Professional Documents
Culture Documents
آرایه ادبی
آرایه ادبی
بیت :هر يک از سطرهاي يک شعر ،يک «بيت» ناميده مي شود و واحد شعر محسوب
مي گردد.
مصراع :هربيت شامل دوقسمت است .هريک ازاين قسمت ها«،مصراع »نام دارد.
هــمـدم گـل نمي شـود ،ياد سـمن نمي کند سرو چمان من چرا ميل چمن نمي کند
قافیه :به کلماتي که حرف يا حروف پاياني آن ها مشترک است و در پايان مصراع يا بيت ها
مي آيند.
گرما گردد رو ز زرد نه برگش خشک گردد روز سرما شاخش نه
هــمـدم گـل نمي شـود ،ياد سـمن نمي کند سرو چمان من چرا ميل چمن نمي کند
نکته :اگر کلمات پاياني مصراع يا بيت ها در ظاهر مثل هم امّا در معني تفاوت داشته باشند قافيه
به حساب مي آيند نه رديف.
چنان چون شده باز جويد روان خرامان بشد سوي آب روان
قافيه در بيت باال "روان-روان" مي باشدچون معناي کلمات پاياني با هم تفاوت دارد (.روان در
مصراع اول به معني جاري ودر مصراع دوم به معني جان وروح مي باشد).
1
آرایه های ادبی
تخّلص :به نام شعري شاعرتخّلص مي گويند( معموالً دربيت پاياني شاعرنام خويش رامي آورد
همچون حافظ ،سعدي .تخّلص گاه دربيت هاي ماقبل آخرمي آيد).
**********************************************************
قصیده :يکي از قالب هاي شعرفارسي است که مصراع اول بيت اول با مصراع هاي زوج
(دوم)سايرابيات هم قافيه است و معموالًتعداد ابيات آن بيش از15بيت است.
___________________ ________________________
___________________ ________________________
___________________ ________________________
___________________ ________________________
**********************************************************
2
آرایه های ادبی
ـ غزل :يکي از قالب هاي شعرفارسي است که معموالً تعداد ابيات آن بين 5تا 15بيت است و
مصراع اول بيت اول با مصراع هاي زوج (دوم) سايرابيات هم قافيه است .موضوع غزل
___________________ ________________________
___________________ ________________________
___________________ ________________________
___________________ ________________________
نخستين بيت غزل رامطلع وآخرين بيت آن راکه اغلب همراه باذکرتخّلص شاعراست ،مقطع
مي نامند.
قصيده وغزل درشکل آمدن قافيه مثل هم امّادرتعدادادبيات ودرون مايه باهم تفاوت دارند.
**********************************************************
قطعه :قالب شعري است حداقل دو بيتي که معموالً مصراع هاي زوج آن هم قافيه هستند.
قطعات ناصرخسرو،ابن بمين ،سعدي وازمعاصرين پروين اعتصاي وايرج ميرزا مشهور است .
_____________________ ________________________
_____________________ ________________________
_____________________ ________________________
3
آرایه های ادبی
**********************************************************
مثنوی (دوگانگی ،مزودج ) :قالب شعري است که هر بيت قافيه اي مستقل دارد.
درمثنوي هربيت داراي قافيه اي جداگانه است وازاين رومثنوي به ظاهرآسان ترين نوع شعراست
رباعی :عبارت است ازچهارمصراع که مصراع هاي اول ،دوم وچهارم آن هم قافيه
______________ ______________
______________ ______________
دوبیتی :دوبيتي ياترانه شعري است ازجهت قافيه همانندرباعي است(ازچهارمصراع که مصراع
هاي اول ،دوم وچهارم آن هم قافيه هستندومعموالً مصراع سوم قافيه ندارد).موضوع دوبيتي
______________ ______________
______________ ______________
4
آرایه های ادبی
**********************************************************
آرایه ها
-1واج آرایی(نغمه حروفی) :به تکراريک واج (صامت يامصّوت )دريک بيت يامصراع به طوري
تکرارصامت هاي /خ/و/ز /تداعي کننده ي صداي ريزش خيزيدوخزآريدکه هنگام خزان است
نه بهرام پيدا ،نه کيوان ،نه تير شبي چون شبه روي شسته به قير
تکرار ش و ن .
**********************************************************
جناس :به کاربردن کلماتي که تلفظّي يکسان ونزديک به هم دارند.اين آرايه برتأثيرموسقي
-1جناس تام)همسان) ؛ هرگاه واژه اي دريک بيت ياعبارت دوباربه کاربرودومعناي متفاوت
که عاقبت برود هرکه او ز مادر زاد بيا و برگ سفر ساز و زاد ره بر گير
5
آرایه های ادبی
ديدي که چگونه گور بهرام گرفت بهرام که گورمي گرفتي همه عمر
-2جناس ناقص؛ هرگـاه دو واژه در يکـي از مـوارد زير با هم اختالف داشته باشند يکي از
الف ) جناس ناقص حرکتی :اختالف درحرکت :مِلک ،مُلک ،قَمَري ،قُمري
اين بوي روح پيروز از آن خوي دلبر است وين آب زندگاني از آن جوي کوثر است
6
آرایه های ادبی
ج) جناس ناقص افزایشی:يک واژه يک حرف بيش ازديگري دارد :
شرف مرد به جود است و کرامت به سجود هر که اين دو ندارد عدمش به ز وجود
**********************************************************
مراعات نظیر(تناسب ) :ازمتداول ترين آرايه هاي ادبي درادبيات به شمارمي آيدوآن عبارت
است ازآوردن دوياچندواژه دريک بيت ياعبارت که درخارج ازآن بيت نيز رابطه اي خاص ميان
آن هابرقرارباشد.
ابر و باد و مه و خورشيد و فلک :مراعات نظير از نظر مکاني با هم تناسب دارند / .نان و
خوردن
**********************************************************
مي آيد.
7
آرایه های ادبی
گرما روز زرد گردد برگش نه سرما نه شاخش خشک گردد روز
**********************************************************
تلمیح :درلغت به معني «به گوشه چشم اشاره کردن »است ودراصطالح استفاده
بيت ياعبارتي به يادداستان وافسانه ،رويدادي تاريخي ومذهبي ياآيه وحديثي بيفتيم .
متحيرم چه نامم شه ملک الفتي را نه خداتوانمش خواندنه بشرتوانمش گفت
**********************************************************
تضمین :آوردن آيه ،حديث ،مصراع يا بيتي از شاعري ديگر را در اثناي کالم " تضمين "
گويند.
که لسان غيب خوشتربنوازداين نوارا چه زنم چو ناي هردم زنواي شوق او دم
8
آرایه های ادبی
به پيام آشنايي بنوازد آشنا را» «همه شب دراين اميدم که نسيم صبحگاهي
********
گفت :غالب اشعار او (سعدي) در اين زمين به زبان پارسي است .اگر بگويي به فهم نزديک تر
باشد .کلم الناس علي قدر عقولهم
حديث اخير تضميني است از پيامبر اکرم (ص)
*******
که رحمت بر آن تربت پاک باد چه خوش گفت فردوسي پاکزاد
**********************************************************
اغراق (مبالغه ،غلو) :هنگامي که شاعريانويسنده صفتي رادرفرديا پديده اي برجسته نشان
دهد که براساس عرف وعادت معمول پذيرفته نباشدودرعالم واقع امکان دست يابي به آن صفت
درآن حدنباشدآرايه ي اغراق پديدمي آيد( .ادعاي وجود صفتي در کسي يا چيزي است به
اندازه اي که حصول آن صفت در آن کس يا چيز بدان حد ،محال يا بيش از حد معمول باشد).
شاعر به ياري اغراق ،معاني بزرگ را خُرد و معاني خرد را بزرگ جلوه مي دهد و زيبايي
« اغراق » در اين است که غير ممکن را طوري ادا کند که ممکن به نظر رسد.
9
آرایه های ادبی
«درياي آب شدن کوه آهن » ادعاي اغراق آميز وبيش ازحدمعمول در مورد قدرت افراسياب است
که حتي اگر کوه آهن نام او رابشنود از شدت ترس فرو مي ريزد ومانند آب درياسرازير مي شود .
نمونه هاي ديگر:
**********************************************************
حسن تعلیل :آوردن علتي ادبي و ادعايي است خالف واقع براي امري ،به گونه اي که بتواند
پيداست که از روي لطيف تو حيا کرد باران همه بر جاي عرق مي چکد از ابر
مصراع دوم « حسن تعليل » دارد .شاعر علت باريدن باران را عرق مي داند که ابر در برابر لطافت
روي يار مي ريزد
از آن مي نگنجد در آن کين کس دلم خانه مهر يار است و بس
********
**********************************************************
10
آرایه های ادبی
3ـ ادات تشبیه :کلماتي که ميان مشبه ومشبه به رابطه برقرارمي کنند(پيوندشباهت)وبعضي
ازآن ها عبارتنداز:چون ،چو،همچون ،مانند،به سان ،مثل ،به کردار،پنداري ،گويي و...
ايام گل( مشبه( )چو )ادات تشبيه( عمر) مشبه به ( به رفتن شتاب کرد )وجه شبه(
نکته :به مشبه ومشبه به طرفين تشبيه مي گويندوهيچ تشبيهي بدون ذکرمشبه ومشبه به
شکل نمي گيردمگراين که يکي ازآن به قرنيه جمالت قبل حذف شده باشد.
حذف وجه شبه نيزباعث مي شودتاذهن خواننده تالش کندتادليل همانندي مشبه ومشبه به
رابيابد
مثال :
وجه شبه (باريکي وتنگي ) تنم چون سايه ي موي است ودل چون ديده ي موران
اضافه هاي تشبيهي :گاهي درزبان ادبي مشبه ومشبه به به کمک کسره به هم مي پيوندند که به
11
آرایه های ادبی
چند نمونه :کيميايي عشق ،قدسرو،تيرمژگان ،شبنم عشق ،نيشترعشق ،آتش عشق ،سراچه دل
،کاله شکوفه ،مهدزمين ،دايه ي ابر بهاري ،نوردانش ،چراغ علم ،سيالب اشک .
تشخیص :هرگاه بانسبت دادن عمل ،حالت وياصفت انساني به يک پديده (غيرانساني )به آن
دل مورد خطاب قرار گرفته و هم چنين «لغزيدن پا»به آن نسبت داده شده است .
**********************************************************
.
**********************************************************
کنایه :کنايه پوشيده سخن گفتن است درباره امري و به عبارتي دريافت معني است از
طريق استدالل.
کنايه داراي دومعني نزديک ودورمي باشدا که معني دورآن مورد نظراست.
فالني ريش سفيد است .کنايه از پيري و قابل احترام بودن و با تجربگي کسي است
12
آرایه های ادبی
*********************************************************
13