do të ishte

kompetente.295Pra, ky paraqet një element të bishtnimit të ligjit me krijimin

artificial të pikave të lidhjes.

Në teori dhe në praktikë shpesh trajtohet qëllimi i bishtnimit si element i tij apo jo.

Në përgjithësi është pranuar qëndrimi se qëllimi është element konstituiv i fraus

legisit. Kështu sipas Batifolit, qëllimi është një “element karakteristik” i fraus legis

ngase përcaktimi i të drejtës kompetente duhet të jetë qëllim dhe jo vetëm si pasoje

e ndryshimit të shtetësisë apo vendbanimit apo ndonjë mënyrë tjetër të krijimit të

pikave të reja të lidhjes.296

Në teori dhe praktike ekzistojnë edhe mendime të ndryshme që përfaqësohen nga

teoria objektive qe thekson se qëllimi nuk është domosdo element konstituiv i

fraus legis. Kështu Profesori Blagojevic konsideron se “nuk është e nevojshme që

të ekzistoje Qëllimi i bishtnimit të ligjit në të Drejtën Ndërkombëtare Private , por

është e domosdoshme që të krijohen pikat e lidhjes me qëllim të bishtnimit nga

aplikimi i të drejtës materiale vendore”.297 Megjithatë, në bazë të vetë ekzistimit të

295
M.Pak, Medunarodni javni poredak I izigravanjë zakona u obligacionom ugovorima sa stranim
elementom,Pravni Zivot 1964/3, fq.23 cituar sipas Varadi...fq 179
296
Shih me gjeresisht:H.Batifol,P.Lagarde, Vep.e cit.fq.430 etj.cituar sipas Varadi...fq. 179-180
297
Shih:B.Blagojevic, Medunarodno Privatno Pravo,Beograd 1950,fq.164, cit sipas A.Bilalli vep e
cit fq. 153.

244
bishtnimit të ligjit si qëllim i ndryshimit të fakteve vendimtare mund të konstatohet

se qëllimi i bishtnimit është elemente konstituiv i bishtnimit të ligjit.

Me krijimin e fakteve vendimtare artificiale në rastet konkrete krijohet mundësia e

bishtnimit të normave të caktuara materiale që sipas mendimit dominues ato duhet

të jenë norma imperative.298 Deri te fraus legis vije me qëllim të bishtnimit të

normave imperativ,por këto nuk duhet të jenë njëkohësisht edhe norma te rendit

publik në të kundërtën,instituti i bishtnimit nuk do të kishte kuptim te ekzistonte si

institut ne vete.299

Ne sistemet juridike anglo-amerikanë dhe gjermane ka dominuar mendimi se nuk

duhet te sanksionohet fraus legës, si institut krahas ekzistimit te institutit të rendit

publik. Kështu Morris thekson:”Gjyqet angleze asnjëherë nuk e kanë zhvilluar

doktrinën e bishtnimit të ligjeve të konflikti i ligjeve”300 Në librat standarde të

konfliktit të ligjeve ne ShBA zakonisht edhe nuk përmendet instituti i bishtnimit të

ligjeve.

Për dallim nga teoria dhe praktika angloamerikanë dhe gjermane,sanksionimi i

fraus legis në teorinë dhe praktiken franceze ka një ndikim të fortë. Po ashtu edhe

në të Drejtën e Zvicrës, Spanjës, Hungarisë, Meksikës, Portugalisë, Rumanisë

etj.301

Në të Drejtën Ndërkombëtare Private të ish Jugosllavisë, rëndësia e fraus legis

nuk ishte shumë e madhe. Në këtë drejtim ka kontribuar fakti se në fushat e

rëndësisë së fraus legis dispozitat e të drejtës materiale juridike nuk nisen nga

298
Kete mendim e perkrahin Neidereri,Maridakisi,Bartosi etj.
299
Varadi,Bordas,Knezevic,Vep. e cit.fq.159.
300
Morris,The Conflict of Laws,London,1971,p.231; Wolf,Private International Law, Oxford,
1962,pp.140-145 etj, cit sipas A.Bilalli vep e cit fq. 158.
301
Shih me gjeresisht tek:M.Zivkovic,Vep. e cit. ne vijim

245
fraudolizimi i bishtnimit të së drejtës vendore.302 Kështu edhe në dispozitat e nenit

5, të LMDNP theksohet:”Nuk do të zbatohet e drejta e shtetit të huaj e cila do të

jetë kompetente sipas ndonjë ligji federal,nëse aplikimi i tij ka pasur për qëllim

bishtnimin e zbatimit të së drejtës se RFJ”303

302
Shih:Blagojevic,Vep.e cit. fq.162-167;Eisner,Vep. e cit.fq.88-93;Pak, Vep. e
cit.fq.23;Jezdic,Vep. e cit.fq.190;
303
M.Dika,G.Knezevic,S.Stojanovic,Komentar Zakona o medunarodnom privatnom pravu,Beograd
1991,fq.22-24; etj.

246
XI.4.2. Bishtnimi i Ligjit (Fraus Legis) te konflikti i brendshëm

i ligjeve

Instituti fraus legis është një nder institutet e interesit të përgjithshëm përmes së

cilit vije deri te largimi nga faktet vendimtare,nga aspekti i zbatimit apo

moszbatimit të tij ne aspakëtin e konfliktit të brendshëm të ligjeve. Nëse shtrohet

mundësia praktike e aplikimit te këtij instituti te konflikti i brendshëm i ligjeve

atëherë logjikisht shtrohen për shqyrtim edhe çështjet se çfarë roli dhe vendi ka ky

institut te paraqitja e tij te rastet e konfliktit të brendshëm.

Mundësia e ndryshimit te një “pike të lidhjes’ të vendit është e madhe ngase edhe

në këto shtete mundësia e lëvizjes së individëve është shumë e madhe qe vetvetiu

mundëson krijimin e “pikave të lidhjes” në mënyrë artificiale. Nëse merret

parasysh fakti se në shumicën e këtyre shteteve me sisteme juridike të përbëra për

krijimin e marrëdhënieve familjare dhe statusore paraqitet si fakt vendimtar

vendbanimi atëherë edhe kjo shkon në favor te shqyrtimit te këtij problemi304.

Sa për ilustrim po i marrim disa shembuj se si ishte e rregulluar me ligje të disa

njësive qe mund te paraqitnin konflikt të brendshëm të ligjeve. Kështu për

shembull sipas Ligjit mbi Martesën të Vojvodinës305 nuk i është lejuar lidhja e

martesës personit të sëmurë shpirtërisht, personit të pazhvilluar shpirtërisht dhe

personave me paaftësi për gjykim, derisa sipas Ligjit mbi Martesën te Serbisë306

nuk ekziston pazhvillueshmeria shpirtërore si pengese martesore. duket qartë së

Ligji i Vojvodinës është me i ashpër në aspektin e plotësimit te kushteve materiale

për lidhjen e martesës. E gjithë kjo mbetet pa efekt nëse personi i cili jeton në

304
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic,vep e cit. fq 183-184
305
Neni 12 (Gazeta Zyrtare e KSA te Vojvodines 1975/2)
306
Neni 7 (Gazeta Zyrtare e RS te Serbise- 1974/72)

247
territorin e Vojvodinës është i interesuar për të lidhur martesë pa këtë pengese për

lidhjen e martesës, ai mund të shkojë në Serbi dhe të ndërrojë vendbanimin e

tij,dhe me ndryshimin e kësaj “pike të lidhjes” bishtnohet e drejta e Vojvodinës si e

drejte kompetente,dhe do të zbatohet e drejta serbe e cila në rastin konkret i

konvenon palës se interesuar307.

Po ashtu, Prof. Mitric merr edhe shembuj tjerë si:”sipas dispozitave të Ligjit mbi

Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të Sllovenisë,është e lejuar martesa edhe për

personin e mitur i cili nuk i ka mbushur 16 vite me leje të veçantë të organit

kompetent derisa ne ish njësite tjera te ish federatë s Jugosllave për lidhjen e

martesës se personit te mitur me leje të veçantë nevojitet mosha prej së paku 16

viteve. Nëse dy të rinj nën moshën 16 vjeçare kanë dëshiruar të lidhin martese në

vendin e vet ku e kanë vendbanimin,për shembull në Serbi apo Mal te Zi,që sipas

nenit 13 të Ligjit mbi Konfliktin e Ligjeve, kushtet për lidhjen e martesës të

shtetasit te ish Jugosllavisë përcaktohen sipas të drejtës së njësisë qe personi e ka

vendbanimin,atëherë është e qartë së personat në fjalë nuk mund të lidhin martesë.

Në këtë rast ata do të vepronin sipas institutit të bishtnimit të ligjit, dhe do të

ndërronin vendbanimin ku do të shkonin në Slloveni, dhe sipas dispozitës së njëjtë

të ligjit të theksuar dhe dispozitave të Sllovenisë personat në fjalë do të lidhnin

martese me kusht që ti plotësojnë edhe kushtet tjera të parapara me Ligjin

Slloven”308.

Nga shembujt e mësipërm dhe të tjerë të ngjashëm Prof. Varadi shtron çështjen:’

se a është e drejte të intervenohet ne raste të krijimit artificial,por te lejuar,të

pikave të lidhjes që do të ndërrojnë edhe të drejtën kompetente, e cila normalisht

do të duhej të jetë respektivisht se a është e arsyeshme futja e ndalesës për fraus

307
Mitric,B: vep e cit fq 204
308
Po aty

248
legis si institut i përgjithshëm përmes së cilit bëhet ndryshimi i pikave të

lidhjes”.309

Prof. Mitric dhe shumë autor tjerë pajtohen më së duke e analizuar propozimin e

ndalimit të fraus legis në planin e brendshëm të konfliktit të ligjeve duhet te

përqafojmë mendimin e Profesor Varadit, i cili thekson se ndryshimet ne këto raste

të fraus legis te konflikti i brendshëm nuk është i madhe pasi harmonizohen me

kushtetutat federale dhe nuk lejohet ndonjë ligj Brenda sistemit juridik të përbëre

që të ketë ndryshime apo dallime sa të jenë në kundërshtim edhe me kushtetutën

federale, si rrjedhoje edhe aktet tjera të harmonizuara me atë, por gjithsesi duhet

analizuar se instituti i bishtnimit të ligjeve a po e rrezikon seriozisht sigurinë

juridike.310

Sipas këtij autori, mendimi i cili duhet të përkrahet, nuk është e arsyeshme që të

ndalohet instituti i bishtnimit të ligjit te normat e kolizionit te brendshëm,por do të

ishte e dobishme dhe e domosdoshme që të ndërmerren hapa për ruajtjen e

zgjidhjeve specifike në disa territore,duke nxjerr dispozita të veçanta kundër

bishtnimit të ligjit në disa fusha të dispozitave mbi kompetencën territoriale.311

309
T.Varadi, Vep.e cit.fq.86 cituar sipas Mitric,vep e cituar fq 205
310
Po aty fq 91 dhe Mitric…, fq 206
311
Po aty, si dhe Mitric fq 207

249
XI.5. Çështja paraprake (incidentale) te konflikti i ligjeve të
marrëdhëniet statusore dhe familjare

Cdo shqyrtim i procedurës gjyqësore nga fillimi e deri te marrja e vendimit meritor

është e gjatë dhe kërkon një veprim të proceduar mirë. Autoret e ndryshëm

theksojnë:” Një veprim i tillë në një marrëdhënie juridike mund të jetë edhe ai kur

gjatë shqyrtimit të çështjes kryesore nevojitet të shqyrtohet paraprakisht se a

ekziston ndonjë e drejtë apo marrëdhënie juridike tjetër (e ashtuquajtur çështje

paraprake, incidentale, prejudiciale) nga zgjidhja e së cilës varet përgjigjja në

çështjen kryesore të shtruar për gjykim, ndërsa çështja paraprake paraqet një tërësi

të veçantë juridike”.312

Gjithë këtë mund ta ilustrojmë me një shembull praktik: nëse ngitet padia për

mbajtje të personit A, si fëmijë i supozuar është personi B, nga i cili kërkohet që të

mbajë prindin. Në procedurën kontestimore për mbajtje, i padituri vë në dyshim se

personi A është prindi i tij. Në këtë shembull, çështja kryesore është në kërkesën

për mbajtje. Por, vendimi mbi çështjen kryesore, pra për mbajtjen e personit A, do

të varet nga vendimi se a është personi A në të vërtetë prindi i personit B, a

ekziston në mes tyre raporti prind-fëmijë si bazë për të drejtën për alimentacion.

Çështja, pra, shtrohet në atë drejtim se a ekzistojnë në mes të paditurit dhe paditësit

raporte prindërore dhe kjo shqyrtohet si çështje e pavarur, ngase mund të jetë

çështje e një procedure të pavarur gjyqësore. Natyrisht gjithë këtë shembull e

bartim në terren të së Drejtës Ndërkombëtare Private , që nënkupton se njëra nga

palët paraqitet si e huaj313.

312
Poznic, Gradjansko Procesno Pravo, Beograd, 1987, fq.220; S.Triva, Gradjansko parniëno
procesno pravo, Zagreb, 1983, fq.72. cituar sipas Varadi...fq 104
313
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic,vep e cit. fq 131

250
Çështja paraprake më shpesh paraqitet tek martesat, ngase shpesh prekin esencën e

pasojave legale të martesës. Të gjitha rastet lidhur me këtë çështje tregojnë se sa të

kujdesshëm duhet të tregohemi tek çështja paraprake kur çështjet statusore janë në

pyetje. Çështja paraprake mund të ngritët në çdo fushë të së drejtës.314

Në këtë rast, detyrë e gjykatës së vendit, pasi të konstatojë se ekziston elementi i

huaj, është të përcaktojë të drejtën kompetente materiale për të dy çështjet. Dilema

e cila për herë të parë është shtruar, autorët Melchior dhe Ëengler përqendrojnë

vëmendjen në atë se a do të përcaktohet e drejta kompetente për çështje paraprake

duke u nisur nga norma e vet kolizive lex fori, ashtu siç e bënë atë për çështjen

kryesore, apo do të përcaktojë të drejtën kompetente duke u nisur nga norma

kolizive e vendit e drejta materiale e të cilit është kompetente për çështjen

kryesore duke u nisur nga norma kolizive lex causae.315

Shume autor theksojnë:” se kjo dilemë nuk është vetëm akademike, ngase aplikimi

i normës kolizive lex fori në çështjen paraprake mund të jetë përmbajtësish e

ndryshme nga norma kolizive lex causae, Kjo do të thotë se një përcaktim i tillë i

të drejtës kompetente mund të dërgojë te aplikimi i të drejtave të shteteve të

ndryshme. Nëse këto të drejta janë përmbajtësish të kundërta, atëherë procedura

gjyqësore për çështjen meritore mund të varet nga mënyra e zgjidhjes së çështjes

paraprake”316.

314
Shih: Gotlieb, The Incidental Question Revisted-Theory and Practice in the Conflict of Laws, 26
Int&Comp.L.Q.734, 1974.
315
Morr8is, The Confict of Laws, London, 1984 fq.489. sajko, MPP, pči dio, Zagreb, 1993, fq
121.cituar sipas Varadi....fq. 131
316
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic,vep e cit. fq 132

251
XI.5.1. Kushtet e paraqitjes së çështjes paraprake

Problematika e njohur si çështje paraprake involvon një lloj të veçantë të konfliktit

të ligjeve në mes të dy ose më shumë rregullave të konfliktit të vendeve të

ndryshme. Nga aspekti i të Drejtës Ndërkombëtare Private çështja paraprake

shtrohet nëse plotësohen tri kushte:”317

a) Kushti i parë qëndron në atë se në bazë të normës vendore kolizive,

duhet të jetë e drejtë kompetente materiale e drejta e huaj. Logjika e

këtij kushti konsiston në atë se nëse e drejta e huaj nuk është kompetente

për çështjen kryesore, e drejte kompetente është e drejta vendore, që do

të thotë lex causae=lex fori. Kur kjo është kështu nuk ka dilemë se kush

është kompetent për çështjen paraprake, ngase është e mundur vetëm lex

fori.318

b) Kushti i dytë i cili në vete përmban tri nënkushte që nënkuptojnë që

çështja paraprake duhet në gjendjen ekzistuese të përmbajë elementin

ndërkombëtar, më pastaj ajo duhet të jetë si marrëdhënie juridike civile e

pavarur, e mjaftueshme për të qenë çështje kryesore, në kontekst

tjetër,dhe në fund për këtë çështje duhet të shtrohet norma kolizive e

veçantë.319

c) Kushti i tretë, rezultati matë rial juridik që arrihet sipas aplikimit të

rregullës lex fori duhet të jetë i ndryshëm nga rezultati matë rialo-

juridik që vie si rezultat i aplikimit të rregullës lex causae. E gjithë kjo

mënyrë e kushtëzimit paraqitet, ngase faktet vendimtare të ndryshme që

317
Kushtet në mënyrë më të plotë i ka paraparë autori Morris, vep. e cit., fq.489 pastaj Kegel,
fq.231 cituar sipas Varadi....fq 132
318
Shih më gjerësisht: Schmidt, The incental Question in Private International Law, Recueil des
cours 1992 II, fq.305; Varadi, Bordas, Knezevic, vep. e cit., fq.l 12; Morris, vep. e cit., fq.43-45;
Keigel, vep. e cit., fq.231-233; etj.
319
Po aty.

252
 udhëzojnë në rezultat të njëjtë, në vendimin e njëjtë meritor, me

përmbajtje të njëjtë juridike, krijon vetëm dilemë të rrejshme, të cilën

autori Cavers (Kejvers) e quan ‘konflikt falso”.320

Autoret si Varadi etj theksojnë:”Në të Drejtën Ndërkombëtare Private mund të

gjinden raste të vendimeve në të cilat paraqitet çështja paraprake e cila njëherit

është edhe çështje me kontradikta dhe me komente të ndryshme. Numri më i madh

i këtyre vendimeve është i lidhur me të drejtën familjare. Në fokus të këtyre

çështjeve paraprake më së shpeshti është martesa me të cilën edhe lidhen shumë të

drejta tjera lidhur me këtë marrëdhënie juridike si: kërkesat personale, mbajtja,

trashëgimia etj”.321

E gjithë kjo çështje e komplikuar kërkon qasje dhe zgjidhje konkrete si në teori

ashtu edhe në praktikë. Është krejt e natyrshme që kjo çështje kaq e komplikuar të

ketë edhe qasje të ndryshme, sidomos kur dihet se për zgjidhje të ngjashme

propozohet rregulla lex fori nga disa autorë, derisa të tjerët propozojnë lex causae.

Kështu një numër autorësh pajtohen që për këtë çështje paraprake që quhet edhe

çështje vartëse, e drejte kompetente materiale të përcaktohet aplikimi i normës

kolizive që duhet të aplikohen te çështja kryesore, vartëse lex causae. 322 Argumenti

bazë për këtë mënyrë të lidhjes në mes të dy çështjeve, sipas këtyre autorëve,

qëndron në nevojën e harmonizimit ndërkombëtar të zgjidhjeve. Me këtë

nënkuptohet nevoja që gjyqet e të gjitha vendeve në kontestet për të cilat shtrohet

çështja e njëjtë, të sillet edhe vendimi me përmbajtje juridike të njëjtë323.

320
Citiuar sipas: Varadi, Bordas, Knezevic, vep. e cit., fq.l 13.
321
Shih raste të ngjashme: Morris, vep. e cit., fq.490-491, Schwind, vep. e cit., fq.42-43, Kegel,
vep. e cit., fq.228-232 etj.cituar sipas Varadi...fq 132
322
Këtë mendim e përkrahin autorët: Melchior, Wengler, Wolff, Moreira, Machado, Ferrer-Correia,
Keller-Siehr, Lagarde etj. Shih më gjerësisht: Kegel, vep. e cit., fq.231.
323
Shih: Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic fq 133-134

253
Sipas autorëve tjerë,324 zgjidhja propozohet në mënyrë të pavarur, që nënkupton se

duhet të gjykohet çështja paraprake, nga aspekti i së Drejtës Ndërkombëtare

Private , sikur ajo të ishte çështje kryesore. Kjo nënkupton aplikimin e normës

kolizive lex fori, ngase duhet të parashikohet harmonizimi i brendshëm i

vendimeve ndërkombëtare. Ky propozim ka edhe një argument në këtë drejtim ku

thuhet se çështja paraprake e sotme nesër mund të paraqitet si çështje kryesore, jo

vetëm para gjykatave vendore, por edhe atyre të huaja, edhe atëherë duhet të lidhet

me normën kolizive lex fori. Sipas këtyre autorëve e kundërta e kësaj rregulle

mund të sjell deri te vendimet paradoksale, në radhë të parë do të ruhej

harmonizimi i vendimeve ndërkombëtare, ndërsa do të prishej harmonizimi i

vendimeve të brendshme dhe mundet e njëjta çështje para të njëjtës gjykatë apo

tjetrës së vendit apo të huaj në rastin kur paraqitet kryesore dhe kur paraqitet si

paraprake, në një fazë te ketë vendim tjetër dhe në fazën e mëvonshme krejt tjetër.

Sipas mendimit të tretë, që është i vogël në numër, është vështirë të përcaktohet

paraprakisht e drejta kompetente si një zgjidhje kryesore. Këta autorë propozojnë

zgjidhje sipas rasteve konkrete in concreto, që në parim është pajtim me

harmonizimin e brendshëm dhe ndërkombëtar.325

Mendimet që ekzistojnë në shkence, janë pjesë e pashmangshme edhe në praktikën

gjyqësore. Në përgjithësi mund të thuhet gjyqet e vendeve anglosaksone e deri

diku edhe amerikanë pajtohen se çështja paraprake është e lidhur me normën

kolizive lege causae, me çka përparësi i japin harmonizimit ndërkombëtar të

vendimeve. Qëndrim të kundërt, me pak përjashtime, kanë gjyqet austriake dhe

324
Ky qëndrim përkrahet nga shumica e autorëve siç janë Schwind, vep. e cit., fq.43; Morris, vep. e
cit., fq.491
325
Shih më gjerësisht: Sajko, vep. e cit., fq. 123; Makarov, vep. e cit., fq.92-93;cituar sipas
Varadi...fq 134

254
gjermane.326

Janë disa specifika te çështjet paraprake të marrëdhëniet familjare, përkatësisht

martesore sipas të cilave edhe duhet bërë zgjidhjen. Nëse çështja kryesore dhe

paraprake janë nga marrëdhëniet martesore në këtë rast duhet të përdoret rregulla

kolizive lex fori. Në raste kur e drejta e huaj udhëheq çështjen kryesore (që është e

domosdoshme për zgjidhjen e saj), ajo mund të ngrit çështjen paraprake që lidhet

me kategori të ndryshme të çështjes kryesore, si për shembull, te sukcesioni i

pasurisë të bashkëshortit ku është me rëndësi validiteti i martesës. Çështja

paraprake mund të ngritët para gjykatës si çështje kryesore dhe për të cilën

aplikohen rregulla të veçanta nga pjesa tjetër e çështjes, ajo kryesore, për shembull,

vërtetimi i validitetit të martesës për trashëgimi. Është krejt e natyrshme që të ketë

dallime në procedurën për çështjen kryesore dhe çështjen paraprake327.

Me gjithë pengesat procedurale që mund të paraqiten, mendojmë se duhet të

përkrahet zgjidhja sipas së cilës -plotësohet harmonizimi i brendshëm dhe

ndërkombëtar i vendimeve328.Sipas Varadit:” Kjo mund të arrihet, nëse në të gjitha

vendimet mbi çështjen kryesore në dispozitivin e atyre vendimeve ekziston edhe

pjesa për çështjen paraprake që përfshin aplikimin e rregullës lex causae. Apo në

këto raste gjyqi që shqyrton çështjen kryesore, me vetiniciativë shqyrton çështjen

paraprake apo ndërpret procedurën, derisa të nxirret vendimi për çështjen

paraprake e cila përmbajtësish është e lidhur me çështjen kryesore”329. Ky mendim

edhe duhet te perkrahet duke u nisur nga mundësia e aplikimit ne praktike dhe

siguria juridike per palët.

326
Shih: Kegel, vep. e cit., fq.232; Schwind, vep. e cit., fq.44 etj. Cituar sipas; Varadi...fq 134
327
Varadi,Bordas,Knezevic,Pavic, vep e cit. fq 134
328
Knezevic; Prethodno pitanjë u medjunarodnom privatnom pravu, Anali Pravnog Fakulteta,
Beograd, br.3-4/94, fq.310-321.
329
Varadi….vep e cit. fq 135

255
 KREU XII: PËRFUNDIMI

Në çdo shoqëri njerëzore të organizuar, ku ekzistojnë më shumë bartës të

funksioneve normative, është e domosdoshme të ekzistojnë disa rende juridike. Për

këtë shkak, të bartësve të shumtë të funksioneve normative vie deri te konflikti i

ligjeve, në ato raste kur marrëdhënia juridike është e lidhur për dy apo më shumë

sovranitete. Konflikti i ligjeve në të Drejtën Ndërkombëtare Private paraqitet në

një gjerësi dhe në rrethe të ndryshme, çka gjithsesi është tregues që edhe në këtë

lëmi ofrohen zgjidhje bilaterale, regjionale dhe ndërkombëtare. Zgjidhjet në planin

ndërkombëtar shprehen vështirë dhe janë në numër të vogël. Çështja e konfliktit të

ligjeve në planin ndërkombëtar ka zbatim të madh dhe me rëndësi teorike dhe

praktike, ngase vet ekzistimi i tij është shprehje e natyrshme e të gjitha dallimeve

që sot ekzistojnë në bashkësinë ndërkombëtare.

Në planin e brendshëm, çështja e konfliktit të ligjeve është e pashmangshme, nëse

në të njëjtin shtet ekzistojnë paralelisht dy ose më shumë rende juridike përmes të

cilave rregullohen llojet e njëjta të marrëdhënieve juridike. Çështja e konfliktit të

brendshëm të ligjeve, përkatësisht të ndarjes së funksioneve normative në kuadër

të shteteve me sisteme të përziera juridike në çdo shtet të organizuar paraqet njërën

ndër çështjet themelore juridike përmes së cilave reflektohen edhe raportet e

tërësishme që ekzistojnë në ato vende.

Kjo problematikë e partikularizmit juridik ka ekzistuar edhe në ish Jugosllavi.

Shikuar historikisht, në ish Jugosllavi nuk kanë ekzistuar në përgjithësi norma të

256
unifikuara, përveç në disa raste në aspektin e së drejtës procedurale që ka qenë e

unifikuar në tërë territorin e ish Jugosllavisë. Me nxjerrjen e amendamenteve

kushtetuese të vitit 1971 dhe më pastaj me Kushtetutën e vitit 1974 janë zgjeruar

autorizimet ligjdhënëse të republikave dhe krahinave dhe me këtë janë rritur

mundësitë për paraqitjen e konfliktit të ligjeve në marrëdhëniet e ndryshme

juridike.

Shtimi i marrëdhënieve juridike sipas llojit dhe përmbajtjes së ndryshme, lëvizja e

njerëzve, mallrave, kapitalit dhe krijimtarisë intelektuale, e cila për nga rëndësia

dhe zbatimi ka fituar më shumë se asnjëherë më parë dhe kanë imponuar nevojën

që këto marrëdhënie juridike me elemente ndërkombëtar të rregullohen me

dispozita të veçanta juridike që të krijohet siguria maksimale juridike. Në shumë

shtete ku ekziston konflikti i brendshëm i ligjeve dhe konflikti i juridiksioneve,

shtrohet çështja e rregullimit të tij. Kështu këto dy lloje të konfliktit të ligjeve (ai i

karakterit interlokal dhe ai ndërkombëtar) rregullohet me një ligj të vetëm apo

duhet të rregullohen duke nxjerrë dy ligje paralele dhe të veçanta? Në këto raste,

zgjidhja e konfliktit të ligjeve në sistemin juridik i`u ka përshtatur dhe ka qenë në

përputhje me vet natyrën e rregullimit të sistemit juridike të shteteve me sisteme të

përbëra juridike, të cilat me qëndrimin e vet, siguronin domenin e gjerë të

autorizimeve normative të njësive përbërëse. Kështu, disa çështje të konfliktit të

ligjeve nuk kanë mundur të trajtohen si probleme juridike dytësore, por si pjesë të

sistemit juridik kushtetues të vendit dhe të ndara nga rregullimi i konfliktit

ndërkombëtar të ligjeve.

Të gjitha këto marrëdhënie juridike civile, me element ndërkombëtare, zënë një

vend me rëndësi për jetën e njerëzve në kushtet bashkëkohore, paraqesin

marrëdhënie statusore dhe familjare me element ndërkombëtar dhe rregullimi i

tyre. Dispozitat për aftësinë juridike sot nuk dallohen në shtetet e ndryshme të

257
botës, megjithatë, aftësia juridike nuk fitohet në të njëjtën mënyrë në të gjitha

shtetet. Kjo tregon për rëndësinë e rregullimit koliziv rreth përcaktimit të së drejtës

kompetente për aftësinë juridike dhe zotësinë e personave fizik për të vepruar. Në

kuptimin e përcaktimit të së drejtës kompetente për aftësinë e personave fizik në të

drejtën krahasuese dominon kjo zgjidhje kolizive: zbatimi i të drejtës së shtetësisë,

të drejtës së vendbanimit dhe e drejta e vendit ku është krijuar obligimi, ndërsa për

përcaktimin e të drejtës kompetente në kuptimin e zotësisë juridike të personave

juridik është lex nationalis.

Te përcaktimi i aftësisë juridike dhe për të vepruar te e drejta e ish Jugosllavisë, ka

mundur të paraqitet konflikti i brendshëm i ligjeve në disa raste të veçanta të

arritjes së aftësisë juridike dhe për të vepruar. Aftësia juridike sipas zgjidhjes

kolizive së ish Jugosllavisë, përcaktohej sipas të drejtës ku personi ka vendbanimin

dhe nëse ai nuk e gëzon këtë të drejtë, në këtë mënyrë, kur aftësia juridike mund të

vlerësohet sipas të drejtës ku personi e ka shtetësinë. Kjo ka krijon probleme të

veçanta në praktikë, sidomos me rastin e dëshirës së arritjes së disa të drejtave nga

personat kur ata nuk e kanë vendbanimin në të njëjtin vend. Konflikti i brendshëm

i ligjeve në ish Jugosllavi, nuk ka ekzistuar për ata persona juridik që janë

themeluar sipas dispozitave të federatës në atë kohë.

Konflikti i ligjeve mund të shfaqet edhe të rasti i pushimit të aftësisë juridike dhe

zotësisë për të vepruar, ngase disa ligje parashohin kushte të veçanta, derisa të

tjerat i lejojnë gjyqit që vetë të bëjë vlerësimin. Në ish Jugosllavi pushimi i aftësisë

juridike parashihej përafërsisht në mënyrë të njëjtë dhe me këtë shuheshin arsyet e

ekzistimit të konfliktit të brendshëm të ligjeve në këtë lemi.

Ne rregullimin e marrëdhënieve familjare në disa vende për shkak të ndikimit të

religjionit, trashëgimisë kulturore, kuptimit të moralit dhe zakonit paraqiten

258
dallime të mëdha në rregullimin e këtyre marrëdhënieve nga ligjdhënësit e shteteve

të caktuara. Për dallim nga marrëdhëniet tjera juridike, te marrëdhëniet familjare,

është prezent intervenimi, jo vetëm i gjyqit, por edhe i organeve tjera shtetërore të

autorizuara për marrjen e masave juridike dhe jojuridike të cilat i sigurojnë kushtet

për jetë të përbashkët dhe mbajtje e edukim të fëmijëve.

Te rregullimi i konfliktit të ligjeve në mes të shteteve vendore dhe të huaja, në një

anë dhe konfliktit të brendshëm, në anën tjetër, nëse shikohen faktet vendimtare të

këto marrëdhënie juridike mund të vërejmë dallime më të mëdha se sa te

marrëdhëniet juridike tjera. Këtu nuk ekziston një interes i madh për unifikim siç

ekziston te marrëdhëniet kontraktuese. Këtu vërehet një dallim në mes të shteteve

emigruese dhe të imigracionit. Sipas të drejtave të shteteve të emigracionit, fakt

vendimtar primar te konflikti ndërkombëtar i ligjeve paraqitet lex nationalis,

ndërsa te konflikti i brendshëm lex domicili, ashtu si edhe të vendet anglosaksone.

Në ish Jugosllavi rregullimi i raporteve statusore me element ndërkombëtar ka

marrë për bazë faktin vendimtar lex nationalis, ndërsa te raportet statusore në mes

të njësive federale, fakt vendimtar ka qenë ku pala e ka pasur vendbanimin.

Në ish Jugosllavi ka pasur ndarje të funksioneve në mes federatës dhe njësive

federale dhe për këtë ligjdhënësi ka qenë i obliguar për nxjerrjen e rregullave për

rregullimin e konfliktit që ka dalë nga rregullimi i ndryshëm i marrëdhënieve

juridike dhe këtë e ka bërë Ligji për Konfliktin e Ligjeve dhe Kompetencave të

Marrëdhëniet Statusore, Familjare dhe Trashëgimore. Është me rëndësi të

theksohet se në ish Jugosllavi nuk ka ekzistuar problemi i njohjes dhe ekzekutimit

të vendimeve të huaja gjyqësore në mes të njësive federale as problemi i shtetësisë.

Martesa është një marrëdhënie juridike që nga vetë natyra e saj krijon hapësirë për

konflikt të ligjeve, qoftë në planin ndërkombëtar apo atë të brendshëm. Konflikti i

259
ligjeve konsiston, sidomos në kushtet materiale për lidhjen e martesës. Sipas

sistemeve të njohura në botë, e drejtë kompetente për përcaktimin e kushteve

materiale, për lidhjen e martesave janë e drejta e vendit ku personi e ka shtetësinë

apo vendbanim apo në sistemin tjetër e drejta e vendit kur personat lidhin martesë.

Vetë ekzistimi i këtyre dy sistemeve krijon mundësi për konflikt të ligjeve. Në ish

Jugosllavi ka vlejtur rregulla e dytë, lex fori. Karakteristikë e vendeve që aplikojnë

sistemin e dytë, të drejtën e vendit ku lidhet martesa me element ndërkombëtar,

është se nuk shqyrtohet mundësia e zbatimit të së drejtës së huaj në përgjithësi.

Këtu bëhet zbatimi i plotë i të drejtës së vendit në përcaktimin e kushteve për

lidhjen e martesave me element ndërkombëtar, sipas lex forit, dhe nevoja për

institutet, të rendit publik, të ridërgimit etj., nuk paraqitet fare.

Në rastet kur njëra palë apo të dytë janë persona pa shtetësi, sipas të drejtës

pozitive përjashtohet e drejta kompetente sipas shtetësisë së bashkëshortëve, por

shqyrtohet e drejta e vendit ku palët e kanë vendbanimin. Në dispozitat juridike

pozitive është paraparë mundësia e ankesës për anulimin e martesës për shkak të

detyrimit që mund të ushtrohet në afat prej një viti.

Martesa mund të lidhet edhe jashtë vendit dhe para përfaqësisë diplomatike-

konsullore të shtetit të vendit. Në këtë rast kushtet materiale për lidhjen e martesës

së tillë rregullohen sipas parimit koliziv të shtetit që i takon përfaqësia diplomatike

konsullore.

Sa i përket formës së lidhjes së martesës, në të drejtën kompetente, janë krijuar

norma kolizive, të cilat vlejnë sot gati në të gjitha vendet e botës që nga koha e

teorive të statuteve, kur vlen edhe norma kolizive lex loci celebrationis (Ligji i

Vendit të Kurorëzimit). Këtu paraqiten dallime, sidomos sa i përket momentit të

njohjes së martesës jashtë vendit, kur martesa është me element ndërkombëtar.

260
Dallimet në aspekt të formës së martesës janë të rëndësishme për palën që e ka

lidhur martesën me element ndërkombëtar, edhe pse nuk janë me rëndësi për

organin e vendit ku lidhet martesa.

Në shumë vende të botës, në raste të veçanta dhe të justifikueshme, njihet

mundësia e lidhjes së martesës, në të cilën njëri bashkëshort mund të përfaqësohet

përmes personit të autorizuar. Ka vende që fare nuk e lejojnë këtë mundësi apo të

cilat e lejojnë që të përfaqësohen të dy bashkëshortët.

Gati të gjitha ligjet mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare parashohin se leja për

lidhjen e martesës mund t’i jepet personit të mitur, nëse për këtë ekzistojnë kushte

të arsyeshme për lidhje të martesës. Këtë leje e jap gjyqi kompetent në procedurë

jokontestimore.

Përcaktimi i të drejtës kompetente për efektet e martesës paraqet domenin e

problemeve më të rënda të së drejtës ndërkombëtare familjare nga shkaku se në

kohët moderne si në teorinë e së Drejtës Ndërkombëtare Private , ashtu edhe në

ligjet e vendeve të ndryshme është-me rëndësi të dallohen faktet relevante, në

normat kolizive në aspektin e të drejtave personale dhe atyre pasurore, të krijuara

rreth martesës. Në këtë materie është me rëndësi çështja e konfliktit ‘mobil të

ligjeve’, ngase gjatë kohës së martesës mund të vie deri te ndryshimi i fakteve

vendimtare që përcaktojnë të drejtën kompetente. Në teori përfaqësohet mendimi

se për efektin e të drejtave personale të martesës duhet të pranohet ndryshimi i

fakteve vendimtare, kjo dmth të zbatohet e drejta e shtetësisë, përkatësisht

vendbanimit të bashkëshortëve, nëse i kanë të përbashkëta faktet vendimtare.

Derisa te efektet pasurore juridike të martesës, mbizotëron mendimi i

mosndryshimit të ligjit të regjimit të pasurisë martesore, dmth., se ndryshimi i

shtetësisë apo vendbanimit, pas lidhjes së martesës, nuk tërheq pas vetes të drejtën

261
valide kompetente. Në këto raste duhet të zbatohet ai lex nationalis ose lex

domicili, të cilin bashkëshortët e kanë pasur në kohën e lidhjes së martesës dhe kur

kanë vënë regjimin pasuroro-juridik.

Te marrëdhëniet personale dhe pasurore juridike të efekti i martesës në sistemet

juridike të shteteve, dallohen tri tendenca: e para, kur zbatohet Ligji i vendit të

bashkëshortëve, nëse nuk kanë shtetësi të përbashkët, atëherë zbatohet lex fori. Në

grupin e dytë, zbatohet e drejta e vendbanimit të përbashkët, nëse nuk kanë

vendbanim të përbashkët, atëherë zbatohet lex fori. Në grupin e tretë, zbatohet e

drejta e fundit e shtetësisë së përbashkët, nëse nuk kanë pasur asnjëherë shtetësi të

përbashkët, atëherë zbatohet e drejta e vendbanimit të fundit të përbashkët. Për

sistemin tonë juridik më e afërt është rregulla e parë.

Me rastin e zgjidhjes së konfliktit të brendshëm të ligjeve këtu, mund të shtrohet

edhe problemi i cilësimit, përkatësisht shtrohet çështja se marrëdhënia konkrete ka

të bëjë me marrëdhëniet personale të bashkëshortëve apo me marrëdhëniet

trashëgimore. Mbi rezultatin e cilësimit aplikohet edhe e drejta kompetente.

Ndarja e martesës është një ndër mënyrat e pushimit të martesës dhe paraqet një

dukuri me rëndësi në botën bashkëkohore. Kjo paraqet edhe ndërprerjen e

vlefshmërisë së martesës për jetesë në mes të bashkëshortëve, nga arsyeja se me

ligj është paraparë një mënyrë e tillë me vendimin e organit shtetëror, përkatësisht

gjyqit. Me siguri se ndarja e martesës është paraqitur kur është paraqitur martesa.

Është shumë me rëndësi se si përcaktohet e drejta kompetente për përcaktimin e

kushteve për ndarjen e martesave.

Çështja me e diskutueshme këtu është se a mund të lejohet ndarja në mes të

bashkëshortëve, shtetasve të vendeve të cilat nuk e lejojnë ndarjen e martesës,

përkatësisht ekziston ndarja nga shtrati dhe tryeza. Sipas dispozitave pozitive

262
parashihet se do të lejohet ndarja e martesës në mes të dy shtetasve të huaj nga

arsyet të cilat janë paraparë me ligjet e njërit dhe tjetrit bashkëshort dhe me ligjin e

shtetit të vendit.

Problemi i konfliktit ndërkombëtar të ligjeve për këtë lëmi është zgjidhur më së

miri me Konventa bilaterale në mes të shteteve. Njëra ndër karakteristikat e këtyre

konventave bilaterale rreth përcaktimit të së drejtës kompetente është se bëhet

dallimi në mes të ndarjes së martesës së shtetasve të vendit dhe ndarjes së martesës

së shtetasit tjetër nënshkrues para gjyqit të vendit. Në rastet kur ndahet martesa, në

mes të shtetasve të vendit, te këto konventa bilaterale, parashihet si e drejtë

kompetente, e drejta e shtetit të të cilit bashkëshortët janë shtetas, lex nationalis.

Në rastet kur ndahet martesa në mes të shtetasve të shtetit tjetër, nënshkrues dhe

shtetasit të vendit, këto konventa parashohin zbatimin kumulativ të të drejtave të

shteteve, shtetas të të cilëve janë çifti bashkëshortor dhe e drejta subsidjare lex

nationalis dhe lex fori.

Çështja e anulimit të martesës (anulimit absolut apo relativ) shtrohet edhe të

martesat me element ndërkombëtar, nëse nuk janë plotësuar kushtet materiale të

caktuara për lidhjen e martesës. Te këto raste të martesave çështja themelore

shtrohet në atë se sipas ligjit të cilit vend duhet të vlerësohet ekzistimi i arsyeve për

anulimin e martesës. Zgjidhja vlerësohet sipas dispozitave të të njëjtit ligj sipas të

cilit vlerësohen kushtet materiale për lidhjen e martesës me element ndërkombëtar.

Martesa mund të anulohet për ato kushte për të cilat në kohën e lidhjes së martesës

nuk janë plotësuar ndonjëri nga ata për lidhjen e martesës. Në dispozitat pozitive

juridike, martesa do të anulohej çdoherë, pa marrë parasysh se a është lidhur në

mes të shtetasve të vendit në shtetin e huaj apo në shtetin e vendit, nëse ekzistojnë

kushtet e afërsisë, ekzistimit të martesës paraprake dhe paaftësisë për gjykim, sipas

dispozitave të ligjeve ku është lidhur martesa. Ndërsa për kushtet formale, për

263
lidhjen e martesës përkrahet mendimi se mund të anulohet martesa për

mosplotësimin e kushteve formale të parapara në ligjet e vendeve para organit të të

cilit lidhet martesa pasi për kushtet formale për lidhjen e martesës, çdoherë, e

drejtë kompetente është e drejta e vendit ku lidhet martesa.

Për dallim nga martesa ku është e rregulluar me ligj jeta në mes burrit dhe gruas,

bashkësia jashtëmartesore është marrëdhënie faktike e cila juridikisht nuk është

rregulluar, por është themeluar me dëshirën e lirë të burrit dhe gruas e cila

shpërbëhet me dëshirën e njëanshme apo me marrëveshje të tyre. Kjo marrëdhënie

juridike në ish Jugosllavi është rregulluar me dispozita juridike vetëm pas vitit

1974. Trajtimi i kësaj lëmie është i vështirë edhe në aspekt të brendshëm edhe

ndërkombëtar pasi mungojnë dispozitat e mjaftueshme për rregullimin e saj në

shumë shtete të botës.

Sipas dispozitave pozitive, e drejtë kompetente për rregullimin e marrëdhënieve

pasurore juridike është e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e kanë çifti

jashtëmartesor. Nëse çifti jashtëmartesor ka shtetësi të ndryshme, atëherë e drejtë

kompetente është e drejta e atij shteti ku ata e kanë vendbanimin e përbashkët. Për

marrëdhëniet kontraktuese, e drejtë kompetente e çiftit jashtëmartesor është e

drejta e cila në momentin e lidhjes së marrëveshjes ka qenë kompetente për

marrëdhëniet e tyre pasurore. Në dispozitat pozitive juridike, bashkësia

jashtëmartesore nuk krijon efekt, nëse në kohën e themelimit të saj kanë ekzistuar

pengesat: si afërsia e gjakut, afërsia me adoptim të plotë, sëmundjet shpirtërore dhe

paaftësia për gjykim.

Nëse shtrohet çështja e konfliktit të ligjeve në aspektin e veprimit juridik të

bashkësisë jashtëmartesore, në vendet ku bashkësia jashtëmartesore nuk ka rangim

të institucionit ligjor, mund të vijë deri te përfundimi i njëjtë si ai që do të merret

264
me marrëdhëniet që lindin nga karakteri pronësoro-juridik. Nëse është fjala për

obligimet e mbajtjes të cilat krijohet si rezultat i bashkësisë jashtëmartesore,

atëherë duhet të zbatohet norma kolizive që vlen për marrëdhëniet personale dhe

pasurore të ciftit bashkëshortor. Nëse është fjala për pasurinë e përbashkët dhe

kompensimin e shpenzimeve, atëherë mendojmë se është më mirë të zbatohet

norma kolizive e grupit të ligjeve e cila u takon marrëdhënieve mbi obligimet.

Element me rëndësi i familjes është fëmija dhe mbrojtja e tij. Mbrojtja kryesore e

fëmijëve është konstituuar mbi atë që t’u sigurohen kushtet themelore për jetesë,

kështu që fëmijët të përgatiten për udhëheqje të pavarur në jetë dhe për këtë

marrëdhëniet prind-fëmijë që nga krijimi i shteteve kanë fituar karakterin juridik.

Në sistemin juridik të ish Jugosllavisë, bazat themelore të rregullimit të së drejtës

së marrëdhënieve prindërore kanë qenë unike. Fëmijët kanë gëzuar një mbrojtje të

veçantë dhe në përputhje me parimin e barazisë së prindërve nga fëmijët martesor

dhe jashtëmartesor.

Sipas dispozitave pozitive, norma kolizive primare për marrëdhëniet në mes të

fëmijëve dhe prindërve përcaktojnë të drejtën kompetente sipas shtetësisë së

përbashkët, lex nationalis, të prindërve dhe fëmijëve. Nëse prindërit dhe fëmijët

kanë shtetësi të ndryshme do të zbatohet e drejta e vendbanimit të përbashkët.

Nëse prindërit dhe fëmijët kanë shtetësi të ndryshme dhe nuk kanë as vendbanim të

përbashkët, atëherë e drejtë kompetente do të jetë e drejta e vendit në qoftë se

fëmija apo prindi kanë shtetësinë e shtetit të vendit. Këtu i jepet përparësi të drejtës

së vendit dhe ndonjë fakti neutral duke u dhënë kësaj norme një lloj të mbrojtjes

nacionale. Lidhur me vazhdimin, marrjen dhe kthimin e të drejtës prindërore

normat kolizive janë analoge me zbatimin e normës kolizive që zbatohet në rastin e

vërtetimit të atësisë, përkatësisht të drejtën e shtetësisë së personit në të cilin e

drejta prindërore është fituar. Në këto raste sipas dispozitave pozitive të normës

265
kolizive e drejtë kompetente është e drejta e palës atësia e të cilit, përkatësisht

amësia, vërtetohet apo dyshohet. Në rastin e rregullimit të kësaj materie me

konventa ndërkombëtare në ish Jugosllavi i është dhënë përparësi të drejtës

kompetente të shtetësisë së fëmijës që parimisht edhe duhet të përkrahet për

sigurinë juridike dhe dobësinë fizike të tij.

Në të Drejtën Ndërkombëtare Private ekzistojnë disa institute të cilat krijojnë

pasiguri juridike në marrëdhëniet në përgjithësi dhe marrëdhëniet statusore dhe

familjare në veçanti. Këto çështje juridike nuk kanë arritur sistematizimin e

përafërt në sistemet e ndryshme juridike.

Rruga që nga fillimi i procedurës gjyqësore deri te marrja e vendimit meritor është

e gjatë dhe kërkon veprime të menduara mirë. Një veprim i tillë në një

marrëdhënie juridike mund të jetë edhe ai kur gjatë shqyrtimit të çështjes kryesore

nevojitet të shqyrtohet paraprakisht se a ekziston ndonjë e drejtë apo marrëdhënie

tjetër juridike nga zgjidhja e së cilës varet përgjigjja në çështjen kryesore të shtruar

për gjykim, ndërsa çështja paraprake paraqet një tërësi të veçantë juridike.

Çështja paraprake më shpesh paraqitet tek martesat, ngase shpesh prekin esencën e

pasojave legale të martesës, ajo mund të paraqitet në çdo fushë të së drejtës. Në

këtë rast, detyrë e gjykatës së vendit, pasi të konstatojë se ekziston elementi i huaj,

është të përcaktojë të drejtën kompetente materiale për të dy çështjet. Janë disa

specifika te çështja paraprake, te marrëdhëniet familjare, përkatësisht martesore

sipas të cilave duhet bërë zgjidhjen. Nëse çështja kryesore dhe paraprake është nga

marrëdhëniet martesore në këtë rast duhet të përdoret rregulla kolizive lex fori.

Çështja paraprake mund të ngritët para gjykatës si çështje kryesore dhe për të cilën

aplikohen rregulla të veçanta nga pjesa tjetër e çështjes, ajo kryesore. Është krejt e

natyrshme që të ketë dallime në procedurën për çështjen kryesore dhe paraprake.

266
Me gjithë pengesat procedurale që mund të paraqiten, mendojmë se duhet të

përkrahet zgjidhja sipas së cilës plotësohet harmonizimi i brendshëm dhe

ndërkombëtar i vendimeve. Kjo mund të arrihet nëse në të gjitha vendimet mbi

çështjen kryesore në dispozitivin e atyre vendimeve ekziston edhe pjesa për

çështjen paraprake që përfshinë aplikimin e rregullës lex causae. Apo në këto raste

gjyqi që shqyrton çështjen kryesore, sipas normës kolizive lex fori dhe me

vetiniciativë shqyrton çështjen paraprake apo ndërpret procedurën, derisa të nxirret

vendimi për çështjen paraprake e cila përmbajtësish është e lidhur me çështjen

kryesore.

Çështja e interpretimit të kategorive që i referohen të drejtës së shtetit të caktuar të

cilat në përgjithësi duhet të përcaktohen sipas ligjit të shtetit të vendit, sipas

natyrës së tij dhe me qëllim të shmangies së humbjes së kontrollit nga sistemi i

vendit bëhet përmes cilësimit. Është me rëndësi të theksohet se cilësimi i fakteve

vendimtare vazhdon logjikisht dhe me kohë pas cilësimit të kategorive juridike.

Sipas kësaj, nëse në të njëjtën kohë paraqiten të dy llojet e cilësimit, së pari duhet

t’i qasemi cilësimit të kategorive juridike. Nëse sistemin juridik pozitiv është

aplikuar cilësimi sipas lex fori, si zgjidhje më e mirë dhe si pikë fillestare e stabile.

Megjithatë mendojmë se është mirë të theksohet se aplikimi elastik që mund të

plotësojë disa mënyra specifike të së Drejtës Ndërkombëtare Private dhe propozon

aplikimin e cilësimit autonom, edhe pse situata të rralla ku ekzistojnë kuptimet

autonome, para së gjithash, kur janë paraparë me konventa ndërkombëtare

bilaterale apo multilaterale.

Me aplikimin e institutit ordre public i jepet mundësia organit të vendit që të mos

zbatojnë ato norma juridike të huaja të cilat janë thellë kundër bazave themelore

mbi të cilat ndërtohet e drejta e vendit. Këtu shtrohet çështja se deri në cilën masë

mund të tolerohet pranimi i pasojave të zbatimit të normave kolizive në

267
kundërshtim me të drejtën e vendit dhe cilat janë vlerat e së drejtës vendore të cilat

nuk mund të “viktimizohen”. Këto vlera të cilat nuk tolerohen te “viktimizohen”,

janë baza themelore që paraqesin rendin publik. E gjithë kjo mundëson që gjykata

të zgjerojë të drejtën e vet pa ndonjë sqarim të duhur apo edhe mund të vie deri te

aplikimi joobjektiv i të drejtës së huaj. Në të gjitha rastet shkalla e “ofensivës” së

të drejtës së huaj duhet të jetë e balancuar nga zgjerimi i lidhjes me rrethanat e

vendit. Me rregullat e rendit publik në botën bashkëkohore parandalohet aplikimi i

çdo të drejte të huaj që është e ndryshme nga normat substanciale të shtetit të

vendit. Mendimi i cili mund të përkrahet se në aplikimin e së drejtës së huaj, gjyqet

duhet të ngritin çështjen e kushtetutshmërisë së të drejtës së huaj për aplikim. Në

këto raste funksioni kreativ i gjyqeve është i një rëndësie të veçantë. Me qëllim të

plotësimit të nevojave ligjore, gjyqet mund të zëvendësojnë normën e humbur me

lex fori.

Instituti i rendit publik mund të paraqitet edhe të konflikti i brendshëm i ligjeve.

Në ish Jugosllavi nuk është paraqitur instituti i rendit publik në konfliktin e

brendshëm pasi normat kolizive nuk janë paraparë në nivel të njësive

administrative, por në nivel federativ, të tërësisë.

Renvoi është institut që ka kompleksivitetin e vet, sidomos në rastet kur te disa

marrëdhënie juridike, përdorimi i këtij instituti nga organi kompetent, duhet të

bëhet sipas normës kolizive të zbatojë të drejtën e shtetit, e cila në sistemin e vet

juridik nuk e njeh institutin e dërgimit dhe ridërgimit dhe me siguri nuk vijë deri te

zbatimi i këtij instituti. Zbatimi i renvoi është i mundur edhe të marrëdhëniet

juridike civile brenda një shteti, nën kushte, që konflikti i brendshëm i ligjeve i cili

paraqitet te normat kolizive të brendshme, gjinden në nivel të disa territoreve të

veçanta juridike, ngase ky institut paraqet përbërjen e dy apo më shumë sistemeve

268
kolizive. Si do që të jetë, përdorimi i këtij instituti brenda kufijve të shteteve ka

arsyetim shumë më të vogël se sa në planin ndërkombëtar.

Ligjdhënësi i çdo vendi përcaktohet për njërën nga lidhjet e mundura sipas së cilës

konsiderohet më e rëndësishmja duke pasur parasysh qëllimet e politikës së tij

ligjdhënëse. Në anën tjetër subjektet e marrëdhënieve juridike ndërmarrin veprime

me të cilat zakonisht do të arrijnë aplikimin e asaj të drejte që sipas tyre është më e

volitshme, pra me bishtnimin e ligjit, pason aplikimi i të drejtës tjetër e cila pa

ndryshimin e fakteve vendimtare nuk do të ishte kompetente. Pra, këtu ndryshohen

faktet vendimtare të cilat paraqesin njërin nga elementet konstituive të normës

kolizive. Bishtnimi i ligjit në planin e brendshëm të konfliktit të ligjeve nuk është i

nivelit të madh pasi që dispozitat harmonizohen me kushtetutat federale dhe nuk

lejohet ndonjë ligj brenda sistemit juridik të përbërë që të ketë ndryshime apo

dallime që nuk janë në përputhje me kushtetutën federale. Kjo nuk nënkupton se

nuk ka apo duhet të ndalohet instituti i bishtnimit të ligjit (fraus legis) te normat e

kolizionit të brendshëm, por do të ishte e dobishme dhe e domosdoshme që të

ndërmerren hapa për ruajtjen e zgjidhjeve specifike në disa territore, duke nxjerrë

dispozita të veçanta kundër bishtnimit të ligjit në disa fusha mbi kompetencën

territoriale.

Konflikti i ligjeve në planin ndërkombëtare është si rezultat i përcaktimit në

mënyrë sovrane nga shtetet të sistemeve të tyre juridike që i kanë përcaktuar vetë

shtetet, natyrisht në suaza të obligimeve që i ka pranuar çdo shtet në marrëdhëniet

ndërkombëtare. Te kolizioni i brendshëm i ligjeve sovraniteti i çdo shteti është i

plotë dhe kjo arrihet përmes akteve juridike që i nxjerrin vetë shtetet me sisteme të

përbëra juridike. Në këtë kuadër edhe marrëdhëniet familjare dhe statusore kanë

fatin e njëjtë të jenë pjesë përbërëse e konfliktit ndërkombëtar apo të brendshëm të

ligjeve. Në botën bashkëkohore duhet të gjinden norma të cilat së paku zvogëlojnë

269
kolizionin e ligjeve të marrëdhëniet familjare dhe statusore. Zvogëlimi i

konflikteve të brendshëm të ligjeve do të mund të bëhej përmes harmonizimit të

legjislacionit gjatë ndërtimit të sistemit juridik. Në planin ndërkombëtar, që të vijë

deri te evitimi, apo zvogëlimi i konfliktit të ligjeve duhet të miratohen norma

universale të së Drejtës Ndërkombëtare Private, norma unike materiale

substanciale edhe për marrëdhëniet familjare dhe statusore. Përveç miratimit duhet

dhënë edhe primati atyre normave, përballë normave të karakterit regjional apo

bilateral apo edhe atyre të shteteve. Kjo mund të bëhej në kuadër të Organizatës së

Kombeve të Bashkuara, apo së paku në kuadër të Unionit Evropian, me mundësi

për aderim për shtetet tjera. Me këtë veprim, jo vetëm që evitohet apo zvogëlohet

konflikti i ligjeve të këto marrëdhënie juridike, por edhe krijon siguri më të madhe

juridike, që do të mundësonte rritjen dhe funksionalizimin e këtyre marrëdhënieve

jurdike civile, me element ndërkombëtar, të shpeshta dhe normale në kohët

moderne. Këtë e kërkon edhe qarkullimi dhe nevojat e njerëzve në kohën e

dallimeve gjithnjë e më të vogla. Padyshim se sistemi juridik i Kosovës nuk do të

bënte përjashtim, ngase vetë rrethanat faktike që në Kosovë janë mbi 50.000 të

huaj dhe mbi 500.000 mijë shtetas të vendit në shtetet e huaja, kryesisht në shtetet

e Unionit Evropian, shumë prej tyre kanë krijuar marrëdhënie juridike-civile

familjare apo statusore, me element ndërkombëtar. Kjo do ta lehtësonte jetën e

qytetarëve të vendit apo të huaj.

Trajtimi i këtyre çështjeve në kuadër të kësaj teme të doktoranturës përbën një

kontribut modest për shqyrtimin teorik dhe praktik të marrëdhënieve statusore dhe

familjare që tanimë janë pjesë e pandashme e jetës sonë. Me këtë, së paku është

lehtësuar mundësia e përputhjes së dëshirës së njerëzve dhe familjeve që për synim

kanë jo vetëm integrimin e tyre, por edhe të shoqërive tona.

270
 CHAPTER XII: CONCLUSIONS

In every organized human society, where there are many carriers of normative

fiinctions, the existence of several judicial systems is necessary. Due to this there

is a law conflict in those cases when the judicial relationship is intertwined with

two or more sovereignties. This conflict in the intemational private law is

presented in a wide scope and within different circles, which can be a marker that

the possibility for bilateral, regional, and internatioiial solutions exists in this field.

The solutions in the r intemational plan come with difficulty and are quite small in

number. The issue of conflict of laws in the international plan has great

implementation value and theoretical and practical importance, as its existence in

itself is a natural expression of all the differences that exist today in the

intemational community.

In the internal framework, the issue of conflict of laws is inevitable if in the same

state there are two or more judicial systems through which the same type of

judicial relationships is govemed. The issue of internal conflict of laws,

respectively the division of normative functions in the framework of states with

mixed judicial systems in each participating unit represents one of the fundamental

judicial issues through which the general relations that exist in these countries are

made present. The problematics accompanying the judicial particularization

existed in the former Yugoslavia. Historically, in the former Yugoslavia unified

norms did not exist, with the exception of some cases in the procedural law that

was unified all over the territory of the former Yugoslavia. With the approval of

1971 constitutional amendments and later with the Constitution of 1974 the

lawmaking authority of the republics and regions was enlarged. This increased the

opportunity to present conflict of laws in the different judicial relationships.

271
The increase of the judicial relationships according to type and content, people

mobility, flow of goods, capital and intellectual property, which based on its

importance and implementation gained more then ever before and imposed the

need that these judicial relations with international elements, be guided with

special judicial clauses in order to create maximal juridical security. In many

countries where there is an intemal conflict of laws and judicial conflict as well the

issue of regulating this conflict becomes prevalent. Thus, should these two kinds of

conflicts of law (one with an inter-local and the other with an intemational

character) be regulated with a single law or should they be regulated by the

application of two different and parallel laws? In these cases the solution of the

conflict of laws in the judicial system has been adapted and has corresponded to

the regulatory nature of the judicial system of the states with mixed judicial

systems, which with their own standing, assured the wider domain of normative

authorizations of comprising units. Thus, some cases of conflict of laws have not

been treated as secondary judicial problems but as parts of the constitutional

judicial system of that country, separated by the regulation of the conflict via

intemational laws.

In all these civil judicial relationships with intemational elements in an important

country, more important rather for the life of the people in the contemporary

conditions, their regulations represent statutory and family relationships. The

provisions for judicial capability today cannot be distinguished in different

countries of the world, despite the fact that this capability is not gained in the same

ways in all these countries. This shows the importance of conflict regulation

around the definition of the competent right for judicial capability and capability of

physical person to act. In the meaning of defining the competent right for the

capability of physical persons in the comparative right this conflict solution

272
dominates: the enforcing of the right of citizenship, the right to a dwelling and the

right of the place where the obligation is created, while in the defming of the

competent right in the meaning of judicial ownership of legal entities it is lex

nationalis.

In defming the judicial capability and in order for it to act in the laws of former

Yugoslavia there was a possibility to present the intemal conflict of laws in same

special cases of achieving the judicial capability and act. The judicial capability

according to the conflict solution of former Yugoslavia was determined according

to the right that the person had for domicile and if he did not enjoy this right in this

way, the judicial capability was evaluated according to the right of statehood. This

has created particular problems in practice especially in the case of people wanting

to achieve several rights when they did not live in one and the same place. The

internal conflict of laws in the former Yugoslavia, did not exist for those legal

entities that were founded according to the federal dispositions of the time.

The conflict of laws can also be exhibited in the case of pausing the judicial

capability and ability to act if same laws foresee special conditions while some

others allowed the court to make the evaluation itself. In the former Yugoslavia the

pausing of judicial capability was foreseen almost in the same way and this ceased

the existence of reasons for internal conflict of laws in this field.

In regulating the family relationships in some countries due to the impact of

religion, cultural heritage, moral understanding and customs there are greater

differences appearing in the regulation of these kinds of relationships by the

lawmakers of specific states. Compared to other judicial relationships, the family

ones are marked by the presence of intervention not only by the court, but also by

other authorized state organs to take judicial and non-judicial measures that

273
allowed the conditions for togethemess and for educating and maintaining

children.

In the regulation of the conflict of laws among local states and the foreign ones in

one side and the intemal conflict on the other, if one observes the final facts in

these judicial relationships greater differences can be observed compared to other

judicial relationships. There is no great interest here to unify, as it was the case in

the contractual relationships for example. There is a difference observed between

the emigrating state and immigration. According to the rights of the states of

emigration the primary determining fact in the international conflict according to

laws lex nationalis is presented. In the internal conflict lex domicili is presented as

in the case of Anglo-Saxon countries. In the former Yugoslavia the arrangement of

statutory relations with intemational elements took into consideration as decisive

factor the lex nationalis, while in the statutory relations between the federal units

the decisive factor was the stationing of the domicile of the parties.

In the former Yugoslavia there has been a division of functions between the

federation and the federal units. The lawmakers under these circumstances have

been obliged to produce rules to regulate the conflict arising from the different

regulation of juridical relationships and this was done through the Law for the

Conflict of Laws and Competencies in the Statutory, Family, and Heritage

Relations. It is important to stress that in the former Yugoslavia there did not exist

the problem of recognizing and executing the foreign courts decisions in between

the federal units together with the issue of statehood.

Marriage is a judicial relationship which by its nature creates a space for conflict

of laws in both intemational and domestic plans. This conflict consists particularly

in the material conditions that tie people into marriage. According to the most

274
known systems in the world the competent rights to define the material conditions

to tie people into marriage are the right of the person where s/he has statehood or

domicile or in the other system the right of the place when the people are tied into

marriage. The existence of these two systems creates the possibility for conflict of

laws. In the former Yugoslavia, the second rule was valid: lex fori. What is

characteristic for the countries applying the second system, the right of the place

where the marriage was tied with intemational elements, is that the possibility of

enforcing the foreign right in general is not taken into consideration. Full

implementation of the right of place takes place here in defining the conditions for

tying marriages with intemational elements, according to lex fori, and the need for

institutions, public order or transfers is not at all present.

In cases when one party or both are stateless persons, according to the positive law

the competent right is excluded according to the statehood of spouses, but what is

taken into account is the right of the-place where the parties have domicile. In the

positive juridical dispositions it was foreseen the possibility for complaint in order

to annul marriage due to imposition which could be exercised within a one year

period.

Marriages could take place outside the country as weil and in front of the

diplomatic or consular representatives of the state of the country. In this case the

material conditions to tie this kind of marriage were arranged by the conflict

principle of the state in which the consular diplomatic representation belonged.

Regarding the form of marriage ties in the competent right, there are created

conflict norms that have validity in almost all the countries since the time of theory

of statutes when the conflict norm les loci celebrationis is valid. There are

differences made present particularly regarding the moment of marriage

275
recognition from outside especially if it has international elements, even though

these are not important for the agency in the country where the marriage was tied.

In many countries of the world, in special and justified cases, the possibility of

tying people into marriage when one the spouses is represented through an

authorized person exists. There are countries in which this particular possibility

does not exist or there is a possibility for both parties to send representing parties.

Almost all the marriage and family relationship laws foresee the granting of

permission to be tied into marriage for the minors, if there does exist reasonable

conditions to grant this. This permission is generally granted by the competent

court in a non-contesting procedure.

The definition of the competent right for the marriage effects represents the

domain of the greater problems of the international family law, because in the

modem times in both the theory of international private law and in the laws of

respective countries it is important to distinguish the relevant facts, in the conflict

norms in the aspects of pemonal and property rights created around marriage. In

this matter, the issue of conflict of “mobile laws” is important as during the

marriage duration it can come up to the change of the decisive facts that determine

the competent right. In the theory, it has become present the thought that for the

effect of the personal rights of marriage the change of decisive facts should be

accepted. The meaning of this is that the right of statehood should be applied

respectively the domicile of the spouses, if they have it in common as a decisive

fact. In the judicial property effects of the marriage, dominates the idea of not

changing the law of the regime of marriage property, i.e. the change of statehood

or domicile, after marriage, does not attract the competent valid right after itself. In

these cases what should be applied is lex nationalis or lex domicili, the one that the

276
spouses had in common during the time that the marriage was tied and when they

created the juridical-property regime.

In the personal and judicial-property relationships of the marriage effect in the

judicial systems of different countries three tendencies are distinguishable: the first

is the application of the country of the spouses and if they do not have the same

statehood then lex fori is applied. The second group applies the law of the common

domicile, and if this does not exist lex fori applies. In the third group the right of

the last common statehood applies and if they have never had any statehood in

common then the right of the last common domicile applies. For our judicial

system the closest is the first tendency.

In the case of resolving the intemal conflict of laws the question of specification

can arise, respectively the issue related to the relationship in question is about

personal relationships of the spouses or the heritage relationship. The competent

right is applied upon the specification of the result.

The separation of marriage is one of the ways of pausing it and this represents an

important phenomenon in the contemporary world. This also presents the

interruption of marriage validity of a common life of the couple, on the reason that

by law there has been foreseen such a way with the decision of the state

institutions, respectively the court. For sure the separation of marriage was present

at the same time that marriage came up. It is very important to determine the

competent right to define the conditions for the separation of marriage. The most

discussed issue here is related to the fact of allowing separation among couples,

who are citizens of countries that do not allow divorce, respectively there exists

separation by the bed and by the table. According to the positive dispositions it has

been foreseen the permission to separate a marriage between two foreign citizens

277
for the reasons that are foreseen within the laws of one of the spouses’ country and

with the law of the state of the country.

The problem of intemational conflict of laws in this field is resolved quite well by

bilateral conventions among countries. One of the characteristics of such

conventions is the differentiation between the separation of marriages of the

citizens of the states and the separation of the marriage of other citizens ascribed to

the court of the country. When the marriage is separated, among the citizens of the

country, these bilateral conventions foresee the competent right of the state in

which the couple belongs in terms of statehood, lex nationalis. In the case when

the marriage is separated among the citizens of the other ascribing state and the

citizens of the state, these conventions foresee a commulitative application of the

rights of the states, to which the couple respectively belong and the subsidiary

right of lex nationalis and lex fori.

The issue of marriage annulment (relative or absolute) also arises in those

marriages with an international element if the material conditions for the tying of

the marriage are not fulfilled. In these cases the fundamental issue is that according

to the law of what country should the evaluation of reasons for the marriage

annulment be evaluated? The dissolution is valued according to the dispositions of

the same law according to which the material condition for the tying of the

marriage with an international element has been valued. The marriage can be

annulled for those conditions that at the time of marriage were not falfllled. In the

positive juridical dispositions, marriage is annulled each time without taking into

consideration if it is tied between the citizens of the state in a foreign state or in the

state of the country, if there conditions of belonging, existence of prior marriages

and inability to judge according to the dispositions of the laws where the marriage

was tied. On the other hand, regarding the formal conditions for marriage the idea

278
that is supported is that marriage can be annulled due to the unfulfillment of the

foreseen formal conditions according to the laws of the countries in front of the

organs of which the marriage is tied as for the formal conditions of the tying of the

marriage, at every time the competent right is the right of the country in which

marriage is tied. In order to distinguish from the marriage in which the life

between husband and wife is regulated by law, the union outside marriage is a

factual relationship which juridical is not regulated but it is founded on the free

will of the man and woman and as such can be also undone with the singular will

or in agreement. This judicial relationship in the former Yugoslavia was regulated

with juridical dispositions only after 1974. The treatment of this field is difficult in

both domestic and intemational aspects as the necessary dispositions to regulate

this arrangement are lacking in many countries of the world.

According to the positive dispositions the competent right to regulate the

ownership (property) juridical relations belongs to the country in which the couple

that cohabitates has statehood. If the cohabitating couple shares different

statehoods (citizenship), then it is the competent right of the state where they have

the common domicile. For the contractual relationships the competent right of the

cohabiting couple is the right which in the moment of tying the agreement was the

competent one for their property relationships. In the positive juridical

dispositions, the out-of- the-marriage union does not create an effect if at the time

of the founding of this relationship hindrances existed as: blood relationships,

closeness with complete adaptation, spiritual diseases and inability to judge.

In the case of conflict of laws is discussed in the aspect of juridical action of the

out-of-the-marriage union, in countries where this relationship is not ranked in the

level of legal institution, they can come to the same ending as the relationships that

are bome out of a juridical-property character. If the obligations of maintaining

279
come into question, then the conflict norms should be applied this is valid for

personal and property relationships of the matrimonial couple. If the common

ownership and compensation of expenses is at stake we think that it is better to

apply the conflict norm of the group of laws to which the relationship for the

obligations belongs to.

An important element of the family is the child and its protection. The main

protection for children has been constituted on that, that they should be created

basic conditions for living, so that the children get prepared to lead an independent

life. Due to this the relationship parent-child has gaining a judicial character since

the creation of the states. In the judicial system of the former Yugoslavia, the

founding bases for the regulation of the right of parental relationships have been

unique. Children have enjoyed special protection in accordance with the principle

of equality of parents for children coming within the marriage and out of wedlock.

According to the positive dispositions, the primary conflict norm for the

relationships between the children and parents are defined by the competent right

according to the common statehood, lex nationalis, of parents and children. If

parents and children have different citizenship the right of common domicile will

be enforced. If both parents and children have different citizenship and do not have

a common domicile the competent right becomes the right of the country if parent

and child have the citizenship of the state of the country. Priority is given to the

right of the country and to some neutral factor giving to such a norm a kind of

national protection feature. Regarding continuation, receiving and returning the

parental right the conflict norms are analogous with the enforcement of the conflict

norm that is applied in the cases of proof of fatherhood, respectively the

citizenship right of the person in which the parental right has been gained. In these

cases according to the positive dispositions of the conflict norm, a competent right

280
is the right of the party vvhose fatherhood, respectively motherhood, is verified or

put into question. In the case of regulating this matter with intemational

conventions in the former Yugoslavia priority has been given to the competent

right of the child’s citizenship that principally should be supported for the its

judicial security and its physical feebleness.

In the intemational private law there exist some institutions that create judicial

insecurity in the relationships in general and in the statutory and family

relationships in particular. These judicial issues have not achieved approximate

systematization in different judicial systems.

The path from the commencement of the judicial procedure to the decision-making

is long and requests well thought action. Such an action in a juridical relationship

can be one that during the consideration of the main case was found necessary to

be examined beforehand if there existed any right or other judicial relationship by

the solution of which the response to the main case is dependent, at the time that

the main case presents a particular judicial entirety.

This situation is often evident in marriages as often they touch the essence of the

legal consequences of marriage, and this can be present in' every field of the law.

In this case it is a duty of the court of the country, upon the flnding of the existence

of the foreign element, to defme the competent material right for both cases. There

are some specific conditions in the family relationships, respectively marriage ones

according to which the solution should be made. If the main case and the preceding

one are of matrimonial nature the conflict mle lex fori, should be used. The

preceding case can be raised at the courts as a main case and special rules will

apply from the other part of the case, the principal one. It is very natural to

distinguish the procedures for the principal (main) and preceding case. Despite the

procedural obstacles that can be present we think that we need to support the

281
solution according to which the intemal and intemational harmonization of

decision gets fulfilled. This can be achieved only if in all the decisions regarding

he principal case and the disposition of all the decisions exist the part dealing with

the preceding case including the application of lex causae. In such cases the court

dealing with the primary case, according to the conflict norm of lex fori and with

the initiative of its own deals with the preceding case as well or interrupts the

procedure until there is a decision for the preceding case that in terms of content is

connected to the principal or main case.

The issue of interpretation of categories referring to the right of the specific state

that in general should be determined according to the law of the state of the

country, according to its nature and with the purpose of avoiding the loss of control

by the system is done through the process of specification. It is important to stress

that the specification of decisive facts continues logically and over the time after

the specification of the juridical categories. According to this, if at the same time

two kinds of specification are presented, initially the specification of judicial

categories should be dealt with. In the positive judicial system specification

according to lex fori has been applied as the best solution and as an initial stable

point. Nevertheless, we think that it is necessary to stress that the elastic

application that could fulfill several specific ways of the intemational private law

and proposes the application of the autonomous specification, even when in rare

situations exist autonomous understandings, especially if these things have been

foreseen in intemational bilateral or multiiateral conventions. With the application

of the institution of Public Order the possibility is being given to the state organs to

not apply those foreign juridical norms that are deeply against the fundamental

bases upon which the law of the country are built upon. The question that arises

here is up to what point can the accepting of the consequences of applying the

282
conflict norms in opposition to the law of the country can be tolerated? What are

the values of the local law (local right) that cannot be “victimized”? These rights

that cannot tolerate “victimization”, are the fiindamental basis that represent the

public order. All of this allows the court to widen its scope without explaining or it

can come to the point of applying in a non-objective way the foreign law. In all the

cases the rate of the “offensive” of the foreign law should be balanced by the

widening of the relationship under the conditions of the country. According to the

rules of the public order in the contemporary world, the application of every

foreign law that is different from the substantial norms of the state of the country is

prevented. The thought to be supported in this case is that in the application of the

foreign law, the courts should raise the question of constitutionality of the foreign

law for application. In these cases the creative functioning of the courts is of a

particular importance. In order to fulfill the legal needs, the courts can replace the

lost norm with lex fori.

The institution of the public order can be present in the intemal conflict of laws. In

the former Yugoslavia this institution was not present in the intemal conflict

because the conflict norms were not foreseen in the level of administrative units

but in the federative level of entirety.

Renvoi with its own complexity especially in the cases in those judicial

relationships that the usage of this institution by the competent organ should be

done according to the conflict norm that implements the law of the state, which in

its own juridical system dos not recognize the institution of sending and resending

and surely would not go to the point of applying such an institution. The

application of renvoi is possible even in the judicial-civil relationships with'in one

state, under the condition that the internal conflict of laws that is presented in the

domestic conflict norms, is to found in the level of some specific judicial

283
territories, as this institution represents the making up of two or more conflict

systems. Despite this, the use of this institute within the boundaries of the states

has minor reasoning compared to the intemational level.

The lawmaker of each country is defined for one of the possible relations

according to which, the most important thing is taken into consideration having in

mind the purposes of the lawmaking policies. On the other side the subjects in the

judicial relationship undertake action with which generally they achieve the

application of the law that is most favorable, thus avoiding the law, following the

application of the other law that without the change of the decisive facts would not

be competent. Thus, here the decisive facts that present one of the constitutional

elements of the conflict norms are changed. The avoiding of the law in the

domestic level of the conflict of laws is not at a very high level as the dispositions

gets harmonized with the federal constitution and does not allow any law within

the mixed judicial system to have changes or differences that are not in accordance

with the federal constitution. This does not mean that there is not and that the

institution of law avoiding should not be prevented (fraus legis) in the norms of

domestic collision, but it would be fruitful and necessary to undertake steps for the

protection of the specific solutions in several territories, developing dispositions

against law avoiding in some fields upon the territorial competence.

The conflict of laws in the intemational plan is a result of determining by the states

in a sovereign way their judicial systems, naturally within the clauses of

obligations accepted by each state in the international relations. In the intemal

collision of laws the sovereignty of each state is complete and this is achieved

through juridical acts that the states with mixed judicial systems come up with

themselves. In this framework the family and statutory relationships have the same

fate as they are a comprising part of the domestic or intemational conflict of laws.

284
In the contemporary world there should be found norms which at least limit the

collision of laws in the family or statutory relations. The limitation of the domestic

conflict of laws could be made possible by harmonizing the legislation during the

construction of the judicial system. In the international plan in order to come to the

avoidance of limitation of the conflict of laws universal norms should be approved

regarding the intemational private right, unique material and substantial norms for

the family and statutory relationships. Besides the approval of such norms, the

primate of these norms should be given facing the norms with regional, bilateral or

state character. This could be done within the frame of the UNO or at least within

the EU with the possibility for each state to participate. Through this action the

conflict of laws would not only be avoided or at least limited, but the possibility

for greater judicial security would make possible the increase and the

fictionalization of these judicial- civil relationships with international elements, so

common and normal in the modern times we are living. Tliis is also requested by

the circulation and needs of people. at a time of smaller and smaller differences.

Without a doubt, the juridical system of Kosova would not make an exception as in

Kosova are over 50.000 foreigners and over 500.000 citizens of this country in

foreign countries, mainly in those belonging to the European Union, many of

which have created family judicial-civil and statutory relationships with

intemational elements. This would make easier the life of the citizens of the

country and that of the foreign ones. The treatment of these issues in the

framework of this doctoral dissertation constitutes a modest contribution for the

theoretical and practical examination of the statutory and family relationships that

are an undivided part of our life. Through this at least the possibility of matching

the desire of the people and families that aim not only their integration but that of

our societies as well has been facilitated.

285
 BIBLIOGRAFIA

1. Librat dhe Artikujt:

- Alagic, D., Prva Razmislanja o Javnom Poretku u Medjunarodnom Privatnom

Pravu. Zbornik Pravnog Fakulteta, Zagreb, Nr.1-2, 1972.
- Alagic, D., Sukob Zakona Suverenih Pravnih Poredaka. Jugoslavenska Revija
za Mediunarodno Privatno Pravo, Nr.l, 1969.
- Alagic, D., Izbor Zakona ili Nadleznosti kod Odnosa sa Stranim Elementom.
Godisnjak Pravnog Fakulteta. Sarajevë, 1973.
- Alagic, D., Resenje Unutrasnjih Sukoba Zakona u Uporednim Zakonodavstvu.
Godisnjak Pravnog Fakulteta, Sarajevë, 1971.
- Alfredson, G.& Eide, A., Deklarata Universale mbi të Drejtat e Njeriut
(përkthim shqip). Botuar nga Kluwer Law Intemationak Hagë, Holandë, 1999.
- Albijanic, Radosavljevic, Todorevic, Zbirka Medjunarodnih Ugovora iz
Oblasti Pravosuda, II, Beograd, 1985.
- Alincic & Bakaric, Porodicno Pravo,. Zagreb,1980.
- Agel, A., Swidish Legislation on Marriage and Cohabitation: A Journey
Without a Destination. American Journal of Comparative Law, 1981.
- Alstein, H. & Simon, R.J., Intercountry Adoption: A Multinational
Percpective, New York, 1991.
- A.Finzara, Pravna i Poslovna Sposobnost Pravne Osobe. Pravnik, Ljubljana,
1989.
- Ago T., Teorida del Dritto Internationale Privata, Padova, Italy, 1934.
- Ansay T., American-Turkish Private International Law, New York, USA,
1966. Antona E., Private International Law, Edinburg, 1967.
- Bakic, V., Porodicno Pravo, Beograd, 1973.
- Bartos, M., Izigravanje Zakona u Medjunarodnom Privatnom Pravu, Beograd,
1932.
- Bartos, M., Potreba Donosenja Zakona s Medjupokraijnskim Sukobu Zakona,

286
 Institut za Uporedno Pravo. Beograd, 1975.
- Batiffol-Lagarde., Droit Internationale Prive, I, 1993.
- Bela, Razvod Braka sa Elementom Inostranosti sa Posebnim Osvertom na
Razvode Brakova Nasih Drzavljana u SRN, Novi Sad, 1986.
- Bilalli, A., Përcaktimi i të Drejtës Kompetente te Shtetet me sisteme të përbëra
juridike. Punim doktoranture, Prishtinë, 2000.
- Bruch, C.S., Non-marital Cohabitation in the Common Law Coutries: A Study
of Judical-Legislative Interaction. American Joumal of Comparative Law,
1981.
- Blagojevic, B., Izgradnja Sistema Kolizionih Normi. Jugoslavenska Reviia za
Medunarodno Pravo, Nr.1-3, 1983.
- Blagojevic, B., Regulisanje Sukoba Republickih Odnosno Pokrajinskih Zakona
sa Zakonima Drugih Republika Odnosno Pokrajina (Kolizione Mere). Pravni
Zivot Nr.l, 1973.
- Blagojevic, B., Neposredni Zadaci u Radu na Pripremi Normi o Unutrasnjem i
Medjunarodnom Sukobu Zakona. Zbomik Pravnog Fakulteta, Nr.1-2, Zagreb
1972.
- Blagojevic, B., Novi Zakoni o Unutrasnjim Sukobima Zkona, Posebno u
Satusnim, Porodicnim i Naslednim Odnosima. Pravni Zivot Nr.3, 1979.
- Blagojevic, B., Medjunarodno Privatno Pravo (Sukob Zakona kod
Gradjansko- Pravnih Odnosa sa Elementom Inostranosti), Beograd,1950.
- Blagojevic, B., Unutrasnji Sukob Zakona. Enciklopedija Imovinskog Prava,
Pravo Udruzenog Rada. Vëll. III, Beograd, 1978.
- Blagojevic, B., Sukob Zakona kao Opsta Pojava-Osnovi za Jednu Opstu
Teoriju o Sukobu Zakona. Anali Pravnog Fakulteta, Beograd, 1983.
- Blagojevic, B., Les Caracteristiques du Droit Yugoslave sur la Nationalite.
Jugoslavenska Reviia za Mediunarodno Pravo, 1956.
- Blagojevic, B., Opsti Licni Status Fizickih Lica u Medjunarodnom Privatnom
Pravu. Arhiv za Pravne i Drustvene Nauke, Beograd, 1938.
- Battifol H., Droit International Prive, Paris, 1970.
- Bertold E., Sukob Pokrajinskih (lokalnih) Zakona o Pitanju Istrazivanja
Vanbracnog Ocinstva. Arhiv za Pravne i Drustvene Nauke. 1938.
- Bertold E., Medjunarodno Privatno Pravo, I-II, Zagreb, 1953.
- Beale, A., Treatise on the Confiict ofLaws, Vëll. I-III, New York, 1935.
- Boguslavskij M., Private International Law, Moscow, Rusi,1988.

287
- Borchers, The Choice of Law Revolution: An Empirical Study, 49
Washington & Lee Law Review, 1992.
- Bordas, B., Porodicnopravni Odnosi u Medjunarodnom Privatnom Pravu,
Forum, Novi Sad, 2000.
- Boguslavski, Mezdunarodnoe Casnoe Pravo, Soljia, 1994.
- Bosnic, P., O Pojmu Interlokalnog Prava SFRJ. Zbomik Pravnog Fakulteta.
Split, 1980.
- Bosnic, P., Unutrasnji Sukob Zakona. Nasa Zakonitost, 1979.
- Brjlmayer, L. Martin, Conflict of Laws: Foundations and Future Directions,
Boston, USA 1991.
- Brilmayer, L. Martin, Conflict ofLaws, Cases and materials, Boston, 1990.
- Brilmayer, L. Martin, Conflict ofLaws, Boston, USA,1995.
- Brilmayer, L., Methods and Objectives in the Conflict ofLaws: A Challenge,
35 Mercer Law Review 555, USA, 1984.
- Bystricki, R., Novi Cehoslovacki zakon o medjunarodnom privatnom i
procesnom pravu, Strani Pravni Zivot Beograd, 1965.
- Castel, J., Introduction to Conflict ofLaws, 1978, Toronto, Canada.
- Castel G., Canadian Conflict ofLaws, 1994, Toronto, Canada.
- Cheshire G., North P., Private International Law, London, UK, 1987.
- Cheshire-North, Private International Law, London, 1992.
- Cheshire, North and Fawcett, Private International Law, London, 1999.
- Cigoj, S., Common tendencies and dijferences of the regulations of conflicts
of laws in Central Easter-Europe, Current trends in Int’l Private law in
Central- East Europe, Trieste, 1984.
- Cigoj, S., Ustanova upicivanja u nasem medjunarodnom pravu, Pravni
Zivot 3/80, 1980;
- Collier, J.G., Conflict oflaws, Cambridge University Press, 1994.
- Collier, J.G., Conflict of Laws, Second Edition, Cambridge University Press,
- 1987.
- Cramton, C.R., Currije, P.D., Kay, H.H., Kramer, L., Conflict of Laws, Fifth
Edition, Copyright © By West Publishing Co., USA, 1999.
- Davije, M., Matrimonial Property in English and American Conflict
ofLaws, 42 ICLQ, 1993.
- Davorin Rudolf, Domial i sud nadlezan za razvod braka u zemljama
Common Law, Jugoslavenska revija za medunarodno pravo. Beograd, 1968,

288
 Br.3.
- Dzunov, T., Na zakoni od medjunarodnoto privatno pravo, Skopje, 1984.
- Dickey and Morris, On the Conflict ofLaws, V, I-II, London, 2000.
- Dika-Knezevic-Stojanovic, Komentar zakona o medunarodnom privatnom i
procesnom pravu, Beograd, 1991.
- Dicey A., Morris H., On the Conflict ofLaws, 1979, London.
- Damjanov, C., Stkov metletnite normi po seminoto pravo na Bllgaria, Sofja,
1969.
- Dyuzheva, O.A., International marriage and Divorce Regulation and
Recognition in Russia, 29 Family Law Quartely, 1995.
- Eugen S., Differences between international and internal conflict of laws in
USA, Califomia Law Review, 1964, USA.
- Eugen S., Conflict ofLaws, St. Paul, 1992.
- Fentiman, R., Validity of Marriage and the Proper Law, 44 Cambridge Law
Joumah 1985.
- Fine., The Application of Issue-Analysis to Choice of Law Involving Family
Law Matters in the United States, 26 Lovola Law Review, 31, 1980.
- Franceskakis, Le divorce de poux de nationalite differente, Revenu critiaue
detorite intemacional prive. 1954.
- Garifield, The Transitory Divorce Action: Jurisdiction in the No-Fault Era,
Texas Law Review. 1980.
- Gec-Korosec, Medjunarodno zasebnopravo, Ljublana, Slovenija, 1995.
Graverson, R., The Conflict ofLaws, 1969, London.
- George, P., Polyganous marriages, Copyright © George, 1994.
- Goodrich, Conflict ofLaws, 1957, Brooklyn.
- Gotlieb, The Incidental Question Revisted-Theory and Practice in the Conflict
ofLaws, 26, Int&Companv L.O. 1974.
- Grup autorësh, Current trends on conflicts of iaws in Central-Eastern Europe,
Uneversita degli di Trieste, Trieste, 1984.
- Grup autorësh, European Private International Law, © Ars Aequi Libri,
Nijemegen, 1998.
- Griswold, G., Divorce Jurisdiction and Recognition of Divorce, Comparative
Study, Harvard Law Review, No.l, 1951.
- Griswold, G., The reciprocal Recognition of Divorce, Harvard Law Review.
No.5, 1954.

289
- Hashani H., Nikolic, Lj., Izvori medjunarodnog privatnog i medjunarodnog
privrednogprava I-II, 1987, Prishtinë.
- Ilesic, Polajnar-Pavcnik, Wedam-Lukic, Medjunarodno zasebno pravo-Zakon
s komentarjem, Ljublana, 1992.
- Ivo Puhan, Teze i obrazlozenja za nacert zakona o sukobu zakona i sukobu
nadleznosti o unutrasnjem pravu SFRJ, Nasa Zakonitost, Nr.2, 1974.
- Ivo Puhan, Savremeni znacaj pravnih odnosa sa elementom inostranosti,
Odivetnik. Nr.3-4, 1980.
- Ivo Puhan, Kolizione norme u gradjanskom i porodicnom pravu, Unutrasnje
kolizione norme, 1975, Beograd, RFJ.
- Jayme, E., Private International Law in matters of divorce in recent German
case law, University of Heidelberg, 2000.
- Jaksic, S., Kolizione norme u savremenom Jugoslavenskom porodicnom pravu,
Jugoslavenska revija za mediunarodno pravo, Nr.2, 1952.
- Janis, W. M., An Introduction to International Law, Second Edition, Published
bv Aspen Law & Business. USA, 1993.
- Janis, W.M., The Principle of Forum Non Conveniens and the Bhopal Case, 34
Netherland Intemational Law Review, 1987.
- Jankovic, M., Komentar zakona o braku i porodicnim odnosima, Beograd,
1981.
- Jezdic, M., Principi povelje OUNI kvaliflkacija pravnih pojmova i kategorija u
Medjunarodnom privatnom pravu, Anali pravnog fakulteta. Beograd, 1962.
- Jezdic, M., Strani element, Zbomik Pravnog Fakulteta, Zagreb, 1956.
- Jezdic, M., Strani element i obim Medjunarodnog Privatnog Prava, Anali
Pravnog Fakulteta, Beograd, 1954, Nr.3-4.
- Jezdic, M., Unutrasnji sukob zakona i medjunarodni ugovori, Jugoslovensko
reviia za medjunarodno pravo. 1959, Nr.3.
- Jezdic, M., E Drejta Ndërkombëtare Private I, (përkthim shqip) Prishtinë,
1988.
- Jezdic, M., E Drejta Ndërkombëtare Private, II, (përkthim shqip) Prishtinë,
- 1988.
- Jezdic, M dhe Pak, M., E Drejta Ndërkombëtare Private, III, (përkthim shqip)
Prishtinë, 1988.
- Juenger, F., Marital Property and the Conflict of Laws, 81 Columbia Law
Review, 1981.

290
- Juenger, F., Recognition of Foreign Divorces-British and American
Percpectives, 20 AJCL, 1972.
- Juenger, F., Marital Property and the Conflict of Laws:A Tale of Two
Countries, 81 Columbia Law Review, 1981.
- Juenger, J, Trends in European Conflicts ofLaw, Com. Law. Review, 1997.
- Kahn-Freund, General Problems of Private International Law, 143 Hague
Recueil 1974.
- Knezevic, G., Nëkoliko pitanja u vezi sa prebivalistem u jugoslavenskom
pravu, Pravo, teorija ipraksa, 1985.
- Knezevic, G., Prakticni problemi uzvracanja i upucivanja u nasem pravu,
Pravni Zivot Br. 6-7, 1984.
- Karsten, I.G.F., Capacity to Contract a Polygamous Marriage, 36 Modem
Law Review, 1973;
- Kaufman-Kohler, G., Ordre public et d’envoi ou la notion d’ordre public en
matiere d’anulation des sentences arbitrales, RSDIE, 1993.
- Kegel, G., International Privatrecht, Munchen, 1995.
- Krcckoski, M., Neka pitanja oko regulisanja Jugoslavenskog kolizionog prava,
Pravni Zivot 1972, Nr.6-7.
- Kosrencic, M., Javni Poredak, Pravmk, Nr.l-2,Zagreb, 1986.
- Knezevic, Prethodno Pitanje u Medjnarodnom Privatnom Pravu, Anali
Pravnog Fakulteta, Beograd, Nr.3-4, 1994.
- Kegel, Schurig, Internationales Privatrecht, Munchen, 2000.
- Katicic, N., Kolizijsko pravo u odnosu vise mjerodavnih pravnih poredaka,
Zbornik Pravnog Fakulteta, Zagreb, 1957, Br.3-4.
- Katicic, N., Medjunarodno privatno pravo i privatno pravo, Jugoslavenska
reviia za mediunarodno pravo. Nr.1-3, 1974.
- Katicic, N., Novi ogledi o medjunarodnom privatnom pravu i o procesu prava,
Zagreb, 1977.
- Katicic, N., Ogledi o medjunarodnom privatnom pravu, Zagreb, 1971.
- Koch, R., Private International Law: A 'Soft’ Alternative to the harmonization
ofPrivate Law? European Review of Private Law, 1995.
- Lunz, L.A., Internationales Privatrecht I, Berlin, 1961.
- Lewald, La theori du renvoi, Recule des cours, 1929.
- Lasok D., & Stones, A., Conflict of Laws in the European community, Exter,
1987.

291
- Leflar., The New Conflicts-Limitation Act, 35 Mercer Law Review. 461, USA,
- 1984.
- Leflar, American Conflict ofLaws, New York, USA, 1986.
- Lorezen, Marriage by Proxy and the Conflict of Laws, Hanvard Law
Review. 1989.
- Lowenfeld, Renvoi among the Law Professors. An American’s view of the
European view of the American Conflict of Laws, American Joumal of
Comparative Law, 1982.
- Matic, Z., Mjerodavno pravo za ugovorne prema zakonu o rjesavanju
sukoba zakona sapropisima drugih zemalja, Zbomik Pravnog Fakulteta.
Zagreb, 1985.
- Matic, Z., Renvoi u novom Jugoslavenskom medjunarodnom privatnom
pravu, Uporedo pomorsko pravo i pomorska kupoprodaia, Zagreb, 1983.
- Matic, Z., Neki problemi sukoba zakona kod oblika oporuke i prednost
konvencije predlozen IX Konferencije za Medjunarodno privatno pravo u
Hagu, Nasa zakonitost Zagreb. Nr.9-10, 1960.
- Matic, Z., The development of the “Renvoi” in Yugoslav Private
International Law, CTIPLCEU, Trieste, 1984.
- Matic, Z., Medjunarodno Privatno Pravo, posebni dio, Zagreb, 1998.
- Maenhardt-Posch, IPR, Privatrechtsverleichung, Einheitsprivatrecht, 1994.
- Mitric, B., Instituti koji unose pravnu nesigurnost kod primjene prava na
investiocione sporove sa stranim elementom, Zbomik Pravnog Fakulteta,
Nr.3, Titograd (Podgorica), Mal i Zi, 1979.
- Mitric, B., Unutrasnji sukob zakona u odnosima u Jugoslavenskom pravu,
punim doktorature, Beograd, 1983.
- Mladenovic, M., Porodicno pravo I, Beograd, 1981.
- Mladenovic, M., Porodicno Pravo II, Beograd, 1981.
- Morris, J.H.C, Cases on Private International law, IV edition, Oxford, 1968.
- Muminovic, E., “Uzvracanje” i “upucivanje” u nasem novom zakonu o
Medjunarodnom Privatnom Pravu, Godisniak Pravnog Fakulteta, 3/84,
Sarajevë, 1984.
- Muminovic, E., Osnovi Medjunarodnog Privatnog Prava, Sarajevë, 1997.
- Macdougall, D.J., Marriage Resolution and Recognition in Canada, 29
Family Law Quartelv, 1995.
- Meulders-Klein, M.T., The Status of the Father in European Legislation, 44

292
 American Joumal of Comparative Law, 1996.
- Mendelssohn-Barthold, Renvoi in Modern English Law, London, 1984.
Mendelssohn, A., Renvoi in modern English Law, Oxford, 1987.
- Mladenovic, Porodicno pravo, I, Beograd, 1981.
- Mladenovic, Porodicno Pravo, II, Beograd, 1981.
- Mitic, M., Odnos, zakona o braku S.R. Srbije sa pob'ajinskim zakonima o
braku, Glasnik advokatske komore Voivodine, Nr.2, 1976.
- Norrie, McK., Reproductive Technology, Transsexualism and Homosexuality:
New Problems for International Private Law, 63, ICLOJ994.
- Orlova, N.V., Vaprozi braka i razvoda u medjunarodnom castnom prave,
Moskë, 1960.
- Palsson, L., Marriage and Divorce, Intemational Ecyclopedia of Comparative
Law, Volume III, Private International Law, Chapter 16, Tubingen, 1978.
- Palsson, L., Marriage in Comparative Conflict ofLaws: Substantive

Conditions, 1981 .
- Palmer, E., The Austrian Codification of the Law, The American Comparative
Law, Vol.20, 1980;
- Pak, M., Sukob Zakona, Beograd, 1982.
- Pak, M., Medjunarodno Privatno Pravo, Beograd, 1986.
- Pak, M., Medjunarodno privatno pravo, Botimi i IV, Beograd, 2000.
- Pak, M., Neke nove tendencije u medjunarodnom privatnom pravu, Anali
Pravnog Fakulteta, Nr. 1-4, Beograd, 1983.
- Paulsen and Sovem., ‘Public Policy” in the Conflict ofLaws, 56 Columbia Law
Review, 1996.
- Pervin, S., Formal Validity of wills, London, 1999.
- Posch, W., International Law of Non-Contractual Obligations in Europe,
European PIL. © Ars Aequi Libri, Nijemegen, 1998.
- Poznic, Gradjansko Procesno Pravo, Beograd, 1987.
- Prokup, A., Porodicno Pravo, Zagreb, 1989.
- Rabel, E., The Conflict ofLaws-A Comparative Study, Chicago, 1960.
- Rabel, E., Das Problem der Qualifikation, 1931.
- Rainer, F., The Status of Cohabitation in the Legal systems of germany and
other West European Countries, American Joumal Comparative Law, 1985.
- Reese, Marriage in American Conflict of Laws, Copyright © 26

293
 Intemational Company L.CX 1977.
- Rockomanovic, M., Medjunarodno Privatno Pravo, Nis, RFJ, 1995.
- Rosenberg, The Comeback of Choice of Law Rules, 81 Columbia Law
Review 946, USA, 1981.
- Sajko, K., Neki vidovi “stepenastog” resavanja porodicnih situacija s
medjunarodnim obiljezjem pri upucivanju na nejedinstveni pravni poredak,
Jugoslavenska reviia za medunarodno pravo, Nr.1-3, 1979.
- Sajko, K., Stepenasto rjesavanje situacija s medjunarodnim obiljezjem pri
upucivanju na nejedinstveni pravni poredak: primijer pravne situacije s
jugoslovenskim i njemackim obiljezjem, Odvjetnik, Nr.3-4, 1980.
- Sajko, K., Medjunarodno privatno pravo i pravo koje ureduje situacije s
medurepublickim obiljezjem, Zageb, 1981.
- Sajko, K., O osnovima Jugoslovenskog Medjunarodnog privatnog prava,
Split, 1980.
- Sajko, K., Izrada prijedloga za klasifikaciju medjunarodnog porodicnog
prava, predhodni izvestaj, odnosi roditelja i djece, Zagreb, 1970.
- Sajko, K., Medjunarodno Privatno Pravo (opci dio), Zagreb, 1996.
- Sajko, K., Medjunarodno Privatno Pravo u SAD, 1978.
- Sajko, Sikiric, Boucek, Tepes, Izvori hrvatskog i europskog medjunarodnog
privatnogprava, Zagreb, 2001.
- Shwind, Internationales Privatrecht, 1990.
- Schuz, R., When is a Polygamous Marriage Not a Polygamous Marriage,
46 Modern Law Review. 1983.
- Schwimman, Internationales Privatrecht, 1993.
- Schmidt, The icedental question in Private International Law, Recueil des
Cours, 1992.
- Sarcevic, P., Vanbracna zajednica i problem odredivanja mjerodavnog
prava kod interlokalnog sukoba zakona, Zbomik Pravnog Fakulteta, Rijeka,
1980.
- Sarcevic, P., The new Yougoslav PIL Act, American Joumal Comparative Law,
- 1985.
- Sarcevic, P., Global Unification: Problems of Realization, U: Liber F. Laurent,
- 1989.
- Sarcevic, P., Cohabitation without Marriage: the Yugoslav Experience,
American Joumal of Comparative Law, 1981.

294
- Scoles, E., The dijferences between the intern and international conflict of
law in USA, California Law Review, No.4, 1986.
- Scoles, E., Choice of Law in Family Property Transactions, 209 Recueil de
Cours 17, 1988.
- Scoles, Hay, Borchers, Symeonides, Conflict ofLaws, 2000.
- Shapiro, Choice of Law Under federal Tort Claims Act: Richards and
Renvoi Revisted, North Carolina Law Review, 1992.
- Sherve, R.G., A Conflict of Laws Anthology, (c) by Aderson Publishing Co.
Ohio, USA, 1997.
- Siehr., Codiflcation of Private International Law in the Federal Republic of
Germany, Netherlands International Law Review 31, 1984.
- Smart, P.S.J., Interest Analysis and Essential Validity of Marriage, 14
Anglo- American Law Review, 225, 1985.
- Stone, P., Renvoi and the modern Approaches to Choice of Law, 30 AULR
1048, London, 1981.
- Stojanovic, S., Renvoi-uzvracanje i preupucivanje u Jugoslavenskom
zakonodavstvu, Anali Pravnog Fakulteta, Beograd, 1986.
- Sykes, E., & Pryles, M., International and interstate Çonflict of Laws,
Melboume, 1975.
- Szaszy, I., Conflict of Laws in the Western, socialist and developing
coutries, Lieden, 1974.
- Symeonides, S.,.In Search of New Choice of Law Solutions, 13 Community
Prop. Journak 11, 1986.
- Symeonides, Collins Perdue, von Mehren, Conflict of Laws: American,
Compatarive, International, St.Paul, Minn., 1998.
- Symeonides, S., Conflict of Laws: American Comparative Law, Cases and
Materials, Washington, 1998.
- Symeonides, S., Exeption Clauses in American Conflicts of Law, 42 American
Joumal of Comparative Law, 1994.
- Tawerski, M., Toward a Pragmatic Solution of the Choice ofLaw Problems-At
interface of Substance and Procedure, New York Universitv Law Review.
1979.
- Thiele, L.K., The german marital property system:conflict of laws in a dual-
nationality marriage, 12 Calif. Western Int’l Law Joumal 1982.
- Thomas, H., Theorie generale de l’ordrepublic, Rec. des cours, 1925.

295
- Triva, S., Gradjansko Parnicnoprocesnopravo, Zagreb, 1983.
- Varadi, T., Strani element kao pretpostavka za primenu kolizionih normi,
Zbornik Pravnog Fakulteta, Novi Sad, 1974.
- Varadi, T., Merodavno pravo za obavezu izdrzavanja u nasem medunarodnom
privatnom pravu (SFRJ) i unutrasnjem kolizionom pravu.
- Varadi, T., Problem kvaliflkacije kod unutrasnjeg sukoba zakona.
- Varadi, T., Odnos medjunarodnog i interlokalnog sukoba zakona i jursidikcija,
Zbomik Pravnog Fakulteta, Novi Sad, 1973.
- Varadi, T., Medjunarodne i unutrasnje kolizione norme, Beograd, 1975.
- Varadi, T., Kolizione norme pred nejedinstvenim pravnim poretkom,
Jugoslovenska revija za medjunarodno pravo, Nr.1-3, Beograd, 1974.
- Varadi, T., O mogucnosti primene kolizionih normi, Jugoslovenska reviia za
medunarodno pravo, Beograd, 1981.
- Varadi, T., Medjunarodno Privatno Pravo, Novi Sad, 1987.
- Varadi, T., Primena stranog prava od strane maticara, Zbomik Pravnog
Fakulteta, Novi Sad, 1976.
- Varadi, Bordas, Knezevic, Medjunarodno Privatno Pravo, Forum-Novi Sad,

2001 .
- Verheul, H., Public Policy and Relativity, Neth. Int. Law review, 1979.
- Wardle, I.D., International Marriage and Dovorce regulation and
Recognition: A survey, 29 Family Law Quartely, 1995.
- William M.R. & William L.R., Understanding Conflict of Laws, Copyright ©
by Matthev Bender, USA, 1984.
- Wadlington, W. & Raymond, C., Family law statutes, International
Conventions and Uniform law, London, 2000.
- Weintraub R., Conflict ofLaws, Washington D.C., 2000.
- Wolf, M., Private International Law, Oxford, 1950.
- Zivkovic, M., Poveravanje dece na cuvanje i vaspitanje u medjunarodnom
privatnom pravu, Nis, 1991.
- Zivkovic, M., Primena kolizione norme medjunarodnog privatnog prava na
pravo drzave sa nejedinstvenim pravnim podrucijem, Zbornik Provnog
Fakulteta, Nis, 1982.
- Zivkovic, M., Medjunarodno Privatno Pravo, Nacionalne kodifikacije, Knjiga
I, Beograd, 1998.

296
2. Ligjet dhe Konventat kryesore:

- The Hague Convention on the Law Applicable to Matrimonial Property

Regimes, 1976, Publikuar në American Joumal of Comparative Law, 25,1977.
- The Hague Convetion on Celebration and Recognition of the Marriages, 1976,
Publikuar në American Joumal of Comparative Law. 25, 1977.
- Ligji zviceran për të Drejtën Ndërkombëtare Private i vitit 1891, Institut za
Uporedno pravo, Beograd, 1957.
- Ligji francezpër të Drejtën Ndërkombëtare Private, po aty.
- Enciklopedia Imovinskog Prava i Prava Udruzenog rada, 'vëll. III, Beograd,
1978.
- Kushtetuta e RSFJ-së e vitit 1974, Savremena Administracija, Beograd, 1974.
- Ligji për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve dhe kompetencës në marrëdhëniet
statusore, familjare dhe trashëgimore, i publikuar në Gazetën Zyrtare të RSFJ-
së Nr.9/79.
- Informacije o regulisanje unutrasnjeg sukoba zakona, Savezni savet za pitanja
drustvena uredenja, Beograd, 1976.
- Ligji mbi Konfliktin e ligjeve - me spjegim profesional, Gazeta Zyrtare,
Beograd 1980 përgatitur nga A.Djordjevic.
- Ligji themelor mbi martesën i vitit 1946.
- Ligji themelor për kujdestarinë i vitit 1947.
- Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare të RS të Kroacisë, i publikuar
në Gazetën Zyrtare të RSK Nr.l 1 të dt.21.III. 1978.
- Ligji mbi Martesën dhe Marrëdhëniet Familjare, publikuar në ‘TJradni List Sr
Sloveniiek Nr.15 te dt.4.VI.1976.
- Ligji për rregullimin e konfliktit të ligjeve me dispozita të shteteve të huaja në
marrëdhënie të caktuara i vitit 1982, i publikuar në Gazetën Zyrtare të RSFJ-
së Nr.43 1982 me përmirësime në Gazetën Zvrtare të RSFJ-së Nr.72/89.
- Marrëveshja në mes të RSFJ dhe RCS mbi rregullimin e marrëdhënieve
juridike për çështjet civile dhe penale të vitit 1964.
- Marrëveshja në mes RSFJ dhe Rumanisë për ndihmë juridike e vitit 1960.
- Marrëveshja në mes RSFJ dhe RP~të Polonisë për qarkullimin iuridik për
çështje ciFile dhe penale të vitit 1960. Këto Marrëveshje janë publikuar në
Gazetën Zvrtare të RSFJ Shtojca: Marrëveshiet ndërkombëtare dhe
marrëveshjet tjera Nr.5/63.

297
- Marrëveshja e RSFJ me RP të Hungarisë për qarkullimin juridik të vitit 1968.
- Ligji i Punës së Bashkuar, publikuar në Gazetën Zvrtare të RSFJ-së Nr.53/76.
- Vendimi për Rastin Yew v. Attroney General (1924) 1 DLR 1166 publikuar në
Restatement First of Law, p.535.
- Ligji mbi Familjen dhe Kujdestarinë i Polonisë i vitit 1964.
- Ligji mbi Martesën, familjen dhe kujdestarinë i Hungarisë i vitit 1952.
- Marrëveshja me Çekosllovakinë për ndihmë juridike, Gazeta Zyrtare e RSFJ-
së Nr.13/1964.
- Marrëveshja me Hungarinë për ndihmë juridike, Gazeta Zyrtare e RSFJ-së
Nr.3/1968.
- Konventa me Francën mbi ligjin i cili zbatohet në fushën e marrëdhënieve
personale dhe familjare, Gazeta Zyrtare e RSFJ-së Nr.55 1972.
- Marrëveshja për ndihmë juridike me Rumaninë, Nr.8/1961.
- Marrëveshjapër ndihmë juridike me RD të Gjermanisë Nr. 1/1967.
- Ligji Civil i Argjentinës i vitit 1896.
- Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Polonisë i vitit 1966.
- Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Çekosllovakisë i vitit 1963, i cili
ende është në fnqi në republikat e ndara me përmirësime.
- Ligji mbi Martesën i Serbisë, Gazeta Zyrtare e RS të Serbisë 72/1974.
- Ligji mbi Martesën i Malit të Zi, Gazeta Zyrtare e SRCG 11/73
- Ligji mbi Martesën i Kosovës, Gazeta Zvrtare e KSAK 43/74.
- Ligji mbi çështjet e martesave me të drejtë ndërkombëtare private, tutorizmin
dhe adoptimin i Suedisë i vitit 1949.
- Ligji që rregullon marrëdhënie të caktuara të karakterit ndërkombëtar të
Finlandës, i vitit 1929.
- Ligji mbi të drejtat civile të të huajve dhe zbatimi i ligjeve të huaja i Shqipërisë
i vitit 1964.
- Ligji mbi mundësinë e ndarjes së martesës i Belgjikës i vitit 1954. (Të gjitha
ligiet e shteteve të përmendura. në gjuhën serbe. mund të shihen në librin;
Zivkovic. Mediunarodno Privatno-Pravo. Beograd. 1998.)
- Pravna Enciklopedia I, Beograd 1985.
- Ligji federal i Zvicrës i vitit 1891, është botuar në Zbirka tekstova iz
medunarodnog privatnog prava. në botim të: Institut za uporedno pravo,
Beograd, 1957.
- Restatement of the Law Second, Conflict of Laws 2d Volume 2 as Adopted

298
 and Promulgated by the American Law Intitute at Washington D.C., May 23,
1969. American Law Institute Publishers, 1971.
- Ligji Austriak i të Drejtës Ndërkombëtare Private që është nxjerrë më 15
qershor të vitit 1978 dhe që ka hyrë në fuqi më 1 janar 1979 Gazeta Zvrtare e
Austrisë No.304/1978.
- Ligji mbi Martesën dhe marrëdhëniet familjare të Serbisë, Gazeta Zyrtare e
SRS 22/80.
- Ligji mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare të Kroacisë, Narodne Novine
të SRH 11/78.
- Ligji mbi martesën dhe marrëdhëniet familjare të Sllovenisë, Uradni list SRSL
15/76.
- Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Gjermanisë i vitit 1986, Gazeta
Zvrtare Federale i 1986. 1142.
- Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Zvicrës i vitit 1987, Gazeta
Zyrtare federale i 1988.1.5

- Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare i Italisë Nr. 218/1995, Gazeta Zyrtare i

Nr.128 me shtesë Nr.68 e 3 qershorit të vitit 1995.

- Konventa e Romës mbi të drejtën kompetente për obligimet kontraktuese e vitit

1980, publikuar Saiko. MPP. Zagreb. 1996.

- Ligji mbi zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozita të vendeve të huaja në

marrëdhënie të caktuara.i Kroacisë i vitit 1991. Gazeta Zyrtare Nr.53/91 e
Kroacisë.

3. Revistat:

- Anali Pravnog Fakulteta ne Beograd.

- Nasa zakonitost, Zagreb.

- Pravnik Ljublana.

- Pravni Zivot, Beograd.

- Strani Pravni Zivot, Beograd.,

299
- Zbornik Pravnog Fakulteta, Zagreb.

- Godisnjak Pravnog Fakulteta në Sarajevë.

- E drejta, Fakulteti Juridik, Prishtinë.

- Internationales Privatrecht (IPR).

- British Yearbook of International Law (BYIL).

- The American Journal of Comparative Law (AJCL).

- The American Journal of International Law (AJCL).

- Columbia law review (CLR).

- Family Law Quarterly (FLQ).

- The International and Comparative Law Quarterly (ICLQ).

- International encyclopedia of Comparative Law (IECL).

- International Legal Materials (ILM).

- Droit International Prive (DIP).

- Law and Contemporary Problems. (Law and Cont. Probs).

- International Court of Justice Reports (ICJ Reports).

- Journal de droit international (JD.I)

- The Law Quarterly Review (LQR).

- Netherlands International Law Review (NILR).

300