Ch−¬ng III

Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

I - Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña
chñ thÓ s¸ng t¸c
Mäi ng−êi ®Òu biÕt v¨n häc lµ nh©n häc, lµ nghÖ thuËt miªu t¶, biÓu hiÖn con ng−êi. Con
ng−êi lµ ®èi t−îng chñ yÕu cña v¨n häc. Dï miªu t¶ thÇn linh, ma quû, miªu t¶ ®å vËt, hoÆc
gi¶n ®¬n lµ miªu t¶ c¸c con vËt, v¨n häc ®Òu thÓ hiÖn con ng−êi. Hai ch÷ "nh©n häc" cã mét
hµm nghÜa hÕt søc phong phó. TÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan tíi con ng−êi, thuéc vÒ con ng−êi
®Òu n»m trong ph¹m vi biÓu hiÖn cña v¨n häc. Tõ c¸c mÆt x· héi ®Õn c¸c thuéc tÝnh tù
nhiªn, tõ h÷u thøc ®Õn v« thøc, tõ d· man ®Õn v¨n minh, tõ téi ¸c ®Õn ®¹o ®øc, tõ qu¸ khø
®Õn t−¬ng lai, tõ thÊt väng ®Õn hy väng, hÔ thuéc vÒ con ng−êi th× v¨n häc biÓu hiÖn. Sù
phong phó ®ã lµ céi nguån cho quan niÖm ®a d¹ng vÒ con ng−êi trong v¨n häc. MÆt kh¸c,
xÐt vÒ mÆt s¸ng t¸c, ng−êi ta kh«ng thÓ miªu t¶ vÒ con ng−êi, nÕu nh− kh«ng hiÓu biÕt, c¶m
nhËn vµ cã c¸c ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p biÓu hiÖn nhÊt ®Þnh. MÆt thø hai nµy t¹o thµnh chiÒu
s©u, tÝnh ®éc ®¸o cña h×nh t−îng con ng−êi trong v¨n häc. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi lµ sù lý gi¶i, c¾t nghÜa, sù c¶m thÊy con ng−êi ®· ®−îc ho¸ th©n thµnh c¸c nguyªn t¾c,
ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p h×nh thøc thÓ hiÖn con ng−êi trong v¨n häc, t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt
vµ thÈm mü cho c¸c h×nh t−îng nh©n vËt trong ®ã.
Nh©n vËt lµ h×nh thøc c¬ b¶n ®Ó miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc, tuy nhiªn, tr−íc nay
ng−êi ta chØ chó ý tíi ph−¬ng diÖn néi dung vµ tÝnh kh¸ch thÓ cña nã. Ch¼ng h¹n, nh©n vËt
mang nh÷ng phÈm chÊt g× ? TÝnh c¸ch nh©n vËt nh− thÕ nµo ? Ngo¹i h×nh cña nã ®−îc kh¾c
ho¹ ra sao, t©m lý nh©n vËt cã g× ®Æc s¾c ? Ng«n ng÷ nh©n vËt cã ®−îc c¸ tÝnh ho¸ hay kh«ng ?
v.v. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng thÓ bá qua khi ph©n tÝch nh©n vËt nh− lµ mét kh¸ch thÓ. Vµ
tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ ë ®©y tÊt nhiªn lµ hiÖn thùc sèng ®éng. §em so nh©n vËt víi thùc t¹i ®Ó
xem nhµ v¨n nãi ®−îc c¸i g× ch−a ai nãi, miªu t¶ cã gièng víi c¸c nguyªn mÉu thùc tÕ hay
kh«ng, vèn sèng nhµ v¨n giµu cã nh−êng nµo, ®Òu ch−a ph¶i lµ tiªu chuÈn ®Çy ®ñ vÒ nghÖ
thuËt. Tõ ®ã, còng rÊt nhiÒu khi ng−êi ta ph©n tÝch nh©n vËt nh− nh÷ng con ng−êi cã thËt ë
ngoµi ®êi, yªu mÕn hoÆc c¨m giËn nh− nh÷ng ng−êi cã thËt !
§Ó x¸c lËp lo¹i h×nh nh©n vËt ng−êi ta chia ra nh©n vËt chÝnh, phô, nh©n vËt chÝnh diÖn,
ph¶n diÖn. Ng−êi ta cßn ph©n biÖt nh©n vËt "dÑt" vµ nh©n vËt "trßn", tøc lµ phiÕn diÖn, nghÌo
nµn hay ®Çy ®Æn, ®a diÖn (E.M. Forster). Cã ng−êi ph©n biÖt nh©n vËt tÜnh, nh©n vËt ®éng (T.
Docherty). VÒ mÆt cÊu tróc cã ng−êi chia ra nh©n vËt mÆt n¹, nh©n vËt lo¹i h×nh, nh©n vËt
tÝnh c¸ch, nh©n vËt t− t−ëng (L. Ghind¬bua). §Êy lµ nh÷ng c¸ch h×nh dung vÒ chøc n¨ng vµ

42
cÊu t¹o cña nh©n vËt trong hÖ thèng h×nh t−îng tù sù. Sù chó träng ®Õn h×nh t−îng kh¸ch thÓ
cña con ng−êi lµ cÇn thiÕt, song xem nhÑ viÖc t×m hiÓu quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ con ng−êi,
tøc lµ c¸c nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña chñ thÓ trong h×nh t−îng sÏ dÉn ®Õn viÖc gi¶n ®¬n
ho¸ b¶n chÊt cña s¸ng t¸c v¨n häc, ®Æc biÖt lµ xem nhÑ vai trß s¸ng t¹o t− t−ëng cña nhµ v¨n,
rót gän tiªu chuÈn tÝnh ch©n thùc vµo mét ®iÓm lµ miªu t¶ gièng hay kh«ng gièng so víi ®èi
t−îng.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi më ra mét h−íng kh¸c, nã h−íng ng−êi ta kh¸m ph¸,
ph¸t hiÖn c¸ch c¶m thô vµ biÓu hiÖn chñ quan, s¸ng t¹o cña chñ thÓ, ngay c¶ khi miªu t¶ con
ng−êi gièng hay kh«ng gièng so víi ®èi t−îng cã thËt. Tr−íc ®©y cã nhµ phª b×nh ®¸nh gi¸
thÊp bµi th¬ Tè H÷u viÕt vÒ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh qua mÊy c©u th¬ :
TiÕng Ng−êi thÐt
Mau lªn g−¬m l¾p sóng !
Nhµ phª b×nh cho lµ mÊy c©u Êy "kh«ng ch©n thùc" víi lý do lµ "B¸c chóng ta cã thÐt bao
giê ®©u", vµ khen c©u th¬ : "TiÕng cña Ng−êi kh«ng ph¶i sÊm trªn cao − Êm tõng tiÕng,
thÊm vµo lßng mong −íc" trong bµi S¸ng th¸ng n¨m (1951) còng cña Tè H÷u lµ hay vµ
®óng. ¤ng hiÓu ®ã lµ do nhµ th¬ lªn ViÖt B¾c, cã dÞp ®−îc gÇn gòi l·nh tô vµ ®· söa l¹i mét
nÐt vÏ sai vÒ B¸c trong bµi trªn viÕt n¨m 1945. Ng−êi phª b×nh kh«ng nhËn thÊy r»ng
"tiÕng thÐt" kia vÉn gièng trong c−¬ng vÞ ng−êi chØ huy tèi cao ®i tr−íc hµng qu©n, ng−êi
biÓu thÞ quyÕt t©m, ý chÝ uy lùc giµnh ®éc lËp, tù do cña d©n téc. Cßn tr−êng hîp thø hai
th× "thÐt" lµ hoµn toµn kh«ng cÇn thiÕt, bëi v× quan hÖ cña B¸c víi nhµ th¬ lµ quan hÖ th©n
t×nh, "Bµn tay con n¾m tay cha", gÇn gòi trong gang tÊc, th× thö hái thÐt ®Ó lµm g× ? Mçi
bµi th¬ lµ mét cÊu tø ®éc lËp, kh«ng cã chuyÖn bµi sau söa sai cho bµi tr−íc ë ®©y. Bá qua
quan niÖm cña nhµ th¬ vÒ ng−êi l·nh tô trong cÊu tø cña mçi bµi th¬, nhµ phª b×nh kia ®·
kh«ng thÊy ®−îc sù ®a d¹ng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt khi viÕt vÒ ng−êi thËt. Cø theo l«
gÝch cña nhµ phª b×nh th× mäi bµi th¬ viÕt vÒ l·nh tô ®Òu ph¶i gièng l·nh tô trong thùc tÕ,
vµ kÕt qu¶ tÊt yÕu lµ chóng ®Òu ph¶i gièng nhau ! CÇn ph¶i nhËn thÊy r»ng chñ nghÜa hiÖn
thùc lµ mét quan niÖm nghÖ thuËt mµ chñ nghÜa l·ng m¹n còng lµ mét quan niÖm nghÖ
thuËt, kh«ng hÒ cã chuyÖn h¬n kÐm nhau trong viÖc s¸ng t¹o !
2. C¬ së x· héi, lÞch sö, v¨n ho¸ cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ h×nh thøc ®Æc thï thÓ hiÖn con ng−êi trong v¨n
häc. §ã lµ nh÷ng nguyªn t¾c c¶m thÊy, hiÓu biÕt vµ miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc. Nh−ng
c¸c nguyªn t¾c ®ã cã c¬ së s©u xa trong thùc tÕ lÞch sö. Marx tõng nãi ®¹i ý : khi con ng−êi
nguyªn thuû ch−a chinh phôc ®−îc thiªn nhiªn th× hä t−ëng t−îng ra c¸c thÇn, nh−ng khi ®·
s¸ng t¹o ®−îc thuèc sóng, m¸y in th× hä sÏ kh«ng t−ëng t−îng vÒ c¸c thÇn nh− Hªphaixtèt
hay Ap«l« n÷a. Trong HÖ t− t−ëng §øc, Marx nãi : "Trong tÊt c¶ c¸c h×nh th¸i x· héi cã
tr−íc chñ nghÜa t− b¶n c¸c ®Æc ®iÓm chung vÒ ®¼ng cÊp vµ tÇng líp ®−îc tõng c¸ nh©n riªng
lÎ thêi ®ã c¶m nhËn nh− lµ c¸ tÝnh kh«ng thÓ t¸ch rêi (bÈm sinh) cña hä". Ng−îc l¹i, "Trong
c¸c x· héi cã sù thèng trÞ cña t− h÷u ruéng ®Êt, th× c¸c quan hÖ tù nhiªn chiÕm −u thÕ. N¬i
nµo t− b¶n thèng trÞ th× c¸c yÕu tè ®−îc t¹o thµnh b»ng ph−¬ng thøc x· héi vµ lÞch sö chiÕm

43
 (1)
−u thÕ" . HiÓu nh− vËy th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi xÐt vÒ quy luËt x· héi lµ mét
s¶n phÈm cña lÞch sö. TÊt nhiªn trong mçi thêi ®¹i kh«ng chØ cã mét mµ cã mét sè quan
niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi kh¸c nhau cã tÝnh ý thøc hÖ.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸, t− t−ëng. "Quan niÖm
con ng−êi lµ h×nh thøc ®Æc thï nhÊt cho sù ph¶n ¸nh nghÖ thuËt, trong ®ã thÓ hiÖn sù t¸c
®éng qua l¹i cña nghÖ thuËt víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c"(2). Cho nªn dï quan niÖm
con ng−êi trong mçi thêi cã thÓ ®a d¹ng, nh−ng vÉn mang dÊu Ên cña quan niÖm thèng trÞ
trong thêi Êy. Ch¼ng h¹n, thêi trung ®¹i ph−¬ng T©y, ng−êi ta xem con ng−êi lµ s¶n phÈm
s¸ng t¹o cña Chóa trêi ; tõ thêi Phôc h−ng ®Õn Khai s¸ng th× con ng−êi ®−îc xem lµ s¶n
phÈm cña tù nhiªn tøc lµ con ng−êi trÇn thÕ, ®· ®−îc gi¶i phãng khái c¸c gäng k×m cña gi¸o
héi vµ ®¹o ®øc ®¼ng cÊp mµ tù lµm chñ b¶n th©n m×nh. Tõ thÕ kû XIX th× con ng−êi ®−îc
xem lµ s¶n phÈm võa cña tù nhiªn võa cña x· héi, nh−ng do hoµn c¶nh x· héi quy ®Þnh.
Sang thÕ kû XX quan niÖm con ng−êi hoµn toµn do hoµn c¶nh quy ®Þnh ®−îc nh×n l¹i,
tÝnh chñ thÓ cña nã ®−îc ®Ò cao. §Õn x· héi hËu c«ng nghiÖp víi sù xuÊt hiÖn cña t− trµo
hËu hiÖn ®¹i, vÞ thÕ cña con ng−êi l¹i bÞ lËt ng−îc !
Quan niÖm con ng−êi chÝnh lµ sù kh¸m ph¸ vÒ con ng−êi b»ng nghÖ thuËt. Nã "ph¶n ¸nh
cÊu tróc cña nh©n c¸ch con ng−êi vµ c¸c h×nh thøc phøc t¹p t−¬ng øng trong quan hÖ con
ng−êi ®èi víi thÕ giíi"(3).
Nh−ng nÕu chØ chÞu sù quy ®Þnh cña lÞch sö, x· héi, v¨n ho¸ th× v¨n häc lµm sao phong
phó ®−îc ?
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi tÊt nhiªn còng mang dÊu Ên s¸ng t¹o cña c¸ tÝnh nghÖ
sÜ, g¾n liÒn víi c¸i nh×n ®Çy tÝnh ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña nghÖ sÜ. §©y lµ ®iÒu ®· ®−îc phæ
biÕn c«ng nhËn.
Trong c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c nhau, do chøc n¨ng cña hÖ thèng ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn
kh¸c nhau, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng cã sù kh¸c nhau quan träng. §ã lµ
nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cÇn thiÕt tr−íc khi ®i s©u vµo t×m hiÓu c¸c biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ
thuËt vÒ con ng−êi.

3. ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

NhiÒu nhµ nghÖ sÜ ®· kh¼ng ®Þnh rÊt ®óng r»ng "mét nÒn nghÖ thuËt míi bao giê còng ra
®êi cïng víi con ng−êi míi", víi c¸ch hiÓu míi vÒ con ng−êi hoÆc b¾t ®Çu b»ng viÖc suy
nghÜ l¹i c¸c kh¸m ph¸ nghÖ thuËt cña nh÷ng ng−êi ®i tr−íc(4). Cã ng−êi cßn nhÊn m¹nh h¬n
: "Quan niÖm con ng−êi t¹o thµnh c¬ së, thµnh nh©n tè vËn ®éng cña nghÖ thuËt, thµnh b¶n
( 5)
chÊt néi t¹i cña h×nh t−îng nghÖ thuËt" . Nh−ng ë ®©y cÇn ph©n biÖt : con ng−êi míi

(1) K. Marx, F. Engels, T¸c phÈm, tËp 3 : HÖ t− t−ëng §øc, tËp 12, tr. 77, tr. 733 (tiÕng Nga).
(1) Hoµng Tr¸c ViÖt, HÖ h×nh t©m lý trong nghÖ thuËt, B¾c Kinh, 1992.
(2) G. Fridlender, Thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc Nga, Lªningr¸t, 1971, tr. 80.
(1) J. Becher, Th¬ cña t«i, t×nh yªu cña t«i, M¸txc¬va, 1965, tr. 68.
(2) V. SÐcbina, Quan niÖm con ng−êi trong v¨n häc thÕ kû XX, M¸txc¬va, 1964, tr. 3.

44
xuÊt hiÖn trong thùc tÕ lµ mét viÖc, mµ sù suy nghÜ míi vÒ con ng−êi Êy l¹i lµ mét chuyÖn
kh¸c. Qu¶ lµ sù vËn ®éng cña thùc tÕ lµm n¶y sinh nh÷ng con ng−êi míi, vµ miªu t¶ nh÷ng
con ng−êi thùc tÕ Êy sÏ lµm v¨n häc ®æi míi. Nh−ng cßn cã mét khÝa c¹nh kh¸c n÷a lµ ®æi
míi c¸ch gi¶i thÝch vµ c¶m nhËn con ng−êi còng lµm cho v¨n häc ®æi thay c¨n b¶n. Trong
lÞch sö v¨n häc, viÖc sö dông l¹i c¸c ®Ò tµi, cèt truyÖn, nh©n vËt truyÒn thèng lµ rÊt phæ
biÕn. Shakespeare, Racine hÇu nh− ch¼ng s¸ng t¹o, h− cÊu ra cèt truyÖn vµ nh©n vËt nµo
míi. Cèt truyÖn vµ nh©n vËt cña hä ®Òu vay m−în trong truyÒn thuyÕt, lÞch sö hoÆc huyÒn
tho¹i, nh−ng c¸ch gi¶i thÝch vµ c¶m nhËn cña hä lµ míi, t¹o thµnh tiÕng nãi nghÖ thuËt míi.
Còng vÉn lµ con ng−êi ®· biÕt, nh−ng h«m qua ®−îc nh×n ë mét gãc ®é, h«m nay nh×n sang
gãc ®é míi còng t¹o thµnh s¸ng t¸c v¨n häc míi.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n kh«ng ph¶i lµ bÊt cø c¸ch c¾t nghÜa, lý
gi¶i nµo vÒ con ng−êi, mµ lµ c¸ch c¾t nghÜa cã tÝnh phæ qu¸t, tét cïng mang ý vÞ triÕt häc, nã
thÓ hiÖn c¸i giíi h¹n tèi ®a trong viÖc miªu t¶ con ng−êi. Mµ chØ ë trong giíi h¹n ®ã míi cã
kh¸c biÖt víi c¸c quan niÖm th«ng th−êng vµ míi cã tÝnh s¸ng t¹o. Do ®ã, ng−êi ta cã thÓ
tiÕn hµnh so s¸nh c¸c t¸c phÈm v¨n häc kh¸c nhau trªn giíi h¹n tèi ®a ®ã mµ hiÓu ®−îc
møc ®é chiÕm lÜnh ®êi sèng cña c¸c hÖ thèng nghÖ thuËt. Ch¼ng h¹n, so s¸nh thi ph¸p
cña hai nhµ v¨n Nga L. T«nxt«i vµ F. §ètxt«iÐpxki, M. Bakhtin ®· nhËn thÊy T«nxt«i lµ bËc
thÇy ph©n tÝch t©m lý, «ng ®· ph¸t hiÖn ra quy luËt biÖn chøng cña t©m hån, miªu t¶ qu¸
tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ cña c¸c t×nh c¶m, t− t−ëng cña con ng−êi.
§ètxt«iÐpxki th× kh«ng thÕ. ¤ng ghÐt t©m lý häc ®−¬ng thêi vµ ®i s©u vµo bÖnh lý häc t©m
thÇn vµ ph¸t hiÖn c¸c hiÖn t−îng phi l« gÝch, l¹ lïng, kh«ng nhÊt qu¸n, nh÷ng hiÖn t−îng
kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc b»ng quan niÖm t©m lý häc hiÖn hµnh ®−¬ng thêi.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong t¸c phÈm lu«n h−íng vµo con ng−êi trong mäi
chiÒu s©u cã thÓ cã, cho nªn ®©y lµ tiªu chuÈn quan träng nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ nh©n v¨n
vèn cã cña mét hiÖn t−îng v¨n häc. Nh÷ng t¸c phÈm minh ho¹, sö dông nh©n vËt nh− nh÷ng
con cê trªn v¸n cê t− t−ëng, tÊt nhiªn rÊt xem nhÑ viÖc kh¸m ph¸ vÒ con ng−êi. T¸c gi¶ cña
chóng b»ng lßng víi mét quan niÖm th«ng dông nµo ®ã, cho nªn néi dung nh©n v¨n trong
s¸ng t¸c cña hä th−êng nghÌo nµn. NghÖ sÜ ®Ých thùc lµ ng−êi suy nghÜ vÒ con ng−êi, cho
con ng−êi, nªu ra nh÷ng t− t−ëng míi ®Ó hiÓu vÒ con ng−êi, do ®ã cµng kh¸m ph¸ quan
niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th× cµng ®i s©u vµo thùc chÊt s¸ng t¹o cña hä, cµng ®¸nh gi¸
®óng thµnh tùu cña hä.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ hÖ quy chiÕu néi t¹i cña chñ thÓ trong c¶m nhËn
con ng−êi, phÇn nµo gîi nhí tíi kh¸i niÖm "hÖ h×nh", "mÉu gèc" trong t©m ph©n häc v¨n
häc, nh−ng ®ã lµ mét h−íng nghiªn cøu hoµn toµn kh¸c bëi chóng chØ ®Ò cËp tíi mét khÝa
c¹nh cña v« thøc tËp thÓ. Nghiªn cøu mÉu gèc lµ truy t×m céi nguån cña h×nh t−îng, ng−îc
lªn ®Õn thÇn tho¹i, t« tem, nh÷ng h×nh mÉu tèi s¬ vÉn cßn ®−îc nh¾c l¹i trong v« thøc céng
®ång ®êi sau. Ch¼ng h¹n Anh em nhµ Karamadèp cña §ètxt«iÐpxki, Hamlet cña
Shakespeare vµ ¥®Ýp lµm vua cña Sophocles cã chung mét mÉu gèc ë ¸m ¶nh giÕt cha.
Nh−ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi xÐt trong toµn bé lµ quan niÖm s¸ng t¹o, ®æi míi,
nã h−íng vÒ t−¬ng lai, lµ quan niÖm ®éc ®¸o kh«ng thÓ lÆp l¹i.

45
II - Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi trong v¨n häc
1. T−¬ng quan nh©n vËt v¨n häc vµ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi biÓu hiÖn trong toµn bé cÊu tróc cña t¸c phÈm v¨n
häc, nh−ng biÓu hiÖn tËp trung tr−íc hÕt ë c¸c nh©n vËt, bëi "nh©n vËt v¨n häc lµ con ng−êi
®−îc miªu t¶, thÓ hiÖn trong t¸c phÈm, b»ng ph−¬ng tiÖn v¨n häc"(1). Nh©n vËt v¨n häc nµo
còng biÓu hiÖn c¸ch hiÓu cña nhµ v¨n vÒ con ng−êi theo mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh vµ qua c¸c
®Æc ®iÓm mµ anh ta lùa chän. Nh©n vËt v¨n häc chÝnh lµ m« h×nh vÒ con ng−êi cña t¸c gi¶(2).
Tuy nhiªn, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi vµ nh©n vËt kh«ng ph¶i lµ mét. Trong truyÖn
cæ tÝch TÊm C¸m, TÊm vµ C¸m lµ hai nh©n vËt kh¸c nhau nh−ng cïng thÓ hiÖn mét quan
niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Còng vËy, trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, Thuý KiÒu,
Thuý V©n, Kim Träng, Tõ H¶i lµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c nhau nh−ng còng ®Òu thuéc vµo mét
quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Nh− vËy, kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
bao qu¸t réng h¬n kh¸i niÖm nh©n vËt. Nh©n vËt chØ lµ biÓu hiÖn cô thÓ, c¸ biÖt cña quan
niÖm kia.
Tuy vËy, muèn t×m hiÓu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th× ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c
biÓu hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i cña nhiÒu nh©n vËt, th«ng qua c¸c yÕu tè bÒn v÷ng, ®−îc t« ®Ëm
dïng ®Ó t¹o nªn chóng. Ng−êi ta hiÓu nh©n vËt v¨n häc lµ mét cÊu t¹o nghÖ thuËt bëi nh©n
vËt nµo nãi chung còng cã c¸c yÕu tè sau : c¸ch x−ng h« ®èi víi nh©n vËt, tªn gäi cña nh©n
vËt, c«ng thøc giíi thiÖu nh©n vËt ngay tõ ®Çu vµ nh÷ng biÕn ®æi cña chóng trong t¸c phÈm
buéc ta ph¶i söa l¹i c«ng thøc ®ã. Ch©n dung nh©n vËt, ngo¹i h×nh, trang phôc, hµnh ®éng,
t©m lý, néi t©m, sinh lý, ng«n ng÷, giao tiÕp, kÕt côc. "TÝnh c¸ch" cña nh©n vËt, nÕu hiÓu lµ
néi dung kh¸i qu¸t cña nh©n vËt, nh− c¸c phÈm chÊt t− t−ëng, ®¹o ®øc, ý chÝ,... th× kh«ng
ph¶i ph¹m vi thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt, bëi b¶n th©n nã thuéc vµo ®Ò tµi vµ quan
niÖm t− t−ëng, ý thøc hÖ cña t¸c gi¶. Nh−ng tÝnh c¸ch nÕu hiÓu lµ c¬ së l« gÝch cña h×nh
t−îng con ng−êi th× nã lµ yÕu tè mang quan niÖm nghÖ thuËt.
2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
§Ó miªu t¶ nh©n vËt th× chñ thÓ ph¶i hiÓu vÒ con ng−êi mµ nh©n vËt lµ mét thÓ hiÖn c¸
biÖt. Ngay c¸ch x−ng h«, gäi tªn còng ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm chung. XÐt vÒ tÝnh d©n téc
th× gäi tªn riªng lµ kiÓu ViÖt Nam, gäi b»ng hä nh− «ng Tr−¬ng, «ng V−¬ng lµ kiÓu Trung
Quèc. Gäi nh©n vËt b»ng "anh, t«i, nã" mét c¸ch trung tÝnh lµ kiÓu Trung Quèc vµ ph−¬ng
T©y, mµ gäi b»ng kiÓu quan hÖ th©n thuéc nh− "chó, ch¸u, mÑ, con, anh, em" ®èi víi ng−êi
kh«ng th©n thuéc lµ kiÓu ViÖt Nam. C¸c t¸c gi¶ Kh¸i H−ng, NhÊt Linh gäi nh©n vËt b»ng
"chµng, nµng" thÓ hiÖn mét quan niÖm kh¸c víi c¸ch gäi "h¾n, y, va" cña Nam Cao, vµ gäi
"anh, chÞ, «ng" trong T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè, mµ ng−êi ta kh«ng thÓ tuú tiÖn thay ®æi nÕu
kh«ng thay ®æi lu«n c¶ c¸ch c¶m thô cuéc sèng t−¬ng øng víi c¸ch x−ng h« Êy trong v¨n
häc. C¸ch gäi tªn nh©n vËt b»ng ch÷ viÕt t¾t nh− AQ cña Lç TÊn, K. cña Kafka, H.C.E cña
Joyce ®Òu cã mét dông ý kh¸i qu¸t.

(1) TrÇn §×nh Sö, Ph−¬ng Lùu, NguyÔn Xu©n Nam, Lý luËn v¨n häc, tËp 2, NXB Gi¸o dôc, 1987, tr. 61.
(2) L. Ghind¬bua, Bµn vÒ nh©n vËt v¨n häc, Lªningr¸t, 1979, tr. 5.

46
 Kh«ng miªu t¶ ch©n dung nh©n vËt còng lµ mét biÓu hiÖn cña quan niÖm vÒ con ng−êi.
Miªu t¶ ch©n dung con ng−êi nh− Tõ H¶i cña NguyÔn Du, quan phñ trong T¾t ®Ìn, ThÞ Në
trong ChÝ PhÌo ®Òu gîi lªn nh÷ng quan niÖm vÒ con ng−êi chø kh«ng ph¶i gi¶n ®¬n lµ ®Æc
®iÓm riªng c¸ biÖt cña nh©n vËt hoÆc lµ ®Æc ®iÓm chñng lo¹i cña c¸c nh©n vËt ®ã. Ch©n
dung Tõ H¶i còng nh− Thuý KiÒu, Thóy V©n mang néi dung t−îng tr−ng vµ tÝnh chÊt t¶ thùc
trong ch©n dung M· Gi¸m Sinh, Tó Bµ còng kh«ng ph¶i lµ do quan niÖm t¶ thùc ! Chóng t«i
gäi c¸c ch©n dung trªn lµ lo¹i ch©n dung c¸c "®Êng", "bËc", cßn ch©n dung t¶ thùc cña bän
Tó, M·, Së,... lµ ch©n dung cña bän "v« loµi". Quan phñ ®Æt bªn ch©n dung c¸c quan l¹i
trong v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ®−¬ng thêi cã mét ý vÞ riªng. ThÞ Në ®Æt bªn Lang RËn,
ThÞ Nhi, nh÷ng con ng−êi dÞ d¹ng l¹i lµ mét quan niÖm kh¸c cña t¸c gi¶. §iÒu nµy nãi lªn
r»ng mét ch©n dung nh− Lang RËn lµ s¶n phÈm cña mét quan niÖm, chø kh«ng ph¶i chØ lµ
do miªu t¶ mét con ng−êi c¸ biÖt nµo mµ t¹o nªn.
Hµnh ®éng nh©n vËt ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i còng thÓ hiÖn mét quan niÖm vÒ con ng−êi. Trong
TruyÖn KiÒu, Lôc V©n Tiªn c¸c nh©n vËt chÝnh hÇu nh− chØ lµm c¸c hµnh ®éng chøng tá lÏ
sèng, nh− nhËn lêi lµm vî, b¸n m×nh chuéc cha, thÊy giÆc th× ®¸nh, thÊy ng−êi gÆp n¹n th×
cøu,... Hä kh«ng lµm c¸c viÖc h»ng ngµy. C¸c nh©n vËt cña Th¹ch Lam th× hÇu nh− chØ sèng
b»ng néi t©m, "lµm" c¸c viÖc néi t¹i nh− nghe thÊy, c¶m thÊy nh÷ng ®æi thay rÊt tinh tÕ ë
ngo¹i c¶nh vµ trong t©m hån.
T©m lý con ng−êi lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. T¸c phÈm cã thÓ miªu t¶ ý nghÜ, suy tÝnh,
tr¹ng th¸i hoÆc c¶ qu¸ tr×nh, miªu t¶ ý thøc vµ v« thøc. Vµ trong d¶i tÇn t©m lý réng r·i ®ã
cã chç cho rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau. Th¸i ®é ®èi víi sù sèng, c¸i chÕt lµ mét ph−¬ng
diÖn thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. C¸c biÓu hiÖn Êy t¹o thµnh mét ph¹m vi,
ph¹m trï c¶m nhËn vÒ con ng−êi. Ch¼ng h¹n trong L«i vò cña Tµo Ngu, mäi nh©n vËt ®Òu
vïng vÉy, gi·y giôa ®Ó tho¸t khái bÕ t¾c, nh−ng ®Òu bÞ nhÊn ch×m. C¶ Chu Ph¸c Viªn, Phån
Y, Chu B×nh, Chu Xung, Tø Ph−îng,... ®Òu kh«ng ai tr¸nh khái bi kÞch Êy. Hä lµ con ng−êi
cña bi kÞch. Quan niÖm vÒ con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c ph¹m trï nh©n lo¹i häc nh− t− t−ëng,
hµnh ®éng, hoµi nghi, sïng b¸i c¸ nh©n, céng ®ång,...
Chi tiÕt, ng«n ng÷ còng lµ ph¹m vi thÓ hiÖn quan niÖm vÒ con ng−êi nh− mäi yÕu tè kh¸c
cña t¸c phÈm. Song chóng chØ biÓu hiÖn trong tÝnh hÖ thèng trong sù lÆp l¹i cã quy luËt, cã
sù liªn hÖ chi phèi lÉn nhau.

III - Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña quan niÖm nghÖ

thuËt vÒ con ng−êi
1. Con ng−êi trong thÇn tho¹i
ThÇn tho¹i lµ s¶n phÈm cña ng−êi nguyªn thuû. Ng−êi nguyªn thuû ch−a ph¶i lµ ng−êi
®Ých thùc cho nªn thÇn tho¹i còng ch−a ph¶i lµ nghÖ thuËt. Nh−ng thÇn tho¹i l−u gi÷ ký øc
thêi nguyªn s¬, cã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi v¨n nghÖ sau nµy cho nªn cÇn ®−îc chó ý. Theo
c¸c nhµ nh©n lo¹i häc cho biÕt, nh©n lo¹i sau thêi hçn mang, sau thêi sïng b¸i vËt tæ, b−íc
sang thêi kú b¾t ®Çu cã ý thøc nh−ng ch−a t¸ch m×nh khái tù nhiªn míi s¸ng t¹o thÇn tho¹i.
Nhµ sö häc Italia lµ Vic« trong s¸ch Khoa häc míi (1725) ®· nãi, kh«ng ph¶i thÇn t¹o ra
ng−êi, mµ chÝnh lµ con ng−êi dùa vµo h×nh ¶nh cña m×nh mµ t¹o ra h×nh t−îng cña thÇn.

47
Nh−ng h×nh ¶nh cña con ng−êi trong thÇn tho¹i lµ mét h×nh ¶nh cßn ch−a ph©n biÖt ®−îc con
ng−êi vµ tù nhiªn, hä quy cho thÇn nh÷ng søc m¹nh thÇn bÝ. ThÇn tho¹i lµ thÕ giíi siªu nhiªn
®−îc ®ång nhÊt víi hiÖn t−îng tù nhiªn nh− lµ thùc thÓ. Khi sÊm rÒn, khi m−a lôt ng−êi ta
nghÜ lµ thÇn ®ang gi¸ng ho¹. Do ®ã, ®Æc ®iÓm phæ qu¸t thø nhÊt cña con ng−êi thÇn tho¹i lµ
con ng−êi chøc n¨ng.
Con ng−êi thÇn tho¹i th−êng mang chøc n¨ng cña mét vµi hiÖn t−îng tù nhiªn. Nh− thÇn
Dít − chóa tÓ thÕ giíi, ¤kªanox − thÇn biÓn, §i«nidèt - thÇn r−îu nho, £rox - thÇn t×nh
yªu, Ephr«®ix − thÇn s¾c ®Ñp, Ap«l«ng − thÇn mÆt trêi, ¸nh s¸ng vµ nghÖ thuËt,... HÇu nh−
thÇn tho¹i n−íc nµo còng cã c¸c thÇn mang chøc n¨ng tù nhiªn, v¨n ho¸ vµ x· héi s¸ng t¹o
thÕ giíi, s¸ng t¹o loµi ng−êi, thÇn tæ nghÒ mang chøc n¨ng x· héi. Con ng−êi thÇn tho¹i
th−êng mang mét chøc n¨ng hoÆc hai chøc n¨ng nh− N÷ Oa v¸ trêi, ¢u C¬ sinh bäc trøng,
ThÇn Trô trêi, M−êi hai bµ mô,... §Æc ®iÓm thø hai cña con ng−êi thÇn tho¹i lµ biÕn ho¸. Do
ch−a t¸ch khái tù nhiªn, kh«ng ®èi lËp víi tù nhiªn, con ng−êi thÇn tho¹i giái biÕn ho¸ qua
l¹i gi÷a ng−êi vµ tù nhiªn. Dít biÕn ng−êi yªu thµnh bß c¸i ®Ó che m¾t vî vµ tù m×nh biÕn
thµnh Thiªn nga ®Ó ®Õn víi Lª®a. L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬ cã tÝnh chÊt thÇn tho¹i do ®Î ra
bäc trøng mang gièng ng−êi ViÖt. Long Qu©n tù biÕn thµnh chµng trai ®Ó quyÕn rò ¢u C¬, l¹i
cã thÓ biÕn thµnh rång, r¾n, hæ, voi,... C¸c thÇn trong thÇn tho¹i Ên §é biÕn ho¸ nhiÒu nhÊt,
th−êng lµ v« ®Þnh thÓ. Ngoµi d¹ng biÕn ho¸ con ng−êi thÇn tho¹i cßn cã d¹ng l−ìng thÓ, nöa
vËt, nöa ng−êi. N÷ Oa, Phôc Hy nöa ng−êi nöa r¾n, c¸c thÇn Céng C«ng, Bµn Cæ, Hiªn
Viªn, Chóc Dong, Diªn Duy,... ®Òu ®Çu ng−êi m×nh r¾n. HuyÒn N÷ ®Çu ng−êi m×nh chim,
cßn C«n B»ng trong s¸ch Trang Tö lµ H¶i thÇn ®Çu ng−êi m×nh c¸, ®ång thêi còng lµ ThÇn
giã, ®Çu ng−êi m×nh chim. C¸c con nh©n s−, nh©n m·, nh©n d−¬ng trong thÇn tho¹i Hy L¹p
còng ®Òu nöa ng−êi nöa thó. §ã cã thÓ lµ dÊu vÕt cña t«tem (vËt tæ). D¹ng ng−êi ho¸ vËt, vËt
ho¸ ng−êi còng mang vÕt tÝch thÇn tho¹i nh− hßn Väng phu, chuyÖn trÇu cau. Con ng−êi
ngåi l©u th× ho¸ thµnh ®¸. Con ng−êi thÇn tho¹i mang b¶n chÊt tù nhiªn vµ hån nhiªn. Sù
biÕn ho¸ ë ®©y th−êng kh«ng do tu luyÖn nh− truyÖn ®¹o sÜ sau nµy.
Trong thÇn tho¹i Ðt®a (B¾c ¢u) nh©n vËt thó rÊt nhiÒu, nhiÒu thó gièng nh− ng−êi, vÝ nh−
Loki cã h×nh h−¬u, h×nh tuÊn m·, h×nh chim −ng, nã chøng tá ng−êi thêi ®ã nh×n thó vËt
còng nh− con ng−êi. ThÇn tho¹i Ên §é còng th−êng lµ mét ng−êi cã nhiÒu lèt. Tr¸i l¹i trong
sö thi, nh©n vËt nãi chung kh«ng bao giê lµ thó vËt.
§Æc ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt cña con ng−êi thÇn tho¹i thÓ hiÖn ë chç hä lµ nh÷ng ng−êi ®Çu
tiªn, vÞ tæ tiªn thø nhÊt cña téc ng−êi vµ nh©n lo¹i, ng−êi ®Î ra loµi ng−êi, ng−êi s¸ng t¹o thÕ
(1)
giíi, ng−êi t¹o ra ®Êt, trêi, ngµy ®ªm vµ mu«n vËt .
ThÇn tho¹i Hy L¹p cung cÊp nh÷ng vÞ thÇn - ng−êi trong cuéc ®Êu tranh quyÒn lùc, ®am
mª h−ëng thô vµ vÞ kû mét c¸ch hån nhiªn, cßn con ng−êi trong thÇn tho¹i Trung Quèc th×
c¶i t¹o m«i tr−êng nh− N÷ Oa v¸ trêi, Cæn trÞ thuû. ThÇn tho¹i ViÖt Nam còng cã anh hïng
sinh h¹ hËu thÕ nh− Long Qu©n, ¢u C¬, l¹i cßn cã thÇn ®¸nh giÆc nh− Th¸nh Giãng. XÐt vÒ
mét mÆt th× Th¸nh Giãng lµ thÇn, vÞ thÇn ®¸nh giÆc, mét s¸ng t¹o thÇn tho¹i muén mµng cña
mét d©n téc tõng chÞu nhiÒu cuéc ngo¹i x©m. Ngµi chØ cã mét chøc n¨ng lµ ®¸nh giÆc. Ngµi
sinh ra kh«ng ®Ó lµm trÎ con, kh«ng ®Ó lµm vui lßng mÑ cha giµ hiÕm muén, cho nªn lªn ba

(1) E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, tr. 178 - 193.

48
råi ngµi vÉn kh«ng nãi, kh«ng c−êi, kh«ng sèng ®êi th−êng. Khi cã giÆc th× ngµi lín nhanh
nh− thæi, ®¸nh xong giÆc th× ngµi liÒn bay vÒ trêi, v× ®· xong viÖc trÇn gian, thËm chÝ kh«ng
kÞp trë vÒ th¨m mÑ. Th¸nh Giãng thÓ hiÖn rÊt râ quan niÖm con ng−êi ®¬n chøc n¨ng th−êng
thÊy cña thÇn tho¹i. (Ph¸t hiÖn míi vÒ viÖc Th¸nh Giãng cøu mÑ lµ mét thÇn tÝch, cã lÏ lµ cã
sau b¶n chÐp ë LÜnh Nam chÝch qu¸i, mét bï ®¾p cho t×nh mÉu tö).
(1)
Kh¸c víi cæ tÝch, con ng−êi trong thÇn tho¹i kh«ng mang chøc n¨ng ®¸nh gi¸ cho nªn
th−êng cã nhiÒu nghÜa, phong phó, ®Çy ®Æn, kh«ng bÞ lÝ t−ëng ho¸.
Con ng−êi thÇn tho¹i còng th−êng cã biÓu hiÖn b¶n n¨ng ë ph−¬ng diÖn tÝnh dôc. VÝ dô
chµng Harbard trong Bµi ca chµng Harbard cña thÇn tho¹i B¾c ¢u khoe khoang c¸c chiÕn
c«ng chinh phôc ph¸i ®Ñp, cßn nµng Ph¬rel th× s½n sµng hiÕn d©ng x¸c thÞt cña m×nh cho
nh÷ng ai cÇn.
2. Con ng−êi trong sö thi
Sö thi (anh hïng ca) lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i h×nh thµnh c¸c bé téc ng−êi, céi nguån cña
nã lµ nh÷ng bµi ca ca ngîi c¸c vÞ téc tr−ëng tµi trÝ, thiªng liªng, hïng m¹nh. Con ng−êi
trong sö thi cßn chÞu ¶nh h−ëng sãt l¹i cña thÇn tho¹i, cßn liªn hÖ mËt thiÕt víi c¸c thÇn linh
vµ kh«ng Ýt ng−êi cã nhiÒu phÐp l¹, nh−ng vÒ c¨n b¶n hä lµ nh÷ng anh hïng, tr¸ng sÜ cã søc
lùc vµ tµi nghÖ tuyÖt vêi (Asin s¸u tuæi ®· bãp chÕt s− tö, lín lªn sö dông lao vµ khiªn tµi
t×nh ; Ajuna trong Mahabharatta, cã tµi b¾n cung,...). Con ng−êi sö thi lµ ng−êi cña céng
®ång, cña bé téc, cña gia téc, ®Êt n−íc. Sö thi g¾n víi ý thøc ph©n biÖt bé téc "m×nh", "ta"
vµ bé téc "kh¸c", "nã" vµ cã nh÷ng cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ quyÒn lîi, danh dù cña bé téc,
dßng hä m×nh. Trong Iliade, Asin tõ chèi chiÕn ®Êu v× bÞ Agamemnon xóc ph¹m, vµ chØ trë
l¹i chiÕn ®Êu v× ý thøc tr¶ thï cho b¹n lµ Patr«c¬l¬. ý thøc nghÜa vô - b¶o vÖ danh dù vµ tr¶
thï kÎ g©y h¹i lµ ®éng c¬ hµnh ®éng c¬ b¶n cña anh hïng sö thi. §èi víi sö thi Xaga
(Aix¬len), viÖc giÕt ng−êi ®−îc miªu t¶ rÊt tù nhiªn, kh«ng cã c¶m gi¸c tµn nhÉn, v× ®−îc
xem lµ nghÜa vô ph¶i giÕt ®Ó tr¶ thï cho ng−êi th©n hay thËm chÝ cho con ngùa cña m×nh.
Ng−êi bÞ giÕt kh«ng cã c¶m gi¸c ®au ®ín. ChÆt ®Çu lµ dÊu hiÖu th¾ng lîi hoµn toµn chø
(2)
kh«ng nh»m g©y khñng khiÕp .
Con ng−êi sö thi cã lý trÝ rÊt cao, kh«ng hµnh ®éng v× c¶m gi¸c hoÆc t×nh c¶m ham muèn
nhÊt thêi. Uylix¬ míi lÊy vî, sinh con, kh«ng muèn tham gia chiÕn tranh, ®· gi¶ ®iªn, nh−ng
b¹n lµm phÐp thö, chøng tá chµng kh«ng ®iªn vµ buéc ph¶i ®i chiÕn ®Êu ë T¬roa. Pªnªlèp
nhËn ra chång trong ng−êi hµnh khÊt, nh−ng kh«ng hÒ tá bµy c¶m xóc. ChØ khi chång nãi
®−îc c¸i bÝ mËt riªng cña hai ng−êi th× nµng míi nhËn lµ chång ! Còng vËy, Rama kh«ng tin
vµo lêi cÇu xin vµ n−íc m¾t cña Xita, buéc nµng ph¶i nh¶y vµo löa ®Ó chøng minh sù trinh
b¹ch cña m×nh.
Trong sö thi §am S¨n, cø mçi khi cã kÎ thï x©m ph¹m l·nh thæ bé téc, lõa b¾t bµ chñ, th×
§am S¨n ®Òu ®éng viªn lùc l−îng cña toµn bé téc, ®¸nh tr¶ kÎ thï, ph¸ huû sµo huyÖt, chÆt
®Çu kÎ chñ m−u c¾m lªn bê rµo, r−íc vî vÒ nhµ, hoµn thµnh nghÜa vô tr¶ thï vµ b¶o vÖ sù
b×nh yªn, t«n nghiªm cña bé téc.

(1) A. F. L«xÐp, B¸ch khoa triÕt häc, tËp 3, M¸txc¬va, 1964, tr. 458.
(1) M. Xtªb¬lin – Camenxki, ThÕ giíi Xaga, Lªningr¸t, 1983.

49
 Con ng−êi sö thi ch−a ph¸t triÓn ý thøc c¸ nh©n. Hä lµ ng−êi ®¹i diÖn toµn n¨ng cho bé
téc. Asin, Patr«c¬l¬, HÐcto,... ®¹i diÖn cho nh÷ng g× tèt ®Ñp nhÊt cña v« vµn anh hïng v«
danh cña ng−êi Hy L¹p vµ ng−êi T¬roa. Con ng−êi, trang phôc, vò khÝ cña hä ®Òu lµ kÕt
tinh nh÷ng g× ®Ñp nhÊt, cao nhÊt, tíi møc lý t−ëng cña bé téc. §ã lµ con ng−êi ®−îc lý
t−ëng ho¸. NÕu lµ chiÕn binh th× ®ã lµ chiÕn binh lý t−ëng, nÕu lµ tï tr−ëng lµ tï tr−ëng lý
t−ëng.
Con ng−êi sö thi ®¹i diÖn cho quan niÖm céng ®ång trong mäi ph−¬ng diÖn : søc m¹nh,
trÝ tuÖ, sù giµu sang, ®¹i diÖn cho phong tôc, tËp qu¸n, quan niÖm vÒ vÎ ®Ñp. Søc m¹nh cña
§am S¨n, vÎ ®Ñp vµ trang søc cña HNhi, HBhi, sù giµu cã cña hä lµ niÒm tù hµo cña c¶ bé
téc.
Theo Steb¬lin − Camenxki trong Xaga ch−a cã t×nh yªu. Hä chØ t×nh yªu b»ng c¸c tõ
"quyÕn luyÕn", "ph¶i lßng", "høa", "nguyÖn lÊy nhau". §am S¨n vµ c¸c c« vî còng ch−a cã
biÓu hiÖn t×nh yªu. T×nh c¶m cña con ng−êi sö thi cã céi nguån lý trÝ. Yªu c¸i hîp lÏ, ghÐt
c¸i v« ®¹o. Do vËy néi t©m cßn nghÌo nµn. M. Bakhtin nhËn xÐt r»ng con ng−êi cña HomÌre
(1)
hoµn toµn hiÖn ra bÒ ngoµi, tøc lµ "ngo¹i hiÖn ho¸" . Nã ch−a cã con ng−êi bªn trong, con
ng−êi cho m×nh. Hä biÓu hiÖn t×nh c¶m riªng mét c¸ch lé liÔu, ån µo nh− Hegel ®· nhËn xÐt,
Priam khãc con, tiÕng vang c¶ thµnh.
Con ng−êi sö thi ®−îc quan niÖm nh− lµ cã thùc, ch©n thùc trong truyÒn thuyÕt, kh«ng
ph¶i lµ s¶n phÈm cña h− cÊu nh− trong t¸c phÈm v¨n häc th«ng th−êng. Sö thi cã c¸c d¹ng
kh¸c lµ truyÒn thuyÕt.
Con ng−êi sö thi lµ nh÷ng ng−êi khai sinh hoÆc anh hïng cña bé téc, d©n téc, cho nªn hä
th−êng ®−îc thÇn th¸nh ho¸ trong con m¾t ng−êi sau vµ cã tÝnh chÊt linh thiªng, bÊt kh¶ tiÕp
cËn theo c¸ch th«ng th−êng. Ng−êi ta chØ kÓ vÒ hä víi th¸i ®é vµ lêi lÏ sïng kÝnh, lÔ b¸i.
3. Con ng−êi trong cæ tÝch
Cæ tÝch lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i mµ céng ®ång tan r·, bÞ ph©n ho¸ thµnh c¸c mÆt ®èi lËp,
yÕu tè huyÒn tho¹i vÉn cßn nh−ng ®· mÊt bít vÎ thiªng. Cæ tÝch s¸ng t¸c cã Ýt nhiÒu ý thøc
t−ëng t−îng, h− cÊu, bÞa ®Æt. Cæ tÝch bao gåm nh÷ng m¶nh vôn cña thÇn tho¹i, sö thi, c¸c
mÈu chuyÖn ®êi th−êng, c¸c chuyÖn vui ®−îc thªu dÖt b»ng t−ëng t−îng hoang ®−êng.
Kh¸c víi con ng−êi trong thÇn tho¹i, lµ biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn, vò trô, con ng−êi sö thi
quan t©m tíi bé téc, nghÜa vô, danh dù,... con ng−êi cæ tÝch l¹i quan t©m tíi sè phËn c¸
nh©n(2). Nh÷ng ®å vËt vµ nh©n vËt t×m kiÕm, c¸c môc ®Ých cña chóng lµ thøc ¨n, phô n÷, c¸c
vËt cã phÐp l¹, nh÷ng c¸i cÇn cã cho cuéc sèng sung s−íng riªng cña nh©n vËt. Nh÷ng ngän
löa, nguån n−íc mµ nh©n vËt thÇn tho¹i kiÕm ®−îc lµ ®Ó cøu vít, nu«i sèng con ng−êi, cßn
trong cæ tÝch th× ®Ó ch÷a bÖnh cho cha, cho c« g¸i, hoÆc gi¶n ®¬n chØ ®Ó tranh phÇn cña
ng−êi kh¸c,... KÕt thóc truyÖn víi viÖc ®−îc giµu cã, ®−îc c−íi ng−êi m×nh yªu, ®−îc lµm
vua vµ hoµng hËu, lµ hÕt søc phæ biÕn ®èi víi truyÖn cæ tÝch. §¸m c−íi cæ tÝch lµ sù n©ng cao
®Þa vÞ x· héi cho nh©n vËt, lµ sù gi¶i tho¸t ra khái c¸c m©u thuÉn x· héi ®· ph¬i bµy ®Ó ®i
vµo quan hÖ trong gia ®×nh, ®i vµo kh¼ng ®Þnh c¸ thÓ. Sù ph¸ ho¹i chuÈn mùc gia ®×nh, quan

(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 284.
(2) E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, tr. 264.

50
hÖ h«n nh©n còng lµ nguyªn nh©n xung ®ét trong huyÒn tho¹i, sö thi, nh−ng ë ®ã nã ®e do¹
an nguy cña céng ®ång. ë cæ tÝch nã ®e do¹ h¹nh phóc cña nh÷ng c¸ thÓ. TÊt nhiªn gia ®×nh
cæ tÝch còng lµ sù kh¸i qu¸t nµo ®ã cña gia ®×nh thÞ téc, sè phËn ng−êi con ót, ng−êi må c«i
ph¶n ¸nh sù bÊt b×nh ®¼ng cña gia ®×nh, thÞ téc.
Con ng−êi cæ tÝch ®· gi¶m sót nhiÒu vÒ tÝnh thÇn kú, toµn n¨ng cña c¸c thÇn. N¨ng lùc
cña hä dån vµo vËt thÇn kú, mét vËt trung gian mµ ng−êi ta cã thÓ cho, giµnh lÊy hoÆc ®¸nh
mÊt. Søc m¹nh cña ng−êi cæ tÝch lµ ë tÝnh chÝnh nghÜa cña hä. Cã chÝnh nghÜa (thiÖn) th× gÆp
may, cã ®−îc phÐp mµu ngoµi ý muèn, ®−îc gióp ®ì. ¸c th× tÊt yÕu bÞ trõng trÞ. Ng−êi cæ
tÝch sèng ngoµi thêi gian, kh«ng ai lín lªn hay giµ ®i. C¸c c« tiªn trÎ m·i, c¸c tiªn ®ång
kh«ng lín lªn, c¸c bµ tiªn th× giµ m·i chø kh«ng chÕt.
Nh×n chung, ng−êi tèt trong cæ tÝch lµ ng−êi lµm trßn bæn phËn, thùc hiÖn lêi høa cña
m×nh. Ng−êi ¸c lµ kÎ ph¸ ho¹i lÏ c«ng b»ng, kÎ c−íp c«ng, c−íp ®Þa vÞ cña ng−êi kh¸c b»ng
bÊt cø thñ ®o¹n nµo.
Con ng−êi cæ tÝch ch−a cã ho¹t ®éng néi t©m hoÆc néi t©m kh«ng ph¸t triÓn, kh«ng nhÊt
qu¸n. T©m lý nh©n vËt cæ tÝch ph¶i rÊt ®¬n gi¶n th× hµnh ®éng g©y h¹i hay tr¶ thï míi thùc
hiÖn ®−îc chãng v¸nh vµ dÔ dµng. TÊm dÔ dµng ®Ó cho mÑ C¸m chÆt c©y cau, Th¹ch Sanh c¶
tin ®Ó cho Lý Th«ng lõa nhiÒu lÇn. Nh−ng C¸m còng c¶ tin ®Ó cho TÊm déi n−íc s«i. Cßn
TÊm sau khi tõ qu¶ thÞ b−íc ra th× quªn h¼n m×nh lµ g¸i cã chång, suèt ngµy chØ tªm trÇu vµ
nÊu c¬m cho bµ l·o, chø kh«ng chê ®îi ai, chØ cã vua lµ cßn nhí. §iÒu ®ã cã ®−îc lµ do
ng−êi cæ tÝch sèng b»ng lÏ c«ng b»ng phæ qu¸t, chø chñ yÕu kh«ng ph¶i b»ng tµi trÝ, t©m lý
c¸ nh©n.
4. Con ng−êi trong v¨n häc viÕt trung ®¹i
V¨n häc trung ®¹i lµ mét lo¹i h×nh v¨n häc, s¶n phÈm cña x· héi x©y dùng trªn nÒn t¶ng
c¸c quan hÖ phong kiÕn. V¨n häc trung ®¹i cã nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau vµ c¸c thÓ lo¹i còng
biÕn ®éng qua c¸c thêi kú cña lo¹i h×nh nµy. Nh−ng nh×n chung con ng−êi trong nÒn v¨n häc
nµy cã mét sè ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh nh− sau : mang dÊu Ên ®¼ng cÊp, dÊu Ên cña hÖ t− t−ëng,
t«n gi¸o, cña s¸ng t¸c d©n gian. Tuú theo khu vùc ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng T©y mµ con
ng−êi nµy cã nh÷ng nÐt khu biÖt riªng kh«ng thÓ lÉn.
ë ph−¬ng §«ng víi v¨n häc Trung Quèc, ViÖt Nam, do ¶nh h−ëng hoÆc m« h×nh vò trô
thiªn, ®Þa, nh©n, hoÆc quan niÖm thiªn nh©n t−¬ng c¶m cã tõ cæ x−a, vµ còng do cuéc sèng
dùa vµo nÒn t¶ng n«ng nghiÖp, ng−êi ta quan niÖm con ng−êi lµ mét c¸ thÓ vò trô, mang dÊu
Ên cña vò trô, thiªn nhiªn,... Vò trô ®©y lµ ®Êt trêi, m©y n−íc, mÆt tr¨ng, mÆt trêi, sÊm chíp,
m−a, giã, c©y cá, mu«ng thó,... víi c¸i ®¹o v÷ng bÒn, s©u th¼m cña nã. Con ng−êi thÊy ch©n
dung m×nh trong d¸ng liÔu, d¸ng mai, vãc h¹c, m×nh ve, tãc m©y, m¾t ph−îng, mÆt rång,...
Khi lµm mét bµi th¬ : "Tay tiªn giã t¸p m−a sa" ®· cã d¸ng dÊp vò trô. Khi khãc ng−êi yªu :
"VËt m×nh vÉy giã tu«n m−a" hoÆc khi chuÈn bÞ ®i thi "Sø trêi ®· giôc ®−êng m©y" hoÆc khi
cã mét hµnh ®éng ngang tµng : "Chäc trêi khuÊy n−íc mÆc dÇu". Khi nh×n tíi viÔn c¶nh
"Vßng trêi ®Êt däc ngang ngang däc - Nî tang bång vay tr¶ tr¶ vay - ChÝ lµm trai Nam B¾c,
§«ng T©y...", ta thÊy h×nh ¶nh con ng−êi lu«n ®−îc ®Æt trªn bèi c¶nh vò trô. Cho ®Õn ®Çu thÕ
kû XX trong Bµi h¸t l−u biÖt, Huúnh Thóc Kh¸ng còng thÊy : "Tr¨ng trªn trêi cã khi trßn
khi khuyÕt - Ng−êi ë ®êi sao khái tiÕt gian nan" th× c¸i song hµnh vò trô - con ng−êi lµ c¶m

51
thøc chung cña c¶ mét m« h×nh v¨n häc, mét thêi ®¹i v¨n häc. C¸c nhµ v¨n hÇu nh− Ýt khi
h×nh dung con ng−êi trong d¸ng vÎ ®êi th−êng, v× nh− thÕ nã tÇm th−êng, kh«ng ®Ñp.
Trong t¸c phÈm v¨n xu«i tù sù lÞch sö, ch©n dung con ng−êi th−êng ®−îc kh¾c ho¹ khu«n
s¸o nh−ng l¹i mang ký hiÖu cña mét quan niÖm v¨n ho¸ thÇn bÝ l©u ®êi. N÷ Oa th× "m×nh
r¾n, ®Çu bß, mòi hïm". ThÇn N«ng "m×nh ng−êi, ®Çu bß tãt", SÜ NhiÕp "da xanh, mµy réng,
®Çu mang ngäc mÒm". Xuyªn Hóc sinh ra ë Nh−îc Thuû, "trªn ®Çu cã th−¬ng vµ méc".
"Hoµng §Õ cã bèn mÆt". Vua Nghiªu "m×nh cao chÝn th−íc, l«ng mµy t¸m s¾c". Vua ThuÊn
"mÆt rång, miÖng lín, m×nh ®en, cao s¸u th−íc mét tÊc, m¾t cã hai ®ång tö". Vua Vò "mòi
hïm, miÖng réng, tai cã ba vµnh, ®Çu cã mãc, cã bóa, ngùc cã th×a ngäc, ch©n cã dÊu s½n,
(1)
m×nh cao m−êi th−íc, ngùc cã bèn vó,... Sau nµy ë ViÖt Nam Ngäc ph¶ ®Òn Hïng t¶ Long
Qu©n : "Khi míi sinh ra vua cã ¸nh s¸ng loÐ ra, cã h−¬ng th¬m ph¶ng phÊt, m¸ cã vÕt nh−
vÈy l©n, ®Çu cã hai x−¬ng nh« ra nh− c¸i sõng con nai. Lín lªn vua mÆt mòi kh«i ng«, m¾t
s¸ng, tiÕng nãi nh− sÊm, ®i nh− rång cuèn, b−íc nh− hæ vå". ViÖt ®iÖn u linh t¶ Bµ TriÖu : "
Bµ mÆt hoa, tãc m©y, m¾t ch©u, m«i ®µo, mòi hæ, tr¸n rång, ®Çu b¸o, hµm Ðn, tay dµi qu¸
gèi, tiÕng nh− chu«ng lín, m×nh cao chÝn th−íc, vó dµi ba th−íc, vßng l−ng réng m−êi «m,
ch©n ®i mét ngµy n¨m tr¨m dÆm, søc cã thÓ khua giã b¹t c©y, tay ®¸nh ch©n ®¸ nh− thÇn, cã
s¾c ®Ñp lµm ®éng lßng ng−êi". NguyÔn Tr·i trong Lam S¬n thùc lôc miªu t¶ Lª Lîi : "Thêi
vua cßn trÎ thÇn th¸i anh nghÞ, m¾t s¸ng, miÖng réng, mòi cao, mÆt rång, vai bªn t¶ cã b¶y
nèt ruåi, ®i nh− rång, b−íc nh− hæ, l«ng l¸ ®Çy ng−êi, tiÕng nh− chu«ng lín, ngåi nh− hæ".
ë ®©y cã khÝ t−îng ®Õ v−¬ng, cã chung ®óc khÝ thiªng s«ng nói. C¸c dÊu hiÖu vÒ rång, hæ,
l©n, b¸o,... ®¸nh dÊu nhiÒu nguån t« tem nguyªn thuû, ®−îc tËp hîp l¹i nh− lµ sù chung ®óc
linh thiªng cña ®Êt trêi. Trong nh·n quan ®ã, ch©n dung Tõ H¶i : "R©u hïm, hµm Ðn, mµy
ngµi - Vai n¨m tÊc réng, th©n m−êi th−íc cao" ch¼ng cã g× khã hiÓu.
Trong t¸c phÈm v¨n häc cßn cã nguyªn t¾c tá lßng, nh©n vËt hµnh ®éng, nãi n¨ng nh»m
tá râ chÝ khÝ, t©m ®Þa cña m×nh, chø kh«ng nhÊt thiÕt theo yªu cÇu cña t×nh huèng. Do ®ã,
søc biÓu hiÖn cña chóng thÓ hiÖn ë viÖc lµm qu¸ ®é, kh¸c th−êng, nh− kiÓu KiÒu "b¸n m×nh
chuéc cha", "cËy em thay lêi", "§em t×nh cÇm s¾t ®æi ra cÇm kú". Ngäc Hoa khi c− tang
chång th× : "Ban ngµy thêi ë bªn ngoµi − Ban ®ªm më n¾p quan tµi vµo trong.". Cßn KiÒu
NguyÖt Nga th× vÏ bøc ch©n dung Lôc V©n Tiªn ®em ®eo bªn m×nh ®Ó tá lßng chung thuû.
Theo nguyªn t¾c nµy th× yªu ®−¬ng lµm èm t−¬ng t−, nhí nhung khiÕn ng−êi gÇy mßn, khãc
than th× −ít ®Ém v¹t ¸o, buån rÇu th× tãc b¹c tr¾ng. Con ng−êi hÇu nh− bÞ "ngo¹i hiÖn ho¸"
thµnh c¸c biÓu hiÖn kh¸c th−êng.
Thêi trung ®¹i ®· h×nh thµnh mét quan niÖm râ rµng vÒ con ng−êi c¸ nh©n. A. GurªvÝch
viÕt : "Trë vÒ thêi trung ®¹i, tr−íc hÕt cÇn thÊy r»ng chÝnh trong thêi ®¹i nµy kh¸i niÖm c¸
(2)
nh©n ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch trän vÑn" . ë ph−¬ng §«ng ý thøc c¸ nh©n h×nh thµnh ë
quan niÖm "tri kû", "tri ©m", "tri ngé", "sÜ vÞ tri kû gi¶ tö" ("kÎ sÜ chÕt v× ng−êi tri kû cña
m×nh"), bëi c¸i "kû" (c¸ nh©n, c¸i t«i) lu«n cã nhu cÇu ®−îc th«ng c¶m, ®−îc kh¼ng ®Þnh,
®−îc thÓ hiÖn. Nho, PhËt, L·o ®Òu cã khÝa c¹nh kh¼ng ®Þnh c¸i "t«i" con ng−êi. §ã còng lµ

(1) B. RÝptin, TÝnh chÊt ký hiÖu cña ch©n dung nh©n vËt trong v¨n häc cæ ®iÓn Trung Quèc trong s¸ch Ký
hiÖu häc vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1977.
(1) A. Ja. GurªvÝch, C¸c ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ, NXB Gi¸o dôc, 1996, tr. 321.

52
nÒn t¶ng ®Ó t¹o thµnh t¸c gi¶ c¸ thÓ cã c¸ tÝnh trong v¨n häc trung ®¹i. V¨n häc ViÖt Nam
tr−íc thÕ kû XVIII chñ yÕu kh¼ng ®Þnh c¸ nh©n trong c¸c lý t−ëng lín, nh−ng kh«ng hiÕm
biÓu hiÖn c¸ nh©n nh− trong LÜnh Nam chÝch qu¸i, TruyÒn kú m¹n lôc. Trong lý t−ëng sèng
"nhµn", sèng "tù t¹i" nh− NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm chÝnh lµ muèn sèng cho riªng
m×nh, tù gi¶i phãng khái mäi tr¸ch nhiÖm vÒ x· héi, qu©n thÇn theo quan niÖm nho gi¸o. Tõ
thÕ kû XVIII v¨n häc b¾t ®Çu ý thøc vÒ c¸i th©n con ng−êi nh− mét gi¸ trÞ trÇn thÕ, vµ dÊy
(1)
lªn mét dßng v¨n häc khãc than xãt ®au cho ch÷ th©n con ng−êi . T− t−ëng nµy ®· xuÊt
hiÖn ë v¨n häc Trung Quèc thêi Ngôy TÊn - Nam B¾c triÒu (thÕ kû II - VI) ®¸nh dÊu sù thøc
tØnh cña con ng−êi khi ý thøc vÒ ®¹i nhÊt thèng tan r·. M−êi chÝn bµi "cæ thi" khãc cho cuéc
sinh tö, cho ®êi ng−êi ng¾n ngñi, ®óng nh− Chung Vinh khen, "mét ch÷ ngh×n vµng" lµ minh
chøng cho ý thøc ®ã. §Õn thÕ kû XIX th× con ng−êi c«ng khai bµy tá nhu cÇu h−ëng l¹c, vui
thó thanh s¾c nh− NguyÔn C«ng Trø, D−¬ng L©m,...
Trong s¸ch Con ng−êi trong v¨n häc Nga cæ (trung ®¹i), §. X. LikhachÐp còng cã nhiÒu
nhËn xÐt cã ý nghÜa gîi dÉn. Ch¼ng h¹n, trong v¨n häc Nga thÕ kû XI - XIII, ®Æc biÖt trong
sö biªn niªn, con ng−êi "chØ cã c¸c hµnh ®éng cã ý nghÜa lín", kh«ng cã c¸c hµnh ®éng
th−êng ngµy. T¸c gi¶ kh«ng cã quan niÖm vÒ "t©m lý løa tuæi", "kh«ng cã nh÷ng s¾c th¸i,
nh÷ng chuyÓn ho¸ t¹o thµnh m©u thuÉn trong ®êi sèng néi t©m". VÒ ch©n dung th× c¸c c«ng
t−íc ®−îc miªu t¶ trong trang phôc nghi lÔ chØnh tÒ, hoÆc mang ¸o gi¸p, tay cÇm khiªn, cÇm
lao. Sù miªu t¶ trë thµnh sù kiÖn biÓu d−¬ng, ca ngîi. Sang thÕ kû XIV - XV, t¸c gi¶ nhËn
thÊy cã quan niÖm "t©m lý trõu t−îng" - tøc lµ miªu t¶ tõng tr¹ng th¸i t©m lý riªng biÖt rÊt
thµnh c«ng nh−ng c¸c tr¹ng th¸i Êy kh«ng ®−îc liªn kÕt l¹i ®Ó thµnh mét tÝnh c¸ch hoµn
chØnh. §Õn thÕ kû XVII trong dßng v¨n häc d©n chñ th× míi xuÊt hiÖn con ng−êi t©m lý. Con
ng−êi bÊt m·n víi sè phËn, hoµn c¶nh, ch−a tõng cã trong c¸c thêi kú tr−íc. §ã lµ con ng−êi
chÞu ®au ®ín v× ®ãi, rÐt, v× bÊt c«ng, v× ®ñ thø v« lý. Con ng−êi c¸ nh©n ë n−íc Nga kh«ng
ph¶i lµ kÎ phiªu l−u giµu cã trong bé quÇn ¸o x©m l−îc nh− qu©n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha
thÕ kû XV - XVI, kh«ng ph¶i lµ c¸c nghÖ sÜ sang träng thêi Phôc h−ng, mµ lµ mét kÎ r¸ch
r−íi h¹ l−u, ®øng ë bËc thang cuèi cïng, muèn t×m c¸i chÕt ®Ó gi¶i tho¸t khái ®au khæ. §ã lµ
(2)
tÝn hiÖu cña dßng v¨n häc nh©n ®¹o thÕ kû XIX .
Trong v¨n häc C¬ §èc gi¸o Bidantin ng−êi ta thÊy, ch¼ng h¹n nh− trong Cùu −íc ch¼ng
ai ph¶i ng−îng nghÞu khi chÞu ®ùng nçi ®au vµ kªu gµo v× ®au ®ín. Kh«ng mét ®ao phñ nµo
trong bi kÞch Hy L¹p cã thÓ thÊy c¶nh c¬ thÓ bÞ xÎ ra, tr¸i tim lé ra tõ lång ngùc, x−¬ng thÞt
run rÈy, thÞt dÝnh vµo x−¬ng. §ã lµ c¶nh thª th¶m cô thÓ nhÊt. C¬ thÓ con ng−êi ®−îc Kinh
Th¸nh c¶m nhËn trong sù ®au ®ín, run rÈy tù trong lßng, trong c¬ thÓ ng−êi chÞu n¹n, kh¸c
h¼n c¬ thÓ trÇn truång ®Çy sinh lùc trong t−îng thÇn Hy L¹p víi sù thanh th¶n vµ vÎ ®Ñp hµi
hoµ cña con ng−êi tù do. §©y lµ c¬ thÓ cña con ng−êi bÊt lùc tr−íc b¹o lùc. Trong Cùu −íc,
tõ tr¸i tim xuÊt hiÖn 851 lÇn thÓ hiÖn quan niÖm con ng−êi trong Kinh Th¸nh(3). Theo quan
s¸t cña Eric Auerbach, con ng−êi trong Kinh Th¸nh ®Çy bÝ Èn, lu«n quay l−ng vÒ ng−êi ®äc,

(1) Xem c¸c bµi viÕt cña TrÇn §×nh Sö trong s¸ch VÒ con ng−êi c¸ nh©n trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, NXB
Gi¸o dôc, 1997.
(1) §. LikhachÐp, Con ng−êi trong v¨n häc Nga cæ, M¸tx¬cva, 1970.
(2) X. AvªrinxÐp, Thi ph¸p v¨n häc Bidantin trung ®¹i th−îng kú, M¸txc¬va, 1977, tr. 61 - 63.

53
ng−êi ®äc nghe thÊy yªu cÇu cña hä, nh−ng rÊt Ýt ®−îc nghe gi¶i thÝch. §ã lµ ®iÓm kh¸c víi
(1)
con ng−êi cña HomÌre, c¸c chi tiÕt ®−îc gi¶i thÝch rÊt cÆn kÏ .
Trªn ®©y chØ lµ mét sè nÐt ®Ó cã ý niÖm vÒ quan niÖm nghÖ thuËt, vÒ con ng−êi trong v¨n
häc trung ®¹i, mét ph¹m trï ®Æc thï, kh¸c h¼n thêi cæ ®¹i vµ thêi cËn, hiÖn ®¹i. MÆt kh¸c
con ng−êi nµy còng ®a d¹ng chø kh«ng gi¶n ®¬n mét chiÒu, nÕu nh×n vµo toµn c¶nh. Trong
v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, con ng−êi trong TruyÖn KiÒu, trong th¬ Hå Xu©n H−¬ng, trong
h¸t nãi cña NguyÔn C«ng Trø kh¸c nhau biÕt chõng nµo !
5. Con ng−êi trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i
V¨n häc cËn, hiÖn ®¹i lµ s¶n phÈm cña thêi kú x· héi phong kiÕn tan r·, quan hÖ t− b¶n ®−îc
x¸c lËp ; lµ v¨n häc cña thêi kú con ng−êi c¸ nh©n t− s¶n míi xuÊt hiÖn ; lµ v¨n häc cña ý
thøc c¸ tÝnh cña t¸c gi¶, cña ý thøc nghÖ thuËt tù gi¸c trong c¸c c−¬ng lÜnh trµo l−u,... NÕu
c¸ nh©n trong v¨n häc trung ®¹i lµ c¸ nh©n vò trô, tù nhiªn th× ë ®©y ®−îc ®æi míi vÒ chÊt vµ
hÕt søc ®a d¹ng. Cã thÓ nãi tíi con ng−êi trong v¨n häc Phôc h−ng, trong chñ nghÜa cæ ®iÓn,
trong v¨n häc l·ng m¹n, trong chñ nghÜa hiÖn thùc. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸ quen thuéc,
nh−ng thùc chÊt lµ vÊn ®Ò míi.
Theo Iu. Lètman, con ng−êi trong v¨n häc Phôc h−ng, Khai s¸ng lµ con ng−êi tù nhiªn
trÇn thÕ, sèng vui vÎ víi ®êi sèng b¶n n¨ng cña m×nh. Trong chñ nghÜa l·ng m¹n cã con
ng−êi ®ãng vai ¸c quû, tªn c−íp ®Ó ph¸ vì trËt tù cò, nh÷ng kÎ d¸m lµm nh÷ng ®iÒu "tr¸i
®¹o" chèng l¹i c¸i cò.
Trë vÒ víi v¨n häc ViÖt Nam tr−íc n¨m 1945 ta thÊy cã ba hiÖn t−îng v¨n häc lín víi
nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ®¸ng chó ý.
TiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn trong phÇn tiªu biÓu cña nã lµ t¸c phÈm cña Kh¸i H−ng,
NhÊt Linh, Hoµng §¹o ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm con ng−êi míi lµm nÒn t¶ng cho viÖc x©y
dùng cèt truyÖn vµ miªu t¶ nh©n vËt trong t¸c phÈm. §ã lµ con ng−êi c¸ nh©n vµ xung ®ét
víi gia ®×nh truyÒn thèng, víi kh¸t väng t×m lèi tho¸t ly mäi quan hÖ x· héi ®Ó tho¶ m·n tù
do b¶n n¨ng. §Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn ®· më ®Çu c¸ch miªu t¶ thÕ giíi néi
t©m con ng−êi, chó ý tr×nh bµy thÕ giíi c¶m gi¸c cña con ng−êi ®èi víi m«i tr−êng xung
quanh, ®èi víi ng−êi kh¸c vµ ®èi víi chÝnh m×nh, ®−a toµn bé cÊu tróc tù sù vµo cÊp ®é ®ã.
Cã thÓ nãi toµn bé ®êi sèng nh©n vËt tiÓu thuyÕt ë ®©y ®−îc dÖt b»ng c¶m gi¸c, cßn hµnh
®éng lµ nh÷ng sù kiÖn dÊy lªn nh÷ng c¶m gi¸c Êy. T¸c phÈm më ®Çu b»ng c¶m gi¸c, kÕt
thóc còng b»ng c¶m gi¸c lµm cho ng−êi ®äc cïng thÓ nghiÖm c¶m gi¸c víi nh©n vËt. §ã lµ
®Æc tr−ng c¬ b¶n cña lèi c¶m thô l·ng m¹n, nhÊt lµ khi t¸c gi¶ dµnh −u tiªn cho c¸c c¶m gi¸c
ªm ¸i, ngät ngµo, t−¬i ®Ñp ®Çy th¬ méng(2).
Th¬ míi lµ th¬ ph¸t hiÖn c¸i t«i c¸ nh©n thµnh thùc, thÇm kÝn cña mçi ng−êi. HÇu nh−
toµn bé c¶m høng th¬ míi lµ ®i t×m c¸i t«i - c¸i t«i tù c¶m gi¸c, c¶m thÊy trong thÕ giíi ®«
thÞ hiÖn ®¹i. "T«i chØ lµ mét kh¸ch t×nh si", "T«i lµ kÎ bé hµnh phiªu l·ng", "T«i chØ lµ mét
kiÕp ®i hoang", "T«i lµ mét c« hån", "T«i lµ con chim ®Õn tõ nói l¹", "T«i lµ con nai bÞ chiÒu

(3) E. Auerbach, M« pháng (Mimesis), M¸txc¬va, 1976, tr. 32.

(1) Xem thªm : Lª ThÞ Dôc Tó, Quan niÖm vÒ con ng−êi trong tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn, NXB Khoa häc x·
héi, H., 1997 (LuËn ¸n do chóng t«i h−íng dÉn b¶o vÖ n¨m 1994).

54
®¸nh l−íi", "T«i lµ kÎ ®−a r¨ng bÊu mÆt trêi", "T«i lµ kÎ l¹c loµi", "T«i lµ chiÕc thuyÒn say",
"Anh lµ m©y bèn ph−¬ng trêi",... NÕu nh− th¬ cæ ®iÓn miªu t¶ c¸i thÕ giíi mµ t¸c gi¶ h−íng
tíi hay ®èi diÖn vµ c¶m xóc, th× th¬ míi lµ th¬ chiªm nghiÖm tr¹ng th¸i cña chÝnh c¸i t«i
trong thÕ giíi. §iÒu nµy lµm cho th¬ míi thay ®æi ®iÓm nh×n − nh×n tõ bªn trong c¸i t«i, qua
l¨ng kÝnh cña c¶m gi¸c. Th¬ cæ ®iÓn ch−a bao giê cã ®−îc nh÷ng c©u nh− trªn, nã lµ hiÖn
th©n cho ®iÓm nh×n míi, nh·n quan ng«n ng÷ míi, chñ thÓ míi, vµ tõ ®ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh
(1)
míi .
V¨n xu«i hiÖn thùc nh×n x· héi trong quan hÖ víi sè phËn vµ øng xö c¸ nh©n. Hoµn c¶nh
lµ ®èi t−îng quan t©m chÝnh cña nã, nh−ng con ng−êi vÉn lµ ®iÓm tùa ®Ó nh×n vµo hoµn
c¶nh. V¨n häc hiÖn thùc xem con ng−êi lµ s¶n phÈm cña hoµn c¶nh, lµ tiªu b¶n cña hoµn
c¶nh. Mæ xÎ con ng−êi lµ kh¸m ph¸ t¸c ®éng hoµn c¶nh lªn con ng−êi. §ã lµ quan niÖm míi
vÒ con ng−êi, kh¸c víi quan niÖm con ng−êi lµ kÎ mang ®¹o lý chèng l¹i kÎ v« ®¹o, lµ anh
hïng thay trêi hµnh ®¹o trong v¨n häc trung ®¹i.
§èi víi NguyÔn C«ng Hoan mçi con ng−êi lµ mét diÔn viªn ®ãng vai trong tÊn trß ®êi.
"§êi lµ s©n khÊu hµi kÞch". §©y lµ kÎ lµm trß chung thuû ("O¼n tµ ro»n", kia lµ kÎ lµm trß
thÓ dôc − Tinh thÇn thÓ dôc), nä lµ kÎ lµm trß b¸o hiÕu (B¸o hiÕu : tr¶ nghÜa cha, B¸o hiÕu :
tr¶ nghÜa mÑ). Cô Ch¸nh B¸ lµm trß mÊt giµy ®Ó kiÕm ®«i giµy míi, ®øa ch¸u ®ãng trß mÊt
c¸i vÝ ®Ó ®uæi khÐo «ng cËu ®i, ®øa bÐ tù lµm g·y tay ®Ó ®ãng trß ¨n xin, anh kÐp T− BÒn
®ãng trß vui khi cha hÊp hèi chÕt,... Lµm trß lµ tr¹ng th¸i kh«ng thËt cña con ng−êi. Khi mäi
ng−êi ®Òu ®ãng trß th× ta cã mét x· héi gi¶ dèi, ®¸nh mÊt b¶n chÊt ch©n thËt. Con ng−êi bÞ
tha ho¸, kh«ng cßn chung thuû, kh«ng cßn hiÕu, kh«ng cßn t×nh, kh«ng cßn vui, thÝch thËt
n÷a ! BÒ ngoµi c¸i g× nã còng cã, mµ bªn trong th× kh«ng cã g× c¶. NguyÔn C«ng Hoan l¹i
miªu t¶ con ng−êi bÞ vËt ho¸ : ngùa ng−êi, ng−êi ngùa, ng−êi tranh c¬m víi chã, ng−êi biÕn
thµnh c©y thÞt, bé x−¬ng,... B»ng quan niÖm con ng−êi lµm trß vµ con ng−êi bÞ vËt ho¸,
NguyÔn C«ng Hoan ®· c−êi vµo c¸i x· héi gi¶ dèi, phi nh©n trong thùc t¹i. NguyÔn C«ng
Hoan ®· ®Ò cËp ®Õn mét khÝa c¹nh s©u s¾c nhÊt trong x· héi ®ång tiÒn. "VËt ho¸" lµ kh¸i
niÖm vÒ con ng−êi trong x· héi t− s¶n, lµ hiÖn thùc tÊt nhiªn, trùc tiÕp cña mçi c¸ nh©n : con
ng−êi biÕn thµnh hµng ho¸, thµnh ®å vËt.
Ng« TÊt Tè trong T¾t ®Ìn l¹i cã quan niÖm kh¸c h¼n. Nh©n vËt chÝnh diÖn cña «ng kh«ng
bÞ tha ho¸. C¸c phÈm chÊt cña nh©n vËt chÝnh diÖn nh− chÞ DËu, anh DËu, c¸i Tý lµ nh÷ng
phÈm chÊt tèt ®Ñp, kh«ng bÞ thay ®æi tr−íc søc Ðp tµn b¹o cña hoµn c¶nh, hay ®óng h¬n,
chóng bÞ ®e do¹ thay ®æi. ChÞ DËu ®ãi ¨n triÒn miªn, ch¹y v¹y vay nî, b¸n con b¸n chã mµ
s¾c ®Ñp kh«ng suy suyÓn, ai thÊy còng mª. Quan phñ gi¨ng bÉy, quan cô gÇn kÒ mµ chÞ
kh«ng thÊt tiÕt. C¸i Tý ®ãi c¬m ®Õn thÕ mµ nhÊt quyÕt kh«ng ¨n c¬m chã cña nhµ bµ NghÞ.
§iÒu ®ã chøng tá trong bøc tranh hiÖn thùc kh¾c nghiÖt nhµ v¨n vÉn dµnh mét khung trêi
l·ng m¹n cho c¸c nh©n vËt th©n yªu cña m×nh.
Nam Cao lµ nhµ v¨n tËp ®¹i thµnh cña v¨n xu«i hiÖn ®¹i tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m
1945. ¤ng tiÕp thu quan niÖm con ng−êi c¶m gi¸c, «ng chÊp nhËn con ng−êi bÞ tha ho¸, dÞ
d¹ng, nh−ng «ng còng thÊy con ng−êi ë n¬i s©u th¼m vÉn cßn gi÷ ®−îc tÝnh ng−êi,... v× vËy

(1) Xem thªm : Th¬ cæ ®iÓn, Th¬ l·ng m¹n trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, NXB Gi¸o dôc, 1995.

55
t¸c phÈm cña «ng võa ®au ®ín, võa m¹nh mÏ, nhøc nhèi. Nam Cao lµ nhµ v¨n ®Æt ®−îc
nh÷ng vÊn ®Ò con ng−êi bøc xóc nhÊt, s©u s¾c nhÊt, nan gi¶i nhÊt. NÕu hiÓu tiÓu thuyÕt lµ
h×nh thøc nghÖ thuËt cung cÊp nh÷ng gi¶i ph¸p thÈm mü cho nh÷ng vÊn ®Ò con ng−êi ch−a
®−îc gi¶i quyÕt trong hiÖn thùc x· héi, lÞch sö, th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña
Nam Cao ®· mang chÊt tiÓu thuyÕt s©u s¾c nhÊt.
VÒ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i xin tham kh¶o
mét sè bµi viÕt kh¸c(1).
Qua c¸c phÇn tr×nh bµy trªn ta thÊy :
− LÞch sö cña v¨n häc nh©n lo¹i lµ lÞch sö lu«n lu«n ®æi thay quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi.
− Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ yÕu tè c¬ b¶n, then chèt nhÊt cña mét chØnh thÓ
nghÖ thuËt, chi phèi toµn bé tÝnh ®éc ®¸o vµ hÖ thèng nghÖ thuËt cña chØnh thÓ Êy.
− Sù ®æi míi vµ ®a d¹ng cña v¨n häc tr−íc hÕt lµ ®æi míi vµ ®a d¹ng trong quan niÖm
nghÖ thuËt vÒ con ng−êi.
− Nghiªn cøu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi gióp ta th©m nhËp vµo c¬ chÕ t− duy
cña v¨n häc, kh¸m ph¸ quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña h×nh thøc (thÓ lo¹i, phong c¸ch)
v¨n häc. §ã chÝnh lµ néi dung Èn chøa bªn trong mäi yÕu tè h×nh thøc v¨n häc, ph©n biÖt víi
néi dung cô thÓ mµ mçi t¸c phÈm biÓu hiÖn.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp

1. Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, c¬ së x· héi lÞch sö vµ ý nghÜa cña nã ®èi
víi nghÖ thuËt. Quan ®iÓm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cã kh¸c g× víi quan niÖm triÕt häc, x·
héi häc, khoa häc vÒ con ng−êi.
2. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi biÓu hiÖn nh− thÕ nµo trong t¸c phÈm. Nªu vµi vÝ dô.
3. Ph©n biÖt quan niÖm con ng−êi trong thÇn tho¹i, sö thi, cæ tÝch. Nªu vÝ dô.
4. Ph©n biÖt quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i. Cho vÝ
dô.
5. So s¸nh c¸c bµi th¬ Hå ChÝ Minh, S¸ng th¸ng n¨m, B¸c ¬i ! cña Tè H÷u vµ Ng−êi ®i t×m
h×nh cña n−íc cña ChÕ Lan Viªn, vµ nªu sù kh¸c biÖt trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh cña hai t¸c gi¶.

(1) TrÇn §×nh Sö :

− Con ng−êi trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i trong s¸ch Mét thêi ®¹i v¨n häc míi, NXB V¨n häc, 1987, t¸i
b¶n 1995.
− Con ng−êi trong s¸ng t¸c NguyÔn KhuyÕn trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d.
− Quan niÖm con ng−êi trong th¬ Tè H÷u trong s¸ch Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, NXB T¸c phÈm míi, 1987, NXB
Gi¸o dôc, t¸i b¶n 1995.
− Quan niÖm con ng−êi trong TruyÖn KiÒu trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d.

56