UNIVERSITETI AAB N PRISHTIN FAKULTETI JURIDIK DEGA PR ADMINISTRAT PUBLIKE DHE DIPLOMACI

TEORIA E ADMINISTRATS PUBLIKE

Prishtin, maj 2008

Prof. dr. Zenaid Gjelmo

Kapitulli I

1. KONCEPTET THEMELORE T ADMINISTRATS

Pr seciln fush dhe disciplin shkencore ose debat profesional, s pari duhet prcaktuar konceptet gjegjsisht prezantuar aparatin kategorizues t cilin e aplikon. Kjo veanrisht pr lndn Hyrje n administratn publike, e cila sht baz pr kuptimin e fushave t tjera administrative lndore n programin studimor t Fakultetit pr administrim e drejta administrative, rregullimi juridik i administrats publike, vetadministrimi lokal, procedura administative dhe dhe kontesti adminsitrativ, etj. Te konceptet n fillim kufizohemi n shenjat e rndsishme t cilat jan t nevojshme pr t'u kuptuar, m pas detajisht dhe prmbajtsisht i studiojm. Administrata sht koncepti themelor i shkencs pr administrimin. Bhet fjal pr dy domethnie themelore t fjals ,,administrat": administrata si prmbledhje e organizatave administrative dhe administrata si veprimtari e caktuar. M s shpeshti prdoret koncepti i administrats si veprimtari e caktuar (funksioni funksional ose objektiv) dhe si organizat (definicioni organizativ ose objektiv). Megjithat, kjo ndarje nuk sht precize. Definicionet m tutje mund t ndahen n prmbajtsore dhe materiale (psh. administrat sht ajo q nj lloj i caktuar rregullave me kt nnkuptojn), pozitive dhe negative (psh. administrata sht veprimtari shtetrore, e cila nuk sht as ligjvnie as gjyqsi. Sipas shum teoricientve t cilt merren me shtjet e administrats publike, koncepti i administrats n kuptimin organizacional, gjegjsisht administrata formale, e cila prfaqson trsin e personave juridik dhe fizik t autorizuar pr t vendosur n fusha t caktuara, te t cilat vlen sistemi i prcaktuar organik i marrdhnieve t ndrsjella, autorizimeve dhe prgjegjsive; mbirenditjes dhe nnrenditjes n kuptimin material, paraqet proces t sjelljes s vendimeve, vendimmarrjen si veprimtari t posaqme. Administratn n kuptimin formal dhe material e gjem n secilin aspekt t veprimtaris organizative, ku duhet t punojm me ndarjen e puns. N shkencn empirike siq sht shkenca pr administratn secili definicion sht prkohsisht i domosdoshm. Administrata sht dukuri shtetrore e cila vazhdimisht ndrrohet. Koncepti i sotm i administrats sht punuar me ndarjen doktrinuese t pushtetit, kur administrata hap pas hapi, krahas shefit t shtetit dhe t qeveris, diferencohet nga pushteti ekzekutiv. Paraqitja dhe zhvillimi i administrats jan t lidhura me zhvillimin e prgjithshm ekonomik, kulturor dhe shoqror. Administrata ka rol t dyfisht historik n shoqri, ku njkohsisht sht instrument i pushtetit dhe barts i punve t dobishme me t cilat knaqen nevojat e qytetarve.

N rrjedhn e prgjithshme t lvizjeve n zhvillimin e administrats bhet fjal pr katr synime t lidhura n mes veti: 1. rritja e administrats, 2. diferencimi i organazatave administrative, 3. zvoglimi i prdorimit t detyrimit n administrat, dhe 4. profesionalizimi i administrats. Zhvillimi administrativ sht i lidhur me zhvillimin shoqror ekonomik dhe politik, si pasoj i saj dhe faktor i rndsishm i atij zhvillimi. Administrimi sht vendimmarrja pr nevojat dhe pr mnyrn e prmbushjes s tyre. Secili veprim njerzor sht i orientuar n prmbushjen e nevojs njerzore. Vendimmarrja pr nevojat vetanake sht vetadministrim. Pr t'u prmbushur nevojat, sht e domosdoshme edhe veprimtaria e posaqme (psh. fizike ose shpirtrore, personale ose e huaja) t ciln e v n lvizje akti i vetadministrimit. Administrimi si vendimmarrje, n esenc sht zgjedhje e nevojave t ndryshme dhe mundsive t ndryshme pr prmbushjen e atyre nevojave. Administrimi i proceseve materiale, sht fush e diturive teknike, administrim prmes procedurave gjegjsisht t veprimtarive t njerzve t tjer, bn pjes n fushn e shkencave shoqrore. Administrimi si dukuri shoqrore sht vendimmarrje e vazhdueshme pr at se si, t punohet, gjegjsisht si t veprojn njerzit e tjer. Secili administrim njkohsisht sht edhe vendimmarrje pr zbatimin e vendimeve t t tjerve. Vendimet e prgjithshme i zbatojm ashtu q vendosim pr gjn konkrete. Me konceptin administrat deh administrim ndeshemi kudo q bhet fjal pr organizatat. Organizata sht form e puns s gjithmbarshme njerzore e cila mbshtet n procesin e vazhdueshm t ndarjes s puns dhe ndrlidhjen e tij n trsi planore. Secila veprimtari kryhet me nj qllim t caktuar dhe prfshin nj ose m shum persona?! Veprimtaria q prfshin pjesmarrjen e vetdijshme t dy ose m shum personave, mund t konsiderohet veprimtari e organizuar. Organizata (psh. shoqrit ekonomike, entet) sht grupi i cili vepron bashkrisht n realizimin e qllimit t prbashkt. Analiza e organizats si dukuri shoqrore, bazohet n deduksionin spekulativ si metod e t njohurit dhe n hulumtimet empirike. Studimi i organizats duhet t jet n raport me administrimin/studimin e strukturs kundrejt funskionimit t ndonj organizmi. Organizata sht nj prbrje e posaqme e njerzve t cilt prej organizmave biologjik dallojn n baz t asaj se individi e ruan ngjashmrin e vet, kshtu q mund t kyqet n m shum prbrje t ndryshme shoqrore (grupe), ka vullnetin vetanak dhe me qllim i nnrenditet rregullave pr grupet shoqrore, q kuadri shoqror t ket organin e prcaktuar pr administrim, orientim dhe kontrollim t pjesve t organizmit, t krijuar nga individt q e prbjn kuadrin shoqror etj. Organizat sht secila prbrje shoqrore e njerzve reciprokisht bashkvendoss t cilt e prmbushin nj synim t prbashkt. Organizatat dallohen prej shoqris n shoqri, jan formale (nga grupet e tjera shoqrore dallojn me racionalitetin e vetdijshm, racionaliteti i pikpamjes dhe qasjes sht veqoria e saj themelore) dhe joformale (t vrteta), primare (psh. familja) dhe sekondare (psh. partia politike), sipas dedikimit jan ekonomike, administrative, shoqrore, etj. Te secila organizat shtrohet pyetja se si t sillen njerzit dhe si t shtyhen t veprojn n nj mnyr t prcaktuar pr t arritur nj qllim t caktuar. Ather,

shkenca pr organizatn sht shkenc pr sjelljen e njerzve t cilt e ndjekin nj qllim t caktuar. Koncepti i organizats nuk sht prcaktuar n mnyr unike. Autor t ndryshm, varsisht nga profesioni i tyre, n mnyra t ndryshme e prcaktojn kt koncept. Megjithat, mund t konfirmohet se shumica e ka qndrimin q organizata sht veprimtari e vetdijshme e cila kryhet dhe mirmbahet me vullnetin e njerzve me qllim t realizimit t trsis dhe shumsis. Sipas teoris s organizats, organizata sht aq e vjetr sa edhe vet njerzimi. Organizimi i puns ka nisur dhe sht zhvilluar njkohsihst me lindjen dhe zhvillimin e puns. Detyra e organizimit t puns si veprimtari e vetdijshme njerzore, sht harmonizimi i t gjith kreatorve t procesit t prodhimit. Marr parasysh se t gjith kreatort e prodhimit jan n lvizje t vazhdueshme, duhet br harmonizimi i tyre i vazhdueshm q pasqyrohet n format m t ndryshme organizative. N teorin e organizats por edhe n praktik, organizata barazohet me punn n prgjithsi ose organizimin e puns. Sipas ksaj, organizimi i puns nnkupton trsin e cila realizon qllimet e parashtruara n fushat e ndryshme t veprimtaris shoqrore. Kt trsi punuese e formsojn organet q jan n raporte reciprokisht t varshme dhe t cilt kryejn funksione t caktura. Sipas disa autorve (Ivanko) organizata sht: - veprimtari e vetdijshme njerzore e harmonizimit t kreatorve prodhues ose teknik e kombinimit t procesit me qllim t procesit t kuptimsis m t madhe; - sistemi socioteknik. Ndihma profesionale ose veprimtaria sht veprimtari ndihmse (administrimi teknik-profesional) e cila shrben q ai q vendos t mund t vendos. Autori i njjt gjithashtu e ndan administratn materiale dhe jomateriale. Administrata n kuptimin material sht proces i sjelljes s vendimeve, vendimmarrja si veprimtari e posame. Administrata n aspektin organizacional (administrata formale) sht trsi e personave fizik dhe juridik t autorizuar pr vendimmarrje n fushat e caktuara n t cilat vlen sistemi i prcaktuar organik i marrdhnieve reciproke, autorizimeve dhe prgjegjsive, mbirenditjes dhe nnrenditjes. Sot n administrat publike bjn pjes administrata shtetrore, administratat e komuniteteve lokale, disa barts t autorizimeve publike, gjegjsisht agjencionet publike, entet publike t cilt kryesisht kryejn pun adminsitrative dhe fonde publike. Administrata publike dhe sektori publik ndonjher prdoren si sinonime, por sektori publik mund t kuptohet m gjer, si antipode t sektorit t posam. Personat q kryejn shrbimin n adminstratn publike teoria i quan shrbyes publik. Ata persona n mnyr t qndrueshme dhe profesionale e kryejn shrbimin n organet shtetrore dhe n organet e administrats lokale (komunitetet). Pozita shoqrore e shrbyesit publik dallon nga pozita e personit t punsuar n sektorin e posam. Zyrtart

publik jan individt q themelojn marrdhnie t puns n sektorin publik. Funksionart n organet shetrore dhe n organet e komuniteteve lokale nuk jan zyrtar publik. Kodi i sjelljes s zyrtarve publik prcakton parimet e sjelljes s zyrtarve publik, veprimtarin e tyre politike ose publike, prmban dispozita pr dhuratat, pr prgjigjet n ofertat e pahijshme, pr administrimin me mjete publike etj. E administrimi nnkupton modernizim t administrats me futjen e operimit elektronik n administrat, n mes t administrats, qytetarve dhe personave juridik. N t ardhmen e afrt do t duhej q psh. prmes kompjuterit t zgjedhet (zgjedhjet), t jepen raporte tatimore institucionit, t merren lejet ndrtimore, t paguhen taksat administrative, e-depozitimi, e- dorzimi.

2. ZHVILLIMI I MENDIMIT TEORIK PR ADMINISTRATN

2.1. LLOJET E SHKENCAVE ADMINISTRATIVE DHE RNDSIA E TYRE 2.1.1. Llojet e shkencave administrative Pyetja e par q parashtrohet lidhur me konceptin e shkencave administrative sht: nse administrata gjegjsisht administrimi sht fare objekt i shkencs. far mund t presin nga shkenca njerzit q administrojn dhe ata t tjert. A nuk sht administrimi i mir m shum shtje e zellshmris, talentit, shkathtsis ose intuits, e veprimtaris q m s shumti mbshtetet n shkenc? Gjat prsiatjeve n kapitujt e mparshm, kemi par se administrimi modern tenton t mbshtetet edhe n ndodhi t caktuara shkencore. Me kt, gjithsesi nuk sht thn se dokund n bot, sikurse edhe te ne, mbretron bindja e prgjithshme se ekzistojn parime t caktuara shkencore t administrimit, t cilat duhet domosdo t respektohen nse dshirojm t arrijm sukses n organizatat tona dhe gjat puns son n prgjithsi. Pr marrdhniet te ne, mund t thuhet se administrimi n fazn e vet politike nnkuptohet si kualitet politik dhe si shtje e angazhimit politik n punn profesionale si burokrat/ci. Gjithsesi q kemi shkenca administrative si disiplina shkencore q studiohen n universitete dhe institute shkencore. E kemi fjaln pr shkencat administrative n shums, sepse ka shum shkenca administrative gjegjsisht deg. Gjithashtu, mund t flasim pr pr shkencat organizative q rrjedh nga ndrlidhshmria e lartprmendur e koncepteve administrimi dhe organizimi. Gjithashtu, n shkenc ndahen fushat n baz t ndarjes themelore t fushs s administrimit t prgjithshm; n administratn afariste dhe publike; kemi shkencn pr administratn afariste dhe shkencn pr administratn publike; brenda shkencs pr administratn publike, dikund veanrisht shkencn pr vetadministrimin komunal. Sot, pr her e m tepr sht e qart se n shkencat e lartprmendura po synohet m shum specializimi se sa shkenca e pavarur, pasi q t gjitha pikat fillestare t administrimit gjegjsisht t organizimit vlejn pr t gjitha fushat shoqrore. Pr kt arsye mund t flitet edhe pr nj shkenc unike pr administratn, gjgjsisht t administrimit ose shkenc unike organizative, veanrisht kur bhet fjal

pr studimin e ligjshmrive themelore t administrimit. Diqka e posame sht gjithsesi e drejta administrative, e cila sht pjes e shkencave administrative, por ajo sht lnd juridike e cila merret m shum me problemet e administrats shtetrore se sa me funksionet e autorizimeve t shtetit. Pr kt arsye e drejta administrative, sipas tradits, sht m shum e lidhur me shkencat q e studiojn shtetin, veanrisht me t drejtn kushtetuese. Zakonisht, shkencat pr administratn nuk jan t orientuara juridikisht, por jan interdisciplinare, sikurse puna n administrat q sht interdisciplinare. Veoria e dyt e saj sht se ende gjindet n krijim e sipr, ende po krkon hapsir nn diell, si dhe qasjen e vet shkencore, metodn e vet madje edhe prmbajtjen e vet dhe sht e kufizuar kundrejt shkencave q merren me problemet e puns n organizata (ekonomija, psikologjia industriale, sociologjia industriale etj.). Pr kt arsye vshtirsia m e madhe sht q nuk ka sisteme aplikative t studimit t administrimit. Sidoqoft, s paku n botn e jashtme nuk mungojn veprat pr shtje t caktuara nga lmia e administrimit. Nj gjendje e till sigurisht q sht pasoj e rrethanave q shkencat administrative jan deg relativisht e re; ngjarjet m t rndsishme n administrim (me prjashtim t s drejts administrative) kan zanafilln jo m hert se n shekullin e kaluar dhe shumica e tyre n gjysmn e dyt t shekullit t kaluar (psh. kibernetika). Krahas ksaj, sht interesante se kto ngjarje m t rndsishmet burojn, kryesisht, nga studimi i administrimit n lmin e afarizmit dhe ekonomis. Megjithse, shkencat administrative jan zhvilluar s pari n lmin e administrats shtetrore e vetm m pas n lmin e ekonomis, ky sektor i dyt n fushn e administrimit. T dy burimet e studimit t administrats n nj vend t caktuar jan bashkuar dhe kan sintezuar t arriturat e tyre themelore. Arsyet pr fillimin e vonshm t studimit t administrats jan t dukshme. sht e qart se deri n kohn e fundit, administrata nuk ka pasur rndsi shoqrore q t mund t trheqte vrejtjn n peshn q krkon hulumtimi i saj profesional ose madje edhe shkencor. Pikspari sht dashur t paraqitet vet objekti i studimit, e pastaj shkenca. 2.1.2. Shkenca pr policin ose kameralistika Fillet e pjess m t vjetr t adminsitrats, gjegjsisht administrats shtetrore n kuptimin bashkkohor, prkatsisht n aspektin e administrats profesionale, t shkollaur dhe t prhershme jan vendosur n shtetin absolutist ts hekullit 17 gjegjsisht atij 18. Administrata shtetrore, si subjekt i posam shtetror-juridik, pas ksja sht forcuar kur u pranuan me kushtetut idet e Monteskjus pr ndarjen e prhershme t pushtetit shtetror n pushtet legjislativ, gjyqsor dhe ekzekutiv (pushteti administrativ). Kt adminsitrat t re (n znafill) qysh nga fillimet e kan quajtur polici: kt koncept gjithsesi dueht kuptuiar m gjer se sa konceptin e sotm polici, sepse me t emrtohet krejt adminsitrata e cila sht marr n pajtim me filozofin e athershme t shetetit, prve me detyrat e policis n kuptimin e ngusht, veanrisht me detyrn e prmirsimit t financave dhe t veprimtaris tregtare (merkantizmi). Policia ka qen aparat ekspertsh, i cili ka punuar ekskluzivisht sipas instruksioneve t sunduesit absolutist (n at koh ende nuk ka pasur ligje deh rregulla t tjera shtetrore).

Shkenca e cila filloi t studioj policit ekzistuese quhej shkenca pr policin (Pollizzeiissenschaft) ose kameralistika. Kjo shkenc fillestare pr administratn ende nuk ishte shkenc kritike dhe analitike, vpor vetm e ka prshkruar dhe sistematizuar punn, aspektet organizative, procedurat dhe n prgjithsi rregullat e veprimit n baz t t cilave realisht punonte policia. Kjo shkenc ishte e parapar kryesisht pr burokratt n polici, n prgjithsi kishte, m shum rndsi praktike se sa shkencore. U zhvillua posarisht n Gjermani dhe n Austri. Prfaqsuesi i saj m i njohur n Austri ishte profesori vjenez Sonnenfels (1733-1817). Prparim t madh n studimin shkencor t administrats shtetrore ka shnuar gjysm shekulli m von, gjithashtu profesor i t drejts shtetrore n Vjen, Lorenz von Stein, i cili i ka dhn metods prshkruese baz filozofike dhe i ka sintetizuar ngjarjet nga praktika e policis n parime t prgjithshme t administrats. Punimet e tij kan pasur refleksion t madh n botn e athershme shkencore. Pr kt arsye, Lorenz von Stein konsiderohet me t drejt si paraardhs i shkencs pr administratn publike. 2.1.3. Periudha e liberalizmit dhe e drejta administrative Koha q vinte nuk ishte m n favor t studimit t gjithmbarshm t administrats shtetrore, madje punohej n kufizimin e saj n suazat t cilat i kishte vn filozofia politike e liberalizmit. Liberalizmi u krijua si reagim i borgjezis s re ndaj ngulfatjes s personalitetit n shtetin absolutist, e cila tentonte t udhheq dhe t orientoj t gjitha ndodhit shoqrore n shoqri. Liberalizmi e ka shtyr iden e liris q duhej t ishte e prfaqsuar gjersisht, me rast shteti do t involvohej sa m pak q sht e mundur n shtjet e individit dhe n ekonomi. N kt ide mbshtetet filozofia ekonomike, e cila krkon liri t plot t ndrmarrsis private, nga e cila edhe shoqria si trsi duhet t ket dobin m t madhe. Shteti duhet t jet vetm rojtar i rendit publik nj lloj i rojtarit t fuqishm, i cili i vetm nuk punon asgj por u mundson t tjerve t punohjn n paqe dhe siguri. N nj klim t till politike nuk kishte kushte pr zhvillimin e shkencave n bazat paraprake gjegjsisht n themelet e shkencs pr policin, pr t ciln arsye u zhvillua e drejta administrative si shkenc juridike, e cila studion administratn shtetrore pikrisht nga fushveprimtaria e funksionit t vet t pushtetit, veanrisht marrdhniet juridike t shtetit me individin, aspiratat e saj n sfern e t drejtave t posame dhe porcedurat e saj, mund t themi se n Evrop ka mbizotruar ai lloj i studimit t administrats shtetrore pthuaj tr shekullin prej gjysms s shekullit 19 deri n gjysmn e atij t 20, pavarsisht q liberalizmi tanim duhej t largohej nga filozofia e inetervencionizmit shtetror n favor t filozofis s administrats shtetrore si shrbim publik. Secila shkenc pr t drejtn administrative me rishqyrtimin e vet t njanshm t adminsitrats shtetrore nuk ka mundur t kontribuoj zbulimit t fardo ligjshmrie natyrore n procesin e administrimit. Pr kt arsye shkencat moderne administrative, prfshir shkencn pr administratn publike nuk mbshteten drejtprdrejt n paraardhsit t cilt e kan studiuar administratn shtetrore para lindjes s liberalizmit, por kan nxjerrur nivel m t lart t diturive dhe zbulimeve t tyre nga nj burim i ri n kalimin prej shekullit t 19 n at t 20 n ekonomi.

2.2. ADMINISTRIMI SHKENCOR DHE DREJTIMI ADMINISTRATIV-TEKNIK I SHKENCAVE ADMINISTRATIVE 2.2.1. Administrimi shkencor Administrimi shkencor (menaxhmenti shkencor) sht drejtimi i par i studimit t administrats, gjegjsisht thn m mir: studimi i organizats, e cila u ngrit n lmin e ekonomis. Themeluesi i saj sht shkenctari amerikan Frcderich Taylor (1856-1915) andaj shpesh kt drejtim e quajm Taylorizam i cili ka merita t padyshimta pr zhvillimin e shkencave adminsitrative megjithse themeluesi i saj Taylor n realitet kurr nuk sht marr me adminsitrat, gjegjsisht me procesin e administrimit, tayloristt asnjhre nuk jan ngjitur n nivelin e organizats s gjithmbarshme, por jan marr me organizimin e puns n puntori n fabrikn prodhuese (niveli i efektorit). Madje as aty nuk e kan analizuar tr procesin e puns, sepse para s gjithash ju ka interesuar pyetja si t plotsohet dhe thjeshtsohet veprimi i puntorin n makin n mnyr q efikasiteti i tij t jet sa m i madh dhe q makina t prdoret sa m mir. Menaxhmenti shkencor e konsideron njeriun n organizat instrument t vetin, si shtojc e makins. Pr kt arsye njeriu duhet ti nnshtrohet krkesave t makins; duhet t aftsohet n nj makin biologjike e cila me lvizjet e veta i shrben makins s vrtet. Piknisje pr kt adaptim ndaj makins sht studimi i lvizjeve q duhet t bj puntori. Lvizja sht njsia e fundit deri te cila mund t ndahet puna fizike e puntorit; nse i studiojm t gjitha lvizjet e mundshme q jan t nevojshme pr kryerjen e operacioneve t caktuara pt puns dhe kohn e nevojshme pr to, kemi sipas bindjes t ktij drejtimi shkencor, bazn shkencore pr racionalizimin e puns n uzin, e pastaj edhe n tr organizatn. N t vrtet, secili operacion punues n nj mnyr tjetr sht i prbr nga nj mori lvizjesh. Kshtu, mund t matim seciln pun dhe t njtin ta vlersojm, sikurse q mund t vlersojm pasurin, e cila mund t matet, t peshohet, mblidhet etj. Nj orientim i till ekskluzivisht teknik i Taylorit, i cili ishte inxhenier, ishte nga fillimi problematik, sepse nuk e ka marr parasysh njeriun si krijes me problemet e veta psikologjike dhe sociologjike. Pr kt arsye as n aspektin teknik nuk ka mundur t ket sukses prve gjat matjes s punve vazhdimisht t prsritshme rutine, fizike. Posarisht nuk ka mundur t ket sukses n lmin e puns mendore e cila mbizotron n procesin e administrimit. Taylori vet n punn e tij ka rn n vshtirsi politike sepse sindikatat e puntorve e akuzonin se caku i hulumtimeve dhe prpjekjeve t tij ishte shfrytzimi edhe m i madh i puntorve, pr ka iu desht t mbrohet para kongresit amerikan. Megjithat, nga pikpamja e zhvillimit t mendimit shkencor pr administratn, kontributi i tavlorizmit sht i rndsishm. sht krijuesi ideor dhe themeluesi i bindjeve pr domosdoshmrin e studimit shkencor t puns n organizat. Me metodn e ndarjes dhe prcaktimit t operacioneve t caktuara punuese ka kontribuar n matjen e produktivitetit t puns, stadin e lodhjes, organizimin m t mir,

mekanizimin dhe automatizimin m t shpejt t puns, etj. Sukseset e tij gjithsesi jan t kufizuara n disa aspekte teknike t organizimit t puns t cilat gjithsesi nuk jan t vetmet. 2.2.2. Drejtimi administrativ-teknik Drejtimi i ardhshm q e hasim gjat studimit t administrats, sht skajshmrisht teknik. Ai sht i ashtuquajturi administrativ-teknik gjegjsisht drejtimi administrativ-organizativ. Themelues i tij sht francezi Henry Fayol. N kt drejtim t studimit numrojm edhe nj numr t shkenctarce n Evrop dhe Amerik. Sikurse Taylori edhe Fayoli ishte inxhenier-praktikues i cili tentoi t rriste produktivitetin e puns n ndrmarrje. Megjithat, Fayol nuk ka filluar t merret me studimin e puns n puntori si Taylori, por me administrimin dhe organizimin e puns n ndrmarrjen si trsi. Fayol dhe pasuesit e tij kan operuar me metodn e njjt t ndarjes dhe t bashkimit, por kan filluar n suazat m t gjera t ndrmarrjes me punt e organizimit, si trsi, e pastaj ato pun jan ndar n suaza, sektore m t ngushta e deri te secili vend i posam (ku Taylori vetm se fillon). Pastaj, formojn vendet e puns n drejtimin e kundrt n njsi organizative nga m t gjatat prmes t gjervae deri te m t gjerat. Pr kt arsye ju interesojn shtjet si: mnyra e ndarjes s puns, sistematizimi, analiza e vendeve t puns, parimet pr formsimin e njsive organizative, parimet pr udhheqjen e ktyre njsive, dhe posarisht problemet e hierarkis, identifikimit, kontrolls, koordinimit etj. Pkrahsit e ktij drejtimi kan tentuar t prcaktojn disa ligjshmri andaj kan vendosur rregulla t prgjithshme pr administrim t mir gjegjsisht pr pr organizimi t mir t puns n ndrmarrje. Mostr pr administrim t mir gjegjsisht pr organizim t mir para s gjithash e marrin ushtrin e cila n mnyr strikte zbaton detyrat e veta n rrug hierarkike si ndonj makin: nse kjo makin sht e organizuar mir n aspektin e piramids hierarkike dhe rregullave t aplikuara prkatse (hierarkike) t administrimit t mir ather kto do t plotsohen pa humbje t energjis. Rregullat e tilla t t administrimit t mir t cilat do t kishin peshn e ligjshmrive shkencore jan psh: 1- kohezioni i komands: secili merr komandat nga nj vend (mbirendits) i organizats; 2- uniteti i hierarkis: autorizimet e individve n organizat jan rreptisht n pajtim me pozitn e tyre hierarkike: t gjith prgjegjsin pr punn n organizat n instanc t fundit e aprovon udhheqsi m i lart i organizats; 3- gjersia e kontrolls: numri i subordinuesve t cilt nj shef i caktuar mund ti ndrlidh drejtprdrejt dueht t jet aq i madh sa q shefi t mund ti kontrolloj gjegjsisht s pari vendosin organet kolektive t kshillimi e m pas individt udhheqs (problemi i prgjegjsis); 4- koordinimi i puns (n administratn shtetrore) kryeht prmes parallogaritjes;

T arriturat e drejtimit administrativ-teknik n praktik kan pasur refleksion t madh. Dukej se ky drejtim ka zbuluar ligjshmrit m t thella t administrimit dhe q diqka m e rndsihme nuk do t jet e mundur m t zbulohet. Sot, kt drejtim t studimit t administrimit e vendosim bashk me drejtimin e adminsitrimit shkencor n shkolln e quajtur klasike t shkencave administrative. Andaj, ky drejtim sht i rndsishm, sepse edhe teoria e eberit pr organizimin burokratik mbshtetet n parimet e barabarta teknike. Shum shpejt ky drejtim dhe shkolla klasike n prgjithsi ka prjetura, dhe ende prjeton, kritik t ashpr. Diturive t nxjerra nga kjo filluan tu mohojn mbshtetjen shkencore madje edhe vlern praktike. Disfata m e madhe qndron n at se sikurse teoria e Taylorit, nuk e sheh njeriun n organizat por vetm organizatn t ciln e ndrron n subjekt t pavarur t cils i nshtron edhe njeriun; piknisja e tr ktij studimi sht organizata, derisa njeriu sht shtojc e organizats, megjithse do t mund t ishte e kundrta. Rregullat pr nj administrim dhe organizim t mir t cilat i ka vendosur kjo shkoll m von u treguan si siprfaqsore, me pak mbeshtetje shkencore, sepse nuk i kan konsideruar elementete ndryshme sociologjike dhe psikologjike t njeriut n shoqri. Megjithat, mbetet e pakontestueshme q problemet q i ka hapur dhe nxjerr n pah ajo shkoll, ekzistojn madje ende nuk jan zgjidhur n mnyr t knaqshme. 2.3. ROLI I MAX EBERIT N SHKENCAT ADMINISTRATIVE Max eberin tanim e kemi njohur kur kemi folur pr modelin burokratik t organizats gjegjsisht administrimin burokratik. S paku n kt shtje mund t vrtetojm rndsin e analizs s eberit pr organizimin dhe administrimin modern q na i tregon ligjshmrit e domethnies historike n zhvillimin e njerzimit. Por, pr Max eberin duhet t flitet edhe nga aspekti m i gjer sepse rndsia e tij pr zhvillimin e mendimit teorik pr administratn sht i gjithanshm. Max eber nuk sht marr me administratn nga platforma e saj teknike sikurse Taylori ose Fayoli por atij si shkenctar sociolog i ka interesuar roli i saj shoqror n botn bashkkohore. I ka interesuar funksioni i administrats dhe funksioni i organizats (burokratike) si fenomene. Pr kt arsye, interesimi i tij pr administratn shkon larg mbi horizontet e shkolls klasike t administrats teknike, megjithse konceptimi i tij pr administratn, aq sa mbshtetet n shtjet teknike, identike me konceptimin e shkolls klasike: plotsisht e ngjashme sht konceptimi i tij i njeriut n organizat gjegjsisht n administrat, e cila pr t gjithashtu sht krijes joproblematike sikurse q sht te Taylori ose Fayoli. sht veanrisht e rndsishme q Maks eber ka ofruar analizn komplekse t administrats e cila vlen pr t gjitha lmit shoqrore gjegjsisht pr shtetin, ekonomin dhe administratn private. Me kt ai i pari e konfirmoi univerzalitetin e administrats e cila n t gjitha fushat shoqrore ka rol t barabart dhe vepron me kritere t barabarta (burokratike). Andaj, mund t themi se me Maks eberin unifikohen q t dy rrjedhat (drejtimet) e studimit t t administrats prkatsisht drejtimi i studimit t administrats shtetrore dhe drejtimi i studimit t administrats ekonomike; me kt u ofrua mundsia q t arriturat shkencore t t dy drejtimeve t prgjithsohen. Prandaj, mund t themi se Max eber ka vendosur themelet e studimit ndrkombtar bashkkohor t administrats.

10

Merita e tij e dyt e rndsishme sht sqarimi i marrdhnieve n mes t administrats dhe politiks. Maks eber qart e ka treguar se administrata sht mjet n duart e politiks dhe q nuk sht e mundur t studiohet si faktor i pavarur i pushtetit. N ann tjetr, sht e rndsishme q pushteti ushtrohet prmes administrats dhe si administrat: kjo i jep atij fuqi t madhe. Kjo fuqi, n esenc sht e rndsis profesionale por mund t zbatohet edhe si fuqi politike. Administrata moderne sht mjet jashtzakonisht i fort i sundimit por mundson edhe fuqi tepr t madhe personale. Si mjet n duart e politiks, mund t mbisundoj edhe vet politikn dhe vet t shndrrohet n sundues. Ktu sht rreziku i madh pr vlerat politike t demokracis moderne ku paraqitet rreziku pr dehumanizimin e shoqris: burokracia mund t hyj n partit politike dhe n jetn shoqrore n prgjithsi dhe ta nsnhtroj t njtin. Andaj, sipas eberit, zyrtart administrativ nuk guxojn t merren me politik, duhet t jen jasht partive, do t thot edhe jasht lufts pr pushtet. Zyrtart administrativ, sipas mendimit t eberit, n baz t njohurive dhe diturive t tyre t institucioneve shtetrore, jan tepr t fort pr politik: pr kt arsye vendosja e qllimeve politike nuk mund t jet shtje e administrats profesionale. Administratn dhe politikn rreptsisht duhet ndar. Gjithashtu, politika nuk duhet t involvohet n administrat. sht e rndsishme teza e eberit n lmin e administrats mund t zgjedhim vetm n mes t burokracis dhe dilentantizmit gjegjsisht n mes t profesionalizmit dhe joprofesionalizmit e deri ku do t arrihej nse politika drejtprdrejt do t involvohej n punn profesionale t administrats. Mendimet e Maks eberit i ofrojn orientim shkolls klasike t tekniks administrative i jepin mbshtetje dhe bazament filozofik. Pr kt arsye Maks eberin mund ta konsiderojm si pjes t shkolls klasike n aspektin m t gjer. 2.4. DREJTIMET PSIKOLOGJIKE T STUDIMIT T ADMINISTRATS sht interesante se kan filluar t vijn impulse t reja n drejtim t studimit t adminsitrats, s pari si reagim n pohime dhe konkludime t caktuara t shkolls klasike. Kritikat e tilla t para kan qen psikologjike dhe kan trhequr vrjetjen n mungesn e plot t konsiderats ndaj faktorit njeri n praktikn dhe filozofin e shkolls klasike. Njeriu nuk sht dhe nuk mund t jet vetm, pjes e makins, por sht krijes e komplikuar psiko-fizike me problemet e veta t cilat e prcaktojn sjelljen e tij n organizat. N aspekt t ktij studimi t sjelljes s njeriut, pjestart e ksaj rryme i njohim si biheviorista. Personaliteti m i shklqyer t cilin e takojm n kt rrug t ktij studimi sht psikologu amerikan Elton Mayo, i cili ishte udhheqs i shkolls harvardiane t s ashtuquajturs t raporteve ndrnjerzore (human relations): shkolla e tij me veprimet empirike (me hulumtimet) dhe pjesrisht veprimet eksperimentale (me teste) ka ardhur deri te disa zbulime t cilat i kan kontestuar supozimet e shkolls klasike.

Ai ka vrtetuar gjrat si vijon:

11

1 q puntori n organizat nuk reagon n stimulimet ekonomike ose reagon n mnyr t pasigurt: veprimi i tij sht pjesrisht i paparashikuar. 2 q n sjelljen e puntorit, n rezultatet e tij punuese n mas t njjt ndikojn stimulimet materiale (paga) ose madje edhe n mas m t madhe elementt e tjer, siq jan shembull: knaqsia gjat puns, ndjenja e siguris, ndjenja e liris, ndjenja e pavarsis, solidariteti n grupin e puns, etj. Nse dshirojm q puntori t jep m shum nga vetvetja duhet q ta motivojm duke ia plotsuar kushtet e lartprmendura n aspektin e marrdhnieve ndrnjerzore n organizat. Kshtu q humaniteti m i madh n raportet ndrnjerzore s paku do t ngriste fitimin e ndrmarrsit. Pikrisht pr kt shkak, procesi i raporteve ndrnjerzore ka pasur sukses t madh n praktik n t gjitha vendet e zhvilluara industriale. Me fjal t tjera deri te t arriturat sht ardhur kur metodave t vjetra i shtohen mjete t reja pr motivim dhe rezultate m t mdha n organizat. Jan prdorur mjetet t cilat nn mbulesn e humanitetit, n t vrtet kan futur manipulimin psikologjik me njeriun. Megjithat, me kt n shkenc sht futur edhe nj faktor i ri i rndsishm gjegjsisht faktori psikologjik i studimit t motivimit t njerzve gjat puns n organizat. Lvizja human relations, pa dyshim mbetet n suazat e pohimeve t shkolls klasike n esenc struktur statike, burokratike dhe hierarkike e organizimit dhe administrimit. Megjithat, ata ofrojn ide t cilat krijojn dhe rrnojn vet themelet e asaj strukture. Paraqiten autor t cilt flasin pr disfunksionet e organizats burokratike, gjegjsisht administrimit burokratik (Robert Merton dhe t tjer). Sulmet m t ashpra i prjeton pikrisht elementi i mesm i statiks hierarkike burokratike, e ai sht elementi i hierarkis. Autor t ndryshm zbulojn mangsi t reja t cilat burojn nga raportet hierarkike. Ata sygjerojn q hierarkia nuk sht vetm element themelor q siguron realizimin e qllimeve n organizatn racionale, por njkohsisht sht edhe elementi themelor i cili ndalon dhe pengon gjegjsisht zvoglon shfrytzimin e racionalitetit dhe i cili pasivizon njerzit n organizat. Fillon t shtrohet pyetja e cila sht aktuale edhe sot, e posarisht te ne n sistemin e vetadministrimit: nse sht e mundur me sukses t organizohet puna dhe t administrohet me organizatn pa hierarki? N cilat baza t tjera kjo do t ishte e mundur? Njra nga mjetet e mundshme t ndrlidhjes s individve (n vend t hierarkis) n organizata mund t jet roli shoqror. Rolin shoqror mund ta definojm si mostr t standardizuar t veprimit q e presim nga personi q kryen nj funksion t caktuar n sistemin shoqror. N rolin shoqror t drejtorit, profesorit, babait t familjes ose kryetarit t qeveris, individi vepron pa ndonj shtytje t veant zakonisht n mnyrn q edhe pritet n rrethin e tij. Individi ka detyra t shumta (role): psh. nuk sht vetm drejtor, por njkohsisht sht edhe njeri familjar dhe baba, antar i korit muzikor, drejtues i automobilit, pacient n spital, blers n shitore, etj. N secilin prej ktyre roleve sillet ndryshe dhe at sipas modeleve t parapara. Pr kt arsye edhe mund t pritet shmangie

12

eventuale n sjellje gjat kryerjes s roleve t tjera q i luan n shoqri. Prmes rolit t tij shoqror, individi lidhet me sistemin dhe bhet pjes prbrse e tij gjegjsisht pjes prbrse e organizats pa ndonj shtytje t posaqme hierarkike. Mundsi tjera t organizats pa hierarki mund t jen puna ekipore ose puna n formn e organizatave problemore. Kritikat e drejtimit psikologjik t drejtuara ndaj shkolls klasike, nuk i kan zhvlersuar zbulimet e saj por i kan shfaqur n nj drit tjetr, Thjesht nuk i kan shtypur por jan integruar me to dhe kshtu e kan krijuar nj instrumental shkencor m t suksesshm pr sqarimin e problemeve n fushn e administrimit. Kjo ka t bj me t gjitha drejtimet e ardhshme t studimit t administrats pr t cilat ende do t flasim. 2.5. DREJTIMET SOCIOLOGJIKE T STUDIMIT T ADMINISTRATS Pasurimin e mtejm t shkencs pr administratn e prezantojn drejtimet sociologjike t studimit t saj. Megjithat, edhe kto drejtime rrjedhin nga kritika e shkolls klasike, si dhe nga rezistenca ndaj njanshmris s shkolls psikologjike, e cila prmes analizs s sjelljeve njerzore nuk ka arritur sukses n sqarimin e dukurive shoqrore lidhur me veprimin e organizats si trsi. Drejtimi i ri kritikon para s gjithash shfrytzimin e shkolls klasike dhe t drejtimeve bihevioriste pr problemet interne t organizats dhe verbsin e tyre pr do gj q ndodh n rrethinn e organizats. Pasiq drejtimet e mhershme psikologjike t studimit t organizats kan hapur nj palet t gjer t problemeve t rndsis psikologjike n veprimet e njerzve q punojn n organizat, kshtu drejtimet sociologjike kan hapur pikpamje nga organizata n rrethin e saj, n raport mes organizatave si sisteme dhe individve si antar t tyre. Andaj, rndsi t veqant kishte mbshtetja n teorin e sistemit n t ashtuquajturn teori t prgjithshme t sistemit, e cila n mesin e atij shekulli u b nj lloj gjuhe dhe metode prmbledhse pr nj mori t shkencave natyrore, teknike, mjeksore dhe shoqrore por duke e ditur se diturit e saj themelore burojn nga shkencat biologjike. Me kt u mundsua q edhe teoria pr administrimin t mbshtetet n ligjshmrit nga fusha e shkencave fundamentale (biologjike). Nga ana tjetr koncepti i administrimit zgjerohet edhe n lmi t tjera: biologjike, teknike dhe mjeksore, prkatsisht n veprimtari me ndihmn e t cilave sistemet e caktuara anojn drejt caqeve t caktuara. Rndsia e ksaj ecurie sht dinamika sistemike, e cila pasqyrohet n at se n mes t sistemeve dhe brenda sistemeve n mes t pjesve t posaqme t sistemit zhvillohen procese t prhershme t ndrrimit t energjis t cilat e prcaktojn n vend t organizats rolin n shoqri si nj sistem m t gjer dhe gjithashtu rolin e njeriut n organizat, si pjes t sistemit. Me kt u rrnua pikpamja pr organizatn si instrument t verbr pr arritjen e caqeve t vna nga jasht. U tregua roli i dyfisht i organizats: si instrument pr realizimin e caqeve t caktuara (outputet) n sistemin e gjer t shtetit, ku caqet kan rrjedhur nga njerzit nga organizata, dhe si sistem social i marrdhnieve n administrimin e organizats. Problemet e vlershmris dhe t ekzistimit t organizats n rrethin n njrn an (intern) dhe problemet e vet sistemit. Metodn sistemike t studimit e kan futur n sociologji dhe n shkencat administrative para s gjithash shkenctart amerikan R. Merton, T. Parsons, Katz dhe Kahn.

13

Dimenzioni i dyt i kuptimit t drejtimit sociologjik t studimit t administrats sht zbulimi pr nevojn e studimit kompleks dhe historik t administrats prkatsisht t organizats. Ky zbulim bazohet n kritikn e studimit t deriathershm statik dhe historik t organizats. N t vrtet, Max eber n at aspekt ishte prjashtim, atij i ka interesuar zhvillimi historik i organizats. Shkolla klasike e tekniks administrative (e Fayolit) e ka vshtruar organizatn vetm ashtu siq e kan gjetur n kohn e tyre, e ka shikuar si objekt t dhn t studimit pr prgjithmon. Drejtimet e reja sociologjike t studimit vrtetojn se aftsia e organizats q t ekzistoj n koh dhe hapsir, sht gjithashtu e rndsishme sikurse suksesi i saj momental n momentin e dhn. Dimenzioni i tret i kuptimit t drejtimit sociologjik t studimit t administrats sht n eleminimin e pengess n mes t fushave t ndryshme administrimit, kshtu q m nuk ka dallim t rndsishm n mes t administrimit t shtetit dhe administrimit n ekonomi, sikurse pr caqet ashtu edhe pr metodn e pranimit. Gjithashtu, kuadrot udhheqse dhe profesionale kalojn prej administrats shtetrore n ekonomi dhe anasjelltas. Me kt sht vn themeli pr krijimin e teoris s prgjithshme t administrimit e cila sht njjt e aplikueshme pr t gjitha lmit shoqrore. Shembull i metods s till t prpunimit (vzhgimit) sht psh. Skema e Parsonsit e niveleve administrative gjegjsisht organizative (institucional, instrumental dhe teknik) e cila sht e aplikueshme pr t gjitha organizatat n t gjitha lmit shoqrore.

2.6. DREJTIMET E REJA TEKNIKE N STUDIMIN E ADMINISTRATS Pavarsisht nga diturit e reja pr esencn e organizimeve t administrimit q i kan ofruar drejtimet psikologjike dhe sociologjike t studimit, ka mbetur plotsisht e hapur qshtja e vjetr si t ngritet rezultati teknik i administrimit. Ky sht qllimi t cilin qysh nga fillimi e kan vn teoricientt e shkolls klasike t tekniks administrative dhe e kan zgjidhur duke vendosur vet rregullat e administrimit t mir t cilat n dritn e zbulimeve moderne pr organizimin duken pothuajse naive. Fillimisht u tentua t orientohej n kufizimin e shtangies dhe ngurtsis t strukturs klasike t organizats hierarkike pr tu arritur prshtatshmria dhe elasticiteti i saj m i madh. Kan krkuar forma t reja t organizimit t puns me rol m pak t dukshm t udhheqjes dhe t kontrolls, e cila do t shprehte mbirenditjen dhe nnrenditjen m t vogl hierarkike ndaj organizats. sht dashur q kontrolla t bhje m shum element integral i vet procesit t puns, t ket funksion kshilldhns, gjegjsisht funksionin e ndihms profesionale gjat puns. Kthes vendimtare drejt rezultateve m t mdha teknike t administrimit, sht shnuar me paraqitjen e teknikave t reja t parashikimit dhe planifikimit me prdorimin e metodave matematikore dhe statistikore. Kto jan teknika t ndryshme n suaza t konceptit hulumtimi operacional (shkurtesa HI). Ajo sht shkathtsi matematikore e cila me ndihmn e disa t dhnave, krkon zgjidhjet m t mira t problemit i cili ka m shum t ndryshme gjegjsisht t panjohura. Kjo teknik ka lindur gjat lufts n Angli kur sht dashur q n baz t disa t dhnave pr fluturimin e aeroplanve gjerman dhe

14

numrin e tyre t vrtetohet se ku mbi Angli, do t jen ata aeroplan n nj koh t caktuar, dhe sa shpejt do t munden t arrijn n nj vend t caktuar aeroplant anglez dhe me qfar fuqie t rezistojn sulmin. N t vrtet, ktu bhet fjal pr zgjidhjen e nj numri t madh t barazimeve me t panjohura. Me organizimin e zgjidhjes s operacioneve t tilla llogaritare, anglezt arritn q me forca mjaft m t vogla, ti rezistojn aviacionit m t fort gjerman n pjesn e par t lufts. M von, n mnyrn e njjt, kan arritur sukses edhe n luftn e nndetseve. Sot, e prdorim metodn HI n ekonomi pr prllogaritjen e masave t caktuara optimale, psh. prllogaritjen e sasive t nevojshme t stoqeve n depo, orientimin n depo t ndryshme, ndrrimin e paisjeve pr qllime t shpenzimeve t mirmbajtjes etj. Prparim t ngjashm n aspektin teknik ka shnuar zbulimi i kibernetiks dhe lidhur me kt futja e modelit Kibernetik-informatik t administrimit t ndrmarrjes me ndihmn e kompjuterit. Kibernetika n fushn e administrimit t sistemeve organizative nuk ka sjellur vetm mundsi pr automatizim t madh teknik dhe kontroll t veprimeve t caktuara n baz t feed back-ut por ka futur edhe pikpamje t re n rrjedhn dhe prmbajtjen e procesit t administrimit (si proces qarkor informativ) i cili zhvillohet n faza, dhe duhet t jet i ndrlidhur gjat tr rrjedhs s vet. Rndsi t madhe pr avansimin e mendimit shkencor pr administratn kan gjithashtu edhe t ashtuquajturat teori t vendimmarrjes. Shkenctari amerikan H. Simon dhe bashkpuntort e tij e kan prpunuar teorin rreth asaj se sipas cilve kritere sillen vendimet n kufizimet bashkkohore. Me kt rast nisen nga kriteri i njohur i racionalitetit t cilin e ka vn Max eber. Natyrisht, Max eber nuk ka mundur as t marr parasysh zbulimet e mvonshme n aspektin e rrethanave n t cilat veprojn organizatat si sisteme t hapura shoqrore. Ai sht nisur nga supozimet se i din t gjitha variantat e vendimmarrjes sikurse po punon me sistem t mbyllur. Detyr themelore e teoris moderne sht prcaktimi se si t sjellen vendimet n kushtet e sistemit t hapur gjegjsisht atij gjysm t hapur prkatsisht n kushtet e pasiguris, n kushtet t cilat lejojn vetm racionalitet t kufizuar. Njeriu modern i organizimit duhet t krkoj siguri sa m t madhe gjegjsisht t eliminoj pasigurin n mnyr q t mund t vendos, por sht i detyruar t vendos sipas parimit t racionalitetit t kufizuar. Pr kt arsye duhet knaqur me numrin e mjaftueshm t rezultateve t vendimmarrjes, n t kundrtn e parimeve klasike pr rezultatet optimale t vendimmarrjes. sht e rndsis s veant , gjat secils vendimmarrje, qshtja se qfar dshirojm t arijm n organizat. Pr kt arsye teoria e vendimmarrjes i kushton vmendje t posaqme, n njrn an, problemeve t caqeve t organizats, ndrsa n ann tjetr, strategjis s vendimmarrjes n aspektin se si t arrihet deri te caqet e dshiruara. Rolin m t madh n kt shtje e luan interesi. Qllimet t cilat organizata duhet t realizoj, jan rezultat i interesave t cilat formsohen n koalicion t pjesmarrsve q i prfaqson organizata. Dinamikn e interesave n organizat psh. e prezantojn teoria e koalicionit dhe teoria e barazpeshs organizative, ndrsa q t dyjat mbshteten n teorin sistematike.

3. ADMINISTRATA DHE ADMINISTRIMI

15

3.1. Administrata sipas kuptimit njerzor Megjithse, konceptet administrat dhe adminsitrim jan ndr m t rndomtat n bisedat e tona t prditshme, n aspektin e domethnies s vrtet t ktyre koncepteve n prgjithsi shum pak sht e qart. N prgjithsi e dim se administrata sht diqka q kryhet n zyre, q sht n lidhje me konceptin e burokracis. Me kt koncept ndrlidhen edhe konceptet adminsitrim dhe vetadministrim. Secili mjaft shpesh ka pun me administratn: n zyret shtetrore, n ndrmarrje, n spitale dhe gjetiu. Zakonisht pr administratn nuk kemi mendim t mir sepse n punt e saj nuk shohim ndonj kuptim t vrtet. Hidhrohemi n burokracin dhe dhe n luftn e letrave. Vet thirrja q t lajmrohemi n ndonj zyre zakonisht na brengos sepse menjher na asocon n pakndshmri t ndryshme t cilat, nga prvoja e dijm q shoqrohen me punn n zyre. Ana tjetr e kuptimit t till njerzor t administrats, sipas bindjes s prgjithshme, sht se ajo parazit n trupin e shoqris. Njeriu i rndomt jeton n bindje se ajo q punohet n zyre nuk sht e rndsishme, gjegjsisht q sht m pak e rndsishme se sa puna n terren ose n fabrik ose n fush. Gjithashtu, e din se n zyre sht i punsuar nj numr shum i madh i njerzve, q kan paga m t mira se sa puntort n fabrik, q punojn n kushte m t mira dhe q gzojn edhe privilegje pr t cilat saktsisht nuk di. Puntort jetojn n bindje se ata duhet ti mbajn ata q punojn npr zyre, q ka tepr njerz n to, dhe q ata njerz ua zvoglojn atyre t ardhurat personale q prndryshe ata do ti merrnin m t mdha. Madje, ekziston ndjenja e cenueshmris nga burokracia term me t cilin shum shpesh me neveri quhet administrata. sht e qart se burokracia vazhdimisht po rritet. Prkundr ksaj shohim se gjra t shumta q ajo do t duhej t bnte nuk i kryen me koh dhe n mnyr kualitative. Pr kt arsye qshtja e administrats bhet tem e prgjithshme e shqyrtimit publik. Shtrohen pyetje a ka administrat tepr shum apo krejt pak, qka shkakton rritjen e administrats dhe pyetje t ngjashme. N llogari t administrats jan thn shum kritika, ndrsa nga ana e saj arrijn refuzime dhe fajtort i gjejn diku tjetr. Gjendemi para dukuris t ciln e ndiejm si problem shum t rndsishm shoqror, por pr origjinn dhe rndsin e tij nuk jemi deri n fund t njoftuar. Madje, as sa i prket vet konceptit t administrats nuk jemi deri n fund t qart. Qka sht n t vrtet administrata dhe qka administrimi? Cili sht roli shoqror i administrats, gjegjsisht administrimit? Prgjegja n kt pyetje nuk sht e thjesht sikurse ndoshta q do t mund t dukej. Gjithashtu, ekspertt nga fushat prkatse nuk pajtohen n disa shtje kyqe lidhur me adminsitratn gjegjsisht administrimin. Pr kt arsye duhet filluar me sqarimin e vet koncepteve t administrats dhe administrimit. Prcaktimi i rndsis s ktyre koncepteve do t kontribuoj n sqarimin e koncepteve t cilt jan n lidhje me ato. Nuk bhet fjal vetm pr koncepte: bhet fjal nj mori problemesh organizative dhe funksionale t administrimit t cilat nuk mund ti kuptojm trsisht, nse paraprakisht nuk njoftohemi me konceptet e lartprmendura.

16

Pr kt arsye, s pari do t fillojm me konstatimet deri te cilat ka ardhur teoria. Qfar thot teoria pr konceptin e administrats gjegjsisht t administrimit? 3.2. Teoria organizative S pari do t tentojm t japim prgjigje n kt pyetje me orientim teorik t autorve amerikan Simona Smithburga dhe Thompson, t ciln do ta emrtojm si organizative. Sipas ksaj teorie administrata sht veprimtari organizative, e cila mundson pjesamrrjen e nj numri m t madh t njerzve q kan nj qllim t prbashkt gjegjsisht ndonj detyr t prbashkt. Sipas ksaj, administrata ndrlidh njerzit q kan nj detyr t prbashkt. Autort amerikan t cilt bazohen n teori, e shohin formn m t thjesht t administrats madje edhe n rastin kur dy njerz bashk e rrokullisin nj gur t cilin vetm nuk do t mund ta lviznin. Administrimi nuk sht n seciln pun fizike q nevojitet pr t lvizur gurin te vendi i dshiruar, por n kompozimin e dakorduar t lvizjeve t domosdoshme t nevojshm pr t lvizur gurin. Ky kompozim ndoshta sht dakorduar m hert: ku do t kapet, me far mjeti, n cilin drejtim do t rrotullohet guri. sht e mundur q pr kt nuk kan folur asnj fjal, ndoshta gjat ksaj pune kan folur pr gjra t tjera. Megjithat, sht dashur q n mes tyre t vie deri te nj pajtueshmri pa z por e qart se si t punohet pr tu kryer puna. Pikrisht ky veprim i domosdoshm, shqyrtim i mnyrs s bashkpunimit dhe i kompozimit t mtejm t qndrimeve gjat puns, sht administrimi. Nse nuk do t vinte te kompozimi i nevojshm n mes tyre, ather kurr nuk do ta kryenin punn. Shembulli i dyt i thjesht t cilin e prmendin autort e njt, sht shembulli i familjes n fshat. N familjen fshatare (e cila nuk sht vetm familje, por edhe uzin prodhimi) zakonisht babai sht ai i cili e prcakton punn q duhet t bjn antart e familjes. Ndarja e tij e puns ka qen e dakorduar (psh. gjat darks bhet marrveshja pr punn e dits s nesrme) ose vendos ai vet pa diskutim n mnyr autoritare. Sidoqoft, kjo sht nj lloj i dakordimit t antarve t familjes kshtu q punt n fusha do t kryhen. Megjithat, edhe n kt rast duhet ditur se punt n fshat, psh. Punt n ar, vetvetiu nuk jan administrat administrata sht n organizimin e asaj pune, e kryen kryefamiljari me ndarjen dhe udhheqjen e puns. Te shembujt e thjesht t lartprmendur duhet t jet e qart pr ne se ai q merret me administrimin n mnyrn e prshkruar zakonisht nuk sht i vetdijshm pr at. Madje, pr at as q ndrron. N shembujt e prmendur n dukje t par shihet vetm detyra themelore (lvizja e gurit, kryerja e punve bujqsore) ndrsa administrimin mund ta shoh vetm analisti i cili din diqka pr kt veprimtari. Administrata shihet pak m qart te ndrmarrsit dhe at nse puntoria e tij sht m e madhe. Derisa ndrmarrsi sht i vetm n puntorin e tij (pa nidihmsit dhe puntort e tjer), duhet vet t merret me punn fizike (psh. si automekanik). Ndrmarrsi edhe kur sht vetm kryen nj numr t madh t veprimeve t cilat nuk jan veprime t drejtprdrejta t qarkullimit n firmn e tij por jan n lidhje me at qarkullim. Nj pjes

17

t madhe t kohs s tij duhet t kaloj n raport me palt, n furnizim me materiale, mjete dhe makina pr mirmbajtjen e tyre, ka shum pun me gjra t prgjithshme, psh. me administratn tatimore, pr shkak t cils duhet t mbaj libra t posam t tatimit, duhet t mbaj lidhje me ndrmarrsit e tjer. Ndonjher ka pun n bank. Veanrisht ka mjaft pun kur t vendos t rris biznesin e tij, t zgjeroj puntorin dhe t blej makina t reja. Duhet t marr lejn e lokacionit dhe t ndrtimit, t prkujdeset pr projektet prkatse, pr materialin, puntort, mjetet financiare etj. Tanim sht e sigurt se nuk mund t punoj vetm duhet t ket nj ose m shum ndihms t cilt do t punojn n puntori. Ai vet do t jet pr her e m i ngarkuar jasht puntoris me punt e prshkruara m lart dhe t tjera t ngjashme n esenc pun organizative t cilat krkojn udhheqjen e biznesit. Afaristi ka pr her e m pak pun n veprimtarin e vet themelore dhe m shum me administrim. Sigurisht se at pun, me koh, nuk mund ta kryej vet, duhet t gjej fuqi shtes puntore, me honorar s paku pr udhheqjen e librave tatimore dhe pr pun t tjera n zyre. Pikrisht n shembullin e afaristit shihet dallimi n mes t veprimtaris bazike fizike deh adminsitrimit si veprimtari organizative, sepse aty ka aq shum administrim sa q nuk mund t kryhet siprfaqsisht dhe thjesht sikurse n rastet e mparshme, nga personi i njjt - afaristi. M von veprimet aq shum dallojn dhe n fund edhe personalisht ndahen. Administrata ndahet si veprimtari qartsisht e posame. Kur puntoria do t rritej edhe m shum, do t duhej, s paku pr administratn t formohen njsi t posame organizative zyre n kuadr t puntoris. Teoricienti slloven i administrats Vavpeti m tej e ka zhvilluar kt teori dhe ka prcaktuar administratn si veprimtari organizative e cila paraqitet dokund ku ka pun t organizuar njerzore. N seciln organizat (ndrmarrje, ent, shoqri, bashksi etj) n t vrtet kemi dy lloje t detyrave: nj sht detyrat themelore t organizats, dy jan detyrat administrative. Themelore jan ato detyra pr shkak t cilave nj organizat edhe sht themeluar, psh. prodhimi n ndrmarrje, veprimtaria pedagogjike n shkoll, shrimi n spital, veprimtaria artistike n teatr, veprimtaria sportive n klubin sportiv, etj. Veprimtaria administrative, gjegjsisht administrata sht veprimtari e cila e prcjell at proces themelor t puns dhe e mundson at. Kjo sht, pikrisht veprimtari organizative-teknike e cila ka rol t ngjashm, siq e pam te afaristi, por kjo veprimtari sht m e gjer dhe m e llojlojshme te organizatat. N esenc, n t gjitha organizatat, veprimtaria administrative ka rol t njjt, por dallon varsisht nga natyra e veprimtaris themelore. Shembull n shkoll vllimi i tr procesit organizativ-teknik varet nga masa e cila sht e nevojshme q shkolla t mund t kryej veprimtarin e vet themelore gjegjsisht pedagogjike pa ndrprerje. Bhet fjal pr prcaktimin e organizats dhe rendit n t cilin zhvillohet puna pedagogjike (prcaktimi i programit msimor, programit edukativ, orareve, afateve t testimeve dhe kolokviumeve, brengs pr mjetet dhe paisjet msimore, brengs pr kuadrin pedagogjik, pr mirmbajtjen e hapsirave dhe shprndarjen e tyre). Bhet fjal pr sigurimin e rregullt t do gj q nevojitet q msimi dhe vet procesi i puns mund t zhvillohen pa pengesa.

18

T dy llojet e veprimtaris (themelore dhe administrative) n organizata jan qart t ndara edhe pse i kryejn s paku pjesrisht personat e njt. Procesi themelor i puns kryhet n msonjtore dhe e kryejn puntort pedagogjik. N puntori, kur flasim pr ndrmarrjet e kryejn puntort. Detyrat administrative administrata kryhet n organet e shkolls, gjegjsisht n organet e ndrmarrjes, si dhe n zyret ku punojn puntort administrativ. Zyret mund t paraqiten si njsi organizative me emra t ndryshm psh. rektorati n univerzitet, dekanati n fakultet, drejtoria n ndrmarrje, sekretariati ose thjesht administrata. N kt rast, mendohet n administratn si njsi organizative, e jo si veprimtari. Pra, administrata n aspektin formal e jo n at material. Sipas asaj q na ofron kjo pikpamje teorike, pra n seciln organizat kemi dy lloje t detyrave: detyrat themelore t organizats t cilt prfaqsojn shtresn e poshtme dhe detyrat administrative t cilat prfaqsojn shtresn e eprme t organizats q mund t tregohet edhe me prezantim skematik.

19

Kapitulli II

SISTEMI QNDROR ADMINISTRATIV

I. FUQIA LEGJITIME E ADMINISTRATS SHTETRORE Fuqia legjitime e administrats shtetrore bazohet n organizimin shtetror, ku udhheqsi ka fuqi legjitime, madje edhe normativisht t determinuar n raport me vartsit. Ndrlidhja e fuqis me legjitimitetin mund t jet e natyrs formale, n baz t pozits (funksionit), si dhe pjesrisht n baz t raporteve joformale dhe sjelljeve t establishuara (tradits). Shkalla e fuqis s legjitimitetit ndryshon prej nj organizate shtetrore n tjetrn. N organizatat lart t burokratizuara dhe zingjirore, sikurse q jan punt e jashtme, policia etj., fuqia legjitime sht e prmbajtur n seciln pozit (funksioni, grada, sfondi) dhe sht e specifikuar n mnyr precize dhe strikte. N organizatat me lloje t rregullimit fleksibil, modern vijat e fuqis s legjitimitetit shpesh jan fluide dhe mjaft t padefinuara. N rrethanat e reja, administrata realizon funksionin e vet social paraqitet si subjekt i rregullimit social, gjegjsisht si rregullator i marrdhnieve shoqrore. N kushtet pr her m komplekse, m t llojllojshme dhe m dinamike t jets shoqrore administrata paraqitet si struktur profesionale dhe eksperte n procesin e vendosjes s s sistemit efikas t rregullimit shoqror. Sa m i madh t bhet roli i saj n lmin e rregullimit social, aq m i vogl do t jet roli i saj si zbatues i pushtetit dhe t forcs. 1. SHTETI SI ORGANIZAT JURIDIKE Shteti sht organizat juridike dhe kjo sht forma e par e shtetit e cila haset posa ti qasemi studimit t tij, veanrisht lidhur me t drejtn. Ai sht organizat juridike n shum aspekte. Para s gjithash duhet pasur parasysh q sundimi i t drejts sht sinonim pr bashksin juridike si shtet n t cilin ekziston rendi, liria, ndrsa vlera e ligjit prcakton sistemin e vlerave i cili duhet t jet mbi t drejtn. N t ndikojn t gjitha vlerat e shoqris njerzore dhe t njeriut si subjektit t vet kyq sikurse q jan morali, religjioni, zakonet, kultura etj. Shteti si organizat juridike nnkupton q ajo organet dhe institucionet e veta juridike dhe shoqrore i ka vendosur n at mnyr q i realizon duke respektuar principin e legalitetit dhe legjitimitetit. Prmes tyre shteti realizon t drejtat e njeriut n at mas sa at e mundson vetdija dhe ndrgjegja e njeriut bashkkohor. Si organizat juridike shteti duhet t realizoj legalitetin e t drejtave t njeriut dhe ta afroj sa m shum q sht e mundur te legjitimiteti. Kshtu shembull, gjyqtari m shum se do kush tjetr me ndrgjegjen e tij, profesionalitetin dhe menqurin e aplikon ligjin ashtu q fjala e tij mbetet t mbijetoj apo ose t mos mbijetoj kohn e vet. Siq thot, S. Tasiq shteti fiton karakteristikat e shtetit juridik kur sht juridikisht legjitime n burimin dhe n zbatimin e vet. Ktu do t shfaqim tri pikpamje pr shtetin t cilin e prezantojn si organizat juridike.

20

S pari, shteti sht organizat juridike n baz t asaj se vet e krijon dhe vet e zbaton, gjegjsisht q siguron zbatimin e ligjit prmes prmes sanksioneve t veta. Shteti, n t vrtet nuk realizon vetm t drejtn e drejtprdrejt gjithprfshirse kt e realizojn edhe subjektet e tjera. Por shteti gjithmon vet n mnyr t pavarur vendos pr aplikimin e sanksioneve t veta pr cenimin e norms publike dhe me kt ajo at norm e bn norm juridike dhe kshtu n mnyr t trthort merr pjes n krijimin e nsaj edhe ather kur vet nuk e krijon drejtprdrejt. Por, kjo shtje neve nuk na intereson ktu, sepse ajo sht objekt i teoris s t drejts. S dyti, shteti sht organizat juridike n baz t asaj q sht e organizuar me ndihmn e normave juridike q do t thot se normat me t cilat sht rregulluar organizimi i shtetit (gjegjsisht me t cilat sht rregulluar se cilat jan organet e saj, si jan t prbr, cilat jan raportet dhe autorizimet reciproke) jan norma juridike. Kur themi norma juridike ather nnkuptojm q ato jan norma t cilat i sanksionon shteti me monopolin e saj t detyrimit fizik. N t vrtet ktu del se t gjitha normat pr organizimin e shtetit nuk mund t jen norma juridike, sepse pikrisht normat pr organet m t larta shtetrore, organet sovrane, nuk mund t jen norma juridike sepse ndaj ktyre organeve nuk mund t aplikohen sanksionet shtetrore, ashtu q asnj prej tyre t mos jet sovran. Por, nse kjo teorikisht edhe mund t paramendohet, praktikisht do t ishte e pamundur t zbatohet deri n fund sepse n disa raste t caktuara, pr shkak t nevojs pr plotfuqishmri, n fund nj organ do t duhej t mbetej sovran. Ather, dobia praktike do t ishte se ashtu do t mund t zvoglohej gjersia e sovranitetit t ligjit, me qka kufizohet pushteti i ligjvnsit. Por, as kjo pyetje ktu nuk na intereson. Pr neve sht me rndsi t theksohet se praktikisht shteti sht i organizuar prmes t drejtave. M n fund, sipas pikpamjes s tret shteti sht organizat juridike edhe pr shkak se kjo veprimtari e saj sht prcaktuar me t drejtn. Kur themi se veprimtaria e saj sht prcaktuar me t drejtn, ather me kt qartazi, e bjm dallimin e veprimtaris s shtetit kundrejt organizimit t saj. E drejta rregullon organizimin e shtetit. Por, njher t krijuara, sipas t drejts, organet shtetrore duhet edhe t punojn diqka, t veprojn. Kur themi se e drejta prcakton veprimtarin e shtetit, gjegjsisht t organeve t tij, ather me kt nuk mendojm q e drejta rregullon organizimin por q ajo rregullon edhe prmbajtjen e veprimtaris s saj, prkatsisht se qka duhet ata t punojn. Realisht, organet shtetrore n veprimtarin e vet i kryejn dy lloje t akteve aktet materiale dhe aktet juridike. Prmbajtja e t dy llojeve t akteve sht rregulluar me t drejtn, gjegjsisht me aktet paraprake juridike. Shembull kur ligjvnsi sjell ligjet, ai bn at q i ka prcaktuar nj akt paraprak juridik kushtetuta; kur gjyqi sjell aktvendim, ai e bn at q i ka prcaktuar ligji etj. Nn ndikimin e synimit modern q shoqria t vendoset mbi shtetin, teoricienti rus Korkunov dhe ai francez Gigui e kan nnvizuar teorin se shteti nuk sht as objekt e as subjekt, por marrdhnie juridike ose nj sr marrdhniesh, bazamenti s cils sht vartsia reciproke e individve, grupeve shoqrore dhe institucioneve publike. Ather, organet e pushtetit nuk i shrbejn shtetit por shoqris. Ksaj teorie i sht dhn vrejtje q e nnvlerson shtetin dhe ftesn e saj q t zbuten ndasit q mbretrojn n shoqri. Qllimi i shtetit mund t prcaktohet n mnyra t ndryshme.

21

Subjektivisht qllimi i shtetit prcaktohet si detyr e shtetit (dhe t drejta) q u jepin ata q i krijojn dhe i mirmbajn. Subjektivisht qllimi prcaktohet si rol ose ndikim q shteti (dhe e drejta) vrtet kan n shoqri. Qllimi i shtetit n rastin e par kuptohet si detyr q shteti duhet t realizoj n shoqri, ndrsa n t dytin si efekt q shteti vrtet e ka realizuar n shoqri. Andaj, mund t dallohet koncepti normativ i qllimit t shtetit ndaj atij faktik. Megjithat, duhet pasur parasysh se qllimin e shtetit n aspektin subjektiv nuk mund ta prcaktojm si detyr t tij, por si diqka q e realizon nga detyrat e veta duke ndikuar n shoqri. At qllim secili shtet gjithmon e realizon edhe pse n mas t ndryshme. N t kundrtn do t pushonte s ekzistuari. N teori caku i shtetit gjithashtu prcaktohet n mnyr sintetike dhe analitike. Sipas mnyrs s par, shteti ka vetm nj cak i cili realizohet prmes nj morie t caqeve t ndryshme konkrete. Me fjal t tjera, caku i shtetit prcaktohet n baz t trsis shoqrore. Sipas mnyrs s dyt, shikohet m shum n ligjet konkrete t cilt prcaktohen si qllime t shtetit. N kuadr t mnyrs sintetike, ekzistojn dy grupe kryesore t teorive moniste pr qllimin e shtetit. Teoris s par i takojn ato pikpamje q konsiderojn se qllimi i shtetit sht mbrojtja e interesave t prgjithshme shoqrore, t mirave t prgjithshme, mirqenies s prgjithshme, solidaritetit etj. Grupit t dyt i takojn ato pikpamje sipas t cilave qllimi themelor ose i vetm i shtetit sht mbrojtja e interesave t posaqme shoqrore, n mesin e t cilave interesave klasore ju takon vend i veant . N kuadr t mnyrs analitike ekzistojn gjithashtu m shum teori dualiste, gjegjsisht pluraliste pr qllimin e shtetit. Sipas saj shteti ka m shum qllime. Duhet dalluar qllimet e shtetit nga veprimet e shtetit prkatsisht veprimtarin shtetrore si grumbull t t gjitha veprimeve konkrete t organeve shtetrore t cilat ndrmirren me qllim t realiazimit t qllimit themelor t shtetit. Veprimtarit e shtetit jan t shumta, t ndryshme dhe secila veprimtari e shtetit ka qllimet e afrta dhe t largta, t cilat shpesh sht shum vshtir t vhen n lidhje me qllimet themelore t shtetit. Megjithat, kjo nuk do t thot se veprimtarit nuk kan cak. Secili veprim i organit shtetror e ka qllimin e vet konkret, i cili s bashku me qllimet e tjera e prbn nj qllim unik t shtetit. Ato qllime t veqanta jan t shprndar n mnyr hierarkike n shkalln e cila sht paralele me shkalln e till t ngjashme t organeve t shtetit dhe shkalln e akteve juridike. Veprimtaria shtetrore, n kt varg paraqet mjet pr realizimin e qllimit t shtetit, derisa qllimi i shtetit pasqyron lidhshmrin dhe unitetin e t gjitha veprimtarive shtetrore. Sipas neve, shteti juridik, pavarsisht se ka lindur nga shteti policor karakterizohet me kto veqori: - n shtetin juridik rregullat juridike kan fuqin e njjt obligative si ndaj atyre me t cilt administron ashtu edhe ndaj atyre q administrojn; - n shtetin juridik individi sht qytetari; ai pve obligimeve ka edhe t drejta kundrejt shtetit, si dhe dgjueshmri n raport me urdhrat e pushtetit administrues; - n shtetin juridik qytetarve u garantohet liria. Ajo rrjedh nga principi i prgjithshm sipas t cilit cdo gj q nuk sht e ndaluar me ligj, ather sht e lejuar; - n shtetin juridik individi ka t drejta publike subjektive t cilat manifestohen si autorizime ndaj pushtetit shtetror, dhe te t cilat shteti sht i obliguar ti respektoj.

22

2. SHTETI JURIDIK Shikuar nga aspekti historik dhe juridik nocioni i shtetit juridik gjithnj sht identifikuar me pushtetin i cili sht organizuar sipas parimeve t s drejts n t ciln ekzistojn garancione t forta se ajo do t zbatohet n pajtim me t drejtn. Por, me t drejtn npr shekuj sht lidhur edhe drejtsia. N diskutimet e prditshme shpesh shohim se si njeriu i rndomt beson se me t drejtn realizon drejtsin. Ekziston nj mendim i thelluar i shum teoricientve t s drejts se drejtsia shrben si kriterium i vlersimit t ndonj t drejte ekzistuese gjegjsisht pozitive. Megjithat, ekzistojn edhe shum t tjer q konsiderojn se drejtsia nuk arrihet me t drejtn por q e drejta ka qllime krejtsisht t tjera. N lmit e t drejts dhe t drejtsis jan futur edhe elemente t caktuar metajuridik, andaj sht krijuar lidhja n mes t drejtsis, t drejts dhe moralit. Etika e ligjvnies (ethics of legislation) sht e pandar nga shteti juridik dhe ai si t till at e legjitimon, andja principi i prgjithshm etik sht ai i cili nnkupton shtetin juridik q prmes rregullave juridike t prgjithshme dhe abstrakte mund t kufizoj lirit e njeriut dhe t drejtat e qytetarve n shtetin bashkkohor demokratik. Kuptimi i till i sundimit t s drejts sht i pandar nga qasja teorike e konstitucionalizmit angloamerikan t bazuar n nocionin material t shtetit juridik te i cili mbizotron prmbajtja dhe qllimi i rendit juridik. Mendohet n qllimin e vrtet, at t cilin e kan administrata dhe organet e saj, siq jan: policia, shrbimet dhe agjencionet e inspeksionit dhe t tjerat pr zbatimin e ligjit t cilave u sht ln n prgjegjsi m shum qllime. Pr secilin prej tyre krijohen mjete t posaqme pr realizimin e ktyre qllimeve dhe t cilat mund t prdoren vetm n pajtim me autorizimet. T gjitha t tjerat do t sihin vetm anarki, andaj nuk mund t pranohet se qllimi e arsyeton mjetin, madje as ather kur jan n pyetje qllimet e lejuara shoqrore, ather kur mjetet pr arritjen e tyre nuk jan t lejuara. N realizimin e qllimit t prgjithshm shteti duhet t jet i moralshm, sepse e mira e tij e prgjithshme nuk guxon t jet vetm nj rezultat i prfituar me njehsimin e numrit t organeve dhe shrbimeve t veta publike (psh. organeve administrative dhe udhheqse), por ajo nnkupton vetdijen e tij qytetare, virtytet politike dhe ligjin e liris. Qllimi i prgjithshm, i cili do t lejohej t realizohej me t gjitha mjetet legjitime, duhet t buroj nga vlerat univerzale t shoqris njerzore dhe supozimeve etike n t cilat mbshtetet lindja e shtetit kushtetues bashkkohor. Ky qllim duhet t jet i till q qytetarve tu siguroj realizimin dhe zhvillim sa m t plot t personalitetit t tyre, ndrsa shteti mund ta realizoj vetm nse sht i mbirenditur ndaj individve, kolektiviteteve, gjegjsisht pjesve t tyre. Fuqia shpirtrore e shtetit bazohet n mendjen me t ciln formsohen funksionet e shtetit me krkesat e trupit politik q artikulon vullnetin e shumics s popullats. Qndrimet e ndryshme teorike kundrejt t drets dhe moralit si marrdhnie n mes t legalitetit dhe legjitimitetit padyshim se kan qndrim t prbashkt sipas t cilit e drejta dhe drejtsia jan kategori komplementare t cilat jan t ndrlidhura n mes veti, e pastaj me njerzit n shtet si subjekte t veta themelore, dhe me moralin, religjionin etj. N kt aspekt drejtsia do t mund t konsiderohej si korniz tematike n mes t s drejts dhe moralit.

23

Prcaktimin e nocionit t shtetit juridik disa autor e kan br n aspektin formal-jurdik, ndrsa disa t tjer e kan prkrahur aspektin material-juridik. Kshtu, Friedrich Julius Stahli, konceptin e shtetit juridike ka konsideruar n aspektin formaljuridik, duke u nisur nga ana formale e veprimit t shtetit. Ai e ka konsideruar se m e rndsishmja sht se si zbatohet pushteti shtetror dhe nse sht e rregulluar juridikisht me normat juridike. Ai e ka dhn definicionin e shtetit juridik i cili thot: Shteti duhet t jet shtet juridik, kjo sht shenja dhe e vrteta veorive zhvillimore t epoks s re. Ai duhet q n aspektin e s drejts t prcaktoj dhe t siguroj rrugt dhe kufinjt e pacenueshm t veprimit t vet, si dhe sfern e lirive t qytetarve t vet. Ky sht nocioni i shtetit juridik, e jo q shteti t bj diqka si rregullim juridik pa synim administrativ ose shum thjesht t mbroj t drejtat e individit, ato nuk jan cak n shtetin bashkkohor, por vetm mnyr dhe karakter n t cilat ky do t realizoj. Sipas Stahlit, sht e rndsishme q gjyqsia t realizoj iden e drejtis. Ana materiale e shtetit juridik (moralit, besimit hyjnor, drejtsia etj.), edhe pse ekziston n nj mnyr t fshehur n t vrtet apriori paraqet kushtin e principit t shtetit juridik. Stahl konsideron se se shteti nuk mund t jet shtet i vrte juridik nse nuk paraqet realizim t pikpamjeve hyjnore dhe t ideve t moralitetit. Kritikt e qndrimeve t Stahlit pr shtetin juridik theksojn se teoria e tij n esenc sht shum konzervative. Shteti juridik far e sheh Stahli sht i lidhur me mnyrn e krijimit t s drejts dhe veprimin e shtetit n kufinjt e t drejts pozitive. Robert von Mohl e sheh shtetin juridik si bashksi themelore t liris s qytetarve. Ai kt tenton ta bj prmes disa elementeve themelor sikurse q jan barazia para ligjit, transparenca e shrbimeve publike pr t gjith qytetart e aft dhe kompetent, liria personale bashk me lirin e shprehjes s mendimit, religjionin dhe ndrrimin e vendbanimit. sht e qart se sipas Mohlit liria e qytetarve sht ajo nga e cila m s shumti nxjerret nocioni i shtetit juridik i cili qartazi kthehet n koncept t liris. Shum autor konsiderojn se kjo sht dobsia themelore e msimeve t Mohlit. Ata veanrisht e kan parasysh se shteti juridik i Mohlit anon drejt anarkis. Sipas Otto Mayerit me shtet juridik nnkuptohet shteti si krijes demokratike e cila bazohet n parimin e ndarjes s pushtetit, n gjyqsin e pavarur, sigurin juridike dhe sundimin e ligjit. sht interesante se Mayeri konceptin e shtetit juridik e ndrlidh me gjyqsin administrative, gjegjsisht pr administratn ligjore. Radomir Lukiqi konsideron se qysh nga revolucionet burim i sovranitetit t shtetit sht demokracia gjegjsisht liria e popullit dhe e qytetarit. Sipas Lukiqit shteti dhe e drejta mund t arsyetohen vetm me qllimin m t lart, vlern e bots pjes e t cilit jan e ajo sht ekzistimi i numrit m t madh t mundshm t krijesave nejrzore n dinjitetin e tyre m t mundshm t plot. Ne konsiderojm se shteti sht bashksi e plot dhe n esenc e vetmjaftueshme shoqrore e qytetarve. N suaza t saj organizohet jeta shoqrore me at prmbajtje dhe forma t shprehjes t cilat i prgjigjen shkalls s arritur t kulturs. Ai mund t shrbej si hapsir n t ciln gjinden parakushtet pr plotsimin normal t t gjitha nevojave t

24

bashksis dhe t pjestarve t saj. Bashksia nuk sht e kufizuar n ndonj fush m t ngusht dhe parciale t jets shoqrore, gjegjsisht nuk shrben vetm si korniz e ndonj procesi t pjesrishm por pr procesin e gjithmbarshm shoqror. Prandaj, ai mund t ekzistoj n mnyr autoktone, pa u mbshtetur dhe pa siguruar parakushte plotsuese dhe t rndsishme t ekzistencs t lidhura me bashksit e ngjashme apo t ndryshme. Ai sht bashksia m komplekse shoqrore e cila prbhet nga pjes t ndryshme t ndrlidhura reciprokisht. Secila nga kto pjes e ka vendin dhe rolin e vet t prcaktuar. Shteti, pavarsisht se si e konsiderojn dhe e nkuptojn at gjithmon ekziston pr t arritur qllime t caktuara. Vshtir se kto qllime mund t konsiderohen interes individual, megjithse edhe sot ekzistojn kushtimisht t ashtuquajturat shtete private qllimi i ekzistencs t s cilave pothuajse e mjegullon qllimin e prgjithshm. Megjithat, shteti si bashksi politike padyshim se prmban qllimin e prgjithshm i cili sht i prbashkt pr t gjith antart e bashksis. N debatet shkencore teorike pr kto shtje dominojn teorit historike-juridike si dhe sociologjike t cilat i prmbahen qasjes thjesht etike n shtjellimin e problemit. Esenca e msimit t tyre ka t bj me krkesn q shteti juridik n realizimin e qllimit t prgjithshm duhet t jet morale. Nga kjo del se, qllimi i prgjithshm i shtetit duhet t jet i lejuar dhe legjitim. Q ai qllim t mund t realizohet, niset nga vlerat univerzale t shoqris njerzore dhe supozimeve etike n t cilat bazohet lindja e shtetit bashkkohor demokratik dhe kushtetues. Ky qllim duhet tu siguroj qytetarve realizim sa m t plot dhe zhvillim t personalitetit t tyre, ndrsa shteti mund ta realizoj vetm nse sht e mbirenditur ndaj individve por edhe ndaj kolektiviteteve, prve vet organit politik nga i cili thith vullnetin m t madh n raport me subjektet e veta. Shteti sht mbi t gjith, askush nuk sht mbi shtetin. Fuqia shpirtrore e shtetit bazohet n mendjen me t ciln formsohen funksionet e shtetit me krkesat e trupit politik q artikulon vullnetin e shumics s popullats s vet. Zhvillimi evolutiv dhe demokratik i shtetit si bashksi politike ka ndikuar n progresin e moralit publik te t gjith ata q jan t nnshtruar ndaj vullnetit shtetror. N raport me ata q pushteti shtetror u shrben, ai proces sht zhvilluar shum m shpejt se sa kur bhet fjal pr ata q n emr t atyre t parve e zbatojn pushtetin. 2.1. Shteti si organizat juridike Sipas definicionit t vet m themelor shteti nuk sht asgj tjetr prve se grumbull i t gjith individve n nj territor t caktuar, mbi t cilin ushtrohet nj pushtet m i lart (sovran). Pr kuptimin e drejt t t ashtuquajturit shtet juridik, duhet nisur nga ajo se se shteti sht nj organizat e cila sht br prmes rendit juridik. Ajo ka disa atribute themelore dhe karakteristike. Ato, n t vrtet jan elemente t caktuara prmes s cilve veanrisht theksohet specifikasiteti i ksaj krijese. Para s gjithash, ai sht pushteti publik, i cili nuk sht asgj tjetr prve nj form e pushtetit n prgjithsi. Me fjal t tjera n t paraqitet fakti se disa njerz, jan ata t cilt kan veorit e organit, lshojn urdhra t cilat t tjert duhet ti zbatojn. Ktu paraqitet raporti i mbirenditjes dhe nnrenditjes. Pushteti publik sht pushteti m i rndsishm n kuadr t shoqris globale. Ai sht gjithnj m i ndryshm nga pushteti privat gjegjsisht nuk zbatohet drejtprdrejt n dobi t vetm subjektit i cili sht barts i tij,

25

prkatsisht i cili vepron si organ shtetror por pr llogari dhe n emr t tr shtetit. Vetm n at mnyr, zbatimi i pushtetit nga ana e individit, mund t shndrrohet n zbatim t pushtetit t nj krijese posarisht t organizuar. Pra, ky sht pushtet impersonal, por n ann tjetr mjaft i prcaktuar n orientimin dhe efikasitetin e vet. Pushteti publik karakterizohet me nj veori e cila quhet sovranitet. Ai sht manifestim material dhe formal i mvetsis dhe pavarsis s pushtetit shtetror si brenda marrdhnieve shoqrore ashtu edhe n lmin e marrdhnieve ndrkombtare. Pastaj, atribut i rndsishm sht monopoli i detyrimit: ai prbhet nga grumbulli i jashtzakonshm i organeve q disponojn me mjetet e detyrimit material. Monopoli sht koncentrati m i lart dhe m i fuqishm i detyrimit i cili mund t formsohet brenda shoqris konkrete globale. Prandaj, sht n gjendje q t fitoj dhe eliminoj do forum tjetr t detyrimit. Monopoli sht vetm form e racionalizimit t detyrimit sepse ashtu mundet n mnyrn m efikase t kontrollohet prdorimi i detyrimit n pajtim me nevojat e shoqris, gjegjsisht t atyre forcave q m s shumti ndikojn n shtetin. Duhet t theksohet se ky atribut n mas t madhe i prcakton rrethanat e jashtme dhe q sht i dedikuar ruajtjes edhe t siguris s jashtme por edhe zgjidhjes s konflikteve m t rnda ndrshtetrore. M n fund, nuk sht e parndsishme as sfera e veprimit t organizats shtetrore. Ajo, n t vrtet sht shfaqje e aktivitetit t ksaj krijese n ambientin ku gjindet. Kjo sfer para s gjithash, sht e prcaktuar territorialisht, ajo sht e ngjashme me hapsirn me t ciln zbatohet dhe n t ciln mund t zbatohet pushteti shtetror. Ky prcaktim sht i rndsishm, ndr t tjera edhe pr shkak se me t bhen m s shpeshti prkufizimet n mes t shoqrive t caktuara globale. N kt mnyr individt integrohen n nj bashksi t organizuar. M n fund, ekziston edhe sfera e cila prbhet nga proceset e caktuara ose raportet shoqrore t cilat jan objekt i aktiviteteve t organizats shtetrore. Shteti e zhvillon veprimtarin e vet vetm n lmit m t rndsishme t jets shoqrore, dhe jasht ksaj ndikimi i saj praktikisht edhe nuk ndihet. Shteti n zhvillimin e vet, nga bashksia fillestare n epokn e robris e deri te shteti modern, sht zhvilluar n pajtim me shkalln prkatse t zhvillimit t forcave prodhuese dhe n baz t ndarjes shoqrore t puns. Me koh e ka realizuar at rolin i cili ka qen i domosdoshm pr rregullimin shoqror dhe social r marrdhnieve si dhe funksionin mbrojts t cilin e ka shteti. Bhet fjal pr kto funksione mbrojtse t shtetit: 1.ekonomike, pr mbrojtjen e fuqis s tij ekonomike; 2.ideologjike; pr mbrojtjen e formave t ndryshme t vetdijes pr pushtetin dhe shtetin; 3. politike, pr mbrojtjen e atyre organeve shtetrore t cilt paraqiten si mbindrtim. Shteti si organizat, sht ai shtet i cili ka n dispozicion monopolin e detyrimit fizik dhe e cili ka pr detyr q t mbroj funksionet e veta themelore dhe mundson zbatimin e tyre praktik. N esenc shteti sht organizata m e fort n shoqri i cili mund t ekzistoj vet derisa i realizon tri funksionet e veta t lartprmendura. N lidhje t drejtprdrejt sht edhe nocioni i t drejts i cili paraqitet si grumbull i normave juridike prapa t cilave qndron shteti me monopolin e vet t detyrimit legjitim.

26

2.2. Rendi juridik Rendi shoqror sht grumbull i t gjitha raporteve shoqrore, gjegjsisht t gjitha raporteve t njerzve n mes veti. Ai prfshin normat shoqrore dhe sjelljen e vrtet t njerzve bazuar n to dhe n lidhje me to. Rendi shoqror prfshin rende t posame siq jan moral, ekonomik, shtetror, politik dhe juridik. Sipas analogjis s gjrave, rendi shoqror i cili ekziston n cilindo shtet, dhe q rregullohet me t drejtn, n kuptimin m t ngusht t fjals paraqet rend juridik. N secilin shtet ekziston grumbulli konkret i normave juridike t lidhura ngusht n mes veti, t cilat pak a shum realizohen n raportet shoqrore n mes t njerzve t cilt sillen n baz t tyre. Rendi juridik n shtet nuk prcakton vetm vetm nocionin juridik, sociologjik, filozofik ose leksikografik por merr diqka q sht nj sistem t shklqyeshm t formsuar t elementeve t ndryshme. Secili prej tyre e ka peshn e vet, rolin e vet dhe funksionin e vet. Jan n pyetje organet si organizmat dhe pjest e organizats shtetrore prmes t cilve shteti realizon veprimtarin e rendit t vet juridik. Duke u nisur nga kjo organet e shtetit jan barts t funksioneve parciale dhe prmes tyre shteti zbaton vullnetin e saj i cili sht gjithmon m i fort se fardo subjekt ose organ n shtet. Prmes organeve shtetrore shteti prcakton interesat e prgjithshme t bashksis dhe vullnetin e shtetit e zbaton n vepr prmes aplikimit t detyrimit shtetror. Sidoqoft, pushteti nuk i takon organeve shtetrore, por ata vetm e zbatojn. Nse pushteti do tu takonte atyre pa asnj kusht dhe asnj kufizim, ather t gjitha organet shtetrore do t ushtronin tirani. Sikurse q struktura e tr rendit shtetrorjuridik sht trsi e pjesve ashtu edhe funksioni i ksaj krijese sht vetm trsi e funksioneve parciale n mes veti t ndrlidhura dhe t koordinuara. Funksionet e pjesve t caktuara derdhn n nj trsi. Organet jan vetm kryers t pjess prkatse t aktivitetit shtetror. Funksionet e dallueshme n mes veti, imponojn nevojn e ekzistimit t organeve t specializuara prmes s cilave t njtat zbatohen. Aktiviteti shum i gjer kryhet prmes veprimtarive konkrete n formn e akteve materiale dhe juridike t ndrlidhura harmonikisht n mes veti. N kt mnyr, rendi shtetror-juridik sht krijes e formsuar, nj sistem specifik i elementeve, ku vjen n shprehje principi i konsolidimit t funksionit t prgjithshm n baz t funksioneve parciale. N kt pikpamje rendi shtetror-juridik sht vetm nj rast i veant t nj dukurie t prgjithshme, karakteristike pr t gjitha krijesat dhe n prgjithsi sistemet sado pak t formsuara t nj numri t konsiderueshm t pjesve prbrse. Me funksionin e vet specifik rendi juridik kryen nj ndikim prkats dhe t domosdoshm n njerzit dhe shoqrin n prgjithsi. Rendi juridik buron nga shoqria, por edhe kthyeshm vepron n t. Funksioni kthyes tregon rolin e rendit dhe destinimin e vet themelor dhe efektet e skajshme, e ato jan ruajtja e shtetit. Nse merret parasysh se ligjshmrit n prgjithsi jan rregullore dhe domosdoshmri t ndrlidhjes dhe nikimit reciprok t dy ose m shum dukurive, ather nga kjo rrjedh se pr funksionin si dinamizm gjithprfshirs t rendit shtetror-juridik, i cili ka pasoja prkatse pr shoqrin, n t vrtet paraqitet pjes e ligjshmris s ndrlidhjes s ktyre dy entiteteve, t cilt zn vend n raportin prkats, ather edhe vet funksioni paraqitet si fenomen shoqror objektiv.

27

Ky objektivitet edhe sht piknisja pr kritikn e t gjitha dispozitave metafizike, mistike dhe antropomorfike t funksionit t rendit shtetror-juridik (q e definojn funksionin si cak ose varg t caqeve dhe t ngjashme). Normat q nuk do t kishin kurrfar ndikimi n sjelljen njerzore do t ishin vetm shkronj e vdekur n letr, e jo shtje e norms juridike. Lidhur me kt, rendi juridik sht rezultat i unitetit t normave juridike dhe sjelljeve njerzore sipas ktyre normave. N kt mnyr rendi juridik sht nj form e rendit shoqror, gjegjsisht nj prbrse e tij. Duke marr parasysh se rendi juridik prbhet nga normat juridike dhe sjellja njerzore sipas atyre normave, ai mund t ndahet n dy elemente prbrs dhe at: 1. 2. elementit normativ; elementit faktik;

1. Elementi normativ sht ajo pjesa e rendit juridik e cila prbhet nga normat juridike, si rregulla pr sjelljen e njerzve n situatat e caktuara dhe nga aktet juridike gjegjsisht veprimeve psikike me t cilat krijohen normat juridike ose vendosen kushtet pr zbatimin e tyre. 2. Elementi faktik i rendit juridik sht ajo pjesa e vet e cila prbhet nga veprimet njerzore materiale (trupore) me t cilat normat juridike realizohen gjegjsisht aplikohen n jetn e prditshme. Kto veprime materiale i kryejn njerzit si subjekte juridike, t cilt n mes veti qndrojn n raporte juridike, gjegjsisht raporte shoqrore t rregulluara me norma juridike. M n fund, n mes t akteve juridike gjegjsisht normave juridike si dhe n mes t tyre dhe veprimeve materiale, ekzistojn raporte t caktuara t rregulluara me t drejtn dhe q quhen ligjshmri. Andaj, ligjshmria hyn n rendin juridik si nj element i tij prbrs dhe obligativ. Elementet e rendit juridik jan t renditura me rradhn strikte logjike. Prmbajtjen e tyre t brendshme e prbjn normat juridike, t cilat realizohen n sjelljen njerzore, si elementin faktik. Qllimi i ktyre normave edhe sht q ato t realizohen n jet, respektivisht n sjelljen e njerzve. Rendi juridik sht i formsuar ashtu q fillon me krijimin e rregullave juridike ndrsa prfundon me realizimin e tyre n sjelljen njerzore. Pra, rendi juridik fillon veprimin e vet me krijimin e normave juridike m abstrakte dhe t prgjithshme, prkatsisht akteve juridike dhe prfundon me realizimin e tyre n sjelljen njerzore si veprimin m konkret sipas rregullave, gjegjsisht normave individuale juridike t cilat aplikohen n sjelljen nejrzore. Rendi i mir juridik sht ai i cili respekton normat t cilat i ka krijuar dhe q lejon ndryshimin e tyre. Prandaj, ai nuk sht ndonj dukuri statike e cila njher e prgjithmon sht dhn dhe q nuk lviz, por sht prmbajtje dinamike e cila sht n lvizje dhe krijim t pandrprer si form e rendit shoqror t ciln e prbjn raportet e vrteta njerzore, rendi juridik ndikon q ato vazhdimisht t ndryshojn, lindin dhe zhduken, pikrisht sikurse njerzit q e prbjn at. Ajo lvizje e pandrprer rrjedh sipas rradhs s caktuar andaj edhe quhet rend.

28

2.3. Raporti n mes t pushtetit shtetror dhe t drejts Shteti pushtetin e vet e ushtron sipas rregullave t caktuara t cilat jan t prcaktuara me t drejtn. Ato vlejn njjt si, pr organet dhe institucionet shtetrore nse dshirojn q aktet e tyre t jen vrtet akte t shtetit, ashtu edhe pr qytetart qofshin ata persona juridik apo fizik. Megjithat, nuk sht e mjaftueshme vetm t nxjerren rregullat sipas t cilave organet e pushtetit shtetror duhet t punojn; por ato duhet edhe n mnyr strikte t zbatohen. Krahas ksaj duhet pasur garancione q organet kto rregulla do ti respektojn. Kur me t drejtn objektive jan vn rregullat pr zbatimin e pushtetit shtetror dhe kur garancionet pr zbatimin e duhur t ktij pushteti gjenden pikspari n rregullat e t drejts objektive, ather thuhet se shteti sht i organizuar sipas parimeve t shtetit juridik. Kur e vshtrojm raportin n mes t pushtetit shtetror dhe t drejts do t mund t dallonim tri shkall: 1. shteti nuk sht i lidhur me kurrfar rregulle juridike, por ai haptas zbaton vullnetin e tij personal pavarsisht nga ajo se a sht ky vullnet i individit, grupit t tubuar si parti ose si band, establishment etj.; 2. shteti e vendos t drejtn, por nuk e zbaton n praktik, gjegjsisht aktet e pushtetit formalisht shndrrohen n rregull juridike, por organeve shtetrore u lihet liri e madhe n aspektin e prmbajtjes s ktyre rregullave dhe zbatimit t tyre n vepr; 3. shteti e zbaton pushtetin n pajtim me aktet q i ka sjellur. Aktet e pushtetit konsiderohen si akte t vullnetit shtetror vetm nse jan formalisht dhe materialisht n pajtim me t drejtn objektive. Pushteti mund t bj vetm at pr t ciln sht e autorizuar me t drejtn objektive, ndrsa pr marrjen e vendimeve sht e prcaktuar procedura t cils duhet ti prmbahet pushteti. Ather themi se pushteti shtetror sht i lidhur me rendin juridik, ndrsa veprimtaria shtetrore sht vn nn kontroll juridike. Vetm ather mund t flasim pr shtet juridik dhe sundim t s drejts. Duhet pasur parasysh se e drejta t njjtn koh sht norm dhe fakt, meq e drejta buron nga fakti (ex facto oritur ius). Si norm, e drejta sht rregull pr at se qka dueht t bhet, ndrsa si fakt e drejta sht forc, pushtet mbi tjetrin. N shtetin juridik synohet q fakti sa m shum q sht e mundur ti afrohet t drejts. Andaj, forca n shtetin juridik duhet t jet n shrbim t s drejts. Nse sht e kundrta, q e drejta qndron n shrbim t forcs ather nuk mund t flasim pr shtet juridik. N shtetin bashkkohor s paku kur sht fjala pr rendin e brendshm t shtetit, jan shum t rralla rastet t shkeljes s hapur dhe evidente t t drejtave t njeriut. Jan shum m t shpeshta rastet ku dhuna dhe padrejtsia maskohen me t drejtn. Shteti juridik realizohet vetm ather kur ekzistojn mjete efikase q do shkelje dhe mosrespektim i t drejtave t pengohet pavarsisht se a vjen ajo nga individt ose nga organet shtetrore. Kur e vshtrojm veprimin e pushtetit shtetror nga kndi i individit, shteti juridik sht ai n t cilin individt jan qytetar. Ai shtet sht q individit i siguron plotsisht gzimin e t drejtace njerzore dhe qytetare. Si dhe n qfar mase do t realizohen t drejtat qytetare varet ekskluzivisht nga rregullariteti i funksionimit t pushtetit shtetror. sht me rndsi q ai pushtet t siguroj barazin e qasjes ndaj t

29

gjith pjestarve t bashksis, pavarsisht nga ajo se cilit grup ata i takojn. Pve ksaj duhet pasur parasysh q rregullat, normat dhe ligjet i zbatojn njerzit. Shpeshher vetm nga ata, nga psika e tyre, edukimi, arsimimi, dhe veanrisht nga morali i tyre varet se si kto rregulla do t zbatohen. Athre si rrjedhoj del se nga gjrat e njjta varet edhe ekzistimi i shtetit juridik. Shteti prmes organeve t veta e kryen veprimtarin e vet e cila prbhet ose n aplikimin e normave juridike ose n krijimin dhe aplikimin e normave juridike, ose n ndrmarrjen e veprimeve t ndryshme materiale t cilat i paraprijn t drejts ose bazohen n t drejtn. Andaj, shteti sht ose organizat e cila vetm aplikon normat ose organizat q normat i krijon dhe aplikon, ose megjithat organizat e cila ndrmerr akte t ndryshme materiale t bazuara drejtprdrejt ose trthorazi n t drejtn. Rolin e shtetit kur vet krijon t drejtn, me at rast duhet dalluar nga roli i tij kur t drejtn e krijojn t tjert. Thn ndryshe, shteti nuk sht e domosdoshme t krijoj t drejtn, por kt mund ta bj edhe dikush tjetr si sht shembull bashksia ndrkombtare (organizatat ndrkombtare dhe shtetet), por shteti gjithmon dueht t aplikoj t drejtn. Vet aplikimi i t drejts nga ana e shtetit sht e dyfisht dhe ka t bj me aplikimin e dispozitave dhe n shqiptimin e sanksioneve. Shqiptimi, kryerja e pushtetit shtetror, sht kuptuar si krijim dhe aplikim i t drejts dhe kt duhet dalluar nga veprimet materiale t shtetit, t cilat drejtprdrejt apo trthorazi duhet t bazohen n t drejtn.

3. ORGANIZATA SI ELEMENT I SISTEMIT T PUSHTETIT SHTETROR 3. 1. Organizata si sistem Bota q na rrethon sht tepr e komplikuar pr aftsit tona t percepcionit dhe t analizs, andaj reduktimi i ktij komplikimi sht nj ndr detyrat themelore t orientimit mendor njerzor dhe parakusht i domosdoshm pr veprimin e tij. Pr t mundur ta reduktojm kt orientim, dhe q veprimi yn t shkoj n drejtim t zgjidhjes s problemeve me t cilt n jetn e prditshme ballafaqohemi, sht e domosdoshme q deri n fund t njihet teoria bashkkohore e organizats dhe t gjitha verzionet e saj sistemike n traditn e saj t pasur historike, filozofike dhe gjithteorike. Ky zbulim e ka thellsin e nevojshme, edhe pse sht rezultat i qndrimit fillestar jo aq origjinal. Pr t ardhur deri te ai sht e domosdoshme t merret parasysh implikimin e ndrsjell q qshtja e organizats e ka n raport me nocionin e sistemit q supozon ndonj aktivitet i cili ndikon n organizatn. Kshtu q sistemi dhe organizata plotsohen n mes vete dhe mundsojn trsin e shkmbimit individual me rrethinn. Ky shkmbim te njerzit dhe sistemet sociale manifestohet si veprim q tradicionalisht kuptohet si ajo pjes e cila i jep kuptim dhe arsyetim trsis. Sa dhe qfar sht ai kuptim, sht vrtetuar historikisht nga tradita e cila ka lindur dhe sht zhvilluar si zgjedhje e mjeteve pr ndonj synim, e jo zgjedhjen e vet synimit. Sot ky qllim si pjes e strukturs s veprimit kuptohet si rezultat kauzativ, gjegjsisht si diqka q gjith konceptin e sistemit e zbrthen n raporte individuale. Kjo ka sjellur deri te ajo q koncepti i qllimit t veprimit sht zhvendosur n teorin e sistemit t rregullimit shoqror. Ajo me kt e ka humbur funksionin e vet

30

t tejkaluar metafizik ndrsa sht lajmruar si nj lloj i jashtzakonshm q mund t analizohet, dhe n aspektin funksional e empirik t hulumtohet dhe kontrollohet. N shkencn pr organizatn ekziston mendimi i sforcuar sipas t cilit organizata kuptohet si sistem i cili sht i orientuar n plotsimin e nj qllimi t caktuar. Sipas ktij mendimi, sistemi i organizuar n esencn e vet sht racional vetm nse e plotson qllimin e vet pr t cilin sht krijuar. N t ekziston nj struktur sistematike e cila paraqet mjet pr veprim me qllim t arritjes s synimit. Me kt legjitimohet nocioni qllim (synim) si koncept themelor me t cilin arsyetohet veprimi. Ai, n t njtn koh nuk nnkupton veprimin vetm sa pr t vepruar, dhe jo arsyetimin e cakut me do kusht dhe pavarsisht nga viktimat, por veprimi kuptohet si veprimtari njerzore e cila rezulton me realizimin e ndonj qllimi. Ai mund t jet reflektim i brjes ose mosbrjes, qoft t vetdijshm ose t pavetdijshm, por gjithmon paraqitet si veprimtari njerzore. Edhe n traditn m t vjetr dhe m t fort koncepti i synimit kishte t bnte me veprimin njerzor. Atij nuk i ka munguar bartja e cila e ka zgjeruar, pasi q qllimet i jan prshkruar komplekseve m t mdha t veprimit n formn e grupeve t ndryshme, lidhjeve, organizatave, madje edhe prmes veprimeve shpirtrore t ligjeve dhe gjsendeve t natyrs. Megjithat, karakteristika kryesore e qllimit t veprimit ka mbetur e pakontestuar edhe deri m sot. Ai lajmrohet si veprimtari njerzore e cila ka dallime t caktuara n raport me veprimet dhe sistemet nga t cilat ka lindur. Shpesh n to supozohet edhe ndonj kundrshti. Me veprim duhet kuptuar seciln sjellje njerzore t manifestuar, t menduar dhe t orientuar nga jasht. N ann tjetr, me sistem duhet nnkuptuar do veprim t trsis q prbhet nga pjest q jan m shum se sa rezultat i mbledhjes t t gjitha pjesve, me t cilin realizohet, pjesrisht n baz t rendit vetanak, pjesrisht n baz t rrethanave t jashtme, n nj ambient krejt kompleks dhe t ndyshueshm me t cilin mund t udhheqet pr t arritur rezultatin racional ose qllimin e dshiruar. Sikurse mund t shohim edhe te sistemi sht n pyetje veprimi i njeriut, qoft nse lajmrohet si veprim konkret i nj njeriu os et m shum njerzve. T gjitha kto kufizohen nga ndonj ambient prmes raporteve t formsuar n mes t ktyre veprimeve. N kt mnyr organizata sht kuptuar si burim i shum teorive sekondare me t cilkat tentohet t elimonohen vshtirsit n definimin konceptual t qllimit t veprimit t saj. Zbulimet e saj bashkkohore teorike tregojn rolin e saj mjaft shum t ndryshuar, sepse organizata paraqitet si sitem i bashkpunimit njerzor me t cilin realizohet rregullimi social. N t sfera politike-juridike e shtetit q e ka krijuar dhe kontrolluar jetn e gjithmbarshme transformohet trsisht n organizat e cila sht e liruar n sundimi i teprt, dhe e cila pr her e m shum vmendje po i kushton administrimit me pjesmarrjen sa m t amdhe t qytetarve. Ata m nuk jan nnshtetas, por jan kryesisht ndrmarrs t nevojave dhe interesave t t gjith qytetarve si mbrojts t korpusit t t drejtave dhe nevojave t tyre ekonomike, sociale, nacionale dhe kulturore. N vend t strukturs s mhershme hierarkike t subordinuar t organizats me karakter monopolistik, sot synohet zhvillimi i nj strukture krejtsisht tjetr t formave administrative-organizative t cilat nuk do t dilnin nga suazat e trehotomis s pushtetit, dhe veprimi i cili do t orientohej n zhvillimin e demokracis dhe respektimin e t drejtave dhe lirive themelore t t gjith qytetarve.

31

Shkenca e sotme e sistemeve t rregullimit social ka zbuluar shum probleme t strukturs klasike organizative. Zgjidhja e tyre krkon planifikim sistematik dhe analiz t till teknike e cila mundson specifikimin e raporteve funksionale n mnyr q t abstrahohet paprcaktueshmria. Pasqyra q do bhej n at mnyr do t mundsonte diskutime q konceptin e qllimit do ta inkorporonin n teorin e sistemit t rregullimit shoqror me t cilin do t realizohej procesi i derregullimit. Me kt legjislacioni administrativ nacional do t zhvillohej dalngadal dhe do t ndryshohej derisa do t prshtatej plotsisht me rregullativn juridike t Bashkimit Evropian. N kt mnyr do t realizohej qllimi q do t prshtatej n sistemin e regullimit shoqror. Ai do t prbhej nga kuptimi dhe formsimi jurdik i shtetit i cili m n fund do t transformohej nga i ashtuquajturi shtet policor n shtet juridik ose kushtetues. N traditn natyrore-juridike, normat juridike iu kan referuar veprimit nejrzor q ka synuar nj qllim t caktuar. Ai qllim ka pasur karakter etik dhe ka supozuar rendin social n t cilin rolet politike, n t vrtet nuk kan qen t dalluara. Veprimi i tyre sht integruar n unitetin q ka mundsuar stabilitet social t bashksis politike. Funksioni i vet i vendimmarrjes politike nuk ishte n gjendje t dalloj sistemet e mbyllura parciale t shoqris q do t mundsonin renditjen shpirtrore-historike t lindjes s shtetit juridik. N nj shtet t till qllimi nuk do t arsyetonte mjetin, ndrsa veprimi nuk do t legjitimonte juridikisht rolin e saj neutralizues. Ky rol neutralizues megjithat nuk sht absolut. Ai favorizon arritjen e qllimit t prgjithshm i cili sht i prbashkt pr t gjith antart e bashksis shtetrore. Pushteti t cilin shteti e ushtron prmes organeve shtetrore sht shprehje e vullnetit shtetror t cilin ato e zbatojn n vepr prmes autorizimeve me t cilat disponojn. Kto autorizime dalin nga rregullat q jan n pajtim me parimet themelore t rendit juridik dhe t cilave duhet tu prmbahen organet shtetrore. Nse rregullat pr ushtrimin e pushtetit shtetror jan t mbshtetura n t drejtn objektive dhe nse n pajtim me t drejtn objektive jan vendosur garancione pr zbatimin sipas rregullave t pushtetit, ather mund t shteti sht organizuar n parimet e shtetit juridik. Ai, pra mbshtetet n t drejtn e cila sht grumbull e t gjitha rregullave, e jo vetm atyre juridike, t cilat faktikisht ndikojn n krijimin dhe mirmbajtjen e rendit publik n bashksin politike ose n shtet. Shihet qart se rendi publik sht nocion shum m i gjer se sa rendi juridik. Prandaj n t ekziston veprimi edhe i normave t tjera me t cilat rregullohen raportet n shoqri, por t cilat nuk jan t karakterit juridik. Norma t tilla jan ato t cilat prmbahen n rregullat religjioze, zakonore, morale dhe t tjera. Andaj nuk duhet harruar se e drejta e vrtet sht rendi efektiv i shoqris politike, pasi q prmes tij normohet jeta e nj bashksie shtetrore. 3.2. Lindja dhe zhvillimi i organizatave rregullative administrative 3.2. 1. Lindja dhe zhvillimi i organizats Administrimi si veprimtari njerzore, me siguri se ka lindur kur ka lindur edhe vet bashksia njerzore. Ai n t e ka fituar formn e vet organizative dhe formn e cila ka shrbyer pr zgjidhjen e problemeve t cilat kan pasur t bjn me ekzistencn e antarve t vet. Format e para t administrimit i gjejm qysh n Mesopotami dhe n

32

Greqin e vjetr. Nga ajo periudh jan ruajtur shum dshmi q vrtetojn ekzistimin e organizats e cila ka qen e rregulluar sipas principeve t caktuara n baz t t cilave njerzit jan ndrlidhur. Sidoqoft, jeta njerzore nuk ka dalur nga suazat e llojit t cilit i ka takuar. Prandaj Aristotel edhe e ka quajtur zoon politikon, q tekstualisht mund t prkthehet si kafsh politike, por pa dyshim se Aristoteli e ka pasur parasysh njeriun si krijes shoqrore. M von sht dshmuar shkenctarisht se lindja e organizats ka qen nj form m e ngritur i organizimit, n rend t par pr hir t mbijetess e m von pr hir t prmbushjes s nj rrethi t gjer t interesave. Nga kjo mund t prfundohet se njeriu qysh nga lindja e tij ka qen i lidhur me organizatn e vet dhe q ajo ka qen condicio sine qua non e ekzistimit dhe mbijetess s tij. Siq tham, format e ndryshme t ndrlidhjes s njerzve kan mundsuar ekzistimin e tyre, sepse njeriu si krijes shoqrore shumicn e nevojave t veta i ka prmbushur ekskluzivisht n bashksi. Ajo gjithmon sht bashksi e organizuar sepse vetm si e till i mundson atij prmbushjen e nevojave t tij. Bashksia m e gjer e cila e ka organizimin dhe administrimin e vet sht gjithsesi shteti. N t individi gzon t gjitha t drejtat n at mas sa edhe i prmbahet rregullave t tij. Madje edhe jasht saj individi i cili sht antar i nj bashksie q ka territorin e vet, popullatn dhe pushtetin sovran dhe t ciln e quajm shtet, e gzon mbrojtjen e plot, sepse shteti sht i organizuar n at mnyr q q mund tia ofroj mbrojtjen n do moment. Edhe format m t vogla t bashksis s organizuar siq jan lagjet, ndrmarrjet, institucionet dhe subjektet tjera juridike gjithashtu i mundsojn njeriut prmbushjen e t drejtave t tij t prditshme. Ato t drejta jan t ndryshme si: banimi, puna, aktiviteti sportiv, anagazhimi politik, arsimimi, kultura. Varsisht nga aftsit dhe ambiciet e njeriut, sht e mundur q disa t drejta mund t realizohen vetm n organizimin m t gjer se sa q sht ai n lagje, shoqrin ekonomike ose n ndonj kolektiv sportiv. N disa raste, ajo nuk mund t realizohet as n shtet, por interesat dhe nevojat realizohen n planin regjional ose ndrkombtar. Siq e theksuam organizata sht po aq e vjetr sa edhe vet shoqria njerzore. Format e saj t para kan qen grupet t cilat jan marr me gjueti pr t mbijetuar. Organizata sht krijuar n at mnyr q secili grup ka zgjedhur udhheqsin e vet at person q ka poseduar kualitetete t caktuara dhe t cilin e kan konsideruar si person q mund ti udhheq drejt realizimit t qllimeve t tyre. M pas kto grupe jan zhvilluar dhe jan ndrlidhur n mes veti n fise te t cilat organizimi ka qen n nivelin shum m t madh. Ato i ka karakterizuar ngjashmria sipas gjuhs, kulturs dhe zakoneve, andaj edhe jan dalluar nga fiset e tjera. Zhvillimi i mtejm i shoqris ka mundsuar krijimin e formave m t gjera t organizimit dhe lindjen e shtetit. 32.2.2. Nocioni dhe lindja e organizats administrative Organizata administrative sht ai lloj i organizats n t ciln njerzit, n baz t vendimit t vet, kryejn detyrat si pjes e profesionit t tyre t prhershm. Sipas E. Pusiqit, organizatat administrative jan nj lloj i organizats, gjegjsisht trsi e njerzve t cilt kooperojn pr t realizuar nj ndonj qllim t prbashkt. Detyra e prbashkt sht n mes t antarve t organizats ashtu q secili nga ata t kryej pjesn e tij t

33

puns. Megjithat, gjat kryerjes s veprimtaris, t gjith njerzit n organizat jan t lidhur n mes veti ne realizimin e qllimit t prbashkt final. N baz t nj definicioni t till, karakteristikat kryesore t organizats administrative jan: - funksioni shoqror t cilin e ushtrojn organizatat administrative. Ai funksion ka t bj me kryerjen e detyrave t tilla q kryhen n shoqrin si trsi dhe n interes t t gjithve. - veprimtaria afatgjat n kuadr t s cils realizohen t drejtat dhe obligimet e njerzve n organizatat administrative. Ajo zyrtart e administrats i sheh mjete t pushtetit n shrbim t qytetarve. - veprimtaria profesionale nnkupton q t punsuarit n organizatat administrative kryejn punt si profesion t tyre t prhershm, kryejn punt n baz t ndarjes afatgjate t obligimeve dhe t autorizimeve, q jan t paguar pr ato pun, me qka jan ekzistencialisht t lidhur me organizatn administrative. Sipas E. Pusiqit, specifikat e organizats q e karakterizojn at si administrative jan: kontinuiteti, kryesisht profesionalizmi i zyrtarve, detyrat dhe autorizimet, punt publike. Me pun publike nnkuptojm punt q kryhen n interes t numrit t pacaktuar t njerzve. sht me rndsi t theksohet q punt publike i kryejn edhe organizatat e tjera t cilat nuk kan karakter adminsitrativ. sht e pakontestueshme q n zhvillimin e organizatave administrative vrejm ekzistimin e m s paku katr faktorve themelor prej t cilve varet madhsia, efikasiteti dhe aftsia e organizats q t kryej veprimtarin e vet dhe detyrn e dhn n kuadr t realizimit t t drejtave dhe prmbushjes s obligimeve t qytetarve, personave juridik dhe fizik, organizatave dhe bashksive n sistemin e administrats publike. Ato jan: rritja e organizats, diferencimi, zvoglimi i rolit t detyrimit n administrat, dhe profesionalizimi.

Shembull, kto lloj punsh imkryejn institucionet shndetsore, organizatat q bjn transportin publik t udhtarve, institucionet arsimore etj. Nga tr kjo del se organizatat adminsitrative kan rol t dyfisht i cili manifestohet n: a) b) zbatimin e detyrave t caktuara shoqrore, ushtrimin e pushtetit politik.

Shihet se baza e ekzistimit t organizats publike gjegjsisht adminstrative nuk sht prcaktuar autoritativisht prkatsisht nuk sht imperative nga arsyeja se

34

organizata nuk e ka qllim vetvetn. Ajo sht prcaktuar si shtes dhe ka peshn ndihmse, sepse ndihmon vetm n realizimin e detyrave q jan parashtruar nga pushteti i bashksis politike. 3.3. Llojet e organizatave Ndarja m e prhapur e organizatave sht ajo me t ciln ndeshemi prdit, dhe q si kriter e merr qllimin si arsye kryesore pr t cilin njerzit ndrlidhen n ndonj form t organizats. Nuk do t thot se mund t jen vetm ato forma t organizimit nga lindja e t cilave qndron shteti me rregullat e tij juridike, por mund t jen edhe subjektet joautoritative (personat juridik dhe fizik) t cilt mund t vrtetojn rregullat pr sjelljen e tyre dhe t antarve t vet. Pra, edhe disa rregulla q nuk i nxjerrin organet shtetrore, n kushte t caktuara mund t fitojn rndsin dhe peshn e norms juridike. T gjitha format e organizimit, qofshin autoritativ apo joautoritativ mund t vendosen ashtu q n mnyrn m t mir t mundshme t knaqin nevojat e t gjitha subjekteve n shoqri. Vetm n at mnyr do t arrihet rregullimi me t cilin pengohen konfliktet n shoqri nga t cilt zakonsiht lindin sjelljet delikuente me pasoja t rnda. N kt aspekt ekzistojn format vijuese t organizats: organizatat territoriale, organizatat funksional, organizatat personale.

1. 2. 3.

Organizatat territoriale jan organizata t tilla q veprimin e vet e drejtojn n territor t caktuar. N kuadr t organizats territoriale bjn pjes t gjitha trsit territoriale ekzistimin e t cilave e ka vrtetuar bashksia politike. Funksioni i organizats territoriale konsiston n realizimin e funksioneve t prgjithshme t cilat jan t domosdoshme pr jetn dhe punn e njerzve, jetn ekonomike dhe kulturore dhe zhvillimin e territorit. Karakteristikat e tyre jan t lidhura me administrimin e territorit n kuadr t kushtetuts dhe ligjit. Elementet bazik t ndrlidhjes s njerzve n organizat sipas principit territorial jan: 1. vendqndrimi i tyre kur jan n pyetje personat fizik dhe selia kur jan n pyetje personat juridik, organizatat dhe bashksit, shoqrit dhe shoqatat e qytetarve, 2. q ato t jen organizata t cilat n aspektin e veprimtaris s administrats disponojn me mjete me t cilat finansohet puna e tyre, 3. q administrimi t realizohet prmes koordinimit reciprok n drejtimin horizontal dhe vertikal (raporti i komuns ndaj distriktit etj.). 4. q veprimet dhe operacionet konkrete administrative ti kryejn organizatat e posaqme territoriale.

35

Organizatat funksionale jan ato organizata veprimtaria themelore e t cilave sht e orientuar n kryerjen e funskioneve. Ktu, territori nuk ka rndsi dhe ndikim t posam, n organizatn funksionale. Organizatat funksionale kan prparsi dhe mangsi t caktuara. Prparsit kan t bjn me at se jan shum efikase sepse saktsisht jan t orientuara n veprimtari t caktuara gjegjsisht funksione. Organizatat funksionale jan mjaft t prshtatshme pr vendosjen e makro-organizats n sistemin e administrats publike. Me kt form t organizats mundsohet shprndarja e punve sipas kriterit t ngjashmris s operacioneve t puns gj q mundson shkall t lart t specializimit t t punsuarve. N kt mnyr, arrihet profesionalizm m i madh n pun. Mangsit e ksaj forme t organizats jan t lidhura me koordinimin e vshtirsuar n mes t organeve individuale dhe udhheqja n procesin e puns. Organizatat personale jan ato organizata te t cilat n plan t par vjen karakteri primar i veprimikt njerzor. Rndsia e tyre nuk sht e till sikurse e organizatave territoriale dhe funksionale. Megjithat, kjo form t orienton te persona prkats t cilt kryejn veprimtari administrative. Megjithse prdoret m pak, organizata personale dallohet n veprimin e shoqatave dhe asociacioneve t ndryshme t cilat kan karakter t organizatave shoqrore-politike. N shtetet q jan krijuar pas shpartallimit t Jugosllavis, veanrisht sht i theksuar organizimi personal i partive politike t cilat tentojn t jen t dallueshme n baz t liderit t tyre. Kur sht n pyetje veprimtaria adminsitrative, organizimi i saj personal m s shpeshti mbshtetet n ndrlidhjen e kuadrove pr lloje t posaqme t punve. Vijn n shprehje personat q bjn pun t caktuara administrative t cilat jan t njohura si veprimtari t organeve t administrats (t punsuarit n organin pr shtje t lufttarve dhe invalidve, organet e prkujdesjes etj. ). 3.4. Vendimmarrja n organizatn administrative Vendimmarrja n organizatn administrative do dit e m shum po merr karakter t menaxhmentit. Nse merret parasysh fakti se menaxhmenti pr her e m shum po planifikon, vendos, kontrollon dhe motivo ather sht e sigurt se nga kjo del karakteri bashkkohor i vendimmarrjes n organiztn adminsitrative. Andaj, nocioni i adminsitrimit pr her e m tepr po barazohet me nocionin e menaxhmentit i cili sht model matematikor pr vendimmarrjen dhe sjelljen organizative. Sot lirisht mund t thuhet se ajo sht sociologji e organizimit. Megjithat, ekzistojn edhe organizata t tilla n t cilat menaxhmenti nuk do t duhej t kryente disa nga ato funksione. Deri para disa viteve hulumtimet pr menaxhmentin kan treguar se n organizatat nga lmia e kulturs, si teatrot, shtpit e baletit dhe muzet, menaxhert nuk mund t administrojn me artistt, siq adminsitron psh. Menaxhmenti me puntort. Me fjal t tjera, menaxhert thjesht nuk mund t planifikojn, organizojn dhe kontrollojn punn e institucioneve specifike ashtu siq e parashohin kt librat. Shembull, administruesi n teatr shrben dhe organizon kushtet pr kryerjen e punve t drejtorit artistik.

36

Nga njra an n gjuhn angleze t administrosh do t thot t shrbesh, derisa administrimi prfshin definimin e qllimeve dhe gjithashtu prfshin autorizimet pr tu prcaktuar qllimet. Administratori e lehtson zbatimin; ai e kontrollon punn e organizats, por nuk merr pjes n prodhimin e rezultateve pr t cilt organizata ekziston, dhe as q merr pjes n definimin e asaj q n rend t par do t duhej t ishte rezultat. Nocioni i (A)dministrimit ka rndsin e shrbimit n organizatat shndetsore, arsimore, kulturore dhe qeveritare. N organizata t tilla ata q shrbejn n rolet t cilat mund t konsiderohen menaxheriale quhen administrator ose drejtues. Nse do ti quanim menaxher, ather do t thot q ata gjithashtu i definojn qllimet e organizats q n t vrtet zakonisht nuk sht ashtu. N organizatat e tilla qllimet i vendosin antart e kolektivit. Kshtu psh. Personeli akademik ose mjeksor siq jan administratort e spitalit, administratort n arsim, ose n art i quajm administrator por nuk i konsiderojm shrbyes shtetror. Ata nuk vendosin n mnyr t pavarur se cilt duhet t jen qllimet e organizats, por iu shrbejn atyre qllimeve, kshtu q ata administrojn pr ata q vendosin, pr ata q n t vrtet marrin pjes n prodhimin e rezultateve. sht vrejtur se menaxhmenti vshtir se mund t ushtroj funksionin administrues n sistemin shndetsor dhe arsimor. Atje, administratort nuk i zbatojn t gjitha funksionet e menaxhmentit. Ata nuk vendosin pr gjrat e lidhura me politikn e vet institucionit, derisa mjekt dhe arsimtart n kt kan ndikim. Roli i vendimmarrjes n organizatn administrative ka t bj n t vrtet me administrimin me organizatn, por administratori sht personi i cili prkujdeset pr t gjitha detajet n organizat. Ai sht i organizuar mir n mnyr q t mund t merret me prcjelljen e puns dhe ushtrimin e aktiviteteve pr zbatimin e ligjeve dhe rregullave t tjera n pajtim me autorizimet e veta. Nj udhheqs i mir n organizatn administrative duhet t ket memorie t shklqyeshme (ose sht i prforcuar me sisteme, q do t thot se nuk ka nevoj q t mbshtetet vetm n memorien e vet). Ai prkujdeset q sistemi t funksionoj ashtu siq sht paramenduar. Pr shkak t qasjes s tij metodike dhe tentimit t vazhdueshm q t administroj , dhe deri n detaje t mbikqyr sistemin e organizats administrative n mnyr q t siguroj funksionimin e saj dhe rendin brenda organizats. Pr seciln organizat sht me rndsi q t posedoj administrat t sukseshme. Admiknistrimi i mir nnkupton standardizimin dhe sistematizimin. Nse roli i prodhuesit sht t prkujdeset pr efektivitetin, roli i administratorit sht q t prkujdeset pr efikasitetin. Andaj, administrimi prfshin prkujdesjen q njerzit shprndahen n pajtim me proceset e parapara dhe me resurset e dhna dhe t funksionojn n mnyrn e dshiruar. Shumica e autorve pr menaxhmentin prdorin fjalt menaxhment dhe administrim si sinonime. Do t zgjedhnim prdorimin e fjals menaxhment pr tr procesin, ndrsa do t kufizoheshim n fjaln administrim pr at pjes t procesit menaxherial i cili prbhet nga sistematizimi dhe organizimi. Dallimi themelor n me st administrimit dhe meanxhmentit sht se n administrim, veanrisht n at shtetror, e gjith ajo q nuk sht e lejuar ather sht e ndaluar.

37

Administratorit udhheqsit i jan dhn rregullat n baz t cilave ai duhet t luaj lojn. Megjithat, pikrisht e kundrta i referohet menaxhmentit. Q menaxhmenti t jet i suksesshm kushtet jan t kundrta: e gjith ajo q posarisht nuk sht e ndaluar ather sht e lejuar. Menaxheri merr nisiativn, planifikon dhe vepron. Ai zhvillon kufizimet vetanake n kuadr t veprimtaris s mundshme dhe legale. Personi i cili ushtron rolin administrativ nuk sht i orientuar n suksesin e organizats. Nuk prodhon rezultate, madje as nuk din se si t prodhohen ato. Funksioni shoqror i organizatave administruese pasqyrohet n at se prmes tyre kryhen ato pun t cilat jan t domosdoshme pr realizimin e t drejtave, obligimeve dhe interesave juridike t individve dhe organizatave, si dhe pr rregullimin e obligimeve t saj t prcaktuara me ligj. Organizatat administrative jan pjes e sistemit t rregullimit shoqror t kuptuar si t drejta q rregullojn kryerjen e shrbimeve publike. 3.5. Elementi vlersues i organizats Sikurse q mund t konstatohet nga definicioni i administrats, numri m i madh i elementeve t organizats s administrats n mes veti jan t afrt pr arsye se definicioni i saj n aspektin m t gjer me administrat nkupton zbatim ose kryerje t t veprimtaris administruese dhe kryereje t punve administrative me qllim t realizimit t qllimit t caktuar t vendosur nga ana e bashksis politike. Pyetja themelore q mund t parashtrohet si elemnt i saj sht e lidhur me kyqjen e njerzve n organizat. N baz t saj mund t shqyrtohen arsyet dhe motivet pr shkak t cilave njerzit kyqen n organizat. Gjithashtu, edhe faktort e tjer t cilt i prbjn elementet e organizats, mund t jen vendimtar pr funksionimin e saj. S bashku, ata prbjn vlern e saj. Ajo shum vshtir, madje edhe n aspektin etimologjik, mund t definohet dhe t prcaktohet pr shkak se bhet fjal pr kategori filozofike-etike, por mund ta vshtrojm si refleksion t jets dhe zhvillimit t formsuar t njeriut. Secili njeri, vet vendos pr at se qka sht mir pr t e qka jo. Ai si individ e ka sistemin e vet vlersues i cili sht i prcaktuar sipas gjersis dhe vllimit, sipas thellsis gjegjsisht n aspektin hierarkik. N t jan t ranguara nderi, dinjiteti, arsimi, kultura etj. Andaj, sistemi vlersues i njeriut varet nga edukimi i tij, dimensionit social t prejardhjes s tij, rrethit n t cilin sht zhvilluar, ndikimi i religjionit, tradits. Momenti i posam sht i lidhur me vlerat shoqrore, gjegjsisht, dimensionin e vlers s njeriut n aspektin e raporteve n mes t njerzve.

38

Elementet themelore t sistemit vlersues t bashksis shoqrore, prmbahen n parimet kushtetuese si bashksi politike-territoriale, veqanrsiht n aspektin e t drejtave individuale njerzore dhe lirive themelore, barazis s popujve q jetojn n shtet. N secilin shtet me rend kushtetues dhe demokratik q do t thot ekzistim i shtetit juridik, rndsi jashtzakonisht e madhe i ipet mbrojtjes normative t vlerave t prgjithshme. E drejta administrative duhet t jet e ndrtuar si sistem i kompozuar me t cilin rregullohen raportet shoqrore n t cilat do t vijn n shprehje t gjitha vlerat shoqrore. N tr kt duhet t ekzistoj interesi i mbrojtur juridikisht nga i cili varet secili njeri. Nj interes i till mund t jet subjektiv kur i referohet individit ose objektiv kur e tangon cilindo njeri q nuk e ka prcaktuar. N kt aspekt, interesi subjektiv sht kategori psikologjike e cila nnkupton q njeriu vetvets i prcakton nj korniz vlersuese si kriter pr vrtetimin e interesave t veta. Nga ana tjetr, interesin objektiv e definojm e definojm si kriter vlersues univerzal t cilin nuk e prcakton individi, por e prcakton shoqria. 3.6. Organizata n aspektin formal Ekzistojn mjaft shum definicione pr konceptin e organizatave administrative. Shumica prej tyre kan lindur zduke u zhvilluar nga nocioni i prgjithshm i organizimit. Kshtu, psh. Anri Fajol, me termin t organizosh, nnkupton krijimin e strukturs s dyfisht, materiale dhe njerzore t ciln m pas duhet unifikuar pr hir t qllimit t prbashkt. Max eberi, e vshtron organizatn n aspektin formal dhe niset se ajo sht bashksi burokratike-monokratike. Qndrime t njjta ka pasur edhe Fajoli. Sipas tij secila organizat duhet t jet legale dhe t ket elementet e veta kryesore. Ato elemente prmbahen n raportin social i cili sht i rregulluar me rregulla t posaqme t cilat duhet respektuar dhe t cilat i zbaton individi. Sipas Parsonsit, organizata sht sistem natyror detyra primare e t cilit sht orientuar n arritjen e nj qllimi specifik, q prcaktohet me organizatn dhe kontribuon q ajo t dalloj nga llojet e tjera n sistemin social. Sipas definicionit t E. Pusiqit, organizata administrative sht ajo organizat n t ciln njerzit, si profesion t tyre t prhershm, i kryejn punt shoqrore n baz t ndarjes afatgjat t autorizimeve dhe prgjegjsive. Kryerja e veprimtaris n organizatn administrative vendoset si qllim m i lart. Atij i nnshtrohen t gjith antart e organizats. Pr kt arsye ata n mes veti ndihmohen dhe mbshteten n njritjetrin n mnyr q ai qllim t arrihet. Siq shihet nga definicioni, Pusiq konsideron se organizatat prmbajn karakteristika specifike siq jan: 1) karakteri shoqror i punve t veta, 2) ndarja afatgjate e prgjegjsive dhe autorizimeve, dhe 3) profesionalizmi i pjestarve t vet. Kto veqori nuk jan karakteristike vetm pr organizatat shtetrore administrative. Ato i gjejm n llojet e ndryshme t organizatave administrative.

39

Ajo q sht specifike pr organizatat administrative, karakteri shoqror i punve t cilat kryhen n bashksin politike dhe t cilat nuk i bjn indidvidt pr vete por pr prmbushjen e nevojave t prgjithshme shoqrore. Andaj, shum autor e definojn organizatn si trsi t pavarur e cila disponon me mjetet e nevojshme pr pun pr hir t realizimit t qllimit t caktuar q sht formuar dhe t ciln n mnyr adekuate dhe gjithprfshirse e koordinon grupi i njerzve e cila sht e lidhur me at qllim. Shum autor eminent t degs administrative i pranojn elementet unike t organizats. Kshtu q, E. Pusiq, Pavle Dimitrijeviq, Nikola Stjepanoviq, si elemente t organizats i marrin: 1) elementin normativ, gjegjsisht qllimin e organizats, 2) elementin subjektiv t organizats, gjegjsisht njerzit n organizat, 3) elementin material, gjegjsisht mjetet e organizats, 4) elementin struktural t organizats, gjegjsisht strukturn organizative, dhe 5) elementin statusor t organizats, gjegjsisht pavarsin n raport me t tjert.

40

Kapitulli III ADMINISTRATA SI PJES E PUSHTETIT EKZEKUTIV 1. SHTETI DHE ADMINISTRATA PUBLIKE 1.1. T prgjithshme Lidhja n mes t koncepteve shtet dhe administrat publike sht e pashkputshme. Pr administrimin publik dhe adminsitratn publike mund t flasim vetm n suaza t bashksive juridike-publike. Bashksia m e gjer juridike-publike sht shteti. Procesi i administrimit publik, pra zhvillohet n kuadr t shtetit si bashksi m e gjer juridikepublike. Ai proces, siq e kemi par, prfshin vendimmarrjen pr interesat publike (nevojat, dobit, qllimet e bashksis shoqrore e cila sht e organizuar n shtet) dhe pr realizimin e interesave. Administrata publike sht mekanizm ekzekutiv profesional me ndihmn e t cilit vepron shteti, aparat me t cilin shteti realizon qllimet e veta. Pa shtet nuk ka as administrim publik e as administrat publike, gjithashtu nuk mund t ket as shtet pa administrat publike. Konceptin e shtetit mund ta kuptojm n dy mnyra: si organizim t njerzve n nj territor t caktuar (vendi) t cilin e ndrlidh pushteti politik (koncepti m i gjer), gjegjsisht si organizat e cila zbaton pushtetin politik n nj territor t caktuar (koncepti m i ngusht). Shteti sht organizat e cila n territorin e saj ka ekskluzivisht pushtetin (e lart, e pavarur) gjithprfshirs. Pushteti nnkupton fuqin pr t detyruar t tjert n sjellje t caktuar, pushteti politik sht shprehje q prdoret pr t shnjuar pushtetin n territorin e caktuar at pushtet sipas definicionit e ka shteti. Pushteti shtetror sht prjashtues brenda dhe jasht, kjo do t thot se n hapsirn e shtetit nuk ka organizat e cila do t mund t rrnonte pushtetin e shtetit dhe q shteti ushtron pushtetin pavarsisht nga shtetet e tjera. Prjashtimin e hapsirs shpesh e shnojm me nocionin e sovranitetit. Pra, shteti sht sovran brenda dhe jasht, ku posaqrsiht sovraniteti i jashtm n botn moderne sht relativizuar me ndrvartsin reciproke t shteteve. Shtetet nnshkruajn marrveshje n mes veti, t cilat e kufizojn sovranitetin e tyre, sepse ato sjellin obligime t caktuara t cilat duhet respektuar me rastin e zbatimit t pushtetit t tyre. Kufizimi i sovranitetit t jashtm gjithashtu sht shtje e vrtet jashtjuridike. Shtetet, q n marrdhniet ndrkombtare kan posarisht fuqi t madhe (pr shkak t madhsis, zhvillimit ekonomik dhe veanrisht forcs ushtarake) vrtet ua imponojn sjelljen shteteve m t dobta, gjegjsisht vendosin pr fatin e tyre. Pushteti politik i shtetit buron nga monopoli i tij mbi mjetet e detyrimit fizik. Detyrimi sht baz e pushtetit politik. Shteti bashkkohor e shfrytzon m rrall se sa n t kaluarn. Raportet shoqrore zhvillohen n pajtim me vendimet e shtetit kryesisht pa pasur nevoj pr angazhimin e ktyre mjeteve pjesrisht pr shkak se shtetin pr her e m tepr po e pranojm si organizat e jona, organizat e cila sht aty pr t knaqur nevojat tona t prbashkta, ndrsa n ann tjetr pr shkak se secili adresat i vendimeve shtetrore sht i vetdijshm pr mundsit q n rast t mosrespektimit t ktyre

41

vendimeve, aktivizohen mjetet e detyrimit fizik. N kt mnyr i sht mundsuar shtetit q t koordinoj jetn shoqrore, pavarsisht nga rezistenca e mundshme e atyre subjekteve n t cilat ndikojn ato vendime. Gjithashtu, nse antart pranojn sanksione t caktuara n rast shkeljes s rregullave t organizats, antari gjithmon ka mundsi q n baz t vullnetit t lir t dal jasht nga organizata. Sipas rregullit q e krijon shteti, duhet ti nnshtrohet secili q gjendet n territorin e saj. Pushteti politik t cilin e ka shteti duhet t jet i institucionalizuar. Kjo do t thot, se n shtet duhet t ekzistojn institucione dhe mekanizma prmes s cilave zbatohet vendimmarrja pr punt publike. Duhet t ekzistojn institucione dhe mekanizma prmes s cilave formsohet interesi publik (prcaktohen qllimet e bashksis shoqrore). Kto mekanizma dhe institucione dallojn varsisht nga shteti. N shtetin autokratik, interesin shtetror mund ta prcaktoj vet sunduesi, ndrsa n shtetin demokratik duhet ekzistuar mekanizma dhe institucione adekuate pr parimin se pr shtjet publike vendosin t gjith qytetart e moshs madhore. Veanrisht duhet trhequr vrejtjen se shprndarja reale e pushtetit shoqror n shoqri, kurr nuk pajtohet me institucionet e tij t ngjashme politike. Profesori Buqar flet pr "realitetin dhe imagjinatn e demokracis", gjegjsisht pr "pushtetin formal dhe real n shtet". Fuqia shoqrore, n t ciln bazohet pushteti (mundsia e vendimmarrjes pr sjelljen e t tjerve) n shoqri sidoqoft sht e shprndar jo vetm n mes t bartsve t funksioneve formale (delegatt e parlamentit shtetror, kryetarit t qeveris dhe ministrat, etj.) por edhe n mes t subjekteve t tjera. Fuqin shoqrore e kan t gjith ata t cilt kan qasje n t mirat nga fushat n t cilat individt i plotsojn nevojat e veta. Kto t mira mund t jen t ndryshme mund t jen t mira materiale (para) pr informata, dituri, etj. Fuqia shoqrore sht e pmass s njjt me vartsin: individi do t ket aq pushtet mbi individt tjer sa sht vartsia e tyre ndaj tij. N pjesn ton neve na intereson pikspari shprndarja formale e pushtetit e drejta pr t vendosur pr punt publkike. N disa pjes do t flasim edhe pr ndikimet joformale (jashtinstitucionale) n marrjen e vendimeve. 1.2.2. Tendencat n zhvillimin historik t shtetit Administrata publike sht aparat q i shrben shtetit pr arritjen e qllimeve t tij. Duke e pasur kt parasysh ather sht e rndsis s posaqme pr pozitn dhe strukturn e administrats publike se qfar sht mozaiku i segmentit institucional (politik) t organizats shtetrore. Pve ksaj, pr pozitn dhe strukturn e adminsitrats publike sht me rndsi gjithashtu roli i prgjithshm i shtetit n shoqri. Ai rol prgjat historis sht ndryshuar andaj mund t flasim pr tendenca t caktuara ligjshmri n zhvillim. 1.2.2.1. Demokratizimi Shteti prej kur ka qen n formn historike m t vjetr organizat n duart e nj personi (sunduesi) ose t nj grupi t ngusht t njerzve, ose t nj klase shoqrore, bhet organizat me t ciln pr intersa t vetvets administrojn t gjith antart e saj

42

qytetart. Demokratizimi sht i lidhur me fuqin e shprndar t vrtet shqorore dhe me vendosjen e institucioneve dhe mekanizmave t ciln mundsojn vendimmarrjen pr shtjet publike (zgjedhjet, referendumi). 1.2.2.2. Zvoglimi i rolit t detyrimit Me demokratizim zvoglohen nevojat pr prdorimin e mjeteve t detyrimit fizik, sepse rregullat q i parashtron shteti, individt i pranojn si t vetat dhe legjitime. Pve ksaj, zakonisht pr respektimin e rregullave q i vendos shteti sht e mjaftueshme vetdija pr ekzistimin e mundsive pr prdorimin e mjeteve t detyrimit. 1.2.2.3. Zhvillimi i rolit shrbyes Shteti i ka dy fytyra, shteti paraqitet si pushtet (autoritativ) dhe si subjekt i cili siguron shrbime t ndryshme (shrbyes). Sigurimi i disa t mirave publike, sikurse q jan - rendi publik, siguria e komunikacionit, luftimi i kriminalitetit, sigurimi i hapsirave pr prdorim t posam, sigurimi i kryerjes kualitative t veprimtarive ekonomike, zgjidhja e kundrshtive n mes t individve krkon intervenimin e shtetit. Shteti, ende n mas t madhe vepron autoritativisht. Por, pr her e m tepr futet roli i tij shrbyes shteti siguron t mira t shumta t cilat nuk krkojn intervenimin e pushtetit n sfern private t individit; siguron ndrtimin dhe mirmbajtjen e rrugve publike dhe infrastrukturs tjetr, siguron nj vllim t caktuar t shrbimeve arsimore dhe shndetsore etj. Roli shrbyes i shtetit fiton n pesh kundrejt atij autoritativ. Nuk mund t pritet q roli autoritativ i shtetit n t ardhmen do t vdes. 1.2.3. Klasifikimi i sistemeve shtetrore Shtetet n mes veti dallojn n pikpamjen e rregullimit t institucioneve politike. Ato i ndajm n aspektin e sistemit politik, forms s sundimit, raporteve n mes t funksioneve t pushtetit, formave t rregullimit shtetror dhe shkalls s decentralizimit. Nga rregullimi institucional i shtetit, n shumic varet edhe pozita dhe struktura e organeve t adminsitrats publike, andaj sht e nevojshme q shkurtimisht t prezantojm llojet themelore t sistemeve shtetrore. I. Sipas forms s sundimit, shtetet i prcaktojm n baz t pozits s kreut t shtetit (shefit t shtetit). N monarki, shefi i shtetit sht politikisht dhe juridikisht person joprgjegjs i cili vjen n at pozit me trashgimi. N republik, shefi i shtetit sht funksionar (ose organ kolektiv) i cili vjen n pozit me zgjedhje (t drejtprdrejta ose t trthorta), dhe i cili sht prgjegjs politikisht dhe juridikisht. Fakti se nj shtet sht monarki, nuk do t thot se sistemi i saj politik nuk sht demokratik, pr monarkit bashkkohore parlamentare vlen se tek ato roli i vrtet politik i monarkut (roli gjat vendimmarrjes pr punt publike) sht i vogl, monarku para s gjithash ka rol simbolik t prfaqsimit t shtetit unik dhe prgjegjsi t shumta simbolike.

43

II. Sipas forms s rregullimit shtetror shtetet i ndajm n federale (t prbra) dhe n t tra (unitare). Shteti federal prbhet nga njsit shtetrore relativisht t pavarura (t emruara n mnyra t ndryshme: shtete federative, kantone, republika) t cilat kryejn funksione t caktuara shtetrore sikurse ligjvnse ashtu edhe gjyqsore e ekzekutive. Shteti unitar njsi t tilla nuk ka fare. Shteti federal pavarsisht nga kompleksiteti i vet ende sht vetm nj, vetm shtet (nuk bhet fjal pr bashkim, lidhje t shteteve). N territorin e t gjitha njsive federale sht sovran shteti federal, e jo njsit federale. Vllimi i funksioneve shtetrore, t cilat i kryejn njsit federale jan t prcaktuara me kushtetutn e shtetit federal, megjithse edhe njsit federale mund t ken kushtetutat e veta. Shtetin federal duhet dalluar nga konfederata, te ecila nuk bhet fjal pr form shtetrore, por pr bashkim (lidhje) t shteteve sovrane, t cilat vullnetarisht (sipas vullnetit t secils prej tyre) i delegojn nj pjes t pushtetit n organet e prbashkta t konfederats. Secila antare e konfederats mund t dal nga ai bashkim, gj q nuk vlen pr njsit e shtetit federal. III. Sipas shkalls s centralizimit shtetet nuk mund ti kategorizojm, sepse bhet fjal pr shkall, pr intenzitet. Mund t flasim vetm pr shtete relativisht m shum ose m pak t decentralizuara. Decentralizimi do t thot bartje t vendimmarrjes pr punt publike (shtjet politike) nga organet shtetrore n bashksi vetadministrative. Te decentralizimi i shtetit zakonisht shohim decentralizimin territorial bartjen e pushtetit n bashksit territoriale (lokale) vetadministrative. Rezultati i procesit t decentralizimit sht vetadministrimi lokal e drejta e bashksis lokale, gjegjsisht e qytetarve t saj q n mnyr t pavarur t vendosin pr nj lloj t caktuar t punve publike (zakonisht bhet fjal pr punt e rndsis lokale). Bashksit lokale kan aq pushtet sa ua pranon shteti me aktet e veta politike (kushtetutn dhe ligjet). Pra, pushteti i tyre rrjedh nga pushteti shtetror e jo nga sovraniteti i tyre n shtetin e tyre. Shkalla e decentralizimit varet nga ajo nse n territorin e shtetit veprojn bashksit lokale vetadministrative si persona juridik, sa nivele t atyre bashksive ekzistojn, a jan vendosur institucionet dhe mekanizmat prmes t cilve banort e bashksive lokale vrtet vet vendosin pr punt e caktuara publike, sa jan kompetencat e tyre dhe qfar vllimi i mjeteve sht dedikuar pr veprimtarin e tyre. IV. Format e sistemit politik dhe raporteve n mes t bartsve t funksioneve prkatse t pushtetit shtetror pr rregullimin juridik t administrats publike jan gjithashtu mjaft t rndsishm kshtu q do ti prpunojm n pika t veqanta n tekstin e mtejm t ktij libri. 1.2.4. Sistemet politike Pushtetin politik n shtet mund ta ket rrethi i ngusht dhe i gjer i personave. Kur qytetart e kan n duart e veta pushtetin politik n shtet ather bhet fjal pr sistem politik demokratik, n t kundrtn bhet fjal pr sistem politik autokratik. N sistemin politik autokratik, pr shtjet q kan t bjn me tr bashksin shoqrore vendos nj person ose nj grup i vogl njerzish (oligarkia) n at rast shteti vepron para s gjithash si organizat por realizimin e interesave t ktyre personave megjithse kta

44

persona nse jan t sinqert mund t drejtojn shtetin duke knaqur nj pjes t interesave t qytetarve t vet. Ndrsa pr at se qfar duhet t jen interesat e qytetarve t vet nuk vendosin njerzit por vet sundimtari. Sipas botkuptimeve moderne, forma demokratike e sistemit politik sht m e mira dhe m e drejta. Demokracia n shtetin modern kuptohet si vler supreme, t gjitha shtetet prezantohen si demokratike, madje edhe ato q n t vrtet nuk jan. N sistemin politik demokratik pr shtjet politike qytetart vendosin drejtprdrejt ose prmes prfaqsuesve t zgjedhur. Pjesa m e lart gjegjsisht pjesa institucionale e procesit administrues pra sht n duart e qytetarve. Sistemin politik demokratik e karakterizojn institucionet dhe mekanizmat t cilt formalisht mundsojn sundimin e qytetarve (zgjedhjet, organet prfaqsuese, referendumi, nisiativat qytetare). Megjithat, duhet trhequr vrejtjen se rregullimi institucional i sistemit politik ende nuk sht kusht i mjaftueshm pr veprim vrtet demokratik t shtetit. Prof. Buqar, shembull trheq vrejtjen pr zbrastsin n mes t demokracis formale dhe t vrtet. Tanim, siq kemi theksuar, pr demokracin e vrte, reale sht e nevojshme q fuqia shoqrore edhe realisht, relativisht n mnyr t drejt t shprndahet. Koncentrimi i teprt i kapitalit n duart e nj grushti t njerzve, koncentrimi i ndikimit n forcat e armatosura t shtetit dhe n duart e nj grushti t gjeneralve, monopoli i vrtet ose mbizotrimi i madh i nj partie politike mbi mediat publike, monopoli i qasjes n informatat e shrbimeve sekrete, etj. t gjitha kto dukuri munden q n jetn e vrtet politike t relativizojn ose trsisht t asimilojn demokracin, megjithse formalisht jan t vendosur t gjitha institucionet demokratike. Ta shqyrtojm shkurtimisht se cilat institucione t sistemit politik mundsojn vendimmarrjen demokratike pr punt publike. Demokracia mund t jet e drejtprdrejt ose e trthort. Demokracia e drejtprdrejt mundson vendimmarrjen e t gjith qytetarve t cilt kan t drejt vote pr shtjet e caktuara politike. Jan t njohura dy forma zbatuese t demokracis s drejtprdrejt: e ashtuquajtura demokraci e pastr (pure democracy) form e njohur jan shembull tubimet e qytetarve dhe referendumi. Dallimi n mes t dy formave qndron n zbatimin teknik; te forma e demoracis s pastr jan t gjith q kan t drejt t vendosin, mund t jen fizikisht prezent n fund t vendimmarrjes, q mundson diskutimin para marrjes s vendimit. Referendumi zbatohet prmes votimit n vendvotime. N bot jan t njohura disa forma t ndryshme t referendumit: - n aspektin e subjektit t vendimmarrjes, referendumin e ndajm n referendumin pr kushtetutn, referendumin pr materien ligjore, referendumin pr shtjet lokale dhe referendumin pr shtje t tjera, ndrsa n aspekt t hapsirs i ndajm n referendum shtetror dhe lokal.

45

- n aspekt t obligimeve t shpalljes s referendumit pr shtje t caktuara i ndajm n referendum t detyrueshm (obligativ) dhe joobligativ (fakultativ). - n aspektin e rezultatit juridik, i ndajm n referendum vendimtar, obligativ dhe kshilldhns (dakordues): n t parin qytetart vendosin pr nj shtje t caktuar ashtu q ai vendim t ket rezultat juridik t drejtprdrejt, ndrsa n t dytin mirret vendim i cili juridikisht e obligon organin i cili sht prgjegjs q ta marr at vendim: vendimi i sjellur n referendumin kshilldhns nuk e ka at rezultat juridik. - n aspektin kohor, i ndajm n referendum paraprak dhe pasues (t mpasm); ky i fundit shpallet pasi q organi prgjegjs tanim t ket marr vendimin votuesit n kt referendum kan mundsin q t vendosin pr vrtetimin apo anulimin e atij vendimi. - n aspektin e mundsive q nj numr i caktuar i votuesve t krkoj shpalljen e referendumit, i ndajm n referendum aktiv (t pakontrolluar) dhe pasiv (t kontrolluar); te i pari organi prgjegjs pr shpalljen e referendumit sht i obliguar t shpall referendumin me krkes t nj numri t caktuar t votuesve. Ndarja n referendum vendimtar, t detyrueshm dhe kshilldhns krkon sqarime m t detajuara. Veanrisht , dallimi n mes t referendumit vendimtar dhe obligativ n teorin ton juridike sht i paprpunuar. Dallimi i rndsishm n mes t ktyre dy llojeve t referendumit qndron n at se te ai vendimtari votuesit n referendum definitivisht vendosin pr nj shtje konkrete, ndrsa te ai obligativ vendosin vetm pr orientimet juridikisht obliguese, vendimin prfundimtar e merr organi prfaqsues. N referendumin vendimtar qytetart psh. sjellin ligjin (referendumi ligjvns), konfirmojn ligjin (referendumi vrtetues) ose e vjn at jasht fuqis (referendumi abrogativ). Pra, qytetart n trsi e marrin rolin e organit ligjvns. N referendumin obligues qytetart marrin vendim pr at se si t vendos organi ligjvns (ose si t mos vendosin) pr nj shtje t caktuar. Rregullativa e shum shteteve bashkkohore njeh m shum lloje t referendumeve n nivelin lokal dhe formn e demokracis s pastr tubimin e qytetarve. Kushtetuta flet pr referendumin n tri vende. Pra, n shtetin modern mbizotron demokracia e trthort, gjegjsisht vendimmarrja pr punt publike prmesprfaqsuesve t zgjedhur t qytetarve. Demokracia e drejtprdrejt nuk sht apriori form m e mir e demokracis. Aja ka prparsi t caktuara: rrit pjesmarrjen e qytetarve n politik, zvoglon fuqin e partive politike (gjegjsisht zbut partiokratin), motivon qytetart q t mendojn pr shtjet politike, dhe i jep vendimeve t marrura shkall t lart t legjitimitetit.

46

Demokracia e drejtprdrejt (referendumi) ka edhe ant e kqia: zbatimi i saj sht teknikisht e komplikuar dhe e shtrenjt, vshtirson debatin, pamundson zgjidhjet dhe vendimet me kompromis dhe vendimmarrjen pr propozimet q dallojnn mes veti, pasiq sht e mbshtetur n vendimin pr ose kundr. N shoqrin bashkkohore para s gjithash paraqitet problemi i informimit t qytetarve dhe i interesimit t tyre q drejtprdrejt t marrin pjes gjat vendimmarrjes pr punt publike. Kjo vendimmarrje krkon njohje t mir t problemit, t kohs dhe hapsirs. Qytetari i rndomt nuk as njohuri t mjaftueshme por as koh q n mnyr kompetente t vendos pr t gjitha shtjet politike. Prandaj, demokracia e trthort sht dobi e konsiderueshme praktike e shtetit. Shteti bashkkohor q mbshtetet n shkalln e lart t specializimit dhe t ndarjes s puns, vepron m leht nse me t n emr t qytetarve administrojn prfaqsuesit kompetent dhe profesional. Demokracia e drejtprdrejt sht korrektor i rndsishm i asaj prfaqsuese por nuk sht shptimtare. M n fund, njohim edhe shembuj t shteteve t njohura pr demokracin e lart t cilat praktikisht nuk i njohin fare demokracit e drejtprdrejta. Shembull i njohur sht vet djepi i demokracis Britania e Madhe. Demokracia ndrmjetsuese ose prfaqsuese mbshtetet n zgjedhjen e prfaqsuesit i cili pr nj periudh t caktuar mandatore merr prsipr t drejtat dhe obligimet q n vend t qytetarve t vendos pr shtjet politike (punt publike). Zgjedhja e prfaqsuesit bhet prmes votimit n zgjedhjet. Ky sht mekanizm i zgjedhjes s antarve t ndonj organi prkatsisht trupi. Kur flasim pr zgjedhjet e antarve t organit prfaqsues duhet theksuar se institucioni i zgjedhjes ende nuk siguron demokracin. Zgjedhjet duhet respektuar disa rregulla, e veanrisht: - parimi i t drejts s prgjithshme t votimit (kjo duhet tu sigurohet t gjith qytetarve t moshs madhore), - parimi i t drejts s barabart t vots (vota e secilit zgjedhs duhet t ket vlern e barabart t numruar), - parimi i liris dhe fshehtsis s votimit, - parimi i periudhs (zgjedhjet duhet t mbahen n periudhat kohore t arsyeshme), dhe - parimi i konkurrencs (mundsive t barabarta konkuruese t partive politike). Brenda ktij kuadri njohim numr t madh t sistemeve t ndryshme zgjedhore t cilt ndikojn n veprimin e sistemit politik (sistemet me shumic, sistemet proporcionale, sistemet e prziera). 2. Ndarja e pushtetit shtetror Pushteti shtetror ushtrohet prmes funksioneve t ndryshme t pushtetit shtetror. Zakonisht bhet fjal pr tri funksione t pushtetit shtetror: ligjvns, ekzekutiv (ose ekzekutiv-juridik) dhe gjyqsor. Teoretikisht jan t mundura edhe qasjet

47

e tjera: sht e njohur psh. teoria dualiste e Kelsenit (Kelsen flet pr dy funksione t pushtetit funksionin e vendimmarrjes dhe funksionin e ekzekutimit). Ekzistojn edhe teori t cilat e bjn dallimin e katr funksioneve t pushtetit shtetror (sht fjala veqmas pr funksionin ekzekutiv dhe veqmas pr funksionin administrativ). Esenca e ides pr ndarjen e pushtetit, n t ciln mbshteten shtetet moderne demokratike, qndron n at se funksionet e ndryshme t pushtetit shtetror t shprndahen n mesin e bartsve (organeve) t ndryshm t cilt njri-tjetrin do ta kufizojn dhe mbikqyrin. Kjo ide ka lindur si rezultat i synimit pr kufizimin e e pushtetit absolut i cili ishte i koncentruar n duart e sunduesve absolutist. At ide i pari e ka vn anglezi John Locke n veprn Dy trajtesa pr qeverin (To Treatises on Government, 1690). Locke angazhohej pr ndarjen e pushtetit ligjvns nga ia ekzekutiv. N Franc iden e ndarjes s pushtetit e ka vn n letr n shekullin e 18, Montesqiu, i cili n veprn e vet, Pr shpirtin e ligjit (De I 'esprit des lois) ka shkruar ndr t tjera edhe kt: t gjitha do t humbnin nse i njjti njeri ose i njti trup i paris, arsitokratve ose qytetarve do t ushtronte q t tre pushtetet, at t cilin jep ligjet, at t cilin ekzekuton dispozitat juridike dhe at t cilin gjykon krimet ose kontestet n mes t individve. Rezultat i ides pr ndarjen e pushtetit ishte futja e modelit - rendit t monarkis kushtetuese, n t cilin parlamenti (trupi prfaqsues) nxjerr ligjet, monarku ushtron pushtetin ekzekutiv prmes ministrave t cilt vet i emron dhe t cilt vetm atij i prgjigjen, ndrsa pushtetin gjyqsor e kryen gjyqsia e pavarur. Ky rregullim ishte piknisje pr formsimin e dy sistemeve t pushtetit shtetror sot m t prhapurit presidencial dhe parlamentar. Sistemi presidencial, i cili sht m i njohuri n Shtetet e Bashkuara t Ameriks (atje sht futur me kushtetutn e vitit 1789), mbshtetet n bdarjen strikte t pushtetit ligjvns, ekzekutiv dhe gjyqsor (separation of poers). Veanrisht interesant sht raporti n mes t pushtetit ligjvns dhe ekzekutiv. Pushtetin ligjvns e prfaqson kongresi i zgjedhur dydhomsh, i cili sht zgjedhur n zgjedhjet e posaqme (formalisht t trthorta, realisht t drejtprdrejta) dhe e prbjn prfaqsuesit e zgjedhur. Pushteti ekzekutiv sht monocefal (i njzshm); barts i tij sht vet presidenti i cili e ushtron at me ndihmn e nj administrate shtetrore t madhe. Presidenti, si barts i pushtetit ekzekutiv nuk i jep prgjegjsi kongresit: kongresi nuk mund ta revokoj pve n rast t keqprdorimit t pushtetit (i ashtuquajturi impeachment, i cili n historin 200-vjeqare kushtetuese ende nuk ka pasur sukses). N ann tjetr, presidenti nuk mund ta shprndaj organin ligjvns. Pra, bartsve t t dy degve t pushtetit u sht siguruar shkall e lart e pavarsis q garanton prkufizimin reciprok ("checks andbalances"). Presidenti n duart e veta ka tr aparatin ekezekutiv t shtetit, por n veprim sht i lidhur me ligjet dhe buxhetin t cilin kongresi e aprovon. Kongresi e ka n kompetencat e veta legjislacionin dhe buxhetin, por nuk e ka aparatin i cili kto vendime politike do ti zbatonte. Kufizimi i vrtet, gjithsesi se varet nga pozicioni politik (kufizimet reciproke jan shum m t mdha, nse e ka shumicn n kongres njra nga dy partit e mdha politike - republikane dhe demokratike). Pve ksaj, mbeten edhe disa mekanizma sistematik t cilt e relativizojn pavarsin reciproke (e drejta e presidentit n veto, pajtimi i senatit dhoms s lart t kongresit pr disa vendime t presidentit).

48

N shekullin 19 dhe 20 n Evrop (n Angli madje edhe m hert, n shekullin e 18), nga monarkia parlamentare sht zhvilluar sistemi paralamentar, n t cilin ndarja e pushtetit nuk sht aq strikte. Pushteti legjislativ dhe ekzekutivjan t ndrlidhura ngusht n mes veti. Pushteti ekzekutiv sht dykoksh (bicefal) pprbhet nga qeveria, e cila sht organ kolegial dhe kreu shtetror (presidenti ose monarku) te i cili sht pushteti i vrtet ekzekutiv, sipas rregullit i prqndruar n duart e qeveris. Qeveria i prgjigjet parlamentit, kjo prgjegjsi para s gjithash pasqyrohet n institucionin e mosbesimit, me t cilin parlamenti mund t votoj mosbesimin ndaj qeveris. Prandaj, qeveria gjat formimit sht e varur nga parlamenti edhe pse ai nuk ka rol t drejtprdrejt n formimin e saj. N sistemin klasik parlamentar (britanik) lidhja n mes t parlamentit dhe qeveris sht e rregulluar ashtu q antart e qeveris zgjedhen nga antart e parlamentit. Institucioni i mosbesimit e vn qeverin n pozit nnshtruese kundrejt parlamentit, qeveria ka n dispozicion kundrmasn (kjo vlen pr sistemin britanik) njher n mandatin e vet mund t arrij shprndarjen e parlamentit. Kt mas e shfrytzon gjithsesi n rastin e votimit t mosbesimit. Sistemet parlamentare paraqiten n forma t ndryshme dallojn psh. n pikpamje t procedurave t formimit t qeveris, mnyrs s votbesimit, mundsis s shprndarjes s parlamentit etj. Ktyre dallimeve t sistemit parlamentar do tu kthehemi edhe nj her n pjesn ku do t shtjellohet qeveria. Nga sistemi parlamentar dhe presidencial dallon sistemi i przier parlamentarpresidencial ose nnpresidencial i "republiks s pest" franceze, i futur me kushtetutn e vitit 1958. Presidentin e qeveris dhe ministrat i emron drejtprdrejt presidenti i zgjedhur i republiks (ai gjithasht kryeson mbledhjet e qeveris). Qeveria pr fillimin e veprimit nuk ka nevoj pr besim t veant (investitur) n parlament. Qeveria formalisht i prgjigjet vetm kuvendit (dhoms s ult t parlamentit), ndrsa realisht presidenti i republiks mundet q ministrin e par (presidentin e qeveris) ta detyroj q t jep dorheqje. Me fjal t tjera, sipas kushtetuts, presidenti nnshkruan (bashknnshkruan) t gjitha vendimet e qeveris. Nse kt do ta refuzonte pr nj koh t gjat, ather presidentit t qeveris nuk do ti mbetej asgj tjetr pve t jep dorheqje. Parimi i ndarjes s pushtetit q njkohsisht sht edhe nj ndr parimet e rregullimit kushtetues, veanrisht ka funksion n sigurimin e mbikqyrjes s kushtetutshmris dhe ligjshmris s veprimit t organeve shtetrore. Shteti demokratik bashkkohor, siq e kemi konfirmuar duhet t jet organizat n duart e qytetarve. Shteti duhet t veproj si shtet juridik veprimi i t gjitha organeve t saj duhet ti nnshtrohet normave juridike. Ligjshmria e veprimit t shtetit sht vshtir t vrtetohet, sepse nuk ka organizat q sht mbi shtetin dhe q do t ishte m e fort se ai. Shprndarja (apo ndarja) e pushtetit sht nj ndr mekanizmat m t rndsishm pr sigurimin e veprimit juridik t organeve shtetrore. Nse i ndajm funksionet e pushtetit shtetror n m shum barts, ather ata mund t mbikqyrin dhe t kufizojn njri-tjetrin. Kshtu q e fitojm prgjigjen n pyetjen e vjetr filozofike, kush do t kontrolloj mbikqyrsit: "mbikqyrsit do ti mbikqyrin ata q edhe vet jan t kontrolluar".

49

Ndarja e pushtetit nuk e shton arritjen e rezultateve t veprimit t sistemit administrativ-politik, por anasjelltas. Ndarja e pushtetit sht parim q buron nga krkesat pr demokraci dhe shtet juridik, sepse sa m shum q t jen funksionet e ndara, m intenzive jan mekanizmat kontrollues dhe pengues n mes t organeve t caktuara t pushtetit, prkatsisht bartsve t tyre. Duhet gjetur barazpeshn e duhur n mes t krkesave pr stabilitet t sistemit administrativ dhe pr kufizimin e fuqis s tij. 3. Administrata si pushtet ekzekutiv Administrata dhe administrimi n shoqrin bashkkohore sot po vijn duke u br disciplin shkencore m e rndsishme. Pothuajse, nuk mund t paramendohet asnj sfer e aktivitetit njerzor e cila mund t bhet n mnyr stihike dhe pa veprim t koordinuar me qllim t arritjes s qllimit t caktuar. Ky veprim i koordinuar sht shprehur me karakterin mendimtar t personalitetit njerzor dhe manifestohet n administrimin, si t sjelljeve t veta, ashtu edhe n organizimin dhe administrimin e sjelljeve t grupit qllimi i t cilit sht i njjt me me qllimin e secilit individ n grup. Shqyrtimet m t reja teorike t administrats nisen nga rishikimi i m shum dimenzioneve t saj (rritja dhe diferencimi, koncentrimi gjegjsisht dekoncentrimi, organizata dhe institucioni, pushteti dhe shrbimi). N procesin e diferencimit t t gjith lmis s administrimit publik vjen deri te shndrrimi i shrbimeve t mhershme publike shtetrore (arsimi, shndetsia, mbrojtja sociale dhe sigurimi social, etj.) n "rrjete autonome me finansim vetanak, politik vetanake t personelit, t cilat jan t rregulluara dhe t mbikqyrura nga vetm organet administrative prkatse, kjo sht tendenc e cila ka burim shum m t thell se sa q sht ideja e koncentrimit dhe dekoncentrimit t pushtetit shtetror". Shteti bashkkohor, si bartsi kryesor i shrbimeve publike, gjendet ende para dilems nse shrbimet publike do t ndryshojn karakterin e shtetit dhe ta shndrrojn n federat t shrbimeve publike ose ai edhe m tutje do t jet garantues i siguris publike dhe shrbimet publike ti vn jasht strukturs organizative t shtetit. N praktik ekziston zgjidhja e tret sipas s cils sektori publik, dhe n kuadr t tij edhe shrbimet publike, ka rregullat e veta t organizimit jasht sistemit t administrimit shtetror. Shteti mund t shfrytzoj t drejtat e veta mbikqyrse me qllim t optimalizimit t segmenteve t caktuara t sektorit publik, pra edhe t shrbimeve publike. Zhvillimi i secilit segment t sektorit publik ka specifikat e veta dhe nuk sht i ngarkuar me ngurtsin e shtetit. Njkohsisht tregohet se sot nuk ka shoqri pa njlloj shteti dhe n pajtim me kt, sht e domosdoshme t vshtrohet procesi i demokratizimit t shtetit, veanrisht nga aspekti i dekoncentrimit t pushtetit shtetror. Prandaj, sht iluzore shndrrimi i vlerave politike n institucione jasht shtetit. Monopoli i forcs fizike domosdoshmrisht duhet ti nnshtrohet kontrolls efektive shoqrore dhe me kt rast t shndrrohen organizatat, n t cilat qndron ajo forc, n institucione t prshkuara me demokraci.

50

4. Administrata si element i rendit shtetror Rendi shtetror-juridik vetvetiu paraqet nj sistem shklqyeshm t formsuar t elementeve t llojllojshme. Secili nga kto elemente ka funksionin e vet: kjo do t thot se psh. organet si pjes t organizats shtetrore ose aktet juridike si pjes t rendit juridik paraqesin bartsin e funksioneve parciale. Sikurse q struktura e gjith rendit shtetrorjuridik sht trsi e pjesve ashtu edhe funksioni i ksaj krijese sht vetm trsi e funksioneve parciale reciprokisht t ndrlidhura dhe t koordinuara. Funksionet e pjesve t posaqme derdhen n nj trsi. Organet jan kryers t pjess s caktuar t aktivitetit shtetror. Funksionet e diferencuara imponojn nevojn e ekzistimit t organeve t specializuara prmes s cilve t njtat kryhen. Nj aktivitet mjaft i zgjeruar kryhet prmes veprimtarive konkrete n formn e akteve materiale dhe juridike t ndrlidhura n mes veti n mnyr t komponuar. N kt mnyr, rendi shtetror-juridik sht krijes e formsuar, nj sistem specifik i elementeve, ku vjen n shprehje principi i konsolidimit t funksionit t prgjithshm n baz t funksioneve parciale. Rendi shtetror-juridik me funksionin e vet specifik kryen nj ndikim t caktuar dhe t domosdoshm n shoqri, prkatsisht brenda shoqris globale. N funksionin pasqyrohet nj raport i caktuar n mes t rendit shtetror-juridik dhe shoqris n t ciln ekziston. Kjo krijes rrjedh nga shoqria, por edhe n mnyr kthyese vepron n t. Funksioni tregon rolin, qllimin dhe efektet prfundimtare t ekzistimit t ksaj krijese. Ai objektivitet edhe sht piknisje pr kritikn e t gjitha dispozitave metafizike, mistike dhe antropomorfike t funksionit t rendit shtetror-juridik (q e definojn funksionin si cak ose varg t caqeve dhe t ngjashme). 5. Administrata si pjes e pushtetit ekzekutiv Pushteti ekzekutiv q ekzekuton ligjet gjegjsisht sjell aktet juridike t nevojshme pr ekzekutimin e tyre (zakonisht administrative dhe gjyqsore gjegjsisht akte individuale q mund t jen edhe akte t prgjithshme q jan m t ulta se ligjet dhe me t cilat ligji konkretizohet dhe prpunohet, si dhe udhzime etj.) dhe i cili organizon kryerjen e akteve materiale ose edhe vet i kryen. N kt aspekt pushteti ekzekutiv prfshin t gjitha pushtetet e tjera shtetrore pve organeve ligjvnse. Pushteti i cili me aktet e veta juridike (t prgjithshme ose individuale) konkretizon dispozitat e normave t prgjithshme ligjore, organizon kryerjen e akteve materiale t nevojshme pr aplikimin e ligjit, e veanrisht t akteve t detyrimit fizik dhe t detyrimeve t tjera ose vet i kryen gjegjsisht pushteti adminsitrativ i cili pr kt arsye edhe quhet pushtet ekzekutivadministrativ. Pushteti ekzekutiv sht pushtet i posam, i ndryshm prej atij administrativ, i cili prkujdeset pr ekzekutimin e vendimeve t pushtetit ligjvns, ligjeve dhe t tjerave. Ky pushtet kryen vetm mbikqyrjen e prgjithshme dhe ofron orientimet e prgjithshme pr ekzekutimin e ktyre vendimeve. N prgjegjsi t tij sht edhe nxjerrja e t ashtuquajturve akte politike, gjegjsisht akteve t cilt sipas prmbajtjes jan t njjt si aktet e pushtetit sovran ligjvns, dhe vetm nga to jan m t ulta sipas fuqis juridike.

51

Kto akte nuk hyjn nn mbikqyrje n aspektin e ligjshmris sikurse aktet e rregullt juridik, qoft nse jan liruar plotsisht nga ajo mbikqyrje qoft nse ai sht i organizuar ndryshe dhe sht m i but, sepse nxjerrsi i tyre ka pushtet t madh diskret. N teori po vazhdon nj kontest rreth ndarjes s nj definicioni t pushtetit ekzekutiv t kuptuar n kt mnyr. Pavarsisht nga kontesti i cili shpesh sht i natyrs terminologjike, padyshim se shikuar prmbajtsisht, ekzistojn vrtet pun t tilla q dallojn nga ato t rregullta t ligjvnies (nxjerrja e akteve t prgjithshme), administrative (nxjerrja e akteve administrative, gjegjsisht akteve individuale me t cilat konkretizohen dispozitat e normave t prgjithshme dhe ekzekutimi i akteve materiale) dhe gjyqsore (gjegjsisht nxjerrja e akteve individuale me t cilt konkretizohen sanksionet e normave t prgjithshme), dhe t cilt vhen n prgjegjsi t pushtetit ekzekutiv. 5.1. Organet e pushtetit ekzekutiv Organet kolegiale t pushtetit ekzekutiv n bashksit politike-territoriale ekzistojn n t gjitha nivelet e organizimit shtetror. Kjo do t thot se ato jan organe t bashksive politike-territoriale t cilat jan t pavarura n sistemin e ndarjes s pushtetit n pushtetin ligjvns, gjyqsor dhe ekzekutiv. N pajtim me Kushtetutn i nnshtrohen prgjegjsis politike t organit ligjvns pr gjendjen n bashksit politike-territoriale, pr zbatimin e politiks dhe ekzekutimin e ligjeve dhe t rregullave t tjera, si dhe akteve t prgjithshme nnligjore pr nxjerrjen e t cilve jan prgjegjs. Krahas ksaj, jan prgjegjs edhe pr drejtimin dhe prshtatjen e puns s organeve t shrbimeve shtetrore pr administrim dhe t institucioneve n t cilat jan bartur autorizimet publike. Organet ekzekutive sipas pozits dhe funksionit, qart dallohen prej organeve t administrats dhe shrbimeve pr administrim; Organet e administrats jan prgjegjse pr zbatimin e ligjit dhe aplikimin e politiks s prcaktuar ndaj organeve prfaqsuese dhe organeve t pushtetit ekzekutiv. 6. Qeveria si pushtet ekzekutiv-politik dhe si pjes e pushtetit ekzekutiv Qeveria (governiment, gouvernement, Regierung) paraqet emrin pr organin m t lart ekzekutiv shtetrorr (pr ekzekutivin) i cili vepron pr shtetin dhe n emr t tij. Secili shtet sovran duhet t ket qeverin. Qeveria sht trup i rregull kolektiv, edhe pse ajo parimisht do t mund dt prbhej vetm nga nj person fizik. E drejta ndrkombtare krkon q secili shtet, subjekt i t drejts ndrkombtare, duhet t ket organin m t lart t prfaqsimit ndrkombtar t shtetit i cili si i till duhet t jet qart i prcaktuar, dhe q nuk ka nevoj t prputhet me qeverin (kreu i shtetit, shefi i shtetit). Qeveria pve parlamentit (kuvendi, trupi prfaqsues), sunduesit (nocioni i ngusht), kreut t shtetit (nocioni i m i gjer), ministrit t punve t jashtme (varsisht nga proceset e ndryshme kushtetuese t secilit shtet individualisht), m s shpeshti gjithashtu nj ndr organet e prfaqsimit t jashtm.

52

Definicioni i shtetit sht vshtirsuar dukshm me dallueshmrin e mjetit q zakonisht nnkupton ai termin. Kjo fjal ndonjher, prdoret n aspekt shum t gjer q t shnoj shoqrin si t till, ose fardo form speciale t shoqris. Por, fjala gjithashtu prdoret aq shpesh n kuptimin m t ngusht, q t shnoj nj organ t posam shoqror psh. qeverin ose qytetart, kombin, ose territorin t cilin ata e banojn. E drejta pozitive empirikisht paraqitet n formn e rendeve shtetrore juridike, t cilt jan t ndrlidhur njri me tjetrin prmes rendit ndrkombtar. Nuk ka t drejt absolute; ekzistojn vetm sisteme t ndryshme t normave juridike e drejta angleze, franceze, amerikane, meksikane, etj. sferat e vlershmris s t cilave jan t kufizuara n mnyr karakteristike; dhe si shtes e ktyre, kompleksi i normave dhe pr t cilat flasim si t drejt ndrkombtare. Pr tu definuar e drejta nuk sht e mjaftueshme vetm t vhet n pah dallimi n mes t ashtuquajturave norma juridike dhe normave t tjera q e rregullojn sjelljen njerzore. Gjithashtu, duhet t sqarojm natyrn specifike t ktyre sistemeve t normave t cilat prfaqsojn manifestime empirike t s drejts pozitive, si jan kufizuar ato dhe n qfar raportesh qndrojn m mes vete. Ky sht problem q paraqet shteti si fenomen juridik dhe sht detyr e teoris s shtetit, si deg e teoris s drejts q kt problem ta zgjidh. Lidhur me shtjen e personalitetit t shtetit ekzistojn tri sisteme: shteti si funksion i thjesht, shteti si person juridik, si krijes e gjall, si individ, dhe m n fund shteti si shoqat. Dy t parat jan t pamjaftueshme, madje edhe kundrthnse. Shteti sht m shum se fiksion, qoft nse pohohet se at e ka krijuar doktrina ose vet ligji. Ky konstatim sht i pasakt edhe pr shoqatat e rndomta, megjithse kjo mund t pohohet pr to pa kundrthnie; edhe shteti ndonjher ka konsideruar se mundet lirisht t krijoj shoqata, q s paku mund ti mundsoj juridikisht. Ndrsa sa i prket vet shtetit, shnohet rnja n rrethin magjepss (shteti e jep ligjin, ndrsa ligji e jep shtetin). N t vrtet shteti sht nj marrdhnie juridike, por nse dshirohet edhe organizm shoqror, si secila shoqat, por ka dy lloj shoqatash. Njri lloj krijohet lirshm nga individt me qllim q t arrihet nj cak, tregtar, shkencor ose tjetr; ato jan shoqata t rndomta. Tjetri lloj, mund t thuhet kushtzohet me vet natyrn, kto shoqata quhen natyrore ose t domosdoshme, siq jan familja ose shteti q burojn nga vet natyra e njeriut, e prej aty buron edhe emri institucion, q sot shum shpesh u ipet, pr dallim nga shoqatat kontraktuese. 6.1. Aktet e qeveris Lloj i posam i akteve juridike, q i nxjerr pushteti m i lart shtetror, ekzekutiv-politik gjegjsisht pushteti ekzekutiv, jan aktet e qeveris. Me kto akte rregullohen raportet prkatse dhe rastet t cilat jan t rndsis s posame pr politikn e shtetit konkret. Pr dallim nga aktet e tjera t cilat i nxjerrin organet e

53

administrats, duke nnkuptuar ktu disa akte q i nxjerrin organet e pushtetit ekzekutiv, kto akte nuk i nshtrohen kontrollat administrative-gjyqsore. Konsiderohet se pr to nuk sht e nevojshme habilitacioni ligjvns. Ato i nxjerr organi i cili ka lirin e nisiativs, bazuar n ksuhtetutn. Disa autor (Carre de Malberg) konsiderojn se teoria e akteve t qeveris ndrlidhet drejtprdrejt me dallimin e ligjit n t rndomt dhe kushtetues. Prandaj, kto akte quhen akte t qeveris ose akte politike . Kshtu, teoria e akteve t qeveris sht zhvilluar n kraht e teoris klasike t s drejts publike n Franc, dhe n nj mnyr sht e lidhur me parimet dhe aplikimin e Kushtetuts s Francs nga viti 1791. Ekzistojn pikpamje kundrthnse rreth emrtimit dhe karakterit t akteve q i sjell qeveria. Kshtu psh. Leon Digi (Duguit) ishte kundr emrtimit akte t qeveris, sepse shnojn ekzistimin e prjashtimit t rrezikshm nga parimi i ligjshmris n aspektin material t akteve juridike. Ai favorizonte emrtimin akte politikei, sepse bhet fjal pr akte q i sjell qeveria n pozitn e organit politik. Aktet e tilla nuk i nnshtrohen kontrollims gjyqsor pr shkak t natyrs s vet e jo pr shkak se ekziston ndonj qllim i posam ose pse i sjell ndonj organ i posam. Ajo qeveri e njjt sjell akte edhe si organ administrativ. Andaj, del se emertimi akte t qeveris duhet t mbahet pr akte q n aspektin formal jan administrativ. N t kundrtn edhe aktet t cilat sipas natyrs jan politike do t mund ti iknin kontrolls. Aktet zakonisht prcaktohen sipas kriterit formal, gjegjsisht sipas organit i cili i nxjerr kto akte kryesisht n mnyr t limituar t numruar. Njkohsisht, mangsit e ktij kriteri kan shtyr q t niset hulumtimi i prmbajtjes s tyre. Gjithahstu, ekzsiton papajtueshmri edhe sa i prket nocionit akt i qeveris. Autort francez nisen nga momenti i jashtm, nga fakti q aktet e tilla nuk i nnshtrohen kontrolls gjyqsore, me qka mund t bhet dallimi n mes t akteve t qeveris dhe akteve t tjera q nxjerr administrata. Sidoqft, ata t cilt synonin q akti i qeveris t prcaktohet sipas prmbajtjes, parashtruan natyrisht pyetjen, e funksionit t ri, n t vrtet n formn e funksionit specifik t qeveris. Ai duhet t dalloj nga funksioni administrativ n kuptimin e ngusht t fjals, megjithse n kushtet e sundimit t principit klasik t ndarjes s pushtetit n pushtet ligjvns, gjyqsor dhe ekzekutiv q jan realizuar prmes sistemit presidencial e posarisht prmes atij parlamentar si dhe mosekzistimit t definicionit m preciz t vet administrats, ishte e pamundur t prcaktohet kufiri n mes t funksionit t pastr qeveritar nga njra an dhe atij administrativ nga ana tjetr. N pamundsi pr t gjetur kriter t vrtet pr prcaktimin e ktyre akteve, autort duke u nisur nga fakti se edhe aktet e qeveris nuk i nshtrohen kontrolls gjyqsore si dhe q teoritikisht ndrlidhen me ekzistimin e dallimit n mes t ligjeve kushtetuese e kushtetuts dhe ligjeve t rndomta, kemi br prpjekje q t prcaktojm rastet n t cilat nxirren akte t tilla.

54

Sipas qndrimit t shumics s autorve dhe teoricientve t s drejts administrative, n kt grup t akteve juridike do t bnin pjes ato akte me t cilat rregullohen: 1. seancs), 2. 3. 4. 5. raportet n mes t qeveris dhe parlamentit (thirrja, shtyerja, mbyllja e shprndarja e parlamentit, shndrrimi i parlamentit n gjykat t lart t drejtsis, aktet e faljes s prgjithshme, aktet pr marrdhniet diplomatike dhe t politiks s jashtme, etj.

7. E drejta shtetrore publike Veprat e botuara juridike sikurse q jan artikujt, librat, monografit, studimet, pasqyrimet, debatet gjegjsisht kritikat dhe t ngjashme nga sfera e t drejts publike, jan ndihm e domosdoshme gjat fardo pune serioze n fushn e studimit t shkencave juridike si t s drejts ndrkombtare ashtu edhe asaj t brendshme. Sot, ekzistojn shum deg juridike t cilat jan t ndrlidhura n mes veti dhe q zgjerohen. Degt juridike dhe ndrlidhshmria e tyre sipas kritereve t caktuara ekzistojn duke ju falnderuar shkencs e cila i ndrlidh ato n baz t kritereve q prfaqsojn lmin n t cilin vlejn rregullat e caktuara juridike t cilat e rregullojn fushn prkatse t jets shoqrore. Krejtsisht kriter tjetr vlen pr ndrlidhjen e degve juridike n grupe themelore. Ai varet nga fakti nse rregullat e caktuara e rregullojn vet prmbajtjen e raporteve juridike ose merren vetm me formn e saj. N kt baz dallojm t drejtn materiale dhe formale, dhe kjo ndarje q bhet duke pasur parasysh prmbajtjen e normave juridike q e prbjn kt grup t t drejtave. 7.1. Normat juridike t cilat i studion e drejta administrative sht e njohur se lnda e t drejts administrtaive mund t prckatohet n mnyrn pozitive dhe negative. Ne do t tentojm q lndn e t drejts administrative ta prcaktojm n mnyr pozitive. Pr t pasur sukses n kt duhet pasur parasysh q definimi pozitiv i t drejts administrative nnkupton qndrimin dhe qasjen krejtsisht normativiste n t ciln vshtrohet gjendja n sistemin juridik t shtetit ashtu siq sht n momentin e caktura. N rastin e par sht e qart se nga e drejta adminsitrative duhet eliminuar normat me t cilat rregullohen leximi i vullnetit t njanshm t organit prgjegjs me ndikim t drejtprdrejt juridik (shembull, a sht dhnja e ndihms financiare nga mjetet e buxhetit personit t cilit zjarri ia ka shkatrruar shtpin familjare dhe nj lexim i till nuk vhet nn t drejtn administrative n kuptimin m t gjer t fjals?). Ose ku bjn pjes t ashtuquajturit akte t afarizmit t cilat fillimisht i ka afirmuar e m pas refuzuar praktika franceze e kshillit shtetror si objekt t norms administrative-juridike?

55

N rastin e dyt, bhet fjal pr vshtrimin e rregullave t cilat adminsitrata i aplikon pavarsisht n vullnetin m t fort ose t njjt me subjektin ndaj t cilit vepron, dhe pavarsisht nse kryen kontrolln e puns s tij posarisht t gjyqsis ose gjykatave t prgjegjsis s prgjithshme. Kur me t drejtn administrative nnkuptohen t gjitha normat t cilat i zbaton administrata, ather definicioni i till bhet tepr i gjer ai thjesht glltit seciln veprimtari me rezultat juridik ose madje edhe pa t. E drejta administrative si disciplin juridike kryesisht merret me studimin e disa grupeve t normave juridike. Prandaj, ne theksojm se shprehja norm juridike prdoret pikspari duke nnkuptuar rregulln juridike gjegjsisht aktet e karakterit t prgjithshm. Kryesisht grupet vijuese t normave juridike rregullojn: a) organizimin e administrats publike; b) veprimtarin e administrats publike; c) raportin e organeve t administrats publike ndaj organeve t tjera shtetrore dhe ndaj institucioneve dhe organizatave t pavarura; a) Organizimi i administrats publike Lidhur me organizimin e administrats publike duhet theksuar se studiohen rregullat (normat) me t cilat prcaktohet mnyra e themelimit dhe shuarjes s organeve, si dhe format organizative t administrats publike n vendin ton. Pra, ktu flitet pr normat q prcaktojn organizimin ekzistues t administrats publike dhe sistemit t organeve t administrats publike (si t organeve shtetrore ashtu edhe t institucioneve dhe t organizatave t pavarura). M tutje, n kt grup t rregullave (normave) hyjn rregullat t cilat prcaktojn fushveprimtarin n prgjegjsit dhe autorizimet t administrats publike. Sipas ksaj, ato jan norma t cilat vendosin t drejtat, obligimet dhe funksionet e organeve t administrats dhe personave zyrtar, ndarjen e prgjegjsive n mes t njsive prkatse organizative, autorizimet e organeve q t nxjerrin akte administrative. b) Veprimtaria e administrats publike Lidhur me kt, e drejta administrative bn analizn e veprimtaris s administrats publike dhe studion materien pr aktet e administrats. N kt grup hyjn posarisht normat t cilat prcaktojn format e veprimtaris t administrats publike n fushat e ndryshme t veprimtaris shtetrore dhe shoqrore, llojet e akteve t administrats publike si dhe normat t cilat prcaktojn t drejtat dhe obligimet e qytetarve dhe t personave juridik n fushn e veprimtaris administrative dhe t procedurs administrative. Andaj, ktu bjn pjes edhe normat t cilat vendosin pr t drejtat e

56

qytetarve dhe t personave juridik lidhur me mbrojtjen e t drejtave t tyre dhe interesave juridike, si dhe normat q prcaktojn obligimet e qytetarve dhe dhe personave juridik n fushveprimtarin e administrats. Lidhur me veprimtarin e administrats vend t rndsishm n studimin e t drejts administrative zn raportet administrative-juridike. c) Raportet e organeve t administrats publike ndaj organeve t tjera shtetrore dhe institucioneve e organizatave t pavarura N kt grup bjn pjes normat q rregullojn: raportet n mes t organeve prfaqsuese dhe organeve t tyre ekzekutive n njrn an, dhe t organeve t administrats shtetrore n ann tjetr; raportet n mes t gjyqsis (gjykatat) dhe organeve t administrats shtetrore; raportet n mes t prokuroris publike dhe organeve t administrats shtetrore; dhe raportet n mes t organeve t administrats dhe t institucioneve dhe organizatave t pavarura. Siq shihet, e drejta administrative si disciplin juridike ka detyr themelore q t interpretoj rregullat e caktuara administrative-juridike, normat e caktuara t s drejts administrative, q t kryej analizat dhe sintezat e nevojshme, q normat administrative-juridike ti vendos n nj sistem t caktuar dhe t bj prpunimet e nevojshme dhe kryerjen e rregullave dhe parimeve t prgjithshme juridike. N fund, lidhur me subjektin e t drejts administrative duhet theksuar se studimi i t drejts administrative nuk mund t kufizohet vetm n studimin e e normave prkatse juridike dhe marrdhnieve juridike, por ajo duhet t prfshij edhe studimin e principeve t caktuara shoqrore, politike dhe prgjithsisht organizative t cilt jan n lidhje t drejtprdrejt me normat juridike t lartprmendura dhe me krijimin e marrdhnieve administrative-juridike.

7.2. Pikpamjet e tjera lidhur me lndn e t drejts administrative Pve pikpamjes s shprehur pr lndn e t drejts administrative ekziston edhe nj pikpamje tjetr m e gjer sipas t cils e drejta administrative si disciplin juridike duhet t prfshij dhe t studioj t gjitha rregullat juridike t cilat i aplikon administrata publike n kryerjen e punve nga prgjegjsia e vet. Nj definicion i till i t drejts administrative nuk do t mund t pranohej, sepse administrata aplikon jo vetm norma administrative-juridike (rregulla), por gjithashtu norma t cilat studiojn degt e tjera t s drejts (shembull, pronsore-juridike, familjare-juridike, puns-juridike dhe norma t tjera). Kshtu psh. organet e administrats aplikojn norma t s drejts familjare (rregullat pr birsim, pr prkujdesje, pr martes etj.), norma t s drejts pronsore (qytetare) juridike (kur nnshkruhen kontratat), etj. Andaj, me ndihmn e ktij definicioni nuk mund t prcaktohet sakt lnda e t drejts administrative. Prcaktimi negativ i t drejts administrative n verzionin ideal do t nnkuptonte trsin e rregullave juridike t cilat nuk i takojn asnj dege tjetr t s drejts. Do t arrihej ajo q arrihet edhe me definimin negativ t administrats n frymn e doktrins s Montesquies pr trekndshin e pushtetit, gjegjsisht q administrata sht e tr ajo q nuk sht legjislacion dhe

57

gjyqsi. Por n t vrtet q t dyja kan mbetur pa mbshteteje, sepse m s pari do t duhej t vrtetohej saktsisht se qka sht legjislacion, gjegjsisht gjyqsi n n aspektin material t fjals dhe mbetja nga kto do t ishte administrat prkatsisht veprimtari administrative. Sipas M. Kamariqit dhe I. Festiqit, ekzistojn dy pikpamje kryesore t definimit t s drejts administrative t cilat t drejtn administrative e prcaktojn n mnyr negative. E para pikpamje sht ajo e cila t drejtn administrative e prcakton n mnyr negative dhe sipas t cils n t drejtn administrative bjn pjes normat t cilat kan t bjn me administratn por nuk bjn pjes n nj deg tjetr t s drejts; dhe e dyta i qaset prcaktimit t lnds s t drejts administrative prmes definimit pozitiv gjegjsisht gjetjen e karakteristikave specifike t normave q bjn pjes n t drejtn administrative. Definimi pozitiv mund t klasifikohet n dy grupe t gjer dhe t ngusht. Sipas kuptimit m t gjer n t drejtn administrative bjn pjes t gjitha ato norma q i referohen administrats, pavarsisht nga natyra e raportit gjegjsisht veprimtaris q e kryen administrata. Definimi m i ngusht prcaktohet si grumbull i normave q rregullojn pozitn e organizatave administrative dhe veprimtarin e tyre, si dhe veprimtarin e organeve t tjera, n lidhje me raportet administrative-juridike. Organizatat administrative dhe organet e tjera, e ato sipas rregullit jan organe shtetrore, n shkencn e t drejts administrative quhen me emr t prbashkt organe publike. Megjithse, n literaturn shkencore dhe profesionale institucioni i raporteve administrative-juridike n aspektin shkencor-teorik mjaft shum sht sqaruar, ekzistojn paqartsi t caktuara sa i prket ndikimeve faktike-juridike n trsin e elementeve t tij t caktuar nga t cilt prbhet definicioni sintetik i ktyre raporteve, dhe t cilt jan primar pr funksionimin e tyre. Ky definicion sintetik, n t vrtet tregon se bhet fjal pr raportin n t cilin hyjn organet e administrats n procesin e veprimit t vet. Pr arsye se raporti administrativ-juridik sht pjes faktike e rendit juridik, elaborimi i tij shkencor dhe praktik do t shrbej n sqarimin m t mir t shum shtjeve q dalin nga kjo. Sipas R. Lukiqit, rendi juridik prbhet nga dy elemente: a) njri sht normativ dhe prbhet nga normat; b) i dyti sht faktik dhe prbhet nga veprimet njerzore materiale (trupore) me t cilat normat juridike realizohen. N. Stjepanoviq n definimin e shtjeve t rendit juridik sht i afrt me teorin juridike franceze mjaft aktuale e cila niset nga ajo se rendi juridik prbhet nga rregullat juridike q rregullojn sjelljen e njerzve n bashksin shoqrore dhe t situatave juridike, titullart e t cilave mund t jen individt dhe personat juridik. Marr parasysh se pr prcaktimin analitik t definicionit t dhn sht karakteristik veqoria e subjektit t vet raportit, ather gjithsesi se vrtetohet q njra pal n raportin administrativ-juridik obligativisht sht organi shtetror paavrsisht nga normat q aplikohen, derisa subjekti i dyt sht secili me t cilin vendoset raporti administrativ-juridik nse ai raport sht i rregulluar me normat e t drejts publike. Pra, raporti administrativ-juridik sht raporti themelor juridik n t cilin veprimi i organeve t administrats lajmrohet si barts i autoritetit t pushtetit n n vendosjen e raporteve administrative-juridike, ashtu siq i nxjerr krijuesi i rregullave juridike pr t mbrojtur

58

pozitn e interesit publik. Lidhur me kt, me t drejt mund t konstatohet se marrdhnia administrative-juridike, si nj ndr format e marrdhnies juridike, paraqet njrin ndr institucionet m t rndsishme t s drejts administrative. Normat me t cilat definohet pozita e subjekteve n marrdhniet administrative, nuk jan norma t cilat palt i prcaktojn me pajtim apo njanshm n mnyr q me to t mund t realizojn sjelljen e dshiruar t subjekteve, por ato jan norma mbi t cilat vendoset rendi juridik. 7.1. E drejta materiale Grupin e t drejts materiale e prbjn ato norma juridike t cilat i prcaktojn sjelljet themelore t subjekteve juridike, gjegjsisht, t drejtat dhe obligimet e tyre t cilat jan t rregulluara n degt e ndryshme t s drejts, duke prcaktuar me kt rast edhe sanksionin kundr shkelsve t ktyre normave. Kto norma ndryshe quhen edhe norma primare pr arsye se jan norma q prcaktojn autorizimet, obligimet juridike, deliktet dhe sanksionet n marrdhniet themelore n mes t gjitha llojet e subjekteve. Dihet se disa norma juridike rregullojn vetm esencn e marrdhnieve shoqrore duke iu dhn prmbajtje juridike, derisa t tjerat prcaktojn mnyrn n t ciln norma duhet t realizohet. Kshtu q nj pjes e rregullave juridike e prcakton vetm prmbajtjen e raportit shoqror, duke i vn n pah vetm elementet e tij esenciale t cilat jan relevante nga pikpamja juridike, deris at tjert prcaktojn formn e tyre n t ciln kto rregulla juridike paraqiten. N grupin e t drejts materiale prfshihen t gjitha ato rregulla nga cilado deg e drejtsis t cilat i urdhrojn subjekteve juridike nj lloj t caktuar t sjelljes. Me kt rast, ato i prcaktojn t drejtat dhe obligimet e tyre si dhe sanksionet n rast se mungon sjellja q krkohet. 7.2. E drejta formale ose procesore Ndarjen n t drejtn formale dhe materiale e bjn ato norma t cilat prcaktojn format, mnyrat dhe veprimet me ndihmn e t cilave aplikohen n jet normat primare t s drejts materiale. Pr prcaktimin e konceptit t s drejts formale elementi m i rndsishm sht autoriteti i subjektit si krijues i norms juridike (adresantit). Madje n rendin e dyt qndron procedura. Andaj, n llojin e njjt t akteve juridike n aspektin formal vijn t gjitha aktet pr nxjerrjen e t cilve sht prgjegjs subjekti i njjt. Nse pr dy akte sht prgjegjs subjekti i njjt por procedura pr nxjerrjen e tyre sht e ndryshme, ather ata bjn pjes n dy lloje t ndryshme t akteve. Rregullat formale e prcaktojn formn e rregullave juridike dhe raporteve t tyre, gjegjsisht format n t cilat do t realizohen normat juridike t s drejts materiale. Nuk mund t vendoset kufiri strikt n mes t rregullave materiale t cilsdo deg t s drejts t cilt i urdhrojn subjekte juridike mnyrn prkatse t sjelljes, duke i prcaktuar t

59

drejtat e obligimet e tyre dhe t rregullave me t cilat sht prcaktuar mnyra e realizimit t ndonj raporti juridik si procedur e realizimit t s drejts. Disa deg t caktuara t s drejts prfshijn normat edhe t njrit edhe tjetrit lloj. Kshtu, psh. dega e t drejts penale prmban normat e t drejts penale materiale t cilat kryesisht gjinden n Ligjin Penal. Kto norma prcaktojn veprat penale dhe sanksionet penale kundr kryersve t veprave penale. Normat e t drejts formale (procesore, procedurale) prmbahen n Ligjin pr Procedurn Penale dhe ato prcaktojn procedurn (procesin) n t cilin do t vrtetohet nse i dyshimiti, gjegjsisht i akuzuari ka kryer vepr penale dhe nse ndonj sanksion do t shqiptohet ose do t aplikohet kundr tij. Kjo procedur (proces) formale ngrthen disa faza duke filluar nga hetimi, akuzimi, prgatitjes dhe zhvillimit t procedurs kryesore, shpalljes s aktvendimit t shkalls s par, procedurs s ankess, plotfuqishmris dhe zbatimit. 7.3. E drejta publike dhe e drejta private Pr prcaktimin e rndsis s ndarjes n t drejtn publike dhe n t drejtn private sht e rndsis s veant raporti n mes t rregulls juridike dhe subjektit. Ky nt vrtet sht raporti i adresantit (krijuesit t norms juridike) dhe adresatit (pranuesit t norms juridike). Lidhur me kt e drejta publike dhe private konsiderohet si e drejt objektive dhe subjektive. Ndarja n t drejtn publike dhe private sht e rndsishme pr shkak t kualifikimit t subjektit juriudik n varsisht nga ajo nse rregullat juridike t cilat i nxjerr shteti i referohen bartsve t pushtetit shtetror ose qytetarve privat. a. E drejta objektive Qytetart si individ, persona fizik ose juridik kan t drejt t bjn at q dshirojn nse jan t vetdijshm pr veprimet dhe sjelljet e veta. Ata mund ti ndrmarrin veprimet e veta n baz t rregullave juridike t cilat i autorizojn ata pr kt, prkatsisht pr t mos br veprimet t cilat u ndalohen sipas atyre rregullave. N kt baz edhe ekziston dallimi n mes t drejtave t kuptuara n aspektin objektiv dhe atyre n aspektin subjektiv. Nse rregulla juridike prcakton q subjekti juridik duhet t sillet n nj mnyr t caktuar, ather ajo sht e drejt n kuptimin objektiv. Kjo do t thot se kur organet shtetrore u prcaktojn qytetarve mnyrn e obliguar t t sjellurit ather ata u prcaktojn atyre qka mund t bjn dhe qka nuk mund t bjn. E drejta n kuptimin objektiv ngrthen t gjitha rregullat juridike adresant t t cilave jan organet shtetrore. Andaj, me to nnkuptohet ose grumbulli i rregullave t tilla ose vetm disa rregulla individuale. E drejta n aspektin objektiv sht e drejt juridike, sepse ajo ngrthen t gjitha rregullat juridike t cilat rregullojn rregullimin shtetror dhe shoqror t ndonj shteti, organizimin shtetror, si dhe lirit dhe t drejtat themelore t qytetarve si subjekte t asaj t drejte. Ktu bjn pjes edhe t gjitha ato rregulla n baz t t cilave organet shtetrore i kryejn funskionet e veta, duke ua prcaktuar autorizimet n kuadr t t

60

cilave mund t kryejn aktivitetin e vet si t drejt dhe obligim t tyre. sht e qart se e drejta n aspektin objektiv paraqet at ann e s drejts e cila n formn e norms juridike ua regullon qytetarve dhe organeve shtetrore sjelljen dhe veprimin e caktuar. Ekzistojn mospajtime t teoricientve lidhur me burimet materiale t s drejts t cilatg ndonjher u jepin domethnie t ndryshme. Disa konsiderojn se ato jan shkaqet q nxisin krijimin e t drejts (vullneti i Zotit, natyra, mendja njerzore, e drejta objektive, etj.), derisa t tjert mendojn se ata prfaqsojn faktort shoqror (shteti, shoqria, shkenca juridike, praktika juridike, etj.) t cilt nn ndikimin e ktij shkaku krijojn t drejtn. Padyshim se e drejta krijohet me lindjen e normave t prgjithshme juridike, e m pas edhe prmes atyre individuale t cilat rrjedhin nga t prgjithshmet. b. E drejta subjektive E drejta subjektive sht ajo e drejt e cila lidhet pr subjektin e caktuar. Nse nga norma juridike pr subjektin juridik lindin t drejta t caktuara (autorizimet juridike subjektive) t cilat e mbrojn rendin juridik ather sht fjala pr t drejtn subjektive. N t vrtet kto jan ato autorizime t cilat organet shtetrore dhe qytetart, qoft si persona juridik ose fizik mund ti kryejn, si dhe obligimet e tyre t cilat duhet plotsuar dhe kryer n baz t rregullave juridike objektive. T drejtat publike n t vrtet jan t drejta subjektive t cilat subjektet e veta i kan n fushn e t drejts publike. T drejtat publike i kan t gjitha veqorit e t drejtave subjektive nga degt e tjera t s drejts, gjegjsisht nga e drejta private, q do t thot se ato jan autorizime t subjekteve t cilat jan t mbrojtura me sanksion shtetror. Dallimi i vetm sht se ktu subjekt i obligimit sht ndonj person juridik publik, m s shumti shteti dhe derivatet e tij, t cilt ushtrojn pushtetin publik-juridik. Marr parasysh subjektin e posam n t cilin referohen t drejtat publike subjektive, n teorin e drejtsis pr nj koh t gjat ka mbretruar mendimi se kto t drejta fare nuk ekzistojn, gjegjsisht konsiderohej se ekziston vetm e drejta subjektive private. Sidoqoft, pr nj koh t gjat shteti si sovran nuk sht obliguar juridikisht kundrejt subjekteve t tjera juridike ndaj t cilave ka ushtruar pushtetin dhe plotsimi i obligimeve nga ana e tij ndaj tyre ekskluzivisht sht varur nga vullneti i saj i lir. Me zhvillimin e demokracis qytetart dhe subjektet e tjera e kan forcuar pozitn e tyre ndaj shtetit dhe kan siguruar mjetet juridike q ta detyrojn ti kryej obligimet e tij. Ktu, rol veanrisht t rndsishm kan luajtur e drejta administrative gjegjsisht procedura administrative dhe gjyqsia administrative. Andaj, edhe n teori filloi t konsiderohej se ekzistojn t drejtat subjektive publike ashtu siq ekzistojn edhe t drejtat subjektive private. Sot, kto t drejta jan t gjithpranueshme, dhe m e rndsishmja ndr ato jan t drejtat politike, ndrsa t rndsishme jan edhe t drejtat pronsore dhe t tjerat t drejta n raport me shtetin dhe t cilat burojn nga kryerja e shrbimit pr llogari t shtetit.

61

8. Administrata publike dhe roli i saj n procesin juridik-politik Veprimi i vrtet i normave juridike n raportet shoqrore n prgjithsi dhe n fusha t caktuara t jets shoqrore paraqet imeprativ pr sistemin juridik i cili me lindjen dhe ekzistimin e vet qensisht i lidhur me shtetin. N pjesn drmuese prputhet me funksionin e shtetit. Duhet dalluar qllimet e t drejts, gjegjsisht veprimin e dshiruar dhe t planifikuar e cila realizohet me ndikimin e normave juridike n raportet shoqrore. N teorin juridike dhe politike ekziston pajtimi se normat juridike kan funksion rregullativ-kontrollues. Me ndihmn e tyre realizohet orientimi i detyrueshm i raporteve shoqrore m t rndsishme dhe zgjidhja e konflikteve m t rnda shoqrore n pajtim me interesat zotruese n bashksit konkrete historike. Gjithashtu, me ndihmn e normave juridike bartsit e pushtetit dhe fuqis shoqrore, m s pari shteti, prcaktojn se si duhet t sillen njerzit n raportet n mes veti nn krcnimin e detyrimit t organizuar fizik. Kjo arrihet ashtu q veprimet e disa subjekteve n raportin e caktuar shoqror me norm kualifikohet si juridiksiht obligative ndrsa veprimet reciproke t subjekteve t tjera n raportin e njjt kualifikohen si juridikisht t lejuara. Sipas qndrimeve t shumta t teoricientve t drejtsis n periudhat e ndryshme historike (antike, mesjetare, qytetare liberaliste dhe shtetror-kapitalist), n esencn e sistemit juridik sht se i shrben t mirs (publike) s prgjithshme (bonum commune), gjegjsisht t drejts absolute, siguris dhe paqes s prgjithshme, ndrsa veqanti e formave t kqija sht se i shrben ekskluzivisht ose pikspari interesave t posaqme t shtresave t caktuara dhe t privilegjuara shoqrore. Megjithat, sht e pakontestueshme n teorin dhe praktikn juridike t pushtetit shtetror, se secili sistem juridik paraqet mjet pr zgjidhjen e konflikteve t papajtueshme shoqrore dhe realizimin e detyrueshm t interesave themelore ekonomike dhe politike t shtresave sunduese n shtet, e para s gjithash sigurimin e pronsis private dhe t pushtetit politik. Kjo form e pushtetit shprehet n dy forma kryesore: si funksion mbrojts-represiv ose ekzekutim institucional t dhuns me qllim t friksimit, dnimit dhe rezistencs t asaj pjese t popullats e cila nuk aprovon dhe cenon interesat sunduese dhe juridikisht t mbrojtura, ose krijimin prmes normave juridike, kushteve t prshtatshme pr zhvillimin ekonomik, politik, kulturor, dhe raporte t tjera t cilat i konvenojn shtresave sunduese. Prandaj, me norma juridike mbrohen edhe disa interesa publike t qytetarve t rndomt (mbrojtja shndetsore dhe n pun, shkollimi, urbanizimi etj.). 8.1. Shrbimet publike 8.1.1. Nocioni i shrbimit publik Shrbimi publik sht nocion i cili ka lindur n fund t shekullit XIX n praktikn e Kshillit shtetror francez; e cila shnohet si aktivitet i administrats n baz t

62

parimeve t s drejts publike. Zhvillimi m i hovshm i shrbimit publik sht shnuar n Franc ku ky institucion edhe ka lindur. Pve, ksaj konsiderohet se shrbimi publik sht veprimtari e administrats, e cila kryhet nn sundimin e t drejts publike, gjegjsisht se shrbimi publik sht procedur teknike e kryerjes s punve t caktuara administrative n t ciln knaqen nevojat e interesit t prgjithshm. Shkurtimisht, koncepti i shrbimeve publike si duket mund t shprehet edhe kshtu: ajo sht secila veprimtari kryerjen e s cils administruesit duhet ta rregullojn, sigurojn dhe kontrollojn pasi q ajo sht e domosdoshme pr realizimin dhe zhvillimin e ndrvartsis shoqrore, andaj mund t sigurohet plotsisht vetm me ndrmjetsimin e forcs me t ciln posedojn administruesit. Karakteri objektiv i shrbimeve publike, ligji pr shrbimet publike i cili sht vetm pranim dhe aplikim i obligimit t prgjithshm e cila u imponohet administruesve, karakteri i prbashkt i t gjitha akteve administrative, meq t gjith ata kan pr qllim shrbimin publik, e ato jan tri elementet themelore t sistemit. Administruesit dhe shrbyesit nuk jan m sundues t ciln t sunduarve ua imponojn pushtetin sovran, imperiumin. Ata m nuk jan organe kolektive t personalitetit q sundon. Ata vetm administrojn me punt e bashksis. Nuk mund t pohohet se nocioni i shrbimit publik sht para s gjithash nocion juridik. M par do t mund t thuhej se pr shkak t karakterit funksional t cilin nocioni e prmban, ky koncept ka domethnie t caktuar politike. Pr t ka shum definicione, dhe t gjitha rrjedhin nga shekuli i XIX. Koncepti i shrbimit publik sht zhvilluar n aspektin e prcaktimeve ekonomike, sociale dhe kulturore t cilat n t kan futur nj komponent t caktuar prmes s cils sht vendosur funksioni publik i organizats. N fillim t zhvillimit t vet, shrbimet publike pr lnd t rregullimit kan pasur momentin shum prezent social. N fillim, ai prbhej n ndihmn reciproke t personave t varfr, t ushqyerit e tyre dhe ndihmn rreth kulmit mbi kok, e m pas lmia sociale u zhvillua n nivelin e mbrojtjes shndetsore. Madje sht konsideruar se shrbimi i vrtet publik sht para s gjithash shrbimi i shndetit publik. Ai m von ka prjetuar renesansn konceptuale n formn e krijimit t nj numri t madh t shrbimeve t tjera publike me t cilat jan plotsuar nevojat e popullats. Shteti dhe kolektiviteti kan prcaktuar qllimin e interesit shoqror, por n t gjitha rastet shrbimin e kan kryer kolektivitetet administrative. Kshtu q, shum funksione t tjera jo vetm ato sociale u bn e drejt publike e cila realizohej prmes shrbimeve publike. sht e qart se interesi i prgjithshm sht legal dhe primar, kshtu q paraqitet si ineresi m i rndsishm. Pas tij jan t gjitha interesat e tjera, veanrisht ata privat, qofshin ata kolektiv ose individual. Por, parashtrohet pyetja se ku sht kufiri n mes t interesave kolektive t nj numri m t madh t individve dhe atij t prgjithshm. T gjith ata e krkojn satisfaksionin e vet. Pr tu prgjigjur n kt pyetje duhet nisur nga ajo se teoria nuk e cek numrin e personave plotsimi i nevojave t t cilve do t prfaqsonte t ashtuquajturin interes t prgjithshm. Kjo do t thot se koncepti i interesit t prgjithshm sht nocion mjaft i paprcaktuar dhe jopreciz. N njrn an sht norm abstrakte e cila lind dhe aplikohet n rendin e brendshm juridik t shteteve. Domethnia e saj sht se nnkuptohet se ka t bj me njeriun, por jo ekskluzivisht si individ por n numr t pacaktuar t njerzve. Sa sht ai numr, q t ekzistoj interesi

63

i prgjithshm, ligjvnsi nuk e prcakton, por nnkuptohet se ai duhet t dla nga norma e cila i ndrlidh t gjith antart e shoqris ose s paku shumicn drmuese. Megjithse, ekskluzivisht lidhet pr shrbimet publike, koncepti i inetersit t prgjithshm, si intuitu personae, paraqet shprehjen q prdoret n t drejtn e brendshme dhe at ndrkombtare dhe m s shpeshti prdoret pr tu shnuar se t drejta t caktuara nuk barten, sepse i takojn t gjith antarve t bashksis politike e cila i ka vendosur ato. Gjithashtu, ky nocion e ka prdorimin e vet t shpesht n zbatimin e pronsis s eksproprijimit n patundshmri, gjegjsisht n procedurn e bartjes s pronsis nga prona private dhe shndrrimi i saj n pron shtetrore, si dhe n rastet e tjera n pajtim me ligjin. 8.1.2. Zhvillimi i shrbimeve publike Shrbimet publike jan zhvilluar pas periudhs s kapitalizmit liberal dhe n periudhn fillestare si lnd e puns s tyre ishte kryesisht kryerja e funksionit social Aty edhe sht arritur prparimi m i madh, ndrs an periudhn e mvonshme t zhvillimit ka pasur suksese edhe n planin e arsimit, shndetsis, komunikacionit, shfrytzimit t ujrave dhe pasurive natyrore. Prparimi m i madh n zhvillimin e e shrbimeve publike sht shnuar n Franc, q m von t vazhdoj n shkencn dhe praktikn gjermane. Prfaqsues tipik i t ashtuquajturs teori t funksioneve sociale, ishte Leon Digi i cili i takonte shkolls solidariste franceze e cila ishte posarisht me ndikim n gjysmn e par t shekullit XX. Ajo shkoll n paln t par vnte njeriun si subjekt dhe adresat t fundit t s tr drejts. Ai sht administruesi prmes t cilit realizohet secila veprimtari, qoft nse adminsitron me t apo u takon atyre m t cilt administrohet. Siq kemi theksuar, sht princip reciprociteti dhe ndihma e ndrsjell, por ajo realizohet prmes shrbimeve publike, pra prmes pushtetit publik. Me shtjet dhe problemet e shrbimeve publike m s shumti sht marr shkenca juridike franceze e cila niset nga ajo se ekzistojn shum definicione t konceptit t shrbimit publik. Madje, vet shprehja n gjuhn frnge ka nj domethnie t caktuar politike. Shpesh prdoret n komunikimin e prditshm q gjithsesi i kontribuon ides s shrbimit publik. N Preambuln e Kushtetuts s Francs nga viti 1946 dhe q prmbahet edhe n Kushtetutn e vitit 1958 shrbimit publik i ipet rndsi nacionale. Megjithat, ideja e shrbimit publik n ideologjin mbizotruese sht br sinonim i detyrimit, deficitit, burokracis, etatizmit. Kjo ka sjellur deri ajo q shrbimi publik t bhet konkurente pr sektorin privat i cili n segmente t caktuara t shoqris, gjithashtu sht paraqitur n interesin publik. Ai edhe sot mund t kryej detyrat e interesit t prgjithshm por sht e domosdoshme ti ndahen autorizime t posaqme dhe prgjegjsi pr t kryer kt detyr. Gjithashtu, sektori privat, gjegjsisht organizata private e cila paraqitet si institucion publik prmes s cils prmbushen intersat e prgjithshme t qytetarve duhet t marr prsipr obligime t posaqme pr prmbushjen e ktyre detyrave. Pas vitit 1986 kur shteti ka ndrmarr privatizimin e shrbimeve ekonomike dhe sociale, nocioni i shrbimit publik srish ka fituar vendin q edhe sot i takon n sistemin e nevojave shoqrore t popullats. Por, ende nn ndikimin e politiks, koncepti i shrbimit publik

64

kuptohet n mnyr joprecize, kshtu q edhe organi administrativ quhet shrbim publik. Q nj shrbim t konsiderohet publik nevojitet q veprimtaria e tij t jet e orientuar n ekzistimin e s paku dy elementeve, e ato jan qllimi dhe mjetet. Q t dy elementet duhet kumulativisht t plotsohen. Qllimi paraqet detyrn themelore e cila duhet t realizohet e ai sht sigurimi i interesit t prgjithshm. Megjithat, qllimi vetvetiu nuk e siguron interesin e prgjithshm. Atij i duhen mjetet e domosdoshme me t cilat ai qllim mund t realizohet, e ato mjete jan pushteti publik t cilin e kryen shteti si kolektivitet territorial dhe institucion publik, si organizat e pushtetit publik. Pve ksaj krkohet edhe kontinuitet n veprim, q do t thot se ineteresi i prgjithshm dueht vazhdimisht t mbrohet me veprimtarin e shrbimit publik. Vetm n at mnyr shrbimi publik e arsyeton qllimin e vet pr t cilin edhe sht formuar. N kt kuptim, nnkuptohet se ajo funksionalisht duhet t bjet e prshtatshme dhe n dispozicion t t gjith qytetarve me kushte t njjta, q do t thot se ajo lidhte me qllimin primar i cili sht interesi i prgjithshm qoft ns ebhet fjal pr arsimin, komunikacionin, kulturn etj. Andaj, siq e shohim trsia e t gjitha elementeve nga t cilt varet shrbimi publik i cili kryen detyrn e interesit t prgjithshm, mund t prmbahet n definicionin sintetik: bhet fjal pr shrbim publik kur detyrn e ineteresit t prgjithshm e kryen personi juridik i t drejts publike, por edhe kur nj detyr e till i besohet personit juridik t s drejts private, ather atij pikrisht pr kt i ndahen autorizime t posaqme dhe i imponohen obligime t veqanta. Me fjal t tjera kur nj aktivitet e kryen personi juridik publik, sht e mjaftueshme q ai aktivitete t jet i interesit t prgjithshm pr t qen shrbim publik, por kur at e kryen personi privat duhet q ajo detyr t jet e interesit t prgjithshm dhe q ai person t jet n rendin e posam juridik. N kt rast, kur shrbimin publik e kryejn personat privat, ather shrbimi shnohet si shrbim publik koncesionar pr arsye se i ashtuquajturi koncesionar fiton koncesion nga bashksia politike n formn e autorizimeve q t mund t kryej shrbimin publik n emr t tij dhe n llogari t interesit t prgjithshm. Ai ather mund t bj transportin publik t njerzve, t kryej shrbime komunale, etj. Siq po e shohim, pr pushtetin publik veanrisht lidhet interesi i prgjithshm. At e bjn, siq e pam, personat juridik publik ndrsa nj pjes t caktuar nga lmia e e pushtetit sovran i kryejn institucionet e ndryshme t gjyqsis, mbrojtjes, policis, mbrojtjes civile, etj. Shembull nuk do t konsiderohej se ekziston shrbimi publik nse njerzit e nj lagjeje do t organizoheshin pr pastrimin e rrugve; ose nse do t ndrmirreshin aksione t popullats n planin e pengimit t pasojave t fatkeqsive natyrore (ndrtimi i digave, pendave dhe t ngjashme). sht e pakontestueshme se n t gjitha kto aktivitete ekziston qllimi i cili paraqet interesin e prgjithshm. 8.2. Ndarja e shrbimeve publike Siq theksuam, koncepti i shrbimit publik sht prshtatur politikisht pr nevojat nga lmia e shrbimeve publike administrativedhe shrbimet publike t karakterit industrial dhe komercial. Pr dallim nga shrbimet publike administrative t cilat sht vshtir q saktsisht dhe n mnyr pozitive t definohen, shrbimet publike t karakterit industrial dhe komercial m s shpeshti jan institucione publike t cilat i karakterizon veprimtaria e vet. Ajo m s shpeshti sht e natyrs ekonomike dhe ka t

65

bj me prodhimin, shitjen, distribuimin, transportin, kreditimin, policat e sigurimit, etj. Shrbimet publike t karakterit industrial dhe komercial kan autonomi shum m t gjer nga shrbimet publike administrative. N kto shrbime aplikohen rregullat juridike t s drejts publike dhe private, q ktyre shrbimeve u mundson kryerjen e aktiviteteve t cilat sipas natyrs gjinden brenda nj personi t njjt publik-juridik, gjegjsisht t shtetit, kolektiviteteve territoriale, pastaj institucioneve t prziera, etj. Shrbimet publike administrative kryejn veprimtari e cila m leht shpreht n mnyr negative se sa pozitive. N esenc, definicioni i tyre thot se n to bjn pjes e gjith ajo q nuk bn pjes n lmin e shrbimeve publike t karakterit industrial dhe komercial. Ato jan shrbime joprofitabile dhe veprimtaria e tyre nuk varet nga fitimi i arritur. N kto shrbime bjn pjes institucionet e pushtetit t cilat i kryejn aktivitetet n pajtim me karakterin e ekzistimit t vet. Kshtu q, shrbimin publik administrativ t cilin e kryejn gjykatat, organet administrative, si dhe organizatatat t cilave u sht besuar kryerja e shrbimit publik me ndarjen e autorizimeve publike. N shkencn administrative t s drejts franceze, kto mund t ken tri forma: - n shrbimet publike administrative me t cilat administrojn personat publikjuridik, e drejta administrative sht dominante ndrsa e drejta private sht vetm prjashtim. - n shrbimet publike t karakterit industrial dhe komercial me t cilat administrojn personat juridik t s drejts publike ekziston ndarja n mes t s drejts administrative dhe private dhe aplikimi i tyre n princip sht i barazuar. - shrbimet publike m t cilat administrojn personat juridik privat, pavarsisht n natyrn e tyre, n masn m t madhe jan t rregulluara me t drejtn private. E drejta administrative, sht e qart se definohet me kombinimin e konceptit organik dhe material. Koncepti organik prfshin konceptin e personit juridik, ndrsa koncepti material ngrthen shrbimin publik. Kombinimi i tyre mundson shquarjen e administrimit publik dhe privat, si ekzekutim t funksioneve themelore t s drejts administrative dhe private. Sipas pikpamjeve teorike, shrbimi publik i ka dy koncepte t ndara dhe at: a) konceptin formal, dhe b) konceptin material a) Koncepti formal niset nga vet bartsi i shrbimit publik si t veprimtaris administrative. sht me rndsi q shrbimin ta kryej ndonj person publik-juridik dhe q shrbimi t fitoj karakterin e shrbimit publik. b) Koncepti material sht e rndsishme prmbajtja e tij materiale. Shrbimi duhet t ket rndsi t posaqme pr bashksin. Veprimtaris s caktuar karakterin e shrbimit publik ia pranon bashksia politike-territoriale pr shkak t rndsis q ai shrbim ka pr interesin e prgjithshm (sht me rndsi dobia e prgjithshme).

66

8.3. Parimet e shrbimit publik Parimet n t cilat mbshtetet shrbimi publik jan: - parimi i kontinuitetit, - parimi i prshtatjes, - parimi i prparsis s shrbimit publik n raport me shrbimin privat, dhe - parimi i jomerkantilitetit (aspekti financiar nuk guxon t jet vendimtari). Karakteri i shrbimit publik vrtetohet me nj akt t prgjithshm (norm juridike) nga e cila duhet t del se ajo sht veprimtari e cila bhet n interes t bashksis politike-territoriale. Trupat e saj prfaqsues n mnyr t pavarur ose bashk me personat e tjer juridik dhe fizik nxjerin aktin themelues, nse trupi prfaqsues e konsideron q pr themelimin e tij ekziston interes publik. Akti themelues mund t jet: ligj, vendim (nse jan dy ose m tepr themelues t drejtat e ndrsjella rregullohen me kontrat). Nse sht n pyetje themelimi i institucionit publik, ather duhet pasur parasysh q institucioni mos t ket qllim arritjen e prfitimit material. 8.4. Personat publik-juridik Personat publik-juridik t s drejts publike jan nj lloj i personave juridik t cilt n nj sr procese juridik dallojn nga personat privat-juridik, ku dallimi bazohet n themele t ndryshme. Personi publik-juridik kryen funksion publik dhe raportet e tij jan t rregulluara me t drejtn publike. Ndonjher me at emrtim nnkuptohen personat juridik t cilt i themelon shteti, tjetrn her personat juridik t cilt lindin me akt publikjuridik, ndrsa hern e tret me at emrtim shnohen personat juridik t cilt kan autorizime q t kan pushtet, hern e katrt personat juridik q jan nn kontrolln dhe ndikimin e shtetit, hern e pest personat juridik t cilt themelohen n interes t prgjithshm, t gjashtn her personat me obligim t antarsimit, etj. Personi publikjuridik nuk i ka t gjitha t drejtat dhe obligimet q i ka personi privat-juridik, madje jo ato obligime dhe t drejta q i ka nj person fizik. T drejtat dhe obligimet e tij themelore jan ato q i mundsojn kryerjen me regull t funksionit t tij publik-juridik. N kt aspekt, personat publik-juridik jan psh. shteti, kantoni, qarku, regjioni, qyteti, komuna, organet e ndryshme shtetrore dhe institucionet t cilave u sht pranuar cilsia e subjektit juridik (drejtorit, entet, institutet, fondet, etj.).

67

Kapitulli IV

ORGANET DHE ORGANIZATAT E ADMINISTRATS PUBLIKE

1. ORGANET E ADMINISTRATS N SISTEMIN E PUSHTETIT SHTETROR Dihet se pushteti shtetror sht ai pushtet t cilin e kryen shteti si organizat e posame shoqrore. Andaj, pushteti shtetror karakterizohet me detyrimin, dhe at detyrimin fizik legjitim t cilin e aplikon shteti si organizat e posame e cila ka monopolin e forcs fizike n shoqri. N kt pikpamje pushteti shtetror sht gjithmon m i madh dhe m i fuqishm nga t gjitha pushtetet tjera n shoqri pr far arsye mund ti nnshtroj. Kjo n teori shprehet si karakteristik e sovranitetit t pushtetit shtetror. Gjithashtu, pushteti shtetror, sht gjithprfshirs n kuptimin q mund t kryhet n cilndo lmi t jets shoqrore n pajtim me vullnetin e pushtetmbajtsit. Pushteti shtetror sht veoria kryesore e shtetit, ndrsa kryerja e tij sht veprimtaria kryesore e shtetit, sepse si organizat klasore, shteti nuk do t mund t mbronte interesat e klass sunduese n luftn klasore nse nuk do t posedonte pushtetin, dhe pikrisht at dhe ashtu siq karakterizohet. Andaj, pushteti shtetror sht shprehje e drejtprdrejt e nevojave t njerzve n nj hapsir t caktuar. N aspektin m t gjer pushteti shtetror sht pushtet t cilin e zbatojn organet e tjera t bashksive politike-territoriale: ekzekutive, administrative dhe gjyqsore. 1.1. Zhvillimi i administrats publike dhe veprimtaria e shrbimeve publike N zhvillimin e shrbimeve publike pas Lufts s Dyt Botrore rol t rndsishm ka luajtur mnyra centraliste (etatiste) e administrimit t ekonomis. Detyr themelore e organeve administrative t udhheqjes me subjektet ekonomike ishte q t sigurohet plotsisht dhe n mnyr strikte t planit shtetror dhe n at drejtim t orientojn tr aktivitetet e ndrmarrjeve me t cilat udhheqin, n mnyr q n afatin sa m t shkurtr t eliminohet stagnimi n zhvillimin e shtetit. 1.2. Koncepti i administrats publike Koncepti i administrats sht koncepti themelor n t cilin mbshteten shkencat q merren me studimin e administrats nga aspekte t ndryshme q posarisht vlen pr t drejtn administrative, shkencn pr administratn gjegjsisht administrimin. Si dukuri administrimi sht lajmruar shum hert ndrsa n botn bashkkohore bhet nj ndr

68

instrumentet m t rndsishme n sistemin e rregullimit t proceseve shoqrore. Pavarsisht q mjaft shum theksohet rndsia e tij, megjithat sht shum e vshtir q t definohet dhe prcaktohet n mnyr precize administrimi dhe administrata. Pr ta arritur kt sht e domosdoshme t mirret parasysh prcaktimi filllestar i lnds s tij t studimit e cila prbhet nga dhnja e dijenive themelore pr administrimin pastaj t organizimit, vendimmmarrjes, komunikimit, dhe kontrolls. Koncepti i administrats publike mund t kuptohet n aspektin e gjer dhe t ngusht. N aspektin e gjer administrata publike prfshin administratn shtetrore dhe administratn publike joshtetrore. Kjo do t thot q administrata publike paraqet veprimtarin administrative t organeve shtetrore (administrata shtetrore), si dhe veprimtarin prkatse t organeve dhe shrbimeve n njsit e vetadministrimit lokal dhe n institucionet q kan autorizime publike (shrbimet publike joshtetrore). Gjat definimit t konceptit t administrats publike n kuptimin e ngusht, duhet nisur nga fakti q administrata publike paraqet at veprimtari e cila sht e rndsis s veant pr bashksin politike-territoriale dhe q ekziston interesi i prgjithshm ose i ashtuquajturi publik pr kryerjen e punve nga veprimtaria t administrats publike. Marr parasysh se kryerjen e ktyre punve e kushtzojn inetersat e prgjithshm, kryerja e tyre sht e domosdoshme pr ekzistencn e shpoqris. Kjo sht arsyeja kryesore por jo edhe e vetmja pr shkak t cils gjat aplikimit t administrats publike mund t prdoren mjetet e detyrimit, gjegjsisht t ushtrimit t pushtetit dhe zbatimit t autorizimeve publike me qllim t plotsimit t interesave publike dhe shoqrore t prgjithshme. Veqori e rndsishme e administrats publike pra sht se organet e administrats publike qoft shtetrore ose joshtetrore mund t veprojn n mnyr autoritative. Siq e kemi theksuar disa her adminsitrata publiek n aspektin organizativ e prbn trsin e organeve dhe institucioneve shtetrore t cilat ushtrojn autorizime publike. N ann tjetr gjat prcaktimit t konceptit t administrats publike n aspektin funksional dhe material nuk do t mund t llogaritet n organet t cilat kryejn veprimtarin e administrats publike, por pr prmbajtjen gjegjsisht atet q i nxjerr q do t thot veprimet q i ndrmerr Ky koncept i administrats publike paraqet konceptin gjenerik pr pun t caktuara t prbashkat administrative t cilat i kryejn organet shtetrore dhe organet lokale t vetadministrimit me autorizime publike. Nj koncept i plot i administrats publike n kuptimin e ngusht, mund t ipet me kombinimin e konceptit t administrats publike n aspektin organizativ dhe funksional q do t thot se me adminsitrat publike n aspektin e ngusht nnkuptohet rregullimi i marrdhnieve t caktuara i inetresit m t gjer me akte t prgjithshme, zgjidhjen autoritative n rastet e veqanta administrative pr t drejtat e individve ose t personave juridik, zbatimin e veprimeve administrative, dhe n baz t ligjit aplikimin e masave t detyrimit ose kufizimeve me an t akteve t posaqme juridike t sjellura me procedurate parapara me ligj nga ana e organeve dhe bashksive shtetrore shtetrore t cilat kan autorizime publike. Zgjidhja autoritative n rastet e posaqme administrative pr

69

t drejtat dhe obligimet e individve ose t personave juridik realizohet me nxjerrjen e vendimeve n procedur administrative. sht e qart se prmes legjislacionit dhe gjyqsis theksohet rezonimi ndrsa prmes administrats edhe veprimi. N kt qasje ka mjaft t verteta, por q ky nuk mund t jet kriter mjaft i besueshm pr klasifikimin e organeve shtetrore n praktik, pasi q nuk mund mohohet se t gjitha organet n punn e tyre nuk rezonojn. Aderuesit e pikpamjes s tret nisen nga analiza e strukturs dhe dinamika e rendit juridik me rast i kan parasysh ndryshimet t cilat llojet e posaqme t akteve shtetrore i bjn n rendin juridik. Pyetja kyqe pr kta shkenctar sht analiza e statiks dhe dinamiks s rendit juridik. Ata nisen nga elementet e rendit juridik, struktura e tij dhe mnyra me t ciln ndikojn n ndryshimet dhe plotsimet e tij, si dhe nga mnyra e mirmbajtjes s tij. Ndrsa, aderuesit e definimit t administrats n aspektin funksional gjegjsisht at objektiv nisen nga prmbajtja e veprimtaris. Kjo do t thot se piknisje e kan prgjigjen n pyetjen qka punohet e jo nga prgjigja n pyetjen kush i bn punt administrative. Do t thot se aderuesit e ksaj pikpamje nuk e shohin t rndsishme analizn e llojit t organit dhe t organizats, q i kryenjn punt administrative por sht me rndsi rishqyrtimi i veprimtaris administrative. Kur shiqohen kornizat e detyrave t administrats, vjen n shprehje se administrata pikspari zbaton ligjet, andaj mund t bhet fjal pr veprimtari ekzekutive. Megjithat, nj kuptim i til do t ishte tepr i ngusht sepse administrata kryen edhe veprimtari t tjera. N teori gjithashtu sht formsuar koncepti i administrats autoritative dhe joautoritative. Dallimi qndron n at nse organet e administrats paraqiten ndaj subjekteve t tjera me autorizime publike dhe autoritetin e pushtetit publik, veprimin publik, konkretisht ose pa t gjitha kto. Administrimi i trthort, sht kur veprimtarin administrative e kryejn akter t tjer jasht aparatit (qytetart, asociacionet e tyre, organet e tjera, ...), ndrsa administrata e merr vetm rolin e mbikqyrsit dhe rregullatorit t veprimtarive t tilla. a uprava preuzima samo ulogu nadzornika i regulatora takve djelatnosti. Administrimi i drejtprdrejt, vepron ajo vet n mnrnb e drejtprdrejt. N teorin anglosaksone shpesh prdoret koncepti i administrats publike; si grumbull i shrbimeve publike q sigurojn kryerjen e detyrave t shumta me rndsi pr shtetin dhe me qllim rt realizimit t dobis publike. Gjithashtu, administrata publike definohet si; ushtrim i politiks publike t ciln e prcaktojn organet prfaqsuese. N teorin e t drejts administrative kuptimet administrim m s shpeshti kan t bjn me dy domethnie themelore. E para niset nga prcaktimi i subjektit, gjegjsisht prcaktimit t t kryersit t veprimtaris administrative, ndrsa kuptimi i dyt e fokuson punn, veprimin gjegjsisht funksionin e administrats. Pyetja iniciale pr aderuesit e kuptimit t par, kush sht kryersi i veprimtaris administrative, ndrsa aderuesit e kuptimit t dyt e parashtrojn pyetjen qka punohet gjegjsisht cilat jan punt ose funksionet.

70

T gjitha kuptimet klasike m lart t prmendura t administrats mund t thjeshtsohen n vshtrimin e administrats si nj sistem administrativ t komplikuar pr rregullimin social. Piknisje pr mnyrn organizative t prcaktimit t nocionit t administrimit pra jan kryesisht vet organet e administrats. Administrata sht grumbull i organeve me autoritet t pushtetit t cilat jan t thirrura q t sigurojn detyra t shumfishta t interesit t prgjithshm t cilat i takojn shtetit. Ajo q sht fakt, sht se me zhvillimin e shtetit bashkkohor pr her e m shum vrehet se si funskionet administrative si privilegj klasik i organeve t administrats shtetrore me kalimin e kohs po i kryejn edhe edhe organet e tjera shtetrore si dhe organizatat shoqrore. Sipas t drejts kroate sht e mundur q institucionit publik ti besohet q n kuadr t veprimtarive pr t cilat sht themeluar t kryej edhe pun t caktuara q prndryshe zakonisht jan pjes e funksioneve klasike t administrats shtetrore (psh. zgjidhjet n shtjet individuale administrative lidhur me t drejtat, prgjegjsit dhe obligimet e personave fizik dhe juridik). Aspekti funksional ose material i qaset nocionit t administrats nga nj pikpamje krejt tjetr. Ktu, si baz merret funksioni ose prmbajtja e veprimtaris administrative, ndrsa lihet anash forma gjegjsisht forma organizative prmes s cils funksionet e tilla realizohen. Pr pikpamjen funksionale gjegjsisht materiale sht primare pra prmbajtja e brendshme e veprimtaris administrative. Numri i teoricientve t cilt e mbshtesin kt mnyr t definimit t nocionit t administrats sht m i madh se sa numri i atyre q e favorizojn pikpamjen formale gjegjsisht organizative. N kt drejtim, jan vrejtur dy qasje t kundrta: e para, sipas s cils nocioni i administrats n aspektin funksional ose material e prcakton n mnyr negative, ndrsa e dyta at nocion e definon n t ashtuquajturn mnyr pozitive. Sipas qndrimit t par t ashtuquajtur negativ administrata shtetrore do t ishte ajo veprimtari e cila nuk sht legjislacion e as gjyqsi. Me fjal t tjera, nse nga trsia e funksioneve shtetrore prjashtohen ligjvnia dhe gjyqsia, e tra q mbetet, sipas prfaqsueseve t ksaj pikpamje (n mesin e t cilve dallohen . Jelinek, Fleiner, Ruck), sht administrata shtetrore. Disa teoricient e definojn negativisht administratn ashu q e kufizojn vetm n raport me gjyqsin, kshtu psh. Oto Mayer thekson se administrata sht veprimtari shtetrore e orientuar n prmbushjen e qllimeve t veta e cila qndron n renditjen juridike pas prjashtimit t gjyqsis. Prcaktimi i administrats n mnyrn pozitive (Bonnard, Laubadere, Duguit) domethn prcaktim t nocionit t administrats nga pikpamja e akteve juridike, gjegjsisht mjeteve t veprimit administrativ, ashtu q ndaj tyre administrata si funksion shprehet prmes akteve juridike q i nxjerr gjegjsisht veprimeve q i ndrmerr. Pr ti dalluar ato dy domethnie t fjals, pr t parn prdoret shprehja organizatat administrative, upravne organizacije, ndrsa pr t dytn fjala administrim. 1.3. Administrata publike si veprimtari normative Siq e pam m lart, e drejta administrative si disciplin juridike sht e lidhur me studimin e normave juridike (rregullave juridike) me t cilat rregullohen organizatat dhe

71

veprimtarit e administrats publike, si dhe marrdhniet e organeve administrative t administrats publike ndaj organeve t tjera shtetrore dhe institucionet dhe organizatat e pavarura. Etimologjikisht dhe ki i terminologjikisht dmth sipas prejardhjes s domethnieve t fjalve dhe shprehjeve q prdoren, prmbajtja e nocionit administrat te ne lidhet dhe buron nga emri administrim e cila ndr t tjera nnkupton drejtim, orientim, sundim, udhheqje dhe koordinim, si dhe nga folja t administrosh q do t thot t realizosh, t harmonizoj, t orientoj, t drejtoj, t udhheq, t ket n dispozicion dhe t sundoj. N aspektin prmbajtsor administrata dhe administrimi lidhen me shprehjet e latinishtes gjegjsisht emrit latin administratio, e cila ndr t tjera domethn realizim, ndihm, orientim dhe udhheqje si dhe me foljen latine administrere e cila ndr t tjera nnkupton t udhheqsh, t zbatosh, t vendossh, t ndihmosh dhe t kryesh shrbimin. Megjithat, me nocionin administrat publikennkuptohet koncepti m i gjer i kryerjes s veprimtaris administrative nga an e organeve administrative dhe organeve e organizatave t tjera t cilat disponojn me autorizime publike, kundrejt asaj q sht administrat gjegjsisht administrim q lidhet ekskluzivisht pr veprimtarin e organeve dhe organizatave administrative. Veprimtaria e tyre normative del nga autoriteti i shtetit i cili sht krijuesi i saj n mnyr q norma t jet e efektshme, efikase dhe t arrij qllimin. N mnyr q t mund t definojm si duhet veprimtarin normative e cila sht e lidhur me t drejtn normative, duhet paraprakisht t dijm se qka sht norma juridike. N aspektin e prgjithshm norma do t thot rregull ndrsa n kuptimin juridik norma nkupton rregull juridike. Marr parasysh faktin se e drejta sht shkenc shoqrore, ather norma juridike e rregullon sjelljen e nejrzve n shoqrin si bashksi t organizuar ashtu siq sht shteti. Karakteri shoqror i normave juridike do t thot se me normn juridike nnkuptohet rregulla pr sjelljen e njerzve e cila sht e mbrojtur me aparatin shtetror t dhuns. Ai qndron prapa norms e cila u prcakton personave juridik ose individve q diqka t bjn ose t prmbahen nga brja. T kuptuarit e till t norms juridike e thekson karakterin etatist n t cilin nnvizohet roli i shtetit dhe aparatit t tij n aplikimin e normave q vet i ka parashtruar. sht n pyetje qasja legaliste, gjegjsisht pozitiviste e kuptimit t norms juridike pr t ciln sht me rndsi q n vete t prmbaj urdhrin dhe q ai t jet i prgjithshm. Megjithat, sipas pikpamjes s dyt pr normn juridike (rregulla juridike, gjithashtu sht me rndsi q ajo n vete t prmbaj urdhrin, por q nuk do t thot se ai duhet t jet i prgjithshm por mund t jet edhe i prgjithshm edhe individual). Vetm sa pr t prkujtuar, duhet thn se normat e prgjithshme kan t bjn me numr t pacaktuar t personave t cilt gjenden n situatn e njjt, derisa normat individuale kan t bjn me nj subjekt saktsisht t prcaktuar. Pve ktyre mund t dallohen normat detyruese (imperative) dhe ato dispozitive. Normat detyruese (imperative) jan t obligueshme pr personat t cilve u referohen, ato urdhrojn sjelljen imperative. Normat dispozitive jan ato norma q u lejojn personave t cilve u referohen q t veprojn n mnyrn q ata e konsiderojn m t arsyeshmn.

72

T drejtn administrative si deg juridike dhe si subjekt t shkencs s t drejts administrative e prbjn t gjitha ato rregulla juridike t cilat e rregullojn organizimin e administrats publike, veprimtarin e shtetit dhe t trupave t tjer publik lidhur me marrdhniet administrative-juridike dhe me organizimin dhe procedurat e kontrollimit t puns s administrats publike. Prandaj, lnda e t drejts administrative prbhet nga kto rregulla juridike: 1) rregullat t cilat kan t bjn me organizimin dhe prgjegjsit e administrats; t cilat rregullojn procedurat rreth themelimit, shuarjes dhe rendin e organeve t shtetit; 2) rregullat t cilat rregullojn veprimtarit e organeve shtetrore dhe organeve t tjera publike me t cilat krijohen, ndrrohen ose eliminohen marrdhniet administrativejuridike. Ktu bjn pjes rregullat me t cilat prcaktohen format dhe mnyrat e puns t administrats n fushat e ndryshme t administrimit shtetror dhe t veprimtaris shoqrore, si dhe rregullat q rregullojn raportet reciproke n mes t organeve shtetrore dhe organeve t tjera t administrats shoqrore, ndaj institucioneve t pavarura, organizatave ekonomike dhe shoqrore dhe ndaj qytetarve; 3) rregullat administrative t cilat rregullojn organizatn dhe procedurat n aspektin e e prgjegjsive t personave zyrtar n administrat sa i prket ligjshmris dhe rregullaritetit t puns s organeve t administrats dhe organeve t tjera shtetrore kur i kryejn punt e administrats. Mbshtetsi m i zshm i definimit negativ t lnds s t drejts administrative para dhe pas Lufts s Dyt Botrore ishte I. Krbek. Ai ka thn se definimi arrihet me formulimin negativ q bhet fjal pr grumbullin e normave juridike q kan t bjn me veprimtarin e e administrats, dhe nuk bjn pjes n asnj deg tjetr t s drejts. Por duke e par zbrastsin e qasjes s till ai anon nga renditja pozitive e materieve tipike t s drejts administrative. E drejta administrative ngrthen: organizimin e veprimtaris s t drejts administrative (shrbimi publik), t cilin e kryejn si organet shtetrore ashtu edhe organizatat shoqrore, gjegjsisht e cila kryhet prmes administrimit shtetror; autorizimet, detyrat dhe prgjegjsist e bartsve t administrats publike (organeve dhe t personave individual); format e veprimit (aktivitetet) t asaj administrate, procedurat dhe kontestet e saj, t cilat dalin nga atje, si dhe t gjitha mjetet juridike q ekzistojn n lidhje me kt, raportet shoqrore t cilat zgjidhen me rrug administrative; t drejtat dhe obligimet e qytetarve dhe asociacioneve t tyre n lmin e aministrats publike, si dhe n prgjithsi situatn juridike (t drejtn shoqrore) t atyre asociacioneve t cilat jan nn mbikqyrje. Kjo e drejt prfshin marrdhniet e brendshme dhe t jashtme juridike t administrats, n njrn an raportet e administrats ndaj shrbyesve t saj, raportet e njsive t posaqme organizative t administrats etj., dhe n ann tjetr raportet e administrats ndaj qytetarve dhe asociacioneve t tyre. Q sht e vrteta n enumerimin pozitiv t Krbekut ka prsritje t caktuara t cilat megjithat kan fituar prmbajtje konkrete. Ato, te i njjti autor jan shfaqur, n fund n mnyr negative. Sipas ksaj pikpamjeje, e drejta administrative sht definuar

73

si grumbull i normave juridike q kan t bjn me veprimtarin e administrats, dhe q nuk bjn pje n asnj deg tjetr t s drejts, do t thot nuk bjn pjes shembull n t drejtn kushtetuese (gjegjsisht n lndn Rregullimi shtetror dhe shoqror), n t drejtn e puns, n t drejtn n organizatat ekonomike, n Organizimi dhe metodat e administrats, etj. Sipas Borkoviqit e drejta administrative sht grumbull i rregullave me t cilat rregullohen shtjet e prgjithshme t lidhura me t drejtn administrative, siq jan organizimi i administrats, veprimi dhe autorizimet e saj, procedurat, prgjegjsist e bartsve t funksioneve administrative, pozita dhe t drejtat e tyre, mjetet juridike me t cilat subjektet mund ti prdorin ato sipas nevojs dhe mnyrn e prdorimit t tyre si dhe sistemin e kontrolls i cili zbatohet ndaj administrats. Koncepti teorik i administrats definohet duke u nisur nga supozimet e caktuara teorike, derisa koncepti pozitiv-juridik prcaktohet duke u nisur nga definicioni i administrats q sht prcaktuar me rregullat pozitive-juridike (psh. kushtetutn dhe ligjin). Shikuar nga aspekti teorik, administrata sht koncept kompleks i cili prfshin m s paky dy domethnie themelore: a) administrimi me gjrat, gjegjsisht kryerja e aktiviteteve t rregullimit teknologjik t procesit t puns n baz t prvojs dhe dijenis s specializuar (psh. t prodhimit industrial) dhe b) sundimi me njerzit, gjegjsisht zbatimi i aktiviteteve autoritative n baz t pushtetit dhe forcs politike (shembull lshimi i urdhrit dhe kryerja e veprimeve t detyrimit). Rndsia e definimit t administrats del n rend t par nga fakti se paraqet nocionin qndror n t cilin mbshtetet edhe e drejta administrative por edhe shkenca pr kt t drejt. Pesha e detyrs s kuptimit t duhur t t administrats shprehet n nevojn e kufizimit ndaj veprimtarive t t organeve t tjera shtetrore dhe t asociacioneve shoqrore, por edhe ndaj formave t veta organizative. Esenca e problemit q sht shprehur ka t bj me shtjen nse n trsin e funksioneve t administrats ekzistojn veqori t tilla specifike t cilat dallojn nga karakteri i funksionit t organeve t tjera shtetrore dhe t asociacioneve shoqrore (madje edhe t individve), dhe gjithashtu nse struktura organizative e administrats n baz t elementeve t veta ndryshon nga format formale t organizimit t organeve t tjera shtetrore dhe t asociacioneve shoqrore? 1.4. Format organizative t administrats Format organizative t administrats jan t lidhura me problemet q kan t bjn m par me krkimin e rrugdaljes lidhur me zvoglimin e adinistrats shtetrore e cila n t vrtet sht e prirur pr ngritje, sesa n prfeksionimin profesional dhe prshtatjen e strukturave administrative sfidave bashkkohore t ndrlidhjes s njerzve n organizat. Organizatat administruese kan ndrruar qensisht strukturn e vet themelore dhe principet n t cilat fillimisht ishin krijuar. N to, sot vijn n shprehje momente t caktuara etike t veprimtaris administrative dhe t etiks s vet shrbyesve administrativ, si dhe karakterin e procedurave administrative i cili nuk mund t dal nha kornizat e sektorit publik ose privat.

74

N fushn e shrbimeve publike sht imperativ t krkohet theksimi i momentit social t administrimit, pavarsisht nse shrbimet e shrbimit publik gjinden n nivelin m t lart apo jo. N ann tjetr, sfera e administrats private sht ekskluzivisht e lidhur me realizimin e interesit privat. N t dy disciplinat, shkenca administrative ka pr detyr q n mnyrn m t mir t aplikoj teknikn shkencore dhe organizimin n mnyr q edhe njra edhe tjetra lmi t realizoj qllimet e vna para veti. Ashtu siq kemi theksuar bazn e prcaktimit t administrimit e prbjn dy pikpamje themelore dhe at: a) pikpamja organizative ose formale; b) pikpamja funksionale ose materiale. Pikpamja organizative ose formale niset nga qndrimi i organeve t cilat kryejn funksione administrative dhe nga format n t cilat kto funksione zbatohen. Sipas tij, administrata sht grumbull i organeve t shrbimeve shtetrore me autoritet t pushtetit t cilat jan t thirrura q t sigurojn detyra t shumfishta t interesit t prgjithshm t cilat jan prgjegjsi e shtetit. Andaj, koncepti i administrats n aspektin organizativ mbshtetet n dallimin e funksioneve juridike t shtetit duke amrr parasysh organet t cilat i zbatojn ato dhe formn n t cilat kto organe i zbatojn ato. Veqorit kryesore t prcaktimit t konceptit t administrats n aspektin organizativ gjegjsisht formal jan si vijon: (1) varianti subjektiv-organizativ n definimin e administrats, dhe (2) varianti juridik-teknik n definimin e administrats. I. Prkrahsit e variantit subjektiv-organik e shqyrtojn administratn nga aspekti: (a) normativist, (b) interesit opublik, ose (c) struktural. (a) Aspekti normativist, sipas rregullit, pasqyrohet n theksimin e lists s organeve dhe organizatave nga tekstet kushtetuese dhe ligjore. Vrejtja kryesore ndaj ksaj qasje ka t bj me faktin se n numrimin e e subjekteve t administrats, sipas rregullit, lhen anash nj numr i madh i subjekteve t cilt n shtetet bashkkohore klasifikohen n subjekte t administrats publike. (b) Aspekti i interesit publik ka t bj me knaqjen e interesit publik gjegjsisht interesit t prgjithshm dhe prmes tij arrihet deri te nocioni i administrats publike. (c) Qasja strukturale bazohet n shqyrtimin e karakteristikave specifike konstruktive t aparatit administrativ n raport me format e tjera shtetrore dhe joshtetrore. Veanrisht

75

theksohet "principi i varshmris" i administrats dhe i zyrtarve n krahasim me gjyqsin. Pve ksaj, theksohet lidhja e afrt e administrats me qeverin. Mangsit e variantit subjektiv-organik, q kan t bjn me anashkalimin e hulumtimeve t ekzekutuesve administrativ nga aspekti i forms, ather kto mangsi do t duhej ti eleminonte varianti juridik-teknik i administrats. II. Varianti juridik-teknik i definimit t administrats e ka pr qllim q t tregoj aktivitetin e jashtm t administrats n pajtim me rregullat. N kt drejtim sygjerohet n regjimin e posam administrativ-juridik, me t cilin mbulohet jo vetm procedura e nxjerrjes s akteve, por edhe format e kontrollimit t puns administrative. Konsiderohet se sht e mjaftueshme q t bhet nj analiz e t drejts pozitive t ndonj vendi, t vrtetohet ekzistimi eventual i "regjimit juridik t funksionit administrativ" dhe n baz t ksaj t konstatohet pt konceptin e administrats. Nse hulumtimet jan pozitive, ather mund t prkufizohet administrata, gjegjsisht t prcaktohen organet dhe aktivitetet t cilat i nnshtrohen ktij regjimi. Aspekti funksional ose material definohet n mnyrn negative dhe n at pozitive. Sipas pikpamjes negative administrat shetrore do t ishte ajo veprimtari e cila nuk sht as legjislacion as gjyqsi, e gjith ajo q mbetet do t ishte administrat. Sipas pikpamjes pozitive, shkohet nga ajo q t theksohen dhe prshkruhen veprimtarit e administrats dhe me kt t ipet nocioni i tyre prmbajtsor ose q pr prcaktimin e vet nocionit t administrats si kriter t merret qllimi. Aderuesit e kuptimit material t nocionit t administrats nuk e mohojn qasjen formale, por vetm ia kontestiojn primaritetin. Ata theksojn se primariteti i aspektit material ndaj kuptimit formal t administrats pasqyrohet n at se shpjegohet edhe me elemente formale, sepse funksionet e ndryshme juridike q i jan dhn organeve t ndryshme n prgjegjsi, dhe q kryhen n forma t ndryshme mund t sqarohen vetm me at se kto funksione jan t ndryshme sipas prmbajtjes s vet t brendshme. Aderuesit e qasjes materiale ndaj administrats klasifikohen n: I. Sipas botkuptimeve t aderuesve t grupit t par, t cilt nisen nga parimi i ndarjes s pushtetit, punt administrative jan t shumta dhe shum t ndryshm nga punt e tjera. Pve ksaj, materia administrative sht n zhvillim permanent dhe karakterizohet nga dinamizmi. Pr kt arsye konsiderohet se administrata shtetrore sht ajo veprimtari q nuk bn pjes n veprimtarin ligjvnse por as n at gjyqsore. Ktu bhet fjal pr definimin material negativ t administrats. Marr parasysh se nga botkuptimi i till i nocionit t administrats nuk shihen elementet e rndsishme t administrats shtetrore, ajo nuk sht e pranuar nga shumica e autorve n teorin juridike.

76

II. Pikpamja e dyt e cila ndryshe quhet edhe psikologjike, niset nga qndrimi se n veprimtarin e shtetit gjinden edhe proceset e "rezonimit", "veprimit" dhe "aktivitetit" q i klasifikon diqka e till. 2. ADMINISTRATA SI SHRBIM PUBLIK Modelet e administrats q sot dominojn n vendet e zhvilluara pr her e m tepr pasqyrojn konceptin e shtetit social dhe mirqenies shtetrore. N t vrtet qasja e till ndaj pozits dhe rolit t administrats n shoqri nuk i kundrshton as pikpamja klasike e administrats, sepse ajo vepron n raport me subjektet e tjera t pozits s autorizimeve publike dhe t autoritetit t pushtetit, dhe si shrbim i gjithdobishm, del n siprfaqe si administrat autoritative dhe joautoritative. Administrata si shrbim publik do t thot sjellja e aktivitetit administrativ n organizim dhe funksionim t shrbimeve publike. Me fjal t tjera, kjo shprehet n bashkimin e elementeve autoritative dhe joautoritative t veprimtaris administrative. 2.1. Sistemi administrativ, sektori administrativ dhe shrbimet pr administrat Me sektor administrativ nnkuptohet grumbulli global i punve administrative t cilat me prmbajtjen e vet, rndsin shoqrore, autorizimeve q nevojiten pr kryerjen e tyre dhe metodat e puns, prbjn nj trsi t posaqme n kuadr t sistemit administrativ. Sistemet administrative duhet kuptuar si sisteme shoqrore t prbra, shumfunksionale, dinamike n vargun e trsishm t rregullimit shoqror. Ato i karakterizon pve elementit juridik edhe nj sr elementesh funksional, organizativ, teknologjik, psikik, etik dhe t tjer. Pavarsisht nga konceptet e tyre t ndryshme administrata sht ajo q zn vend qndror posarisht nse flasim pr botkuptimin bashkkohor t administrats. Rrjedhat moderne jan prplot dinamizm dhe imponojn nevojn e realizimit dhe rregullimit m t shpejt ekonomik dhe efikas t nevojave shoqrore, q flet pr domosdoshmrin e forcimit t sitemit t rregullimit administrues, i cili prsri ndr t tjera krkon edhe disa supozime t caktuara kur jan n pyetje tendencat e zhvillimit t infrastrukturs shtetrore n drejtim t nj aspekti q definon mirqeninen sociale. N kt koncept t rregullimit social administrata paraqitet si sistem i bashkpunimit njerzor. Qllimi i tij sht neutralizimi i efekteve negative t pasiguris, q sht rezultat i sjelljes jolegjitime t njerzve t tjer n interaksionin shoqror. Marr parasysh se sjelljet e njerzve jan t motivuara me dshirn ose nevojn q t vendoset kontakti me njerzit e tjer, sht e dukshme se sjellja e nj njeriu sht e orientuar nga sjellja prkatse e njeriut tjetr. N kt aspekt sistemi juridik ka strukturn e vet, dhe m pas degzohet n sektort administrativ. Megjithat, kjo ndarje sht posarisht e komplikuar dhe e vshtir pr shkak t nevojs s harmonizimit t vazhdueshm t organizimit dhe funksionimit t organizatave administrative me shkalln e arritur t zhvillimit t marrdhnieve vetadministrative. Me kt qllim duhet s pari t prcaktohen dhe definohen kriteret dhe metodat me ndihmn

77

e t cilave do t kryhet ndarja e sistemit administrativ n sektore administrative, gjegjsisht ndarja n degt juridike, lmit profesionale dhe trsi t posaqme m t gjera. Kriteri i par pr kt klasifikim do t mund t ishte: a) llojet dhe karakteristikat e punve, qllimi i tyre dhe domethnia e prgjithshme; b) llojet dhe karakteristikat e organeve dhe organizatave t cilat kto pun duhet ti kryejn dhe klasifikimi i punve sipas bartsve t tyre; c) shkalla e arritur e zhvillimit t marrdhnieve vetadministruese n fushat e posaqme t jets shoqrore; d) ekzistimi i organeve dhe organizatave t tjera shtetrore me funksione t ngjashme n fushat e caktuara. Kriteri i dyt sht lloji i organit i cili kryen punt administrative. Edhe m par kto organe i kemi diferencuar n katr grupe e ato jan: a) organet e administrats shtetrore t cilat do t duhej t kryenin pun autoritative administruese; b) organizatat gjegjsisht institucionet administrative do t kryenin pun administrative joautoritative, pr kryerjen e t cilave, pr shkak t vllimit t tyre dhe rndsis s veant shoqrore, duhet t ekzistoj edhe organizata e posaqme; c) organizatave prkatse do t duhej besuar punt administrative dhe profesionale t interesit t prgjithshm vetm ather kur ajo sht m racionale, efikase dhe e arin qllimin n krahasim me kryerjen e ktyre punve n organet e administrats shtetrore ose n institucionet administrative, sepse arsye t tjera pr bartjen e ktyre punve nuk ka; d) shrbimet profesionale t kuvendeve dhe t organizatave t tjera. Kriteri i tret krkon q t bhet analiza e hollsishme e shkalls s arritur t zhvillimit t marrdhnieve shoqrore n seciln lmi dhe q n pajtim me kt t rishqyrtohet organizimi ekzistues dhe funksionet e administrats. Kriteri i katrt do ti referohej konfirmimit nse n fushn e caktuar ekzistojn organe shtetrore t organizats prkatse me funksione t ngjashme n lmit e caktuara. Me aplikimin e t gjitha kritereve dhe metodave t lartprmendura, sistemin administrativ e klasifikojm n katr sektor: 1. sektori i administrats shtetrore n kuadr t cilit bhen pun administrative autoritare; 2. sektori i institucioneve administrative n kuadr t s cilave bhen pun joautoritative dhe profesionale, pr kryerjen e t cilave, pr shka t cllimit t tyre dhe interesit publik duhet t ekzistoj edhe nj organizat e posaqme; 3. sektori i shoqatave, institucioneve, bashksive, odave etj., t cilave u jan besuar punt e ndryshme administrative dhe profesionale;

78

4. sektori i shrbimeve profesionale t cilat bjn pun t ndryshme profesionale pr nevojat e organeve dhe organizatave t caktuara administrative, gjegjsisht pr nevoja t prgjithshme. 2.2. Administrata shtetrore dhe administrata joshtetrore Tanim siq kemi theksuar, administrata publike sht nocion i prbr dhe si i till ngrthen: administratn publike 1. shtetrore dhe 2. joshtetrore. Nocioni i i administrats publike joshtetrore mund t vshtrohet nga dy aspekte dhe at: 1. administratn joshtetrore n aspektin organizativ, dhe 2. administratn publike joshtetrore n aspektin funksional. N aspektin organizativ administrata publike joshtetrore shnohet si grumbull i shoqatave dhe ndrmarrjeve ekonomike, si dhe t formave t tjera t organizatave dhe t bashksive t cilave me ligj ose me vendim t kshillit komunal gjegjsisht t qytetit ose t kuvendeve t komuns ose t qytetit n pajtim me ligjin u sht besuar ekzekutimi i autorizimeve publike. N aspektin funksional administrata publike joshtetrore shnohet si kryerje e veprimtarive me dobi t prgjithshme (publike), gjegjsisht si kryerje e formave t tjera prkatse t veprimtarive profesionale (veprimtarive profesionale pr nevoja t qytetarve, institucioneve dhe organizatave n fushn e arsimit, kulturs, shndetsis, sigurimit social, mbrojtjes sociale, veprimtarive komunale, veprimtarive informative, etj.), kryerjen e veprimtarive ekonomike nga ana e disa organizatave ekonomike, gjegjsisht kryerjen e veprimtarive t tjera profesionale nga ana e institucioneve dhe organizatave t tjera dhe kryerja e veprimtarive juridike nga ana e institucioneve dhe bashksive t cilave u sht besuar ushtrimi i autorizimeve publike. Qasja moderne teorike e kuptimit t adminsitrats niset nga teoria e sistemit, dhe administratn e konsideron si sistem administrativ t prbr dhe dinamik. N teorin e sistemit, vet shprehja sistem definohet si trsi e prbr nga pjest e cila si e till sht e ndryshme prej rrethit t vet. Realizimi i interesave arrihet me bashkpunimin e ndrsjell por edhe me konflikte t ndrsjella. N kushtet e pasiguris materiale, vjen deri te dominimi, kur interesat e nj personi apo t nj grupi realizohen n llogari t t personave t tjer. Mnyra e dyt sht kompromisi, kur interesat realizohen pjesrisht e jo n trsi. N kt koncept t brregullimit social administrata paraqitet si sistem i bashkpunimit njerzor. Shteti bashkkohor si barts kryesor i shrbimeve publike ende gjendet para dilems nse shrbimet publike do t ndrrojn karakterin e shtetit dhe ta shndrrojn at n federat t shrbimeve publike ose ai do t jet edhe m tej garantues i siguris publike dhe shrbimet publike ti vendos jasht struktuts organizative shtetrore. N praktik ekziston edhe zgjidhja e tret sipas s cils sektori publik dhe n kuadr t tij edhe shrbimet publike, ka rregullat e veta t organizimit jasht sistemit t administrimit shtetror. Shteti mund t shfrytzoj t drejtat e veta mbikqyrse me qllim

79

t optimalizimit t segmenteve t caktuara t sektorit publik dhe t shrbimeve publike. Zhvillimi i secilit segment t sektorit publik i ka specifikat e veta dhe nuk sht i ngarkaur me ngurtsin e shtetit. Sidoqoft edhe administrata shtetrore duhet t kuptohet si nj lloj shrbimi publik pjestart e s cilit kryejn pun me dobi shoqrore, t cilat ende, n nj pjes t madhe, i karakterizon autoriteti, gjegjsisht mundsia e aplikimit t detyrimit, por edhe tendenca e zvoglimit t punve t tilla, n dobi t rritjes s vllimit t punve t natyrs profesionale-bashkpunuese dhe preventive. Varsisht nga shkala e zvoglimit t grupit t punve q i karakterizon autoritariteti, dhe varsisht nga tarnsformimi i tyre, n aspektin e kryerjes s tyre por edhe n aspektin e lindjes ose shndrrimit t tyre n pun t tjera, edhe administrata shtetrore po bhet pr her e m tepr shrbim publik si pjes e puns shoqrore. Nse i vshtrojm definicionet e administrats nga aspektet e ndryshme t dhna nga ekspertt eminent t shkencave administrative dhe t atyre t tjera vijm deri te konstatimi se nocioni i administrats, lindja e saj dhe zhvillimi ende sht i varur nga raportet konkrete shoqrore. Nga prvojat dhe t arriturat e modeleve bashkkohore t administrats sht e qart se kto modele mbshteten n konceptin e prgjithshm t shtetit social dhe t shtetit t mirqenies. Sistemet administrative duhet domosdoshmrisht t kuptohen si sisteme shoqrore t prbra, shumfunksionale dhe dinamike n kuadrin e prgjithshm t rregullimit shoqror. Kto sisteme i karakterizojn elementet e shumta juridike, funksionale, organizative, teknologjike, psikike, etike, etj. Lidhur me pozitn e administrats n shoqri, sht me rndsi t ritheksohet se pr dit e m shum n literaturn juridike prfaqsohet mendimi pr katr lloje t veprimtarive shtetrore n suaza t ndarjes s puns n organizatn shtetrore. Ato jan: (1) kushtetuese-ligjvnse, (2) ekzekutive-politike, (3) gjyqsore, dhe (4) veprimtaria administrative. Sistemi i administrats shtetrore i secilit shtet bashkkohor dhe demokratik ka t bj vetm me administratn shtetrore t atij shteti. 3. KLASIFIKIMI I FUNKSIONEVE DHE VEPRIMTARIVE T ADMINISTRATS Veprimtaria administrative sht shum e llojllojshme n raport me llojet e punve dhe detyrave t cilat bjn pjes n t, por edhe n llojllojshmrin e mnyrave gjegjsisht metodave t cilat gjat kryerjes s ksaj veprimtarie aplikohen. Thn ndryshe bhet fjal, pr nj veprimtari specifike, shumfunksionale q edhe e ndan at n krahasim me veprimtarit e tjera, gjegjsisht pushtetet e shtetit. Pr kt arsye veprimtaria administrative n shkencn e t drejts administrative kalsifikohet n mnyra t ndryshme.

80

M s shpeshti punt e administrats klasifikohen n tre sektor t posam, dhe at: l. sektori i administrimit politik n t cilin prfshihen punt n degn e mbrojtjes, punve t brendshme dhe punt e jashtme dhe lmit e administrats gjyqsore dhe asaj t prgjithshme si dhe financave; 2. sektori i ekonomis ngrthen punt lidhur me veprimtarin rregullatore dhe mbikqyrse t administrats n raport me organizatat ekonomike (ndrmarrjet, gjegjsisht shoqrit, puntorit, kooperativat, odat ekonomike dhe shoqatat e ndryshme t subjekteve ekonomike); 3. sektori i administrats n lmin e shrbimeve publike, n kuadr t s cilit administrata ka autorizime t posame ndaj subjekteve t cilat kryejn shrbime publike, q posarisht ka t bj me institucionet dhe ndrmarrjet publike t cilat kryejn grupe t veanta t punve, q bjn pjes n shrbimet publike. Prve, ndarjes s veprimtaris administrative n sektore, n shkencn e t drejts administrative bhet edhe degzimi i mtejm i sektoreve n: (1) deg administrative, dhe (2) fusha administrative. (1) Me deg administrative nnkuptohet grumbulli m i gjer i punve administrative t cilat jan reciprokisht dhe funksionalisht t lidhura kshtu q ato prbjn nj tersi n kuadr t sektorit. N literaturn e t drejts administrative theksohen m shum deg administrative, duke filluar nga tet, 12, madje edhe m shum. Edhe m tej sht prezente tendenca e rritjes s strukturs globale administrative, q sht pasoj e paraqitjes s dukurive t reja shoqrore t cilat shoqria gjegjsisht shteti n trsi dhe pjesrisht i mbulon si deg prkatse administrative. Pasoja e mtejme sht edhe themelimi, sipas rregullit, i organeve t administrats n nivelin prkats t pushtetit. Pr kt shkak sygjerohet se dega administrative sht koncept i cili mund t kuptohet n aspektin juridik-organizativ. Me degn administrative ngusht sht i lidhur edhe koncepti i "resorit", i cili prdoret pr t shnuar grupacionet kryesore t punve t administrats shtetrore, gjegjsisht degt e administrats n nivelet m t larta t pushtetit (psh. resori i mbrojtjes, punve t jashtme, financave, punve t brendshme, ekonomis, gjegjsisht degve t caktuara t ekonomis, shndetsis, arsimit, shkencs, kulturs, ...). (2) Fushat administrative e prbjn grupin e punve administrative t vllimit m t vogl nga grupi i punve q e prbjn degn administrative, t cilat jan t ndrlidhura n mes veti, dhe kshtu e formojn nj trsi t posame. Duke prcjellur tendencn e zhvillimit, dy lmi, ndrsa n disa raste njra mund t bhet deg administrative.

81

N esenc, klasifikimi i veprimtaris s prgjithshme t administrats shtetrore ka domethnie teorike kur sht n pyetje kalsifikimi n sektore, ndrsa klasifikimi n deg dhe fusha sht e rndsishme pr orientimin e trupit prfaqsues t bashksis politike-territoriale pr "mbulueshmrin e degve t caktuara, gjegjsisht fushave si nj ndr format e organizimit t administrats. Kjo sht shtje e orientimit politik t atij trupi, i cili duke u nisur nga parimet e shprehura t makro-organizimit t administrats, qasjes n prcaktimin e makro-skems konkrete t organizimit t administrats n nivelin prkats t pushtetit. M hert ishte praktik q pas do zgjedhje vie n pyetje gjendja e gjetur e organizimit global t administrats n t gjitha nivelet e pushtetit. Megjithat, n kushtet e reja pr her e m tepr sht prezent qndrimi q t respektohet gjendja e gjetur, q tregon pr nevojn e qndrueshmris s ksaj strukture dhe kjo sht prezente n vendet bashkkohore. 3.1. Veprimtaria e administrats shtetrore Administrata shtetrore nnkupton veprimtarin e caktuar shtetrore e cila dallon n disa veori t saj nga veprimtarit tjera shetrore. Pasiq administrata shtetrore paraqet veprimtarin shtetrore, ather prmbajtja e ksaj veprimtarie ndrrohet me ndrrimin e rregullimit shtetror si dhe me ndryshimet q lindin n sistemin shoqror, ekonomik, dhe politik t nj shteti. Prcaktimi i konceptit t administrats shtetrore n teorin juridike paraqet padyshim shtje m komplekse dhe m kontestuese. Ekzistojn, pikpamje shum t ndryshme rreth konceptit t administrats shtetrore. Ne nuk do t ndalemi n theksimin e teorive t veanta, por vetm do t tentojm t tregojm pr disa karakteristika t prgjithshme t administrats shtetrore, e veanrisht n punt q jan n prmbajtjen e saj. Prmbajtja e administrats shtetrore manifestohet prmes punve t cilat i kryejn organet shtetrore dhe organet e autorizuara pr kryerjen e punve t administrats shtetrore. Punt prmes t cilave kryhet dhe realizohet administrata shtetrore mund t diferencohen sipas kritereve t ndryshme. N baz t asaj nse administrata n raport me subjektet e tjera paraqitet autoritativisht dhe obligon subjektet e tjera edhe pa plqimin e tyre, ose n nj mnyr tjetr, punt q kryen administrata shtetrore ndahen n: 1. pun autoritative (punt administrative n kuptimin m t ngusht), dhe 2. punt joautoritative 3.1.1. Punt autoritative Punt e t ashtuquajturs administrat autoritative jan pun t tilla t cilat organet e shrbimeve shtetrore i kryejn pavarsisht nga vullneti i subjekteve ndja t cilit ndrmerret veprimtaria e caktuar administrative. N ato pun bjn pjes kto aktivitete administrative: a. zgjidhja n shtjet administrative me nxjerrjen e akteve administrative (gjegjsisht vendimet n procedurn administrative), b. kryerja e mbikqyrjes administrative gjegjsisht inspektive,

82

c. kryerja e veprimtaris represive gjegjsisht aplikimi i drejtprdrejt i masave t detyrimit si dhe kryerja e operacioneve materiale me aplikimin e detyrimit. 3.1.2. Punt joautoritative Punt joautoritative jan ai lloj i punve q nga ana e organeve shtetrore nuk kryhen me aplikimin e imperiumit, por megjithat pr kryerjen e ktyre punve vlen parimi i kushtetutshmris dhe ligjshmris. Kjo do t thot q organet e administrats shtetrore munden q punt e tyre ti kryejn vetm n baz t ligjit dhe rregullave nnligjore q jan n prputhje me ligjin. N punt joautoritative kryesisht bjn pjes punt organizative dhe analitikeprofesionale, dhe at: a. prcjellja e gjendjes n fushat e caktuara, b. organizimi dhe kryerja e shrbimeve t caktuara, c. prgatitja e akteve dhe kryerja e punve t tjera profesionale pr nevojat e kuvendit, bashksive shoqrore-politike dhe organeve t tyre ekzekutive, d. kryerja e operacioneve t caktuara materiale gjegjsisht veprimeve t thjeshta administrative pa aplikimin e detyrimit, e. realizimin e bashkpunimit me qytetart, organizatat punuese dhe t tjera organizata. Duke u nisur nga prmbajtja dhe lloji i punve t cilat i kryejn organet e shrbimit shtetror, i dallojm kto lloje t veprimtarive t tyre administrative: 1. veprimtarin ekzekutive 2. veprimtarin organizative Veprimtaria ekzekutive shrben pr zbatimin e ligjit, planeve shoqrore dhe akteve t tjera t kuvendit ose t organeve t saj ekzekutive prmes nxjerrjes s akteve administrative, kryerjes s mbikqyrjes administrative, kryerjes s veprimtaris s caktuar represive, q do t thot se n suaza t veprimtaris administrative mund t aplikohen edhe disa mjete t caktuara t detyrimit. Veprimtaria organizative shrben pr realizimin e asaj forme t organizimit t brendshm ku do t vie n shprehje efikasiteti i plot i puns s organeve shtetrore, bashkpunimi horizontal dhe koordinimi, udhheqja e lehtsuar dhe deri diku ndarja e puns dhe prgjegjsive. 3.2. Klasifikimi themelor teorik-juridik i organeve t administrats Administrata shtetrore, gjegjsisht organet e saj dhe njsit organizative t aparatit shtetror i kryejn veprimtarit ose punt m par t prcaktuara (autoriteti i vrtet) n territorin e caktuar (autoriteti vendor), dhe q s bashku prbjn trsin organizative dhe funksionale, gjegjsisht, organizatn shtetrore (aparatin shtetror).

83

Organet shtetrore pikspari krijojn norma juridike (nxjerrin rregulla) dhe sigurojn zbatimin e tyre, e m pas kryejn detyra dhe pun t tjera t prcaktuara me kushtetut, me ligj dhe me rregulla t tjera. N secilin shtet ekziston nj numr i madh i organeve t ndryshme shtetrore. Prmes kushtetuts, ligjit dhe rregullave t tjera prcaktohen llojet e tyre, prbrja dhe mnyra e formimit, autorizimet, mnyra e puns dhe marrdhniet e tyre t ndrsjella, si dhe raportet ndaj subjekteve t tjera t shoqris. Klasifikimi i organeve shtetrore t administrats, gjegjsisht organeve t shrbimeve shtetrore n shkencn juridike dhe politike sht definuar me aplikimin e kritereve t shumta dhe t ndryshme. Ndarja themelore n teorin e shtetit dhe t drejts sht ajo n t armatosura dhe civile (qytetare), varsisht nga ajo nse jan t autorizuar t aplikojn detyrimin e armatosur ose jo. Organet e armatosura pastaj ndahen n organe ushtarake dhe policore, agjencionet e informimit dhe kundrinformimit, sid he agjencionet pr zbatimin e ligjit. Pve ksaj, ndarja bhet n organet e pushtetit dhe organet teknike-profesionale, ndrsa organet e pushtetit ndahen n politike (t cilat i kryejn funksionet m t rndsishme t t pushtetit) dhe n tjerat (t cilat i kryejn vetm disa funksione t caktuara t pushtetit, por m tepr n cilsin e organeve profesionale t cilt kryejn gjegjsisht zbatojn vendimet e organeve politike). E njjt sht edhe ndarja e cila organet i klasifikon n vendimmarrse (urdhrdhnse) dhe ekzekutive, varsisht nse nxjerrin vendime (rregulla) ose vetm ekzekutojn vendimet e organeve t tjera (kt ndarje duhet kuptuar kushtimisht, meq organi i njjt mund t jet vendimmarrs n raport me njrin organ ndrsa ekzekutiv n raport me tjetrin). sht mjaft i prhapur edhe ndarja tradicionale n organe ligjvnse, administruese (ekzekutive) dhe gjyqsore, sipas karakterit t funksionit q ata e ushtrojn, n rend t par sipas llojit dhe natyrs s s akteve t cilat i nxjerrin (ligjvnse, aktet nnligjore dhe administrative, vendimet gjyqsore). Sipas mnyrs s formimit t organeve t shrbimeve shttrore, ata ndahen n t zgjedhura (demokratike) dhe t instaluara gjegjsisht t emruara (burokratike). Gjithashtu, sipas numrit t personave zyrtar t cilt e prbjn organin dallohen organet kolegjiale dhe inokose. Pr punn e organeve kolegjiale gjithmon paraprakisht prcaktohet numri i antarve q duhet t marrin pjes n mnyr q organi t mund t punoj (kuorumi i puns) dhe mnyra se si aprovohen vendimet (shumica relative, absolute gjegjsisht shumica e kualifikuar ose unanimisht). Siaps kohzgjatjes organet e shrbimeve shtetrore mund t jen t prhershm (t rregullt) dhe t prkohshm gjegjsisht organe ad hoc.

84

4. ORGANIZIMI DHE LLOJET E ORGANEVE T ADMINISTRATS SHTETRORE Me ligjin pr administratn definohet organizimi i administrats, si institucion i nj shteti, n aspektin e pozits, rolit, rregullimit, autorizimeve dhe obligimeve si dhe shtjeve t tjera t rndsishme pr organizimin e pun s ktyre organeve n kryerjen e punv t administrats. Punt e administrats i kryejn ministrit dhe institucionet e tjera t shtetit t cilat jan t prcaktuara me ligj (n tekstin e mtejm: organet e administrats shtetrore). Punt e caktuara t administrats mund ti kryejn korporatat publike, odat, ndrmarrjet publike (shoqatat), agjencionet dhe personat e tjer juridik kur me ligj u besohet ushtrimi i autorizimeve publike (institucionet me autorizime publike). Organet e administrats kryejn punt nga prgjegjsia e tyre n mnyr t pavarur, n pajtim me ligjin dhe rregullat e tjera. Organet e administrats shtetrore i themelon trupi prfaqsues me propozim t organit ekzekutiv-politik dhe n pajtim me Kushtetutn. Pr t arritur te koncepti i organeve t administrats shtetrore, t cilt prfaqsojn subjektet themelore juridike prmes rrugs me t ciln kryhen punt e administrats shtetrore, m s pari dueht prcaktuar nocionin e organit shtetror. Nocioni i organit shtetror prbhet sipas rregullit nga katr elemente: 1. kolektivit t personave zyrtar; 2. qllimit t caktuar dhe rrethit t detyrave dhe punve shtetrore t cilat i ka ai kolektiv (rrethveprim); 3. mjeteve t nevojshme materiale t cilat shteti i ka dhn bashksis punuese n administrim dhe shfrytzim; 4. ekzistimi i lidhjeve dhe raporteve t brendshme t caktuara. 4. 1. Format themelore organizative t organeve t administrats shtetrore N strukturn kushtetuese-juridike dhe n praktikn administrative ekzistojn forma t ndryshme organizative t organizimit t organeve t shrbimeve shtetrore n t gjitha nivelet e pushtetit nga niveli i komuns si njsi e vetadministrimit lokal deri te niveli shtetror. Struktura kushtetuese e shtetit mund t jet shum e komplikuar q m shum t ngjan n ndonj krijes oologjike, se sa n shtet sovran dhe t pavarur. Pavarsisht se pr cilin nivel t pushtetit ekzekutiv bhet fjal, i dallojm dy lloje themelore t organeve shtetrore: a) ekzekutive-politike, dhe b) organet shtetrore t administrats dhe organizatat administruese. Organet ekzekutive-politike t niveleve t ndryshme mund t jen edhe me emrtime t ndryshme si psh.: 1. Presidenca, 2. Kshilli i ministrave, 3. Presidenti dhe zvendspresidenti, 4. Qeveria, 5. Kryetart e komunave dhe prefektt e qyteteve.

85

4.1.1. Organet shtetrore t administrats Organet shtetrore t administrats (ministrit, entet, administratat, inspektoratet, drejtorit, shrbimet pr administrat), ekzistojn n nivel t shtetit dhe t bashksive m t ulta politike-territoriale, si dhe t komunave dhe jan t rregulluara nga niveli i caktuar i pushtetit. Kshtu q punt e administrats q jan n prgjegjsi t shtetit zakonisht i kryejn: ministrit, organizatat administrative si organizata t pavarura administrative, organizatat administrative n prbrje t ministrive, si dhe institucionet e tjera t shtetit t cilat jan themeluar me ligjin e posam ose t cilave me ligj t posam u sht besuar kryerja e punve t administrats. Ministrit jan organe t administrats t cilat kryejn pun administrative dhe pun profesionale nga prgjegjsit e veta n nj apo m shum lmi t ngjashme n t cilat n trsi ose me ligj gjegjsisht me ndonj rregull tjetr n nj vllim t caktuar sigurojn drejtprdrejt zbatimin e ligjit dhe t rregullave t tjera dhe prgjigjen pr ekzekutimin e tyre. Ministrit i prgatisin ligjet dhe rregulloret e tjera si dhe aktet e prgjithsme nga fushveprimtaria e vet dhe kryejn edhe pun t tjera t prcaktuara me ligje t posame dhe rregullore. 4.1.2. Organizatat administrative Organizatat administrative jan forma administruese t organizimit t administrats t cilat themelohen pr kryerjen e punve administrative dhe profesionale natyra e t cilave dhe mnyra e kryerjes krkojn organizim t posam dhe pavarsi n pun. Organizatat administrative jan institucione administrative n kuadr t administrats shtetrore t cilat pve punve profesionale kryejn edhe pun administrative. Organizatat administrative themelohen n prbrje t ministrive nse kjo sht e nevojshme pr hir t ndrlidhjes reciproke t punve nga autorizimet e ministrive dhe administrats dhe ather kur, krahas shkalls s caktuar t pavarsis n kryerjen e punve nga autorizimet e administrats sht e nevojshme t sigurohet orientimi dhe mbikqyrja n kryerjen e punve t atyre organizatave administrative nga ana e ministrive. Organizatat administrative m s shpeshti kan emrtimet: ente, drejtori, komisione, agjenci, institute etj. Punn dhe veprimtarin e vet e mbshtesin n metodat shkencore dhe kryesisht kan t bjn me studimin, hulumtimin dhe prpunimin e shtjeve opr nevojat e organeve t tjera, por mund tu besohet edhe kryerja e punve t caktuara administrative. Organizatat e pavarura administrative jan: 1. Agjencionet pr statistika; 2. Institutet pr akreditim; 3. Institutet pr standarde, autorsi dhe t drejta intelektuale. Pve ktyre organizatave administrative, me ligj t posam mund t themelohen edhe organizata t tjera t pavarura administrative nga prgjegjsit e qeveris, shtetit etj.

86

4.2. Llojet e organeve t shrbimeve shtetrore N teori ekziston ndarja e zakonshme e organeve shtetrore t administrats dhe ajo sipas shumics s autorve sht si vijon: a) organet lokale dhe qndrore t administrats shtetrore; b) organet administrative aktive dhe kshilldhnse; c) organet e larta dhe t ulta t administrats shtetrore; d) organet inokose dhe kolegjiale t administrats shtetrore; e) organet qendrore dhe rajonale t shrbimeve shtetrore; f) organet e pavarura t administrats shtetrore dhe organet e administrats n prbrje t organeve t pavarura t administrats shtetrore; g) organet e prgjthshme (unike) t administrats shtetrore dhe organizatat e posame administrative; h) organet e prbashkta t administrats shtetrore; a) Organet qndrore dhe lokale t administrats shtetrore Organet qndrore jan ato organe t shrbimeve shtetrore t cilat jan t vendosura n selin e shtetit, derisa organet lokale e realizojn autoritetin e vet n territorin e caktuar m t ngusht. Karakterin e organeve lokale e kan organet e administrats n njsit e vetadministrimit lokal (organet e administrats shtetrore t nivelit t qytetit dhe ato komunale). b) Organet administrative aktive dhe kshilldhnse Kjo ndarje sht br n baz t rolit t cilin kto organe t administrats shtetrore e realizojn n sistemin e pushtetit, me rast organet aktive realizojn ann dinamike t veprimit administrativ, derisa organet kshilldhnse kan karakterin administrativ-operativ. Organet aktive dinamikn e veprimit administrativ e realizojn prmes dy dimenzioneve. Faza e par sht e lidhur pr rrjedhn e puns administrative n t cilin bjn pjes: prgatitja dhe nxjerrja e rregulloreve administrative, nxjerrja e akteve individuale administrative (vendimet dhe prfundimet), ekzekutimi i akteve administrative individuale dhe ekzekutimi i veprimeve materiale. Faza e dyt ka t bj me procesin e verifikimit t rregullsis s puns t organeve t administrats, gjegjsisht, verifikimin e rregullsis t puns administrative dhe kryerjen e kontrollit nga ana e organit t autorizuar t administrats shtetrore (ankesa, kontrolla administrativegjyqsore e ligjshmris s akteve t posame administrative). N kto organe bjn pjes ministrit, administratat, drejtorit, inspektoratet, etj. Organet kshilldhnse t administrats shtetrore themelohen pr t lehtsuar punn e organeve aktive prmes dhnies s mendimeve dhe marrjen e qndrimeve pr shtjet e caktuara t cilat ato i shprehin n formn e qndrimeve profesionale. Mund ti ofrojn kto mendime sipas nevojs s ndonj organi aktiv t administrats (ad hoc) ose pr hir t veprimit m t leht t organit administrativ.

87

c) Organet m t larta dhe m t ulta t administrats shtetrore Ka t bj me ndarjen hierarkike e cila i referohet vartsis (nnshtrimit) t disa organeve (t ulta) n raport me organet e tjera (t larta). sht e njohur pr neve se ekziston ndrlidhja horizontale dhe vertikale n punn e organeve shtetrore. Ajo sht prcaktuar me ligjin pr marrdhniet e ndrsjella t organeve t administrats. N kt mnyr t gjitha autorizimet t cilat i posedojn disa organe (t lartat) n raport me organet e tjera (t ultat), dueht t prfshihen n ligj. Me akt juridik m t ult nuk mund t vendosen raportet hierarkike n mes t organeve t nivelit t ndryshm. d) Organet inokose(monokratike) dhe organet kolegjiale t administrats shtetrore Ndarja n organet inokose dhe kolegjiale t shrbimeve shtetrore sht br sipas mnyrs s udhheqjes. Kshtu q, n organet inokose udhheqsi (kreu) i organit ka rol m dominant n vendimmarrjen dhe udhheqjen (ministri, sekretari, ...). N organet kolegjiale realizimi i funksionit t udhheqjes dhe mnyra e vendimmarrjes i sht besuar nj numri t caktuar t personave (kolegjiumi) t cilat sipas pozits jan t barabart (psh. komisionet, qeveria, ...). e) Organet administrative qndrore dhe rajonale Kjo ndarje sht br duke pasur parasysh shprndarjen n punn e organeve t administrats shtetrore. Ktu, organet rajonale paraqiten si pjes t shkputura t organeve qndrore t administrats shtetrore. Bhet fjal pr ndarjen n t ciln organet rajonale jan t nnshtruara ndaj organeve qndrore dhe jan t obliguar t zbatojn urdhrat e tyre, udhzimet dhe orientimet. Ato jan pjes fizikisht t ndara dhe gjinden jasht organeve qndrore (doganat, administratat tatimore, degt tatimore). f) Organet e pavarura t administrats shtetrore dhe organet e administrats n prbrje t organeve t pavarura t administrats shtetrore Kjo ndarje sht br varsisht nga vllimi dhe shkalla e pavarsis s organeve t posame t administrats shtetrore n rregullimin e marrdhnieve t brendshme si dhe n lidhje me kryerjen e punve nga prgjegjsia e vet. Organet e pavarura t administrats jan ato organe t cilat nuk gjinden nn mbikqyrje t drejtprdrejt t ndonj organi tjetr t administrats, andaj kan nj pavarsi t caktuar e cila u mundson q t kryejn punt e administrats shtetrore n lmit e caktuara administrative t cilat u jan dhn n prgjegjsi (shembull ministria e financave). Organet e administrats n prbrjen e organeve t pavarura t administrats jan ato organe t cilat themelohen kur kt e krkon natyra dhe ndrlidhshmria e punve t cilat ato duhet kryer, por edhe ather kur pr kryerjen e atyre punve, sht e nevojshme q n raportet e ndrsjella brenda organit t krijohen relacione t caktuara t posame (shembull kur duhet siguruar mbikqyrje - inspektorati, etj.). Mbikqyrjen, ndaj puns s

88

organeve t administrats, n prbrje t organit t pavarur administrativ, e bn udhheqsi i organit t pavarur administrativ, prandaj me aktet e tij t veanta rregullohen raportet e brendshme n nj organ t till. g) Organet e prgjthshme (unike) t administrats shtetrore dhe organizatat e posame administrative Ndarja n organe t prgjithshme dhe t posame sht e rndsishme pr shkak t formave t ndryshme t organizimit t organeve t administrats t cilat paraqiten n nivelet e caktuara t bashksive politike-territoriale. Organet e prgjithshme t administrats shtetrore themelohen me qllim t kryerjes s punve n degn e caktuar administrative ose fushn administrative, sikurse q sht grupimi i punve nga lmia e punve t brendshme, t ekonomis, arsimit etj. Ktu bjn pjes ministrit n t gjitha nivelet e pushtetit n shtet, shrbimet n nivelet lokale. Do t mund t konkludohej se ministrit themelohen me qllim t kryerjes s punve administrative n nj ose m shum deg administrative, ndrsa administratat themelohen pr kryerjen e punve administrative n nj ose m shum lmi administrative. Organizatat e posame administrative jan t lidhura me nj lloj t caktuar t punve profesionale dhe administruese n kuadr t nj lmie t caktuar e cila krkon trajtim t veant. Ato gjinden n kuadr t strukturs organizative t administrats shtetrore, por mund t thuhet se bjn pjes n organet shtetrore t administrats pr shkak se i karakterizon pavarsia e caktuar dhe autonomia pr prcjelljen e ndonj lmie t caktuar. Shembull, n organizata t tilla bjn pjes instituti hidrometeorologjik, enti i statistiks, enti i kontabilitetit, etj. Karakterizohen me shkall t lart t pavarsis operative pr kryerjen e punve profesionale nga prgjegjsia e vet, si dhe funksioni i caktuar rregullativ n raport me organet e tjera shtetrore. h) Organet e prbashkta t administrats shtetrore N pajtim me rregullat kushtetuese, ligjore dhe rregulloret e tjera me t cilat rregullohet n aspektin normativ-juridik pozita, roli dhe format konkrete organizative t organeve t administrats shtetrore n kuadr t kryerjes s punve administrative dhe profesionale n nj territor t caktuar, pr nevoja t t nj ose m shum bashksie politike-territoriale, mund t themelohen t ashtuquajturat, organe t prbashkta. Themelimi i tyre sht i lidhur me kryerjen sa m rentabile dhe racionale t punve nga dega e caktuar administrative ose lmia administrative pr m shum bashksi politiketerritoriale. Duke u nisur nga arsyet e lartprmendura sht e mundur themelimi i t ashtuquajturave organe ndrkomunale pr ndonj lmi t caktuar, gjegjsisht themelimi i organeve t prbashkta pr m tepr lmi si pr shembull, themelimi i inspektoratit pr mbikqyrjen administrative n fushat e ndryshme t jets shoqrore (shembull shrbimet inspektuese n nivel t qarkut ose rajonit pr kryerjen e mbikqyrjes inspektive n lmi t ndryshme, siq jan tregu, puna dhe punsimi, veprimtarit komunale, ndrtimtaria dhe urbanizmi, etj.).

89

Kapitulli V

AKTET JURIDIKE T ADMINISTRATS SHTETRORE

1. NOCIONI I AKTIT JURIDIK T ADMINISTRATS N teorin juridike, dallojm nocionin formal dhe material t aktit juridik, ku kryesisht niset nga forma dhe prmbajtja e tyre. Kshtu q, t gjitha aktet q e kan formn e njjt, i takojn llojit t njjt t akteve juridike, derisa t gjitha aktet q e kan prmbajtjen e njjt i takojn grupit t akteve juridike materiale. Siq shihet, secili akt juridik dallohet sipas forms s vet, e gjithashtu edhe sipas prmbajtjes s vet, andaj n rastin e par mund t flasim pr nocionin formal t aktit juridik, ndrsa n t dytin pr nocionin material t aktit juridik. 1.1. Elementet themelore dhe veorit e aktit juridik dhe t aktit administrativ Ekzistojn tri elemente themelore t cilat e prcaktojn formn e aktit juridik. Ata jan: 1. autoriteti i subjektit pr nxjerrjen e tij, 2. procedura e nxjerrjes, dhe 3. materializimi i aktit juridik. Megjithat, pr ta prcaktuar si duhet aktin juridik n asektin formal, duhet marr parasysh elementin e tij m t rndsishm, e ai sht autoriteti i subjektit pr nxjerrjen e tij (adresanti). Autoriteti pr nxjerrjen e aktit juridik paraqet, n t vrtet autorizimin e subjekteve t caktuara q t nxjerrin akte t caktuara. Pr secilin akt prcaktohet subjekti i cili sht prgjegjs q t mund ta nxjerr at akt. Aktet juridike mund ti nxjerrin dy lloje t ktyre subjekteve: organet shtetrore dhe joshtetrore. Cili subjekt do t jet prgjegjs pr nxjerrjen e aktit t caktuar juridik, varet nga shum rrethana, e para s gjithash nga ajo nse ai subjekt sht n gjendje t nxjerr aktin e krkuar. Andaj, shprndarja e duhur e prgjegjsive gjat nxjerrjes s akteve juridike sht kusht shum i rndsishm pr nxjerrjen e tyre, prandaj struktura kushtetuesejuridike e rregullimit t shtetit dallon tri lloje t organeve shtetrore t cilat mund t nxjerrin akte juridike. Ato jan: organet ligjvnse, administrative dhe gjyqsore, duke marr parasysh se n llojin e njjt t akteve juridike n aspektin formal bjn pjes t gjitha ato akte pr nxjerrjen e t cilave sht prgjegjs i njjti subjekt. (Shembull, organi ligjvns sht prgjegjs pr nxjerrjen e kushtetuts dhe t gjitha ligjeve n at nivel t shtetit). N vendin e dyt, menjhere pas autoritetit, vjen procedura pr nxjerrjen e akteve juridike. Kjo sht rruga me t ciln sigurohet q akti jurdik t nxjerret n mnyr t duhur. (Shembull, rregullat e tilla sipas t cilave nj akt mund t nxjerret n procedurn e cila nnkupton disa faza). Procedura mund t prcaktohet n disa mnyra t ndryshme (paraprakisht i prcaktuar, i prbr, i thjesht, etj.). Nse procedura nuk sht e prcaktuar paraprakisht, ather sht e lir, andaj ai q e nxjerra aktin administrativ disponon me t drejtn q ta prcaktoj mnyrn n t ciln akti do t nxjerret. Gjithashtu, procedura e nxjerrjes s m shum akteve juridike mund t jet i ndrsyhm por t jet i prcaktuar sipas subjektit t njjt. (Shembull, nse pr dy akte

90

juridike sht prgjegjs subjekti i njjt, por procedura pr nxjerrjen e tyre sht e ndryshme, ather ata bjn pjes n dy lloje t akteve). Nga kto definicione del se aktin administrativ e karakterizojn elementet si vijojn (nse at e nxjerr organi shtetror): - deklarata e njanshme e vullnetit nga ana e organeve shtetrore q paraqet nj ndr elementet qensore t aktit administrativ; - vendimmarrja autoritative, q do t thot se organi shtetror i cili e nxjerr aktin administrativ paraqitet me vullnetin m t madh krahasuar me subjektin me t cilin ka t bj akti administrativ; - konkret, duke marr parasysh se akti administrativ ka t bj me rastin konkret t caktuar ose me nj numr t rasteve t caktuara; - individualiteti, duke marr parasysh faktin se akti administrativ akt indivudal, q do t thot se prmban normn individuale juridike dhe q i referohet personit t caktuar fizik ose juridik, gjegjsisht n subjektet e tjera t caktuara juridike, t cilt jan t renditur me emr n aktin administrativ, ndrsa nse nuk jan t renditur me emr, ato subjekte mund leht t prcaktohen; - me zgjidhjen e shtjes administrative shkaktohet nj efekt i caktuar juridik. 1. 2. Llojet themelore t akteve administrative Pr aktin administrativ sht karakteristike se ai nxjerret me rastin e zgjidhjes s ndonj shtje t caktuar administrative dhe q me t prodhohen efekte t caktuara juridike, q do t thot se me t krijohen, vrtetohen, ndryshohen dhe eliminohen t drejtat ose obligimet e subjekteve juridike me t cilat ato akte juridike kan t bjn. Aktet juridike t shrbimeve shtetrore prezantojn deklaratat e organeve t pushtetit shtetror t cilat ata i bjn n kryerjen e punve q u ajn besuar me rregulla juridike, dhe t cilat kan pr qllim q t nxisin ndryshime t caktuara juridike n raportet e dhna juridike. Organet e shrbimeve shtetrore n nivelet e ndryshme t organizimit t pushtetit n kuadr t bashksive politike-territoriale nxjerrin akte t ndryshme juridike. Ndarja themelore e akteve juridike t cilat i nxjerrin organet dhe shrbimet e administrats shtetrore jan: 1. 2. 3. 4. 5. aktet e prgjithshme nnligjore administrative (normative); aktet e veanta administrative; aktet materiale; aktet e afarizmit; aktet e tjera;

91

1.2.1. Aktet administrative t prgjithshme (normative) Akti i prgjithshm administrativ ose akti normativ i prgjithshm sht njri ndr produktet e puns s organeve t shrbimeve shtetrore t cilat organet shtetrore i nxjerrin n kryerjen e veprimtaris administrative, dhe t cilat kan t bjn me numrin e pacaktuar t subjekteve juridike dhe rasteve juridike gjegjsisht me t cilat raportet rregullohen n mnyr abstrakte t prgjithshme. Kto akte juridike nnligjore t prgjithshme quhen edhe rregulla, pra organet t cilat i kryejn punt e administrats shtetrore munden n baz t autorizimeve nga ligji dhe rregulloret t nxjerrin rregulla. Pra, organet e administrats shtetrore n kryerjen e veprimtaris normative mund t nxjerrin akte nnligjore t prgjithshme-normative pr t cilat jan t autorizuar n baz t autorizimeve q prmbahen n normn m t lart juridike. Me ato prcaktohet se n ciln mnyr do t aplikohet ndonj akt tjetr i fuqis m t lart juridike. Pikrisht n kt edhe sht fuqia m e vogl e akteve t prgjithshme juridike t administrats t cilt siq shihet kan karakter teknik sepse e prpunojn mnyrn e aplikimit t normave t cilat tanim jan nxjerrur. Ato nuk prshkruajn format e reja por i prdorin ato ekzistuese pr prcaktimin m t prafrt t mnyrs s kryerjes s procedurave t caktuara teknike gjat aplikimit t s drejts, si dhe t shtjeve t caktuara t cilat jan t lidhura me parashtrimin e normave juridike me t cilat rregullohen marrdhniet prkatse me qytetart dhe me subjektet tjera jasht administrates. N aktet e prgjithshme juridike t rezultatit m t ult juridik n krahasim me ligjin bjn pjes: a) b) c) d) udhzimet; urdhresat; rregulloret; dhe instruksionet;

a) Udhzimi udhzimi paraqet aktin juridik t cilin sipas rregullit e nxjerrin organet administrative. Ai sht form e posame e aktit t prgjithshm administrativ i cili sipas natyrs s vet ka karakter intern. Prmes tij, n kuadr t organizats administrative, nga ana e organit m t lart, i jep organit m t ult udhzime pr veprim n situata t caktuara. Udhzimi nuk i ka veqorit e rregulls juridike, kshtu q n t nuk mund t thirren personat e tret. Kshtu psh. Ligji pr administratn i jep t drejt drejtorit t organizats s administrats shtetrore q gjat administrimit me kt organizat ndr t tjera, shrbyesve shtetror hde zyrtarve u jep udhzime pr pun. Por, edhe kjo rregull nuk sht pa prjashtime kshtuq ndonjher udhzimi shfrytzohet edhe pr standardizimin e normave juridike t cilat kan t bjn me qytetart dhe subjektet e tjera jasht administrats, gjegjsisht jasht organizats administrative shtetrore. Pavarsisht se udhzimi paraqet aktin e prgjithsm juridik m t ultin i cili pikspari ka karakter teknik, gjegjsisht ai me t cilin prpunohet mnyra e aplikimit t normave juridike q tanim jan nxjerrur e jo akt me t cilin prshkruhen normat e reja juridike, m s shpeshti prdoret pr prcaktimin m t afrt t mnyrs s kryerjes s procedurave t caktuara teknike gjat aplikimit t s drejts. Udhzimet mund

92

ti nxjerrin si bartsit e funksioneve ekzekutivo-politike (kryeministrat e qeveris), ashtu edhe udhheqsit e organeve (ministrat, drejtort etj.). Udhzimet mund t jen individuale dhe gjenerale, obliguese dhe joobliguese, duke pasur parasysh se udhzimet joobliguese, sipas rregullit, jan akte juridike t prgjithshme joobliguese. Q nj udhzim t jet obligues, obligimi i tij duhet t dal nga norma juridike. b) Urdhresa sht akt juridik i prgjithshm me t cilin urdhrohet ose ndalohet veprimi n nj situat t caktuar e cila i takon interesit t prgjithshm gjegjsisht publik. M lshimin e urdhress administrata kryen pun t caktuara t cilat jan t parapara me ligj ose me rregulla t tjera n baz t ligjit. c) Rregullorja rregullorja sht akt juridik i prgjithshm i administrats me t cilin prpunohen dispozitat e caktuara t ligjit dhe dhe rregullave t qeveris pr hir t sigurimit t kushteve pr aplikimin e tyre t duhur, gjegjsisht pr hir t kryerjes s tyre. Nxjerret n baz t autorizimeve t prmbajtura n ligj. d) Instruksioni instruksioni sht akt i prgjithshm juridik i administrats me t cilin prcaktohen rregullat dhe udhzimet pr mnyrn e kryerjes s punve t caktuara administrative dhe profesionale nga ana e organeve t administrats, gjegjsisht, personave juridik me autorizime n zbatimin dhe aplikimin e ligjit dhe t rregullave t tjera. 1.2.2. Akti individual (konkret) Akti administrativ individual sht akt juridik i administrats i cili ka t bj me gjra ose lnd t caktuara. Duke marr parasysh efektin e akteve individuale (konkrete) t administrats shtetrore dhe n autoritet t organeve pr zgjedhjen e kontesteve t dala nga kto akte, ato mund t ndahen n: akte administrative, akte t afarizmit dhe akte t tjera konkrete t administrats shtetrore. Aplikimi i aktit administrativ nuk sht i mundur n seciln situatn pasiq me t nuk mund t rregullohet sjellja e njerzve n t gjitha situatat individuale sepse n situatat e njjta personat sillen ndryshe. (Shembull normat t cilat prmbajn dispozitn sipas t cils t gjith qytetart jan t obliguar t paguajn tatimin, prindi sht i obliguar t prkujdeset pr fmijt e vet, etj.). Normat individuale kan t bjn me vetm nj dit, m saktsisht rast konkret, dhe ai sipas rregullit n normn konkretizohet. (Shembull, N.N. sht i obliguar t paguaj n emr t tatimit shumn prej ...). Norma individuale ka t bj me rastin individual (konkret), pavarsisht sa sht numri i individve sjellja e t cilve rregullohet. Pr kt arsye, normat e prgjithshme m s shpeshti konsiderohen kushtzuar sepse aplikimi i tyre varet nga prmbushja e ndonj kushti t caktuar, derisa ato individuale jan t karakterit t pakushtzuar, meq ndarja e till nuk sht pa prjashtim. Me aplikimin normave juridike individuale subjektet q kan t drejta dhe obligime dijn se si t sillen. Sjellja e tyre do t thot konkretizim t normave t prgjithshme juridike e cila prmbahet n aktet e fuqis m t lart juridike kur ai akt

93

prcakton dispozitn individuale. Prandaj, normat e prgjithshme konkretizohen me normat individuale, megjithse ekzistojn raste q norma e prgjithshme aplikohet n ndonj situat konkrete. (Shembull fitimi i nnshtetsis n baz t ligjit). Pas nxjerrjes s aktit individual pushon procesi i krijimit t norms juridike, por efekti i rendit juridik nuk pushon pr shkak se pason ekzekutimi i saj q bhet prmes veprimeve njerzore. Autoritetin pr nxjerrjen e akteve juridike, kryesisht sht n duart e organeve dhe institucioneve shtetrore t administrats t cilat disponojn me autorizime publike pr zgjidhjen e lndve administrative sipas rregullave t procedurs administrative. Prcaktimi i aktit sipas prmbajtjes ose forms s vet, nuk do t thot se gjithmon sht n pyetje akti administrativ individual, por mund t jet n pyetje qshtja juridike nga e cila shihet q ekzistojn dy forma t veprimtaris administrative: a) nxjerrja e akteve juridike, dhe b) kryerja e operacioneve materiale. N kt aspekt, funksioni administrativ i organeve dhe institucioneve shtetrore q disponojn me autorizime publike do t mund t shnohej si veprimtari e nxjerrjes s akteve administrative dhe kryerje e operacioneve materiale si veprime trupore prapa t cilave qndron detyrimi legjitim q aplikohet nga ana e shtetit. Aktet e administrats sipas karakteristikave ndahen n: 1) t prgjithshme (normative) 2) konkrete (individuale). Me akte t prgjithshme (normative) t administrats shtetrore nnkuptohen ato akte t cilat organet e autorizuara i nxjerrin n zbatimin e veprimtaris administrative dhe t cilat nuk kan t bjn me rast konkrete, por i rregullojn situatat juridike n mnyr abstrakte gjegjsisht t prgjithshme. Andaj, me kto akte prshkruhen rregullat e sjelljes s nj numri t pacaktuar t personave dhe nj numri t pacaktuar t rasteve. N baz t akteve normative t administrats diskutohen rastet konkrete n raportet t cilat rregullohen me kto akte. N vendet n t cilat organizata shtetrore mbshtetet n parimin e ndarjes s pushtetit, organet e administrats shtetrore n vllim t madh nxjerrin akte normative. 1.2.2.a. Veqorit themelore t akteve administrative individuale N teorin e t drejts administrative, akti administrativ m s shpeshti definohet si akt juridik i administrats me t cilin n mnyr autoritative zgjidhet rasti konkret. Edhe akti gjyqsor sht akt juridik pr shkak se e ka nxjerrur organi i cili sht organ shtetror, autoritativ, konkret, q ka efekt juridik, q mund t ekzekutohet, q prapa tij qndron detyrimi legjitim, etj. Por ai megjithat nuk sht akt administrativ. Dallimet ekzistojn edhe sa i prket nxjerrsit (aktin gjyqsor e nxjerr gjyqi, ndrsa aktin administrativ organi shtetror i administrats), si dhe n aspektin e norms e cila sht e futur n t. E prbashkt pr t dy aktet sht se q t dy jan jo t plot, ndrsa dallimi sht se akti administrativ prmban dispozitn ndrsa akti gjyqsor prmban sanksionin. Disa autor n mnyr t ndryshme i prcaktojn veqorit e aktit administrativ duke iu dhn rndsi m t madhe ose m t vogl. Kshtu q pr to m s shpeshti i lidhin disa veqori si: konkret; autoritet; veprimi juridik; nxjerrsi; njanshmria; dhe qshtja administrative. Veqorit e akteve administrative individuale klasifikohen n katr forma themelore: a) se sht akt juridik, b) se sht individual (konkret), c) se prmban dispozitn, dhe d) se sht autoritativ.

94

a) Karakteristika q sht akt juridik gjegjsisht q prmban norm juridike, rregull t sjelljes. Akti material nuk prmban normn juridike, por prbhet nga kryerja e veprimit, nga sjellja e cila sht e rrgulluar me normat. Aktet juridike ndahen n t prgjithshme dhe konkrete varsisht nga ajo se qfar norme prmbajn. b) Karakteristika q akti administrativ sht individual (konkret), nnkupton se akti administrativ i referohet individit saktsisht t prcaktuar dhe n rastin saktsisht t prcaktuar. Pr aktet e prgjithshme juridike mund t themi se jan akte juridike t plota, gjegjsisht akte q prmbajn dispozitn dhe sanksionin, ndrsa pr aktet individuale juridike mund t themi q nuk jan t plot gjegjsisht se bhet fjale akte q prmbajn vetm dispozitn ose vetm sanksionin. c) Dispozita prmbahet n aktin administrativ dhe duhet kuptuar si rregulle krkuar (primare) e sjelljes, derisa sanksioni prmbahet n aktin administrativ derisa sanksioni vjen n konsiderat vetm ather nse personi nuk sillet n pajtim me dispozitn, gjegjsisht nse kryen kundrvajtje (delikt). Andaj, sanksioni shpesh n teori quhet dispozit sekondare. Karakteristika se akti prmban dispozitn nnkupton s mund t nxjerret n dy mnyra: 1) autoritative n baz t vullnetit m t fort t organit ose institucionit shtetror q disponon me autorizime publike (akti administrativ) dhe 2) pajtimin e personit me sjelljen e t cilit ka t bj akti (puna juridike). Siq shihet n rastin e par bhet fjal pr akt administrativ ndrsa n t dytin ka t bj me shtje juridike. Me akt administrativ themelohet raporti administrativ-juridik me t cilin realizohen t drejtat dhe obligimet, krejtsisht n mnyr ta pavarur nga pranimi apo pajtueshmria e pals tjetr n raportin administrativ-juridik. N rastin e dyt lind qshtja juridike si marrdhnie qytetare-juridike e cila krijohet varsisht nga vullneti i shprehur lirisht i subjekteve t veta, nga njra an e organit shtetror dhe nga ana tjetr e qytetarit, qoft person fizik ose juridik, organizats dhe bashksis, si pjesmarrsit t dyt n kt marrdhnie. Pra, krijohen marrdhnie administrative-juridike. Pr aktin administrativ sht karakteristike q n mnyrv t detyrueshme mund t kryhet dispozita t ciln ai e prmban (Shembull vendimi pr pagesn e tatimit). Takoer, i pravni posao koji nastaje u vidu sporazuma ugovornih strana moe se izvriti prinudnim putem, jer ima snagu izvrne isprave. d) Karakteristika e autoritativitetit t aktit administrativ mbshtetet n vullnetin m t fort t organit shtetror n raport me subjektin tjetr sjellja e t cilit rregullohet me akt. Kjo veqori vjen n pah te akti administrativ me rastin e nxjerrjes s dispozits, ndrsa te akti gjyqsor gjat shqiptimit t sanksionit. 2. LLOJET E AKTEVE ADMINISTRATIVE INDIVIDUALE Tanim kemi theksuar se aktet administrative si akte juridike t administrats mund t vshtrohen n aspektin formal dhe material. Andaj, prmes ktyre normave drejtprdrejt shprehet efekti juridiki n aspektin e t drejtave dhe obligimeve t subjekteve t marrdhnies administrative-juridike e cila lind n baz t aktit juridik. Kjo do t thot se prmes aktit administrativ, n mnyr t njanshme nga ana e organit

95

administrativ aplikohet norma juridike n rastin konkret n t cilin prmbahet dispozita e cila e obligon subjektin sjellja e t cilit rregullohet edhe kundr vullnetit t tij. N teorin juridike ekzistojn m shum lloje t akteve administrative individuale varsisht nga ajo se cili kriter merret pr ndarjen e tyre. Kshtu q, numri m i madh i autorve t s drejts administrative e pranon ndarjen e akteve administrative individuale n: 1) Aktet administrative individuale dhe t prgjithshme; 2) Aktet administrative konstituive dhe deklarativ; 3) Aktet administrative pozitive dhe negative; 4) Aktet e lidhura juridikisht dhe ata q nxjerren n baz t vlersimit t lir; 5) Aktet q i nxjerr nj organ dhe aktet prmbledhse (aktet q i nxjerrin dy ose m shum organe) aktet administrative t prbr, kompleks; 6) Aktet q nxjerren sipas detyrs zyrtare dhe aktet q nxjerren sipas krkess s pals; 7) Aktet q nxjerren n formn e shkruar dhe verbale; 8) Vendimet dhe konkluzionet. 2.1. Aktet administrative individuale dhe t prgjithshme Kjo ndarje sht br duke marr parasysh faktin nse aktet administrative kan t bjn me personat e caktuar individual ose n ata t pacaktuar. Kjo do t thot se ndarja bazohet n identifikimin e personave t drejtat, obligimet ose interesat juridike t t cilve vendosen me akt administrativ. N kt aspekt aktet administrative ndahen n: 1. individuale, dhe 2. akte administrative t prgjithshme. 2.1.1. Aktet administrative individuale Pr aktet administrative individuale sht karakteristike se personat me t cilt ka t bj ai akt me emra prmendn n at akt, pavarsisht se cili sht numri i tyre (shembull, vendimi pr eksproprijimin e nj kompleksi m t madh t toks e cila sht pron e nj numri m t madh t njerzve). Gjithashtu, kur n aktin administrativ me emer theksohen m shum persona, ather prsri bhet fjal pr akt administrativ individual. Karakteristikat e ktyre akteve administrative jan si vijon: a. akti duhet t nxjerret n ndonj shtje administrative, b. akti duhet t ket karakter t pushtetit, gjegjsisht duhet q organi i cili nxjerr nj akt t till t veproj n mnyrn autoritative, c. me akt duhet t krijohen, shuhen ose ndrrohen marrdhniet juridike (aktet administrative konstituive) ose t vrtetohet ndonj gjendje ekzistuese (aktet administrative deklarative), d. akti duhet t jet konkret dhe individual, gjegjsisht q t jet akt me t cilin vendoset pr ndonj t drejt ose obligim t ndonj individi t caktuar ose t personit juridik n rastin konkret.

96

2.1.2. Aktet administrative t prgjithshme Aktet administrative t prgjithshme gjithashtu jan akte t karakterit individula me t cilat n mnyr autoritative zgjidhet ndonj rats konkret. Pr dalllim prej akteve administrative individuale, aktet administrative t prgjithshme kan t bjn me m shum persona t cilt n akt nuk prmenden me emra por t cilt nga nj akt i till shum thjesht mudn t prcaktohen. Pra sht akt dispozitivi i t cilit saktsisht t sygjeron se cilve persona u referohet pavarsisht nga numri i tyre. Shihet qart se aktet administrative t prgjithshme dallojn ng aktet administrative individuale n baz t subjektit t marrdhnies administrative-juridike me t cilin akti ka t bj. Me fjal t tjera ai subjket qoft qytetar si person fizik ose juridik, gjegjsiht organizat, bashksi ose shoqat n rastet e akteve administrative t prgjithshme nuk sht cekur me emra pr dallim nga aktete administrative individuale. Pr kt arsye, aktet administrative t prgjithshme m shum t prkujtojn aktin e prgjithshm ku gjithashtu personat t cilve u referohet ai akt nuk jan t prmednur me emra. Natyrisht, dallimi kyq sht i lidhur me normn juridike t ciln e prmbajn q t dy aktet juridike, ku akti i prgjithshm e prmban normn e prgjithshme si rregull t sjelljes pr nj numr t caktuar t personave dhe t rasteve, derisa akti administrativ i prgjithshm e prmban normn individuale vetm pr nj rast (shembull imunizimi i fmijve nga mosha shtat vjeqare kundr verdhzs). 2.2. Aktet administrative konstituive dhe deklarative Duke pasur parasysh faktin se me akt administrativ formohen (krijohen, ndryshojn ose shuhen) marrdhniet administrative-juridike ose vetm vrtetohet ekzistimi i marrdhnies juridike, aktet administrative individuale ndahen n: 1. akte administrative konstituive dhe 2. akte administrative deklarative. 2.2.1. Aktet administrative konstituive individuale Kto jan akte t tilla juridike individuale me t cilat krijohen, shuhen ose ndryshojn marrdhniet juridike me t cilat n mnyr autoritative zgjidhen kontestet pr fitimin e t drejts ose pr kryerjen e obligimit. Ky lloj i akteve administrative ka efekt juridik nga momenti i nxjerrjes s aktit administrativ (efekti ex nunc), q do t thot q ato kan efekt vetm n t ardhmen. T till jan t gjitha aktet administrative t karakterit individual me t cilat formohen marrdhnie t caktuara administrative-juridike. (Shembull vendimi me t cilin lejohet ndrtimi i objektit n ndonj parcel, leja pr armmbajtje, etj.). sht e qart se te ky lloj i akteve administrative, m hert nuk sht nuk sht vendosur marrdhnia administrative-juridike n mes t organeve dhe pals, andaj sht detyr pikrisht e aktit q ta formoj. Gjithashtu, akti administrativ konstituiv do t ishte edhe ai akt me t cilin ndrrohet marrdhnia administrative-juridike e cila ka ekzistuar m hert. (Shembull kur organi prgjegjs i administrats shtetrore e nxjerr vednimin me t cilin lejohet ndrrimi i qllimit t shfrytzimit t objektit familjar t banimit n objekt banimi-afarizmi me qka

97

e ndrron vendimin e vet t mhershm q lejon ndrtimin e objektit familjar t banimit). Kto akte mund ti ndajm n: i) autorizuese (favorabile), ii) obliguese (oneroze), iii) rekonstruktive, dhe iv) dekonstitutive. Dy aktet e para nga ky klasifikim kan t bjn me aktet me t cilat lind marrdhnia juridike, n t ciln marrdhnie subjekti ose fiton ndonj t drejt ose kryen ndonj obligim derisa akti i tret dhe i katrt kan t bjn me aktet t cilat ndryshojn diqka n marrdhnien juridike ekzistuese gjegjsisht n aktet q e shuajn marrdhnien juridike ekzistuese. 2.2.2. Aktet administrative deklarative Aktet administrative deklarative individuale jan ato akte me t cilat vrtetohet ekzistimi i ndonj marrdhnie administrative-juridike. Kto, pra jan akte me t cilat vrtetohet se n nj rats konkret jan plotsuar kushtet ligjore pr hyrjen n fuqi t ndonj situate jurdike dhe q ajo situat ekziston dhe kto akte vetm vrtetohet e nuk krijohen marrdhnie juridike dhe situata juridike. Pr kt arsye efekti juridik i akteve administrative deklarative individuale sht ex tunc, q do t thot vlejn retroaktiv, gjegjsisht nga momenti kur jan krijuar rrethana t caktuara t cilat kan qen vendimtare n krijimin e marrdhnies juridike, e jo nga momenti i nxjerrjes s aktit administrativ. (Shembull vendimi pr fitimin e t drejts n penzion, paraqet akt administrativ deklarativ, sepse me t vetm vrtetohet se personi e ka fituar t drejtn n baz t plotsimit t kushteve pr penzion t parapara me ligj e jo n baz t aktit). 2.3. Aktet administrative pozitive dhe negative Varsisht nga ajo nse me aktin administrativ sht prodhuar ndonj ndryshim n marrdhniet administrative-juridike ose jo, aktet administrative ndahen n: 1. akte administrative individuale pozitive dhe 2. akte administrative individuale negative. 2.3.1. Aktet administrative individuale pozitive Akte pozitive jan ato t cilat prodhojn ndonj ndryshim n marrdhniet ekzistuese juridike, qoft nse me kto akte krijohen marrdhnie t reja, ndrrojn ato ekzistuese ose shuhen ato ekzituese. Aktet pozitive nuk duhet przier me aktet administrative autorizuese (favorabil), sepse ktu sht me rndsi q t prodhohen ndryshime n marrdhniet juridike pavarsisht nse kjo sht dobi apo jo pr paln (q sht dallim i rndsishm n mes t akteve autorizuese dhe akteve administrative obliguese). Kshtu pr shembull akt pozitiv sht akti pozitiv pr zvoglimin e tatimit por ai njkohsisht sht edhe obligues pr paln kshtu q sht edhe oneroz.

98

2. 3.2 Aktet administrative individuale negative Akte administrative individuale negative jan ato akte n t cilat prmbahet deklarat e vullnetit t organit prgjegjs q refuzohet krijimi i fardo ndryshimi n marrdhniet ekzistuese juridike. Kto akte m s shpeshti nxjerren n baz t krkess s pals, kur refuzohet krkesa e saj n aspektin e pranimit t ndonj t drejte t saj subjektive ose interesi juridik. (Shembull n akte administrative negative bjn pjes aktet me t cilat refuzohet lshimi i lejes pr armmbajtje, refuzohet krkesa pr lejen pr hapje t shitores, etj.). Aktet administrative negative mund t nxjerren edhe me heshtjen e administrats. Ky sht nj lloj i posam i aktit administrativ kur organi prgjegjs nuk ka vendosur fare me rastin e krkess s pals gjegjsisht fare nuk ka sjellur vendim n afatin e parapar dhe si rrjedhoj pala nuk mund t ushtroj ankes organit prgjegjs sikurse do t vepronte n rastin e vendimit negativ. Aktet administrative negative nuk mund t fitojn plotfuqishmrin. 2.4. Aktet e lidhura juridikisht dhe ata q nxjerren n baz t vlersimit t lir Organet dhe institucionet e administrats q disponojn m autorizime publike me rastin e nxjerrjes s akteve administrative kan obligim q ti nxjerrin ato pavarsisht se pr qfar lloji t aktit bhet fjal. Ato nuk duhen t sillen n mnyr pasive pavarsisht nse bhte fjal pr akte nxjerrjen e t cilave e inicojn palt ose i nxjerrin organet sipas nisiativs s vet. Pavarsisht nga vendimi pr shtjen administrative, ekziston lidhshmria e organeve pr nxjerrjen e aktit administrativ. Duke marr parasysh lidhshmrin juridike t organeve gjat nxjerrjes s aktit, dallojm dy lloje themelore dhe at: 1. aktet administrative individuale t lidhura juridikisht dhe 2. aktet q nxjerren n baz t vlersimit t lir. 2.4.1. Aktet administrative individuale t lidhura juridikisht Karakteristika kryesore e akteve administrative individuale t lidhura juridikisht qndron n at se norma juridike e cila prmbahet n aktin n mnyr imperative e prcakton se qfar veormi duhet t ndrmerr organi gjegjsisht qfar vendimi duhet t sjell nse plotsohen kushtet e prcaktuara me rregulln juridike. Jan akte t tilla te t cilat paraprakisht me ligj sht e parapar se do t nxjerren dhe cila do t jet prmbajtja e tyre (psh. vendimi me t cilin lejohet ushtrimi i nj veprimtarie t caktuar nse plotsohen kushtet e parapara me ligj). Kjo do t thot se aktet administrative t lidhura juridikisht gjithmon nxjrren kur t jen plotsuar kushtet e parapara n rregulln materiale-juridike. Organi i administrats nuk ka autorizim q t zgjedh n mes t m shum alternativave por sht i obliguar q t aplikoj rregulln lidhur me kt, kshtu q sjellja e tij paraprakisht sht e determinuar me rregulln juridike dhe gjendjen konkrete faktike. Shumica e akteve juridike jan akte administrative t lidhura juridikisht (vendimet pr lejet e ndryshme).

99

2.4.2. Aktet administrative individuale q nxjerren n baz t vlersimit t lir Karakteristika e akteve administrative individuale q nxjerren n baz t vlersimit t lir qndron n at se organi sht i autorizuar t zgjedh n mes t m shum alternativave, t m shum zgjedhjeve, t cilat juridikisht t gjitha jan t barabarta. Te kto akte dallohen pjest juridikisht t lidhura dhe juridikisht jo t lidhura. Akti i nxjerr n baz t vlersimit t lir sht akt i till te i cili organit t administrats me ligj i sht ln q sipas vlersimit t lir dhe n interes t prgjithshm t vendos n rastin konkret nse do t nxjerr ndonj akt administrativ dhe qafr do t jet ai. Nuk mund t ekzistoj vlersimi diskrecional pa mbshtetje n normn juridike me t ciln organi autorizohet pr aplikimin e tij. Prandaj, ajo nuk sht e njjt me vendimin e arbitrazhit i cili mund t merret ose jo n vartsi nga vullneti i arbitrit. N praktik velrsimet diskrecionale lajmrohen n dy forma themelore varsisht nga: 1) nse krkesa e e pals do t pranohet pavarsisht nse asaj do ti ipet ndonj e drejt ose do ti refuzohet dhe 2) si do t rregullohet ndonj e drejt gjegjsisht se me qfar mjetesh dhe me qfar prmbajtjeje. Liria e nxjerrsit t aktit administrativ nuk sht e plot por n nj mnyr sht e limituar me ligj. Akti administrativ diskrecional prmban pjes t caktuara nga t cilat varet rregullsia e tij. Nxjerrja e ktyre akteve administrative gjithmon sht e lidhur me kto momente: 1) nxjerrsi duhet t ket autorizim pr nxjerrjen e akteve adminsitrative t lira, 2) aktet e lira administrative duhet t nxjerren n baz t procedurs t prcaktuar me ligj, 3) gjat nxjerrjes s akteve administrative t lira duhet t respektohet forma e aktit (psh. akti duhet t ket dispozitivin dhe arsyetimin), 4) gjat nxjerrjes s akteve administrative t lira nuk guxon t tejkalohen autorizimet pr nxjerrjen e akteve t tilla, dhe 5) autorizimi pr nxjerrjen e akteve administrative t lira nuk mund t prdoret n kundrshtim me qllimin pr t cilin ai autorizim edhe sht dhn. N t gjitha rastet e larprmendura akti administrativ i nxjerr n baz t vlersimit t lir (diskrecional) do t konsiderohet i paligjshm dhe nuk do t prodhoj efekt juridik. N ann tjetr akti administrativ i nxjerr n baz t vlersimit t lir mund t ket mangsi n vet vlersimin e lir gjegjsisht vlersimi i lir mund t jet i gabueshm edhe pse vet akti sht i ligjshm. Aktet administrative t lira te t cilt ka ardhur deri te prdorimi i gabueshm i vlersimit t lir quhen akte administrative t paarsyeshme. Deri te paarsyeshmria e aktit adminsitrativ vjen kur nxjerrsi prej disa alternativave juridikisht t barabarta e ka zgjedhur at q nuk e knaq interesin publik n mnyrn optimale. N arsyetimin e vendimit t sjellur n baz t vlersimit t lir organi duhet shnuar rregulloren q i jep atij autorizim pr vendimin e tij n baz t vlersimit t lir dhe ti shnoj arsyet q e kan shtyr t marr at vendim. Kto arsye nuk duhet shnuar kur sht n pyetje interesi publik ose kur kjo sht theksuar me ligj apo me udhzim. Me rastin e ankess organi i shkalls s dyt mundet q vlersimin diskrecional t organit t shkalls s par ta ndryshoj me vlersimin e vet diskrecional.

100

2.5. Aktet q i nxjerr nj organ dhe aktet administrative prmbledhse (t prbr) N kryerjen e funksioneve t administrats publike, sht rregull q nj organ qoft individual ose kolektiv, t nxjerr aktin administrativ. Megjithat, ekzistojn situata kur nj organ nuk ka mundsi t q vet t nxjerr aktin pa pjesmarrjen e organit tjetr. N at rast n baz t parimit t bashkpunimit t ndrsjell t organeve marrin pjes bashkrisht n nxjerrjen e akteve administrative. Andaj, dallojm dy lloje t akteve administrative: 1. aktet administrative q i nxjerr nj organ dhe 2. aktet administrative q i nxjerrin dy ose m shum organe n bashkpunim (aktet administrative t prmbledhur). 2.5.1. Aktet administrative t cilat i nxjerrin n mnyr t pavarur organet individuale Rasti m i shpesht sht q aktet administrative i nxjerr nj organ pavarsisht nga ajo se si sht i organizuar gjegjsisht nse bhet fjal pr organ inokos ose kolektiv. Nxjerrja e aktit bazohet n procedurn q zhvillohet vetm para nj organi nga momenti i nisjes s procedurs deri te nxjerrja e vendimit. 2.5.2. Aktet administrative t cilat i nxjerrin dy ose m shum organe Kur n nxjerrjen e aktit administrativ marrin pjes dy ose m shum organe t administrats publike, ather ai akt quhet akt administrativ individual i prbr (prmbledhs). N nxjerrjen e tij marrin pjes dy ose m shum organe por vetm njri nga ata ia dorzon aktin pals. I dallojm disa lloje t akteve administrative t prbra: a) aktet administrative q i nxjerrin dy ose m shum organe, por kto organe merren vesh n mes vete se cili prej tyre do t publikoj aktin administrativ; b) aktet administrative t cilat i nxjerr nj organ me pajtimin paraprak ose t mpasm t organit tjetr; d) aktet administrative t cilat i nxjerr nj organ pas marrjes s mendimit t organit tjetr. Siq po shihet ekzistojn forma t ndryshme t bashkpunimit t organeve t t administrats publike n nxjerrjen e akteve administrative. Lidhur me kt, bashkpunimi n mes t organeve krkon aktivitetet si vijon n punn e tyre: a. Me rastin e nxjerrjes s prbashkt t akteve (vendimeve) administrative t dy ose m shum organeve, secili nga ata sht i obliguar t marr vendim, e pastaj organet n mes veti dakordohen se cili prej tyre do t publikoj aktin administrativ. b. Me rastin e marrjes s vendimit n baz t pajtimit paraprak t organit tjetr duhet t pritet lshimin pajtimit t krkuar dhe vendimin ta marr pasi q organi tjetr e ka dhn pajtimin paraprak. Organi i cili merr vendimin e prpilon at dhe me shkres t lnds ia drgon pr pajtim organit tjetr i cili mund t jep pajtimin me vrtetimin n vet aktin ose e bn at me nj akt t posam. Vendimi konsiderohet se sht marr me dhnjen e pajtimit t organit tjetr.

101

c. Kur akti administrativ nxjerret me vrtetimin ose aprovimin e organit tjetr, ather procedura sht e njjt si te marrja e vendimit me pajtimin e organit tjetr, por nuk jepet pajtimi por vetm kryhet kontrolla e aktit administrativ me qllim t barazimit t kriterit pr marrjen e tij. d. Kur akti administrativ individual nxjerret pas mendimit t marr, ather organi i administrats publike n pajtim me ligjin ose regulln e bazuar n ligj nxjerr aktin administrativ pas mendimit t marr nga an e organit tjetr. Kur sht dhn mendimi i organit tjetr organi sht i obliguar ta marr n konsiderat (ta vlersoj), por nuk sht i obliguar ta aprovoj, q do t thot se organi mundet t merr vendim pozitiv edhe kur sht dhn mendimi negativ. 2.6. Aktet administrative t cillt nxjerren sipas detyrs zyrtare dhe n baz t krkess s pals Varsisht nga ajo se nga kush rrjedh nisiativa pr nxjerrjen e akteve administrative, ata mund t ndahen n: 1. akte administrative q nxjerren sipas detyrs zyrtare dhe 2. akte administrative q nxjerren n baz t krkess (propozimit) gjegjsisht pajtimit t pals. 2.6.1. Aktet administrative q nxjerren sipas detyrs zyrtare Aktet administrative q nxjerren sipas detyrs zyrtare jan ato akte t cilat organi prgjegjs i nxjerr sipas nisiativs s vet (shembull vendimi i organit t inspeksionit). Me rastin e nxjerrjes s aktit sipas detyrs zyrtare organi i administrats publike do t nis procedurn pr nxjerrjen e aktit administrativ sipas nisiativs vetanake (vullnetit t vet), gjithmon kur kt e prcakton ligji ose rregulla e bazuar n ligj ose kur e kupton se pr t mbrojtur interesin publik duhet t inicoj procedurn dhe e nxjerr aktin administrativ sipas detyrs zyrtare. 2.6.2. Aktet administrative t cilt nxjerren n baz t krkess s pals Aktet administrative t cilt nxjerren sipas krkess s pals jan ato akte t cilat q t mund t nxjerren sht e nevojshme nisiativa gjegjsisht krkesa e pals. Pa krkesn akti nuk mund t nxjerret. Te ky lloj i akteve administrative, krkesa e pals lajmrohet si kusht i rndsishm pr nxjerrjen e aktit administrativ. (Shembull vendimi pr mbylljen e biznesit mund t merret vetm nse kt e ka krkuar pala). Vendimi i marr pa krkesn e pals sht vendim i pavlefshm. 2.7. Aktet administrative t nxjerra n formn e shkruar dhe verbale sht e njohur se akti administrativ paraqet shprehjen e njanshme t vullnetit m t fuqishm t organit shtetror dhe q dispozita t orienton n nj t drejt ose ndonj obligim. Deklarimi i vullnetit m t fuqishm me t ciln vendoset marrdhnia

102

administrative-juridike mund t bhet n dy mnyra: 1. n formn e shkruar dhe 2. n formn verbale. 2.7. 1. Aktet administrative t nxjerra n formn e shkruar sht rregull q akti administrativ t nxjerret n formn e shkruar, por vetm n raste t jashtzakonshme mund t nxjerret edhe n formn verbale. Akti i shkruar publikohet n letr t shkruar me kompjuter ose makin shkrimi n njrn nga gjuht zyrtare t shtetit. 2.7.2. Aktet administrative t nxjerra n formn verbale Akti administrativ individual nxjerret n formn verbale n rastet kur bhet fjal pr ndrmarrjen e masave shum t shpejta me qllim t sigurimit t rendit dhe qetsis publike, dhe n eleminimin e rrezikut t drejtprdrejt pr jetn dhe shndetin e njerzve ose t pasuris n nj vllim m t madh. Organi i cili e ka sjellur vendimin verbal ka t drejt t urdhroj ekzekutimin administrativ pa asnj shtyerje. Gjithashtu, sipas krkess s pals organi i cili e ka sjellur vendimin verbal sht i obliguar q t publikoj at n formn e shkruar m s largu tet dit nga data e komunikimit t tij verbal. 2.8. Vendimet dhe konkluzionet Duke marr parasysh lndn e aktit administrativ, gjegjsisht shtjen administrative e cila zgjidhet n procedurn administrative, n t ciln prmbahen normat materiale dhe formale, klasifikimi n vendime dhe konkluzione ka t bj me procesin e ndarjes. Aty vijn n shprehje shtjet procedurale-juridike n lidhje me formn dhe prmbajtjen e secilit akt administrativ. 2.8.1. Vendimet Vendimi si akt administrativ me t cilin vendoset pr shtjen (lndn) kryesore n aspektin juridik-teknik paraqet vendimin e organit t administrats publike sikurse q aktgjykimi n aspektin e njjt paraqet vendimin e organit gjyqsor. Vendimi t cilin e merr organi sht i lidhur pr ndonj t drejt apo obligim, gjegjsisht mbrojtje t interesit publik n ndonj rast konkret. Vendimi sht akt administrativ autoritativ i cili publikohet n baz t vullnetit m t fuqishm t organit t administrats shtetrore ose t institucionit t cilt posedojn me autorizime publike. Ai duhet t prmbaj elementet e veta prmbajtsore dhe t nxjerret sipas rregullave dhe t mbshtetet n ligjin. Ekzistojn edhe t ashtuquajturat vendime me arsyetim t shkurtuar. Ky lloj i vendimeve merren nse bhet fjal pr shtje t rndomta administrative n t cilat n procedur marrin pjes dy ose m shum pal, por asnjra prej tyre nuk kundrshton krkesn e br, ndrsa krkesa e pals pranohet.

103

2.8.2. Konkluzionet T gjithat q u than m lart pr vendimin, pothuajse di t mund t thuheshin edhe pr konkluzionin duke shtuar q ai gjithashtu sht akt administrativ individual me t cilin vendoset pr shtjet e lidhura me procedurn e nxjerrjes s aktit administrativ. Nse ipet n formn verbale ather bhet fjal pr aktin akcesor i cili plotsisht nuk sht edhe akt administrativ, meq nuk i prmban pjest prbrse. Kur ipet n formn e shkruar, ather se padyshim sht akt administrativ individual i cili shrben n vendimmarrjen pr shtjet q i prkasin vet procedurs kur bhet fjal pr shtjet procedurale t cilat mund jen me ndikim pr realizimin dhe mbrojtjen e t drejtave dhe interesave t pals. M n fund, lidhur me konkluzionin dhe vendimin, dueht ditur se q t dy paraqesin akte administrative individuale t cilt sipas forms jan plotsisht t njjt. Madje, e drejta administrative edhe nuk njeh akte t emrtimit tjetr ose t qllimit tjetr. Dallimi n mes t tyre qndron n at se me vendime vendoset pr shtjen kryesore n procedur, ndrsa me konkluzione administrohet procedura. 3. AKTET MATERIALE T ADMINISTRATS Disa autor t s drejts administrative kt lloj t akteve i quajn akte t administrats t cilat nuk jan akte administrative, q nnkupton se edhe te to bhet fjal pr veprimtari t organeve shtetrore q nuk rezulton me realizimin e norms juridike dhe aplikimin e saj ndonj rast konkret. Prmes s drejts vendoset kontrolla mbi veprimet njerzore, qoft drejtprdrejt (me akt juridik), qoft trthorazi (me veprim material, gjegjsiht akt). Aktet administrative materiale gjithashtu bjn pjes n veprimtarin e organeve administrative, por nuk konsiderohen akte adminsitrative meqense prmes tyre nuk krijohen norma juridike gjegjsisht nuk vendosen marrdhnie administrative-juridike. Ky lloj i akteve gjithashu shrben pr realizimin e t drejts por ajo nuk mund t realizohet drejtprdrejt, q do t thot nga ajo nuk del ndonj e drejt ose obligim por shrbejn vetm pr fitimin e t drejts dhe kryerjen e ndonj obligimi. Pra, me to plotsohen interesat e prgjithshme dhe nevojat individuale e t prbashkta t qytetarve, por jo me veprimin e tyre t drejtprdrejt por mund t shrbejn vetm pr nxjerrjen e akteve administrative. Dallojm m shum forma t veprimeve administrative gjegjsisht t operacioneve materiale siq jan: 1. veprimet materiale; 2. pranimi i deklaratave; 3. aktet e informimit; 4. aktet e edukimit; 5. aktet e kshillimit, etj. Megjithat, mendojm se ndarja m reale e akteve materiale sht ajo q ato i ndan n katr grupe: 1. dokumentimi, 2. informimi, 3. pranimi i deklaratave, dhe 4. aktet tjera administrative materiale.

104

3.1. Dokumentimi Dokumentimi sht ai lloj i aktit material me t cilin organet administrative i shnojn dukurit e ndryshme, karakteristikat, faktet e tjera dhe ofrojn t dhna pr pr kto dukuri, karakteristika dhe fakte. N kuptimin e ngusht n veprimet materiale t dokumentimit bn pjes evidentimi i fakteve dhe mbajtja e evidencave t parapara. Andaj, kto mund t ndahen n dy grupe themelore dhe at: a) aktet e evidencs dhe b) vrtetimet. a) Aktet e evidencs jan akte t administrats me t cilat kryhen veprime materiale gjegjsisht operacione vepruese me t cilat evidentohen (bhet regjistrimi) t dhnat e caktuara n evidencat t cilat organi i administrats sht i obliguar q ti mbaj rregullisht. Andaj, sht e qart se evidentimi sht veprim administrativ i formalizuar i cili paraqet akt real (psh. mbajtja e evidencs pr gjendjen qytetare si, libri am i t lindurve, vdekurve, martuarve, etj.). b) Vrtetimet jan fakte t vrteta nga evidenca q mbahen nga ana e organit shtetror t administrats. Ligji i njeh dy lloje t vrtetimeve dhe dokumenteve t tjera q jepen dhe ato jan: 1. vrtetimet q lshohen n baz t evidencave publike (faktet e shkruara n to konsiderohen t sakta. Ajo sht supozim ligjor presumpcion. 2. vrtetimet q lshohen pas udhehqjes s procedurs dhe vrtetimit t fakteve n baz t t cilve lshohet vrtetimi. Vetm lloji i par i vrtetimeve e kan cilsin e saktsis dhe vrtetsis. Ktu bjn pjes edhe vrtetimet me t cilat konfirmohen nnshkrimet, dorshkrimet dhe kopjet. Q nj vrtetim t paraqes dshmi t vrtet pr at q pohon, dueht t plotsoj dy kushtet n vijim: a) ta ket lshuar organi i autorizuar; dhe b) ti referohet asaj shtje pr t ciln ai organ mban evidencn zyrtare. b. Informimi paraqet grupin e dyt t akteve administrative materiale. Ato jan veprime t tilla t organeve t administrats me t cilat informohen personat e interesuar pr faktet e ndryshme ose aktet juridike. Pra, aktet e informimit, edukimit, kshillimit, paraqiten si operacione materiale n punn e t gjitha organeve t administrats. c. Pranimi i deklaratave sht kategoria e tret e akteve administrative materiale. Bhet fjal pr veprimtari t till t administrats ku ajo pranon nga jasht deklaratat e personave t interesuar (shembull lajmrimi i lindjes, martess, vdekjes, etj.). Pranimi i deklarats gjithmon ka t bj me kryerjen e ndonj obligimi. d. Aktet e puns pr aktet e puns sht karakteristike q jan akte t dyanshme t cilt prbhen nga deklarata e vullnetit t organit t administrats rreth asja se pse ata me ato akte nuk i kryejn funksionet e pushtetit, q do t thot nuk veprojn n mnyr

105

autoritative dhe n raport me pjesmarrsit e tjer t ndonj marrdhnie pronsorejuridike nuk beprojn me vullnet m t madh. T till jan pr shembull kontratat t cilat i ka nnshkruar organi i administrats shetrore me organizatat dhe qytetart n ndonj marrdhnie pronsore-juridike. N aspektin e akteve t tjera konkrete t administrats shtetrore, sht me rndsi t theksohet se aty numrohen aktet e administrats shtetrore q nuk kan elemente t aktit administrativ dhe nuk prodhojn efektin juridik t cilin e jepin aktet administrative. Bhet fjal pr akte konkrete t administrats shtetrore t cilat nuk bjn pjes n akte administrative dhe akte t puns. Ato ndrmirren nga organet e administrats n procesin e funksionimit t vet. N aktet tjera konkrete t administrats shtetrore bjn pjes edhe: Aktet interne juridike t organeve t administrats shtetrore t cilat lindin n kuadr t aparatit administrativ dhe n t shkaktojn efekte t caktuara juridike (udhzimet ose instruksionet profesionale, etj.). - Aktet eksterne juridike t organeve t administrats shtetrore q ndikojn n personat e tret (qytetart, organizatat etj.). e. Aktet tjera administrative materiale Aktet tjera administrative materiale jan veprimet e shumta t tjera materiale t cilat i ndrmarrin organet e administrats shtetrore, dhe q nuk bjn pjes n njrn nga tri grupet e lartprmendura (kontrollimi inspektues, raportet, punt e ekzekutimit n procedurn administrative, etj.). Pve tyre ekzistojn edhe lloje t ndryshme t veprimeve t tjera administrative siq jan kontrollimi i automjeteve, bastisja e baness, etj. Veprimet administrative ndaj t mirave materiale gjithashtu konsiderohen operacione materiale, si pr shembull shkatrrimi i bagtis s infektuar me ndonj smundje dhe t ngjashme. Gjithashtu, veprimet administrative mund t ndrmirren edhe ndaj njerzve si pr shembull largimi i personit t dehur nga ndonj vend i caktuar, dbimi nga banesa, etj.

106

Kapitulli VI

SISTEMET ADMINISTRATIVE FUNKSIONALE

1. SHRBIMET PUBLIKE 1.1. Nocioni i shrbimit publik Kaher n teorin e s drejts administrative ekziston nocioni i shrbimit publik. Kjo shprehje pr her t par sht paraqitur n aktgjykimin Blanco, n t cilin sht futur nga arsyeja se far pasojash mund t ket shteti pr dmet e shkaktuara me veprimet e personave t cilt jan t punsuar n shrbimet publike. Ai sht i lidhur pr ushtruarjen e veprimtaraive t caktuara. N fund t shekullit XIX shrbimi publik fillon ta zn vendin e vet n ushtruarjen e funkcioneve publike, kryesisht n lmit n t cilat vjen n shprehje zbatimi i shtrngimit fizik. Shkolla e shrbimit publik e cila ather sht krijuar ka konsideru se e tr e drejta administrative duhet t jet e ndrtuar si shrbim publik. Si e thekson S. Popoviq Institucionin e shrbimit publik (service public), s pari e ka krijuar praktika e franceze Conseil d Etat (e Pleqsis shtetrore), kurse t njejtn mtutje e ka ndrtuar toria juridike franceze. Ket institucion gjithashtu e ka pranuar shkenca dhe praktika gjermane, si dhe teoria dhe praktika e vendeve tjera perndimore. Sipas teoris sociologjike t L.Digit shrbimi publik sht veprimtari organizative e funkcioneve sociale. N pyetje jan veprimtarit t cilat i ushtrojn drejtuesit prms shtrngimit shtetror. N at koh Digo ka shkruar se bashksit shtetrore t shrbimeve publike jan t organizuuara dhe t kontrolluara nga shteti. Sipas tij sht ky shrbim publik si veprimtari e organihzuar pa t ciln do t vinte deri t stagnimi n shum funkcione t shoqris. Shrbimet publike mund t prfshijn si sfern ekonomike, ashtu edhe joekonomike. Edhe teoriticientt tjer t s drejts administratiave e prkrahin pikpamjen se shrbimi publik paraqet njern nga nocionet themelore i cili shpjegon aktivitetin e kolektiviteteve publike pr knaqjen e nevojave t rndsis s prgjithshme. Pas mbarimit t Lufts s par botrore sht vrejtur zhvillimi i shrbimeve publike vemas n territor t pr t cilat shteti konsideron se nuk jan vetm n sfern private, por sipas natyrs s veprimtaris s vet gjenden n sfern e rregullimit publik institucional pr knaqjen e nevojave t prgjithshme t prbashkta t qytetarve. Nocioni i shrbimit publik sht nocion horizontal n t cilin deri t shprehja vjen bashkpunimi i organeve shtetrore me personat privat t cilt e ushtrojn shrbimin publik. N krahasim me kategorit vertikale t personave juridik qart shift se shrbimi publik humb karkakterin e subordinimit i cili rezulton nga fuqia legjitime me t ciln disponon shteti.

107

1.2. Llojet dhe format e kryerjes s shrbimeve publike Prmes shrbimit publik shteti rregullon formn aktive t shrbimit publik pr arsye se mendon q ai aktivitet duhet dal nga sfera e iniciativs private, sepse vetm n at mnyr mund t prmbushen nevojat. Teoria e t drejts administrative dallon: 1. konceptin formal t shrbimit publik dhe 2. material. Me konceptin e shrbimit publik n kuptimin material me rndsi sht prmbajtja e veprimtaris s shrbimit publik, e jo organi q e kryen at shrbim. Kjo vetvetiu nnkuptohet se sipas kuptimit material shrbimi publik sht edhe ajo q kryen personi privat. Kjo do t thot se me shrbimin publik nuk shihet do veprimtari q e kryejn organet shtetrore, por vetm ajo veprimtari q kryejn personat privat, nse ai shrbim pr shkak t veorive i nnshtrohet regjimit t s drejts publike. N kuptimin formal me shrbimin publik kuptojm do veprimtari q kryejn organet shtetrore. Pra, shrbim publik kuptojm at shrbim barts i s cils sht personi juridik-publik, e jo at q e kryejn personat privat. Parashtrohet pyetja, kush mund t kryej shbimin publik? Shrbim publik mund t kryejn personat publik si subjekte t s drejts publike, q do t thot q kta mund t jen personat edhe publik edhe fizik. Me kt, sht e kuptueshme, q shrbimin publik mund t kryejn qytetart si persona privat. Kur shrbimin publik e kryejn personat privat, ather shrbimi emrohet si shrbim publik koncesionar. N harmoni me shrbimin publik koncesionist sipas autorizimit t bashksis politike-territor riale kompetente kryen shrbimin publik n emr t vetin si interesim t vetin n interes t qytetarve. Si e thekson Sead Dediq, m shum teoricient t s drejts administrative duke u nisur nga lndt e shrbimit publik i ndajn n : 1. 2. shrbimet publike administrative dhe shrbimet publike industriale ose komerciale

Shrbimet publike administrative prfshijn veprimtarin e organit t administrats shtetrore dhe veprimtaria e institucioneve q iu sht besuar kryerja e shrbimit publik. Gjithashtu shrbimet publike funksionojn nn regjimin juridik t pushtetit publik dhe aty dallohen nga regjimi i personave privat. Shrbimet publike mund t nnshkruajn kontratat administrative dhe t sjellin akte t caktuara administrative q i nnshtrohen zbatimit. Shrbimet publike administrative, n kuptimin e gjr t fjals, bjn veprimtarin gjyqsore, veprimtarin e organeve t administrimit shtetror dhe veprimtarin e institucioneve q iu sht besuar kryerja e shrbimeve publike.

108

Shrbimi publik industrial ose komercial prfshijn veprimtarin n t ciln zbatohen dispozitat e t drejts publike si dhe dispozitat e t drejts private. Kto shrbime kan karakter t shrbimeve publike, por i jan nnshtruar t drejts private dhe shtjeve q kan lidhje m prgjegjsin ndaj shfrytzuesve t shrbimit publik, prgjegjsis ndaj personave t tret, marrdhnieve me organet tjera publike, regjimi financiar, kontratat q i nnshkruajn me shfrytzuesit e shrbimeve publike etj. Shrbimet publike industriale ose komerciale theksohen se jan: hekurudha, vendet pr shrim, banjat, hidroelektranat, minierat etj.

2. KONCESIONI I SHRBIMEVE PUBLIKE 2.1. Koncepti dhe krijimi i koncesionit Koncesioni nnkupton dhnien e lejes s veant pr kryerjen e veprimtaris s caktuar. N mnyr q t'mos ket keqkuptime dhe q t'mos kuptoheshin me koncesion t gjtha format e realizimit t t drejtave q vijnn nga organi shtetror, duhet t'kemi parasysh q koncesioni sht lloj i veant i privilegjeve q e ndan pushteti administrativ. E padiskutueshme sht q koncesionit i nnshtrohen t mirat publike (angl. public goods, gjerm. ffentliche Gter, Kollektivgter, fren. bien public). Ato jan t mira ose shrbime q pa veprimtarin e shtetit tregu vetvetiu nuk do t'i siguronte ose do t'i ofronte n mas jo t duhur. Kujdes i veant i sht kushtuar shrbimit publik koncesionar n teorin franceze t s drejts administrative. Ktu shrbimi publik koncesionar merret si lloj i veant i koncesionit administrativ dhe at pr koncesionarin do t thot e drejt n kryerjen e aktivitetit t caktuar. Jan tri veti t t mirave materiale: mund t'i shfrytzoj, shpenzoj ose shijoj numri n rritje i njerzve e q sasia e arritshme pr t tjert t mos zvoglohet. N kuptimin etimologjik, koncesioni (concessio, concedo) ka kuptimin e: 1. kontrata me t cilin shteti ose pushteti municipal, nn kushte t qndrueshme, jep n eksploatim ndrmarrjet e veta ose tokn me t drejtn e nxjerrjes s xeheve t dobishme, ndrtimit, ndrmarrje etj. 2. vetm ndrmarrjet, t organizuar n baz t koncesionit; 3. lejimi, transferimi, koncesioni, privilegji; 4. miratimi pr udhheqjen e qarkullimit, lejimi pr kryerjen ndonj veprimtarie''. Koncesioni u krijua n t shkuarn e largt rreth vitit 312 p.e.r., n shtetin Romak ku paraqiten lejet e para me t cilat cenzort jepnin me qira t ardhuarat shtetrore ose t drejtn n kryerjen e punve publike. Koncesionet si form e deponimeve jan nisur q nga koht e Roms se vjetr, e dhnia e koncesioneve bhet m e rndsishme dhe gjithnj e m prezente me krijimin dhe zhvillimin e sistemit kapitalist bashkkohor t fitimive me pun. Projektet q m s shumti krkojn, finaciarisht dhe teknikisht, t realizuar me dhniet koncesionale, ishin tuneli ndr La Mansh, Kanali Suez, kanali i Panamas, rrjeti i autostradave n Spanj etj. Shrbimi publik koncesionar sht konstatuar shum moti edhe n hapsirat e shteteve t krijuara nga shkatrrimi i Jugosllavis. Kshtu pr shembull, '' kur sht vendosur ndrtimi i hekurudhs Carigrad-Banja Lluka- Dobrlin m 1869, pushteti turk ka dhn koncesionin pr ndrtimin e hekurudhs shtpis bankare Hirsch. Koncesioni ishte dhn pr

109

ndrtimin e hekurudhs dhe eksploatimin e saj pr 50 vite me radh nga ndrtimi. N baz t konvents t posame n baz t s cils atyre kompanive u ishte lejuar edhe eksploatimi i pyjeve shtetrore n gjersin prej 10 km nga secila an e hekurudhs. N t drejtn e administrimit hasim n konvencione si form e veprimtaris s pushtetit shtetror. N t drejtn administrative t Francs koncesioni ka lidhje me kryerjen e shrbimeve publike, kryerjen e punve publike si sht pr shembull ndrtimi i rrugve etj. N kt kontekst koncesioni mund t'u jipet edhe individve dhe personave juridik nn kushtet t cilat rregullohen me kontrat t veant pr koncesion. Edhe n shtetet tjera kapitaliste koncesioni sht form e dhnies dhe ndarjes s t drejtave n shfrytzimin e t mirave publike ose t drejtave publike dhe arritjen e monopolit ndaj eksploatimit. N hapsirat e Jugosllavis s shkatrruar koncesioni nuk ka ekzistuar, duke u nisur se do veprimtari si ekonomike ashtu dhe joekonomike e kan kryer ekskluzivisht organet publike t shtetit, ndrmarrjet, institucionet. Pronat kryesisht kishin karakter t pronsis shoqrore q n teori ishte kryesisht koncept i padefinuar. Situat e ngjajshme si qshtja e dhnieve t koncesionit ishte edhe n shtetet tjera socialiste. sht interesante se prjashtim bnte BRRS-ja e athershme n t ciln me qllim t ndrtimit t vendit pas lufts qytetare dhe revulucionit i ishte dhn koncesioni personave t caktuar n disa fusha t caktuara t veprimtarive ekonomike. Proceset bashkkohore t globalizimit dhe internacionalizimit t ekonomive nacionale, krijimi i hipotezave pr forcimin e rrjedhave t ndrlidhjes regjionale dhe integrimeve ekonomike n unionin Evropian aktualizojn nevojn e investimeve t mdha kapitale t infrastrukturs, veanrisht n fushn e komunikacionit, energjetiks, komunikimeve, ekonomis ujore etj. Padyshim realizimi i tyre krkon mjete t rndishme investicionale, me t cilat nuk disponon shumica e vendeve, veanrisht t atyre m pak t zhvilluara dhe n procesin e tranzicionit. Pr kt arsye kto venda jan t orientuara kah nevoja e angazhimeve t kapitalit t huaj pr realizimin e qllimeve dhe interesave t prmendura. Padyshim, dhnia e koncesioneve sht njra prej formave t favorshme t angazhimit t kapitalit t huaj dhe vendor me qllim t financimit t investimeve n fushn e shfrytzimit t resurseve t natyrs ose ndrtimit t objekteve t infrastrukturs dhe t mirave tjera publike n prdorimin e prgjithshm. 2.2. Prmbajtja e koncesionit Koncepti i koncesionit sht i lidhur me lejimin e caktuar (leja) t shfrytzimit me natyrn e caktuar t veprimtaris q paraqet privilegj n raport me format e zakonshme t kryerjes s formave t ndryshme t veprimtaris. Koncesioni mund t jet ndrkombtar dhe vendor (e brendshme). Pve prcaktimit konceptual t koncesionit ka edhe prcaktimin e vet prmbajtsor. N kuptimin prmbajtsor koncepcioni sht institut i veant juridik prmes t cilit pushteti publik lejon subjektin e caktuar, qoft person fizik apo juridik, shtetasit vendor ose t huajit, shfrytzimin e t mirave t caktuara, kryerjen e disa punve ose punn n ndonj veprimtari q deri ather kishte karakter publik-juridik si interes publik ose i prgjithshm. Edhe m tutje koncesioni ka at interes vetm se personifikohet me personalitetet t koncesionistit q i lejohet q me kushte t caktuara t

110

shfrytzoj ndonj t mir si privilegj n baz t miratimit t veant. Koncesionin pushteti publik e shprndan me akt t veant juridik i cili sht autoritativ, i nj anshm dhe sipas natyrs i bazuar n rregullativa q e cakton mundsin e ndarjes s koncsionit (ligji pr koncesionet). Sjelljen e ligjit pr aprovimin e koncesionit i paraprin krkesa e subjektit t interesuar q t'i lejohet shfrytzimi i ndonj t mire. N procedurn e ndarjes s koncesioneve marrin pjes dhnsit e koncesioneve dhe parashtruesi i krkess (koncesionisti). Koncesioni i ndar mund t ket prmbajtje me vler n kuptimin e autorizimit t natyrave t ndryshme, qoft pr shfrytzimin e pasuris natyrore t caktuar ose t mirave n prdorimin e prgjithshm etj. Zakonisht koncesioni ndahet n koh t caktuar dhe afati i prdorimit t koncesionit varet nga nga nj sr faktorsh prej t cilve m me rndsi jan lloji i koncesionit, kushtet n t cilat jipet, pr sa vite sht ndar koncesioni etj. Pas ndarjes s koncesionit vjen n rradh nnshkrimi i kontratave pr koncesion me t cilin sipas natyrs s koncesionit vrtetohet modaliteti. 2.3. Dhnia e koncesionit Funkcionimi i ekonomis s Bosns dhe Hercegovins n vitet e fundit karakterizon gjendjen e stagnimit t prgjithshm, s bashku me trendet e pafavorshme n lvizjen e treguesve m t rndsishm ekonomik, si psh: brutoprodhimi shoqror i ult-jofavorshm; shkalla e lart e papunsis; shkalla e ult e shfrytzimit t kapaciteteve prodhuese; deficiti n tregtin e jashtme etj.

Natyra juridike e koncesionit sht e lidhur me forma t ndryshme t koncesionit dhe definimin e marrdhnieve koncesionare prmes akteve juridike q i kumton pushteti publik. Koncesioni n esenc do t thot dhnien e t drejtave pr shfrytzimin e resurseve natyrore t caktuara ose t mirave publike t cilat organet e pushtetit ia lshojn personit t vendit apo t huaja m kushtet e caktuara dhe n afatin e caktuar. Me kt qllim jan sjell ligjet pr koncesionet n Bosne dhe Hercegovin, n nivelin shtetror dhe t entitetit. Ligjet jan plotsisht t harmonizuara ndrmjet vete e me t konstatohen kushtet nn t cilat personave juridik t huaj dhe vendor mund t'u ndahen koncesionet pr sigurimin e infrastrukturs dhe shrbimeve, financimi, projektimi, ndrtimi, mirmbajtja dhe udhheqja me punn n at infrastruktur dhe objekteve dhe paisjeve t lidhura me t, si dhe shfrytzimin e resurseve natyrore. Pasi koncesionet n disa lmi ekonomike dhe veprimeve publike dhe veprimtarive publike dallon pr nj mori specifikash t cilat jan t lidhura pr at sfer, imponohet nevoja q, pve n ligjet e prmendura, ndarja e koncesioneve t prpunohet edhe n ligjet pr sfera t caktuara (uji, pyje, rrugt, komunikacioni hekurudhor, komunikacioni i posts dhe telekomunikacionit, energjetika , xehtaria...) dhe veprimtarit publike, t cilat mund t jen objekt i koncesionit.

111

Kontrata pr koncesion nnshkruhet n periudhn e caktuar q nuk mund t jet m gjat se 30 vite. Nse lajmrohen rrethana t jashtzakonshme t cilat krkojn investime pr t cilat sht e nevojshme periudha m e gjat kohore, afati i kontraktuar mund t zgjatet, por nuk mund t zgjat m shum se 50 vite. Kontrata pr koncesion mund t prtrihet pr periudhn q nuk mund t'sht m i gjat se gjysma e fillimisht afatit t nnshkruar. Kontrata pr koncesionin nuk mund t prcillet n koncesionistin tjetr pa pajtimin e mparshm t Komisionit. 2.4. Lnda e dhnieve koncesionale N mangsi t burimeve t veta t financimit, e duke u nisur nga orientimet fillestare pr ndrrimin e prons dhe zhvillimin n bazat e ekonomis, shteti q dshiron t nxit procese privatizuese dhe investimet direkte t huaja me futjen e ndarjes s koncesioneve n ato sektore ku nuk mund t jen objekt i privatizimit. Kshtu ht theksuar qart orientimi q zhvillimi i infrastrukturs, ofrimi i shrbimeve dhe eksploatimi i resurseve natyrore t avansohen prmes ndarjes s koncesioneve. N baz t shfrytzimit t deritanishm t ktyre potencialeve dhe mundsive reale t zhvillimit t tyre, lajmrohet nevoja pr hulumtimin e tyre t mtutjeshm, ndrtimin, eksploatimin dhe shfrytzimin n harmoni me t arriturat bashkkohore shkencore, tekniks dhe teknologjis dhe udhheqjen e tyre racionale sipas standardeve ndrkombtare. Ndrtimi dhe/anekset dhe shfrytzimi ose vetm shfrytzimi: * autostradave, rrugve magjistrale, rrugve dhe objekteve prkatse t infrastrukturs, vijave hekurudhore, kanaleve lundruese, porteve dhe aeroporteve; * * * * * shfrytzimi i rrjedhave t ujit dhe ujrave t tjera; ndrtimi i objekteve energjetike; ndrtimi dhe shfrytzimi ose shfrytzimi i hidroakumulimeve; hulumtimi dhe/ose shfrytzimi i lndve t energjetike dhe mineraleve tjera; hulumtimi dhe /ose shfrytzimi i nafts s paprpunuar dhe plinit;

* shfrytzimi i truallit t ndrtimtaris; * * shfrytzimi i pyjeve dhe truallit pyjor; gjuetia dhe peshkimi;

* ndrtimi, shfrytzimi dhe udhheqja me transportin gypor t nafts dhe plinit dhe magazionimi n gypat dhe terminalet; * shrbimet n sektorin e komunikimit;

112

* * * *

lojrat e fatit; komunikacioni hekurudhor i udhtarve dhe i autotransportuesve; transporti publik i personave n linja ; shfrytzimi i ujrave shruese termale dhe minerale;

* hulumtimi i/oseshfrytzimi i lndve t para t mineraleve dhe jometaleve, duke prfshir edhe lndt sekundare t mineraleve t prcaktuara me ligj t veant; * sistemi i hidromelioracionit pr nxjerjen e materialeve nga siprfaqet e ujrave; * * prdorimi i tokave bujqsore; hotelet dhe objektet tjera turistike;

* hapsirat dhe objektet t trashgmis ndrtimore dhe ekonomike; * t mirat tjera n kuptimin e nenit 1. pika 2. t Ligjit pr koncesionet.

2.5. Shrbimi publik i koncesionit Shrbimi publik koncesionar sht shrbim n kuptimin material pra sht shrbim t ciln e udhheq ndonj person privat, qoft fizik apo juridik n emr t vetin dhe pr llogari t veten sipas autorizimit t veant t cilin ia kalon pushteti publik. Pra, kur shrbimin publik e kryejn personat privat, ather shrbimi shenjohet si shrbimi publik koncesionar. Ngjajshm shrbimi publik koncesionar kuptohet edhe n teori, duke theksuar se bhet fjal pr shrbimin publik t ciln e kryen personi privat n rrezikun e vet duke u paguar me rregull nga shfrytzuesit e shrbimit, e sipas autorizimit t pushtetit pubik. Autorizimet pr kryerjen e shrbimeve publike koncesionisti e fiton nga pushteti publik. Natyrisht, koncesionisti ka obligime ndaj pushtetit publik, e para s gjithash q shrbimin ta kryen si profesion t vetin permanent me rregull dhe n frymn e autorizimeve ligjore. Koncesioni ndahet me aktin administrativ, e shum rrall me norm juridike. Me aktin administrativ vrtetohet e drejta koncesionare q koncesionisti nn kushtet e prcaktuara t veanta t kryej shrbimin koncesionar. Zakonisht marrdhniet reciproke ndrmjet koncesionarve dhe dhnsit t koncesionit (koncesorit) rregullohen me kontrat t veant. Mbikqyrja mbi punn e shrbimit publik koncesionar e kryen organi i shrbimit publik i cili ka autorizim t kryen kontrollimin e puns dhe t brit e punve tjera, zbatimin e ligjit, plotsimin e obligimeve nga kontrata pr koncesion. N raste t caktuara organi i shrbimit shtetror mund t sjell vendim pr ndalimin e shrbimit koncesionar. Prof. I. Borkoviq thekson '' theksimin e rrethanave q shrbimi publik koncesionar sipas definicionit t vet juridik sht kontrat administrative.

113

Ajo para s gjthash ndikon n at q rregullat eprgjthshme q vlejn n kontrata t zbatohen edhe n shrbimin publik koncesionar, dhe e dyta, fakti shrbimi publik koncesionar mirret si kontrat juridike ndikon shum n definimin e ntyrs juridike t aktit pr koncesion, e veanrisht n shprehjen e elementeve kontaktuese t tij''

3. FINANCIMI I SHRBIMEVE PUBLIKE 3.1. Koncepti i financimit t shrbimeve publike N teorin juridike veanrisht n teorin e t drejts financiare pve Adam Smithit, dominon qndrimi q problematika e financimit t shrbimeve publike, gjegjsisht, problematika e shpenzimeve publike nuk i takojn objektit t studimit t financave publike, por n materien e t drejts kushtetutare dhe administrative. Ky qndrim pr ne sht i pranueshm nga arsyeja q financimi i shrbimeve publike sht i lidhur ngusht me funksionimin e pushtetit shtetror. Pa marr parasysh n mendimet e ndara dhe pikpamjeve n kundrshtim, mojm q shtjet e financimeve bien nn sfern e rregullimit juridik t organit t shrbimit shtetror dhe q financimi i tyre n t vrtet sht njri nga elementet e organizimit q sht i nevojshm pr arsimim dhe konstituim pa t cilin nuk do t mund t funksiononte. Me shpenzimet publike nnkuptojm shpenzimet monetare t cilat kolektiviteti publik-juridik, gjegjsisht, shrbimet publike (shteti, fondet, institucionet, etj) i bjn me qllim t plotsimit t nevojave t prgjithshme dhe t prbashkta. Ato nevoja t prgjthshme dhe t prbashkta munden me qen mbrojtja e shtetit, arsimimi, sigurimi shndetsor, shkenca, komunikacioni etj. Nga arsyeja q financimi i shrbimeve publike nnkupton ndarjen e mjeteve monetare pr mbulimin e nevojave t prgjithshme dhe nevojave publike t banorve, qoft qytetarve si individ, qoft personave juridik t cilt s bashku bjn subjektet n nj shtet, shpenzimet publike mund t prfshijn instrumente t ndryshme t financimit publik. Ato paraqesin aktivitetin financiar q prbhet nga madhsia dhe struktura e nevojave publike, pastaj vlersimin e prioriteteve n sfern e aktiviteteve t shrbimeve publike, si prcaktimin e bartsve t financimit t sektoreve t caktuara t nevojave publike. Prof. K. Begiqi thekson: '' Edhe pse sistemi i shpenzimeve publike prfshin m shum instrumente t formimit dhe orientimit t mjeteve financiare, pr shkak t vlers s buxhetit e zakonshme sht me sistemin buxhetor t emrohet sistemi i financimit publik n trsi. Prandaj edhe shyrtimi i karaketristikave dhe funksionit t buxhetit n esenc parasheh edhe analizn e nj sr elementesh t prbashkta q jan veori e t gjith unstrumenetve t financimit publik''. 3.2. Financimi i shrbimeve publike N kuptimin m t gjr t financimit t shrbimeve publike paraqet prfshirjen e vendimeve, masave dhe aktiviteteve me t cilat vrtetohen caqet dhe realizimet e detyrave t sistemit t financimit publik. Financimi i shrbimeve publike nuk ka lidhje

114

vetm me shpenzimet publike t shtetit dhe nivelit m t ngusht t pushtetit, gjegjsisht, n marrjen dhe realizimin e planeve financiare, por prfshin edhe fushave tjera t financimit publik n korniza t instrumeneteve me t cilat shteti, n numr m t madh apo m t vogl participon n realizimin e mjeteve me t cilat i financon shrbimet publike. Qllimet n t cilat bazohet politika e financimit t shrbimeve publike mun t jen kto: 1. financiare; 2. redistributive dhe; 3. ekonomike; Qllimet e financimit t shrbimeve publike jan t limituara me detyrat e reduktuara t krejt gjendjes financiare dhe sistemit t financimit t shpenzimeve publike, ashtu q financimi shkurtohet vetm n sigurimin e mjeteve n emr t shpenzimeve publike klasike me t cilat mbulohen vetm nevojat elementare t shrbimeve publike me t cilat sigurohet zbatimi i funksioneve t tyre . Definimi joadekuat i arritshmris s financimit t shrbimeve publike edhe m shum vie n shprehje kur kemi parasysh mangsit e shumta t sektorit publik si jan: sektori i nevojave t prbashkta t karakterit publik (shndetsia n nivel kantonal, nivelet kantonale t armit t lart, etj) ende i padefinuar, pastaj kundrshprblimet kundrejt regjis shtetrore t prgjithshme, pastaj struktura dhe organizimi i institucioneve publike. Veanrisht ka lidhje me intitucionet nga fusha e arsimimit, kulturs, sportit etj, n nivel shtetror. Varsia e financimit t shrbimeve publike nga etnitetet, pastaj decentralizimi i tejtheksuar dhe fragmentimi i sistemit t financimit n kuadr t kantonit etj.

115

Kapitulli VII

PERSONAT E T DREJTS PUBLIKE

1. RNDSIA DHE LLOJET E PERSONAVE T S DREJTS PUBLIKE Nocioni i personit t drejts publike Bartsit e t drejts dhe obligimeve, gjegjsisht, thn me gjuhn e juristit, obligimet dhe kompetencat shenojm si subjekt juridik, gjegjsisht, n rastin ton si subjekt t s drejts publike. Kjo do t thot se ekziston subjekti (edhe publik) i t drejts private. Subjektet juridike s pari jan individt-qytetart, e jo grupet e njerzvesi form e kolektivitetit t cilt nuk jan t lidhura me asgj pve q jan t shprehura me numr (tet veta, pesmbdhjet veta etj). Duke aprovuar parimin e barazis, drejtsia pranon subjektivitetin juridik t gjith antarve t bashksis politike (shtetit), q shprehet prmes nocionit t tyre t aftsive juridike dhe ai nocion sht identik me nocionin e subjektit t s drejts. Prap, n drejtsi veanrisht shikohen si subjekte dhe kolektive njerzore edhe prona e tyre t ciln me kushte t caktuara t veanta proceduron rendi juridik i do shteti. Kshtu s bashku me personat fizik lajmrohen edhe t ashtuquajturit persona juridik t cilt lajmrohen si subjekte t s drejts. Vend t veant n mesin e tyre padyshim e z shteti si bashksi politike territor riale e cila ka cilsi t bartsit t s drejts dhe obligimit n lvizjen e brendshme juridike (i cili sht personi juridik), por e cila sht edhe subjekt i s drejts ndrkombtare ku njkohsisht del edhe si barts i t drejts dhe obligimit. Sot n t drejtn moderne do qytetar si subjekt barts i t drejts dhe obligimit n kuptimin e dyfisht, si pjestar i shtetitbashksis politike e cila ia pranon t drejtat themelore edhe si subjekt n fushn e t drejts publike ku merr pjes si pal n procedurat para organeve shtetrore n t cilat mund t'jet barts i t drejts dhe obligimit, por edhe si subjekt i t drejts private e cila prfshin marrdhniet pronsore, t puns dhe familjare. N lidhje me statusin e prmendur do subjekt i t drejts ka mundsi q vet apo prmes prfaqsuesit ndrmerr veprime me t cilat realizohen efektet e ndryshme juridike. Prve lutjeve, krkesave, ankesave dhe veprimeve tjera t kompetencave procesive lirisht vendosin edhe pr krijimin, zgjatjen dhe ndalimin e marrdhnieve t ndryshme juridike. 1.2. Personat juridik-publik Kur thuhet personat e t drejts publike ather mendohet n organizatat e shumta, institucionet dhe asociacionet t cilat marrin vendime dhe masa n baz ts cilavejan t obliguara q t bjn dhe veprojn ashtu q dikujt t'ia imponojn ndonj obligim kshtu atyre u takojn disa t drejta( kompetencat juridike) ose aprovojn fitimin e disa t drejtave subjektet tjera ku fitojn obligimin q ato t drejta edhe ti sigurojn, gjegjsisht, mundsojn realizimin e tyre. Ky grup i subjekteve themelon t drejtat dhe autorizimet ose n bartjen e autorizimit nga ana e organeve shtetrore, gj q u jep karakterin publik-juridik, ose n bartjen e pjess s fuqis, para s gjithash ekonomike, nga subjektet e ndryshme, gjegjsisht, shoqrive ekonomike n asociim, gjegjsisht,

116

shoqats t ciln ata e krijuan. Vler t posaqme n grupin e personave publik-juridik e kan entet publike, agjensionet publike, fondet publike dhe odat. Karakteristika themelore dhe e prbashkt e t gjith ktyre institucioneve sht se subjektiviteti i tyre ekonomik- politik pjesrisht sht caktuar me ligjet adekuate, e pjesrisht me aktet dhe procedurat ligjoregj q iu siguron autonomi t caktuar n pun n raport me strukturn shtetrore n kuptim t ngusht t ciln e prbjn organet e shrbimit shtetror dhe institucionet t cilat disponojn me autorizimet publike q e prbjn t ashtuq. administratn funksionale. 1.3. Pozita e personit t s drejts publike Numri i caktuar i qllimeve nga fushveprimi i pushtetit sovran bartet n personat publik-juridik t cilt kan n rend t par natyrn administrative. Psh, pozita elektrodistributive n Franc sht e rregulluar me t drejtn administrative. Ngjajshm sht duke ndodhur viteve t fundit edhe n Bosne dhe Hercegovin ku pr fush t elektroekonomis dhe prodhimit, gjegjsisht, distrubuimi i energjis elektrike sht prcaktuar agjensioni pr energjin elektrike (agjensioni federal pr energjin elektrike FERK), agjensioni pr komunikim, etj. N pyetje sht pozita e vet institucioneve, e jo pozita e zyrtarve t tyre. Kjo pozit sht e ngjajshme me at n shrbimet publike administrative. Ai sht i ngjajshm edhe pr regjimin e pasuris me t ciln disponojn agjensionet e ndryshme, entet, komorat dhe asociacionet nga fusha t ndryshme t jets shoqrore. sht e ditur q e drejta admnistrative prcaktohet me kombinimet e dy koncepteve. I pari sht, koncepti organik i personit publik t drejts publike. E i dyti sht koncepti material i cili nnkupton shrbimin publik. Kombinimi i tyre pamundson dallimin e administrimit publik dhe privat pr t cilat karakteristik sht zbatimi i t drejts administrative. Koncepti i shrbimit publik si kemi par lajmrohet si element shum i rndsishm, por jo edhe t mjaftueshm gjat definimit t kategorive t caktuara juridike, si jan psh, zyrtari shtetror, gjegjsisht, zyrtari publik, kontrata adminitrative, punt publike, interesi publik, etj. N seciln prej tyre funksioni publik sht formalisht prezent. Definicioni i kontrats administrative, pr shembull, nnkupton at q sht objekt i shrbimit publik ose at q rrjedh nga rendi publik. 2. ENTET PUBLIKE 2.1. Koncepti dhe veprimtaria e entit publik Entet publike paraqesin personat juridik publik t cilt disponojn me autorizime t besueshme n marrjen e vendimeve pr disa dispozita normative, pastaj n zgjidhjen e t drejtave dhe obligimeve nga fusha pr t ciln jan themeluar si dhe kryerjen e shtjeve tjera n harmoni me ligjin. Entet publike themelohen pr kryerjen e shtjeve administrative dhe profesionale si jan: sigurimi shndetsor, mbrojtja sociale dhe e fmijve, urbanizmi, hidrometeorologjia, pr mbrojtjen e prmendoreve historike etj. Q t kryhen kaualitativisht punt n ente ato jan t autorizuara t kryejn mbledhjen e mjeteve materiale.

117

N zbatimin e ligjit nga fusha e caktuar nga kompetenca e entit publik, enti sht i autorizuar q t merr procedura t zbatuara t caktuara si jan: prcaktimi i standardeve dhe normativave pr shtje t caktuara nga fusha e puns s entit; prcaktimi i t drejts dhe kushteve t shfrytzimit t nj forme t caktuar t mbrojtjes; prcaktimi i bazs s kontributeve, mnyrs s llogaritjes dhe pagess s mjeteve pr realizimin e t drejts s caktuar nga fushveprimi i puns s entit; lartis s daljeve e kritereve dhe mnyrs s pjesmarrjes s personave shfrytzues s entit; kushteve dhe mnyrs s shfrytzimit t shprblimeve monetare dhe ndihms; dhe shtjeve tjera n harmoni me ligjin.

2.2. Veprimtaria e administrimit t entit N entin publik shteti bart autorizime q t zgjedh pr t drejtat dhe obligimet e qytetarve, personave fizik dhe juridik pr shtjet nga veprimtaria e entit. N procedurn pr zgjedhjen e t drejts nga lmi i entit n prgjithsi po zbatohen dispozitat e Ligjit pr procedur administrative, deri sa vetm shtje t caktuara rregullohen me dispozit t veant. Dispozita e veant sht e zgjidhja e dyshkallmris,e gjithashtu kundr disa akteve administrative prfundimtare sht siguruar edhe mbrojtja administrative-gjyqsore.

3. FONDET PUBLIKE N sistemin e financimit publik krahas buxhetit vend me rnsi zn fondet. Madje, fondet publike paraqesin instrumenetet kryesuese t formimit dhe orientimit t mjeteve n emr t nevojave t karakterit publik. Prndryshe, n krahasim me buxhet, fondet si instrument i financimit kan nj mori prparsish si jan: -m sigurt sigurojn mjete pr nevoja t caktuara, duke u nisur se t ardhurat e fondeve kan karakter destinues. Ato, pr dallim nga t ardhurat buxhetore t cilat nuk kan destinimin e caktuar t ardhurat me rndsi me planifikim m real t aktiviteteve t cilat financohen nga fondet. shpenzimi i mjeteve n fondet mund t jet vetm prmbrapa, q do t thot vetm pasi t ardhurat realizohen. N at mnyr eliminohet mundsia e anticipuar e shpenzimeve si sht rasti te buxheti; n fondet publike sht e mundshme udhheqja dhe disponimi me mjete nga ana e vet interesantve, gjegjsisht, shfrytzuesve t shrbimeve t caktuara t karakterit publik;

118

mjetet e fondeve publike me kalimin e vitit t puns barten n vitin e ardhshm gj q nuk ndodh te buxheti ku mjetet n llogari shuhen, gjegjsisht, vetm deri n mes t janarit mjetet mund t shpenzohen pr pagesa prioritare. N kushtet e ekzistimit t procedurave t fituarave publike gati se sht e sigurt se pjesa m e madhe e mjeteve do t shuhej.

Me bartjen e mjeteve si sht rasti te financimi i fondeve stimulohet kursimi n shfrytzimin e t ardhurave sipas tregut t parave dhe kapitalit. Dobsit bazike t fondeve publike n raport me buxhetin jan se prmes tyre m me vshtirsi realizohet kontrolli mbi rrjedhat monetare. N ato kushte financimi i fondeve mund te puna joefikase t vjen deri rritja e shpenzimeve n korniza t krejt sistemit financues. Fondet si instrument i financimit paraqiten si forma adekuate t financimit t shpenzimeve t natyrs ekonomike dhe sociale. Me kalimin e kohs fondet publike veanrisht po afirmohen n dy sektore dhe at: - n sistemet fiskale n shtetet pr t cilat karakteristike sht decentralizimi dhe dekoncentrimi i aktiviteteve financiare; n plotsimin e atyre nevojave t cilat nuk kan ekskluzivisht karakter publik, pra n fushat e shrbimeve publike ku kryhet deprtimi.

Intenziteti i lidhjes s vn n mes t buxhetit dhe fondeve mund t jet i ndryshm, varsisht nga lloji i nevojave t cilat i siguron fondi i caktuar si dhe pavarsia financiare i fondit n kuptimin e pronsis s t ardhurave burimore. N kt aspekt fondet mund t jen: 1. fonde buxhetore dhe 2. jashtbuxhetore Kur prmes fondeve finansohen nevojat t cilat nuk kan vetm karakter publik ather shteti plotsisht ia lshon financimin e nevojave t tilla fondeve publike. N varsi nga prezenca e interesave t prgjithshme i cili sht i prmbajtur n ndonjrn nevoj t prbashkt, shteti mban rolin korektiv duke prfshir edhe normimin si dhe shkalln q i prgjigjet t ashtuq. socializimit n financim. Ai socializim realizohet si prmes procedurave ligjore n format e t ardhurave, vetm se duhet pasur parasysh q format kryesore t t ardhurave ne fondet pubkike jan kontributet, kshtu edhe me angazhimin e drejtprdrejt t mjeteve buxhetore n rast se prmes financimit t fondit vie n diskutim ai nivel i siguris sociale e cila sht e garantuar nga shteti. Kjo m s pari ka lidhje me sigurimin social, mbrojtjen shndetsore, shkollimin etj. 4. ODAT 4.1. Koncepti dhe llojet elementare t odave Odat jan pjes e sistemit t odave i cili sht zhvilluar shum hert, menjher pas lufts s Dyt botrore. Sot ekzistojn odat ekonomike, avokatve, mjekve, shnimeve etj. Tradicionalisht odat pavarsisht nga organizimi dhe fushveprimi i tyre n shtetet e caktuara paraqesin bartsin m me rndsi t politiks ekonomike nga fusha e

119

personave juridik-publik. Odat, me rregull, paraqesin formn e shoqatave n mnyr q t mbrojn interes t caktuar t prbashkt. N kt mnyr, pr shembull, oda si shoqat e pundhnsve lajmrohet si asociacion i intereseve t prbashkta t sujekteve ekonomike nga shteti dhe sindikata e puntorve. Kshtu odat n t vrtet artikulojn intereset e prbashkta t atyre q jan t bashkuar. Organet kompetente t pushtetit dhe administrimit realizojn bashkpunimin me odn kompetente territoritoriale si partner, n prfaqismin e interesave t antarve t odave, veanrisht n kto: prgatitjen dhe aprovimin e ligjeve, dispozitave tjera, dhe masave t politiks ekonomike e instrumenteve me t cilat rregullohet pozita ekonomike e subjekteve ekonomike, pergatitjen dhe vendimmarrjen e strategjis s zhvillimit, politikave ekonomike t sektoreve(industris, bujqsis, tregtis etj.), mbrojtjen e prodhimit vendor, vnien e sistemit t zhvillimit ekologjik, zhvillimit dhe avansimit t institucioneve t tregut, sigurimin e standardeve teknike dhe tjera standarde, prgatitjen dhe ndrmarrjen e masave pr avansimin e eksportimit t mallrave dhe shrbimeve, promocionit t ekonomis n vend dhe jasht, vrtetimit t kompetencs dhe prfaqsimit t pundhnsve n prgatitjen dhe vendimmarrjen e regullativs n lmin e puns, sigurimit shndetsor, pensionit, t ardhurave personale, e t tjera shtje t marrdhnieve t partneritetit t prcaktuara me dispozita t posaqme dhe autorizimeve t ods n kompetencat nga marrdhniet e partneritetit sigurojn drejtprdrejt apo prmes organeve t veta propozimet, qndrimet, mendimet dhe t ngjajshme t antarve t vet, t cilat pas prpunimit ia dorzojn organeve kompetente n shqyrtim. N kushtet bashkkohore zakonisht prmenden dy lloje t odave: 1. lloji odave evropiane-kontinentale dhe 2. lloji anglo- amerikan Lloji evropian-kontinental i odave nnkupton karakter juridik-publik t shoqrimit q bazohet n interesat e prbashkta t themeluesve t saj. Ky lloj i ods sht karakteristik me karakterin publik-juridik, themeluar sipas ligjit dhe me antarsimin e obligueshm n od. Te ky lloj i ods grshetohen interesat e prbashkta dhe t prgjithshme. Nga ana tjetr, duke pas parasysh se karakterin juridiko-publik ua siguron shteti i cili ia bart autorizimet publike ai prmes odave realizon interesin e prgjithshm (publik), e nga ana tjetr lajmrohet i ashtuq.interesi i prbashkt q vie nga themeluesit, gjegjsisht, antart e ods. 4.2. Pozita dhe rrethi i veprimit i odave si persona t s drejts publike Pozita juridike e ods nnkupton karakterin juridik-publik jasht strukturs shtetrore. Odat themelohen me ligj nga i cili del nga antarsimi i obligueshm dhe kontributi i antarit. Odat mund t organizohen si asociacione jo shtetrore dhe t pavarura n lmi t ndryshme t jets shoqrore , dhe q jan n cilsin e personit juridik. Kjo na orienton se pozita e tyre sht e gjr dhe shumllojshme n lidhje me rrethin e veprimit t tyre t puns. Si person juridik do t definojm do bashkim t njerzve apo pronave me qllim t lejuar juridik i cili krijohet, vepron dhe ndalon sipas normave t ligjit n fuqi.

120

Si rregull, n rrethin e veprimit t odave hyn: - bashkpunimi me organet shtetrore. Ai prfshin, n njrn an shprehjen e mendimeve dhe sugjestioneve gjat aprovimit t ligjit dhe dispozitave tjera n suaza t rregullimit shtetror dhe prcaktimit t politiks, e n ann tjetr, inicimi i ndrrimeve t rregulativs ligjore, si dhe iniciativave q i referohen masave ekonomike-politike me interes strategjik pr zhvillim dhe avansim t lmive q realizohen me veprimin e ods. organizimi i sistemit t vet t informimit, veanrisht n fushn e projekteve zhvilluese, ndrrimeve n legjislacion etj. organizimi i aktivitetit n fushn e marrhnieve ekonomike, si n vend dhe jasht. Kjo n rend t par ka lidhje me bashkpunimin me organet shtetrore n marrjen e masave t avansimit t puns s veprimtaris s antarve t ods si dhe n avansimin e aranzhmaneve operative n lidhje me propagandn ekonomike, organizimin e panaireve, prezentimet, tryezave t rrumbullakta, prezentimin e prbashkt t antrave t ods, formimin e prfaqsive, ndarjen e detaqmenteve etj. kryerja e punve me karakter juridike-publike, - miratimin e ligjeve n harmoni me ligje dhe dispozita t prgjithshme, pastaj lshimin e vrtetimeve dhe dokumenteve tjera n baz t t dhnave t cilat i mbahen n evidencat zyrtare, e t cilat jan t nevojshme n aranzhmanet e puns juridike t antarve n vend dhe jasht si dhe lshimin e vrtetimeve pr faktet e caktuara n punt e shumta etj. ndrmarrjen e masave n avansimin, zhvillimin dhe zbatimin e inovacioneve teknike dhe teknologjike, standardeve normative dhe teknike; organizimin e edukimit kur sht fjala pr format e specializuara t arsimimit dhe arritjen e njohurive inovative nga sfera t ndryshme; formimi i arbitrimit pr antart e ods dhe t provuarit e zgjidhjes s mosmarrveshjeve ndrmjet antarve para fardo procedure gjyqsore; prfaqsimi i interesave me rastin e aprovimit t dispozitave n sfern e puns, sigurimit t shndetsis dhe pensionit, si dhe me rastin nnshkrimit t kontratave kolektive, etj.

4.3. Principet dhe organizimi i ods N oda, sipas nevojave, intereseve t antarve dhe strukturs ekonomike t territor mund t organizohen lidhjet e shoqatave, lidhjet e grupeve, kshillet ekonomike, grupacionet, seksionet dhe t ngjajshme, me status me konfirmimin e statutit t ods dhe rregulloren e puns s asociacionit. Personat juridik, m s paku 30 (tridhjet), nga veprimtaria e njejt apo e afrt munden q me vendimet e veta, kontrat, me marrveshje

121

ose ngjajshm, n principin e interesit t veant t arsimoj lidhjen (e interesit) e asociacionit t ods, me statusin e personit juridik, q regjistrohet te gjyqi kompetent, sipas selis. Me qllim t prfaqsimit t interesave t pundhnsve organeve federale dhe sindikats dhe kryerjes s punve profesionale n sfern e t drejts s puns dhe sociale, n oda mund t arsimohen asociacione t veanta me status t vrtetuar me aktin e themelimit dhe Statut. Organizimi i ods si asociacion i lidhjes bazohet n dy principe dhe ato jan: 1. 2. principi territorrial dhe principi i lidhjes (i degzimit);

Principi territorrial v mbi organizimin e ods pr territorr t caktuar (psh oda e avokatve). Ky princip sht form e obliguar e shoqrimit pr t gjitha subjeketet n suaza t degs s veprimtaris n lmin e caktuar. N harmonizim me kt princip mund t formohen oda pr zona m t gjra, me ka formohet sistemi i odave n shtetin e caktuar. Principi i lidhjes, gjegjsisht, i degzimit t organizimit t ods v mbi formn e shoqrimit t subjekteve nga sferat e njejta t ekonomive. Ndrlidhja n mes vete n odat e lidhura si jan odat tregtare, odat ekonomike, odat e mjekve, etj, vie n shprehje pr arsye t realizimit t interesave specifik t antarve t tyre. Antart e odave jan ndrmarrjet, bankat, shoqrit e siguris, organizatat financiare, koperativat, shoqatat e puntorve dhe bashksit, kooperativat bujqsore, antart e lidhjeve adekuate, prmes asocioneve t veta. Antrt e odave mund t jen institucionet shkencore-hulumtuese dhe arsimuese, shoqatat e qytetarve t cilat mirren me veprimtari t caktuar, lidhjet, asociacionet e interesit, fondacionet, pasurit e lna me testament dhe organizatat e tjera t cilat kryejn veprimtari me vler pr ekonomin, nse me vendim shprehin interesim pr antarsim kolektiv n odn adekuate, sipas strukturs territorriale. T ardhurat n oda realizohen me antarsime, kotizime dhe veprimtarin personale. Udhheqjen e odave nnkupton q antart kan t drejta udhheqse, kshtu n lidhje m kt odat i udhheqin antart e tyre prmes organeve t veta. Organet e odave jan kuvendi, kshilli administrues, kshilli mbikqyrs dhe kryetari. Zgjedhjet pr organet e odave jan t fshehta dhe kryhen njkohsisht n periudh prej katr viteve. Jashtzakonisht, mandati i par zgjat dy vite nga zgjedhja e organit t ods. Me statutet e odave vrtetohet prbrja e organit dhe mnyra e zgjedhjeve, duke pasur kujdes ndaj prfaqsimit t lidhjes, territorrialitetit dhe kombtar i cili realizohet prmes kshillit administrues dhe prmes kuvendit. N kuadr t odave veprojn gjyqet e nderit. Gjyqet e nderit udhheqin procedurn dhe vendosin pr shkeljen e rregullave t puns, kontratave, rregullave tregtare, ligjeve dhe rregullave tjera. Kompetenca e gjyqeve t nderit prcaktohet sipas selis s denoncuesit t denoncimit dhe personit juridik kundr t cilit sht kryer denoncimi. Me statut dhe akte tjera t odave prcaktohet organizimi,prbrja, mnyra e zgjedhjes,masat t cilat mund t'i shqiptoj, procedura dhe shtje t tjera nga rrethi i veprimit t puns s gjyqeve t nderit.

122

123

Kapitulli VIII

SISTEMI LOKAL ADMINISTRATIV

1. VETADMINISTRIMI LOKAL DHE REGJIONAL SI PJES E ADMINISTRATS PUBLIKE Vetadministrimi lokal ka ekzistuar n shekullin e kaluar, si baz parlamentare dhe demokracit tjera prkatse. Ky shekull ka sjell nj ser risish dhe parimesh t cilat e forcojn vetadministrimin (demokracin) lokale dhe regjonale n Europ. Jan ndrtuar standarde t t gjitha formave t demokacis, themeli i t cilave sht demokracia lokale. Rregullimi dhe realizimi i vetadministrimit lokal, sht njra ndr mostrat kryesore pr vlersimin e demokatizimit t nj shteti. Vetadministrimi lokal , prndryshe sht institut juridik me nj histori t gjat. N shoqrit demokratike vetadministrimin lokal e njohin para shum shekujsh. Gjithashtu, tradita e saj sht e pranishme edhe n trevn ton. N hapsiren europiane ka filluar n shekullin e mesm, ndryshe n bot, p.sh. n shtett aziatie (Japoni, Kin) edhe m heret dhe n form specifike, t ciln, sigurisht pak e njofim. Problemi i prcaktimit t nocionit t administats lokale qndron n faktin, se n teori nuk ka prkufizim t veant t vetin, si dhe n t drejtn krahasuese t rregullimit t saj t veant. Prkufizimi i ksaj t drejte, egziston sa dhe i autorve. Vetadministrues sht ai i cili ka t drejt dhe mundsin e vendosjes n punt e veta n baz t aftsis s vet personale. Esenca e vetadministrimi qndron n at se ndonj fushveprim i punve ushtrohet nga njerzit e t njejts organizat, e cila pr ato pun sht e interesuar, jo nga qeveria qndrore ose administata e saj nnrenditse. Shteti sht vetqeverisja m e lart pasi q sht i pavarur nga dokush, sepse vet ai ka fuqi q ti imponoj vendimet e veta ndaj kujdoqoft brenda tij. T gjitha bashksit tjera shoqrore n shtet t drejtn e vet e apsorbon n vetadministrim nga shteti. Shteti mund tia lshoj t drejtn q n punt e caktuara t vendosin n mnysr t pavarur. Vetadministrimin publike e prbn sistemi i bashksive shoqrore vetqeverisse, t cilat vetadministrimin e vet e apsorbojn nga bashksia e gjer shoqrore. Ktu secila bashksi vetqeverisse ka rajonin e vet personal t veprimit, n t cilin t tjert nga jasht nuk mund t ndrhyjn. Punt t cilat kan t bjn me shoqrin si trsi ose t disa bashksive t ngushta shoqrore vetadministruese, jan punt publike. Shteti prcakton se cilat mund t jen interesat e bashksive t ngushta shoqrore dhe n cilin rajon mund t zbatohen . Pr antagonizmat n mes t intersave lokale dhe t prgjithshme prher vendos shteti. Prkitazi me t drejtat burimore t disa bashksive t ngushta territoriale n kuadr t shtetit nuk mund t flasim. Secila i ka vetm aq sa i njef shteti. Administrata lokale sht form e rregullimit t pavarur dhe zgjidhje e nevojave jetsore t popullats s caktuar, sipas rregulls n suaza t ngushta vendore, t organizuar, por n mnyr t paautorizuar. Pr dallim nga administrata shtetrore, pr t ciln sht me rndsi rregullimi i kiearkis t varsis s organeve m t ulta, centralizimi, racionalizimi dhe efektshmria pr vetadministrimin (lokal) jan t rndsishme, autonomia dhe mevetsia, decentralizimi dhe demokratizimi. Disa

124

prcaktime e theksojn rolin e shtetit si gjyqtar prfundimtar n punt e vetadministrimit lokal, ka nuk sht n harmoni me dokumentt m t reja ndrkombtrare nga fusha e vetadministrimitlokale dhe vemas jo me parimet e subsidiaritetit n kuptimin e organizimit t tij filozofik, politik dhe juridik. Pra ka t bj me fillet e misioneve t mbijetuara lidhur me teorin e shtetit nga fillimi i shekullit t 20, t cilat flasin pr dominimin e shtetit, nnrenditjs dhe varshmris t bashksive t ngushta shoqrore. Harrohet se nj prjashtim i till reciprok, i cili gjithher ka qen i rndsishm pr shtetin, marrdhniet hiearkike, sot jan t tejkaluara me pjesmarrjen e partneritetit n nivel t veprimit. Antarsimi i shtetit n organizatat e caktuara ndrkombtare, si jan p.sh. KB, Kshilli i Europs, Bashkimi Evropian e obligojn nxjerrjen dhe zbatimin e rregullave t prbashkta. Gjithashtu, sa i prket vetadministrimit lokal, shteti m absolutisht nuk sht sovran. Ratifikimi i MELLS-it, p.sh. obligon n respektimin e zbatimit t standardeve t shkruara n at rajon. Andaj, sot, administrata lokale do t thot e drejt dhe aftsi e bashksis lokale, q n kufijt e kushtetuts dhe ligjeve, t prcaktoj dhe rregulloj nj pjes t konsiderushme t punve publike t natyrs lokale me prgjegjsi pesonale dhe n interes t popullats lokale. Theksi sht n njeriun, knaqjen e nevojave t tij moderne dhe kualitetin jetsor, t tij dhe familjs s tij n vendin ku banon. 1.1. Nocioni i bashksis lokale Megjithse, n sfern shkencore prcaktimi i nocionit bashksi lokale, aq sa edhe i autorve, mund t prmblidht n at se elementet qnsore t bashksis lokale jan: rajoni i caktuar, njerzit t cilt jan vendosur n at teren, nevojat e prbashkta dhe interesat e atyre njerzve, veprimtarit pr knaqjen e atyre nevojave dhe vetdia e njerzve pr bashksin t cils i takojn. Bashksit lokale nuk jan bashksi t mbyllura, por jan t hapura edhe nga jasht, n bashksi t gjera lokale, shteti, Europ dhe shoqrin globale. Gjithnj e m tepr shtohet edhe rndsia i ndrlidhjes tejkufitare dhe bashkpunimit t bashksive lokale. Fillimi pr rregullimin e vetadministrimin t ri lokal jan bashksit lokale. Bashksia lokale nuk sht kuptim juridik, por dukuri shoqrore, e cila egziston pavarsisht nga deshira e jon normative. Ka t bj me bashksi natyrore e cila sajohet n ndonj terren t ngusht t vendbanimit t prbashkt n at rajon. Shikuar nga pikpamja sociologjike, bashksit lokale jan grupe shoqrore t cilat jan organizuar pr shkak t procesve t gjata shoqrore n hapsirn e caktuar gjeografike. Kto aq m tepr jan t pavarura dhe bashksi t mbyllura, t cilat sipas nevojs jan lidhur me rajonin e ngusht t caktuar. Njerzit banojn dhe shoqrohen me njerz e tjer n hapsir t caktuar pr shkak t knaqjs s nevojave t tyre t prbashkta. Bashksia lokale ka kufij t caktuar territorial, qndren, sht multifunkcionale dhe afatgjate.

125

Bashksia lokale sht ajo bashksi territoriale, n t ciln n nivelin m t ult paraqitn nevoja t prbashkta t caktuara t popullsis, t cilat mund t zgjidhn vetm bashkarisht. Bashksit lokale jan bashksi natyrore, t krijuara me zhvillimin historik. Kan hapsira t veta t ndryshme territoriale. Kemi bashksi n hapsira shum t vogla ose shum t mdha. Element tjetr i bashksis lokale jan njerzit t cilt n bashksi i lidhin nevojat. Ato nevoja n rend t par nuk jan t ndryshme nga nevojat e popullats n qytet. Knaqja e atyre nevojave krkon veprimtari t caktuara, zbatimi i tyre sht kusht pr krijimin e strukturs s caktuar organizative. Kjo rjedh pavarsisht nga institucionalizimi i saj, pra pavarsisht ng ajo se a sht i pranushm shteti ose jo. Ka t bj me nj lloj t sistemit asociativ administrativ i cili t institucionalihzimi i tij, shum mund t ndihmoj brjes s udhheqjs n at bashksi. Bashksit m t ngushta lokale jan ato (komuna) n t cilat qytetart kan interes t prbashkt q t sigurohen ato marrdhnie t prgjithshme t cilat mundsojn jetn shoqrore n at hapsir. Kto jan nevojat e furnizimit me uj, gaz, energji elektrike, rregullimin e kanalizimit, ndriimit publik, shfrytzimin e planifikuar t hapsirs, trafikut publik dhe mjeteve t caktuara t prbashkta etj. Kto jan t ashtuquajtura pun komunale. Teoria sociale e bashksis lokale i ndan n bashksi provinciale dhe qytetare, me ka krijohen kritert pr prkufizimin e qytetit dhe provincs t cilat nuk jan t veanta. Sociologt, demograft, urbanistt, gjeograft, juristt dhe t tjert, parashtrojn nj ser kritersh pr prkufizimin e bashksive provinciale dhe qytetare, si jan dendsia e banimit t rajonit t caktuar, prkatsisht kompaktsia e vendbanimit, madhsia e vendbanimit n krahasim me numrin e banorve, marrdhniet e t punsuarve n fshat ndaj t punsuarve n degt tjera, zhvillimi i funkcioneve qndrore t cilat nuk u shrbejn vetm nevojave vendore, statusi i veant juridik i vendit etj. Mirpo, ndryshimet provinciale-qytetare nuk lejohen q t ndahn pjes pjes me dihotomi e cila dallon vetm qytetin dhe provincn. Bashksia lokale sht bartse e vetadministrimit lokal. Krahasuar me bashksin lokale e cila m t vrtet sht dukuri shoqrore, vetadministrimi lokal sht institucion normativ. Marrdhniet e rregulluara juridike n bashksin lokale n lmin e vendosjes mbi punt e prbashkta, e bjn vetadministrimin lokal. Kjo vendosje duhet t jet autonome, e pavarur nga tutoria shtetrore. T zbatimi dhe vendosja e pavarur ka t bj kryesisht me t ashtuquajturen administrat lokale. Vetadministrimin e caktuar sipas kushtetuts e fitojm pas deklarimit t punve t saja personale pr t cilat n suazat e saj vendoset n mnyr autonome . Ky territor i sht ln rregullimit ligjor me statut dhe akt t prgjithshm juridik, me t cilin rast ligjet dhe aktt e komunave duhet t jen n harmoni me vlefshmrin themelore kushtetutn. sht e pakontestushme, se vetadministrimi lokal rregullon nj pjes t rndsishe t punve publike t natyrs lokale me prgjegjsi personale dhe interes tbanorve lokal. Ka t bj me sfer t veant autonome e cila sht baz e secilit sistem demokratik. N shoqrit demokratike vetadministrimi vendor shekuj me radh, kurse tradita e saj sht e pranishme edhe n terrenin ton.

126

Rregullimi ligjor i vetadministrimit lokal duhet, q n harmoni me dispozitat kushtetuese, t ia siguroj bashksis lokale pozitn e saj vetqeverisse duke i dhn mundsi t rregullimit t pavarur t veprimtaris s vet. Shteti me normat e tij nuk guxon q n mnyr autokrate t v dor n pozitn vetqeverisse t komunave. Pushtett lokale jan organe vendimmarrse n bashksin lokale. Ka t bj me element organizativ t vetadministrimits, pr format dhe ogaent me ndihmn e t cilave bashksit lokale vendosin lidhur ushtruarjen e dtyrave t tyre si pr administratn dhe shrbimet me an t t cilave i zbatojn dtyrat e veta. Andaj, vetadministrimi lokal tek ne do t thot e drejta e bashksis lokale, komunave dhe bashksive t gjera lokale, q t i rregullojn dhe t qeverisin n kompetencn e vet me pun publike t cilat kan t bjn me jetn dhe punn e qytetarve n territorin e tyre. Ka t bj mbi t drejtn e njerzve n bashksin lokal dhe bashksit lokale q ti zgjidhin problemet e veta lokale dhe t i ken t ardhurat e vetanake. 1.2. Regjioni Vetadministrimi lokal sht e prcaktuar si shumkuptimore, ashtu edhe n shprehjen e regjionalihzimit fsheh shumkuptimsi. Ajo prej shteti, n shtet, sht e ndryshme. Ashtu q regjioni mund t jet i ndryshm, kurse ndonjher i llojllojshm n situatat institucionale. Mund t jen akcionet regjionale t cilat e mundsojn zhvillimin e shtetit, punt publike regjionale t cilat jan form e veant e shrbimeve decentralizuese, pjes prbrse autonome e shtetit t regjionalizuar, kurse ndonjher madje, nse shprehjen e regjionit nuk e shfrytzojm drejt, mund ta ket kuptimin edhe t njsis federale. Territori regjional (regjioni) sht ndrnivel n mes t pushtetit qndror (shtetit) dhe territoreve t vogla lokale (komunave). T regjionet ka t bj me ndrhapsirn n mes t shtetit dhe komuns n t cilat paraqitn nevojat aktuale, si jan ndrtimi dhe mirmbajtja e rrugve lokale me rndsi regjonale, furnizimi me uj dhe energji etj. N at meshapsinor grumbullohen problemet t cilat bazohen, nga njera an me interes pr shetitn, kurse nga ana tjetr kan t bjn me interesat e rndsis lokale. At ndrhapsir mund ta shnojm si regjion, pa marr parasysh se far emri mund t ket, nse shteti ia njeh pozitn e caktuar t sistemit administrativ. Regjionalihzimi sht dukuri e cila, me procesin e regjionalizimit,sht drejtuar n drejtim t qllimit prfundimtar t konstituimit t regjionit. Ka t bj me dukuri bashkkohore t formsimi i shteteve, ku n njeren an sht pushteti qndror, kurse n ann tjetr jan bashksit lokale. Regjionalizimi sht proces qllimi i t cilit sht rregullimi i regjionit. Ka mjaft prkufizime t regjionit, edhe pse regjioni sht kuptuar si form e centralizuar i administrats shtetrore dhe si nivel i vetadministrimit lokal. Regjionalizimi sht pun e veant destinimi i t cilit sht formsimi i regjonit, ato jan territore t cilat i bashkojn me domthnie t ngjashme ose t barabarta. Popullariteti i tms s regjonalizimit dhe regjionit themelor takohn me familje t prcaktimit t knaqshm t regjionalizimit dhe regjionit. Baza tradicionale e regjionit rjedh nga

127

gjeografia njerzore: ka t bj me territorin i cili prcakton numrin e prcaktimeve fizike, klimatike dhe njerzore t cilat definojn shkalln e caktuar t stabilitetit kohor. Nga ana tjetr sht, si njsi politiko-administrative relativisht me baza moderne, nse e marrim se lvizjet regjinale n shekullin e 19, jan e kaluar dhe nuk kan patur pasardhs t drejtjprdrejt. Ekziston synimi i prgjithshm pr regjionalizim, me gjithse mbulon ndryshimin shum t gjer t forms, ashtu q akoma sht e pamundur q t caktohen bazat e regjionit, n mnyr q ti aprovojn t gjitha shtett europiane apo t gjitha shtett antare t BE. Prcaktimi i vetm dhe i mundshm i cili n vete fsheh statusin e veant ose t prgjithshm institucional t regjionit, jan 11 dokumente t kuvendit t regjioneve eropiane ku mund t gjendet prcaktimi i cili i prgjigjt parimeve t cilat ishin nxjerr n BE dhe n KE. Prcaktimi thot: regjionet jan pushtett lokale t cilat menjher jan nn nivelin e pushtetit qndror, me politikn prfaqsuese t pushtetit i cili sht bashkuar n kuvendin e zgjedhur regjonal. Nse kjo nuk egziston, mund ta zvndsoj grupi i cili konstituohet n nivel regjional ose trup i pushtetit lokal. Ky prcaktim sht prshkrues dhe i mangt, sepse mbulon ose entitete t ndryshme, si jan shtett gjermane, provincat holandeze, regjionet franceze, qarqt suedeze, madje edhe ato t reja enotne svete t cilat jan krijuar si rezultat i reformave t fundit territoriale n Mbretrin e Bashkuar. sht e pamundur q t rekomandohet vetm nj model ose fardo baze tjetr e veant e regjionit. Mund t propozohet metoda e prpunimit t temave t ndryshme me diapazan regjonal n sigurimin e prgjigeve institucionale t cilat do t harmonizoheshin me marrdhniet politike dhe administrative n disa shtete, gjithashtu edhe n Slloveni regjionet me t vrtet egzistojn. Ndjenja subjektive e banorve mbi prkatsin e krahins s caktuar padyshim egziston. 2. PARIMI I SUBSIDIARITETIT Parimi i subsidiaritetit n mnyr t drejtprdrejt krkon baraspesh n mes t liris s individit dhe territoreve t ndryshme, n mes tyre u jep prparsi atyre themelore, para niveleve m t larta t pushteteve. Ideja themelore n t ciln bazohet parimi i subsidiaritetit sht q pushteti politik mund t ndrhyj vetm kur shoqria ose pjest e saja konstitutive, prej individus deri t familja, bashksis s ngusht dhe t gjer lokale nuk jan t afta q ti knaqin nevojat e ndryshme. Subsidiariteti n kt mnyr nuk sht asgj tjetr prve parim i thjesht i organizats institucionale e cila sht e nevojshme pr marrdhniet n mes t individit dhe shoqris dhe marrdhnieve n mes t shoqris dhe institucioneve, para ndarjes s mundshme t autorizimeve n mes t bazs dhe qndrs. Futja e re e parimit t subsidiaritetit dukt si eksperiment n prgjigjt e shum problemeve t organizats shtetrore. Ka t bj me parim t prgjithshm t organizats institucionale, e cila synon n dhnien e prparsis bazs para qndrs, t ultit para niveleve m t larta. Me ndarjn e punve publike t nivelit t dyt t pushtetit duhet vlersuar diapazanin dhe natyrn e punve dhe krkesave t efektit.

128

Parimi i subsidiaritetit ka kuptime t ndryshme. Si parim i organizats sociale do t tht se pushteti qndror, para s gjithash shteti, mund t ndrhyj n vllimin n t cilin pushteti lokal ( ose individi) ka treguar ose ka vrtetuar pamundsin e vet. Ky kuptim juridik sht baz e parimit t mos przierjs s pushtetit dhe supozon prcaktimin e kushteve n t cilat prdorimi i tij sht legjitim ose i dshirushm. Parimi i subsidiaritetit sht parim i par i kufizimit t pushtetit qndror. Para se gjithash si rregull obliguese, parimi i subsidiaritetit tregon trendin. Ln t hapura kushtet konkrete t prdorimit t vet, t cilat mund t ndryshojn konform rrethanave t kohs dhe vendit. Si kuptim tjetr paraqet iden e ndihms (subsidiumit) si pjes e ides s intervenimit.Ktu ka t bj prkitazi me shtjen e vlersimit, jo pr at se pushteti a ka t drejt t ndrhyj, por a ka obligim q at ta bj. Ka t bj me ndihm e cila ofrohet dhe forcon t drejtn e autonomis. Krahasuar me intervenimin t shtetit t mirqenies qllimi i t cilit sht barazia, kshtu q e prjashton diskriminimin e ndrhyrjes s shtetit ndihms, u rekomandon akterve q ti zhvillojn mundsit e veta deri n maksimum. Parimi i subsidiaritetit i sht kundrvn parimit t koncentrimit t punve n nivel nacional (shtetror) dhe mbinacional dhe urdhron q bashksit e ulta lokale ti kryejn t gjitha punt pr t cilat jan t afta q ti kryejn. Aso punsh duhet tu lshohen n kompetenc. Sipas ktij parimi politik i cili sht iniciuar n mesin e shekullit t 20, orteku i decentralizimit t punve shtetrore ka rn n regjionet dhe bashksit lokale. Pr kt arsye bashksit lokale jan obliguar q t modernizohen n mnyr q mund t jen t afta pr pun t reja t cilat i marrin nga shteti dhe pr kryerjen m t mir t atyre punve. Parimi i subsidiaritetit sht ftes pr t menduarit e serishm lidhur me marrdhniet sociale n kontekstin e autonomis m t madhe dhe krkesave pr baraspesh t vazhdushme n mes t lirs s individit dhe trupave t ndryshm egzistues (pushtetit lokal dhe regjional dhe shtetit nacional, shtetit dhe bashksis ndrkombtare dhe akoma vemas shoqatave lokale) dhe pushtetit t nevojshm shtetror mbikqyrs i cili natyrisht sht prgjegjs pr siguri, kohezion social dhe pr rregullimin e trsishm t fitimit. 2. NOCIONI DHE FILLIMI I VETADMINISTRIMIT LOKAL Vetadministrimi lokal sht tip i decentralizimit n t ciln vendosja dhe udhheqja n bashksin lokale drejtprdrejt u sht besuar banorve ose prfaqsuesve t tyre. Ajo paraqet ushtruarjen e pushtetit demokatik dhe t organizuar nga autonomia shtetrore n lmi t caktuara, mirpo, organet qndrore kan t drejt kryerjn e mbikqyerjes nn ligjshmrin e puns s organit t vetadministrimit lokal. Pushteti lokal sht themeluar me qllim t knaqmris m t mir t shum nevojave jetsore t banorve, vemas atyre pr t cilat qytetart drejtprdrejt mund t vendosin ose t ndikojn n vendosje. Organizimi lokal sht fakt historik t bashksis m t ult lokale t krijuar para shtetit. Operacionalihzimi i jets shoqrore t njeriut ka filluar n bashksit e para, dhe
1
1

Sead Dediq, Vetadministrimi lokal n F B e H, Sarajev 1998, fq. 9.

129

ka vazhduar n Greqin e shtetit Antik n t cilin polisi njkohsisht ishte dhe qytet, dhe shoqri,kurse qytetari qytetar i lir. N kt kuptim, pothuajse nuk sht dalluar ndryshimi n mes t makrokozmosit dhe mikrokozmosit. Kjo padyshim tegon pohimin e shum teoretiarve dhe filozofve t prmirsuar se bashksit lokale kan filluar para shtetit. Organizimi territorial gjithnj nga nevoja sht filluar m krks q t balansohet shprndarja e funkcionit t pushtetit nga niveli m i lart deri t ai m i ult. N t kundrtn vjen deri t paknaqsit e njerzve t territorit t caktuar e cila me koh kalon n prleshje dhe qerim hesapsh t prgjakshme. Fillimi i njsive t vetadministrimit lokal sht i lidhur me etapat historike t cilat i prfshin shekuklli i mesm, kurse nga fundi i shekullit t tetmbdhjet, pozita e tyre bht e normuar me norma qndrore t pushtetit shtetror n nj numr t madh t shteteve t zhvilluara t asaj periudhe. Njsit e bashksis lokale t nivelit t ult, t mesm dhe t lart t organizimit marrin emrtime, si jan: komuna, rrethi, qarku, territori, krahina dhe ngjashm. Bashksit m t ulta lokale hynin n prbrje t formave m t larta t organizimit lokal me organet e veta dhe n mnyr mjaft precize me kompetenca t prcaktuara.2 Mbi ato baza jan krijuar shum sisteme t vetadministrimit lokal t cilat paraqesin redistribuimin e shtetit nga ata nga t cilt jan larguar nga parimet burimore t organizimit teritrial t njeriut.3 Vetadministrimi lokal si form e vendosjes pr punt t cilat kondtribuojn n knaqjen e nevojave themelore t njerzve n funkcion sht trendi zhvillimor n zhvillimin e bashksive lokale. Trendi i par sht i lidhur pr aplikimin e parimeve t decentralizimit, kurse i dyti ka t bj n penetracionin (deprtimin) paraprak t organeve m t larga t pushtetit n organet e bashksive lokale (m s shpeshti kto jan organet e pushtetit qndror) me qllim q ti transformojn n organe personale t nivelit t ult t pushtetit. Shprndarja racionale e funkcioneve, funkcioni i pushteteve ka dtyruar q punt e caktuara burimisht u takojn bashksive lokale. Kjo natyrisht ka qen e mundshme nse shteti u siguron participim qytetarve n ushtruarjen e pushtetit n t gjitha nivelet e organizimit territorial. N ato baza sht zhvilluar n praktikn e sistemit t vetadministrimit lokal i cili n kuptimin teorik fillon nevojn e ndryshimit t sistemeve njerhzore kooperative me procest e diferencimit dhe integrimit atje ku pr kt pr qytetaret dhe shtetin sht m e prshtatshme dhe m optimale. N Zvicr pushtt komunale vendosin: pr bazat e arsimit, ndrtimin e shkollave, zgjedhjen e msuesve, politikn sociale, pr organizimin e kshillimoreve dhe institucioneve sociale, kujdesi pr t rinjt, pr regullimin hapsinor, ndrtimtarin, organihzimin e policis (inspekcionit) dhe policin vendore, pr trafikun, shrbimin e zjarrfiksve, higjenn, bartjene hedhurinave, mbrojtjen e mjedisit, rekreacionit. N Austri pushtett komunale vendosin: pr policin lokale, qeverisjen me siprfaqet e trafikut komunal policija e trafikut lokal, policija pr kadastrin e tokave, policia lokale e tregut, policia lokale shendetsore, planifikimi hapsinor, ruajtja dhe prparimi i turizmit
Eugen Pusiq, Kuvendi dhe komuna, Informator, Zagreb, 1980, fq. 1-2. Teoriticienti amerikan Tocqueville n veprn e vet Demokracia n Amerik pr vetadministrimin lokal ka thn: N institucionet lokale qndron fuqia e popujve t lir. Institucionet lokale jan pr liri si ajo, q shkolla fillore sht pr shkencn. Pa institucione lokale nj popull mund ta ket pushtetin e lir, por jo edhe lirin shpirtrore.
3 2

130

lokal, shitja e lir e sendeve t luajtshme, sigurimi i institucioneve pulike pr pajtim jasht gjyqsor. N Suedi, e cila ka 288 komuna, pushtett komunale vendosin: pr shkollat, kujdesin pr fmij dhe personat e moshuar, kryerjen e shrbimeve komunale, banim dhe politikn banesore, zhvillimin dhe prparimi i veprimtarive kulturore dhe strukturimin e kohs s lir. Pr kto kompetenca dhe funkcione t administrts komunale i takojn tatimet prkatse t cilat n mnyr t pavarur i rregullojn dhe lirshm disponojn. N SHBA, qytet ose rrethi ka statusin e pushtetit lokal, kurse vendoset pr: rrugt lokale dhe disa autorrug, mirmbajtjen e rrugve dhe parqeve vendore, qeverisjen me fushat e sportive, qeverisje me fondet banesore, ndrtimin, mirmbajtjen e bansave pr qytetar me t ardhura t ulta, planifikim hapsinor, pr njsit policore (stacionet policore), mbikqyrjn mbi to, shrbimet e zjarrfiksve, furnihzimin me uj, transportin publik urban, bartjen dhe riciklimin e hedhurinave dhe pastrimin e ujrave. Meqense sistemi policor prfaqson shtetin n mas t madhe, sht rregull q ai sistem si organ natyror kolektiv fillon edhe n ato pjes t cilat jan m t prshtatshme pr veprim njerzor, e kto jan gjithsesi bashksit m t vogla territoriale si njsi t vetadministrimit lokal. Pozita e njsive t vetadministrimit lokal n Bosne e Hercegovin sht larg nga pozita si ato bashksi i kan n Europ, e q sht humbse, kshtu q e njejta akoma nuk sht kompatibile me zgjidhjet t cilat jan t prmbajtura n Dokumentin Europian pr vetadministrim lokal n t ciln prndryshe sht bazuar vet koncepti i vetadministrimit lokal.E gjith ajo q u cek m larg na shpie n prfundim se bashksit lokale jan krijuar shum hert, mirpo zhvillimi i tyre nuk ka rjedh n harmoni me zhvillimin e shteteve, ka qon n konkludim se pushteti dhe vetqeverisja shkojn njera me tjetrn. 3. VETADMINISTRIMI SI FORM E PUSHTETIT LOKAL Principi themelor n t cilin fillon vetadministrimi lokal sht, se pushtett qndrore nuk mund t prekin n t drejtat vetqeverisse t bashksive lokale, pa marr parasysh se me far forme t rregullimit shtetror ka t bj.4 Pasi q ka t bj me t drejtn kushtetuese n vetadministrim , bashksit lokale kan mundsi q prmes gjykats kushtetute ti mbrojn t drejtat e veta.5 Me zhvillimin e kapitalizmit dhe centralizmin pr her e m t madh n shoqri dhe dhe n shtet po bie rndsia e vetadministrimit lokal madje ehde n ato vende ku sihte mjaft i zhvilluar, siq jan Anglia, Zvicra dhe SHBA-ja. Vetadministrimi lokal gjen vendin e vet t prshtatshm n shtete pas ndryshimeve revolucionare ose t cilat kan qen n priudhn e proceseve t caktuara t
Vetadministrimi lokal egziston edhe n shtett e brndshme dhe t prbra. N njern dhe tjetrn ajo sht rrug dhe mnyr e zbutjs s centralizimit , kufizimit t byrokratizimit shtetror, shprehje e pranimit t llojllojshmris dhe ofrimi i pushtetit qytetarve. 5 Kasim Trnka, E drejta kushtetuese, Sarajev 2000, fq. 472.
4

131

thellimit t prgjithshm dhe zgjrimit t demokracis. Ajo ktu hyn si pjes prbrse e procesit t prgjithshm t zhvillimit t shoqris. Vetadministrimi lokal nuk prfshin vetm decentralizimin n lmin e administats por edhe n lemenj tjer t jets shoqrore duke patur parasysh se vetqeverisja sht kuptim m i gjer nga administrata, kshtu q edhe punt nga fushveprimtaria e saj jan m tepr shoqrore se sa q jan shtetrore. Nga kjo rezulton se vetadministrimi lokal nnkupton t drejtn dhe aftsimin e njsive t vetadministrimit lokale q, n kufinjt ligjor, rregullojn dhe qeverisin me pun t caktuara publike n baz t prgjegjsis personale dhe n interes t popullats lokale. Njsit themelore t vetadministrimit lokale pothuajse gjithkund n bot sot jan komunat dhe qytett. Komuna sht njsi e vetadministrimit lokale e cila bazohet, m t drejt, pr territore t disa vendeve t banuara t cilat paraqesin trsin natyrore, ekonomike dhe shoqrore, t cilat jan t ndrlidhura me interesa t prbashkta t popullats. Komunat dhe qytett n fushveprimtarin e vet vetqeerisse ushtrojn punt me rndsi lokale me t cilat drejtprdrejt realizojn nevojat e qytetarve, t cilt me Kushtetut dhe ligj nuk jan u ndar organeve tjera shtetrore. 4. PARIMET E VETADMINISTRIMIT LOKAL Gjendja n marrdhniet n mes niveleve t larta dhe t ulta n sistemin e caktuar organizativ n teorin e s drejts shqyrtohet si nivel principi. Ato i caktojn kufijt e qart t prcaktuar n mes t drejtave t organeve lokale n ushtruarjen e punve nga fushveprimtaria e vet burimore si dhe t drejtat e organeve t larta q ti ushtrojn ato pun t cilat me kushtetut jan ln n kompetenc. Vetadministrimi lokal sipas rregullave ka struktur t brndshme mjaft t komplikuar, duke patur parasysh s n rregulla realizohet n numr m t madh t llojeve t njsive lokale n regjime t ndryshme juridike. Njera nga karakteristikat t sistemeve t njohura t vetadministrimit lokale sht prpjekja q t krijohen kufijt e qart n mes t drejtave t organeve lokale q t vendosin dhe ti ushtrojn punt nga fushveprimtaria e vet, nga njera an edhe t drejtat e oganeve qndrore q t ushtrojn mbikqyrje t caktuar sa i prket ligjshmris, madje edhe n disa raste dhe prshtatshmrin e punve t organeve lokale, nga ana tjetr. Ekzistjn teori e qndrime t qarta t bazuara se organizimi dhe funksionimi i organeve n nivel shtetsh njsoj vlen edhe pr sistemet lokale t qeverisjes t cilat fillojn nga elementet t modelit kuvendor.Ushtruarja e rolit legjislativ t organit prfaqsues n bashksin lokale m tepr sht e natyrs formale se sa faktike. Asgj m e mir nuk sht situata edhe me funksionimin e udhheqjes politike (la fouctio gouvermementale) t ciln e ushtron nj organ ose grup politik dominant i grumbulluar rreth paratis s caktuar n pushtet. Nga ana tjetr funkcionin politik-ekzekutiv (ekzekutiv, prkatsisht, pushtetin administrativ (la fouction gouvermementale) t cilin mund ta ushtroj ndonj organ tjetr. Nj situat e till sht e mundur kur funksionin e kryeshefit komunal e ushtron personi i cili si kandidat i pavarur ose si kandidat i partis minoritare ka fituar n zgjedhje, kurse n organin prfaqsues (n dhomn e komunave) shumicn e prbjn prfaqsuesit e partis dominante. Nj gj e ktill mund t jet

132

prparsi pasi q mundson zgjidhje t llojllojshme, por n praktik n t vrtet ndodh se kso zgjidhjsh jan shkaqe t krizave permanente dhe shqyrtimeve t pakufishme.6 Duke filluar nga praktika e shteteve bashkkohore dhe parimeve t cilat jan t prmbajtura n dokumentt bazike mbi t drejtat e njeriut dhe lirit themelore, e vemas atyre t cilat jan t prmbajtura n Dokumentin Europian mbi vetadministrimin lokal, dukt se jan t pranishme parimet e vetadministrimit lokale t cilat i kan pranu shumica e autuorve t cilat n mnyr universale mund t aplikohen n do sistem t vetadministrimit lokale. Jan kto dokumente: 1. parimi i centralizimit dhe decentralizimit; 2. parimi i shumshkallzimit; 3. parimi mbi marrdhniet e vetadministrimit lokale me at qndror, organet e larta; 4. parimi i financimit; 4.1. Parimi i centralizimit dhe decentralizimit Njsit e vetadministrimit lokal (komunat dhe qytett) n kuadr t fushveprimtaris vetqeverisse ushtrojn punt me rdnsi lokale me t cilat drejtjprdrejt realizohen nevojat e qytetarve, e vemas punt e rregullimit t lagjeve dhe vendbanimeve, planifikimi hapsinor dhe urbanistik, veprimtarit komunale, kujdesi pr fmijt, mbrojtja sociale, mbrojtja primare shdetsore, kultivimi dhe arsimimi fillor, kultura, kultura trupore dhe sporti, mbrojtja dhe prparimi i medisit natyror dhe mbrojtja civile dhe kundr zjarrit. Me Ligjin mbi vetadministrimin lokal prcaktohet korniza juridike pr decentralizimin vertikal prkatsisht bartjen e punve t administrats shtetrore n njsit e vetadministrimitlokale, kurse bartja e punve, si dhe t drejtat dhe detyrimet e organeve t bashksive lokale n ushtrurjen e punve t bartura t administrats shtetrore, t cilat rregullohen me ligje t veanta me t cilat rregullohen disa territore administative. Parimi i centralizimit7, prkatsisht decentralizimit fillon nga marrdhniet e organit t nivelit t lart kah organet e vetadministrimitlokale. N t kaluarn jo t largt depozitimi i s drejts n qeverisje lokale me punt shoqrore (pouvoir municipal) dhe vendosja n lmit e jets shoqrore t cilat paraqesin kusht t pazavndsuar t jets s njerzve n territor t caktuar n mnyr relevante nuk sht

N fazn fillestare, sistemi themelore i vetadministrimitlokale ka qen marr nga Anglia. Prve dhoms-kshillave, paraqitt edhe kryeshefi, pr shkak t cilit kt sistem amerikant e kan quajtur Sistem i kryeshefit t dobt. Varianti i mvonshm i kryeshefit t fort, vemas n qytete, transferohet n funksionar politik i cili sht barts i pushtetit egzekutiv n nivel komunal, prkatsisht t qytetit. Si i till, ai propozon buxhetin, emron npunsit t cilin emrim n disa raste e vrteton dhoma, ka t drejt vetoje n vendimet e dhoms dhe konsiderohet si shef i administrats. N rastt kur kryeshefi nuk sht administrator profesionist parashifet edhe si drejtor i prgjithshm i cili n t vtet sht paraardhs i menaxherit lokal. (Dr. Sead Dediq, Vetadministrimi lokal n Federatn e Bosns e Hercegovins, Shtypshkronja studentore e Univerzitetit t Sarajevs, 1998, fq. 32). 7 Sipas disa pikpamjeve centralihzimi bht parim baz i organizimit t administrats dhe shoqris n trsi. Sistemi normativ ka vetm rndsi instrumentale, kshtu q aplikohen deri ather sa shrbjn realizimit gjithnj t deshirs s ndryshuar politike. Teoria juridike gjermane prmban nocionin e decentalizimit (Dezentralisation durch) i cili realizohet prmes vetadministrimit.

133

realizuar. T drejtat e lindura t bashksive lokale jan kryer nga shteti dhe nuk kan mundur t krahasohen me t drejtat natyrore t njeriut dhe qytetarit. Kryesisht n priudhn e shekullit t mesm disa shtete europiane i kan kufizuar t drejtat e bashksis lokale n vetqeverisse dhe ato t kushtzuara t cilat i kan bartur n ta organet m t larta. N kontekstin e zhvillimit t ktill kiearkik teoria europiane n mas t rndsishme do ta prkrah decenralizimin si form themelore t vetadministrimitlokale. Centralizimi i ashpr i cili kishte nnkukptuar vendosje vetm n nivel m t lart ka dobsuar bartjen e punve nga ai shtetror n bashksi lokale me t ciln fitojn nj shkall t dukshme t autonomis. Disa autor n shqyrtimin e centralizimit dhe decentralizimit nisn nga kritert e lokacionit kshtu q organet shtetrore i radhisin kompetenca e tyre vendore dhe shtrihet n tr territorin e shtetit n t ashtuquajturin organ qndror dhe n ato organet kompetenca vendore e t cilave sht kofizuar n territorin e e bashksive t ngushta politiko-territoriale (regjion, territor, rreth, komun. Edhe pse ky prcaktim gjeografik i centralizimit dhe decentralizimit ofron fillim t caktuar pr vendosjen e marrdhnieve n mes organeve qndrore t e shtetit n t ashtuquajtura organe t centralizuara dhe decentralizuara. Nocioni i decentralizimit i cili realizohet prmes vetadministrimitnuk sht i njejt si nocioni i decentralizimit administrativ i cili nnkupton q shteti prve pushtetit t unifikuar qndror n prbrje t vet ka edhe pushtetin n nivelet m t ulta. Autorizime t pavarura administrative n kuptimin bukfal nuk jan t mundshme, mirpo ekskluziviteti i marrjs s vendimeve n shtje t caktuara t cilat shtje jan vetm t atij niveli t pushtetit nuk i ofrojn shtetit si autoritet i pushtetit kurrfar autorizimesh m t gjera prve kontrollit t ligjshmris n pun. Punt t cilat n mnyr primare jan lokale shteti n trsi ia lshon organeve t bashksis lokale kshtu q ato i kryejn dhe i realizojn n myr t pavarur prmes organeve t veta duke prdorur dhe shfrytzuar mjete personale. T gjitha punt tjera t bartura dhe t deleguara t cilat shteti mund t ua jap bashksive lokale, bashksit lokale do ti ushtrojn si pun n kuadr t decentralizimit t administrts e cila pothuajse n t gjitha nivelet e shteteve europiane jan n forma t ndryshme dhe regjime t ndryshme. Ato pun organet e bashksive lokale i kryejn si administrat shtetrore, e jo si vetadministrim lokale n bashksi lokale. Nocioni decentralizim ka kuptim t gjer n teorin politike dhe juridike. Ai sht n t vrtet nocion organizativ i cili shnon formn e organizimit t sistemit t qeverisjes i cili i sht kundrthns nocionit t centralizimit. N sistemet territoriale ai shtetit asgj nuk i merr n krahasim me qeverisjen me territor, sepse shteti pushtetin e vet efektiv (suverenitetin) e realizon n tr territorin e vet, por i mundson ushtruarjen e prndarjes s pushtetit n favor t bashksive lokale si pjes e territorit shtetror. T centalizimi i shtjeve sht shum m e qart pr shkak t faktit se shteti, prkatsisht, oganet e tij n mnyr t drejtjprdrejt i realizojn t gjitha dtyrat t veprimit, qoft n mnyr t drejtprdrejt nga qndra, qoft prmes organeve t prfaqsuara, dhe si kemi theksuar m lart edhe prmes organeve t bashksive lokale me an t bartjes s punve t caktuara n ato organe. N fund sht krejtsisht e padyshimt se vetadministrimi lokal paraqet institut demokratik m t cilin konstituohet e drejta politike n vetadministrimin lokal, kurse decentralizimi sht lloj i specifikuar i marrveshjes shoqrore n mes t shtetit dhe qytetarave t saj t niveleve t ulta lidhur me ushtruarjen e vetadministrimitmbi ato

134

shtje t cilat jan t lidhura pr ushtruarjen e punve vetadministrimits njsis t vetadministrimit lokal. 4.2. Parimi i shumshkallsis

nga fushveprimtaria e

Kushtet themelore t cilat konstituojn vetadministrimin lokal jan t lidhura me pozitn e popullats lokale n sistemin e pushtetit dhe e drejta e tij q t vendos mbi punt nga t cilat vart jeta dhe zhvillimi i bashksis lokale. Kjo e kushtzon lidhshmrin e vendosjes n bashksin lokale me organet e larta. Vetadministrimi lokal ekziston dokund n bot e cila nga fundi i shekullit XVIII dhe XIX egziston n SHBA, kurse di m heret sht zhvilluar n Angli, Suedi, Holand etj. Nuk egzistojn kurrfar formularsh t cilt n mnyr administrativo-teknike, prkatsisht, socialopolitike e caktojn madhsin dhe pozitn e bashksive lokale. Vllimi dhe madhsia territoriale e bashksis lokale sht nxjerr nga lagjja e cila sht kategori mjaft fluide elastike. Lagjja me kufijt administrativ dhe popullimin mund ta mbaj pozitn e popullats e cila e konstituon lagjn si bashksi shoqrore si hapsir jetsore n t ciln antaret e saj i knaqin nevojat e veta egzistenciale. N aso kushtsh struktura e vetadministrimitlokale krijon regjim prkats juridik i cili n esenc nuk mund t jet i ndryshm nga ndarja administrativo-teknike. Nga kjo vetadministrimi lokal nuk sht shumshtresore, por m s shpeshti sht dyshkallore. N te popullata n nivel m t ult drejtprdrejt kyt n procesin e vendosjes pr punt lokale, kurse shkalla e lart vetm i siguron krahinat, regjionet, qarqet dhe t ngjashme, t cilat nuk guxojn ta ngulfatin vetadministrimin lokal, por vetm t ndikojn n shtjet t cilat i integrojn njerzit n bashksin lokale. Kto jan nevoja t cilat njerzve u jan t prbashkta. Organet e larta duhet ta zhvillojn vetdijen e njerzve mbi prkatsisn e prbashkt t bashksis shoqrore n kushtt e mirkuptimit t hapsirs s caktuar territoriale, kurse shumshkallsi n t vrtet duhet t kontribuojn n lidhshmrin e bashksive lokale me nivele t larta. N ato nivele m t ulta duhet q n mnyr t drejtjprdrejt t sigurohet vendosja e popullts n mnyr q e njejta t jet bartse e aktiviteteve lokale pasi q bashksia lokale sht br si entitet organizativ me organizatn personale, pasurin dhe t ardhurat m t cilat do t sigurohet knaqja e nevojave t qytetarve n mikro rajonin e caktuar. Cilsit udhheqse t shkalls s par t vendosjs duhet t jen shprehje e dshirs s qytetarve n bashksin lokale dhe autonomis n zgjedhjen e atyre t cilt do ti prfaqsojn n mnyr q ajo t posedoj autonomi t vrtet e cila do t tregohej prmes mvetsis administrative dhe financiare. 4.3. Relacioni i vetadministrimit lokal dhe organeve t nivelit t lart Ky parim sht n lidhje t direkte me at paraprak, q do t thot trheqja e kufijve t qart n mes t ushtruarjes s punve dhe vendosjes n nivel lokal dhe kompetencave t organeve t larta q ta ushtrojn mbikqrjen sa i prket ligjshmris, n rastt e caktuara edhe sa i prket prshtatshmris t puns s organeve lokale. Ushtruarja e punve me t cilat realizohet lidhshmria e kontinuur lidhshmria e popullats n bashksin lokale n rajonin e caktuar administratiavo-territorial, organizata dhe autonomia, si dhe identiteti juridik personal dhe subjektiviteti duhet mundsuar ushtrurjen e autorizimeve qeverisse dhe funkcioneve n bazat e pavarsis financiare

135

dhe pavarsis s bashksis lokale.8 N kto baza sht e nevojshme vuarja e marrdhnieve n mes t organeve lokale t vetadministrimitdhe organeve t nivelit m t lart. 4.4. Financimi i bashksive lokale Parimi i financimit t bashksive lokale nnkupton pavarsin financiare t bashksive lokale t cilat realizohen me an t t drejtave n t hyrat personale. Dokumenti Europian mbi vetadministrimin lokal n mes tjerash i thekson edhe elementet e caktuara t vetadministrimitlokale t cilat kan t bjn me t drejtn e bashksive lokale n pjesn e mjeteve pesonale nga taksat lokale t tatimit, si dhe pavarsia n prcaktimin e prqindjeve t taksave lokale. Financimi i njsive lokale duhet t jet i rregulluar me ligj n mnyr q t jet e siguruar siguria e konsistencs n financimin e bashksive lokale. Prandaj, me ligj rregullohen burimet e mjeteve pr financimin e punve nga fushveprimtaria vetqeverisse e bashksive lokale (qyteteve dhe komunave), si pun t bartura t administrats shtetrore t shkalls s lart n nivelin e bashksive lokale. Mjett financiare pr financimin e atyre punve sigurohen me buxhete lokale si burime personale (t hyerat nga pasuria personale dhe t hyrat tjera t pa tatushme, si dhe t hyrat nga tatimet t cilat i realizojn shkallt e larta t pushtetit t cilat paraqitn si pjes n tatimet e prbashzkta dhe dotacionet nga niveli shtetror dhe mesatar t vendosjes, t cilat gjithashtu sigurohen nga mjett buxhetore. T hyrat vetanake dhe burimet tjera t patatushme, si dhe t hyrat nga tatimet vetanake n shumicn e bashksive lokale jan mjaft solide dhe t pamjaftushme pr financimin e punve nga fushveprimtaria e tyre vetqeverisse. Parimi i financimit t bashksive lokale pamundson qasjen e centralizimit t grumbullimit dhe shprndarjes s t hyrave t tatimeve, sepse n to shteti ka patur pjesmarrje m t madhe n shprndarjen e tatimeve n t ardhura dhe tatime n fitim t cilat jan burime kryesore t t hyrave nga tatimet. N nj shprndarje t till t bashksis lokale kan qen n pozit m t dobt, ka sht n kundrshtim me themelet e parimeve t vetadministrimit lokal dhe dtyrimeve t cilat rezultojn nga Dokumenti Europian mbi vetadministrimin lokal dhe ligjeve t cilat duhet t jan n harmoni me t. Prandaj, pr ushtruarjen e punve nga fushveprimtaria e vetadministrimits bashksive lokale, njsit e lokale t vetadministrimitkan t drejt n t hyra vetanake me t cilat lirshm disponojn. Ato t hyra duhet t jen n proporcion me autorizimet e tyre t parapara me Kushtetut dhe ligj, kurse shteti sht i obliguar q ti ndihmoj njsit vetqeverisse t dobta financiarisht n harmoni me ligjin. Me shprndarjen e t hyrave tatimore t tatimeve t prbashkta dhe futjen e formave t reja t tatimit njsia e vetqeverisjs lokale si dhe plotsimin dhe ndryshimin e ligjit mbi prkatsin e t hyrave jan krijuar edhe supozimet financire pr bartjen e punve t administrats shtetrore n njsit e vetadministrimitlokale.9 Me masat pr mbulimin e shpnzimeve
Dokumenti Europian pr vetadministrimin lokal, (Gazeta zyrtare e R t BeH, numr:31/94). Njsive t vetadministrimit lokal u takojn t hyrat: a) t hyrat vetanake: - tatimet pr t cilat njsit e vetadministrimitlokale pavarsisht e prcaktojn prqindjen n harmoni me ligjin,
9
8

136

publike arsimit t mesm, mbrojtjes sociale, shndetsis dhe duhet t sigurohen mjete financiare shtes dhe parakushte tjera pr financimin dhe marrjen e punve t arsimit fillor jan krijuar presupozime pr decentralizimin e mtutjeshm t vetadministrimitlokale n kt lmi. 5. SISTEMET E VETADMINISTRIMIT LOKAL Sistemet e vetadministrimit lokal jan krijur dhe zhvilluar nn rrethana t ndryshme historike dhe politike. Disa nga ato shum hert jan ndrprer s aplikuari. Pa marr parasysh n ket ato klasifikohen sipas strukturs s organizats, sistemeve t pjesmarrjs s drejtprdrejt t qytetarve n punt e vetadministrimitlokale, sipas natyrs s raporteve n t cilat hyn trupi lokal prfaqsues, sipas mnyrs s organizimit dhe financimit t organeve lokale ekzekutivo-administrative. Ato sisteme m s shpeshti prpunohen si: 1. 2. 3. 4. sistemet e demokracis s drejtprdrejt, sistemet kuvendore, sistemet e kshillave ekzekutiv, sistemet e funksionarit individual.10

- taksat lokale dhe kompensimet shumat e t cilave i prcakton kshilli n harmoni me ligjin, - gjobat dhe kamatat n harmoni me ligjin, - t hyrat nga shfrytzhimi dhe shitja e pasuris, - t hyrat nga ndermarjret dhe personat tjer juridik n pronsi t njsis t vetadministrimitlokale, si dhe t hyrat nga koncesionet n harmoni me normat ligjore, - dhuratat, trashgimit, ndihmat dhe donacionet, - t hyrat nga vetkontributt, - t hyrat nga shfrytzuesit buxhetor, - kontributt tjera t prcaktuara me ligj ose me vendimin e kshillit; b) t hyrat tjera: - t hyrat nga tatimet e ndara, t definiara me ligj, - transfert dhe granatt nga nivelet e larta t pushtetit, - borxhi n harmoni me ligjin. (Neni 37 i Ligjit mbi parimet e vetadministrimitlokale n Federatn e Bosnjs e Hercegovins): Prof.Dr. Eugen Pusiq n librin e vet Kuvendi dhe komuna n kuadr t shqyrtimit t vetadministrimit lokal dhe administrimit me pun shoqrore alternativa ose sinteza i prpunon dy dimensione t administrimit lokal, prkatsisht: Sistemin kuvendor, sistemet e kshillave ekzeutiv dhe komulimin n individin. Autort tjer prdorimin e zgjidhjeve institucionale n komuna e kryejn sipas disa shteteve ( Miodrag Joviiq: Sistemi i administrats lokale n Angli; Suedi dhe Zvicr, Savremena administracija, Bgd. L963, Dr. Ratko Markoviq: Institucionalizimi i funkcionit egzekutiv n bashksit themelore lokale, komuna, nr. 10-11/74, fq. 35-53. Dr. Vojislav Simoviq vepron ngjashm si prof.dr. E.Pusiq Sistemi komunal dhe politika komunale, Nauna knjiga, BGD, 1966, fq. 78-107. Nga aspekti i prpunimit t funksioneve dhe strukturave t shtess egzekutive n sistemin lokal, situatn komperative n mnyr gjithprfshirse e ka prpunuar Stjepan Ivanisheviq n disertacionin e vet t doktoranturs me titull: Struktura e shtress egzekutive n administratn lokale, Zgb, 1981, fq. 283-569. sht interesante q n fillim e ka prpunuar n mnyr unike tipin monokratik t kryeparit t fshatit, e pastaj llojin e zhvilluar t organizimit
10

137

5. sistemi i demokracis parlamentare, dhe 6. sistemi i demokracis lokale. Pr punt e bashksive lokale n kuadr t disa sistemeve qytetart vendosin qoft drejtprdrejt ose prmes prfaqsusve t tyre. Sistemt e vetadministrimitlokale nuk jan pngesa e organizimit t organit, kompetencave n kuadr t punve t cilat ata i ushtrojn. Duhet patur parasysh s n nivel t shteit nuk ka t ashtuqujtura modele t pastra, duke patur parasysh faktin se jan prdorur variacione prej shteti n shtet, madje edhe kur, shikuar nga aspekti kushtetus-juridik, zbatohen parimet identike n organizhimin e organeve t pushtetit. N cilndo qoft nga sistemet e thekskuara t vetadministrimitlokale sigurohet zbatimi i ligjit dhe zbatimi i drejtprdrejt i normave tjera n harmoni me ligjin nga ana e bashksis lokale, si dhe kryerja e punve personale dhe t tjera n kuadr t kompetencave t veta, prkatsisht, kryerja e dtyrave t besuara dhe t deleguara. Marrdhniet reciproke t kshillit dhe kryeshefit/s bazohen n parimet e respektimit dhe t bashkpuimit, me prgjegjsi individuale pr realizimin e kompetencave personale dhe prgjegjsin e prbashkt pr financimin e njsive t vetadministrimitlokale. Ndryshimet n mes t disa sistemeve jan t lidhura me domosdoshmrin organizative dhe funkcionale. Si e prbashkt pr t gjith sistemet e vetadministrimitlokale qndron n t gjitha organet lokale politike t cilat prpiqn q sistemi i prgjithshm lokal i qeverisjes t jet nn kontrollin e tij efektiv, prkatsisht q t ua nnshtroj interesave t veta ka objektivisht kundrshtohet me natyrn e ndonj sistemi lokal. Ruajtja e pavarsis organike dhe funksionale paraqet imperativ t vetadministrimitlokale. 5.1. Sistemi i demokracis s drejtprdrejt Bazn e ktij sistemi e bn ideja mbi demokracin e drejtprdrejt nga e cila rezulton nga krkesa q qytetart drejtprdrejt vendosin pjr shtjet t cilat jan me interes t prgjithshm pr ta n rajonin e caktuar gjithnj m pak sht n prdorim. Ai kryesisht, sht mbajtur n mjedise t vogla, veanrisht n ato rurale si relikt i s kaluars. Edhe pse ky lloj i vetadministrimitlokale sht n shuarje, por megjithat ai akoma paraqitt n: Zvicr,11 Angli,12 SHBA (Anglia e Re),13 Gjermani dhe n disa shtete
monoqytetar t shtress ekzekutiv lokal. Shqyrtimi vijues i llojit t kshillit t shtress egzekutive, kurse n mnyr komparative ekspzeu mbaron me paraqitjen e llojit t komitetit t shtress ekzekutive. Ngjashm sht, por n mas dukshm m t vogl. sht vepruar edhe n punimin me titull: Organet ekzekutive t kuvendit komunal mr. S.Dediqit, Svjetlost, Sarajev, 1980, fq. 19-33., me rastin e prpunimit t karakteristikave themelore t pozits dhe organizimit t organeve egzekutive n bashksit lokale n sisteme t ndryshme. 11 N Zvicr, n krahasim me vendet tjera, m s shumti sht i prfaqsuar sistemi i drejtprdrejt i vetqevevrisjes lokale.. Edhe pse vetadministrimi lokal ka marr disa elemente nga sistemi prfaqsues, megjithat jan mbajtur edhe tiparet e vetadministrimits drejtprdrejt, e cila sht e forms origjinale dhe rjedh nga shekuklli i 13. Vetadministrimi lokal njshkallshe-komunale, mirpo komunat jan krijuar sipas: parimit territorial, real, personal ose t przier. Varsisht nga parimi i organizimit, komunat ndahen n komuna t llojit t prgjithshm dhe t veant. Komunat e formuara sipas parimit territorial me qllime t prgjithshme jan komunat n kuptimin logjik dhe quhen komuna politike, kurse n mes t komunae t veanta komunat radhitn n komuna shkollore, komuna t ndihms etj. Kuvendi komunal sht form e vetadministrimits drejtjprdrejt t qytetarve, e cila zgjedh kshillin, si organ t vetin egzekutiv dhe kryetarin, i cili sht kryetar i nj numri kshillash . Mund t egzistojn edhe komisione si

138

tjera.14 N kuptimin juridiko-teorik, referendumi sht njri nga formt e demokratcis s drejtjprdrejt n t ciln qytetart drejtprdrejt marrin vendime t caktuara. Referendumin e njef edhe e drejta ndrkombtare dhe e brndshme. Teoria juridike dhe paktike njef referendumin e dtyrushsm dhe fakultativ. Aplikimi i obligushm i referendumit zakonisht sht ai i cili do dt rezultonte nga dispozitat e kushtetuts. Ato mund t qonin n ndryshimin e kushtetuts egzistuse ose asaj t re, n mnyr q me ligje mund t rregulloheshin shtjet t cilat kan t bjn me nxjerrjen e normave dhe vendimeve lokale. Zbatimit t referendumit fakultativ zakonish i aset, qoft me vendim t oganeve kompetente, qoft me krkesn e nj numri t caktuar t qytetarve, si t ashtuquajturit ante legem, prkatsisht organizimi i referendumit para se organi i autorizuar t marr vendim, mirpo vendimi duhet ti nnshtrohet vrtetimit t mvonshm t organit kompetent n harmoni me ligjin. Gjitashtu, egziston edhe mnyra tjetr e ashtuquajtur post legem, prkatksisht, referendumi pas vendimit t organit kompetent prkitazi me shpalljen e tij. N t gjitha rastet tjera, referendumi gjithnj sht fakultativ dhe vendimet e t njejtit jan n nivel t vendimeve t opinionit publik. Prandaj, jan t karakterit konsultativ. Vazhdimi i referendumit sht i lidhur me kantonet mesjetare t Zvicrs n t cilat ka qen futur n vend t ashtuquajturit Lndsgemeinde,15 prkatsisht, tubimit t organizuar t t gjith zgjedhsve t nj kantoni. Gjat shekullit XIX me referendum ka gjetur aplikim t gjer n nivelin federal, kantonal dhe komunal. N shum shtete, e vemas n ato shumnacionale, referendumi sht i njohur si form e deklarimit t drejtprdrejt t qytetarve prkitazi me shtjet t cilat jan me interes t prgjithshm.N shtett e prbra (federata), referendumi mund t oganizohet n kuadr t mbar shtetit ose njsive t tij federale n harmoni me kushtetutn, prkatsisht, ligjin. Gjithashtu, mund t zbatohet n njsit e bashksive lokale (komuna,qytete), si dhe n bashksit lokale, pastaj n ndrmarrje dhe subjekte ekonomike, pr shtjet t cilat me akt normativ (statut) jan parapar pr vendosje me an t referendumit.

trupa profesional-kolegjial N nj numr t komunave zgjedht kshilli i madh si trup prfaqsues parlamenti lokal. N at rast qytetart marrin pjes n vendosje duke inicuar inisiativat popullore ose me referendum. Pushteti m i lart lokal sht ai i komuns (komunal) kuvendi. N fushveprimin e tij marrin pjes, prve autorizimeve normatiave, edhe shum t tjera. 12 Vetqeverisja e drejtprdrejt egziston n numr t famullive n B.e Madhe t cilat e kan humbur karakterin kishtaro-vetqeveriss. Kuvendi (tubimi i qytetarve mblidht njher ose dy her n vit. Organi egzekutiv i kuvendit sht kryetari. Kuvendi sht form e udhheqjes n famulli t cilat numrojn nn 300 banor, kurse n famullit me numr m t madh t banorve ekziston trupi-kshilli prfaqsues. Nga 12.000 famullit, vetm 4.000 e aplikojn vetadministrimin e drejprdrejt me an t kuvendit t qytetarave. Edhe n kto famulli mund t themelohet trupi prfaqsues. 13 N Shtett e Bashkuara t Ameriks (n shtetin Anglia e Re) egziston nj lloj i vetqeverisjs lokale n qyteza t vogla, i cili ka prejardhjen nga priudha koloniale. TUBIMI I QYTETIT T VOGL sht nj lloj kuvendi t qystetarve t caktuar. N tubimin vjetor prcaktohet buxheti, lejohet lartsia e tatimit, zgjedhn npunsit... Gjat vitit, kuvendi nuk mblidht m, por vendimet e tij i kryen sekretari dhe tre deri nnt kshilltar, t cilt s bashku me sekretarin e prbjn n nj mnyr trupin administrativ. Me koh, vemas n shekullin e 20, zotrojn elementet e vetadministrimitprfaqsuese. 14 N Gjermani (p.sh. n krahinat Hessen dhe SCHelsxig-Holstein), ngjashm si n B.e Madhe, sht parapar kuendi komunal i t gjith zgjedhsve, si ogan kryesor n komun (ato jan komunat deri n 100 banor). Kuvende t ngjashme kan qen edhe n Suedi deri n vitin 1953. Sot egzistojn n Poloni, Turqi dhe Island. 15 Right of self-determination, droit des peuples a disposer d'eux memes, le droit a l'autodetermination, Selbstbestimmugsrecht.

139

M s shpeshti jan shtjet t cilat kan t bjn n nxjerrjen e kushtetuts, ligjeve n nivel t shtetit, prkatsisht, normave lokale ose t ndonj vendimi n nivel t bashksis politike-territoriale ose subjektit t saj. Lidhur me prmbajtjen e shtjeve pr t cilat vendoset me an t referendumit, sht me rndsi t theksohet se ato mund t bjn n prmbajtje t ndryshme nga jeta shoqrore, si jan forma e pushtetit n shtet, pranimi ose refuzimi i kontrats ndrkombtare, si dhe shtje t caktuara t cilat kan t bjn m prkufizimin administrativ t bashksive politike-territoriale. Prve n shtett e dikurshme socialiste, n t cilat me kushtatuta t atyre shteteve ka qen parapar mundsia e deklarimit t popullats me an t referendumit pr shtjet t realizimit t t drejtave n vetvendosje deri n shkputje, sot nuk egziston asnj shtet n bot n t cilin nj mundsi e till egziston me kushtetuta prej vitit 1946, e deri t ai i fundit nga viti 1974, referendumi ka qen parapar si form e deklarimit t drejtprdrejt t qytetarve mbi shtjt e caktuara. Mirpo, sht interesant, q dispozitat kushtetuese asnjher nuk kan qen t prpunuara me ligj t veant, madje edhe ather kur marrja e aso normave ishte e drejt eksluzive e vendosjes s qytetarve.16 Sipas Kushtetuts s RSFJ nga viti 1974 referendumin ka mundur ta shpall kuvendi i bashksis shoqroro-politike pr deklarimin praprak t njerzve punonjs prkitazi me disa shtje nga kompetenca e saj ose, pr vrtetimin e ligjit, normave dhe akteve tjera t prgjithshme. Mirpo, referendumi n nivel t shtetit dhe n nivel t republikave asnjher nuk sht mbajtur, kurse n komuna dhe bashsi lokale jan organizuara pr shtjt me rndsi, si jan, pr shembull, vendimet pr futjen e vetkontributit vendor dhe t ngjashme. Sot, prve n Zvicr, SHBA dhe Franc, n shtett tjera referendumet rrall hasin n aplikim n praktik. N disa shtete SHBA egzistojne disa forma t referendumit. Zbatohen n disa komuna t qytetetit pr shtjt t cilat n mnyr t veant jan prcaktuar me ligj ose t cilat jan t lidhura pr bashkimin ndonj shteti tjetr. Nj etntim i till, thjesht sht i pamundur, e nse kjo do t ndodhte, vet inisiativa do t konsiderohej senzencionale dhe si veprim kundrshtetror.

5.2. Sistemet kuvendore

Sistemi kuvendor sot shum m tepr aplikohet se sa q kjo sht rast me sistemin e demokracis t drejtprdrejt. Prmes tyre tentohet q t sigurohet ndikimi i organit n sistemin e vetadministrimitlokale. Ky sistem ka origjinn nga Britania e Madhe.17
16

17

Ligji kushtetues nga viti 1953 dhe Kushtetuta e vitit 1963. Trupi prfaqsues (kshilli-council) sht organi m i lart i pushtet n bashksit lokale n B.e Madhe. Ai sht kompentl pr miratimin e buxhetit dhe normave lokale, prcaktimin e politiks, emrimin e npunsve, lshuarjen e lejeve lidhur me disponimin e pasuris lokale. Pra, kshilli sht barts e funkcionit normativ dhe ekzekutiv n kuadr t t drejtave t bashksis lokae. Mayor (mejr- kryeshefi i komuns, kryebashkiaku) gjendet n krye t kshillit n qytete, kurse n krye t kshillit n njsit tjera gjendet kryetari (chairman-kryesuesi). Kta nuk jan shefa t aparatit administrativ lokal, as funksionar ekzekutiv. Prfaqsimi i bashksis lokale dhe personifikimi i saj jan funksione themelore mejra, prkatsisht chairmana. Si kontrollor t administrats dhe propozues t njmend politik paraqitn komitett-kshillat (comittees). Kto jan organet kolegjiale ekzekutive-administrative, kshtu q sipas tyre ky lloj i bashksis lokale shnohet si SISTEMI I KOMITETIT. Ndarja e komiteteve sht e shumllojshme dhe zakonisht ndahen: n obliguese(statutare), t perhershme dhe t veanta. Komitett jan

140

Sistemi duhet t jet i domosdoshm autonom, mirpo deri n kufi t caktuar. Mirpo, vetqeverisja n kuadr t bashksis lokale nuk do t thot q prfaqsuesit e zgjedhur kan lirin e zgjedhjs s qllimeve pa realizimin e procesit t komunikimit shoqror n kuadr t programit t veprimit me ata t cilt jan subjekt themelor pr shkak t cilve vetqeverisja egziston. Sistemi i prfaqsimit kuvendor duhet t jet komplementar qllimeve shoqrore. Prandaj, sistemi kuvendor nuk guxon t udhheqt vetvetiu. N asnj moment ai nuk guxon ta humb legjitimietin e pushtetit politik, prkatsisht, mbi t drejtat q jan n fuqi, prkatsisht prkitazi me obligushmrin e normave si pr ata t cilt i nxjerrin (adresantt), ashtu edhe pr ata ndaj t cilve jan drejtuar (adresatt). Duhet patur parasysh se bashksit lokale n esenc jan bashksi solidare, kshtu q nga kjo ato bazohen n autoritetin e bashksis, e jo n monopolin e dtyrimit fizik t organizuar dhe t legjetimuar e cila sht karakteristik e shtetit si bashksi politike. Interesat t cilat organet prfaqsuese i artikulojn jan t karakterit ekzistencial. Sistemi kuvendor duhet t siguroj rregullimin shoqror t marrdhnieve n kuadr t rajonit vetqeveriss pr realizimin e plot t individualitetit t secilit individ dhe n ket kuptim tu mundsoj funksionim aktiv t gjitha shrbimeve t bashksis lokale. Sistemi kuvendor ka krijuar profision t vean t politikajve, n nj mnyr, politikaj pr t gjitha cilsit dhe tipart individuale t t cilve si dhe metoda e puns jan prshtatur distancs gjithprfshirse t veprimtaris t organeve prfaqsuese. Njherit, kjo sht prparsi dhe e met. Prparsia n shkallt e larta t organizimit t pushtetit, kurse ajo n nivelin e bashksive lokale sht faktor themelor i ngulfatjes s vetqeverisjes. Nuk guxon q t zhdukt fija e cila i lidh prfaqsuesit e zgjedhur dhe qytetart. Qytetart n bashksin lokale vendosin prmes prfaqsuesve t lir t zgjedhur pr t gjitha punt t cilat jan me interes pr popullatn lokale. N teorin ton politiko-administrative sht pranuar pikpamja q sistemi kuvendor, si lloj i veant i sistemit t pushtetit, pik s pari karakterizohet varshmria e ekzekutivit dhe pozita e tij sht nnrnditse n krahasim me legjislativin. Nj shpjegim i ktill i sistemit kuvendor, megjithat, fillon n tiparet e jashtme, kshtu q duhet ti shtohet q bazn e ktij sistemi e prbjn bashkimi i pushteteve n duart e kuvendit, ka do t thot realizimi i parimeve t bashkimit demokratik t pushtetit. Padyshim n pytje sht ushtruarja e funksionit ligjor t udhheqsit politik (la founctio gouvermmentale) nga njeri organ, kurse funksioni politiko-ekzekutiv (funksioni administrativ-la founction govermmentale) u besohet organeve tjera.18
t prbra nga antaret e kshillit dhe m s shumti deri n nj t tretn nga antart t kooptuar nga radha e qytetarve. Prve atij financiar i cili sht i prbr ekskluzivisht nga antaret e kshillit. Kryetari i kshillit zakonisht sht ex officio antar i t gjitha komiteteve. Sistemi i komitetit sht krijuar nga kresa q t gjitha autorizimet vetqeverisse t jen ndihmse dhe kshilldhnse t kshillit, kurse n raport me administratn, ata i japin udhzimet pr pun dhe pranojn raporte pr punn e tij. N t vrtet, prmes komitetit kalojn t gjitha llojet e punve, prve atyre profesioniste dhe veprimeve rutinore t npunsve. (Eugen Pusiq, Sistemi administrativ, Informator, Zagreb, fq.157). Prof. dr. Pavle S.Nikoliq n monografin e vet SISTEMI KUVENDOR, Savremena administracija, Bgd. 1973,fq. 101-117, me gjersisht i ka arsyetuar supozimet teoriko-politike t sistemit kuvendor n t cilat i ka radhitur: 1. dukurin dhe zbatimin historik t parimit t ndarjes s pushtetit; 2. kritikn e parimeve t ndarjes s pushtetit; 3. kushtt dhe shkaqt e paraqitjes s unitetit demokratik t pushtetit;
18

141

5.3. Sistemet e kshillave ekzekutive

Karakteristika themelore e sistemit t kshillave ekzekutive qndron n at q t gjith ose pjesa m e madhe e funkcioneve ekzekutive i jan besuar nj organi lokal kolegial. Dtyra e organit ekzekutiv n prgatitjen dhe organizimin e tr procesit t vendosjes n territor si dhe zbatimin e normave t tyre prmes organeve t caktuara administrative dhe t tjera. Organet ekzekutive, prkatsisht, oganet lokale kolegiale, sipas rregulls, drejtojn dhe koordinojn punn e tyre, punn e oganeve lokale administrative dhe organizatave lokale.19 Kto organe n mnya t ndryshme kuptohen n praktik. Dtyra themelore e ktyre organeve sht n marrjen dhe ekzekutimin e normave n nivel lokal, ka rezulton nga operativiteti i tyre. N krahasim me modelin e pavarur sistemi i organeve ekzekutive mund t ndikoj pozitivisht n punn e organit t administrats. Me pun kolegiale edhe n kt sektor mungon metoda e subordinimit, prkatsisht, thn m mir, qon n mas t kuptushme. Me metodn e harmonizimit t qndrimeve dhe marrveshjeve reciproke m leht arritet integrimi i sektorit administrativ. Me ndihmn e ndarjes funksionale t punve n kuadr t antarve t vet, organi i pavarur mund ta emroj shtabi i vtet administrativ pr harmonizimin dhe koordinimin e puns s organeve lokale t administrats dhe shrbimeve. N kt edhe qndron prparsia e kshillave ekzekutiv q shpesh mund t takohen dhe t marrin vendime dhe mund t prcjellin gjendjen n lmin e jets shoqrore n mikro rajon. N kushtt e sistemit shumpartiak kshillat ekzekutive vshtir e kan realizuar funksionin e vet themelor. Shkaku themelor qndron n faktin se ata m s shpeshti kan vepruar si parlamente t vogla n t cilat kan prcjellur prfaqsuesit e partive t tyre t cilt i kan prfaqsuar qllimet dhe interesat e ngushta parciale partiake. Specializimi dhe profesionalizimi i funksioneve ekzekutive, por edhe n kuadr t organit kolegial kurdoher do t vjen n kundrshtim me strukturat politike lokale dominante. Pr kt arsye shmangt nga kombinimet e elementeve t llojllojshme politike, administrative, profesionale dhe laike n prbrjen e organit kolegioal ekzekutiv. N kt kuptim heterogjenitetit i madh mund t paraqet pngesa pr veprim efikas t organeve ekzekutive-politike n zhvillimin e vetadministrimitlokale n bashksit lokale. N sistemin e ekzistimit t unitetit t pushtetit sht treguar q gjithashtu qndron homogjenitt i madh, q mund t shpie deri t koncentrimi i pushtetit n duart t nj ose m shum antarve t shquar t organit ekzekutivo-politik.

4. kuptimi dhe organizimi i sistemit kuvendor; 5. parimi i unitetit demokratik t pushtetit n sistemin kuvendor; 6. pozita dhe roli i kuvendit n sistemin kuvendor; 7. organi ekzekutiv dhe administativ; 8. pozita e gjykatave n sistemin kuendor dhe 9. rndsia shoqroro-politike dhe vlera demokratike e sistemit kukvendor. 19 Kso organesh kolegiale t pushtetit ekzekutiv n bashksit lokale i hasim n shtett europiane, kurse veanrisht n shtett e pazhvilluara t Afriks, Azis, Ameriks. sht interesante se ish vendet socialiste pothuajse pa dallim e kan miratuar formn kolegiale t organit ekzekutiv sipa shembullit t vendit t par socialist.

142

5.4. Sistemi i funksionarve individual Jemi t mendimit se sht prfundimtar legjitimimi dhe stabilizimi i insitucioneve t pushtetit vetm nn kushtt e depesonalizimit t tij. Sistemet funkcionale individuale mund t zbrampsn nga fakti n mnyr q pushteti si institucion i shtetit paraqitt vetm ai i cili nuk sht i karakterit personal. Pikrisht sht rasti se sistemet e funkcionarve individual rolin e ndonj funkcionari e kan theksuar n mnyr prmbajtsore dhe formale. M s shpeshti personaliteti i identifikohet me funkcionin e kryetarit t ndonj organi n bashksin lokale dhe ajo rrall her qon n rolin e prcaktuar. N nj njeri prmblidht edhe funkcioni ekzekutiv i organit kolegial dhe funkcioni udhheqs i organit t pavarur. Sistemet e funkcionarve individual m s shpeshti shqyrtohen n form t (1) varianti politik, pr ka si shembull klasik mirrt varianti (2) i Francs dhe Ameriks, i cili m s miri lexohet n institucionin e menaxherit lokal, prkatsisht t drejtuesit profesional t qytetit.20 Modelet bashkkohore t sistemit t komunikimit t pushtetit ekzekutiv n krahasim me funkcionimin individual sht administratori amerikan i qytetit (city manager).21 M par, sistemi themelor i vetadministrimitlokale sht marr nga Anglia. Prve kshillit komunal, paraqitt edhe kryeshefi, pr shkak t t cilit kt sistem Amerikant e kan quajtur kryeshefi i dobt. Varianti i mvonshm kryeshefi i fort,
20

Kshtu p.sh. n Franc kemi situatn q njera nga karakteristikat e vetadministrimitlokale ka ndikim t rndsishm tek npunsit qndror administativ. Disa funkcionar kan qen eksponnt i pushteteve qndrore n shum shtete gjat shekullit XIX. Franca, n t vrtet ka ngelur pran saj, q ka prqndrimin e vet absolut feudal, e m von, at t centralizimit t at t Napoleonit. Pr kt arsye, nn kushtt e egzistimit t trupit prfaqsues n komuna (conseil municipal), i cili numron prej 11-37 antar t cilt zgjedhn n koh prej gjasht vitsh n zgjedhjet e veanta lokale, sht akcentuar individi. Bartsi i funkcionit ekzeutiv n bashksin lokale sht kryeshefi (maire), t cilin e zgjedh kshilli komunal nga radht e antarve t vet n koh t mandatit t vet. Kryeshefi ushtron funkcionin e kryesuesit t kshillit dhe ka mjfat autorizime t gjra dhe iniciativ n shtjet lokale. Shikuar nga aspekti formal juridik, kshilli komunal mund t ia pamundsoj kryeshefit zbatimin e politiks s tij t ekzekutimit, mirpo kjo ndodh rrall, pr ka si arsye theksohet joprofesionaliteti i kshillit. Kryeshefi sht edhe prfaqsues i qeveris lokale n komun, ashtu q n at rol paraqitt n nj form edhe si organ ekzekutiv. Nj pozicion i till i dyanshm t kryeshefit rjedh nga roli i komuns n sistemin kushtetues t Francs sepse komuna njherit sht edhe njsi e vetqeverisjs lokale. N at cilsi, krkyeshefi, m tepr se gjysmn e orarit t puns ia kushton punve t fushveprimtaris s bartur. Ather ai sht organ i administrats qndrore n kuadr t departamentit, rrethit, nn udhhqjen e prefektit. Prve kryeshefit dhe ndihmsit (prej 1 deri n 12, varsisht nga madhsia e komuns) t cilt i zgjedh kshilli komunal, n do komun egziston sekretari (secretaire). Ky funkcionar komunal emrohet me procedur t konkursit n koh t pacaktuar dhe si i till hyn n radhn e profesionistve administrativ me kualifikime t caktuara prkatse. N nj mnyr ai e prfaqson plotsimin e nevojshm, por edhe kundr tezn t kryeshefit laik. N komunat m t vogla ai sht sekretar personal i kryeshefit, kurse n komuna m t mdha sht funkcionar udhheqs i administats t cilit i nnshtrohen shefat e t gjitha organizatave dhe shrbimet administrative. N kushtt gjithnj m t ndrlikuara t udhhqjes lokale individi, pa marr paraysh n kualifikimet e veta profesionale dhe t tjera, nuk mund t u prgjigjt detyrave t parashtruara. Pr kt arsye edhe n Franc paraqitt nj lloj trupi kolegial manicipaliteti (municipalit) t cilin e prbjn kryeshefi me ndihmsit e vet (adjoints). Ky trup, megjithat nuk mund t konsiderohet si organ ekzekutiv,sepse kryeshefi edhe mtutje personalisht sht prgjegjs pr ushtruarjen e funkcionit ekzekutiv. 21 Prof.dr. Eugen Pusiq: Komuna dhe bashkia , Ibid.,fq. 130.

143

vemas n qytet, transformohet n funkcionar politik, i cili sht barts i pushtetit ekzekutiv n nivel komunal, prktsisht t qytetit. Si i till, ai propozon buxhetin, emron npunsit, t cilin emrim n disa raste e e vrteton kshilli, ka t drejt vetoje n vendimet e kshillit dhe konsiderohet si shef i administats. N rastt kur kryeshefi nuk sht administrtor profesional, parashifet edhe drejtor i prgjithshm, i cili, n t vrtet, sht njfar parapris i sistemit t ri t menaxherit lokal. Edhe n ksi lloj sistemi, edhe pran thjeshtsis dhe racionaliteti t qart , si n ekonomi, gjithher sht parashtruar si e pranushme prania pyetja n secilin sistem-pyetja e koordinimit. Modeli amerikan i administratorit t qytetit karaterizon mungesn e komunikimit, si dhe koncentrimi i t gjitha autorizimeve legjislative n duart e kshillit t qytetit. Sipas parimit t ndarjs s funkcioneve, vendosja i sht besuar kshillit, kurse ekzekutimi drejtorit t qystetit, pa mundsin e implikimit t ndrsjell n punt e njeri-tjetrit. N duart e tij sht koncentruar udhheqja administrative, mirpo ai pr punn e vet dhe punn e administrats ka prgjegjsi t plot para trupit prfaqsues. Kto jan, shkurtimisht, karakteristikat e rregullimit menaxherial t cilat m s shpeshti i theksojn autort amerikan. Mirpo, edhe mtutje sht e pranishme pyetja e prfaqsimit dhe interesit t qytetarve edhe n procesin e vendosjs ekzekutive, i cili sht n duart e administratorit t qytetit.22 5.5. Sistemi i demokracis parlamentare Sistemi i demokracis parlamentare sht produkt i shoqris demokatike moderne i bashksive politike t civilizuara dhe rregulluara, n kuadr cilit prparohet dhe zhvillohet vetdia demokratike, realizohet mbrojtja e t drejtave dhe lirive t njeriut dhe siguron sigurimin e t drejtave. Kshilli i Evrops, si institucion i par evropian n kuadr t Organizats pr siguri dhe bashkpunim t Evrops OSBE-ja (Organization for Security and Cooperation in Europe), paraqet korniz unike dhe vend t bashkpunimit dhe bashkpunimit t gjer parlamentar lidhur me shtjen e mbrojtjes t t drejtave dhe lirive t njeriut, prparimit dhe zhvillimit t demokracis. Ai nuk ka pesh politike dhe ekonomike si Bashkimi Evropian, por ka rol t jashtzakonshm, sepse ofron mundsi t mdha pr takimin e vendeve me nivele t ndryshme t zhvillimit, t cilat lvizin rrugs s demokracis pluraliste. Kshilli i Europs zhvillon dhe prparon demokacin, mbron t drejtat e njeriut, siguron sigurin, por zgjjron dhe zhvillon bashkpunimin politik,
22

Kjo shtje duhet shikuar n mnyr komplekse sepse vrehet se si qeverisja lokale me an t tubimeve t t gjith banorve nuk mund ti zgjidh t gjitha problemet e ndrlikuara teknike t bashksis lokale bashkkohore, por gjithashtu edhe qeverisjen me an t ekspertve administrativo-teknik, si model i kundrt, nuk mund t jap prgjigjje t knaqshme n zgjidhjen e konflikteve me interes n bashzksin lokale. N ato shqyrtime disa prkrahin forcimin e pozits s kshillit, t cilat, prve planifikimit t politiks, duhet q t harton edhe funkcionin e kryeshefit politik, prve menaxherit, si dhe shtimit t interesit politik pr zgjedhjet lokale dhe masa t ngjashme. Kurse t tjert prfaqsojn qndrimin se menaxheri ve sht shndrruar, trasnformuar n funkcionar politik dhe si i till nuk duhet, as defakto q mund t prjashtohet nga politika, mirpo, njkohsisht i trhiqet vrejtja n vshtirsit e konstatuara dhe realizimin e autorizimeve t tij, vemas atyre t natyrs operataive, n mnyr q ajo t jet nn ndikimin e prditshm politik.

144

ekonomik, social dhe kulturor n mes shteteve europiane dhe popujve t bashksis europiane. Kshilli i Evrops mbulon t gjitha shtjet kryesore t cilat jan para shoqris evropiane, prve shtjeve t mbrojtjes. Programi i veprimit dhe puna e Kshillit t Evrops prmban edhe kto sfera aktiviteti: t drejtat e njeriut, mediat, bashjkpunimin juridik, shtjet shoqrore dhe ekonomike, shndetsin, arsimin, kulturn, trashgimin kulturore, sportin, rinin, administratn lokale dhe regjionale dhe mbrojtjen e mjedisit njerzor. 5.6. Sistemi i demokracive lokale Sistemi i demokracis parlamentare n zhvillimin dhe zbatimin e konceptit t demokracis s pushtetit rregullon vendosjen e sistememeve t demokracive lokale drejtprdrejt ose vemas prmes sistemit t demokracis prfaqsuese si arritje e rndsishme n zhvillimin dhe konsolidimin e shoqris demokatike. N kuadr t Kuvendit parlamentar t Kshillit t Europs, sht vlersuar se zgjrimi i demokrkacis me an t aplikimit t konceptit t decentralizimit t pushtetit nuk mund t zbatohet me sukses pa pjesmarrje oficiale t pushteteve lokale n organizatn e Kshillit t Evrops, ka ka rezultuar themelimin e Konferencs s Prhershme regjionale dhe lokale t Evrops CLRAE (v.1957) si nivel i tret i bashkpunimit n kt bashksi europiane. Konferenca e vitit 1994 sht shndrruar n Kongres t pushteteve regjionale dhe lokale t Europs pr shkak t rndsis n krijimin dhe zhvillimin e demokracis s drejtjprdrejt dhe n krijimin e vendosjes s nivelit t tret t bashkpunimit n territorin e Bashksis Evropiane. Ky institucion ka filluar si hapsir demokratike e pakaprcyshme pa t ciln nuk kan mundur t zbatohen as marrveshjet ndrkombtare dhe konventat, dokumentat dhe rregullat pr shtjet e t drejtave t njeriut, mbrojtjes s mjedisit dhe polititiks sociale. N shtetin federal si form tipike e decentralizimit territorial, paraqitet demokracia publike si bashksi autoktone, e cila sht veori e organizimit territorial e t gjitha shteteve europiane, n t ciln shtett europiane me aplikimin e parimit e subsidiaritetit e kan zbatuar decentralizimin e brndshm t pushtetit dhe autorizimet t cilat u jan m afr qytetarve. Pushteti duhet ushtruar n nivelin e ult lokal dhe n emr personal. Autonomia territoriale t bashksive t qytetit dhe komunave sht mjaft e rndsishme dhe e nevojshme pr demokracin t do rendi shtetror. Vetm n demokracit lokale n kukadr t sistemit t vetadministrimitlokale prmes organeve t zgjedhura demokratike mund t sigurohet jeta e prbashkt n harmoni me traditat historike mbi jetn e prbashkt dhe me respektimin e llojllojshmris n mes popujve tan. 6. ORGANET PRFAQSUESE EKZEKUTIVE T BASHKSIVE LOKALE Organet prfaqsuese t njsive t vetadministrimitlokale jan kshillat e komunave dhe t qyteteve, kurse organe ekzekutive t bashksive lokale, kryeshefi i komuns/qytetit, prkatsisht, kryeshefja e komuns/qytetit.23 Numri i antarve t
23

Organet e njsive t vetadministrimitlokale jan kshilli dhe kryeshefi/ja. (Neni 12. Ibd.).

145

organeve prfaqsuese prcaktohet me statut t secils bashksi sipas kritereve t prcaktuara me ligj. Mandati i rregullt i antarve t trupave prfaqsues rregullohet dhe zbatohet sipas Ligjit mbi zgjedhjet pr zgjedhjen e antarve t trupave t prfaqsusve t njsive t vetadministrimitlokale dhe rajonale. Organet ekzekutive n komun jan kryeshefi komunal dhe kshilli komunal, kurse n qytet kryebashkiaku dhe kshilli i qytetit, kurse n kantone premieri dhe kuvendi kantonal. Kshilli n kuadr t kompetencave t veta ushtron kto pun:
- prgatit dhe me shumicn e -

dy t tretave miraton statutin e njsis s qeverisjes

lokale; miraton buxhetin dhe raportin mbi zbatimin e buxhetit t njsis s vetadministrimitlokale; - nxjerr planet zhvillimore, hapsinore,urbanistike dhe programet, dhe planet zbatuese duke prfshir zonimin; - nxjerr normat mbi tatimin, taksat, kompensimet dhe kontributt e njsis s vetadministrimitlokale n harmoni me ligjin; - nxjerr vendime mbi qeverisjen dhe disponimin me pasurin e njsis s vetadministrimitlokale; - nxjerr vendime mbi kooperatizimin; - nxjerr programe pr rregullimin e toks ndrtimore; - nxjerr planin e shfrysthzimit t siprfaqeve publike; - nxjerr vendime mbi organizimin e vetadministrimit lokale; dhe emrtimin e rrugve, shesheve dhe pjesve t vendeve t banuara; - nxjerr vendime mbi bashkimin e njsive t vetadministrimitlokale n lidhje dhe forma tjera t organizimit; - nxjerr vendime mbi shprblimet dhe mirnjohjet e njsive t vetadministrimitlokale; - zgjedh dhe shkarkon kryesusin dhe zvndsve t kryesuesit t kshillit; - nxjerr vendime mbi shpalljen e referendumit; - shqyrton raportet vjetore mbi zbatimin e politiks s njsis s vetadministrimitlokale dhe aktiviteteve t kryeshefit/s; - themelon ndrmarrje dhe ente pr ushtruarjen e punve me interes pr njsin e vetadministrimitlokale; - nxjerr rregullorn mbi punn e vet; - ushtron edhe pun t tjera t prcaktuara me ligj dhe statut. N kuadr t kompetencave t cilat dalin nga kushtetuta dhe ligji kryeshefi/ja n kuadr t kompetencave t veta ushtron kto pun: -

prfaqson dhe prezanton njsin e vetadministrimitlokale; harton dhe kshillit ia parashtron n miratim projektin dhe propozimin e buxhetit, planet ekonomike, planet zhvillimore, programet investive, planet hapsinore dhe urbanistike dhe dokumentet tjera t planifikimit dhe rregullimit t cilat kan t bjn n shfrytzim dhe qeverisje me tokn, duke prfshir edhe zonimin dhe shfrytzimin e toks publike; propozon vendimet dhe akte tjera t prgjithshme kshillit;

146

zbaton politikn e njsis s vetadministrimitlokale n harmoni me venimet e kshillit, zbaton buxhetin e njsis s vetadministrimitloale dhe siguron zbatimin e vendimeve dhe akteve tjera t kshillit; zbaton ligjet dhe normat tjera zbatimi i t cilave i jan besuar njsis s vetadministrimitlokale; nxjerr rregulloren mbi organizimin e brndshm t shrbimit t njsis s vetadministrimitlokale; realizon bashkpunimin e njsis s vetadministrimitlokale me komunat, qytett dhe organizatat tjera ndrkombtare n harmoni me vendimet dhe konkluzionet e kshillit dhe trupave t saj punues; kshilli i paraqet raport mbi realizimin e politiks t njsis s vetadministrimitlokale dhe aktivieteve t veta.

N zbatimin e punve nga kompetenca e vet, kryseshefi/ja prgjigjt pr kushtetutshmri dhe ligjshmri t akteve t cilat i nxjerr, prkatsisht ia propzon kshillit. 6.1. Marrdhniet reciproke t kshillit dhe kryeshefit/es Marrdhniet reciproke t kshillit dhe krkyeshefit/s bazohen n parimet e respektimit dhe bashkpunimit, me prgjgjsi individuale pr realizimin e kompetencave pesonale dhe pjrgjegjsin e prbashkt pr funkcionimin e njsis s vetadministrimitlokale. N kt kuptim kryeshefi/ja sht i/e obliguar t drgoj propozim-buxhetin si aktin komunal m t rndsishm t prgjithshm planifikueszbatues, prkatsisht, kshillit t qytetit n afatin e prcaktuar me kalendar buxhetor n miratim. Buxhetin e miraton kshilli me shumicn e numrit t prgjithshm t kshilltarve t parapar me kalendar buxhetor, prkatsisht, deri n fund t vitit paraprak pr vitin vijues. Deri n miratimin e buxhetit t ri, m s largu 90 dit pas fillimit t vitit buxhetor, financimi i njsis s vetadministrimitlokale nuk mund t jet m i madh nga realizimi i buxhetit pr t njetn priudh t vitit paraprak t zvogluar pr investime kapitale, duke prjashtuar investimet kapitale realizimi i t cilave vazhdon n vitin vijues. Nse kshilli nuk e miraton buxhetin n afat prej 90 ditsh nga fillimi i vitit buxhetor, kryeshefi/ja e shpall buxhetin dhe ai hyn n fuqi pas publikimit n gazetat zyrtare t njsis s vetadministrimitlokale. 7. ORGANET LOKALE T ADMINISTRATS Organet lokale t administdats t cilat kryejn punt e administrats n kuadr t drejtave dhe obligimeve t komuns, n t vrtet jan organet lokale t cilat e zbatojn politikn e komuns si njsi t vetqeverisjs lokale, i ekzekutojn ligjet, normat, vendosin pr shtjet administrtive dhe kryjen mbikqyrjen administratiave dhe pun t tjera administrtive, jan prgjegjse pr gjendjen n lmit pr t cilat jan t organizuara dhe prcjellin gjendjen dhe japin iniciativ pr zgjidhje e shtjeve n ato lmi, prgadisin vendimet dhe aktet tjera dhe kryejn pun t tjera profesionale pr komunn si bashksi e vetadministrimitlokale. Organet lokale t administats jan t pavarura n ushtruarjen e autorizimeve t veta, kurse punt nga kompetencat e veta i kryejn n

147

kuadr t kushtetuts, ligjit dhe statutit t komuns. Jan t obliguara q me punn e tyre t sigurojn realizim efikas t t drejtave dhe interesave t qytetarve, personave fizik dhe juridik, organizatave dhe bashksive. Kompetenca e organizatave dhe mnyra e puns s organeve t administats rregullohen me vendimet e kshillit komunal, n harmoni me statutin e komuns, me ligjet kantonale dhe federale. Organet e administrats themelohen sipas llojit dhe vllimit t punve dhe parimeve t grupimit t punve sipas llojit, ndrlikushmris dhe lidhshmris funkcionale si dhe, n harmoni me nevojat e sigurim t udhheqjes efikase me ann e organit t administrats. Organet komunale t administrats jan shrbimet komunale pr administratn,24 t cilat mund t themelohen n kuadr t organit t prbashkt t organit komunal. Organi i prbashkt komunal themelohet pr t gjitha punt e adminstrats komunale, prve atyre punve pr t cilat me ligj sht prcakutar q ti kryejn organet e veanta t administrats komunale dhe organizatat administrative (p.sh. punt e siguris etj.). Kryeshefi i komuns sht organ ekzekutiv i cili drejtprdrejt udhheq me shrbimet komunale pr administratn dhe organizatat e administrats dhe n at pikpamje ka autorizime t prcaktuara me Kushtetut, ligj, statutin e komuns dhe normat tjera. 8. SHRBIMET PUBLIKE N BASHKSIN LOKALE Karakteri objektiv i shrbimeve publike n njsit e vetadministrimit lokale prfshin punt t cilat jan t kufizuara n rajonin e bashksis politike territoriale. N te egzistojn nj numr i shrbimeve publike t cilat i prcakton ligji dhe t cilat sipas natyrs s shtjeve paraqesin conditio sine qua non, egzistencn e njerzve dhe kualitetit t jets dhe puns s tyre. Pranimi dhe aplikimi i obligimeve t prgjithshme t cilat u iponohen qytetarve, pastaj karakteri i prbashkt i t gjitha akteve administrative t cilat nxirrn n kuadr t bashksis lokale prcakton plotsisht t njejtin qllim i cili sht i pavarur nga pushteti i cili e kryen. N te jan t prmbajtura elemente t sistemit t vetadministrimit lokale, pa marr parasysh se a ka t bj me at lokal ose nivelin e vendosjes. Drejtuesit dhe nepunsit m nuk jan zotnues t cilt qytetarve si shnime t veta t ua imponojn pushtetin sovran, imperium. Prandaj, ata m nuk jan organ i personalitetit kolektiv i cili urdhron, por ata vetm udhheqin me punt e bashksis lokale. Megjithat jan primare dtyrat e vetadministrimin lokal t cilat jan t prcaktuara me Kushtetut dhe Dokumentin Europian mbi vetadministrimin lokal edhe mtutje ballafaqohet me paqartsi n prkufizimin e kompetencave n mes t komunave dhe niveleve t larta t pushtetit para s gjithash kur flitt pr vetadministrimin lokal gjithnj theksohet sa i prket t njejts, duhet patur parasysh dy fakte shum m rndsi dhe absolutisht t pakontestushme, e ato jan: se burimi themelor dhe vendnisja e komuns si njsi e vetadministrimit lokal duhet t jet bashksia lokale. Nga ajo fillon dhe zhvillohet fushveprimtaria e saj themelore e punve dhe kompetencave pr t cilat komuna sht prgjegjse dhe t ciln e kryen n sistemin politik territorial t shtetit. Pozita e saj sht kushtzuar me zhvillimin e sistemit t trsishm shoqror n t cilin ajo egziston;

24

Neni 49 par. 1, Ibid.

148

se komuna, n t vrtet, si bashksit tjera politike territoriale pashmangshm sht kyur n mekanizmin shtetror pozitiv juridik, pr ka serish, implicite, kushtzohet q komuna ti ushtroj punt t cilat ia caktojn nivelet e larta t pushtetit dhe vendosjes.

9. PUNT N NJSIT E VETADMINISTRIMIT LOKAL Organet komunale dhe shrbimet pr administratn kryejn punt e administrdats n kuadr t t drejtave dhe obligimeve t komuns. Organet lokale t administrats zbatojn politikn e prcaktuar t komuns si bashksi lokale dhe organit themelor t vetadministrimit lokal s bashku me qyatetin i ushtrojn ligjet, normal dhe aktt tjera t prgjithshme t kuvendit komunal dhe organit t saj ekzekutiv, vendosin n shtjet administrative dhe kryejn mbikqyrje administrative, jan prgjegjse pr gjendjen n lmit pr t cilat jan t organizuara dhe prcjellin gjendjen dhe japin iniciativa pr zgjedhjen e shtjeve n ato lmi, prgatisin vendimet dhe akte tjera dhe kryejn edhe pun t tjera profesionale pr kuvendin komunal dhe organet ekzekutive. Ato jan t pavarura n ushtruarjen e autorizimeve t veta, kurse punt nga kompencat e veta i uhstrojn n kuadr t kushtetuts, ligjit dhe statutit t komuns. Jan t obliguara q me punn e tyre t sigurojn realizim efikas t t drejtave dhe interesave t njerzve punonjs dhe qytetarve, organizatave t puns s bashkuar dhe organizatave tjera vetqeverisse dhe bashksive. Organet komunale t administrats themelohen si sekretariate, komitete, drejtori, zyra t vendit dhe t ngjashme. N komun, varsisht nga kushtet dhe nevojat konkrete, mund t themelohet sekretariati unik komunal pr t gjitha punt e administrats komunale, prve atyre punve t cilat me ligj jan t caktuara q ti kryejn organet e veanta t organizuara t administrts dhe organizatat (p.sh. punt e mbrojtjes poopullore, punt e sigurimit shtetror dhe publik etj.). Kshilli ekzekutiv (kshilli) harmonizon dhe orijenton punn e administats komunale dhe prcakton parimet e organizimit t brndshm t ktyre organeve. Pr punn e vet kto organe i prgjigjn kuvendit komunal dhe kshillit ekzekutiv t kukvendit. Me punn e organit komunal t administats prkatsisht shrbimit pr administratn udhheq, udhheqsi i organit t administrats sidotqoft q do t quhet, ndihms kryeshefi, sekretar, kryeshef, drejtor ose funkcionar tjetr t prcaktuar me statut. 9.3. Realizimi i qllimit n bashksin lokale Pothuaj se n tr literaturn profesionale mbi vetadministrimin lokal me baz tregohet se n komun si bashksi themelore lokale m par karakterizohen funkcionet e saj. Me kt rast si dtyra t saj themelore theksohen ato nga t cilat rezulton roli i saj dhe pozita e saj n sistemin kushtetues juridik dhe politik t shdtetit bashkkohor. N plan t par vehn dispozitat nga Dokumenti Europian pr vetadministrimin lokal,25 sipas t cilit vetadministrimi lokal nnkuptohet e drejta dhe aftsimi i pushteteve lokale q, n kufijt e ligjit, rregullohen dhe udhheqn me pjes t konsiderushme t punve publike,
25

Dokumenti evropian mbi vetadministrimin lokal, Ibid. (Gazeta zyrtare e R. BeH, numr: 31/94.

149

n baz t prgjegjsis personale dhe me interes t popullats lokale.26 Dispozitat kushtetuese, gjithashtu, n mnyr t qart definojn komunn si nivel i cili sht m i afrt qytetarve, por i cili me prgjgjsin e vet t drejtprdrejt sht i obliguar q t siguroj rrethin i cili do t mundsoj shtimin ekonomik dhe zhvillimin e shoqris qytetare. Nocioni qytetar rezulton drejtprdrejt nga nocioni i suverenitetit t popullit dhe prmes virtyteve qytetare dhe politike. Ajo i imponohet njeriut si njohuri e logosit prkatsisht mendjes dhe harmonis t cilat zotrojn universin dhe, pr t cilat Grekt e vjetr prmes nomosit (ligjit) bartin n poolitik si synim si rend m i mir juridik dhe social (eunomia dhe eukosmia), pr barazi n drejtsi (isonomia), n pun (isegoria) dhe n pushtet (isokratia). N kt mnyr mendimtart antik ligjin e kan quajtur si shpallje impirike e mendjs dhe si garancion i saj, kurse vet statusi qytetar ishte i ngritur deri n shkalln e obligimit publik. Kurse obligimet publike n mnyr t drejtprdrejt jan t lidhura pr nocionin e shrbiminit publik i cili si dukt mund t shprehet si secila ajo veprimtari t ciln kryerje drejtuesit duhet ta regullojn, ta sigurojn dhe kontrollojn pasi q e njejta sht e nevojshme pr realizimin dhe zhvillimin e ndrmvartsis shoqrore. Shrbimet publike jan t aso natyre q plotsisht mund t sigurohen vetm me ndrmjetsimin e fuqis t ciln e posedojn drejtuesit. Qllimi i puns s bashksive lokale sht caktuar n kuptimin formal e material prmes kushtetuts, ligjit, akteve nnligjore. Me kt rast rol t rndsishm n prcaktimin institucional synohet n bashksin lokale t cilat i kan organe administative t komunave dhe qyteteve t cilat kryejn dtyrat nga suazat e t drejtave dhe dtyrimeve t njsive t vetadministrimit lokal. Organet lokale t pushtetit e zbatojn politikn e prcaktuar t komuns, zbatojn ligjet, normat dhe akte tjera t prgjithshme t oganeve,vendosin n shtjet administrtive dhe ushtrojn mbikqyrjen administtive si dhe pun tjera administtive dhe profesionale. Ato jan prgjegjse pr gjendjen n lmit pr t cilat jan oganizuar dhe prcjellin gjendjen dhe japin inisiativa pr zgjidhjen e problemeve n ato lmi, prgatisin vendime dhe kryejn pun t tjera profesionale pr bashksin lokale dhe organete e saj. Pavarsia e tyre ju mundson ushtruarjen e punve lokale n kuadr t autorizimeve t tyre n harmoni me kushtetutn, ligjin dhe aktt nnligjore t bashksive lokale. Organet lokale, jan t obliguara q me punn e vet ta sigurojn realizimin efikas t t drejtave dhe interesave t t gjith qytetarve, oganizatave dhe bashksive. Pa marr parasysh se disa kompetenca n ushtruarjen e punve t organeve lokale jan burimore dhe se rezultojn nga fushveprimtaria vetadministruese e komuns dhe qytetit si njsi t vetadministrimit lokal, respektimi i ligjshmris n kuptimin rigoroz, duhet t jet imperativi i tyre, prkatsisht administata guxon q t bj vetm at pr t ciln n mnyr kategorike i jan besuar. Gjenetikisht, administrata dhe vetadministrimi lokal veprojn contradictio in adjecto. Do t thonim se, nuk do t ket demokraci t administrats as t vetadmnistrimit centralist. Fjala sht vetm pr prjetimin e formave t ndryshme t prgjegjsive juridike t administrats dhe npunsve t saj si instrument racional dhe i nevojshm pr rregullimin e marrdhnieve n bashksit lokale, pranimi i gjer i parimeve etike, mbrojtja e t drejtave dhe lirive t qytetarve dhe t gjith njerzve, veprimi i paanshm
26

Neni 3. Ibid.

150

dhe i ndershm ndaj tyre, vendosjs demokratike e cila sht n interesin m t mir t qytetarve etj. N mnyr q administrata mund t veproj n at mnyr, i sht e nevojshme nj mas e duhur e pavarsimit dhe autonomis, n radh t par nga organet politike dhe ndryshimeve t shpeshta konfigurimeve t shpeshta me interes politik n ato organe, por edhe m gjer n shoqri. Kulturn legalistike n administratn publike e karakterizojn ndikimet e jashtme dhe kanalt formale t qndreve t ndara t fuqis. Prmes tyre prpiqet q t realizohet kuazi vlerat moderne juridike t cilat shkojn prmes parimit formal t ligjshmris, kurse n esenc do t thot sjellje primitive burokratike e cila do t thot prkrahja interne e formave tradicionale t ngulitura t sjelljs me theks n interesin personal ose etnonacional t popullit t vet. Shikuar nga jasht, qllimet e sistemit jan t rregulluara, kurse lufta pr forc dhe ndikim n organizat prpiqn q publikisht t fshehn me kritika t pafund n llogari t paemruarve. Me kt rast t gjitha inovacionet e bllokojn n mnyr q t mbahen marrdhniet e trashguara me theks dhe insistim n disiplin dhe dgjushnmri, n mnyr q struktura e forcs edhe m tepr t forcohet. Sipas tendencs s vet, administrata burokratike dhe vetqeverisja e prjashton opinionin, ka sipas nesh duhet tishte tipari kryesor. Prkundr kaj, shum bashksi t vogla lokale prfaqsojn organizatn e mbyllur n t ciln sundon fshehtsia dhe jobesushmria, ka n mnyr etike i prshtatt aktiviteteve t dyshimta. Mbajtja dhe manipulimi me informata, pastaj mbikqrja rigoroze mbi to, si n marrdhniet interne, ashtu edhe sa i prket me organet politike, pastaj me qytetar dhe opinion,i kontribuon burokratihzimit t mtejshm t administrats e vemas vetadministrimit lokal n raport me ata me t cilt ajo duhet t servisohet. Kta n rend t par jan qytetart dhe persont tjer t cilt prpiqen ti realizojn t drejtat e veta, ti realizojn ose mbrojn interesat e veta juridike, me t drejt q ta mbroj qarkun e prforcuar dhe nivelet e dtyrimeve t veta, q t mbrohet nga cnimi i administats n sfern e vet private etj. sht i rndsishm qarku i atyre organeve t cilat nga kompetencat e veta ishte dasht q t kujdesn pr mbrojtjen e qytetarve dhe subjekteve tjera pr mbrojtjen e qytetarve dhe subjekteve tjera n marrdhniet me ta. Kto s pari jan organe brnda vet administrats t cilat jan t autorizuaras q n kuadr instancial ose mbikqyrje tjetr ta kontrollojn ligjshmrin e veprimit t administats, vendosjs. Sipas kundrshtimeve, vendosjs sipas anksave ose n veprimin sipas iniciativs personale pr kryerjn e obligimeve. Sipas dimensionit t vlers s administrats n bashksit vetqeverisse, me e rndsishmja sht e ashtuqujtura kultura legalistike, dtyr e s cils sht q ta stimulon vendosjen e kontakteve sa m t ngusht t drejtprdrejt me qytetar dhe subjekte tjera shoqrore, si dhe nj sr organsh brenda vet sistemit administativ, kurse edhe m tepr me ata jasht administrate t cilt kujdesn pr realizimin e parimeve t ligjshmris dhe mbrojtjes s t drejtave t qytetarve. T gjitha kto kanale komunikative n mas t madhe jan t rregulluara dhe formalisht t renditura n dy kahje me parimet e rregulluara juridike t opinionit dhe insistimin n transparencn e puns s administrats dhe vetqeverisjs lokale dhe ushtruarjn e punve n bashksin lokale.

151

Pa marr parasysh se cila nga mnyrat sht prdor, realizimi i qllimit i cili deshirohet t arrihet daljet nga korniza e veprimit vetqeveriss t njsive s vetqeverisjs lokale dhe drejtohet kah etatizmi ku vjen n shprehje roli arbitrar i shtetit me ndihmn e fuqis legjitime. Nj asje e ktill retrograde n kryerjen e punve n bashksit lokale shpie deri t hierarkia e ashpr prshtatja, elitizmi, mbajtja e qytetarve n distanc, skeptizimi ndaj administrats etj. 10. STATUTI I BASHKSIVE LOKALE Statuti sht akt i prgjithshm nnligjor i vetqeverisjs lokale i cili prcakton organizatn dhe funkcionimin e vetqeverisjs dhe organizatn n kuadr t njsive t decentralizuara t vetqeverisjs lokale. Dikur m tepr n popull se sa n teori stati quhej kushtetut e vogl e bashksive lokale, para s gjithash komunave, me qen se ato, por edhe qytett i marrin n mnyr t pavarur, mu kshtu n radh t par n ket edhe qndron prparsia dhe pavarsia n vetorganizimin vetanak. Prejardhja e statutit rrjedh mu nga e kaluara e largt, n kohn e feudalizmit kur krijohen format sundimtare t vetqeverisjs s sostme. Statuti n raport me kushtetutn sht akt i prgjithshm i karakterit normativ i cili n baz t t drejtave n vetvendosje i marrin bashksit lokale si njsi themelore t vetqeverisjs lokale. Pa marr parasysh n ket, statuti duhet t jet n harmoni me kushtetutn, dhe nuk guxon t jet n kundrshtim me ligjin. Me statutin e komuns, prkatsisht, t bashksis s qyatetit prcaktohen funkcionet, t drejtat dhe obligimet e komunave dhe qyteteve si bashksi themelore t bashksive vetqeverisse, mnyrs s realizimit t atyre t drejtave dhe obligimeve, organizimi dhe kompetenca e kshillit komunal, organizata dhe prbrja e organeve dhe shrbimeve pr administratn dhe shtje tjera me interes pr bashksin lokale.

152

Kapitulli IX

SHQYRTIMI I MATERIALIT T ADMINISTRATS PUBLIKE

1. ROLI I ADMINISTRATS N SISTEMIN E FINANACAVE PUBLIKE 1.1.Koncepti dhe krijimi i financave publike Financat publike (angl. public finance, gjerm.Staatsfinanzen, fran. finances publiques) jan deg q hulumton natyrn dhe efektet e shfrytzimit shtetror t instrumenteve fiskale tatimi dhe shpenzimet,, marrja dhe dhniae e kredive, blerjes dhe shitjes. Nnkuptojn marrdhniet e organeve shtetrore t caktuar, pastaj shtetit qndror dhe pushtetit lokal. Ndonjher prfshijn edhe studimin e ndrmarrjeve publike dhe industrive t nacionalizuara, t cilat sikurse do ndrmarrje mund t vetfinancohet dhe kshtu t sht jasht rrethit t financave t pastrta publike, por marrdhnia e tyre me shtetin bie n diskutim lidhur me financat publike. Tema themelore e financave publike jan t mirat publike ose t prbashkta ose shrbimet e domosdoshme t individve q u ofrojn pushteti publik (si psh mbrojtja dhe shndetsia), dhe mnyra se si financohen. Kur shteti shpenzon t hollat pr armatim ose arsimim, kjo ndikon n prodhim dhe shpenzime. Obligimi i tatimit pr pagimin e shpenzimeve shtetrore (dhe mnyrn se far dobie kan grupet e ndryshme) ndikon n shprndarjen e t ardhurave dhe pasuris. Madhsia dhe shprndarja e tatimit ndikon n llojin dhe nivelin e gjithmbarshm t prodhimit. Gjithashtu ndikon edhe vendimet e shteti q nj pjes e t dalurave t financohet me marrjen e kredis n vend t tatimit, ose q pr shkak t shpenzimeve buxhetore t imponohen tatimet. Udhheqja me borxhin nacional apo publik (borxheve t akumuluara n t kaluarn) i paraqet probleme edhe politiks monetare. Tatimi dhe shpenzimi shtetror ndikojn edhe n natyrn dhe madhsin e fluktimeve ciklike t puns, dhe n afat t gjat, n prqindjen e rritjes ekonomike t shtetit. Diskutimi pr financat publike duhet kyqyr dhe analizuar qllimet e politiks fiskale t nj vendi. Detyrat e mundshme t asaj politike prfshijn prqindjen e lart dhe stabile t punsimit pa inflacion, prqidjen e lart t rritjes ekonomike, realizimi i rritjes s rndsishme t t ardhurave bruto-nacionale, valut t fort, ndarjen m t drejt t t ardhurave, shkall t lart t liris n zgjedhje pr konsumator, tregtart, investitort, njerzit afarist dhe t tjer. Sistemet e mbulimit t shpenzimeve publike Ekzistojn kritere t shumta sipas t cilave kryhet klasifikimi i shpenzimeve publike me t cilat kryhet financimi i shrbimeve publike i ndajm n: 1. 2. t rregullta dhe t jashtzakonshme

T dalurat e rregullta jan ato t dala q n do moment mund t parashihen. Ato lajmrohen n buxhet dhe lartsia e tyre sht relativisht t qndrueshme. T tilla jan

153

shpenzimet q ndahen pr financimin e mbrojtjes, financimin e administrats n organet e shrbimit shtetror, financimin e shndetsis, arsimimin etj. T jashtzakonshme jan ato t dalura q vshtir mund t parashikohen m hert. Ato jan t rregullta, e edhe kur ekzistojn nuk kan lartsin e qndrueshme. Shpenzimet e tilla me t cilat financohen ndamjet pr nevojat e shrbimeve publike jan ato t shrbimeve publike q jan t goditura nga ngjarjet e parapara, siq jan fatkeqsit elementare, rreziku i drejtprdrejt nga lufta, gjendja e lufts, rregullimet n treg etj. Duke u nisur nga ajo q financimi i shrbimeve publike a ka karakter t shpenzimeve publike q kontribojn apo jo n krijimin e t ardhurave, mund t'i ndajm n: 1. 2. produktive (rentabile) dhe joproduktive (jorentabine) shpenzimet publike

Shpenzimet produktive publike jan ato q drejtprdrejt ose trthorazi kontribojn n krijimin t ardhurave. Nga ato q drejtprdrejt kontribojn n krijimin e t ardhurave sht e nevojshme t prmenden t dalurat me t cilat financohen shpenzimet q kan lidhje me investimet n subjektet ekonomike, gjegjsisht, organizatat profitabile siq jan shoqrit mikse ekonomike, shoqrit ekonomike (aksionare, shoqrit me prgjegjsi t kufizuar, shoqrit me prgjegjsi t pakufizuar dhe shoqrit komandite), ndrmarrjet publike etj. T dalurat trthorazi mund t shrbejn n krijimin e t ardhurave nse ato jan format e financimit me t cilat kryhet financimi i institucioneve shndetsore, financimin e shkollave, univerziteteve etj. T dalurat joproduktive nuk kontribojn as drejtprdrejt as trthorazi n krijimin e t ardhurave. Ndodh q ndonjher financimi produktiv t jet i padobishm, si jan pr shembull financimi i pridhimit t armve dhe paisjet ushtarake pr luft. Nga ana tjetr, ndonjher ndarjeve joproduktive t mjeteve materiale mund t japin rezultate t jashtzakonshne, si jan pr shembull, financimi i shrbimeve t inspekcioneve, financimi i ndarjeve t mjeteve pr legjislacion, paisja e policis etj. T dalurat mund t'i ndajm n : 1.shpenzimet personale dhe 2. shpenzimet materiale. Shpenzimet personale jan, psh. pagat e zyrtarve shtetror dhe npunsve, ndihma sociale, invlidoret, honoraret, etj.

- N shpenzimet materiale hyjn hargjimet si jan, psh, pr derivate, pr mditje, mirmbajtjet vijuese etj. Varsisht nga subjekti i hargjimeve t dalurat i ndajm n: 1. t dalurat e oragneve t pushtetit lokal dhe 2. qndror. Pr organet e pushtetit qndror jan t lidhura t dalurat pr mbrojtjen e vendit, t dalurat e prfaqsive diplomatike-konzulare, siguria e brendshme etj.

154

Koncepti dhe rndsia e buxhetit Vendi dhe roli i buxhetit si instrument financiar me t cilin planifikohen t ardhurat dhe t dalurat e organeve juridike-publike pr periudhn kohore paraprakisht t caktuar mund t caktohet nga pikpamja e drejtsis, ekonomik, politik, ose ndonj tjetr. Gjat shqyrtimit t natyrs juridike t buxhetit, takohemi n teorin me pikpamjet e ndryshme (ndonjher edhe diametralisht t kundrta) pr karakterin juridik t ktij instrumenti financiar. Megjithse, buxhetet miratohen n formn e ligjit, ka mendime q buxheti sht ligj vetm n kuptimin formal, e jo edhe material. N kuptimin ekonomik buxheti sht njri prej instrumenteve m me rndsi i parashprndarjes s t ardhurave nacionale. Ai shfrytzohet, gjegjsisht mund t shfrytzohet edhe si instrument i poltiks s tregut dhe mimeve, barazimi i kushteve t veprimtaris ekonomike, rregullimi i strukturs s hargjimit, ndikimi n vendosjen e marrdhenieve t caktuara mall-monetare, orientimin e investimeve, ndikimin n vllimin e kursimit ose realizimin e qllimeve yjera t politiks ekonomike. Analiza dhe vlersimi kritikues i buxhetit nga pikpamja politike ka lidhje me t drejtn e njsive politike-territorriale si t gjra ashtu dhe t ngushta n prcaktimin e t hyrave t buxhetit dhe vllimit e destinimit t hargjimit t tyre, ashtu edhe n rregullimin e kompetencs s caktuar t organeve administrative pr zbatimin e buxhetit, pra pr hargjimin e mjeteve t buxhetit n mnyr, pr qllime dhe n shum q me buxhet sht konfirmuar. Komponenta politike e buxhetit sht shum e rndsishme jo vetm n shtetet komplekse por edhe n ato unitare. Buxheti shfrytzohet, mund t shfrytzohet jo vetm si instrument i politiks financiare dhe ekonomike, por edhe pr realizimin e qllimeve politike t shtetit si sociale, shndettsore, kulturore-edukative, demografike, shkencore, banesore dhe t tjera poltika shtetrore. N teori dhe praktik jan adaptuar disa principe t caktuara q duhet prmbajtur gjat prpunimit t buxhetit, prej t cilave, nga arsye t ndryshme n shtetet e ndryshme n mas t madhe apo m t vogl t trheqjes, varsisht nga karakteri i pushtetit, marrdhnieve pronsore, vendit dhe rolit t buxhetit n sistemin financiar dhe ekonomik t organizimit shtetror etj. Buxheti sht instrumenti elementar financiar i planit t konkretizuar me t cilin parashihen dhe miratohen t ardhurat dhe t dalurat t bashksive territorriale-politike pr periudhn e caktuar kohore, sipas rregullit, pr nj vit. T ardhurat dhe t dalurat tregohen n buxhet n mnyr t rregullt, q siguron pasqyrimin e tyre dhe mundson e lehtson kryerjen e buxhetit dhe kontrollin e arktimit dhe shpenzimit t mjeteve buxhetore. Format e caktuara t buxhetit ishin t njohura q nga shtetet antike( psh n Athinn e vjetr dhe Rom). Mirpo, buxheti, si plan i t adhurave dhe shpenzimeve t trupave publikojuridik q ka lidhje me periudhn e caktuar kohore, sht i dats m t re. Dukuria e tij drejtprdrejt sht e lidhur m zhvillimin e parlamentarizmin. Buxheti dhe e drejta buxhetore e parlamentetit jan rezultat i lufts s organit prfaqsues dhe pushetarve t athershm. Konfirmimin e obligimit t mbledhjes s t ardhurave dhe destinimin e

155

shpenzimit t tyre me an t tatimeve ose n ndonj e mnyr tjetr t mbledhjes s mjeteve nuk sht sipas rregullit, e drejt e atyre prej t cilve sht mbledhur t ardhurat as n kohn e vjetr, as n kohn e mesme e as edhe ktyre shekujve t fundit. Sundimtart s pari ishin t kufizuar n futjen e obligimeve t tatimeve (nj prej dokumenteve m t njohura t periudhave t shekullit mesjetar me t cilin, ndr t tjerat, sht kufizuar e drejta e sundimtarit q t fut tatimet, ishte e njohur Karta e madhe e liris (Magna carta libertatuzm) t ciln mbreti anglez , vrtet nn presion t kishs dhe aristrokracis e nxjerri ligjin m 1215). Pr shpenzimin e mjeteve t mbledhura n mnyr t pavarur vendoste sunduesi dhe njerzit prreth tij. Paralamenti anglez m 1628 mundi t fitoj vetm t drejtn ( Petition of Rights Peticioni i s drejts) q t aprovohet vnia e tatimit. Ngadal Parlamenti e fitoi t drejtn q t vendos edhe pr hargjimin e mjeteve materiale q i kan shrbyer pr financimin e t dalurave shtetrore. Me Deklaratn e t drejtave (Bill of Rights) t 1689. ishte vrtetuar se ishte kundrligjore do akt pr disponimin e mjeteve materiale nga ana e mbretit nse shpenzimi i tyre nuk sht miratuar nga Parlamenti. Miratimi i mbledhjes s t ardhurave dhe vrtetimi i destiminimit pr hargjimin e tyre organet prfaqsuese t vendeve tjera fituan n shekullin XVIII dhe XIX , e shum n shekullin XX . Aspekti financiar, ekonomik, juridik dhe politik N teori ekzistojn dallime t dukshme n prcaktimin e kuptimit t buxhetit. N varsi nga ajo se si buxheti shikohet mundet t shikohet nga aspekti financiar,ekonomiko juridik dhe politik. Buxheti n kuptimin financiar paraqet planin e t hyrave dhe t dalurave t shtetit q me rregull miratohen pr nj vit. Kjo do t thot q m buxhet vrtetohet vllimi dhe struktura e t dalurave n njrn an dhe burimi i t hyrave m t cilin sigurohet mbulimi i t dalurave n ann tjetr. N kuptimin ekonomik buxheti ka t bj me efektet ekonomike, gjegjsisht, n lidhjen fiskale ndrmjet mjeteve buxhetore dhe rrjedhave ekonomike, kshtu n baz lajmrohen dy efekte ekonomike buxhetore. I pari sht ai q krijohet gjat faktizimit t vllimit t buxhetit kur drejtprdrejt caktohet dhe presioni tatimor n ekonomi gj q me rregull pasqyrohet negativisht n aftsin kumulative dhe reproduktive edhe t subjekteve tjera, e i dyti sht ai m t cilin buxheti prodhon efekte ekonomike n strukturn e t dalurave buxhetore n emr t intervenimeve t drejtprdrejt dhe t trthorta t shtetit n rrjedhat ekonomike. Aspekti juridik i buxhetit ka t bj me shtjen e rendit juridik t financimit t t dalurave publike. N kt kuptim buxheti sht akt juridik nnligjor i prgjithshm t cilin e nxjerr organi shtetror (prfaqsia) trupi i bashksis politike-territorriale me procedur t veant . Buxheti ka ann e vet materiale n aspektin e t ardhurave dhe t dalurave dhe ann e vet formale n aspektin e procedurs dhe mnyrs s nxjerrjes dhe zbatimit, gjegjsisht kryerjes. Kuptimi politik i buxhetit pasqyrohet n faktin se po e nxjerr trupi politikoprfaqsues m i madh. Buxheti njkohsisht sht mjet i vlefshm i kontrolls s veprimtaris s organit politiko-ekzekutive dhe administrats si zbatues i buxhetit.

156

1.3.2. Natyra juridike e buxhetit Buxheti sht nj prej shtjeve m me rndsi nga fusha e t drejts fiskale. N teori ende ekzistojn ata q mendojn q buxheti nuk sht ligj por akt administrativ, deri sa t tjert mendojn q buxheti sht ligj, por vetm n kuptimin formal-juridik. Pr t tjert buxheti sht ligj edhe n kuptimin formal dhe material. Numri i caktuar i teoricientve mbajn qndrimin se buxheti pjesrisht sht ligj, e pjesrisht akt administrativ duke pasur parasysh q n t ka elemente t akteve ligjvnse dhe administrative. Buxheti n parim vendoset n form t ligjit sipas propcedurs ligjore rigoroze. Duket mendim i arsyeshm q udhzon se buxheti nga aspekti material nuk sht ligj pr arsye nuk prmban norm administrative. Me buxhet jipet direktiva organeve shtetrore si ta zbatojn. Disa mendojn q buxheti sht pun juridike q do vit kontraktohet ndrmjet parlamentit dhe shtetit. Pr t kuptuar natyrn juridike t buxhetit duhet t kemi parasysh struktutn e tij. Buxheti prbhet nga dy pjes themelore dhe at: 1. 2. pjesa e prgjithshme e buxhetit dhe pjesa e veant e buxhetit

Pjesa e prgjithshme e buxhetit prbhet nga pjesa normative dhe bilansit t t hyrave dhe t dalurave. Pjesa normative e pjess s prgjithshme t buxhetit prmban norma juridike, gjegjsisht, dispozita dhe rregulla pr obligimet e organeve dhe organizimi n aspektin e zbatimit t buxhetit, pastaj dispozitat pr masat pr mbajtjen e baraspeshs s buxhetit, dispozitave pr sigurimin e shfrytzimit t ligjshm t mjeteve, dispozitave pr kontolln buxhetore etj. Gjithashu n pjesn normative buxhetore futen t gjitha hyratt shprehura numerikisht sipas mnyrave themelore t realizimit, dhe t gjitha t dalurat duke prfshir edhe rezervat rrjedhse dhe t qndrueshme t buxhetit. N pjesn e bilansit t pjess s prgjithshme t buxhetit futen t gjith t hyrat shtetrore t sistematizuara sipas llojeve dhe t gjitha t dalurat t sistematizuara sipas destinimeve elementare.sht e qart se pjesa e prgjithshme e buxhetit veanrisht pjesa normative ka karakter t ligjit si n kuptimin e fjals si formale ashtu dhe materiale. Pjesa e bilancit t pjess s prgjithshme t buxhetit dhe pjesa e veant e buxhetit paraqesin ligjin vetm n kuptimin formal, sepse miratohet siaps procedurs me t ciln miratohen edhe ligjet tjera. Megjithat, sipas mendimeve tona pjest e buxhetit nuk jan dhe nuk mund t jen ligj. Ato jan akte t disponimeve me karakter administrativ-juridik. Pjesa e veant e buxhetit sht eksulizivisht kontrollim numerik t shprndarjes sipas bartsve dhe shfytzuesve t drejtprdrejt t mjeteve, si dhe shprndarjes s mjeteve siaps destinimit. Pjest e veanta dhe t bilansit t buxhetit si akte me karakter administrues-juridik nuk jan pa obligime n aspektin e zbatimit dhe prgjegjsive. Buxheti sht akt nnligjor i obliguar si n lidhje me shpenzimet, sepse guxojn t shpenzohen vetm mjetet pr ato nevoja pr t cilat jan t parapara (legaliteti i shpenzimeve). Shumat buxhetore kan karakter limiti, q do t thot q nuk guxojn t tejkalohen. Gjithashtu, zbatuesit guxojn

157

t realizojn vetm ato t ardhura q jan caktuar n buxhet ( legaliteti i t ardhurave). Institucionet buxhetore ekzistojn n nivel shtetror, t entitetit,kantonit, qyteteve dhe komunave. Regjimi juridik i furnizimeve publike Sistemi i furnizimit publik pr her t par u krijua n Bosne dhe Hercegovin me qllim q t rregulloj t drejtat dhe obligimet t pjesmarrsve t prgjegjshm n procedurat e furnizimit dhe procedurn e kontrollit t furnizimeve publike me qllim t sigurimit t mnyrs m efikase t shfrytzimit t mjeteve n konsiderim me qllimin dhe objektin e furnizimit publik. Rregullsia n prosedurn e furnizimit publik sigurohet dhe nxitet me principe t caktuara q kan karakter t jodiskriminimit dhe trajtimit t barabart, q paraqet principin themelor t barazis t personave pjesmarrs n proceurn e furnizimit publik. Gjithashtu, nj prej qllimeve t furnizimit publik paraqet efikasiteti i tij pr vet faktin q vendimi q n procedur mirret sht qllimi i fundit i gjith aktivitetit. furnizimi publik ka t bj me mallra,shrbime dhe punt, e zbatohet nga ''organet kotraktuese'', n pajtueshmri me Regullat e vrtetuara me Ligj pr furnizimin publik dhe aktet nnligjore prcjellse t miratuara n baz t Ligjit pr furnizim publik. Duhet pasur parasysh q neni 1. pika 2. t Ligjit pr furnizim publik t orienton n definicionin fillestar t konceptit t furnizimit publik duke definuar konceptin ratione personae si organe q duhet respektuar dispozitat e Ligjit pr furnizim publik dhe dispozitat relevante nnligjore. Pr furnizimin publik sht e nevojshme t prpilohet kontrata q paraqet marrveshje n form t shkruar q q nnshkruhet me qllim t realizimit t dobive financiare i cili prfshin blerjen,lizingun (leasing) qiran ose blerjen me qira me apo pa mundsin e blerjes s mallrave, duke prfshir prgatitjen e domosdoshme t vendit pr kryerjen e punve dhe shrbimeve t ndrtimit. Sipas nenit 3. t Ligjit pr furnizim publik me organin kontraktues nnkuptohen tri kategori t organeve kontraktuese. Kta jan: ''do organ i administrats n nevel t shtetit, entitetit, qarkut, gjegjsisht n nivelet m t ulta regjionale, nivelin e qytetit apo komuns, q ka cilsin e personit civil, q pjesn m t madhe e financojn organet n nivelin shtetror apo lokal t administrats ose subjektet tjera publike t definuar n kt pik ose i cili ka komision administrativ, drejtues ose mbikqyrs n t cilin mbi gjysma e antarve jan t emruar nga organet n nivelin shtetror apo lokal t administrats ose subjektet tjera publike''. 1.4.1. Procedura e furnizimit publik E zakonshme sht q furnizimet t prfshijn pes procedura primare t ndarjes s kontratave pr furnizim publik. Behet fjal pr kto lloje t procedurave: a) b) c) d) e) procedura e hapur; procedura e kufizuar me parakualifikim; procedura negocuese me kryerjen e informimit pr furnizim; negocuese pa kryerjen e informimit pr furnizim; konkursi pr punimin e zgjidhjes ideore.

158

a) Procedura e hapur paraqet procedur me t ciln subjekti ekonomik i ineteresuar mund t paraqet ofertn. Procedurn e hapur gjithmon niset me shpalljen e informimit pr furnizim me ka subjektet ekonomike informohen se organi kontraktues ka ndrmend t ndaj kontrat duke shfrytzuar prsedurn e hapur dhe ftohen q t dorzojn krkes pr dokumentacion t tenderit dhe q pas ksaj t dorzojn ofertn. N apektin e procedurs s hapur kjo urdhres nuk do t thot q do kush pa kurrfar rendi mund t jet kandidat pr kontraktim. Pr kontraktuesin sht me rndsi q t ekziston prshtatshmria e tijfinanciare dhe ekonomike dhe aftsit profesionale e teknike n kuptimin e kryerjes s veprimtaris profesionale. b) Procedura e kufizuar me parakualifikim paraqet procedur n t ciln do subjekt ekonomik q dshiron t jet kandidat mund t krkoj pjesmarrje e ku organi kontraktues fton vetm kandidatt e kualifikuar q tq paraqesin ofertn, procedura prbhete nga dy faza dhe ate: 1. etapa e hapur e parakualifikimit dhe 2. etapa e kufizuar e mbledhjes s ofertave. Parakualifikimi paraqet procedurn n t ciln organi kontraktues przgjedh, n baz t kritereve t zgjedhjes q shfrytzohen edhe n procedurn e hapur q jan t specifikuara n informatn pr furnizim, kandidatt q jan t kualifikuar t'i ftojr q t dorzojn ofertn n procedim t kufizuar. N etapan e mbledhjes s ofertave organi kontraktues fton q kandidatt e kualifikuar t dorzojn ofertn, ato oferta q jan t pranuara me koh t hapen, vlersohen n kuptimin e nenit 33-37. t Ligjit pr furnizim publik. Procedura e kufizuar gjithmon niset me shpalljen e lajmrimit pr furnizimin publik me ka subjektet ekonomike lajmrohen se organi kontraktues ka dshir t nnshkruan kontrak me shfrytzimin e procedurs s kufizuar e informohen dhe ftohen q t dorzojn kkes pr pjesmarrje ashtu q do t japin informat dhe dokumentet pr t cilat n lamrimin pr furnizimin sht cekur se jan t nevojshme pr parakualifikim n procedurn e kufizuar dokumentacioni i tenderit mund t prgatitet n dy pjes q i prgjigjen etaps parakualifikuese dhe etaps s mbledhjes s ofertave. N procedurn e kufizuar me parakualifikim do subjekti ekonomik t interesuar nga shteti apo jasht shtetit q prmbush kushtet e sipr cekura pr furnizim u jepet mundsia pr dorzimin e oferts. c) Procedura negocuese me shpalljen e lajmerimit pr furnizim- paraqet procedur n t ciln organi kontraktues negocion pr kushtet e kontrats me kandidatt e kualifikuar t ftuar q jan przgjedhur n procedurn e hapur. Si duket kjo procedur nuk sht transparente sikurse procedura e hapur. Kshtu kjo sht e parapar q t shfrytzohet vetm pr numr m t vogl t rasteve. Kjo procedur prbhet nga dy etapa dhe at: 1. etapa e hapur parakualifikues dhe 2. atapa pr negociim dhe mbledhjen e ofertave. N etapn parakualifikuese organi n baz t kritereve q jan t cekura n lajmrimin pr furnizimin, kryhet przgjedhja e kandidatve q jan t kualifikuar q t marrin thirrjen pr pjesmarrje n negociata. N etapn e nogociatave dhe mbledhjes s ofertave kandidatt ftohen q t marrin pjes n negociatat me organin kontraktues, me qllim t prcaktohen kushtet ekzakte t kontrats, dhe q n baz t rezultateve t arritura n negociatat e mbajtura t dorzohet oferta finale. d) Procedura negocuese pa shpalljen e lajmrimit pr furnizim- praqet procedur n t ciln organi kontraktues negocion pr kushtet e kontrats me nj apo m

159

shum furnizuesve q i ka ftuar, duke u nisur q n kt procedur nuk sht e domosdoshme shpallja e lajmrimit pr furnizim. Si po e shohim kjo procedur nuk sht direkt e hapur si jan tri procedurat e para t cekura. Ajo sht e parapar pr zbatim vetm n rastet urgjente dhe t jshtzakonshme si jan, pr shembull, nse dy her pa sukses jan hapur ofertat me procedura t hapura dhe t kufizuar n t cilin askush nuk sht lajmruar nga ofertuesit, si dhe kur ekziston vetm nj kandidat potencial. e) konkursi pr punimin e zgjidhjes ideore- kjo sht procedur e furnizimit publik q mundson organit kontraktues t siguron plan ose propozim ideor q e ka przgjedhur komisioni i konkursit pas prfundimit t gars, me ndarjen e shprblimeve apo pa ndarjen e tyre. Kjo form e furnizimit publik kryesisht prdoret n fushat e rregullimit hapsinor ose urbanizmit, arkitekturs dhe ndrtimtaris ose t zgjidhjet pr sistemet pr prpunimin e t dhnave, si dhe n rastet tjera ku dshirohet t fitohet plani ose propozimi ideor. Konkursi fillon me shpalljen e lajmrimit e konkursit pr zgjidhjen e prpunimit ideor, pas s cils mund t pasoj ndarja e kontrats pr ofrimin e shrbimeve prmes procedurs negocuese pa shpalljen e lajmrimit pr furnizim. N rastet e prcaktuara me Ligjin pr furnizimin publik organi kontraktues mund t prmbyll edhe t ashtuq. kontratn direkte. sht fjala pr marrveshjen q nnkupton procedur n t ciln orgni kontraktues mbledh propozimin e qmimit apo ofertn e furnizuesit t caktuar, ofruesin e shrbimit ose kryersin e punve dhe negocion apo pranon qmimin si kusht pr marrveshjen prfundimtare. Procedura e till definohet n rregulloren interne t organit kontraktues t cilin e vrteton n harmonizim me modelin q e pregatit Agjensioni pr furnizime publike. Kontrolla e afarizmit financiar t administrats publike Me ndrmjetsimin e finacimit t administrats publike shteti siguron zbatimin e funksioneve t planifikuar n suaza t kryerjes s veprimtaris administrative. Shpenzimet e planifikuara t mjeteve nuk sht stihike dhe n kuadr t saj shteti shprndan, redistribuon mjetet e caktuara nga prodhimi shoqror. Prandaj sht e domosdoshme q kontrollit t afarizmit financiar t administrats publike t'i kushtohet vmendje e duhur. Detyrat e kontrollimit t afarizmit financiar t administrats publike Kontrolla e shpenzimeve t mjeteve ka pr qllim parandalimin e formave t caktuara t parregullsive dhe t keqprdorimeve gjat arktimit, pagimit t t ardhurave publike, e veanrisht gjat hargjimit t mjeteve. Forma themelore e ksaj kontrolle sht q n t vrtet realizohet pasqyra pr disponimin e mjeteve buxhetore n mnyr q ato t prdoren pr at qllim q sht planifikuar. Gjithashtu, duhet theksuar q kontrolla ka edhe rndsi politike, sepse verifikohen vendimet e parlamentit pr materien financiare (buxhetore) e gjithashtu e pengon pushtetin ekzekutiv q t mos tejkaloj mjetet e lejuara n asnjrin pozicion buxhetor, sikurse ato pr mbledhjen e t hyrave ashtu edhe ato pr shpenzimet e paras publike. Sidoqoft, kontrolla e veprimtaris

160

financiare t administrats publike e ka pr detyr t pengoj manipulimin e paligjshm me mjetet e shfrytzuesve buxhetor. 1.5.2. Llojet e kontrolls financiare t administrats publike I dallojm m shum lloje t kontrolls financiare. Sipas kohs s kryerjes, kontrolla mund t jet paraprake dhe e cila ke ka rolin preventiv (ex ante kontrolla) dhe kontrolla pasuese ose represive (ex post kontrolla). Detyra e kontrolls preventive sht t pengoj ndonj pages t paligjshme n at mnyr q do t kryej kontrolln e mjeteve buxhetore n pajtim me mjetet ekzistuese t planit financiar dhe n pajtim me ligjin. Kontrolla pasuese bhet ather kur mjetet tanim jan harxhuar, gjegjsisht pasi t jen mbledhur t hyrat publike, ndrsa paraja publike sht shpenzuar. Kontrolla pasuese nuk e pengon manipulimin e paligjshm me mjetet buxhetore, por vetm e konstaton paligjshmrin me ka e mundson ndjekjen e kryersve t veprimeve t paligjshme. Varsisht nga lnda e materies q prfshihet me kontrolln e afarizmit financiar t administrats publike, kontrolla financiare (buxhetore) mund t jet: 1. 2. financiare. kontroll e ligjshmris, dhe kontroll e arsyeshmris s mbledhjes dhe shpenzimit t mjeteve

Te kontrolla e ligjshmris organi kompetent, e m s shpeshti ai sht organi administrativ dhe organi kontabilar-gjyqsor, kontrollojn ekzekutimin e t hyrave publike dhe shpenzimet e paras publike ashtu siq sht parapar me ligj. Kontrolln e arsyeshmris s shpenzimit t mjeteve pr financimin e nevojave t prgjithshme dhe t prbashkta e bn parlamenti: ai e vrteton arsyeshmrin e shpenzimeve t caktuara t paras publike, por edhe t t hyrat publike t realizuara, nga aspekti i lvzijeve t prgjithshme ekonomike, krizs, inflacionit, papunsis, etj. Kontrolla e arsyeshmris prfshin edhe kontrolln e ekonomizimit dhe t kursimit t shpenzimeve t paras publike. 1.5.3. Organet e kontrolls financiare t administrats publike Lidhur me organin i cili kryen kontrolln financiare t administrats publike, kemi lloje t ndryshme t organeve varsisht prej asaj se far sht veprimtaria e tyre. Kshtu kemi kontrolln administrative, institucionale, financiare dhe parlamentare t hargjimeve t mjeteve financiare nga ana e administrats publike. Kontrolln administrative e bjn organet kompetente dhe at t renditur hierarkisht prej s larti posht. Bhet fjal pr kontrolln interne soe auto-kontrolln t ciln rregullisht e kryejn organet m t larta nga ato m t ulta t cilat u jan t nnrenditura. Ekzekutuesit m t mdhenj buxhetor, sikurse q jan ministrat, urdhrdhnsit nuk mund t jen jasht kontrolls.

161

Kontrolla institucionale kontabilare-financiare sht shum e ngjashme me kontrolln administrative, por prej saj dallon se formohet jasht degs ekzekutive, gjegjsisht nuk bn pjes n administratn shtetrore andaj sht jasht ndikimit t pushtetit ekzekutiv. Kjo m s shpeshti sht kontrolla t ciln e ndrmerr parlamenti me krkesn organit prkats q t kryej kontrolln dhe t dorzoj raportin. Kontrolla parlamentare sht ajo form e kontrolls financiare t ciln e kryen organi prfaqsues. Bhet fjal pr kontrolln politike e cila e ka karakterin pasues dhe e cila m s shpeshti ndrmerret me rastin e aprovimit t raportit prfundimtar. Parlamenti nuk e kryen kontrolln kontabilare-financiare t rregullsis s dokumenteve. Roli i parlamentit sht t kuptoj arsyeshmrin e t ardhura publike t mbledhura dhe shpenzimet e paras pubike. Me kt form t kontrolls realizohet kontrolla financiare e qeveris, ministrave dhe funksionarve t tjer t cilt jan t autorizuar t disponojn me mjetet buxhetore. Nse parlamenti nuk e aprovon raportin prfundimtar ather nuk ka prgjegjsi qytetare-penale, por vetm morale-politike. N t vrtet kjo sht arsyeja e rnies s qeveris dhe shpalljes s zgjedhjeve t parakohshme. 2. NJERZIT N ADMINISTRATN PUBLIKE Aftsia dhe prkushtimi i t punsuarve n administratn publike ka rndsin kyqe pr punn e tij efikase dhe t ligjshme. Sistemi i menaxhimit t potencialeve njerzore n administratn publike, krahas transparencs dhe drjetsis duhet bazuar n principet e meritoritetit, profesionalzimit dhe q sht e rndsis s posame t afirmimit dhe shprblimit t efikasitetit t treguar n pun. Politika n lmin e menaxhmentit t potencialeve njerzore paraqet faktorin kyq n tentimet q t reagohet n sfidat q do t vijn n rrugn e bashkangjitjes s shtetit n Bashkimin Evropian. Acquis prmban dispozitat pr obligimin e ofrimit t shanseve t barabarta kandidatve gjat punsimit t cilat jan vrtetuar n shtes prmes principeve t lufts kundr korrupsionit. Kto politika, krahas principeve t meritoritetit tek punsimi dhe avancimi i njerzve, i definojn edhe shtjet e qasjes ndaj shrbimit shtetror, obligimit t deklarats s pasuris dhe rotacionit t personelit n pozitat e ndjeshme. Sot n secilin shtet demokratik bashkkohor organet e tij e synojn pavarsin dhe zvoglimin e ndikimit t pushtetit legjislativ dhe gjyqsor. Derisa ndikimi i tyre sht limitura nga vet pushteti ata pothuajse gjithmon synojn arbitraritetin. Me kt realizohet ndikimi i fuqis partiake n mnyr t trthort, n dy rrug, prmes strukturs kadrovike dhe prmes organit prfaqsues. Ndikimi prmes parlamentit vetvetiu paraqet form t kontrolls t organeve administrative, andaj paraqitet si legjitim. Megjithat, vendimet politike prmes parlamentit e marrin vetm formn e vet zyrtare ndrsa n t vrtet prmbajn qllime t vrteta t fshehura. Andaj, parashtrohet pyetja si t kontrollohet dhe kufizohet pushteti politik dhe ndikimi n kryerjen e funksionit administrativ t pushtetit. N strukturn kushtetuese t secilit shtet roli negativ i parlamentit n punn e organeve administrative veanrisht vjen n shprehje pr shkak t strukturs s parcializuar dhe mjaft t komplikuar politike-territoriale dhe t shprndarjes s administrats n shum nivele t vendimmarrjes.

162

2.1. Sistemi i zyrtarit publik Shrbimi shtetror i paanshm dhe i kualitetit t lart i mundson institucioneve n t gjitha nivelet e pushtetit n shtet q t ofrojn kontribut t plot n zhvillimin ekonomik dhe shoqror q e krkojn qytetart. Pas periudhs s etatizmit dhe administrimit centralist me shtetin dhe veanrisht me organet e administrats shtetrore pasoi periudha e futjes s vetadministrimit n organet e administrats shtetrore. 2.2. Pozita vepruese-juridike e kuadrove n organet e shrbimit shtetror Marr parasysh se organet e administrats pr element t vetin t organizimit ndr t tjera duhet t ken edhe njerzit, ata zakonisht quhen kuadro. N aspektin kualitativ prbrja e njerzve prcaktohet me strukturn kualifikuese, derisa n aspektin kuantitativ ajo prbrje prcaktohet me numrin e puntorve t secilit kualifikim. Megjithse, ekzistojn rregullat q e rregullojn fushn e menaxhmentit t potencialeve njerzore, sht evidente se varsisht nga niveli i zhvillimit t funksioneve t pushtetit kemi zgjidhje t ndryshme juridike t cilat e afirmojn qasjet e ndryshme juridike n zhvillimin e funksionit t menaxhmentit t potencialeve njerzore. Disa procedura nga lmia e menaxhmentit t potencialeve njerzore nuk jan trsisht t aplikuara (psh. vlersimi i puns, analiza e nevojave pr trajnim) dhe nuk ekzistojn stimulime adekuate q kjo t ndryshoj. N shumicn e rasteve funksionet e menaxhmentit t potencialeve njerzore jan n stadet fillestare t zhvillimit dhe t aplikimit. Kapacitetet ekzistuese si dhe korniza metodologjike pr zbatimin e planifikimit t potencialeve njerzore si n nivelin strategjik dhe n at institucional jan t mangt. Deri m sot pothuajse nuk ka pasur asnj rast kur sht br analiza gjithprfshirse e vlersimit t punve n nivelin institucional t strukturave t administrats publike. Qshtja e pagave dhe shprblimit n baza t ndryshme nuk sht zgjedhur n mnyr sistematike. Koeficientt e pags jan tepr t ngjeshur, ndrsa kriteri i efikasitetit dhe prgjegjsis n pun nuk jan t theksuar si duhet. Pagat e zyrtarve t ranguar n posht jan relativisht t larta, derisa dallimet n pagat e shrbyesve shtetror t nivelit t mesm dhe t lart jan margjinale. Disa pun q jan t ngjashme n aspektin e kompleksitetit, ndryshojn shum n aspektin e kompensimit. 2.3. Parimet e puns t zyrtarve n shrbimet shtetrore Punsimi dhe avancimi i karriers profesionale t shrbyesit shtetror bazohet n konkursin publik dhe aftsit profesionale n pajtim me pronicipet prkatse. Zyrtart shtetror, gjegjsisht t punsuarit n organet e administrats jan t obliguar t respektojn parimet si vijojn: a) Parimi i ligjshmris Zyrtart jan t obliguar q gjat kryerjes s punve t tyre t veprojn n pajtim me statutin, ligjin dhe rregullat e tjera t mbshtetura n lig;

163

b) Parimi i t vrtets materiale N kryerjen e aktiviteteve t prditshme zyrtart jan t obliguar q plotsisht dhe realisht t vrtetojn t gjitha faktet dhe rrethanat n punt nga autorizimet e tyre; c) Parimi i ndalimit t diskriminimit dhe t privilegjit zyrtarve n veprimtarin e tyre nuk u lejohet q t bjn diskriminim dhe t privilegjojn qytetart n baz t moshs, gjinis, prkatsis nacionale, racore, etnike dhe territoriale; shtetsis, orientimit gjuhsor, politik ose fetar; statusit social, martesor ose jashtmartesor; ose sipas cilsdo baz tjetr t kryejn diskriminimin; d) Parimi i prgjegjsis, efikasitetit dhe ekonomizimit n pun Zyrtart gjat kryerjes s punve t tyre jan t obliguar t ken kujdes q punt e tyre ti kryejn n nj afat sa m t shkurtr me shpenzime minimale, ti realizojn qllimet q u jan parashtruar, si dhe t jen t prgjegjshm pr veprimet e veta dhe rezultatet e puns; e) Parimi i ndershmris Zyrtart n punn e tyre jan t obliguar t nxisin vetbesim te qytetart, punn e tyre ta kryejn profesionalisht dhe me nder; f) Parimi i transparencs s puns Puna e zyrtarve sht publike dhe n qasje t publikut, pve n rastet kur puna etyre paraqet fshehtsi zyrtare, gjegjsisht profesionale; g) Parimi i nnrenditjes hierarkike Zyrtart jan t obliguar t zbatojn urdhrat e udhheqsit t organit administrativ dhe t udheqsit t vet t menjhershm ashtu q secilit nivel hierarkik ti takoj nj shkall e caktuar e autorizimeve dhe prgjegjsive, pve nse kjo ndyshe nuk sht prcaktuar me ligj; h) Parimi i pavarsis politike n pun Zyrtarve n shrbim dhe pun nuk u lejohet q t bien nn ndikimin politik, gjithashtu q gjat orarit t puns t promovojn idet e partive politike. 2.4. Shprndarja e kuadrove t organeve t administrats Arritja e prmirsimeve t vrteta n kualitetin e puns dhe n vendimmarrjen administrative n organet e shrbimeve shtetrore krkon ekzistimin e numrit optimal t kuadrove kualitative t cilt mund ti prgjigjen sfidave t reformave t administrats publike. Pr t arritur rezultate m t mira, sistemi i kuadrove duhet t zhvillohet n at mnyr q kapacitetet e tij n trsi t arrijn prmirsim t kualitetit t vendimmarrjes administrative. Kjo krkon zgjidhje t reja organizative dhe investime prkatse n personel. Pr ti realizuar kto qllime nevojitet t zbatohet trajnimi gjithprfshirs i personelit q nnkupton programe t veanta pr zhvillimin profesional t kuadrove gjegjsisht t zyrtarve shtetror prgjegjs pr punt profesionale t analizs n institucionet prkatse. N kuadrot e organeve t administrats bjn pjes: 1. funkcionart politik ata jan kryetart e trupave prfaqsues, antart e parlamentit, etj. 2. zyrtart publik gjegjsisht puntort e punsuar n organet e administrats ata jan persona zyrtar t karriers. 3. pjesmarrsit e nderit n punn e organeve t administrats n punt e administrats kta persona punojn koh pas kohe dhe ndonjher pr shka t respektit dhe sipas vullnetit t tyre dhe sipas rregullit pa pages, por mund edhe t marrin kompensim pr punn e tyre.

164

4. pjesmarrsit e obligueshm (t detyrueshm) n punn e organeve t administrats zakonisht kta jan ushtart, ekspertt, dshmitart etj. 5. pjesmarrsit administrueskontraktual n punn e organeve t administrats jan ata puntor q kryejn pun t prkohshme me afat t caktuar. 2.4.1. Funkcionart dhe zyrtart publik Vendet e puns sipas ligjit pr shrbimin publik jan t prcaktuar n pajtim me kriteret dhe mnyrn e funksionimit t organeve shtetrore nga momenti kostituimit t tyre. Shprndarja e zyrtarve n organet e shrbimeve shtetrore nnkupton q zyrtari shtetror vendoset n: 1). Vende udhheqse t puns, dhe 2). Vende t puns t zyrtarve t tjer shtetror. 1) Zyrtart udhheqs shtetror - Udhheqsi i organit t shrbimit shtetror sht zyrtari i emruar t cilin me procedurn e prcaktuar me statut e emron prefekti n funksionin udhheqs t organit t administrats. Secili zyrtar udhheqs shtetror dhe publik m i lart me rang, sht i mbirenditur (epror) i zyrtarit shtetror dhe publik me rang m t ult dhe epror i t gjith zyrtarve t tjer q gjenden t nnrenditur krahas me t. Udhheqsi i organit t administrats sht eprori i t gjith zyrtarve shtetror dhe publik t atij organi, ndrsa prefekti sht epror i t gjith udhheqsve t organit t administrats si dhe i zyrtarve shtetror dhe publik q punojn n organin e administrats. Zyrtart shtetror t cilt jan udhheqs: 1. Udhheqsi i administrats s pavarur dhe institucionit t pavarur Udhheqsi i administrats s pavarur dhe institucionit t pavarur udhheq me administratn dhe me institucionin. 2. Sekretari i organit t shrbimit shtetror Sekretari i organit t shrbimit shtetror, kryen punt me rndsi pr organizimin e brendshm, programin e puns, shfrytzimin e mjeteve materiale-financiare, i prgjigjet udhheqsit t organit t shrbimit shtetror. 3. Udhheqsi i administrats dhe i institucionit e cila gjendet n prbrje t ministris Udhheqsi i administrats dhe i institucionit e cila gjendet n prbrje t ministris udhheq dhe i prgjigjet pr punn e vet ministrit dhe qeveris. 4. Ndihmsi i udhheqsit t organit t shrbimit shtetror Ndihmsi i udhheqsit t organit t shrbimit shtetror, kryen punt e karakterit udhheqs dhe pr punn e vet i prgjigjet udhheqsit t oranit t shrbimit shtetror. 5. Inspektori kryesor Inspektori kryesor shtetror dhe inspektort rajonal udhheqin me punt e mbikqyrjes inspektive.

165

Zyrtart e tjer shtetror jan: 1. Shefi i njsis s brendshme organizative udhheq me njsin dhe sht prgjegjs pr shfrytzimin e potencialeve materiale-financiare dhe njerzore, i prgjigjet ndihmsit, gjegjsisht sekretarit t shrbimit shtetror. 2. Inspektori Inspektort jan zyrtar shtetror t cilt kryejn mbikqyrjen inspektive. 3. Kshilltari profesional sht zyrtar shtetror i cili kryen detyrn q nnkupton prgjegjsi dhe shkall t lart t profesionalizmit. Kshilltari sht person q nuk ka statusin e zyrtarit dhe ai emrohet dhe shkarkohet me vendim t prefektit. Mandati i tij automatikisht ndrpritet me ndrprerjen e mandatit t prefektit i cili e ka emruar at. Emrimi i kshilltarit bhet n pajtim me planin organizativ dhe mjetet e aprovuara n buxhet. 4. Kshilltari i lart profesional sht zyrtar shtetror i cili sht prgjegjs pr punt n njsin organizative dhe pr punn e vet i prgjigjet njsis organizative. 5. Kshilltari profesional i specializuar sht i specializuar pr kryerjen e punve nga fusha e caktuar. Llojin dhe kompleksitetin e punve t zyrtarve udhheqs e prcakton qeveria si organ ekzekutiv-politik i shtetit. 2.5. Kultura administruese dhe autoritative n administrat Ekzistojn dy forma t posame t sjelljes s protagonistve t legjitimimit aktiv t vullnetit shtetror t cilt n esenc nuk duhet t manifestohen negativisht por q megjithat jan t prekur nga deformimet e tilla. Forma e par manifestohet si kultur administruese (menaxheriale) ndrsa e dyta paraqitet si kultur autoritative. sht e pakontestueshme q edhe njra edhe tjetra form kan ndikim negativ n sundimin e t drejts dhe jan imanent ndaj kulturs burokratike, por n krahasim me t ekzistojn disa dallime. Kshtu, kultura burokratike n administratn publike do t thot prkrahje inerte e formave t vendosura, tradicionale t sjelljes me theks n interesin ekarriers personale dhe t dobis personale gjegjsisht lufts s suksesshme pr pushtet dhe ndikim n organizatn e vet. Burokracia n esenc sht konzervative dhe mbshtetet n traditn t cilat e bllokojn novacionet, dhe q vazhdimisht insistohet n disciplinn e fort dhe n dgjueshmri, me qka forcohet struktura e fuqis q mbshtetet n pushtetin. Atmosfera e krijuar reflekton me mosbesim, apati dhe thuajsim, veanrisht te bartsit e pozitave m t dobta. N organizatat e burokratizuara me kt lloj kulture afirmohet fshehtsia si strategji kryesore e komunikimit, sepse disponimi me informata dhe distribuomi i tyre sht n lidhje t drejtprdrejt me ngjarjet dhe veprimet. Me kalimin e kohs informatat bhen monopol i t gjhith atyre q i kan ato n dispozicion. Natyrisht, n hierarkin e pushtetit ato gjinden n t gjitha nivelet. Kur informata fshehet ose prdoert n mnyr selektive nga ana e atyre q jan n pushtet, ather sjellja juridike n adminstrat ka lidhje me moralin. Kufizimi i liris s disave n raport me t tjert sht e keqja thelbsore e liris. At e prbjn administrata burokratike n shtetin jodemokratik. Sipas tendencs s vet,

166

administrata burokratike sht pikrisht ajo q e prjashton transparencn (publikun). Ajo mbshtetet n nj numr shum t vogl t kanaleve t komunikimit. Aty prdorimi i informatave ka tendencn e minimumit. Kjo njjt i referohet kanaleve t brendshme dhe t jashtme t komunikimit n mes t organeve shtetrore gjegjsisht zyrtarve shtetror n administrat dhe qytetarve. Organet e tilla jan sisteme administrative t mbyllura t cilt e promovojn fhsehtsin dhe mosbesimin gj q me koh sjell deri te aktivitetet e dyshimta etike. Duhet pasur parasysh se mbajtja dhe manipulimi me informatat n lmin e administrats gjithmon krkon mbikqyrje strikte mbi to si dhe mbi kanalet t cilat ato informata i plasojn. Udhheqsit e organeve t burokratizuara gjithnj insistojn n prdorimin e kanaleve formale pr t ruajtur litarin e fort t udhheqjes. Kshtu q krijohen kanale t caktuara t jashtm joformal q jan t lidhur me qendrat e ndryshme t fuqis prmes t cilve realizohet ndikimi n procesin e vendimmarrjes. Kto dukuri nuk i kontribuojn transformimit t dshiruar t pushtetit shtetror n at q i shrben qytetarve dhe me sukses e realizon funksionin social dhe rregullator. Ndikimi i jashtm n funksionin administrues t pushtetit domethnien e saj m esenciale dhe m gjithprfshirse e nxjerr nga veprimi i nj diqkaje n diqka, q paraqet proces n t cilin pr shembull, personi zyrtar me sjelljen e vet (t vetdijshme apo jo) ndikon n sjelljen e personave t tjer. Motivet e atyre q e keqprdorin pushtetin, gjithnj pozicionohen dhe arsyetohen, si qllime t vet organit ose t interesit m t lart. Ato mund t jen t ndryshme dhe sillen prej atyre t motivuara politikisht deri te ato n t cilat sht dominant interesi personal i cili mund t jet dobia materiale, hakmarrja personale, aranzhimi i dobis pr personin e tret dhe t ngjashme. 2.5.1. Kultura administruese (menaxheriale) n administratn publike Sot, n administrat, formave tradicionale autoritare t menaxhimit i kundrvihet nj koncept modern i menaxhmentit administrues. Ky nocion njkohsisht ngrthen detyrat e shumfishta q dalin nga administrimi, udhheqja, kontrollimi dhe ekzekutimi, arsimimi n profesion dhe prodhimit t suksesit. sht detur e menaxhmentit administrues n vendosjen e qllimit dhe thyerjen e tij n disa nnqllime, q t bj drejtimin dhe administrimin me komplet realizimin e qllimit t parashtruar. N kt mnyr maksimalisht munden t shfrytzohen mnyrat administrative-organizative, mnyrat dhe mjetet teknike dhe metodike t administrats, por edhe t kontrollohet vendosja dhe kryerja e qllimeve dhe detyrave optimale n pajtim me ligjin. shtjet q kan t bjn me kushtetutshmrin dhe ligjshmrin qiten n plan t par vetm ather kur mbrohet pozita e autoritetit t mbrojtur ose me fjal t tjera kur ligji shkon pr shtati. Pr t administruar me njerzit n sfern e veprimtaris administrative duhet pasur nj ambient specifik kulturor nga i cili del ndonj qllim dhe detyra konkrete t cilat duhet kryer. Pas ksaj, zakonisht rishqyrtohet n mnyr kritike dhe vetkritike suksesi i arritur dhe gabimet e bra. N kt mnyr krijohet nj stil i posam i administrimit me njerz i cili sht i lidhur me sfern e udhheqjes dhe pr t cilin duhet nj shkall e lart e profesionalizmit dhe i prgjegjsis personale t njerzve n organet

167

e administrats. Ata jan t punsuarit n administrat t cilt i fitojn vendet e puns n mnyra t ndryshme. Zakonisht fitohen prmes lidhjeve miqsore-familjare, ndsra shum shpesh prmes prshtatshmris s vet politike dhe devotshmris pr partin politike. Kultura administruese (menaxheriale) n administratn publike sht mjaft e ngjashme me kulturn tekno-menaxheriale e cila gjithashtu sht e lidhur me tentimin q si prioritet primar t realizohen disa vlera ekonomike. Duhet pasur parasysh se qllimi kyq i t ashtuquajturit administrues (tekno-menaxheri) sht t ruaj dhe t avancoj pozitn vetanake, pozitn materiale dhe stabilitetin financiar, gjegjsisht kariern zyrtare n kuadr t organizats administrative. N kuadr t oligarkis administruese sht relevante se rrethina e afrt e organizats administrative vazhdimisht prjetohet si burim i llojit t vet pr t dhe/ose pozitn vetanake dhe t zyrtarve t saj. Pr shkak t presionit vshtir t durueshm, prgjegjsia personale e bartsve t pozitave udhheqsemenaxheriale ndaj organeve politike tentohet q n tersi ose pjesrisht t hudhet n pjesmarrsit e tjer t ndryshm t procesit t vendimmarrjes, veqanrsisht n ata n nivele m t ulta ose nga rrethi n mnyr q t mos vhet n pyetej apo t cenohet pozita vetanake. Ato vijn n shprehje qoft kur bhet fjal pr raportet q krijohen sipas detyrs zyrtare ose ato sipas krkess s palve t interesuara ose bhet fjal pr nisiativa zyrtare. Pve ksaj kulturn administruese e karakterizojn kanalet formale, gjegjsisht kanalet e drejtprdrejta raportuese me tendencn e theksuar drejt manipulimit me informatat dhe raportet, posarisht ndaj organeve politike me t cilat sht e lidhur vija e prgjegjsis si dhe ndaj qytetarve si shfrytzuesve t fundit. T ashtuquajturit kanalet joformale vendosen dhe forcohen sipas logjiks s krijimit t sistemeve t kontaktit, me qllim t maksimizohet interesi vetanak i zyrtarve shtetror, shum shpesh n llogari t kryerjes s funksioneve publike. Sistemet bashkkohore administruese n administratn publike do t duhej t ishin negacion e mnyrs tradicionale kancelarike t administrimit n t ciln ka ekzistuar roli dominant arbitrar i bartsve t veprimtarive n organet e e pushtetit publik dhe n kryerjen e e funksioneve administrative. Administruesi administrativ modern duhet edhe vet t marr pjes n aksionet, n mnyr q n at trajnim t njoftohet dhe t mbaj dijenin aktuale t mekanizmit t komplikuar t veprimtaris administrative. Faktori subjektiv (njerzit) theksohet si prbrsi kyq i sistemit dhe duhet q n seciln shkall hierarkike t ket kompetencat e prcaktuara n mnyr precize dhe t dij se pr qfar ai personalisht sht prgjegjs. Pozita e tij brenda organizats administrative duhet t karakterizohet me tri veqori: detyrat e vendit t puns, autorizimet n kuadr t kryerjes s detyrave dhe me shkalln e prgjegjsis e cila del nga detyrat dhe kompetencat.

168

2.5.2. Kultura autoritare n administratn publike Kultura autoritare sht paraqitur njkohsisht me lindjen dhe zhvillimin e administrats n punn e organeve policore. Sikurse atje edhe n administratn publike sht prshkuar me nj botkuptim rigjid dhe burokratk q funksionart politik dhe organet e pushtetit publik jan m t rndsishm se qytetart. Madje, plotsisht sht ln anash se qytetart realisht dhe formalisht jan burim i legjitimitetit t pushtetit shtetror. Kultura autoritare administrative sht karakteristike me veqorit hierarkike q prodhojn klimn e direktivs dhe dgjueshmris. Kanalet e komunikimit t cilt vendosen organizatn shtetrore jan vertikal dhe dikrektivo-raportues, andaj nuk ln hapsir pr fardo vetadministrimi. Aty paraqitet nj tentim serioz q prmes tyre t transmetohen ekskluzivisht urdhrat prej s larti posht, gjegjsisht vetm nse krkohet specifikisht q raportet e rndomta t prcillen prej s poshtmi lart. Nj administrat e till shtetrore nuk sht e hapur ndaj qytetarve por sht e mbyllur madje edhe pr mendimet e tyre lidhur me administratn dhe sistemin politik. Komunikimi me qytetar po tentohet t vhet masn m t vogl t mundshme dhe t kufizohet n rastet n t cilat administrata paraqitet si iniciator. Pr komunikimin joformal rolin kyq e luajn politika dhe korrupsioni.

169

Kapitulli X

SHTETI DEMOKRATIK, SHTETI JURIDIK DHE PARIMI I LIGJSHMRIS

1. SHTETI DEMOKRATIK Revulucionet demokratike n rend t par demokratizuanpushtetin ligjdhns, duke ia dorzuar parlamentit t zgjedhur me vot ciln t drejt e kemi t gjith. Edhe gjyqi, dhe sidomos administrata mbeten gjat t burokratizuara, pa largsi t arritshme t drejts s vots. Pasi n numr t madh t vendeve revulucioni ishte kompromise dhe ndikim i mbetjeve feudale, e para s gjithash morarkis, ishte shum i fort dhe pasqyrohej, pve tjerash, n at se monarku pak a shum mbajti pushtetin e trsishm t administrimit, kjo pr demokratizim t administrats isht e domosdoshme q pushtetii tij t kufizohet dhe t vihet nn ligj. Kshtu administrata obligohet q me respektimin e ligjit, t cilin e kan aprovuar prfaqsuesit e popullit, t kryej vullnetin e popullit, edhe pse at nuk e ka zgjedhur populli. Kshtu organizimi administrativ, e me t edhe shtetror i vetdijshm, gjegjsisht i vullnetshm sht krijim i planifikuar i shoqris, e i cili krijuar me qllim t caktuar, e para s gjithash pr kryerjen e detyrs s caktuar. Qllimet e shtetit zbatohen prmes organeve t posaqme t cilat kan pr detyr q n mnyr t pavarur ose prmes organeve t posaqme pr zbatimin e sanksioneve shtetrore t zbatojn vullnetin e shtetit. Organizimi shtetror n kt kuptim paraqet vet aparatin shtetror ose mekanizmin shtetror, pra shtetin si aparat, oranizimin e fuqis e cila kryen pushtetin sovran t shtetit t bazuar n detyrime. Megjithat, duhet ditur q organizimi shtetror sht koncept m i gjr nga koncepti i aparatit shtetror ose konceptit t mekanizmit shtetror, sepse prfshin n shtetin demokratik edhe qytetartt cilt marrin pjes n zbatimin e pushtetit dhe n kt mnyr hyjn n konceptin e e organizimit shtetror. Mirpo, n aparatin shtetror, hyjn vetm ata persona t cilt punt e shtetit i kryejn si profesion permanent ose i prkohshm n mnyr profesionale. Mekanizmi shtetror, prap, paraqet prbrjen dhe lidhjet e organeve shtetrore t cilt vet prbjn nj mekanizm t veant, si dhe mjetet me t cilat organet shtetrore e aplikojn pushtetin e vet n shoqri. Shteti demokratik si organizat shtetrore dallon nga shoqria me at se sht organizat e veant shoqrore e vetmja q disponon me monopolin e fuqis fizike legjitime. T dy veorit t funksionit shtetror organizat shoqrore e veant dhe posedimin e monopolit t fuqis fizike dalin nga esenca e filleve dhe ekzistimi t shtetit demokratik dhe qllimit t tij. Me kt, organizatn shoqrore n shoqrin demokratike duhet dalluar nga organizatat tjera shoqrore sipas asja q ajo sht m e fort, m komplet e organizuar dhe q disponon me mjetet me t cilat organizatat tjera disponojn pjesrisht apo nuk disponojn fare. Shteti demokratik bazohet n disa parime t caktuara t cilat mundsojn punn e saj t harmonizuar dhe efikase. Secila nga ato parime sht shprehje e aspiratave t subjekteve t saj q t udhheqin punt shtetrore n mnyrn q nnkupton sundimin e njerzve dhe udhheqjen e gjrave. Parimi m me rndsi n shtetin demokratik sht

170

parimi i hierarkis, dmth nnshtrimi i ashpr atyre me t cilt sundohet (thirret parimi i subordinimit). Hierarkia, paraqet parimin e till n organizimin e shtetit, sipas t cilit t gjitha organet ndrmjet vetes jan t nnshtruar dhe m superior. Prjashtime bjn pavarsit, i cili sht gjithnj dhe vetm superior, dhe organi m i ult shtetror, i cili jithmon shti nnshtruar organeve m t larta. N kt mnyr sht siguruar uniteti i veprimtarive shtetrore t personifikuar n qllim t shtetit. Mas pr renditjen e organeve t shtetitn shkalln e hierarkis sht sasia e pushtetit me t ciln organet disponojn.S bashku me hierarkin ekzistojn edhe parimet tjera, si jan pr shembull, parimi i komplementaritetit dhe parimi i koordinimit. N harmoni me kt edhe hierarkiae akteve juridike dhe qllimeve t cilat shteti dhe juridiku realizojn s bashku. N harmoni me kt edhe sht edhe hierarkia e akteve juridike dhe qllimeve t cilat shteti dhe i realizojn s bashku. Organizata demokratike shtetrore prbht nga nj numr i caktuar i personave t cilt kryejn pushtetin shtetror. Ata thirren persona t autorizuar shtetror, e grupi i punve t cilt i kryejn me kompetenc grupohen n trsit dhe i besojn nj personi apo disa personave zyrtar pt cilt e prbjn njsin zyrtare-organin e shrbimit shtetror. Shrbimet shtetrore dallojn nga personi i autorizuar shtetror me at se personi i autorizuar shtetror sht nj person fizik, deri sa organi shtetror sht njsi organizative e organizimit shtetror. Ky dallim prodhon nj pasoj me rndsi e cila pasqyrohet n ndikimin e veprimeve tndrmarra t personave zyrtar shtetror (zyrtarve dhe nnpunsve) duke mos i dhn llogari direkt atyre por organit shtetror dmth shtetit). Kjo zgjidhje juridike dmth lshuarjen e botkuptimit tradicional i cili ekziston n teorin juridike q shteti nuk sht asgj tjetr vese njerz t mbledhur t nnshtruar n territorrin e caktuar. Sipas botkuptimit t prgjithshm t pranuar, shteti sht institucion juridik i cili sht m i qndrueshm se sa njerzit t cilt e bjn. Ai nuk varet nga njerzit konkret , t cilt m nuk kryejn pushtet si individ por si organe shtetrore. Ata duhet t udhhiqen nga interesat shtetrore e jo personale, dhe pasojat e veprimeve t tyre nuk u llogariten drejtprdrejt atyre por shtetit. N shtet ekzistojn shum lloje t organeve shtetrore, t cilt kryejn pun t ndryshme prej t cilave prbhet veprimtaria e shtetit. Shteti prmes organeve t veta kryen veprimtarin legale dhe legjitime. 2. SHTETI JURIDIK Shikuar nga aspekti historik dhe juridik nocioni i shtetit juridik gjithnj sht identifikuar me pushtetin i cili sht organizuar sipas parimeve t s drejts n t ciln ekzistojn garancione t forta se ajo do t zbatohet n pajtim me t drejtn. Por, me t drejtn npr shekuj sht lidhur edhe drejtsia. N diskutimet e prditshme shpesh shohim se si njeriu i rndomt beson se me t drejtn realizon drejtsin. Ekziston nj mendim i thelluar i shum teoricientve t s drejts se drejtsia shrben si kriterium i vlersimit t ndonj t drejte ekzistuese gjegjsisht pozitive. Megjithat, ekzistojn edhe shum t tjer q konsiderojn se drejtsia nuk arrihet me t drejtn por q e drejta ka qllime krejtsisht t tjera. N lmit e t drejts dhe t

171

drejtsis jan futur edhe elemente t caktuar metajuridik, andaj sht krijuar lidhja n mes t drejtsis, t drejts dhe moralit. Etika e ligjvnies (ethics of legislation) sht e pandar nga shteti juridik dhe ai si t till at e legjitimon, andja principi i prgjithshm etik sht ai i cili nnkupton shtetin juridik q prmes rregullave juridike t prgjithshme dhe abstrakte mund t kufizoj lirit e njeriut dhe t drejtat e qytetarve n shtetin bashkkohor demokratik. Kuptimi i till i sundimit t s drejts sht i pandar nga qasja teorike e konstitucionalizmit angloamerikan t bazuar n nocionin material t shtetit juridik te i cili mbizotron prmbajtja dhe qllimi i rendit juridik. Mendohet n qllimin e vrtet, at t cilin e kan administrata dhe organet e saj, siq jan: policia, shrbimet dhe agjencionet e inspeksionit dhe t tjerat pr zbatimin e ligjit t cilave u sht ln n prgjegjsi m shum qllime. Pr secilin prej tyre krijohen mjete t posaqme pr realizimin e ktyre qllimeve dhe t cilat mund t prdoren vetm n pajtim me autorizimet. T gjitha t tjerat do t sihin vetm anarki, andaj nuk mund t pranohet se qllimi e arsyeton mjetin, madje as ather kur jan n pyetje qllimet e lejuara shoqrore, ather kur mjetet pr arritjen e tyre nuk jan t lejuara. N realizimin e qllimit t prgjithshm shteti duhet t jet i moralshm, sepse e mira e tij e prgjithshme nuk guxon t jet vetm nj rezultat i prfituar me njehsimin e numrit t organeve dhe shrbimeve t veta publike (psh. organeve administrative dhe udhheqse), por ajo nnkupton vetdijen e tij qytetare, virtytet politike dhe ligjin e liris. Qllimi i prgjithshm, i cili do t lejohej t realizohej me t gjitha mjetet legjitime, duhet t buroj nga vlerat univerzale t shoqris njerzore dhe supozimeve etike n t cilat mbshtetet lindja e shtetit kushtetues bashkkohor. Ky qllim duhet t jet i till q qytetarve tu siguroj realizimin dhe zhvillim sa m t plot t personalitetit t tyre, ndrsa shteti mund ta realizoj vetm nse sht i mbirenditur ndaj individve, kolektiviteteve, gjegjsisht pjesve t tyre. Fuqia shpirtrore e shtetit bazohet n mendjen me t ciln formsohen funksionet e shtetit me krkesat e trupit politik q artikulon vullnetin e shumics s popullats. Qndrimet e ndryshme teorike kundrejt t drets dhe moralit si marrdhnie n mes t legalitetit dhe legjitimitetit padyshim se kan qndrim t prbashkt sipas t cilit e drejta dhe drejtsia jan kategori komplementare t cilat jan t ndrlidhura n mes veti, e pastaj me njerzit n shtet si subjekte t veta themelore, dhe me moralin, religjionin etj. N kt aspekt drejtsia do t mund t konsiderohej si korniz tematike n mes t s drejts dhe moralit. Prcaktimin e nocionit t shtetit juridik disa autor e kan br n aspektin formal-jurdik, ndrsa disa t tjer e kan prkrahur aspektin material-juridik. Kshtu, Friedrich Julius Stahli, konceptin e shtetit juridike ka konsideruar n aspektin formaljuridik, duke u nisur nga ana formale e veprimit t shtetit. Ai e ka konsideruar se m e rndsishmja sht se si zbatohet pushteti shtetror dhe nse sht e rregulluar juridikisht me normat juridike. Ai e ka dhn definicionin e shtetit juridik i cili thot: Shteti duhet t jet shtet juridik, kjo sht shenja dhe e vrteta veorive zhvillimore t epoks s re. Ai duhet q n aspektin e s drejts t prcaktoj dhe t siguroj rrugt dhe kufinjt e pacenueshm t veprimit t vet, si dhe sfern e lirive t qytetarve t vet. Ky sht nocioni i shtetit juridik, e jo q shteti t bj diqka si rregullim juridik pa synim administrativ ose shum thjesht t mbroj t drejtat e individit, ato nuk jan cak n shtetin bashkkohor, por vetm mnyr dhe karakter n t cilat ky do t realizoj. Sipas Stahlit, sht e rndsishme q gjyqsia t realizoj iden e drejtis. Ana materiale e

172

shtetit juridik (moralit, besimit hyjnor, drejtsia etj.), edhe pse ekziston n nj mnyr t fshehur n t vrtet apriori paraqet kushtin e principit t shtetit juridik. Stahl konsideron se se shteti nuk mund t jet shtet i vrte juridik nse nuk paraqet realizim t pikpamjeve hyjnore dhe t ideve t moralitetit. Kritikt e qndrimeve t Stahlit pr shtetin juridik theksojn se teoria e tij n esenc sht shum konzervative. Shteti juridik far e sheh Stahli sht i lidhur me mnyrn e krijimit t s drejts dhe veprimin e shtetit n kufinjt e t drejts pozitive. Robert von Mohl e sheh shtetin juridik si bashksi themelore t liris s qytetarve. Ai kt tenton ta bj prmes disa elementeve themelor sikurse q jan barazia para ligjit, transparenca e shrbimeve publike pr t gjith qytetart e aft dhe kompetent, liria personale bashk me lirin e shprehjes s mendimit, religjionin dhe ndrrimin e vendbanimit. sht e qart se sipas Mohlit liria e qytetarve sht ajo nga e cila m s shumti nxjerret nocioni i shtetit juridik i cili qartazi kthehet n koncept t liris. Shum autor konsiderojn se kjo sht dobsia themelore e msimeve t Mohlit. Ata veanrisht e kan parasysh se shteti juridik i Mohlit anon drejt anarkis. Sipas Otto Mayerit me shtet juridik nnkuptohet shteti si krijes demokratike e cila bazohet n parimin e ndarjes s pushtetit, n gjyqsin e pavarur, sigurin juridike dhe sundimin e ligjit. sht interesante se Mayeri konceptin e shtetit juridik e ndrlidh me gjyqsin administrative, gjegjsisht pr administratn ligjore. Radomir Lukiqi konsideron se qysh nga revolucionet burim i sovranitetit t shtetit sht demokracia gjegjsisht liria e popullit dhe e qytetarit. Sipas Lukiqit shteti dhe e drejta mund t arsyetohen vetm me qllimin m t lart, vlern e bots pjes e t cilit jan e ajo sht ekzistimi i numrit m t madh t mundshm t krijesave nejrzore n dinjitetin e tyre m t mundshm t plot. Ne konsiderojm se shteti sht bashksi e plot dhe n esenc e vetmjaftueshme shoqrore e qytetarve. N suaza t saj organizohet jeta shoqrore me at prmbajtje dhe forma t shprehjes t cilat i prgjigjen shkalls s arritur t kulturs. Ai mund t shrbej si hapsir n t ciln gjinden parakushtet pr plotsimin normal t t gjitha nevojave t bashksis dhe t pjestarve t saj. Bashksia nuk sht e kufizuar n ndonj fush m t ngusht dhe parciale t jets shoqrore, gjegjsisht nuk shrben vetm si korniz e ndonj procesi t pjesrishm por pr procesin e gjithmbarshm shoqror. Prandaj, ai mund t ekzistoj n mnyr autoktone, pa u mbshtetur dhe pa siguruar parakushte plotsuese dhe t rndsishme t ekzistencs t lidhura me bashksit e ngjashme apo t ndryshme. Ai sht bashksia m komplekse shoqrore e cila prbhet nga pjes t ndryshme t ndrlidhura reciprokisht. Secila nga kto pjes e ka vendin dhe rolin e vet t prcaktuar. Shteti, pavarsisht se si e konsiderojn dhe e nkuptojn at gjithmon ekziston pr t arritur qllime t caktuara. Vshtir se kto qllime mund t konsiderohen interes individual, megjithse edhe sot ekzistojn kushtimisht t ashtuquajturat shtete private qllimi i ekzistencs t s cilave pothuajse e mjegullon qllimin e prgjithshm. Megjithat, shteti si bashksi politike padyshim se prmban qllimin e prgjithshm i cili sht i prbashkt pr t gjith antart e bashksis. N debatet

173

shkencore teorike pr kto shtje dominojn teorit historike-juridike si dhe sociologjike t cilat i prmbahen qasjes thjesht etike n shtjellimin e problemit. Esenca e msimit t tyre ka t bj me krkesn q shteti juridik n realizimin e qllimit t prgjithshm duhet t jet morale. Nga kjo del se, qllimi i prgjithshm i shtetit duhet t jet i lejuar dhe legjitim. Q ai qllim t mund t realizohet, niset nga vlerat univerzale t shoqris njerzore dhe supozimeve etike n t cilat bazohet lindja e shtetit bashkkohor demokratik dhe kushtetues. Ky qllim duhet tu siguroj qytetarve realizim sa m t plot dhe zhvillim t personalitetit t tyre, ndrsa shteti mund ta realizoj vetm nse sht e mbirenditur ndaj individve por edhe ndaj kolektiviteteve, prve vet organit politik nga i cili thith vullnetin m t madh n raport me subjektet e veta. Shteti sht mbi t gjith, askush nuk sht mbi shtetin. Fuqia shpirtrore e shtetit bazohet n mendjen me t ciln formsohen funksionet e shtetit me krkesat e trupit politik q artikulon vullnetin e shumics s popullats s vet. Zhvillimi evolutiv dhe demokratik i shtetit si bashksi politike ka ndikuar n progresin e moralit publik te t gjith ata q jan t nnshtruar ndaj vullnetit shtetror. N raport me ata q pushteti shtetror u shrben, ai proces sht zhvilluar shum m shpejt se sa kur bhet fjal pr ata q n emr t atyre t parve e zbatojn pushtetin. 2.1. Shteti si organizat juridike Sipas definicionit t vet m themelor shteti nuk sht asgj tjetr prve se grumbull i t gjith individve n nj territor t caktuar, mbi t cilin ushtrohet nj pushtet m i lart (sovran). Pr kuptimin e drejt t t ashtuquajturit shtet juridik, duhet nisur nga ajo se se shteti sht nj organizat e cila sht br prmes rendit juridik. Ajo ka disa atribute themelore dhe karakteristike. Ato, n t vrtet jan elemente t caktuara prmes s cilve veanrisht theksohet specifikasiteti i ksaj krijese. Para s gjithash, ai sht pushteti publik, i cili nuk sht asgj tjetr prve nj form e pushtetit n prgjithsi. Me fjal t tjera n t paraqitet fakti se disa njerz, jan ata t cilt kan veorit e organit, lshojn urdhra t cilat t tjert duhet ti zbatojn. Ktu paraqitet raporti i mbirenditjes dhe nnrenditjes. Pushteti publik sht pushteti m i rndsishm n kuadr t shoqris globale. Ai sht gjithnj m i ndryshm nga pushteti privat gjegjsisht nuk zbatohet drejtprdrejt n dobi t vetm subjektit i cili sht barts i tij, prkatsisht i cili vepron si organ shtetror por pr llogari dhe n emr t tr shtetit. Vetm n at mnyr, zbatimi i pushtetit nga ana e individit, mund t shndrrohet n zbatim t pushtetit t nj krijese posarisht t organizuar. Pra, ky sht pushtet impersonal, por n ann tjetr mjaft i prcaktuar n orientimin dhe efikasitetin e vet. Pushteti publik karakterizohet me nj veori e cila quhet sovranitet. Ai sht manifestim material dhe formal i mvetsis dhe pavarsis s pushtetit shtetror si brenda marrdhnieve shoqrore ashtu edhe n lmin e marrdhnieve ndrkombtare. Pastaj, atribut i rndsishm sht monopoli i detyrimit: ai prbhet nga grumbulli i jashtzakonshm i organeve q disponojn me mjetet e detyrimit material. Monopoli sht koncentrati m i lart dhe m i fuqishm i detyrimit i cili mund t formsohet brenda shoqris konkrete globale. Prandaj, sht n gjendje q t fitoj dhe eliminoj do forum tjetr t detyrimit. Monopoli sht vetm form e racionalizimit t detyrimit sepse ashtu mundet n mnyrn m efikase t kontrollohet prdorimi i

174

detyrimit n pajtim me nevojat e shoqris, gjegjsisht t atyre forcave q m s shumti ndikojn n shtetin. Duhet t theksohet se ky atribut n mas t madhe i prcakton rrethanat e jashtme dhe q sht i dedikuar ruajtjes edhe t siguris s jashtme por edhe zgjidhjes s konflikteve m t rnda ndrshtetrore. M n fund, nuk sht e parndsishme as sfera e veprimit t organizats shtetrore. Ajo, n t vrtet sht shfaqje e aktivitetit t ksaj krijese n ambientin ku gjindet. Kjo sfer para s gjithash, sht e prcaktuar territorialisht, ajo sht e ngjashme me hapsirn me t ciln zbatohet dhe n t ciln mund t zbatohet pushteti shtetror. Ky prcaktim sht i rndsishm, ndr t tjera edhe pr shkak se me t bhen m s shpeshti prkufizimet n mes t shoqrive t caktuara globale. N kt mnyr individt integrohen n nj bashksi t organizuar. M n fund, ekziston edhe sfera e cila prbhet nga proceset e caktuara ose raportet shoqrore t cilat jan objekt i aktiviteteve t organizats shtetrore. Shteti e zhvillon veprimtarin e vet vetm n lmit m t rndsishme t jets shoqrore, dhe jasht ksaj ndikimi i saj praktikisht edhe nuk ndihet. Shteti n zhvillimin e vet, nga bashksia fillestare n epokn e robris e deri te shteti modern, sht zhvilluar n pajtim me shkalln prkatse t zhvillimit t forcave prodhuese dhe n baz t ndarjes shoqrore t puns. Me koh e ka realizuar at rolin i cili ka qen i domosdoshm pr rregullimin shoqror dhe social r marrdhnieve si dhe funksionin mbrojts t cilin e ka shteti. Bhet fjal pr kto funksione mbrojtse t shtetit: 1. ekonomike, pr mbrojtjen e fuqis s tij ekonomike; 2. ideologjike; pr mbrojtjen e formave t ndryshme t vetdijes pr pushtetin dhe shtetin; 3. politike, pr mbrojtjen e atyre organeve shtetrore t cilt paraqiten si mbindrtim. Shteti si organizat, sht ai shtet i cili ka n dispozicion monopolin e detyrimit fizik dhe e cili ka pr detyr q t mbroj funksionet e veta themelore dhe mundson zbatimin e tyre praktik. N esenc shteti sht organizata m e fort n shoqri i cili mund t ekzistoj vet derisa i realizon tri funksionet e veta t lartprmendura. N lidhje t drejtprdrejt sht edhe nocioni i t drejts i cili paraqitet si grumbull i normave juridike prapa t cilave qndron shteti me monopolin e vet t detyrimit legjitim. 2.2. Rendi juridik Rendi shoqror sht grumbull i t gjitha raporteve shoqrore, gjegjsisht t gjitha raporteve t njerzve n mes veti. Ai prfshin normat shoqrore dhe sjelljen e vrtet t njerzve bazuar n to dhe n lidhje me to. Rendi shoqror prfshin rende t posame siq jan moral, ekonomik, shtetror, politik dhe juridik. Sipas analogjis s gjrave, rendi shoqror i cili ekziston n cilindo shtet, dhe q rregullohet me t drejtn, n kuptimin m t ngusht t fjals paraqet rend juridik. N secilin shtet ekziston grumbulli konkret i normave juridike t lidhura ngusht n mes veti, t cilat pak a shum realizohen n raportet shoqrore n mes t njerzve t cilt sillen n baz t tyre. Rendi juridik n shtet nuk prcakton vetm vetm nocionin juridik, sociologjik, filozofik ose leksikografik por merr diqka q sht nj sistem t shklqyeshm t formsuar t elementeve t ndryshme. Secili prej tyre e ka peshn e vet, rolin e vet dhe funksionin e vet. Jan n pyetje organet si organizmat dhe pjest e organizats shtetrore prmes t cilve shteti realizon

175

veprimtarin e rendit t vet juridik. Duke u nisur nga kjo organet e shtetit jan barts t funksioneve parciale dhe prmes tyre shteti zbaton vullnetin e saj i cili sht gjithmon m i fort se fardo subjekt ose organ n shtet. Prmes organeve shtetrore shteti prcakton interesat e prgjithshme t bashksis dhe vullnetin e shtetit e zbaton n vepr prmes aplikimit t detyrimit shtetror. Sidoqoft, pushteti nuk i takon organeve shtetrore, por ata vetm e zbatojn. Nse pushteti do tu takonte atyre pa asnj kusht dhe asnj kufizim, ather t gjitha organet shtetrore do t ushtronin tirani. Sikurse q struktura e tr rendit shtetrorjuridik sht trsi e pjesve ashtu edhe funksioni i ksaj krijese sht vetm trsi e funksioneve parciale n mes veti t ndrlidhura dhe t koordinuara. Funksionet e pjesve t caktuara derdhn n nj trsi. Organet jan vetm kryers t pjess prkatse t aktivitetit shtetror. Funksionet e dallueshme n mes veti, imponojn nevojn e ekzistimit t organeve t specializuara prmes s cilave t njtat zbatohen. Aktiviteti shum i gjer kryhet prmes veprimtarive konkrete n formn e akteve materiale dhe juridike t ndrlidhura harmonikisht n mes veti. N kt mnyr, rendi shtetror-juridik sht krijes e formsuar, nj sistem specifik i elementeve, ku vjen n shprehje principi i konsolidimit t funksionit t prgjithshm n baz t funksioneve parciale. N kt pikpamje rendi shtetror-juridik sht vetm nj rast i veant t nj dukurie t prgjithshme, karakteristike pr t gjitha krijesat dhe n prgjithsi sistemet sado pak t formsuara t nj numri t konsiderueshm t pjesve prbrse. Me funksionin e vet specifik rendi juridik kryen nj ndikim prkats dhe t domosdoshm n njerzit dhe shoqrin n prgjithsi. Rendi juridik buron nga shoqria, por edhe kthyeshm vepron n t. Funksioni kthyes tregon rolin e rendit dhe destinimin e vet themelor dhe efektet e skajshme, e ato jan ruajtja e shtetit. Nse merret parasysh se ligjshmrit n prgjithsi jan rregullore dhe domosdoshmri t ndrlidhjes dhe nikimit reciprok t dy ose m shum dukurive, ather nga kjo rrjedh se pr funksionin si dinamizm gjithprfshirs t rendit shtetror-juridik, i cili ka pasoja prkatse pr shoqrin, n t vrtet paraqitet pjes e ligjshmris s ndrlidhjes s ktyre dy entiteteve, t cilt zn vend n raportin prkats, ather edhe vet funksioni paraqitet si fenomen shoqror objektiv. Ky objektivitet edhe sht piknisja pr kritikn e t gjitha dispozitave metafizike, mistike dhe antropomorfike t funksionit t rendit shtetror-juridik (q e definojn funksionin si cak ose varg t caqeve dhe t ngjashme). Normat q nuk do t kishin kurrfar ndikimi n sjelljen njerzore do t ishin vetm shkronj e vdekur n letr, e jo shtje e norms juridike. Lidhur me kt, rendi juridik sht rezultat i unitetit t normave juridike dhe sjelljeve njerzore sipas ktyre normave. N kt mnyr rendi juridik sht nj form e rendit shoqror, gjegjsisht nj prbrse e tij. Duke marr parasysh se rendi juridik prbhet nga normat juridike dhe sjellja njerzore sipas atyre normave, ai mund t ndahet n dy elemente prbrs dhe at: 1. 2. elementit normativ; elementit faktik;

1. Elementi normativ sht ajo pjesa e rendit juridik e cila prbhet nga normat juridike, si rregulla pr sjelljen e njerzve n situatat e caktuara dhe nga aktet juridike

176

gjegjsisht veprimeve psikike me t cilat krijohen normat juridike ose vendosen kushtet pr zbatimin e tyre. 2. Elementi faktik i rendit juridik sht ajo pjesa e vet e cila prbhet nga veprimet njerzore materiale (trupore) me t cilat normat juridike realizohen gjegjsisht aplikohen n jetn e prditshme. Kto veprime materiale i kryejn njerzit si subjekte juridike, t cilt n mes veti qndrojn n raporte juridike, gjegjsisht raporte shoqrore t rregulluara me norma juridike. M n fund, n mes t akteve juridike gjegjsisht normave juridike si dhe n mes t tyre dhe veprimeve materiale, ekzistojn raporte t caktuara t rregulluara me t drejtn dhe q quhen ligjshmri. Andaj, ligjshmria hyn n rendin juridik si nj element i tij prbrs dhe obligativ. Elementet e rendit juridik jan t renditura me rradhn strikte logjike. Prmbajtjen e tyre t brendshme e prbjn normat juridike, t cilat realizohen n sjelljen njerzore, si elementin faktik. Qllimi i ktyre normave edhe sht q ato t realizohen n jet, respektivisht n sjelljen e njerzve. Rendi juridik sht i formsuar ashtu q fillon me krijimin e rregullave juridike ndrsa prfundon me realizimin e tyre n sjelljen njerzore. Pra, rendi juridik fillon veprimin e vet me krijimin e normave juridike m abstrakte dhe t prgjithshme, prkatsisht akteve juridike dhe prfundon me realizimin e tyre n sjelljen njerzore si veprimin m konkret sipas rregullave, gjegjsisht normave individuale juridike t cilat aplikohen n sjelljen nejrzore. Rendi i mir juridik sht ai i cili respekton normat t cilat i ka krijuar dhe q lejon ndryshimin e tyre. Prandaj, ai nuk sht ndonj dukuri statike e cila njher e prgjithmon sht dhn dhe q nuk lviz, por sht prmbajtje dinamike e cila sht n lvizje dhe krijim t pandrprer si form e rendit shoqror t ciln e prbjn raportet e vrteta njerzore, rendi juridik ndikon q ato vazhdimisht t ndryshojn, lindin dhe zhduken, pikrisht sikurse njerzit q e prbjn at. Ajo lvizje e pandrprer rrjedh sipas rradhs s caktuar andaj edhe quhet rend. 2.3. Raporti n mes t pushtetit shtetror dhe t drejts Shteti pushtetin e vet e ushtron sipas rregullave t caktuara t cilat jan t prcaktuara me t drejtn. Ato vlejn njjt si, pr organet dhe institucionet shtetrore nse dshirojn q aktet e tyre t jen vrtet akte t shtetit, ashtu edhe pr qytetart qofshin ata persona juridik apo fizik. Megjithat, nuk sht e mjaftueshme vetm t nxjerren rregullat sipas t cilave organet e pushtetit shtetror duhet t punojn; por ato duhet edhe n mnyr strikte t zbatohen. Krahas ksaj duhet pasur garancione q organet kto rregulla do ti respektojn. Kur me t drejtn objektive jan vn rregullat pr zbatimin e pushtetit shtetror dhe kur garancionet pr zbatimin e duhur t ktij pushteti gjenden pikspari n rregullat e t drejts objektive, ather thuhet se shteti sht i organizuar sipas parimeve t shtetit juridik. Kur e vshtrojm raportin n mes t pushtetit shtetror dhe t drejts do t mund t dallonim tri shkall: 1. shteti nuk sht i lidhur me kurrfar rregulle juridike, por ai haptas zbaton vullnetin e tij personal pavarsisht nga ajo se a sht ky vullnet i individit, grupit t tubuar si parti ose si band, establishment etj.;

177

2. shteti e vendos t drejtn, por nuk e zbaton n praktik, gjegjsisht aktet e pushtetit formalisht shndrrohen n rregull juridike, por organeve shtetrore u lihet liri e madhe n aspektin e prmbajtjes s ktyre rregullave dhe zbatimit t tyre n vepr; 3. shteti e zbaton pushtetin n pajtim me aktet q i ka sjellur. Aktet e pushtetit konsiderohen si akte t vullnetit shtetror vetm nse jan formalisht dhe materialisht n pajtim me t drejtn objektive. Pushteti mund t bj vetm at pr t ciln sht e autorizuar me t drejtn objektive, ndrsa pr marrjen e vendimeve sht e prcaktuar procedura t cils duhet ti prmbahet pushteti. Ather themi se pushteti shtetror sht i lidhur me rendin juridik, ndrsa veprimtaria shtetrore sht vn nn kontroll juridike. Vetm ather mund t flasim pr shtet juridik dhe sundim t s drejts. Duhet pasur parasysh se e drejta t njjtn koh sht norm dhe fakt, meq e drejta buron nga fakti (ex facto oritur ius). Si norm, e drejta sht rregull pr at se qka dueht t bhet, ndrsa si fakt e drejta sht forc, pushtet mbi tjetrin. N shtetin juridik synohet q fakti sa m shum q sht e mundur ti afrohet t drejts. Andaj, forca n shtetin juridik duhet t jet n shrbim t s drejts. Nse sht e kundrta, q e drejta qndron n shrbim t forcs ather nuk mund t flasim pr shtet juridik. N shtetin bashkkohor s paku kur sht fjala pr rendin e brendshm t shtetit, jan shum t rralla rastet t shkeljes s hapur dhe evidente t t drejtave t njeriut. Jan shum m t shpeshta rastet ku dhuna dhe padrejtsia maskohen me t drejtn. Shteti juridik realizohet vetm ather kur ekzistojn mjete efikase q do shkelje dhe mosrespektim i t drejtave t pengohet pavarsisht se a vjen ajo nga individt ose nga organet shtetrore. Kur e vshtrojm veprimin e pushtetit shtetror nga kndi i individit, shteti juridik sht ai n t cilin individt jan qytetar. Ai shtet sht q individit i siguron plotsisht gzimin e t drejtace njerzore dhe qytetare. Si dhe n qfar mase do t realizohen t drejtat qytetare varet ekskluzivisht nga rregullariteti i funksionimit t pushtetit shtetror. sht me rndsi q ai pushtet t siguroj barazin e qasjes ndaj t gjith pjestarve t bashksis, pavarsisht nga ajo se cilit grup ata i takojn. Pve ksaj duhet pasur parasysh q rregullat, normat dhe ligjet i zbatojn njerzit. Shpeshher vetm nga ata, nga psika e tyre, edukimi, arsimimi, dhe veanrisht nga morali i tyre varet se si kto rregulla do t zbatohen. Athre si rrjedhoj del se nga gjrat e njjta varet edhe ekzistimi i shtetit juridik. Shteti prmes organeve t veta e kryen veprimtarin e vet e cila prbhet ose n aplikimin e normave juridike ose n krijimin dhe aplikimin e normave juridike, ose n ndrmarrjen e veprimeve t ndryshme materiale t cilat i paraprijn t drejts ose bazohen n t drejtn. Andaj, shteti sht ose organizat e cila vetm aplikon normat ose organizat q normat i krijon dhe aplikon, ose megjithat organizat e cila ndrmerr akte t ndryshme materiale t bazuara drejtprdrejt ose trthorazi n t drejtn. Rolin e shtetit kur vet krijon t drejtn, me at rast duhet dalluar nga roli i tij kur t drejtn e krijojn t tjert. Thn ndryshe, shteti nuk sht e domosdoshme t krijoj t drejtn, por kt mund ta bj edhe dikush tjetr si sht shembull bashksia ndrkombtare (organizatat ndrkombtare dhe shtetet), por shteti gjithmon dueht t aplikoj t drejtn. Vet aplikimi i t drejts nga ana e shtetit sht e dyfisht dhe ka t bj me aplikimin e dispozitave dhe

178

n shqiptimin e sanksioneve. Shqiptimi, kryerja e pushtetit shtetror, sht kuptuar si krijim dhe aplikim i t drejts dhe kt duhet dalluar nga veprimet materiale t shtetit, t cilat drejtprdrejt apo trthorazi duhet t bazohen n t drejtn.

3. PARIMI I LIGJSHMRIS 3.1. Koncepti i ligjshmris Na sht e njohur q rendi juridik prbhet nga m shum elemente nga aktet juridike dhe normat t krijuara prej tyre dhe nga aktet materiale t sjelljeve njerzore. T gjtha ato jan t renditura n shkalln hierarkike kshtu disa jan m lart, e disa m posht. Kjo dmth q elementet e rangut t poshtm duhet t jen n harmoni me elementet e rangut m t lart t cilt ua prcaktojn formn dhe prmbajtjen, deri sa aktet materiale( sjelljet njerzore) duhet t ishin n harmoni me aktet individuale dhe t prgjithshme t cilat i prcaktojn. Kjo hierarki harmonizon t gjitha kto elemente t shumta n nj trsi unike, n rend unitar dhe kshtu mundson q sistemi i tr t veproj si mjet n duart e pushtetit pr mbrojtjen e intereseve t veta shtetrore. Koncepti i ligjshmris prbht nga ajo q t gjith elementet e ult t rendit juridik duhet t harmonizohen me elementet m t larta. N harmonizim me kt, i ligjshm quhet ai akt (juridik apo material) i cili sht n harmoni me aktin m t lart se vet, e jo ligjmrisht ( kundrjuridik) ai akt i cili nuk sht n harmoni me aktin m t lart se veten,e i cili paraqet shkelje e akteve t larta. Akti joligjor paraqet shkelje t rendit juridik. Joligjshmria sht dukuri jo e shndosh e cila fyen trsin dhe intereset e qytetarve. Kshtu q sht e kuptueshme q aktet joligjore nuk durohen n rendin juridik dhe se kundr tyre mirren masa t cilat kan pr qllim t largohen prej aty dhe sa m shum q sht e mundur t minimizojn ndikimin e dmshm n sistemin juridik t shtetit. Ligjshmria sht princip i do rendi juridik dhe prmbahet n t gjtha degt juridike. Shikuar nga kndvshtrimi i palve q realizojn t drejta t caktuara, parimi i ligjshmris paraqet t drejtn q n punn etyre juridike t vendoset me zbatimin e rregullave t prmbajtura n burimet e drejtsis. N kt kontest ligjshmria vlen njejt pr fardo t drejte materiale, si dhe pr t drejtn procedurale (shkallzuar). 3.2.Format dhe llojet e ligjshmrive Ligjshmria sht princip i rendit shtetror-juridik. Ky sht prcaktim i ligjshmris n kuptimin m t ngusht. Rendi juridik normativ si sistem i rregullave juridike n shtet paraqet ligjshmrin ose si pajtueshmri e akteve juridike t prgjithshme t ulta me ligj, ose akteve juridike materiale me ligj, gjegjsisht, pajtueshmrin e disa juridike me normn juridike e cila rrjedh nga ligji. Prcaktimi m i gjr do t ishte se ligjshmria sht element i ndrlidhjes dhe prshkimit ndrmjet t ndrsjell t shtetit dhe jurisprudencs. Ligjshmria lidhet n mnyr leksike dhe

179

konceptuale pr ekzistimin e ligjit si element kyq i legjitimitetit t rendit t shtetitjurisprudencs si shprehje normative t kryerjes s pushtetit t shtetit sovran. N kuptimin m t gjr normativ ligjshmria paraqet pajtueshmrin e t gjitha akteve juridike, pve kushtetuts s shkruar nse ai ekziston, me ligj. N lidhje m kt ligjshmrin e ndajm n dy lloje: 1. 2. ligjshmria formale dhe ligjshmria materiale;

3.2.1. Ligjshmria formale Ligjshmria formale paraqet sistemin e akteve juridike t cilt jan t ligjshm q i ka sjell organi prgjegjs shtetror sipas procedurs s rregullores. Ligjshmria formale sht form e ligjshmris e cila formohet ather kur akti juridik m i lart prcakton n ciln form dhe me far procedur dhe nga cili organ do t dorzohet akti juridik i ult. Pra ligjshmria nuk trajton raportin n mes ligjit dhe kushtetuts, sepse kjo sht pyetje n fushn kushtetuese e cila sht shum me rndsi pr rendin juridik dhe rndsis vendimtare pr principin e ligjshmris. N rend t par ligjshmria ka lidhje me harmonizimin e aktit m t ult kah vetja q do t thot se sht e lidhur pr formn e aktit juridik dhe procedurs s marrjes s tij, e jo n materien gjegjsisht prmbajtjen e tij. Mirpo ligji shum her prcakton edhe prmbajtjen e aktit t fuqis m t ult juridike ( psh prmbajtja e rregullores sht e prcaktuar me ligj n aspektin e udhzimeve dhe kahjeve me t cilat rregullohen pyetje t caktuara t cilat jan t lidhura m at akt juridik, e q dalin nga ligji). Duhet t kemi parasysh q organi m i lart juridik asnjher nuk mund t prcaktoj plotsisht prmbajtjen e aktit m t ult juridik. Sikur t ishte e mundshme akti i ult as nuk do t duhej marr, sepse as prmbajtja e tr nuk gjindet n ligj. 3.2.2. Ligjshmria materiale Ligjshmria materiale krijohet nse prmbajtja e aktit juridik t ult prputhet me aktin juridik m t lart (kundrt nga ajo joligjshmria materiale). Kshtu psh. Ligji pr procedurn gjyqsore prcakton si vijon: ''nuk mund t zbatohen masa t detyruara ndaj pals e cila nuk i sht prgjigjur gjyqit pr marrje n pyetje si dhe pala nuk mund t detyrohet t jap deklarat''. Nse ndonj gjyq do t vepronte n kundrshtim m kt, ather vendimi m t cilin do t zbatoheshin masa t detyruara ndaj pals e cila nuk i sht prgjigjur gjyqit pr marrje n pyetje, akti do t ishte n kundrshtim me prmbajtjen e aktit me t lart juridik. Me rndsi sht t kemi parasysh q me forcimin e parimit t ligjshmris organi ligjdhns arrin t mbaj organet ekzekutive n korniza t ligjdhnies, dhe vetvetiu edhe nn kontrolln politike. Gjithashtu duhet theksuar se sht dallimi n problemin e lidhjes s organeve administrative dhe t gjyqeve me aktin juridik m t lart n veprimtarin e tyre kshtu q ai dallim sht natyral dhe nuk mund t mohohet. Organeve t gjyqit akti juridik i lart u cakton kufijt prmbajtsor m preciz n aktin juridik t ult se sa kur sht fjala pr aktin administrativ. Kjo veanrisht vlen pr rastet e caktuara t akteve administrative te t cilat vie deri t zbatimi i disa normave

180

juridike disjunktive, e sidomos nse bhet fjal pr sjelljen e aktit juridik n baz t vlersimit diskret. 3.3. Ligjshmria evropiane dhe anglosanksone Ligjshmria n kuptimin sociologjik-politik prcaktohet n teorin dhe praktikn me shprehjen sundimit t t drejtave (''rule of la''), e n teorin juridike gjermane shteti juridik prcaktohet me konceptin Rechtsstaat. Kuptimi gjerman i ligjshmris ligjshmris si shtetit juridik sht parim plotsues, e jo themelor. Gjithashtu ndrmjet koncepteve ''sundimit t t drejtave'' dhe ''shteti juridik'' nuk ka dallime qensore. T dy konceptet bazohen n konceptin modern demoktatik, ndarja e pushtetit, barazia e qytetarve para ligjit, t drejtn t prdoren mjetet e njejta juridike, gjyqit t pavarur, prgjegjsis s pushtetit dhe qytetarve, si edhe kushteve tjera t nevojshme pr ekzistimin e ligjshmris kuptimin e fjalve t prmendura. Kushtet e prmendura duhet t sigurojn realizimin e parimeve t drejtsis, liris, barazis ose ndonj vlere tjetr shoqrore dhe juridike. Sa i prket shtetit juridik prmbajtja e t cilit n periudhat e ndryshme historike ishte shum i ndryshueshm, ai n kuptimin formal paraqet iden e sundimit t norms e cila sillet n distann nga realizimi i idealeve t drejtsis, rendit dhe qetsis, deri te idealet nacional-socialist gjegjsisht fashiste dhe idealeve tjera totalitare. Pas lufts s dyt botrore prmbajtja e shtetit juridik prtrihet n bazat demokratike dhe ndrlidhet me ekzistimin dhe garantimin e t drejtave dhe lirive t njeriut. N teorin juridike dhe politike t shtetit dhe t drejtsis gjat jan mbajtur diskutimet rreth asaj se cils nga kuptimet e prmendura duhet dhn prparsi. Prkundr asaj se bht fjal pr domethniet e ndryshme pr t njejtn dukuri, e jo pr dukuri t ndryshme. Nuk ka arsye q domethniet sociologjike-politike t mos bhen baz kuptimit normative t ligjshmris duke respektuar t gjitha dallimet t cilat dalin nga orientimi themelor dhe dallimit t kuptimit t ligjshmris evropiane, kontinentale dhe anglo-sanksone. Pjesa m e madhe t drejts anglosanksone e bn i ashtuq. common lav, q sht e drejta zakonore e cila sht e vrtetuar me shqiptime t vendimeve n gjyq, e jo legjislacion i shkruar, i cili sht i pakt, veanrisht n Angli. Legjislacioni i shkruar thirret Statute la (e drejt ligjore,legjislacion n t drejtn anglosanksone). E drejta angleze e vjetr ishte e zhvilluar n mas dhe prfshinte territorrin e m shum mbretrive fisnore t Anglis. Karakteristike sht se zhvillohej autonome, kshtu mendohet q ka pasur pak ndikim nga sistemi i t drejts nga roma vendeve tjera, si dhe sipas asaj se ishte e drejt e prgjithshme, pr dallim nga t drejtat e caktuara (privilegjet) t cilat jan t pranuara n baz t dokumenteve individuale. Jan tri burime themelore t s drejts anglosaksone: ligjet dhe koleksionet e rregullave t cilat jan lshuar nga organet e pushtetit; koleksionet e zakoneve t prcaktuara (ndrtimi i prbr me prejardhje t ndryshme); edhe kompilacionet private t rregullave t prgjithshme ose dispozitave konkrete (me spjegime dhe interpretime). N koleksionin e vet, e drejta anglosanksone ka m s shumti dispozita penalejuridike dhe karakterit penale-procesive,por ka edhe t drejtn qytetare n mas t zhvilluar (statusore dhe familjare, trashguese, e vrtet dhe obligative), si dhe t drejtn

181

procedurale qytetare. Statute la gradualisht, por gjithnj e m shum po e shtyn common la, edhe pse fushat e s drejts tradicionale, e veanrisht e drejta qytetare, edhe m tutje pjesn m t madhe t rregulluara prmes common la-it. E drejta bashkkohore e vendeve anglosanksone dallon nga sistemet tjera t se drejts, e veanrisht t drejts kontinentale evropiane, me rendin evijave personale , veanerisht me rolin e madh t s drejts zakonore t precedentit t gjyqit si burim me rndsi i s drejts. Kjo veti sht krijuar nga,njra an pr arsye t zhvillimit historik t asaj s drejte, e cila sht larg nga e drejta tradita juridike romake dhe ndikimit m t vogl t s drejts evropiane, e krijuar n kushte tjera shoqrore. Dallimi n kushtet historike dhe shoqrore ka sjell deri te dallime t rndsishme bile edhe ndrmjet t drejtave t caktuara anglosaksone. Kshtu ekzistojn mjaft dallime n mes t s drejts anglez dhe asaj amerikane. 3.4. Rndsia praktike e ligjshmris Ligjshmria si parimi juridik dhe si princip i puns korekte s administrats dhe jurisprudencs ka kuptim vetm nse realizohen praktikisht n praktik. Rndsia praktike eligjshmris n realitetin paraqet detyr e shkencave indikative. Rndsin e tyre shum specifike t ligjshmris duhet dalluar nga vlera sociologjike-politike. Ligjshmria n veprimin praktik t akteve juridike t organeve shtetrore i referohet asaj q nga prfytyrimet e tyre sht realizuar n praktik. Kjo sht ngase ligjshmria posedon disa veti permanente si jan: 1.lidhshmria pr shtetin dhe t drejtn, 2. univerzaliteti, uniteti, 3. relativiteti 4. indikacioni. Lidhshmria e ligjshmris pr shtetin dhe t drejtn e ndan nga korektsia shoqrore e cila shpreh kompleksitetin e hierarkis t gjith bashksive shoqrore dhe nevojn q t zbatohen normat me rregulla t caktuara. - Univerzaliteti tregon se nuk ka shtet juridik dhe t drejt pa ligjshmri. - Unitariteti tregon se ligjshmria n do shtet sht ose unike ose nuk ka fare. - Relativiteti tregon se asnj rend juridik nuk realizohet sipas dshirave t krijuesve t vet dhe se do rend duhet t llogaris me t ashtuq. aberacionet standarde t ligjshmrive t cilat hyjn n konceptin e rendit juridik efikas. N rendin juridik joefikas aberacionet bhen deformime ku ligjshmria shndrrohet n anomali t s drejts. Indikacioni paraqet ndjeshmrin e veant t parimeve n do shkelje t s dejts. Pr kt ligjshmria paraqet tregues t sigurt t shndetit t nj shteti dhe shoqrie, gjegjsisht, drejtsis s tyre. 3.5. Fuqia juridike do akt juridik ka fuqin e caktuar juridike me t ciln vepron ndaj akteve tjera. Koj do t thot, n t vrtet, q do akt i till ka vend t caktuar n hierarkin e akteve

182

juridike kshtu q ka n nj mas t caktuar ndikim n aktet tjera si, dhe prap, do t duhet t duroj edhe masn e caktuar t ndikimeve t akteve tjera n vete. Nse vendi i saj n hierarkin e akteve juridike sht m lart, do t ket fuqi m t madhe juridike, dhe e kundrta. Akti juridik m fuqi m t madhe juridike ndikon n akte me fuqi m t vogl n at kuptim q ato duhet t jen n harmonizim me t, pra nuk guxojn t kundrshtojn. Ai vet, prap, duhet qen n harmoni me aktin me fuqi m t madhe juridike nga fuqia e vet. Kuptohet q akti me fuqin m t madhe (kushtetuta) nuk ka asnj akt mbi veten kshtu q mund t kumtoj si t dshiron, duke mos pasur kujdes n harmonizimin me ndonj akt tjetr. E kundrta, akti me fuqin m t vogl nuk ka ndikim n aktet tjera, ndikimin e t cilve e duron, dhe ndikon vetm n aktet materiale t cilat n baz t tij kryhen. Fuqia juridike e akti juridik, do t thot pra, sht mas e ndikimit, veprimit t njrit akt n aktet tjera. Fuqia juridike m s shumti varet nga forma e saj dhe at, si e kemi theksuar, n rend t par nga subjekti i cili sht prgjegjs q t sjell aktin, dhe n rend t dyt nga prosedura e sjelljes. 3.6. Elementet q ndikojn n ligjshmri 3.6.1. Keqprdorimi i t drejts T fituarit e t drejts mund t jet e ligjshme dhe jo e ligjshme. E drejta e ligjshme sht ajo q del nga ligji (legale dhe legjitime). Jo e ligjshme sht e drejta subjektive q sht kontra ligjit (contra legem). E drejta legale e ligjshme ndonsjher nuk do t thot q duhet t'jet edhe legjitime, nse pa marr parasysh q i sht ndar nga organi prgjegjs dhe sipas procedurs ligjore fyen t drejtn subjektive t dikuj tjetr. Ather kur mund t ''keqprdoret''. Para s gjithash ather kur personi shfrytzon at t drejt. Shtrohet pyetja se n far mnyre sht fituar e drejta q do t mund keqprdorej. Para s gjithash, e drejta subjektive mund t dal prej ndonj t drejte tjetr, q paraqet baza q m s shumti prdoret pr keqprdorimet ose mund t ndahen n mnyr q t mund t keqprdoret. Pa marr parasysh se n far mnyre t fitimit t s drejts, keqprdorimi i t drejts paraqet prdorimin e t drejts subjektive me t ciln aq shum ofendon t drejtn subjektive t huaj ashtu q ligji ndalon keqprdorimin. Norma me t ciln caktohet ndonj e drejt subjektive mund q n zbatimin konkret q ndonjher t tregohet jomjaft precize, pa marr parasysh a bhet fjal pr normn juridike t prgjithshme apo individuale. M shpesh ndodh q norma e prgjithshme sht e paefektshme pr shkak se sht joprecize dhe e paprcaktuar. Mund t tregohet q kryerja e nj t drejte subjektive t plotfuqishme pengon kryerjen e t drejts subjektive tjetr, q as nuk ka mundur t parashihet gjat caktimit normativ t s drejts konkrete. Kshtu psh. e drejta pronsore do t mund t mund t kryhej ashtu q do t elej pusi n pronn e vet, pr 'arsye i shteret uji pusit t prons fqinje t cilin e ka shfryzuar pronari i saj. Rasti tjetr i keqprdorimit t s drejts do t ishte ndrtimi i murit n afrsi t megjes s parceles me ka mbyllet dritarja n shtpin e cila gjindet n parcelen fqinje. Kto mnyra t fitimit t drejtave subjektive ligji i ndalon. T drejtat e m hershme mendonin

183

q subjekti mundet t drejtn e vet t shrytzoj pa kufi bile edhe n rastet e prmendura, dhe ate sipas parimit kush t drejtn e vet kryen askujt nuk i bn dm (qui suo iure utitur neminem ledit). Gjat zhvillimit t s drejts dhe krijimit t sistemeve juridike t ndryshme gjithnj e m shum po kuptohet se t drejtat subjektive duhet kufizuar nse duam q maksimalisht t realizohen. Kufizimi i t drejts kryhet jo vetm m norma juridike t cilat ndonj t drejt prcaktojn, por edhe konkretisht n ato situata t cilat norma q t drejtn e prcakton, nuk mund t'i parashikon. Kshtu krijohet nj norm e prgjithshme juridike e kufizuar me t ciln ndalohet keqprdorimi i t drejts. Pr zbatimin e saj prgjegjs sht organi shtetror, qoft administrativ ose gjyqsor i cili sht i obligueshm t zbatoj at normn e prgjithshme juridike m t ciln duhet n do rast konkret t vlersoj a ekziston keqprdorimi i drejtsis , gjegjsisht, nse ekziston , t kufizoj t drejtn apo t'a anuloj. Duket se, prkufizimi i prgjithshm t drejts prbhet nga shfrytzimi i t drejts s vet ashtu q subjektit t vet plotsisht apo pjesrisht t'ia pamundsoj ose shkurtoj shfrytzimin e t drejts s vet. Pr kt nocion me rndsi sht q me t, t mos kryhet kundrvajtja por t realizohet e drejta fuqiplot, pra, jo dika t ndaluar (shkelje) por dika t lejuar (e drejta subjektive). N teori elemente e ndryshme t keqprdorimit t s drejts kuptohen n shum mnyra. Jan dy kuptime themelore sipas t cilave sht e nevojshme t ekzistoj qllimi i personit q shfrytzon ndonj t drejt q me realizimin e t drejts s vet personit tjetr i shkakton dm. E dyta sht kuptimi objektiv i keqprdorimit t s drejts e cila prbhet nga kryerja jo e drejt t ndonj t drejte t vet. Ajo mund t z fill nse e drejta kryhet kundr qllimit t vet, edhe kur nuk ekziston qllimi q me kryerjen e till t s drejts t'i shkaktoj dikujt dm. Asnjher n ndonj rast konkret nuk sht e leht t vrtetoht a e ekziston qllimi i keq gjat shfrytzimit t s drejts subjektive, si dhe a ekziston kryerje e parregullt e t drejts, gjegjsisht a sht kryerja kundr qllimit t vet etj. Organet t cilat konstatojn ekzistimin e keqprdorimit t s drejts kan liri t madhe t vlersimit, kshtu ekziston rreziku edhe nga keqprdorimet e tyre t lirive , gjejgsisht, ekziston rreziku q organi shtetror shpall keqprdorim t ndonj t drejtedhe kur nuk sht fjala pr keqprdorim. E drejta administrative, por edhe degt tjera t drejtsis ndalojn keqprdorimin e s drejts, kshtu ligjdhnia pozitive parasheh ndalimin e kryerjes s t drejts e cila sht n kundrshtim me qllimin e saj pr 'shkak ajo me ligj sht konstatuar ose pranuar. 3.6.2. Antinomia n t drejtn Antinomia n t drejt paraqet marrdhnie n mes dy e m shum normave juridike n sistemin juridik e nj shteti t cilat jan ndrmjet vete plotsisht ose pjesrisht inkompatibile, pra t kundrta ose kundrthnse nga prmbajtja e obligimeve juridike dhe autorizimeve t cilat ajo i prcakton pr adresatt e vet. Ajo marrdhnie fillon vetm ndrmjet normave t cilat kan pjesrisht apo plotsisht fush t njejt t vlerjes, gjegjsisht, nse rregullojn sjelljet e njejta pr kategorit e njejta t subjekteve dhe n koh dhe hapsir t njejt (psh ekziston kundrshtimi n mes t normave q urdhrojn nj veprim dhe asaj nn kushtet e njejta ndalon t njejtin veprim. Antinomia krijohet si

184

ndrmjet normave juridike t barabarta, ashtu edhe ndrmjet normave juridike me fuqi juridike t ndryshme. Krahas ktyre akteve normative q prfshijn edhe joligjshmrin n t drejt sht e mundshme t flitet edhe pr antinomi aksiologe n t drejtn ose inkompatibilitetin ndrmjt principeve vlerusese t cilat i aprovon sistemi juridik, gjegjsisht ndrmjet prmbajtjes s normave juridike dhe tekniks me t ciln duhet zbatuar ato prmbajtje. Pr shkak t veprimit t intereseve t kundrta n t drejtn, pr shkak t zhvillimit t institucioneve juridike, pr gabimet logjike dhe stilistike dhe arsyeve tjera, sistemi juridik nuk mund t jet plotsisht i lir nga antinomia, gjegjsisht plotsisht koherent. Srish, t gjith sistemet juridike tentojn t arrijn shkalln m t lart t mundshme t unitetit t mendimeve. Pr kt arsye n t gjitha caktohen obligimet dhe autorizimet e subjekteve t caktuara juridike t eliminojn antinomin dhe t sjellin procedura me ndihmn e t cilave ai eliminim i antinomis kryhet. Mnyrat elementare t zgjidhjes s formave normative t antinomis n t drejtn jan: 1) vnies jasht fuqis njrn ose t dy mnyrat e zgjidhjes inkompatibile t normave juridike; dhe 2) ndrrimi i kuptimeve t normave inkompatibile me interpretimin e tyre. N rend t par prdoren si kriterium themelor parimi kohor lex posterior derogat priori, parimi i fuqis juridike lex superior derogat inferiori dhe parimi i mbrojtjes lex specialis derogat generali. N rastin tjetr, ata q zbatojn normat juridike me reinterpretim ndrrojn fushn personale, materiale, kohore ose hapsinore t vlefshmris s njrs apo t dy normave juridike inkompatibile. 3.6.3. Eksepcioni i joligjshmris (jolegaliteti) Ekscepcioni i joligjshmris paraqet form t autorizimit kontrollues ndaj dispozitave ligjore prmes t cilit organi i caktuar shtetror ( me rregull gjyqi) refuzon zbatimin e rregulls juridike n rast konkret kur vrtetohet q ajo dispozit juridike n kundrshti me normn juridike m t lart (ligjin). N rast t till lnda zgjidhet n baz t ligjit. Me zbatimin e eksepcionit dispozita ligjore nuk anulohet me efektin objektiv (erga omnes), por veprimi eksepciv kufizohet vetm n palt e rastit, me ka futet masa e caktuar e pasiguris juridike. 3.6.4. Veprimi kthyes i rregulls juridike (retroaktiviteti) Retroaktiviteti nnkupton se dispozita zbatohet n situata t cilat jan krijuar dhe ekzistuar para se vet dispozita t ket hyr n fuqi. Shpesh theksohet q nuk sht e arsyeshme q dispozita juridike t ket ndikim retroaktiv. Qndrimi i till parimisht mirret edhe n sistemin juridik ku ligjdhnsi n princip eliminon mundsin e ndikimit retroaktiv t dispozits juridike duke e lejuar vetn jashtzakonisht dhe nn kushtet strikte t dispozits. Dhnia e ndikimit retroaktiv t dispozits juridike shkakton pasigurin si pr subjekte t cilat zbatojn dispozitn juridike, sepse te ata shtrohen dilema a nuk do t shnjohet ndonj nga veprimet e tyre si kundr ligjore dhe ashtu t sanksionohet, ashtu edhe pr subjekte n kndvshtrimin e siguris juridike n mbrojtjen e t drejtave t realizuara.

185

3.6.5. Konflikti i kompetencave Mosmarrveshja ndrmjet dy apo m shum organeve shtetrore rreth asaj kush sht kompetent pr zgjidhjen e marrdhnieve t caktuara, pyetjeve dhe t ngjajshme mund t sjell deri t paligjshmria. Konflikti i kompetencave mund t shkaktohet ndrmjet organeve shtetror t ndryshme, si administrative, ashtu edhe organeve gjyqsore. Gjithashtu, konflikti i kompetencave mund t shkaktohet ndrmjet organeve t nivelit t njejt apo t ndryshm t vendosjes, pastaj ndrmjet gjyqeve, ndrmjet gjyqeve dhe organit t administrimit, ndrmjet organeve t ndryshmet administrimit etj. Gjithashtu konflikti mund shkaktohet si n aspektin e kompetencs s vrtet ashtu edhe lokale. Konflikti pozitiv sht ai kur dy ose m shum organe e shohin veten kompetent pr zgjidhjen e t njejts shtje t s drejts, deri sa konflikti negativ i kompetencs ekziston kur dy ose m shum organe e konsiderojn veten kompetent n zgjidhjen e shtjes s caktuar juridike apo pyetjes s caktuar juridike. Zgjidhja e konflikteve t kompetencave sht n prcaktimin e organit i cili sht kompetent pr zgjidhjen e shtjes s caktuar juridike sipas dispozitave n fuqi pr komptencat e puns dhe veprimit t organit. Zgjidhja e konfliktit t kompetencs zakonisht i besohet si kompetenc ligjore atyre organeve t cilat n nj mnyr organe m t larta t prbashkta nga organet t cialt jan n konflikt. 3.6.6. Zbatimi joligjor i ligjit Ekzistimi i zbatimit joligjor t ligjit mund t sjell n pyetje ligjshmrin e aktit juridik , qoft a bht pr dhnien e ndonj akti juridik t caktuar apo bht fjal pr sjelljen dhe dhnien e aktit nnligjor t prgjithshm.aktiPostojanje nezakonite primjene zakona moe dovesti u pitanje zakonitost pravnog akta, bilo da se radi o izdavanju pojedinanog pravnog akta ili se radi o donoenju i izdavanju podzakonskog opeg akta. Kshtu pr shembull baza pr zgjidhjen e ndonj shtjeje juridike duhet t jet eksluzivisht ligji n fuqi q mund t zbatohet, gjegjsisht, dispozitat juridike pozitive q jan n fuqi. T gjth t tjerat do t ishte joligjshmri n veprimin e organit shtetror. Kshtu q zgjidhja e ndonj rasti konkret me prdorimin edispozitave juridike, qoft ligjit ose aktit nnligjor t prgjithshm i cili nuk vlen do t sjell deri te akti administrativ i paligjshm. Deri te konflikti i ligjit mund t vie n fushat e ndryshme t cilat jan t rregulluara me t drejtn dhe me kriteriume t ndryshme. Kshtu ekziston konflikti n kohn e vlershmris s tyre. Ai krijohet n mes t akteve juridike t m hershme dhe t m vonshme, qoft a bhet fjal pr zbatimin e dispozitave juridike t hershme t cilat nuk kan hyr n fuqi, apo nse jan zbatuar dispozitat juridike t cilat m nuk vlejn n rastin konkret. Gjithashtu, zbatimi i paligjshm i cili mund t sjell deri te veprimi i paligjshm i organit shtetror sht duke marr parasysh territorin, pra kur n territorin e njjt ka

186

baz t vlejn dy a m shum ligje (psh konflikti ndrmjet ligjeve t federats dhe ligjeve t shteteve antare), etj. Mirpo, n kuptimin e ngusht t fjals, nn kuptimin e konfliktit t ligjeve nnkuptohet vetm konflikti n mes ligjeve t cilat u prkasin shteteve t ndryshme pr zgjidhjen e rastit konkret i cili mund t jet, me baza t ndryshme, i zgjidhur me zbatimin e ligjit t dy apo m shum shteteve. 3.7. Legjitimiteti Legjitimiteti i normave juridike sht karakteristik dhe veori e t gjith normave shoqrore. Legjitimiteti do t thot pranimin e normave juridike ( ose ndonj norme tjetr shoqrore) nga ana e adrestve (personat t cilve iu sht drejtuar norma), e kjo si rregull sht shumica e antarve t ndonj bashksie politike-territoriale. Legjitimiteti sht institut juridik i cili paraqet: 1) koncept me t cilin paraqitet ajo q sht n harmoni me rendin e caktuar,q ekziston tani apo q ka ekzistuar deri von; 2) eliminimin e ndrrimeve dhe pranimin e mdrrimeve t kundrta me rendin ekzistues t cilat jan n rrjedh apo vetm se jan zbatuar n vepr. Parimisht legjitimiteti miraton n teori dhe praktik intervenimet, pr mbrojtje t ekzistimit t rendit t caktuar. Ekzistimi i legjitimitetit t norms juridike paraqet principin juridik i rendit juridik si dhe rregulli i legjtimitetit t normave juridike vlen edhe pr sistemin juridik i cili nuk prbhet vetm nga rregullat e rastsishme t dhunshme, rregulla t dhunshme t rndomta. Por edhe nga rregullat q jan t arsyetuara dhe t pranuara si t tilla n shoqri. Kshtu legjitimiteti, qoft i dispozitave n t cilat jan t prmbajtura disa norma juridike, qoft vetm norma juridike ht parakusht q t vlejn kushtetuta dhe ligji. Ky parim sht conditio sine qua non pr funksionimin e sistemit politik pa tronditje dhe konflikte t cilat do t ishin t papajtueshme dhe do t kishin prfundim jot favorshm pr ekzistimin e shtetit. njejt vlen edhe pr rregullime permanente t marrdhnieve shoqrore t cilat i quajm ''institucione'', si jan familja, martesa, shoqatat, ndrmarrjet, xhamia, kisha etj. 3.8. Mbrojtja e ligjshmris dhe mjetet juridike Me qllim t provs s paligjshmris s ndonj akti juridik n rendin juridik t shteteve bashkkohore dhe demokratike sht i parapar procedimi i caktuar. Aty provohen faktet e caktuara q i prkasin procedimit dhe organit q ishte kompetent pr zgjidhjen e ndonj shtjeje juridike. Procedura n t ciln shqyrtohet dhe vrtetohet paligjshmria e ndonj akti juridik ndryshon n rendet juridike nga shteti n shtet. Te aktet juridike te t cilat nuk sht i lejuar procedura e provs s paligjshmris s tyre. Te aktet te t cilat sht e lejuar procedua e till ekziston e drejta pr paraqitje t mjeteve juridike t rregullta dhe t jashtzakonshme. Mbrojtja primare nga aktet juridike t paligjshme realizohet me shfrytzimin e mjeteve t rregullta juridike (ankesa dhe kundrshtimi), dhe kshtu i dallojm shkalln e dyshkallmris dhe t treshkallmris t hetimit dhe provs s paligjshmris s akteve juridike. Kto forma t mbrojtjes s ligjshmris i referohen vetm disa akte, deri sa pr aktet e prgjithshme juridike ekziston nj procedur tjetr e parapar e cila paraqitet para gjyqeve kushtetutare kompetente si vlersim kushtetutar i akteve juridike.

187

Mbrojtja e t drejtave n kuptim t ngusht sht mbrojtja n rast t shkeljes s t drejts subjektive, e n kuptimin e gjr, mbrojtja n rast t rrezikimit s t drejts. E drejta sht shkelur n kuptimin e ngusht kur sht krijuar gjendje e kundrt nga prmbajtja e autorizimit (pronarit i sht marr pa baz). E drejta sht rrezikuar (shkelja n kuptim t gjr) kur ekziston rreziku t krijohet gjendje e kundrt e prmbajtjes s autorizimit (ndrtesa fqinje sht gropuar por ende nuk sht rrnuar, ka nisur botimi i librit t autorit pa autorizimin e tij, por ende nuk sht edituar etj). Pamundsia q titullari n trsi apo pjesrisht t kryej t drejtn e vet, dhe gjendaj e rrezikut q pamundsia e till t filloj, mund t jen t shkaktuara nga veprimi i njerzve (veprimi i shkeljes) ose me ngjarje (ngjarja e lndimit, psh ujqit sulmojn bagtin e pronarit).

4. ADMINISTRATA N SHTETIN JURIDIK DHE JODEMOKRATIK Pr dallim nga shteti juridik dhe demokratik n t ciln administrata dhe gjykatat jan t vendosura nn legjislacion, n shtetin jo juridik kto organe jan dshmi e pushtetit t pakontrolluar. Ato kan qasje t ndryshme t t kuptuarit t interesit publik. Ai interes, nuk sht interes i qytetarit si individit apstrakt. Ai sht pasqyrim i shtress s privilegjuar, nj establishmenti i cili pr t gjitha vendos pr vete dhe n emr t t gjithve. Kjo gjendje sht keqprdorimi i pushtetit n t cilin nuk ekziston siguria juridike e qytetarit. Prhapja veprimtaris s administrimit n punt e regullimit t sferave t ndryshme t jets s njerzve n shtet, para s gjithash t kanalizuarit e rrjedhave t ekonomis dhe kryerjes s punve dobiprurse shoqrore t karakterit t jodetyrueshm prmes veprimit t shrbimeve publike, ka zgjeruar rrethin e bartsve t veprimtaris s administrimit n ato t karakterit jo shtetror me ka i sht dhn rndsi t ashtuquajturit sektorit publik. Nga njra an, kjo e demokratizoi administratn e bri t hapur ndaj qytetarve, e nga ana tjetr, decentralizimi i saj e ka barazuar administratn me rrethinn deri n at mas sa antart jan, n nj mnyr, plotsisht pa pushtet nga sistemi i pushtetit, e diferencimi i cili kshtu fillon, domosdo ndikon n lidhshmrin dhe integrimin e amdninistrats s shtetit me zbatimin e metods s hierarkis s mbishtruarit dhe nnshtruarit. Administrata sht pa dyshim publike mevet faktin se sht e orientuar n realizimin e interesave publike dhe t prgjithshme. Ajo duhet t veproj n harmoni me rregullin obliti privatorum, publica curate, pra, duke mos shikuar interesat private kur jan n pyetje interesat e prgjithshme, por krkesa e till nuk guxon t kuptohet fjal pr fjal n mnyr q t mos pamundsohet realizimi i t drejtave personale-subjektive. Administrata e profesionalizuar gjithnj t on kah shteti juridik. Ajo nuk mundson q nga padrejtsia t krijohet drejtsia, pr dallim nga shteti n t cilin nuk ekziston pushteti i drejtsis dhe n t ciln vlen rregulla, q e drejta nuk mund t krijohet nga shkelja e t drejtave (ex injuria jus non oritur - nga padrejtsia nuk krijohet drejtsia).

188

Krkesat shtetrore prmbushen prmes funksionit udhheqs dhe rregullimit t marrdhnieve konkrete, kshtu norma t ciln e ka sjell pushteti shtetror, bhet juridike vetm ather kur sht mjaft efikase q t jet n gjendje t udhheq marrdhniet n shoqri, t cilat prmes saj krijohen. Administrata e Bosns dhe Hercegovins nuk ka sistem i cili do t'i lidhte elementet e saj, sepse kornizat ekzistuese jan t diferencuara proporcionalisht kornizs kushtetutare n t ciln ajo ndodhet.

189

Kapitulli XI

KONTROLLIMI I PUNS S ADMINISTRATS

1. FORMAT DHE BARTSIT E KONTROLLIMIT T PUNS Kontrolli i administrats s shtetit paraqet nj aspekt t caktuar dhe specifik t mbikqyrjes juridike ndaj aktiviteteve t shumta t cilat organet e administrats si organe t pushtetit shtetror i kryejn n situata t llojllojshme. N pyetje sht veprimtaria n t ciln subjektet e autorizuar kan t drejt t kryejn mbikqyrjen, gjegjsisht kontrolln mbi sjelljen e administrats, mnurn se si ajo e prdor autorizimet e veta dhe a bie akte, gjegjsisht a ndrmerr masat adekuate n prputhje me autorizimet e veta. Edhe ktu sht e domosdoshme t tregohet se kontrolla nuk sht vetm qasjen autoritative, po njkohsisht edhe ''dhnies s ndihms dhe kshillimit atij q kryen kontrrolln, prmirsimin e vrtet t gabimeve t bra dhe mangsive, si dhe avansimin e puns dhe edukimin e personave t cilt punojn n administratn shtetrore''. Kontrolla, gjegjsisht vlersimi i puns s organit t administrats mund t realizohet prmes m shum formave fillestare, t cilt kan subjektet e veta, gjegjsisht bartsit. Shum shpesh n teorin e mbikqyrjes juridike shqyrtohen kto forma t ksaj kontrolle dhe bartsit e vet: 1) kontrolla e administrimit t ciln e kryejn trupat prfaqsues dhe organet politike-zbatuese; 2) kontrolla e mbikqyrjes t ciln e kryejn ombudspersoni; 3) kontrolla e administrimit n kuadr t administrats ; 4) kontrolla e administrimit n suaza t mbikqyrjes s rregullt t gjyqeve ndaj ligjshmris s puns s organeve t administrats dhe 5) kontrolla e administrimit t ciln e kryen prokuroria publike. N baz t formave t prmendura t kontrolls s veprimtaris mbikqyrse dallojm kto lloje t kontrolls: (1) kontrolln e organeve t administrimit e cila realizohet duke zbatuar autorizimet procesuale(psh kjo sht kontrolla e prokurorit publik i cili ka t drejt n shfrytzimin e mjeteve juridike) dhe (2) kontrolln e organeve t administrimit e cila realizohet prmes autorizimeve meritore (kontrolla mbikqyrs i mbikqyrjes dhe kontrolla gjyqsor i mbikqyrjes). Kontrolla gjyqsore dhe administrative edhe sot kan vler t veant dhe paraqesin instrumentet fillestare pr largimin e kundrligjshmriss n kryerjen e pushtetit politik n situata individuale n shtetet bashkkohore.

190

2. KONTROLLA DHE FUNKSIONIMI I ORGANEVE MBIKQYRSE T CILAT I KRYEJN TRUPAT PRFAQSUES Kontrolla dhe funksionimi i organeve t mbikqyrjes t cilat i kryejntrupat e prfaqsive prfshin at lloj t kontrollit q n teorin e t drejts administrative thirret edhe kontrolla politik.Kjo sht form i kontrollit i cili nnkupton t drejtn e organeve t prfaqsive q t ken disa ingerenca politiko-ekzekutive, e veanrisht ndaj organeve t mbikqyrjes. N konstalacion t ktyre marrdhnieve situat e veant sht e atyre organeve politike-ekzekutive t cilt zgjidhen drejtprdrejt. Por nn disa kushte t caktuara kushtetutare dhe ligjore, mund q n trupin adekuat t prfaqsis t parashtrohen pyetja e prgjegjsis edhe t ktyre organeve. Kur jan n pyetje qeverit, si organe politike-ekzekutive kolegjiale (Kshilli ministrave, qeverive dhe t tjera ), krahas prgjegjsive specifike t personaliteteve kryesuese t tyre, gjegjsisht t kryetarit t shtetit mund t shtrohet edhe pyetja e prgjegjsis s antarit t caktuar, gjegjsisht ministrit, si udhheqs i resorit t caktuar shtetror t ngarkuar pr rregullimin e sfers s caktuar t jets shoqrore. Krahas prgjegjsis kolektive si antar i qeveris, dhe prgjegjsis individuale pr punn e vet dhe punn e ministris n trsi n ball t s cils sht.N njsit e vetqeverisjes lokale mund t vrehet edhe obligimi i paraqitjes s raportit t kryetarit t komuns kuvendit t komuns dhe opinionit pr zbatimin e politiks s komuns dhe pr aktivitetet e numrta. Duke u nisur nga ajo se kryetari zgjedhet n zgjedhje drejtprdrejt dhe me vota t fshehta, q dmth se kuvendi komunal nuk ka mandat as t'a zgjedh e as t'a shkarkon nga detyra, n shprehje vjen prgjegjsia e veant e kuvendit komunal ndaj qytetarve si votues t cilt mund t shpallin zgjedhjet e parakohshme t kuvendit komunal pr t verifikuar mandatin e kryetarit. Ky lloj i kontrollims s funksionimit t organeve udhheqse dhe politiko-ekzekutive pasqyrohet, drejtprdrejt apo trthorazi, edhe prmes realizimit t drejtave themeluese dhe buxhetore t trupave t prfaqsuesve. Kjo arrihet si n aspektin e marrjes s disa akteve ligjore t caktuara, ashtu edhe dhnien e kahjeve pr realizimin e tyre, q veanrisht vie n shprehje n mbylljen e diskutimeve pr raportin e puns, gjegjsisht pr shqyrtimin e materialeve t caktuara analitikeinformative nga fushat e ndryshme. 3. KONTROLLIMI I ADMINISTRIMIT T CILIN E KRYEN OMBUDSPERSONI Kontrollimi i administrimit t ciln e kryen ombudspersoni sht asi lloj kontrolle q kohve t fundit po aplikohet n shtetet n tranzicion. Sipas shembullit t vendeve t zhvilluara demokratike t perndimit, veanrisht ne shtetet me rolin e theksuar social, si jan Suedia, ombudspersoni n hapsirat e ish-Jugosllavis sht konstatuar n sistemin e drejtsis n mnyr q t kontriboj n n forcimin e e t drejtave dhe lirive t njeriut. Ombudspersoni sht institucion i cili ka t drejt dhe mundet t hulumtoj format e ndryshme t veprimit t paligjshm dhe t parregullt t organeve t pushtetit dhe individve n kryerjen e t gjitha formave t veprimtarive, nga organet e pushtetit ekzekutues, deri te gjyqet dhe t tjera. Ombudspersoni ndrmerr masa dhe veprime t

191

caktuara pas pranimit t lajmit n form t raportit nga administrata e Komisionit, pohime ose sipas iniciativs s vet shkeljen e t drejtave t njeriut, t cilat jan t paraparan konventn e Evrops pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe lirive elementare ose diskriminimit me fardo baze. Pr rezultatet e veta t hetimit shpall rezultatet dhe konkluzionet. Raportet e veanta mund t'ia prezenton zyrtarit ose organit t qeveris. Nse subjekti t cilit i sht drejtuar raporti i veant nuk i kushtohet kujdes, ombudspersoni raportin do t'a prezenton dhe t'ia udhzoj organeve dhe trupave t bashksis ndrkombtare pr implementimin dhe zbatimin e ligjit dhe dispozitave t tjera, varsisht se kush vendos pr pyetje t caktuara nga kompetencat e veta. Raporti i njejt i drejtohet edhe organit politiko-ekzekutues t atij niveli t pushtetit n t cilin organi apo zyrtari nuk i ka kushtuar vmendje konkluzioneve dhe rekomandimet e ombudspersonit. Njkohsisht ombudspersoni mund t nis procedurn para trupave kompetent dhe institucioneve t pushtetit. Ai ka t drejt qasjeje dhe shqyrtimit t t gjitha dokumenteve zyrtare, duke prfshir edhe ato dokumente t cilat jan t natyrs konfidenciale. Veanrisht sht e parashikuar q ombudspersoni ka t drejt me qen prezent n dgjimet dhe procedurat administrative te organet e administrats. Ombudspersoni mundet n do koh t hyj dhe t kontrolloj cilin do vend ku personat jan t privuar nga liria ose ku punojn. Kto autorizimet e tija duhet qen m prafrsisht t precizuara n ligjet pr procedurn e administrimit.

4. KONTROLLA E ORGANIT T SHKALLS S DYT - KONTROLLA E INSTANCS Kontrolla e organit t shkalls s dyt- kontrolla i instancs sht kontroll e organit t administrats i cili me dispozitat ligjore sht i caktuar si organ i shkalls s dyt, gjegjsisht organ i cili ka karakter ''t instancs m t lart'' zgjidh sipas ankess s subjektit t autorizuar dhe e cila sht e dorzuar kundr vendimit t marr t organit t shkalls s par. Ankesn n procedurn e administrimit mund ta paraqet pala, prokurori publik dhe mbrojtsi publik, si dhe ombudspersoni nse ka t bj me mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe mbrojtjen e dinjitetit t njerzve.Parashtruesi i ankess krkon q vendimi i shkalls s par srish t rishqyrtohetdhe prmirsohet nga ana organit t shkalls s dyt pr paligjshmrit eventuale t prmbajtur aty. Gjithashtu parashtruesi i ankess krkon q vendimi i shkalls s par t anulohet (n trsi apo pjesrisht), gjegjsisht, t ndryshohet n si i paligjshm ose i parregullt. N procedurn e administrimit vlen parimi i zgjidhjes s dyshkallmris s zgjidhjes; kjo do t thot se me ankesn kundr vendimit t shkalls s par mund t zgjedh vetm edhe nj organ i drejtperdrejt m i lart dhe sipas ksaj me vendimin eorganit t shkalls s dyt prfundon vendimin n organin procedurs s administrimit.Nga parimi i vendimit t shkalls s dyt n procedurn e administrimit LPA parasheh disa leshime t caktuara; n ato raste nuk mund t paraqitet ankesa kundr vendimit t marr n shkalln e par. Pas paraqitjes s ankess, vendimi kundr t cilit sht deklaruar nuk mund t zbatohet (ndikimi suspenziv i ankess) dhe pr at vendos organi i shkalls s dyt( ndikimi devulutiv i ankess). Vrtet edhe organi i shkalls s par ka mundi q edhe nj her t t'ia nnshtroj aktin e marr kontrolls s vet (ndikimi remonstrativ i ankess).

192

M at rast organi i shkalls s par mundet, ns mendohet q ankesa sht me baz, t ndryshoj vendimin e shkallls s par n trsi apo pjesrisht dhe t kompletoj procedimin dhe t bie vendim t ri.Gjat kryerjes s kontrolls instancionale organi i shkalls s dyt ka t drejt t vlersoj ligjshmrin dhe t vlersoj arsyeshmrin e aktit t administrimit t organit t shkalls s par.Kryerjen e kontrolls t ciln e kryen organi i shkalls s dyt sht realizimi i principit t shkalls s dyt n zgjidhjen e gjrave administrative. Me at rast organi i shkalls s dyt heton rregullsin e vendimit t shkalls s par dhe nse vlersohet se ankesa nuk sht br me koh, e deklaruar nga personi i paautorizuar ose sht e palejuar do ta hudhin posht me vendimin e vet, pastaj ka t drejt t refuzoj ankesn, t ndryshojvendimin e shkalls s par n dobvi t pals, e shum rrall n dm t saj, t ndaloj vendimin e shkalls s par dhe t'a kthej organit t shkalls s par n procedim t ri, t anuloj vendimin e shkalls s par dhe vet t zgjidh gjn e administrats dhe t shpall vendimine shkalls s par t pavlefshm.

5. KONTROLLA E ADMINISTRIMIT T CILN E KRYEN PROKURORIA Kontrolla e prokuroris ndaj administrats sht ajo lloj kontrolle nga ana e organit t ndjekjes e cila, si edhe n sistemet tjera, realizohet me aplikimin e autorizimeve procesuale. Prokuroria sht organ i pavarur i shtetit i cili, n kuadr t drejtave dhe obligimeve konkrete t bashksis politike-territorriale (komuns, kantonit, etnitetit) ndrmerr masa t caktuara ligjore n aspektin e ndjekjes e kryersve t veprave penale dhe kundrvajtjeve ekonomike, deponon mjete juridike me qllim t mbrojtjes s ligjshmris dhe kryen pun t tjera t caktuara me ligj. Krahas funksionit fillestar t ndekjes s kryersve t veprave penale dhe kundrvajtjeve ekonomike, prokurori kompetent n proceset, jashtproceset, administrim dhe procedurave tjera deponon mjete juridike pr mbrojtjen e ligjshmris pra gjyqit suprem t entitetit, gjegjsisht prokurori kantonial para gjyqit kantonial. N rastin e autorizimit t veant t prcaktuar n ligj, prokurori n procedur administrative prfaqson interesin publik me t gjith autorizimet, t drejtat dhe obligimet e pals. Kur me ligj sht i autorizuar, prokurori mund t deklaroj ankesn kundr vendimit me t cilin sht dmtuar ligji n dobi t individit ose personit juridik e n dm t interesit publik. Prokurori ka t drejt t krkoj prsritjen e procedurs s administrimit nn kushte t njejta si edhe pala. N rastet kur kundr vendimit fuqiplot n gjn n t ciln nuk mund t ket padi, e mbrojtja gjuqsore nuk sht e siguruar jasht padis administrative, prokurori ka t drejt t ngrit krkes pr mbrojtje t ligjmris, nse mendon se me vendim sht dmtuar ligji. Pve mundsis t shfrytzimit t ktyre mjeteve t jashtzakonshme juridike, prokurori ka t drejt t krkoj shtyrje, respektivisht ndrprerje t realizimit t vendimit t prer t administrimit, nse e vlerson q sht n pyetje dmtimi i ligjit ose kontrats ndrkombtare dhe nse me zbatimin do t mundej t kishte pasoja t dmshme dhe t paprmisueshme.

193

Prokurori ka t drejt t aktivizoj padin administrative, nse me aktin administrativ sht dmtuar ligji n dobi t personit juridik ose qytetarit. Kur bhet fjal pr kto raste, sht e papapar obligimi ligjor i organit administrativ, shrbimit pr administrim dhe personave juridik q menjher me t kuptuar dmtimin e ligjit t lajmrojn prokurorin prgjegjs ose organ tjetr t autorizuar me ligj. Edhe n padin administrative prokurori prgjegjs ka t drejt t dorzoj krkesn pr mbrojtjen e ligjshmris, si mjet i jashtzakonshm juridik.

6. T DREJTAT E NJERIUT T drejtat e njeriut ndrlidhen me t drejtat univerzale t njerzve pa kurrfar diskriminimi.T drejtat e njeriut n madhsin e vet ka kaluar evulimin e gjat,q nga dokumentet e me t hershme t cilt datojn q para ers s re, deri te dokumentet si jan Magna Charta Libertatum (1215.), Petition of Rights (1628.), Habeas Corpus Act (1679.), pastaj Deklarats Franceze pr t drejtat e njeriut nga 1789., dhe fillimit t mbrojtjes institucionale t t drejtave t njeriut, q nga e ashtuquajtura gjenerata e par e t drejtave t qytetarve dhe politike deri te krkesat m t rejan fushn e t drejtave t njeriut. Kushtetutat e kodifikuara t t gjitha shteteve n tekstet e veta prmbajn, shum her t numruara taksativisht, t drejtat e njeriut dhe padyshim edhe i garantojn. Kushtetutat e pakodifikuara gjithashtu kan rolin e njejt, e t drejtat e njeriut ktu jan t prmbajtura n dokumente t caktuara t cilat paraqesin burimin e asaj, kushtetuts s pa shkruar. Kjo sht edhe nj prej arsyeve t ngurtsis t kushtetuts, sepse ''kushtetuta (...) sht kuptuar si si akt n t cilin m heret duhet t garantohen t drejtat natyrale t njeriut t cilat, q t'i respektojn t gjith, e m s shumti trupat shtetrore, duhet t jen t formuara n mnyr juridike t padyshimt dhe t qart'', deri sa gjithsesi nga natyra e ngurtsis s kushtetuts dalin fuqia m e madhe juridike e kushtetuts nga ligji, si dhe krkesa pr ligj kushtetutar. Natyrisht, q kto dispozita kushtetuese t mos mbesin e drejt e zhveshur, pa kurrfar mnyre t mbrohet, gjyqet kushtetuese t shteteve duhet t jen funksional, dhe t pavarur, n interpretimin e kushtetuts dhe me kt mbrojtjen dhe garantimin e t drejtave t njeriut. Duke u nisur se kushtetutat e numrit m t madh t vendeve veohen me shkall m t madhe t prgjithsimit nga ligji, n munges t ligjeve t organeve t cilt do t mundnin t prpunojn materien m detalisht dhe m konkretisht, roli i gjyqeve kushtetuese lajmrohet si shum me rndsi n interepretimin e dispozitave kushtetuese shum her abstrakte.

194

LITERATURA
LIBRAT:
- Aleksi D.: Finansije i finansijsko pravo, Zagreb 1982; - Bogoev, K.: Lokalne finansije Jugoslavije, Beograd, 1964; - Dautbai J.: Finansije i finansijsko pravo, Sarajev 1980. - Dedi, S.: Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine, Sarajev, 1998. - Dukanac Lj.: Osnovni problemi porezivanja, Beograd, 1938; - Begi I. Kasdim (2000): Ekonomska politika, Sarajev; - Dedi, S. (2001): Upravno pravo, Magjistratur, Sarajev. - Dedi, S. (2001): Upravno procesno pravo, Magjistratur, Sarajev. - Ibrahimagi, O. (2001): Pravna sutina Dejtona, Kshilli i Kongresit t intelektualve boshnjak, Sarajev. - Ibrahimagi, O. (2005): Dravno ureenje Bosne i Hercegovine, Sarajev. - Jovii, M. (1992): Dravnost federalnih jedinica, Nauna knjiga, Beograd. - Kamari, M., Festi, I. (2004): Upravno pravo, Magistrat, Sarajev. - Krijan, P. (1999): Komentar Zakona o upravnom postupku F BiH, OSCE-Ured za demokratizaciju, Sarajev - Kuni, P. (2001): Upravno pravo, Pravni fakultet, Banja Lluk. - Lili, S. (1998): Upravno pravo, Savremena administracija, Beograd. - Lili, S. et al. (1999): Upravno pravo, Savremena administracija, Beograd. - Milievi, N. et al. (1999): Lokalna samouprava u Bosni i Hercegovini, OSCE Ured za demokratizaciju, Sarajev. - Misita, M. (2002): Osnovi prava EU, Magjistratur, Sarajev. - Prof. dr. EUGEN PUSI: Nauka o upravi, kolska knjiga, Zagreb, 1993.

195

- Prof. dr. EUGEN PUSI: Upravni sistemi, Knjiga 1, Grafiki zavod Hrvatske, Zagreb, 1985. - E. Pusi, S. Ivanievi, . Pavi, M. Ramljak; Upravni sistemi; Narodne novine, Zagreb 1988; - Pusi, E. (1995): Upravna znanost, Naprijed, Zagreb. - Prof. dr. MILAN RAMLJAK: Uprava i drutvo, Institut za drutvena istraivanja Sveuilita Zagreb, Zagreb, 1996. - Tomi, Z. (1998): Upravno pravo, JP Gazeta zyrtare SRJ, Beograd. - Trnka, K. (2000): Konstitutivnost naroda, Vijee Kongresi i intelektualve boshnjak, Sarajev. - Trnka, K. (2000): Ustavno pravo, Fakulteti Juridik i Univerzitetit nw Bihaq, Sarajev. - Trnka, K. (2006): Ustavno pravo, Fakulteti pwr administratw publike, Sarajev. - Dedi dr Sead Upravno pravo Bosne i Hercegovine, Magjistratur, Sarajev, 2001. - elmo dr. Zenaid, Upravno pravo i upravno pravo Evropske unije, Fakulteti pwr administratw publike, Sarajev, 2007. - elmo dr. Zenaid, Upravno procesno pravo, Fakulteti pwr administratw publike Sarajev, 2008. - elmo dr. Zenaid, Pravno ureenje javne uprave, Fakulteti pwr administratw publike Sarajev, 2008. - Horvat dr Marijan Rimsko pravo, kolska knjiga, Zagreb 1980. - Ivanevi dr Velimir Institucije upravnog prava Zagreb 1983. - Krijan dr Pero Komentar zakona o upravnom postupku, Sarajev 1999, - Kamari Mustafa, Festi Ibrahim Upravno pravo, Magjistratur, Sarajev 2004. - Konjhodi Halid, Financijsko pravo i finansijska znanost, Logos, Split, 1995. - Raenovi O. dr Mirjana Pravo opteg upravnog postupka, Atlantik,

196

Banja Lluk 2005. - Sokol dr Smiljko, Smerdel dr Branko, Ustavno pravo, Informator, Zagreb 1998. - Trnka dr Kasim, Ustavno pravo, Studentska tamparija Univerziteta u Sarajevu, Sarajev 2000. - Centar za promociju civilnog drutva, Lokalna i regionalna samouprava u BeH, Sarajev 2001. - Kushtetuta e BeH, - Grupw autorwsh: Veliki finansijski prirunik I. i II, Beograd, 1974; - Filipovi H.: Nauka o finansijama, Sarajev, 1959; - Franoli V.: Budet i budetsko pravo. Zagreb, 1937 - Pusi, E.: Komuna i opina, Informator, Zagreb, 1980. - Jovii, M.: Tri teorijska modela territorijalne organizacije vlasti, Beograd, APF; br. 1-2/1993. - Lovevi J.: Institucije javnih finansija, Beograd, 1975; - Batley, R. - Stoker, G.: Local Government in Europe, Macmillan Press Ltd, 1991. - Kamari, M. I Festi, I., Upravno pravo, Magjistratur, Sarajev, 2004. - Lozina, D.: Ogledi o lokalnoj samoupravi, Fakulteti juridik i Univerzitetit nw Splitw, 2003. - M. Pejanovi; Politiki razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu; TKD ahinpai, Sarajev 2006. - Mateji M.: Javne finansije, Beograd, 1975; - Pobri Nurko, Ustavno pravo, Slovo, Mostar, 2000.

197

- Pobri Nurko, Pravosnanost upravnih akata, Slovo, Mostar, 1999. - Pavi, .: Monotipski i politipski ustroj lokalne samouprave, Hrestomatija upravne znanosti, Fakulteti juridik nw Zagreb, 1998 - Peri A.: Finansijska teorija i politika, Beograd, 1966; - midovnik, J.: Lokalna samouprava, cankarjeva zaloba, Ljubljana, 1995. - Tima T.: Javne finansije, Zagreb 1964; - Todorovi" M.: Nauka o finansijama, Beograd, 1933; - Evropska povelja o lokalnoj samoupravi (Slubeni list R BiH, broj: 31/94) - Porezni savjetnik, mjeseni struni asopis, broj 7 8, viti 2005.

ARTIKUJT:
Denkovi, D.: Javna sluba u francuskom pravu, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, nr. 5/1970, Beograd, 1970. Dimitrijevi, P.: Javnost i uprava, Nova administracija,broj: 3-4, Beograd, 1961. Dimitrijevi, P.: Upravno pravo kao grana pravnog sistema, Arhiv za pravne i drutvene nauke, numr: 3-4, Beograd, 1974. Dimitrijevi, M.: O odnosu upravne i sudske delatnosti u upravnom sporu, Pravni ivot, nr: 11-12, Beograd, 1969. elmo, Z.. Uticaj promijenjenih injeninih i pravnih okolnosti na pravno dejstvo upravnog akta Izvorni nauni rad, Revija za pravo i ekonomiju, Fakulteti juridik nw Mostar, nr. 2. Mostar, 2003.; elmo, Z.: Osnovne karakteristike instituta pravosnanosti, konanosti i izvrnosti upravnih akata i njihov znaaj za pravnu sigurnost stranke, Pravna misao, numr: 3-4, Sarajev, 2003. elmo, Z.: Pravno dejstvo i izvrenje upravno-sudske presude, Pravo i pravda, numr: 1-2, Sarajev, 2003.; elmo, Z.: Posebno upravno pravo u okviru sistema odbrane i sigurnosti u Bosni i Hercegovini, Kriminalistike teme, Fakulteti shkencave kriminalistike nw Sarajevw, numr: 1-4, Sarajevw, 2006; rregullat shoqrore elmo, Z.: Neke karakteristike stanja u upravi u Bosni i Hercegovini, Pravna misao, numr: 5-6, Sarajev, 2006.; elmo, Z.. Sudski precedent-mogunost primjene u pravnom sistemu Bosne i Hercegovine, Pravna misao, numr: 9-10, Sarajev, 2006.

198

 elmo, Z.: Neke karakteristike posebnog upravnog prava u sistemu drutvene regulacije Bosne i Hercegovine, Pravna misao, broj 7-8, Sarajev, 2005. elmo, Z.: pravo policije, odbrane i vanjskih poslova, Revija za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, br. 1., Prishtin, 2007.; elmo, Z.: Upravljanje kao instrument vlasti, Pravna misao Sarajev, Pravna misao, nr. 5-6, Sarajev, 2007. elmo, Z.: Poslovi u lokalnoj zajednici, Ljudska prava, Fakulteti Juridik n Sarajev, br. 3-4, Sarajev, 2006. elmo, Z.: Suprotni upravni akt, primjena clausule rebus sic stantibus u upravnom pravu, Pravna misao, Sarajev, nr. 9-10, 2007. elmo, Z.: Savremeni odnos izmeu legaliteta i legitimiteta (opravdanosti) upravnog djelovanja, Konferenca ndrkombtare n Prishtin, qershor 2007. oki, A. Osvrt na profesionalne (pravne), neprofesionalne (poasno-prigodne), prinudne, i faktine javne slubenike u buroaskoj Francuskoj i njemakoj) i jugoslavenskoj teoriji upravnog prava, narodna uprava, brpj: 4., Sarajev, 1965. uri, .: Poloaj uprave, naa zakonitost, numr: 5., Zagreb, 1972. urkovi, .: Spor pune jurisdikcije i njegova primena, Arhiv za pravne i drutvene nauke, numr: 1-2, Beograd, 1969. Dunov, T.: Sukcesija drava u pogledu dravljanstva, zakonitost, numr: 11-12, Zagreb, 1992. Lili, S:: Upravno pravo Evropske unije, Osnovi prava EU Zbornik radova, Beograd 1997. Misita, N.: Ugovor iz Nice, Reforma ustavog okvira - Artikuj; Pusi, E.: Elementi jedne teorije uprave, Buletini i Fakultetit Juridik n Zagreb, numr: 3-4, 1962.; Nedmudin Alagi, Poloaj i organizacija kantona u ustavnom sistemu Federacije Bosne i Hercegovine, Pravna misao, XXVII:1-4/1996. Sead Dedi, Organizacija i funkcionisanje lokalne uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine, Pravna misao, XXVII:9-12/1996. Sead Dedi, Ustavno pravna polazita za ureivanje uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine, Pravna misao, XXVI:1-6/1995. Nedmudin Alagi, Lokalna samouprava u Ustavnom sistemu kantona F BiH, Pravna misao, XXIX:5-6/1998. Ferid Otajagi, Raspodjela nadlenosti kao sutinsko pitanje federalno ureene drave Bosne i Hercegovine, Pravna misao, XXXIII : 5-6 /2002. Azra Bublin, Osvrt na Zakon o organizaciji organa uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine, Pravna misao, XXXVII:7-8/2006. Hanka Ali, Disciplinska odgovornost dravnih slubenika u organima dravne slube u Federaciji Bosne i Hercegovine, Pravna misao, XXXVI:7-8/2005. Ljiljana ehaji, Organizacija uprave u Kantonu Sarajevo, Pravna misao, 29:78/1998. Mirko Pejanovi, Reforma lokalne samouprave u procesu integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, Pravna misao, XXXV:11-12/2004. Nurko Pobri, Entitetska organizacija Bosne i Hercegovine neophodne i mogue promjene, Pravna misao, XXXV : 11-12 /2004.

199