Anatomiczne i funkcjonalne aspekty ruchu i kontroli ruchu;

neuroanatomia woli: mechanizmy sterowania ruchami dowolnymi; wpływ

informacji dotykowych i bólowych na zachowanie ruchowe; stres i ból
 Spis treści

Anatomia układu ruchu

Funkcjonalne aspekty ruchu i kontrola ruchu

Sterowanie ruchem

Reakcje organizmu na dotyk, ból i stres

2
 Anatomia układu ruchu

Układ ruchu jest odpowiedzialny za ruchy człowieka, kontrolowanie ich i

utrzymanie właściwej postawy ciała. Składa się z układu kostnego, układu
więzadłowego, stawowego oraz mięśniowego, tworząc kompleksowy
system, który pozwala na zmianę pozycji ciała i jego elementów poprzez
zastosowanie zasad dźwigni.

Omawianie anatomii oraz działania układu ruchu, należy zatem rozpocząć od

przybliżenia budowy ludzkiego szkieletu, a zakończyć na charakterystyce
mięśni.

Kości i ich rozwój

Człowiek jest zbudowany z 206 kości, które można podzielić pod względem
rodzaju. Kości długie są zbudowane głównie z nasad oraz z trzonu. W środku
trzonu jest zawarta jama szpikowa w której znajduje się szpik żółty. Wokół
kości znajduje się natomiast okostna, która zawiera nerwy i naczynia
krwionośne. Zaopatruje ona kości w składniki odżywcze. Oprócz tego
aktywnie uczestniczy w procesie regeneracyjnym.

Procesy wzrastania kośćca trwają do około 20.–25. roku życia i kończą się ok.
dwa lata wcześniej u kobiet niż u mężczyzn. Za wzrastanie kości na grubość
odpowiedzialna jest okostna. Z kolei na długość kości wzrastają w rejonie

3
chrząstek nasadowych kości długich i wykazują dwie fazy szybkiego
wzrastania, które podlegają regulacji hormonalnej.

Intensywne wzrastanie kości na długość zachodzi w pierwszym roku życia, a

potem procesy te zaczynają ulegać spowolnieniu. Drugim intensywnym
okresem ich wzrastania jest okres pokwitania, który przypada na wiek od 10
do 15 lat, gdy zaczynają pojawiać się dodatkowe jądra kostnienia.

Kiedy kończy się faza dojrzewania płciowego, zaczynają się procesy

kostnienia w rejonie chrząstek nasadowych (16–18 lat). W okresie
dorosłości nie dochodzi do zmian grubości kości. Natomiast w wieku
starszym zaczynają się nasilać procesy inwolucyjne, także w obrębie
szkieletu.

W związku z mniejszą aktywnością ruchową i mniejszym czynnościowym

obciążaniem kości dochodzi do występowania przewagi komórek
kościogubnych. Przy zachodzących procesach resorpcyjnych dochodzi do
zmniejszania się masy kości. Mowa wówczas o zrzeszotnieniu kości, czyli
osteoporozie. Kość staje się wówczas bardziej łamliwa.

Kościec człowieka jest narażony na działanie sił pociągających, ściskających

oraz skręcających. Kość jako część całości szkieletu dostosowuje się do
otoczenia swoim kształtem oraz budową.

4
Ze względu na kształt można wyróżnić kości:

• długie,
• płaskie,
• krótkie,
• powietrzne.

Masa szkieletu uzależniona jest od wielu czynników, m.in. od wielkości danej

osoby, jej wieku, od płci, genetyki, a nawet od stopnia aktywności fizycznej.
Przeciętnie wynosi ona od 10 do 12 kg.

Szpik kostny

Istotnym elementem w układzie kostnym jest szpik. To miękka,

żelatynowata substancja znajdująca się wewnątrz jamy szpikowej w
kościach. Istnieją dwa rodzaje szpiku kostnego: czerwony i żółty.

Szpik kostny czerwony często jest określany jako czynny, co wynika z jego
zdolności krwiotwórczych. U osoby dorosłej znajduje się on tylko w kościach
gąbczastych. W szpiku tym dochodzi do powstawania krwinek czerwonych –
erytrocytów oraz krwinek białych ziarnistych – granulocytów i płytek krwi
– trombocytów.

Szpik kostny żółty określany jest jako nieczynny. Zawiera dużą ilość
komórek tłuszczowych i do tego traci zdolności krwiotwórcze. Jednak w

5
sytuacji, gdy dochodzi do niedokrwistości, to może on zostać przekształcony
w czynny szpik czerwony.

Stawy

Kości łączone są ze sobą za pośrednictwem stawu. Jest on ruchomym

połączeniem kości. Posiada specyficzną budowę, gdzie od strony
zewnętrznej jest otoczony torebką stawową. On sam składa się z dwóch
warstw:

1. wewnętrznej,
2. zewnętrznej.

Pod względem kształtów można podzielić stawy na:

• kuliste (panewkowe) – umożliwiają wykonywanie ruchów w wielu

płaszczyznach,

6
 • siodełkowate – umożliwiają wykonywanie ruchów w dwóch
płaszczyznach,
• zawiasowe – umożliwiają wykonywanie ruchów tylko w jednej
płaszczyźnie,
• eliptyczne, np. staw promieniowo-nadgarstkowy.

Powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą, a w niewielu stawach,

w których znajduje się krążek stawowy, powierzchnia jest pokryta przez
chrząstkę włóknistą; jest tak np. w przypadku stawu
mostkowo-obojczykowego.

Kształt powierzchni stawowych zależy od funkcji, jaką pełni dany staw.

Przeważnie te powierzchnie stawowe, które do siebie przylegają, są dobrze
dopasowane, a to oznacza, że jedna jest negatywem drugiej. Znaczne
rozszerzenie nasad kostnych, które biorą udział w budowie stawu, ma
istotne znaczenie w mechanice stawu. Stwarzają one warunki, które
zwiększają kąt ścięgnowo-kostny, a im większa jest wartość kąta, tym
większy będzie moment siły mięśniowej. Poza tym większe powierzchnie
stawowe powiązane są z mniejszą wielkością siły nacisku, która przypada na
jednostkę powierzchni.

Chrząstka stawowa, która pokrywa powierzchnie stawowe kości, jest

bardzo gładka oraz sprężysta, a jej grubość jest różna nawet w obrębie
jednego stawu i waha się od 0,5 do 2 mm. Najgrubszą warstwę chrząstki
stawowej można znaleźć w takich okolicach powierzchni stawowych, które
są narażone na największe tarcie oraz w miejscach, które są bardzo

7
obciążone. Chrząstki stawowe nie mają naczyń krwionośnych oraz nerwów.
W miejscu, gdzie dochodzi do ubytku chrząstki stawowej, zaczyna się
wytwarzać zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna.

Torebka stawowa otacza cały staw, a poprzez to izoluje go od otoczenia i

przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych. Zbudowana jest z
dwóch warstw. Jej zewnętrzna warstwa, która jest zazwyczaj gruba i mocna,
określana jest jako błona włóknista. Natomiast warstwa wewnętrzna jest
delikatna i stosunkowo cienka, a określana jest jako błona maziowa.

Błona włóknista jest zbudowana przeważnie z włókien kolagenowych z

niewielką ilością włókien elastycznych, a w miejscach przyczepu przechodzi
w okostną. Grubość tej błony jest zróżnicowana i zależy ona od obciążenia
stawu oraz od zakresu ruchów.

W stawach, które mają duży zakres ruchu, ta torebka jest luźna, a w innych
stawach jest ona napięta i ogranicza zakres ruchów. Błona włóknista, która
jest wzmocniona więzadłami, jest odpowiedzialna za zabezpieczenie
fizjologicznego zakresu ruchów w stawie.

Błona maziowa to cienka, miękka błona łącznotkankowa. Zawarte są w niej

włókna sprężyste, komórki tłuszczowe, a do tego jest bogato unaczyniona
oraz unerwiona. Jej powierzchnia wewnętrzna jest pokryta warstwą
komórek łącznotkankowych. Błona ta wytwarza maź, w której znajduje się
mucyna oraz kuleczki tłuszczu. Maź wypełnia przestrzeń pomiędzy

8
powierzchniami stawowymi i przyczynia się do ich przylepności względem
siebie, a do tego zmniejsza tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów
w stawie.

Jama stawowa to szczelinowata przestrzeń, która jest całkowicie

wypełniona mazią stawową. Jej wielkość w poszczególnych stawach jest
zróżnicowana.

Wśród niestałych składników budowy stawu wymienia się:

• Więzadła stawowe – tworzy je tkanka łączna włóknista zbita. Mogą

one przebiegać wewnątrz albo na zewnątrz stawu. Ich funkcja
związana jest ze wzmacnianiem torebki stawowej oraz z hamowaniem
nadmiernych ruchów. Poza tym więzadła ochraniają staw przed
zwichnięciem.

• Obrąbki stawowe – są zbudowane z chrząstki włóknistej. Powodują

pogłębianie oraz powiększanie panewki stawowej, przez co
przyczyniają się do zabezpieczenia stawu.

• Krążki stawowe – są zbudowane z chrząstki włóknistej i mają kształt

płytki, która jest złączona na obwodzie z torebką stawową. Powodują
wyrównywanie oraz dopasowywanie do siebie powierzchni
stawowych

• Łąkotki stawowe – znajdują się w jamie stawu kolanowego, a

kształtem przypominają półksiężyc. Ich zadanie polega na pogłębianiu

9
 powierzchni stawowych, ponadto służą jako przesuwalne
powierzchnie stawowe i amortyzują wstrząsy.

Stawy stóp są zbudowane z zespołu stawów skokowych, które można

podzielić na staw:

• Skokowy górny, który inaczej określany jest jako staw

skokowo-goleniowy. Jest on bardzo złożony i pozwala na ruchy stopy
w górę i w dół.

• Skokowy dolny, który składa się ze stawu:

o skokowego tylnego (skokowo-piętowego),
o skokowego przedniego (skokowo-piętowo-łódkowego).

Szkielet obręczy i kończyny dolnej

Obręcz miedniczna (dolna) powstaje poprzez połączenie się ze sobą kości

kulszowej, łonowej oraz biodrowej. Dzięki miednicy można utrzymać
pionową, prawidłową postawę ciała.

10
Szkielet kończyny dolnej składa się z:

• kości udowej,
• kości podudzia,
• kości stopy, na które składają się:
o kości stępu,
o śródstopie,
o paliczki.

Ogólna budowa tkanki mięśniowej

Cechą charakterystyczną tkanki mięśniowej jest jej zdolność do kurczenia

się oraz do rozkurczania się. Powstaje ona z mezodermy. Za jej zdolność
kurczenia odpowiedzialne są włókienka, czyli tzw. miofibryle, które są
zbudowane z kurczliwych białek aktyny oraz miozyny. Różnice w budowie
oraz w czynnościach umożliwiają wyróżnienie tkanki mięśniowej gładkiej,
serca oraz poprzecznie prążkowanej szkieletowej.

Tkanka mięśniowa gładka

Tkanka mięśniowa gładka czynnościowa jest niezależna od woli człowieka i

unerwiona poprzez układ nerwowy autonomiczny. Znajduje się w budowie
ścian naczyń, a także w ścianach układu pokarmowego, oddechowego oraz
moczowo-płciowego i w skórze.

11
Komórki mięśniowe mają kształt wrzecionowaty, a ich długość nie
przekracza 500 mikronów. Miofilamenty aktyny oraz miozyny mogą
przebiegać w różnym kierunku w sarkoplazmie i do tego załamują one
światło podwójnie, anizotropowo.

Jądro jest umiejscowione centralnie. Cykl skurcz-rozkurcz przebiega wolno i

dlatego można je znaleźć w tych rejonach, w których konieczne jest
utrzymywanie skurczu przez pewien czas.

Tkanka mięśniowa serca

Tkanka mięśniowa serca jest zbudowana z podłużnych włókien

mięśniowych, które wykazują poprzeczne prążkowanie. Ich ciemniejsze
odcinki załamują światło podwójnie, anizotropowo. Z kolei odcinki jaśniejsze
załamują światło pojedynczo, czyli izotropowo.

Włókna mięśniowe wytwarzają rozwidlenia oraz przeplatają się ze sobą, a

w miejscu połączeń są oddzielone poprzez podwójne wstawki. Tutaj jądro
położone jest centralnie, a w jego pobliżu znaleźć można aparat Golgiego.

Serce unerwia układ autonomiczny, który może modyfikować jego pracę,

czyli przyspieszać ją albo hamować. Z kolei bodźce do skurczu są tworzone
przez układ przewodzący przedsionkowo-komorowy wyspecjalizowanej
części mięśnia sercowego, czyli tzw. węzeł zatokowo-przedsionkowy oraz

12
węzeł przedsionkowo-komorowy. Serce pracuje przez całe życie człowieka
w sposób ciągły.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana

szkieletowa

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa składa się z

włókien mięśniowych, które są ułożone równolegle względem siebie.
Włókna te są wielojądrzaste, a jądra są umieszczone obwodowo, bliżej błony
komórkowej. Długość tych włókien może mieć kilkanaście centymetrów.

W tkance mięśniowej poprzecznie prążkowanej szkieletowej można

wymienić dwa rodzaje włókien:

• włókna czerwone – są one bogate w mioglobinę oraz w mitochondria,

ale mają one mniej miofibryli; mogą ponadto dłużej wykonywać pracę
i to bez oznak zmęczenia,

13
 • włókna białe – znajduje się w nich więcej miofibryli, a za to mniej
mioglobiny i mitochondriów; mogą pracować szybko, ale krótko, gdyż
szybko się męczą.

Budowa mięśni szkieletowych

Mięśnie szkieletowe tworzą tzw. układ czynny ruchu. Przyczepy mięśni

szkieletowych można znaleźć przeważnie na kościach, a te z kolei wchodzą
w skład układu biernego ruchu, który tworzy system dźwigni kostnych.

Włókna mięśniowe są spojone w pęczki przez tkankę łączną wiotką,

natomiast cały mięsień obejmuje namięsna, która jest zwana powięzią.
Ułożenie tych włókien mięśniowych oraz pęczków ma bardzo ważne
znaczenie dla pracy mięśnia.

Włókna są ułożone w sposób równoległy względem siebie i do tego nie łączą

się pomiędzy sobą. Impuls, który płynie z ośrodkowego układu nerwowego,
może pobudzić do skurczu określoną ilość włókien mięśniowych i to
niezależnie od pozostałych, a do tego może stopniować siłę skurczu mięśnia.

Mięśni szkieletowych jest około 500 i są one mięśniami parzystymi z

nielicznymi wyjątkami (np. przepona). W ogólnej masie ciała człowieka
masa mięśni może osiągać 40–45% i jest ona zależna od wyćwiczenia oraz
od rozbudowy mięśni.

14
W każdym mięśniu człowieka można wyróżnić:

• przyczep początkowy – jest on określany jako punkt stały i znajduje się

bliżej głównej osi ciała,
• przyczep końcowy – określany jest jako punkt ruchomy.

W niektórych sytuacjach punkt stały oraz ruchomy mogą zamieniać się

swoimi rolami. Na przykład podczas podciągania na drążku tułów zostaje
zbliżony do kończyn górnych.

Wiele mięśni ma więcej niż tylko jeden przyczep początkowy i to również

dotyczy przyczepu końcowego. Mięsień szkieletowy może przyczepia się do
kości w sposób bezpośredni albo częściej za pośrednictwem ścięgna, a ono
przenosi siłę skurczu na kość.

Ścięgno mięśniowe zbudowane jest z tkanki łącznej włóknistej zbitej, która

ma zabarwienie srebrzysto białe i w wyniku rozciągania może się wydłużyć
o około 4% swojej długości, co wynika z trochę spiralnego przebiegu
włókien.

W mięśniu znajduje się część kurczliwa, która jest zbudowana z tkanki

mięśniowej poprzecznie prążkowanej o zabarwieniu ciemnoczerwonym i
jest to tzw. brzusiec mięśniowy. Na drugą część składają się ścięgna
początkowe oraz końcowe, które łączą brzusiec mięśniowy z kością.

15
Ze względu na kształt mięśnie można podzielić na:

• długie,
• krótkie,
• płaskie, które są inaczej określane jako szerokie.

Na kończynach najczęściej można znaleźć mięśnie długie oraz krótkie, a na

tułowiu mięśnie płaskie i szerokie. Mięśnie tułowia uczestniczą w
wytwarzaniu ścian jamy klatki piersiowej oraz jamy brzusznej. W rejonie
kręgosłupa znajdują się również mięśnie krótkie. Z kolei mięśnie kończyn są
wyraźnie od siebie oddzielone przegrodami międzymięśniowymi, które
dzielą je na konkretne grupy.

Z kolei mniej wyraźny jest podział mięśni tułowia, gdzie nazwa mięśnia
najczęściej zawiera informację o:

• miejscach przyczepu, np. mięsień kruczo-ramienny,

16
 • rejonie położenia, np. mięsień piszczelowy przedni,
• kierunku przebiegu włókien, np. mięsień skośny zewnętrzny brzucha,
• czynności mięśnia, np. mięsień przywodziciel wielki,
• jego budowie, np. mięsień dwugłowy.

Funkcjonalne aspekty ruchu i kontrola

ruchu

Funkcjonalne aspekty ruchu u człowieka odnoszą się do zdolności

organizmu do wykonywania różnorodnych ruchów i utrzymania właściwej
postawy.

Można wskazać kilka kluczowych aspektów funkcjonalnych ruchu

związanych dodatkowo z jego kontrolą. Będzie to:

1. Koordynacja motoryczna – dotyczy zdolności do skoordynowanego

działania różnych grup mięśniowych w celu wykonywania
precyzyjnych i płynnych ruchów. Wymaga ona harmonijnego
współdziałania między układem nerwowym, układem mięśniowym i
układem kostnym.

2. Siła i wytrzymałość mięśniowa – siła odnosi się do zdolności mięśni

do generowania siły potrzebnej do wykonywania ruchu, podczas gdy
wytrzymałość mięśniowa to zdolność utrzymania wysiłku przez
dłuższy czas. Odpowiednia siła i wytrzymałość mięśniowa są istotne

17
 dla wykonywania codziennych czynności, takich jak chodzenie,
podnoszenie przedmiotów czy utrzymanie stabilności.

3. Elastyczność i zakres ruchu stawów – elastyczność odnosi się do

zdolności mięśni i tkanek do rozciągania się i powrotu do pierwotnej
formy. Współdziałanie elastyczności mięśni i zakresu ruchu stawów
umożliwia pełne wykorzystanie potencjału ruchowego ciała i
zapobiega sztywności. Regularne rozciąganie i ćwiczenia mogą pomóc
w utrzymaniu optymalnej elastyczności i zakresu ruchu stawów.

4. Równowaga – dotyczy zdolności utrzymania stabilności ciała podczas

ruchu i pozycji statycznych. Obejmuje to utrzymanie postawy ciała,
stabilność podczas chodzenia, biegania, wchodzenia po schodach, a
także umiejętność utrzymania równowagi w trudnych warunkach, na
przykład na nierównym terenie.

5. Szybkość i koordynacja reakcji – szybkość oznacza tutaj zdolność

organizmu do generowania ruchu w krótkim czasie. Koordynacja
reakcji dotyczy natomiast zdolności szybkiego i precyzyjnego
reagowania na bodźce zewnętrzne. Odpowiednia szybkość i
koordynacja reakcji są szczególnie istotne w sytuacjach wymagających
szybkiego działania, jak na przykład reakcje na niebezpieczeństwo.

Sterowanie ruchem

Sterowanie ruchem u człowieka jest kompleksowym procesem, w który

zaangażowane są różne obszary mózgu, układy nerwowe i mięśnie, a także

18
informacje sensoryczne. Integracja tych elementów umożliwia kontrolę i
precyzyjne wykonywanie różnorodnych ruchów.

Cały proces w uproszczeniu można przedstawić w czterech krokach:

1. Planowanie ruchu – mózg jest zaangażowany w planowanie ruchu

poprzez przetwarzanie informacji sensorycznych i podejmowanie
decyzji dotyczących akcji ruchowych. Odpowiednie obszary mózgu,
takie jak kora ruchowa, planują sekwencje ruchów, ustalają cele i
koordynują aktywność mięśni.

2. Generowanie sygnałów ruchowych – mózg wysyła sygnały

nerwowe do mięśni i grup mięśniowych za pośrednictwem układu
nerwowego, w celu inicjowania i kontrolowania skurczów
mięśniowych. Sygnały, które przechodzą przez drogi ruchowe,
umożliwiają precyzyjną kontrolę i wywołują oczekiwane ruchy.

3. Sprzężenie zwrotne sensoryczne – kontrola ruchu obejmuje

również odbieranie informacji sensorycznych z narządów zmysłów w
celu monitorowania i dostosowania wykonywanych ruchów.
Informacje zwrotne z receptorów dotyczących położenia, napięcia
mięśni, równowagi i innych czynników są analizowane przez mózg,
który podejmuje odpowiednie korekty w celu utrzymania
kontrolowanego i płynnego ruchu.

4. Automatyzacja ruchów – w wyniku uczenia się i praktyki niektóre

ruchy stają się automatyczne i nie wymagają świadomej kontroli. Mózg
tworzy połączenia nerwowe, które umożliwiają płynne i precyzyjne

19
 wykonywanie powtarzających się czynności ruchowych, takich jak
chodzenie, pisanie czy jazda na rowerze.

Sterowanie ruchem, to w zasadzie koordynacja ruchów, którą z kolei można

postrzegać jako współdziałanie mechanizmów fizjologicznych, przede
wszystkim nerwowo mięśniowych, które mają zapewnić realizację
rzeczywistego ruchu zgodnie z założeniami danej jednostki.

Ten rzeczywisty ruch jest możliwy dzięki siłowym, energetycznym i

szybkościowym właściwościom organizmu. Założenia należy rozumieć jako
program ruchu, który został wypracowany w procesie uczenia się.

20
Ostatecznie koordynację ruchów można rozumieć dwojako. Z jednej strony
można postrzegać ją jako właściwość układu nerwowo-mięśniowego, tj.
układu sterującego jednostki. Z drugiej natomiast stanowi ona działanie,
które inaczej można określić właśnie jako proces sterowania ruchem.

Ruchy dowolne

Sterowanie ruchami dowolnymi to proces, w którym mózg kontroluje

precyzyjne ruchy mięśniowe, aby osiągnąć określone cele. Mechanizmy
sterowania ruchami dowolnymi są kompleksowe i obejmują interakcję
różnych obszarów mózgu, układów nerwowych i mięśni.

Główną strukturą odpowiedzialną za sterowanie ruchami dowolnymi

stanowią wszelkie korowe okolice ruchowe. Niektóre z aspektów ich
wykonania kontrolowane są również przez jądra podstawne i móżdżek.

Okolice korowe u człowieka tworzone są przez:

• pierwszorzędową korę ruchową,

• okolicę przedruchową,
• dodatkową okolicę ruchową.

Oprócz powyższych, do okolic ruchowych zalicza się również

pierwszorzędową korę uczuciową. Każda ze wskazanych okolic jest ze sobą
ściśle powiązana za pomocą krótkich włókien korowo-korowych.

21
To właśnie korowe okolice ruchowe zapoczątkowują drogę korowo-
rdzeniową, która wychodzi z komórek piramidalnych piątej warstwy
korowej. Wywołane w ten sposób drażnienie tych partii, przekłada się na
ruchy kończyn, a charakter tych ruchów uzależniony jest od tego, jaka
konkretnie okolice jest stymulowana.

Kolejnym istotnym elementem, który wiąże się z ruchem dowolnym, są jądra

podstawne mózgu. Pod pojęciem tym, kryje się tak naprawdę pięć
podkorowych jąder, tj. skupisk neuronów, które są ze sobą powiązane.
Chodzi tu o jądro ogoniaste, gałkę bladą, skorupę, istotę czarną oraz jądro
niskowzgórzowe.

Funkcja jąder podstawnych w sterowaniu ruchem, przez pewien czas nie

była sprecyzowana. Uważano po prostu, że współdziała ona w wyzwalaniu
ruchów dowolnych, regulowaniu postawy i napięcia mięśni szkieletowych, a
także wyzwala zautomatyzowane ruchy. Późniejsze badania pokazały
jednak, że jądra podstawne uczestniczą również w procesie wytwarzania
sekwencji ruchowych podczas wykonywania ruchów dowolnych.

Dziś już bez wątpliwości można stwierdzić, że kontrolują one wykonywanie

zaprogramowanych wcześniej sekwencji ruchów, a także wygaszanie
zbędnych sekwencji.

Jak już wspomniano, poza okolicami korowymi i jądrami podstawnymi,

strukturą, która również odpowiada za ruchy dowolne, jest móżdżek.

22
Sprawuje on kontrolę nad utrzymaniem równowagi ciała i ruchem oczu w
czasie poruszania się.

Móżdżek wysyła odpowiednie impulsy do poszczególnych struktur, np.

aksony do jądra zębatego, skąd przemieszczają się one do
drobnokomórkowej części i jądra czerwiennego, a także, przez jądra
brzuszno-boczne wzgórza do kory przedruchowej, która, jak zostało
wspomniane, uczestniczy w inicjowaniu, planowaniu oraz czasowej
koordynacji ruchów.

Reakcje organizmu na dotyk, ból i stres

Reakcje ruchowe na dotyk i ból

Wpływ informacji dotykowych i bólowych na zachowanie ruchowe jest

obszarem badawczym związanym z percepcją sensoryczną, kontrolą ruchu i
reakcjami motorycznymi organizmu.

Wzajemne oddziaływanie między układem ruchowym a zmysłami

obserwuje się podczas wykonywania nawet najprostszych ruchów. Z jednej
strony bodźce czuciowe wywołują reakcje i skomplikowane odruchy, które
są niezbędne do funkcjonowania człowieka w środowisku (przykładem
może być odruch cofnięcia ręki w odpowiedzi na kontakt z czymś gorącym),
z drugiej natomiast, sam proces wykonywania ruchu generuje wiele
bodźców czuciowych, zwłaszcza związanych z czuciem kinestetycznym.

23
Dzięki temu możliwe jest choćby precyzyjne i płynne przenoszenie ciężaru
ciała podczas chodu, na przykład podczas przechodzenia z fazy podpory na
fazę przeniesienia kończyny. Wreszcie, właściwe wykonywanie dowolnych
ruchów, takich jak chwytanie przedmiotów, byłoby niemożliwe bez
precyzyjnej współpracy między układem ruchowym a zmysłami.

Wrażenie dotyku albo ucisku skóry powstaje poprzez pobudzenie

receptorów, które mieszczą się w skórze i tkance podskórnej i które
wrażliwe są na bodźce mechaniczne. Określa się je mianem
mechanoreceptorów. Mają odbierać bodźce, które oddziałują na skórę, a
następnie przekształcać je w potencjał czynnościowy, który przekazywany
jest wzdłuż aksonów do kolejnych struktur układu nerwowego.

24
Bodźce skórne nie mają bezpośredniego wpływu na układ ruchowy.
Najkrótsza droga odruchowa, jaką bodźce dotykowe oraz bólowe mogą
wykorzystać, by wpłynąć na układ ruchowy, jest dwusynaptyczna. Ma swój
początek w mechanoreceptorze skórnym, przebiega przez przynajmniej
jeden interneuron, do motoneuronu α rdzenia kręgowego.

Warto zaznaczyć, że istnieje wiele danych, które wskazują na istnienie

prywatnych dróg odruchowych, które uruchamiane są przez bodźce skórny.
Rzadko analizuje się ich wpływ na zachowanie ruchowe człowieka, ale tak
naprawdę większość z nich towarzyszy ludziom w trakcie codziennych
czynności, takich jak stanie w miejscu czy chodzenie.

Istotny wpływ na ruch człowieka mają też bodźce bólowe. Odczuwanie bólu
może prowadzić do różnych reakcji ruchowych, które mają na celu
uniknięcie lub zmniejszenie dalszego dyskomfortu. Wśród takich zmian
można na przykład zaobserwować odruch ochronny, który przejawia się np.
cofnięciem ręki w przypadku dotknięcia czegoś gorącego, zmiany w
postawie, adaptację ruchową czy zmianę zakresu ruchu.

Reakcje organizmu na stres

Ciekawym zjawiskiem jest również reakcja organizmu na stres. O tym, jak

przebiega i jakie jest jej natężenie, decydują ośrodki mózgowe mieszczące się
w korze mózgowej, wzgórzu i układzie limbicznym, w którym jedną ze
struktur jest podwzgórze.

25
Stresory prowadzą do licznych reakcji obronnych organizmu. W pierwszej
fazie, którą można określić jako fazę reakcji alarmowych, następuje
mobilizacja organizmu. W kolejnej, stanowiącej moment adaptacji, ma
miejsce wzrost przemian katabolicznych oraz procesów transportu
wewnątrzustrojowego, reakcje przeciwzapalne i inne.

Faza trzecia występuje w momencie, gdy czynniki stresogenne są silne,

nawracające i długotrwałe. To stan ogólnego wycieńczenia, który prowadzi
do patologicznych zmian w tkankach, a w skrajnych przypadkach nawet do
śmierci.

Warto zaznaczyć, że reakcja na dany czynnik stresogenny jest kwestią

indywidualną. Ten sam stresor u jednego człowieka może doprowadzić do
stanu ogólnego wycieńczenia, podczas gdy u innej osoby wywoła jedynie
stan mobilizacji.

26
 Podsumowanie

 Zapoznaj się z treścią lekcji. Gdy opanujesz już cały materiał

zawarty w dziale, przystąp do testu cząstkowego.

Literatura uzupełniająca:

1. Adamaszek Z., Anatomia człowieka, Warszawa, 2019.

2. Gąsior P., Elementy kształcenia ruchowego i metodyki nauczania
ruchu. Skrypt dla studentów fizjoterapii, Nowy Targ, 2015.
3. Gąsiorowski A., Anatomia funkcjonalna narządu ruchu człowieka,
Lublin, 2008.
4. Górska T., Grabowska A., Zagrodzka J. (red.), Mózg a zachowanie,
Warszawa, 2021.
5. Jerzemowski J., Anatomia człowieka: narząd ruchu, Gdańsk,
2010.
6. Piesiewicz E., Piesiewicz-Białas K., Anatomia człowieka: układ
ruchu w zarysie, Warszawa, 2017.
7. Rutkowska-Kucharska A., Synergizm mięśniowy w procesie
sterowania ruchami manipulacyjnymi, Wrocław, 1999.
8. Wiszomirska I., Anatomia układu ruchu człowieka, Warszawa,
2015.

27