FRITZ RADOVANI

DED GJO LULI

Melbourne 2011
1

Herojve t pavdekshm... por... dhe... pa vorre..!

Ua kushton Autori.

Melbourne, Mars 2011.

DED GJO LULI

DED GJO LULI

Nj emen q tue mos pas pran asnj epitet nnkupton n T: Shqipnin, Flamurin, Malsin, Hotin, Burrnin, Trimin e Traboinit, Ndern, Vetflijimin pr Atdhe dhe, s fundit shpifjet dhe harresn... Kur msuem kt emen na dukej se bahej fjal pr nj person q e kishim ndigjue dikund...ndoshta, ndr prralla, mbasi nuk kishim ide se nj Malsor nga Hoti, mund t detyronte nj sulltan Stambolli me i krkue marrveshje...e ndoshta, edhe me e peshue me monedha ari. Asnjher nuk shihej as Flamuri i Tij, edhe pse Foto Kel Marubi e kishte fiksue n xhamat e vjetr t studios s tij. Dikund ndr skuta t shtpis e kishim edhe nj fotografi t mbetun, ma shum se t ruejtun, mbasi kontrollet e vazhdueshme t sigurimit komunist kishin marr me vete do foto q kishte nj njeri me arm ose t veshun ushtarak. Pr fat Deda ishte i veshun me akir...nuk ua pat trheq synin vigjilent! Hern e par kt Emen e pata ndigjue nga nj grue e veshun me rroba t zeza, q pat ardh pr vizit n shtpin ton, Ajo ishte jo aq plak sa e bante shamija e zez mbi kokn e Saj dhe Ftyra e lodhun nga qendresa pr mos me kja pr vrasjet e djelmve t saj, nga stuhija e ardhjes s komunistave me ernat rrnuese t Serbis, q Ajo njihte me koh, kur ishte ken vajz e re. Ishte Katrin Tomja...edhe sot kujtoj ata dy sy Shqiponje, apo t ndonj sfinksi, nuk mund ta prcaktoj...por, pa i shtue asgja nga fantazia ime fminore, ata ishin sa nj filxhan kafje dhe t zez si futa, q i mbshtillte Ftyrn e skalitun si dikund ndr ato vepra arti q shfletojshe ndr libra, por gati pa kuptue asgja... Ajo i foli Nans seme pr qndresen e Saj...se, grueja apo vajza malsore e ka pr turp me u pa nj pik loti tue i ra npr faqet e saj, kjoft edhe pr djalin e vetm.... Kjo bised q po bante Ajo, m trhoq vmendjen, mbasi nuk ishte larg nga koha e vdekjes s Babs dhe un po mendojshe se cilit fis i prket Nana eme, q porsa zente me goj emnin e Babs, i shkonin lott rrkaj...Kur iku, e pyeta Nann pse nuk i shkonin lott Asaj kur bisedonte pr djelmt e vet t vram nga partizant dhe Nana, m tha shkurt: Ajo asht nj nga Burrneshat q ka luftue vet me arm n dor...ndr male kundr serbve! Ma von jam kujtue prse ndr male nuk kjajn femnat tona, se Atyne u asht pjek syni nga duhma e barotit n beteja t rrebta prkrah Trimave t vet Malsor! 4

Ishte viti 1961 kur pata fatin me kalue ndr duert e mija nj nga gazetat ma t njohuna shqiptare, Ora e Maleve...aso kohe rrebtsisht e ndalueme me u lexue. Po pr me dasht me dit kush asht ken Ai Burr me emnin Ded Gjo Luli, aty mundesh me gjet pikrisht ate q quhet esenca e veprs s tij e shprehun n pak rreshta, por e sakt, ashtu si t gjith dokumentat q prfshihen ndr ato faqe. Sigurisht, tue lexue aty gjen edhe fakte q jan ende t panjohuna, ose t lanuna m njan me qellimin e keq, q ma von...me u arkivue n harres. Deri ktu do t ishte dishka edhe e pranueshme me rrugn e vshtir q vazhdon me ec Historia e vertet e popullit Shqiptar, ende e pashkrueme, po ajo ma e keqja asht shtrembnimi i fakteve historike, gja q m ka shtye me u ul me shkrue kta pak rreshta pr Mikun e shtrenjt t t Parve t mij, q n ato dit t Shenjta t Marsit 1911 ishin prkrah Ded Gjo Lulit. Ded Gjo Luli asht le aty rreth vitve 1840. Kur mungon data e sakt n artikujt e klerikve, ajo dat asht e pamujtun me u gjet! Edhe ata e tregojn jetn e Tij nga goja e njerzve t afrt t Deds, n gazetn Ora e Maleve, dokument t cilit i jam referue pa frik. Vendi ku eli Shqipja Kte vigan asht Mali i Traboinit. Ishte djal i vetm. Gjithmon Shqipnia ka pas fatin e Saj me u mburr me rrelike t vetme... Koha e Miletit asht ajo q zen fill emni i Tij, kur me Preng Bibdoden, un Mulen e Hotit, Hodo Begun, t famshmin Marash Ucin e sa perla tjera t Lahuts s Malsis, me t cilat At Gjergj Fishta pat vue n gjoksin e Nans s vet Shqipni gjerdanin e art t lavdis s prjetshme t Tyne, n betejat e prgjakshme kundr turkut... Ather kur Hafiz Pasha i Turqis s plotfuqishme u pat krkue armt Malsorve, bash ata dreq armsh me t cilat u ka dal pun t gjithve, derisa mbrritn me shpik e me punue n shekuj pr me u vue edhe emnin kusar gjaksor, Deda mori malet bashk me disa Burra q historiae sotme e s shkrets Shqipni nuk i njeh, si Sokol Bacin, Smajl Martinin, Ded Prein, Keqa Prelen, Dulo Staken, q pr dy vjet patn shkue ndr bjeshk t Krasniqes, n shtpin e nj tjetr emnit t harruem, Qazim Binakut. Po ku do t kujtoheshin kta emna, n cilin prej kapitujve t ngjarjeve t ndalueme kishin me u njoh nga Rinia Shqiptare, q edhe kta emna kishte mangut me dijt...se pak ishin emnat e serbve e t rusve, apo kinezve ndr faqet e historis son!! Mbas formimit t Lidhjes s Prizrenit, qetsia e Perandoris s Osmanllijve kishte marr fund njher e prgjithmon. Malsort nuk i 5

mbante ma as frika, as huni, as premtimi, prandej edhe lufta e tyne pr Liri ishte ndez n t katr ant. Flaka kishte prfshi Hotin, Grudn dhe Kastratin. T gjith kishin rrok armt. Beteja ma e rrebta asht ajo q u ba n Traboin, n Qafn e Kishs dhe n Spi, ku Ded Gjo Luli u pat tregue anmiqve t Shqipnis se kush asht Shqiptari i ringjallun. Asht pragu i nj Ringjalljes s Madhe, ku Malsori kishte marr n do pik gjaku nektarin e Atdhetarizmit dhe t Fes s dhunueme ndr sa shekuj, nga blett puntore me zhgunin e Shn Franeskut t Asizit, q nuk iu tutn as marrjes zvarr mbas kuajve t pashallarve, as hunjve t vum ndr shenjat e Kryqave, ku nguleshin si kafsht pr me mohue Fen e Krishtit. Po rilindte nj Popull i nprmkambun pr mos me u shtrue dhe shue kurrma e, Ky ishte Populli Shqiptar, q trandi Ballkanin. Ishte viti 1910 kur Trimi i Traboinit me vullnetin e Tij prej eliku ndodhet mes kryengritsve t Malsis s Madhe, ose si asht njoh ndr dokumenta, t Malsis s Mbishkodrs, dhe len trollin e vet pr mos me u kthye kurrma, me 29 Korrik.

Ded Gjo Luli me bashkluftart e vitit 1911. (Foto Marubi) 6

100 vjet ma par,.. N vitin 1911 Kryengritsit Malsor do t arrijn me armt e tyne dhe me gjakun e Martirve t Liris me shkrue fletn ma t lavdishme t Historis mijvjeare t prpjekjeve pr Liri, dhe mbi vorret e Atyne Martirve me ngrit, mu n qendren e Ballkanit t salvuem nga osmanllijt, Flamurin e Gjergj Kastriotit n Trojet tona Shqiptare, n Ata Troje ku Liria, Atdheu dhe Feja jan visaret ma t mueshme dhe ma t dashuna pr Ata, q kur lindin pagzohen me At Emen q ndr shekuj mburoj ju bane Shqipnis, e thirren Shqiptar! Ishte vet prijsi i tyne Ded Gjo Luli i pari q mori shpellat! Jan 13 shtpi, q mbas gjurmve t Tij, u veshen Bjeshkve t Triepshit e, mos harroni se jan 13 kulla q flakrojn nn rrezet e diellit dhe t hans e q shkelqejn ndr tingujt e kangve t Lahuts, tue mos dijt me pas kurr mort! Po kujt ti ruhej ma par Burri yn, a turkut apo shkjaut, kur hasmi na kishte rrethue n t katr ant? Malazezt arrijn me e kap dhe me e interrnue pr gjasht muej Dedn...Nuk dihet prej askujt se shka i patn dhan me pi Atij Burri q kur u pat kthye prej andej, si dikur, ndr legjenda, Malsort q e rrethonin ndr kuvende e beteja kan tregue se damart e kuq t gjakut iu patn ndrthur rreth e qark trupit prbri shiritave t zez t akirve, sa kush pat fat me e pa at dit t 24 Marsit t 1911, kur Ai u versul mbi anmikun, dukej bash si nj Flamur Kuq e Zi, q valvitej prej eret e murrlanit, i lshuem turr si stuhija me shkye me duert e veta kulshedren turke, apo anadollake si e thirrte populli, poaq t trbueme, q n disprim po merrte ikjen dikund nga ujnat e ngrohta t Azis plak. Ishte lshue e nuk mbahej Ded Gjo Luli. Hija e Tij u dukej e zhdukej ndr pallatet e Stambollit edhe vet sulltanve, q filluen me fol prart. Po si menduen ata se mund t kondendohej e t binte n paq trupi i uem pesh i Deds me disa lshime q mendoi me i ba pr me mujt me e zbut Malsin ather Turqija dhelpnake? U bashkuen rreth Tij edhe 30 shtpi, e jo vetm nuk u pajtuen me mendimin e turqve, por i patn fjalt e pakta dhe t kjarta si drita q ndrionte ato maje: Duem Liri t plot pr t gjith Shqiptart!. Bash si nj thik u pat ngul fjala e Tyne n zemrn e kalbun t Sulltanit, q villte vner si gjysmhana e flamurit tij kur ajo rroposte kombe e popuj...U pat mundue me lyp gajret e derman ndr haremet e veta, tue ua zhgul prej fytit gjerdanat e diamantt e mueshme lavirave t Bosforit, pr me mujt me thye Burrin e Traboinit, por nuk i ban fajde...Ishte kot, se as me i mbledh t gjitha plakitjet q u kishte ba t 7

gjith popujve bashk, nuk i delnin me thye Ate q tashma ishte ue n kamb e nuk ulej as ndr shiltet e tija me kuvendue. Nuk i bante syni vek as pr pare, as pr pasuni, a thue se Ky Burr kishte le mu n pallatet e tyne i rrethuem n fildish...Nuk ia thente synin as refleksi i rubinit e as i diamantit t unazave t tyne, msa i shponte zemrn fjala e tyne e dalun prej barkut, przi n dishprim, e shkrryeme ndr shilte... T gjitha iknin e zhdukeshin me tymin e llulls s Malsorit ton sikur t ishte tue ndigjue prralla pallatesh t kohs s Nuhit... Asgja nuk e kthente Ded Gjo Lulin nga rruga e Herojve! Edhe konsulli i Turkis n Podgoric, i shtym nga Bedri Pasha i Turkis, i pat premtue nj rrog mujore prej 2500 lira turke Deds, dhe me i sigurue nj pun t mir t birit, po as prej tij nuk u thye... Asnj Shqiptar nuk besoj se di me marr me mend sesi nj Malsor pa plang e pa shtpi, fukara q nuk kishte as bukn e gojs, arrin me u prgjegj pa pik frike dhe me plot goj, e madje tue ngrit nalt edhe zanin e Tij: Mi thoni Pashs e Mbretit se nuk jam mish q shitet n krraba t kasapit. Ta dij Mbreti se s ka aq pare sa me m thye! Kishte mjaft nga ata q dukeshin trima edhe para e mbas Deds, po trimnia e tyne mbshtetej nga siguria e karrigave e kolltukve t tyne prej nj forcs tjetr q mshefej mbas tij...Ndersa Ded Gjo Luli, jo vetem nuk kishte kolltuk as stol ku me u ul, e as kurrnjfar sigurie mbas shkambit ku mbshtetej me ba nj sy gjum, por kur u pat ndodh n duert e malazezve, Krajl Nikolla i pat than: Vend ma n Mal t Zi nuk ke, e kuptohet se Krajli kishte mendue me ua lshue n dor turqve, ashtu si kan veprue me shum Shqiptar kur ia lypte interesi i vet, q i lidhte ma t fortit kur kishin n mes tyne nj Shqiptar... Po Deda ka u tha? A thue u frigue se nuk po gjente vend? Ai u pergjigj sikur t kishte prball nj turk: Po shpellat a mi pret? Heu Zot na ruej...Pa u tut atje shkoi dhe bashk me trimat q e shoqnonin atje jetoi, mbasi Koka e Tij flinte ma e qet e mbshtetun mbi cung t lisit, se ndr jastek puplash... E ndoqn malazezt hap mbas hapi derisa e zun dhe e patn ue n Danilograd, ku e mbajtn dy muej. Provuen me e lodh dhe me shum djallzi u prpoqn me e ba pr vete. Arritn deri aty sa vet Krajli i pat krkue, mbasi vrejti se Deda nuk thehet, T lutem, nmos djalin ma fal!, sigurisht, ky ishte premtim por edhe peng! Deda, me nj squtsi t madhe, arrijti me i dhan prgjegje ate ka Krajlit as nuk i shkoi npr 8

mend: Djalin sia kam fal Mbretit as nuk kam me t a fal ty! Jemi t Shqipnis un dhe ai. E jo larg ksaj dit, me 29 Gusht, kur krahina festonte Festen e Bajrakut, n Fushen e Tuzit, Deds i vritet djali i vogl 22 vje, tue luftue si Burrat me arm n dor. Tue shfletue flett e historis s asaj koh lufta e prgjakshme e Malsis s Mbishkodres filloi n Marsin e vitit 1911 dhe vazhdoi n t gjitha ato krahina t pathyeshme shekullore deri n fundin e Gushtit t vitit 1911, ku nuk duhen lan pa u zan n goj edhe klerikt katolik q morn rrugt ndr male bashk me Malsort e vet besnik, tue fillue nga Famullitari i Kastratit At Mati Prennushi, Famullitari i Bajzs s Kastratit At Lorenc Mitroviq, Famullitari i Gruds At Buonaventur (Buon) Gjeaj, Famullitari i Vuksanlekaj At Karlo Prennushi, Famullitari i Traboinit At Luigj Bushati e Famullitari i Rrapshs At Sebastjan Hila, t gjith bajts t Nderuem t zhgunit t Shen Franeskut tAsizit. Kta fretn asnj dit nuk pranuen me jetue n mshiren e malazezvet, por iu drejtuen Argjipeshkvit t Shkodres Imz. Jak Serreqit, i cili pat qendrue dorjasht pr disa koh, e ma von, me ndikimn e Imz. Luigj Bumit dhe Don Ndre Mjedjes, Famullitar n Kukl, vun n dijeni Vatikanin, njkohsisht edhe me konsullin Austriak n Shkodr, u lidhn n Austri me Arqiduken Franc Ferdinandi, tue i vue n dukje prirjen politike t Kryengritjes s Malsorve t Mbishkodrs. Kleri Katolik Shqiptar q ishte ndr Ato Malsi kishte arrijt deri aty sa me deklarue se: N kjoft se turqit prpiqeshin me depertue ndr rrethet kishtare malore, ata do t kryesonin rezistencn me Kryq n dor. (The Times, Wednesday, May 10, 1911.) Tue u ndodh para nj vendimi t pathyeshm, Imz. Serreqi kje nis n Cetin bashk me At Gjergj Fishten, Luigj Gurakuqin dhe Don Ndre Planin, me marr njoftimet e duhuna nga Legata Perandorake. Vendimet e Qeveris Turke nuk u prfilln fare nga Malsort, kshtu gjendja u acarue edhe ma shum, mbasi burrnisht nga ata u vazhdue lufta pr Liri t plot t Tokave Shqiptare. Trimat e Malsis nuk kan kurr djelm tepr, pr mos me than se dhjet me pas krye vitit, e prap kan mangut. Atyne u duhen ashtu si Zoti shpesh ua ka fal pambarim...

I madhi Martin Camaj pat shkrue: Dy brezni Im at ishte burr me pamje t trisht, dru ullini pa flet me kokrra t zeza n do deg. Fjala i jehonte ndr ne shungullueshm as me qen ulurim ujku t unshm ndr karma, vetm. Im vlla zuni vendin e tij, im vlla kamb-zdath murrla i kuq n orizont i fryn zjarmit n vjesht me plot bulshij e t gjitha shkndijat i bahen djelm.

Shenim: Theksimet jan t gjitha t mijat. (F.R.)

10

FLAMURI I GJERGJ KASTRIOTIT U NGRIT...

Kishin kalue jo vite, po shekuj kur Flamuri i Gjergj Kastriotit kishte ra nga Kshtjella e Krujs Heroike dhe bashk me Heroin ton Kombtar ishin vorros pr me u kalb. Shtrgata e robnis turke kishte mbulue me brraka uji gjith Trojet tona, ku shuhej do dit do virtyt dhe shpres e Shqiptarve. Ishin prdhos kshtjella e kulla ku dikur ndr ato hatlla varej me madhshti Lahuta, martina e huta; tashma ishin ba vetem vende t shkreta ku kndonte qyqja e kulumrija...Ishin thye e ra prtok deri ndr vorret e t parvet Kryqat e drunit t lisit e t amit. Deri posht ku derdhej gryka e lumit ishin shue shenjat e pushimit, vue nga dalta ndr shkambij. Shqiptart, rrug pa rrug, prdit e ma shum zhyteshin n humnern e mjerimit e t padijes. Dhuna kishte shprba edhe gurin e kthye n ran, thon disa, po vende-vende edhe n pluhun e balt t kuqe nga gjaku me t cilin mbruhej e njeshej pr thundra t kuajve t robnuesit, i cili krenohej ngallnjimtar mbi eshtnat e nxjerruna nga vorret e shpuplueme, t shkaprndame e t tretuna n t katr ant. Mbi kumbonaret e Kishave t vjetra monumentale ngrihej nalt nj cop zhele robnije, q tregonte se mbi kte minare nuk do t ket kurrma Kryqa, dhe se Shqiptart nuk do t dijn asnjher ka u pat msue dikur Imzot Pal Engjulli i Drishtit, rrenuem e ba rrafsh me tok. Ishte shue jo vetm rrezja e drits s shpress pr Liri, po edhe dielli ishte zan nga nj tymnaj e vransin q njillte kob. Vetullat e burrave ishin bashkue e ba hudhi si t u kishte shkrep rrufeja n votr e shkim me far e fis gjithshka q u kishte fal i Madhi Zot brez mbas brezi. Vetm kelkaza aty-ktu ilte ndonj lule e vyshkej nn ferrat e morrizat e pafar q e patn mbulue kte Dh t bekuem dikur,..ku, tashma as dallndyshat nuk vinin n stinn e tyne, se as pranver nuk kishte ma! Zhegu aziatik kishte prvlue e zharit si mos ma keq fusha e male e kthye n shkretin, ku ndonj gomar fatzi kryente sherbimet e deves pr pushtuesin barbar. Edhe qent e fshatit nuk lehnin ma, se portarja ishte thye natn kur ndr shtpija kishte msy e mshef pabesia e shnderimi i robnuesit prbindsh. Burri nuk mbante ma as gurin unur t trashiguem ndr shekuj me llulln e vet prej druni ku ishte ma i forti, daltue nga obajt fatzez q rritnin desht pr me ua shtrue sofrat rrumbullake felshuesve, t cilt shoqnonin ferlikun e rakin me vallet turke e kangt mortore t tymosuna nga flaka e zbeht e drunit t pishs, derisa dikur fillonte me dal drita, e ather 11

kujtoheshin pr ndonj pusi q kishin vue ditn ma par, e n t zbardhun t drits, edhe pse ishin t prgjumun, delnin ndr prita e ashtu n kllapi, kishin ndigjue kushtrimin e ndonj Malsori q kishte lajmrue se kishte l nj Djal n oxhakun e vjeter t Gjo Lulit... E Baba i pat vue emnin Ded, si ta kishte dit se Ai Emen do t vinte dita e ka me u daltue me shkronja t arta! Emen q u pat kall mneren turqve e shkjeve, e besa, ma fort se askujt tradhtarve t Atdheut e t Fes s Gjergj Kastriotit ton. Mbrrijti lajmi edhe ndr shtpijat e vjetra t Shkodrs se Ded Gjo Luli asht rrit e ba Burr e madje edhe i fort...Kishte ba konak e votra e Tij mbush prej Zotit me djelm, me djelm t pashem e vigaj mali si Baba i Tyne, tashma n t shtatdhetat vjet...E brezi i tyne vetm vezullonte nga dorcat e armve q rrethonin belin e drangojve. Syt ua kishte dhurue Shqipja dykrenare! Mustaku i shndriste si thupra e sermit q dredhej mbi kronin ku buronte fjala e Burrit... Mbi sy binte vetem qeleshja e bardh bilur si bora e majeve t Alpeve tona ku sundonte ende vetm Shqipja e kurrkush tjeter nn atin e vume nga dora e Krijuesit! Qielli hapej e mbyllej nga vettimat e asaj pranvere, q mos kurr, dishka donin me njell e lajmrue n ato ana...Edhe dielli, q deri atdit nuk kishte mujt me shkri as boren mbi majet e atyne maleve, filloi me vezullue e me ra edhe mbi atijat e shtpijave, q kishin mbet pa u shemb. Fyelli i barijve ndigjohej deri larg ndr pyjet ku strofullat e arijve kishin fillue me u shpraz, se edhe vet bishat kishin marr iken... Po, po, kishin fillue me marr iken, se ndr male ku ishin shue fiset e dal faret Burrat e Atdheut, armt e tyne ishin rreth brezit xhublets e kishin zan vendin e postavs e t sermit, q dikur diftonin nusnin e tyne q edhe ajo vyshkej sa djali shkonte ushtar i dhunuesit pashpirt. Ata tashti ishin perkrah Burrave ndr male. Duert e tyne ishin ato q kishin rrok dikur ata filiza, q tashti ishin ba Burra e marr malet, e tash n krah t Atyne Burrave kishin rrok armt e Liris s Atdheut! Ishte dikund andej Nora e Tringa, ishte Kupe Danja e ishte Shota, ishte mbar vajznia e granija, ishin po lulet e zambakt e bardh si bora, q kishin el edhe ndr gur e shkambij bashk me vjollcat e pranvers s 1911... Ishin Malsort Shqiptar, q i drejtonte nj Ded Gjo Lul! Ishin, po, Ata Burra q kishin shpalos e nxjerr nga dheu nj Flamur t balsamosun me gjakun e Heronjve e t ruejtun mbrend thell n vorrin e Gjergj Kastriotit, n at Vorr q asht edhe sot, i ruejtun nga 12

Ata besnik t prjetshm, q me duert e tyne t Shugurueme tashti edhe Ata kishin rrok Armn e Liris, Kryqin, e Arma e Liris n duert e Shugurueme me Bagmin Shejt nuk prdhoset kurrma,.. kurrma! Plasi Toka Arbnore e mbi nj Shkamb me emnin Deiq u vue nj Flamur i harruem ndr shekuj. Vrtet i harruem gati sa mos me u njoh, por i ruejtun dhe i mbrujtun me Gjak t freskt Herojsh, q me nj guxim t pashoq, e nxorn nga Vorri i Shejt, ku dhunuesi turk mendoi se aty e ka vendin, ku Ai do t kalbet e do t shuhet prgjithmon. 100 vjet ma par, me 6 Prill 1911...Me Ded Gjo Lulin... Mbar Malsia me arm n dor u rreshtue me e mbajt nalt! I madh e vogl pa kursye as jeten e vet u ban mburoj! Atdheun filloi me e rrah flladi i freskt i Liris! Fitorja e shprblyeme me gjak ndr shekuj erdhi! Urata, lutja, kanga e falnderimi ndaj t Madhit Zot s pushonin! Secili, sa kishte forcn, me nj kurban i rrinte pran shtizs... Pik lotit nuk shihej n At vend, ve gaz e hare n syt e Atyne Burrneshave q kndonin e shkrepshin armt... Edhe grat me t zeza e gjetn nj shenj me u gazmue! Aty pran n trungun e nj gshtenje gjuhej n shej nj kapic... Sa andej kndej kriste bataria e Malsorve e zanet ma t forta e t fuqishme thenin heshtjen shekullore me ushtimn e tyne ndr ato maje malesh, tue jehue e tue u derdh me jone hyjnore drejt Qiellit paster me nj Kushtrim t pafund, q zbriti ndr ato lugina t prarueme e u bashkue me valt e dallgt e harrlisuna t Adriatikut...tue zgjue mbar nj Europ: Oooo... Burra bre... onju se Flamuri i Gjergj Kastriotit u ngrit edhe njher n Tokn Arbnore!... Ai u ngrit pr mos me zdryp kurrma,..kurrma! Tingujt e Lahuts...vazhdonin Kangt e veta...

13

1911... N

DEIQ

Rruga ishte mjaft e vshtir e jo pa t paprituna! Duhej kalue npr disa gryka malesh me mbrrijt n ato Malsi! Duhej ue Flamuri i Shqipnis...Atje! Duhej ra rrug pa rrug! Grat shkodrane kishin qndis me durt e tyne t arta dhe kurr t lodhuna nn dritn e kandilit der sa errej nata von, tue kndue leht nn za pran djepit ku do t prkundej Liria, mbi shtrojen e kuqe t cohs s trash e t derdhun nj Shqipe t madhe e t zez me Dy krena, si dikur motit, ku kishin shkri gjith dijen e vet. Nuk dihej fati i udhtimit. Asht mir me ken e ruejtun ajo pun aq e mbrekullueshme q ishte ba mbi at Flamur! Ishte foto Marubi n Shkodr, q me xhamat fotografik do t ruente pamjen e Tij deri sot. Nn xhamadanin e art t Ded Gjo Lulit, tashma rrahte ma fort se kurr Ora e Shqipnis. Aty ishte Gjaku i kulluem i Asaj zemre q nuk e njohi tutn...E malet e atyne Alpeve t pashkeluna nga kamba e thundra e dhunuesit turk e shkja, si gomna mu n zemer t Ballkanit, ishin q thithnin Atdhetart tan me vrapue mbath e zbath, mbrthye n armt e t Parve, e me u gjet n At Maje t Bratils, ku Liris tash i kishte ardh minuti i saj gati i harruem n shekuj. T part q u gjetn pran Malsorve Trima ishin Franeskant Shqiptar, q me sandalet e tyne dhe kambt e dermishuna e t gjakosuna, nuk kishin lan rrug kali e mushku pa shkel ndr ato an plot ferra e murriza, ather kur nuk shihej asnj shenj se ndonjher aty do t bulonte Liria e Atdheut... E cili nga ata shtigje nuk ishte i lam me gjakun e Tyne? 14

At Mati Prennushi OFM. (Foto Marubi). Franeskant ishin Ata q do ta onin t ngjeshun pr parzm At coh si zhguni i tyne mu n maje t malit t Deiqit. Dokumentat e asaj koh flasin ma sakt se t gjith librat e botueme mbas 1944 me mohimet e shtrembnimet e tyne t fakteve historike. Jan revistat Hylli i Drits, L.E.K.A. e sa fletore t tjera q prfshijn ndr faqet e tyne at moment historik, i cili asht faktori vendimtar dhe i pamohueshm i shpalljes s Pavarsis son kombtare, n vitin pasues mbas 1911. Po filloj me ate q kam zgjedh nga leteratura moderne, nga nj artikull q u botue n vitin 1994 nga Profesor Gjon Sinishta, n revistn e drejtueme prej Tij, Albanian Catholic Bulletin, 1994, vol. XV, fq.150, University of San Francisco, dokument q u pat shkrue nga amerikani Prof. Dr. Stephen Schwartz: On March 24, 1911 the Albanian doubleheaded eagle flag was raised for the first time in five centuries since the death of Scanderbeg. The flag was raised on the top of Deiq mountain, near the ton of Tuzi. It had been wrapped and secretly carried from Shkoder by Franciscan Father Mati Prennushi under his religious habit. Q n gjuhn shqipe domethan: M 24 Mars 1911, pes shekuj mbas vdekjes s Sknderbeut, pr her t par u ngrit Flamuri Shqiptar me shqiponjn dykrenare. Flamuri u ngrit n maje t malit Deiq, afr qytetit t Tuzit. At e solli n mnyr t fsheht nga Shkodra, Franeskani At Mati Prennushi, i cili e kishte palos nn zhgunin e tij. (Prkthye nga E. Radovani. 2004.) N vitin 1981, n TV e Podgorics (ather Titograd) n muejn mars, asht dhan nj program i shkurt pr kte ngjarje dhe, pr udi un 15

krejt rassisht kam pa nj dokument t ruejtun atje, ku tregohej nga nj autor malazez, se kjo ngjarje asht pregatit nga At Mati Prennushi OFM (1881 1948) dhe At Buon Gjeaj OFM (1870 1957), miq t Ded Gjo Lulit, q kan krye shrbime fetare e atdhetare n ato krahina. udia qendronte n foton e At Mati Prennushit, q ishte marr nga filmi i xhiruem n Kishn Franeskane t Gjuhadolit, nga nj oficer operator jugosllav, q ndodhej n Shkodr me rastin e futjes s armve nn Eltert e asaj Kish nga vet sigurimi i shtetit komunist, q zbatonte urdhnat e dhanuna nga Beogradi, me datn 16 nandor 1946, n t dalun t drits s dats 17 n mengjes. Po ajo foto (vetm koka me kapuin e zhgunit) asht tek Dosja 1302/, Arkivi i M. Mbrend. Tiran, viti1998).

At Buon Gjeaj OFM.(Foto Marubi). Edhe At Buon Gjeaj n vitin 1951 u arrestue dhe u dnue 5 vjet pse u shpreh kundr Statutit t Kishs, q hartoi shteti komunist. Jetoi pak vite mbasi u lirue se mosha bani punn e vet. Vdiq n vitin 1957. Bana kte shpjegim pr me ba ma t kjart qendrimin e atyne komshijve, q gjithnj kan kambngul me mohue veprimet e veta n t gjitha aktet antishqiptare kundr Klerit Katolik Shqiptar dhe Popullsis Katolike Shqiptare n t gjitha Trojet tona. Ata edhe sot flasin pr 1911 me foto t viteve 1946...ashtu si shrbtort e tyne tradhtar n Tiran. Ndoshta ky veprim ka pr qellim me tregue dy variante nga ata: I pari ishte ather kur At Mati Prennushin e kapin dhe e dnojn me varje n litar. Gjat zhvillimit t gjyqit nj antar i trupit gjykues, i thot: E sheh litarin q ke n brez, n at litar do t varim!....dhe At Matia, me buz n gaz i prgjigjt: -Jua dij pr nder me m var n konopin tem mbasi me siguri litari em ka me ma fal jetn! 16

Thanja kishte dy kuptime: S parit, konopi i Franeskanit do t kputej, mbasi nuk do t pranonte q t varet kush n at litar; dhe s dyti, litari i tij nuk kishte si me bajt peshn e rand t trupit t madh e t shndetshm t At Matis. Asht e vrtet q me At Fishtn ishin miq, por ishin edhe bashkpuntor. Pr hir t asaj dashnije q ruente n zemr At Fishta pr t, Ai ndrhyni tek Krajl Nikolla pr me i fal jetn At Matis. Krajli jo vetm i fali jetn, por edhe e liroi dhe ia dha me vete. Erdhn n Shkodr ku pr pak koh At Matia do t ishte profesor n Gjimnazin Franeskan, pr me u shmang nga tokat tona afer Malit t Zi, por shum shpejt shkoi prap ndr erdhet e maleve n mes t atyne Malsorve besnik ku jeta i zgjatej me rritjen e fidanave t rij. Varianti i dyt lidhet me qellimin e vjeter djallzor t shovenistve serbomalazez, t cilt gjithnj jan shpreh se Kleri Katolik Shqiptar duhet qit fare mbasi Ai ka luejt rol kryesor n lvizjet Atdhetare antishoveniste serbe e antiturke, tue formue n Popullsin Katolike t Veriut ndjenjat e Tyne Atdhetare dhe tue i edukue me dashnin e madhe pr Liri, t ciln Malsort gjithmon e kan ruejt me pushk n dor. E mandej dilnin tek qellimi i tyne kryesor pr t cilin punuen pr zhdukjen e ktij Kleri, se ky jo vetm i ka furnizue gjithnj Malsort me arm, por edhe Kishat e Tyne Katolike i kan kthye n depo armsh... Me kte shpifje shovenistt serbomalazez arritn me sherbtort e vet komunistt anadollak t Tirans, me pushkatue At Mati Prennushin, Imz. Frano Gjinin, At iprian Niken, Imz. Gjergj Volaj, Imz. Nikoll Dedn nga Prelatt e Kishs Katolike Shqiptare, me 11 Mars 1948. N dy raste q di un kjo thanje kishte njfar baze, deri aty ku ata krkojn me njollos pastertin e Kishs Katolike Shqiptare. Arm mbanin t gjith Klerikt pr siguri rruge, ashtu si edhe vet Malsort q i shoqnonin Ata n rrugt e vshtira t maleve. Por kur vinin kambn n shkallt e prakut t Kishs, arma duhej lan jasht dhe pr kte qellim kishte tek dera vendin ku vareshin armt n kohn kur hynin ndr Kisha. Ndrsa ndr qela jo, mund ta mbanin armn me vete, me prjashtim kur shkonin me krye ndonj shrbim fetar, q nuk iu lejonte me ken i armatosun askush i pranishem aty e as vet prifti. Kjo nuk donte me than se njerzit e priftit nuk kishin t drejt me pas arm ose me ua ue armt Malsorve dhe, me i prdor pr qellimin e nalt t Liris s Atdheut dhe mbrojtjes s Tij nga anmiqt q i kishin edhe rreth e rrotull shtpis s vet. Kshtu pr shembull, un kujtoj tre emna q 17

prmendeshin pr furnizimin e Malsorve t Veriut me arm: Kin Nikaj (Duja), Rrok Shtjefen Gjonej dhe Zef Shantoja (plaku). Kini kishte lidhje me Don Ndoc Nikaj dhe emni i tij u ba shkak me u akuzue Don Ndoc Nikaj nga komunistt n 1946, dhe me u shetit ndr rrugt e Shkodrs i hypun n gomar dhe i ngarkuem krah e qaf me arm gjoja t mshefuna prej tij. Edhe Zef Shantoja (plaku) ishte i trollit t vjeter prej nga vjen Atdhetari i Madh i Don Lazer Shantoja... Ndrsa, Rrok Shtjefen Gjonej...ishte q dikund larg lidhej me At Mati Prennushin... Rrok Shtjefen Gjonej asht ken vllau i Ndrek Gjonej n Shkoder. Rroku asht ken marr edhe me rrug tregtare nga ana e Kosovs, ku e kan vra serbt tradhtisht si gjithmon, dhe mbasi e kan ther me bajoneta, i kan pas nxjerr edhe syt, gati mos me u njoh. Kte vdekje makaber e di nga gjyshja eme, Nine Prennushi, e cila e kishte pas nip Rrokun nga motra e vet e martueme me Shtjefen Gjonej, emen t cilin e mban edhe sot rrugica prball Argjipeshkvis s Shkodres, rrugica Gjonej, ku kan pas edhe shtpin e vet t madhe. Kta tre prsona kan furnizue Malsort e Veriut me arm q i kan pas sjell nga Venediku npr lumin Buna dhe i shkarkonin n fshatin e Darragjatit ndr t njohun t tyne, prej andej i kalonin npr liqe t Shkodrs prej nga i transportonin ndr male ku ather po pregatitej kryengritja e tyne kundr turqve. Sigurisht, as pr kta emna nuk asht ba fjal dhe as nuk jan zan me goj. Pr kto arm ka pas shkrue atdhetari Risto Siliqi, po ai liber u ndalue se prmendej emni i njfar Bekteshit, q hypte ndr tribuna dhe rreshtohej me E. Hoxhen, e ky ishte pikrisht ai pr t cilin kishte shkrue z. Risto Siliqi, sesi ky tradhtar kishte spijunue Malsort tek turqit dhe ata, mbasi e kishin zbulue, e kishin zan atje, e kishin rrah pr me e zhburrnue, e kishin vesh n brek dhe e kishin sjell npr liqe t Shkodres tek ura e Buns. Aty. para se me e zbrit tek molo e Pazarit, kishin qit pushk. Kur jan mbledh shum njerz t ndodhun n Pazar, Malsort e kan zbrit t veshun dhe zbath para molos dhe jan kthye n Malsi. Kte Bekteshin q na pat lan edhe mustak... pr kta vepra e merrte shoku i tij spijun n tribuna dhe i pat dhan edhe armt trofe q i pat marr Malsia... Kto arm vazhduen me ken objekti i t huejve pr me akuzue Malsort tan dhe me u vesh atyne rrobat e kusaris, dishka krejt e trillueme prej dashakqijve tan shekullor. Ktyne armve dhe t gjith mbajtsve Malsor ka nuk i asht vue epitet nga t gjith kraht prrreth 18

nesh nga veriu, jugu e perndimi, vetem sepse Malsori ato i ka prdor pr tre qellime, me ruejt Tokn e t Parve, Fen e Krishtit dhe Ndern e rrezikueme n t gjitha koht. Asht e dijtun se asnjher ndaj ktyne tre qellimeve nuk ka pas kundrshtar asnj Klerik Katolik, kjoft edhe nga misionart e shumt q kan ardh ndr male prej vendeve t tjera. Duhet shtue se aq jan pajtue me ta, sa mbanin edhe vet arm. Ktu zen fill ardhja e Franeskanve n Shqipni n Shek. XIII. Kalimi i tyne pr shrbime fetare ndr malet e Veriut, duhet q t plotsohet si fraz mbasi do t ishte shum e mangt mos me zan n goj rolin e madh human q ata kan luejt n pajtimet e gjaqeve, formimin e Malsorve me tipare t qytetnimit dhe dashunin pr shkolla, veti me t cilat prgatitej rruga e tyne pr me ken pjes e vrtet e Europs.

Palok Traboini (Gojaj) (Foto Marubi) Nj nga figurat e njohuna, edhe ky si t tjert i lanun n harres, asht edhe msuesi i nderuem Atdhetar, Palok Traboini (1888 1951). Ky msues mbijetoi deri n vitin 1951, edhe pse n trupin e Tij ishin ende shenjat e plumbave t marrun n Luftat e Malsorve t Hotit, n 1911. Ishte djal i Atyne Maleve. Ded Gjo Luli, tue pa squtsin e Tij, e oi me u shkollue n shkollen italiane t Shkodrs, ku ishte msues A. Skanjeti. Mbasi prfundoi, u pat kthye n Hot dhe ishte sekretar pran Trimit t Traboinit, pr t cilin ka lan edhe nj poem, Lufta e Maleve, me 1700 vargje. Luftoi prkrah vllaznve t vet Malsor n Deiq dhe ishte ndr lufttart ma besnik t Deds, q e mbajti pran n t gjitha kuvendet deri n ditn e fundit. Vitt e fundit i mbylli si msues n Shkodr, Shirok etj...por gjithmon mbas vitit 1944, asht konsiderue Djali Hotit dhe armik i serbve e turqve dhe si i till, kuptohet ka vdek i Nderuem si shumica e bashkluftarve t vet, pa u njollos dhe zhigat n gjoksin e Tij me urdhna e dekorata komunistsh. 19

Ai ruente t ngjeshun fort pr parzm idealin e paster dhe t mueshem t Malsorve t Traboinit, Flamurin e Gjergj Kastriotit. N vitin 1962 kam pas fatin me njoh edhe zonjn Nor Kolja, e reja e Ded Gjo Lulit, pak dit mbasi ishte kthye nga Vlona. Ishte atje me rasn e fests s 28 Nandorit 1912, dhe m ka tregue sesi n banketin e madh t shtruem pr nder t Lufttarve t Liris dhe t Pavarsis n Vlon, ku kishte gjall ende edhe Malsor Lufttar Trima t Veriut, me paturpsin ma t madhe, n banketin e madh t shtruem pr nder t Tyne, sesi i madhi atje (mos iu prmendt emni) kishte than tue ken n krye t sofres se, ne jemi vllezr gjaku me turqit, shprehje e cila u pasue edhe nga trashigimtart e fronit tij, tradhtari Ramiz Alia, e deri tek t konservuemit komunist anadollak n demokrat. E si mund t mendohet se tradhtart e shitun sa tek turku sa tek serbt, do t nderonin anmikun e vllaut t vet t cilit pa pik turpi i shrbejn edhe sot? Malsort, dhe n prgjithsi Populli Shqiptar, i ka nderue dhe i ka respektue shum klerikt e t gjitha besimeve; kjo ndoshta ishte edhe nj arsye tjetr q edhe klerikt jan tregue t pakursyem me ua plotsue mjaft mungesat e tyne me mundsit e pakta q kishin, mbasi kudo e kurdo Ata jan ken t prndjekun dhe t survejuem nga pushtuesit. Lufta, vepra heroike Atdhetare e Malsorve dhe e Klerit Katolik Shqiptar n Deiq asht ndr ma t randsishmet pr vuemjen e themelit t Shtetit t Par Shqiptar mbas sa shekujsh robni turke. Po t mos kishte ngrit at Flamur t Gjergj Kastriotit n Deiq Ded Gjo Luli me Trimat e vet me 6 Prill 1911, jo vetem mund t vonohej ardhja e Pavarsis s vitit 1912, por do t vehej nj pikpyetje e madhe se, cila do t ishte ajo Pavarsi... q ma von do t na dhurontene pushtuesi turk..apo serb..? N kjoft se Shqiptart ruejtn n shekuj ndr zemrat e veta ato ndjesi q nj dit jo vetem u zgjuen, por edhe shprthyen si vullkan n Alpet tona, asht Ded Gjo Luli e vetem Ded Gjo Luli, q shprthej si lava nga Maja e Bratils dhe u prhap n t gjitha Trojet Shqiptare, tue ra mbi kokat e pushtuesve dhe felshuesve tradhtar t vendit, tue i prvlue e zharit si dikur po n Ata gryka e lamije Prel Tuli i Selcs... Ded Gjo Lulit n betejn kundr turqve iu pat vra djali i vogel... Po, Deda nga kjo vrasje e t birit a u topit...? At Viktor Volaj tregon n komentin e librit Mrizi i Zanave t At Gjergj Fishts: Kur me 26 Qershor 1912, iu vra i biri Gjergji n nj luftim kundr Tuzit, kshtu u munduen me i diftue: - Ded kan mbet 20 20

vet t Hotit... Ai u prgjigj: E po, n luft njeriu do t vdes; mirpo, me ta ka mbet edhe djali i yt, i than Ai ather, me sy kokerr e pa dhan asnj shenj turbullimi, ua priti: Edhe tjert jan djelm nanash si i emi! Dhe nuk u ligshtue aspak, por ngjau ajo qi nuk pritej, me u dhan zemr shokve me qindrue... Ai kje anmik i rrebt i do anmiku t Shqipnis. Boll u vran djelm Malsorsh pr Liri t Atyne Trojeve... E prap... sa vinin e shtoheshin...si kokrra e grunit! Si pr inat t turkut e t sllavit...edhe sot!

1913. Tavani i Kishs Kathedrale (nga ana e majt) i hapun nga gjylet e topave t malazezve

21

NGA DEIQI N QEL T GRES...

Nj veper kaq e lavdishme si ishte ngritja e Flamurit Kombtar nga Ded Gjo Luli n Deiq, nuk ishte e mjaftueshme pr Atdhetart e vrtet Shqiptar. Duhej vazhdue e ue n fund qellimi i Tyne! U dha kushtrimi pr n Gre... E Shqipet fluturuen Atje! Kte her do t ishte erdhe e Atdhetarve si gjithmon qela e Fratit... Mikprits i Atyne Burrave ishte Franeskani At Mati Prennushi OFM., Mik i Ded Gjo Lulit dhe bashkpuntor i urt i t gjith Atyne Burrave q ia patn msye qels s Tij, ku buk e kryp e zemr nuk mungonin kurr. Me arm ende t ngrohta n brez, u rreshtuen n nj tavolin modeste Ata Atdhetar, t cilt na lan t shkruem nj nga Ata dokumenta t Historis s kohs moderne, q si t gjith t tjert asht i lanun nn pluhunin e flamurit anadollak t pseudohistorianve ton. Kam ba shum prpjekje me gjet ndonj dokument origjinal t Memorandumit t Gres, por nuk ia kam arrijt. Njohunit ma t sakta i kam nga miku im i shtrejt, franeskani At Kondrad Gjolaj, i cili m ka shpjegue se organizatori i Atij Memorandumi asht ken vet At Matia. Me aprovimin e plot t Imzot Lazer Mjedjs, n qelen e At Matis pat shkue vet Imzot Mjedja, Ded Gjo Luli, Luigj Gurakuqi, Ismail Qemali, Hasan Prishtina dhe disa kren t Malsis s Veriut, ku u pat mendue, prpilue dhe shkrue n gjuhn frange, e mbasi u pat aprovue nga t gjith pjesmarrsit, u pat firmue Dokumenti, i cili krkonte nga qeveria turke njohjen e plot t Pavarsis s t gjith tokave t Shqipnis, formimin e Shtetit Shqiptar, vendosjen e nj administrate n kt shtet ku do t prfshiheshin edhe vilajetet tjera t Shqipnis q ishin me popullsi autoktone shqiptare. Per ruejtjen e integritetit toksor u krkue formimi i policis shqiptare dhe krijimi i nj administrate q do t kontrollohej nga organet e drejtsis, t cilat si trung i prbashkt i Ktij Shteti t Ri t porsaformuem do t prdornin n t gjitha hallkat e Tij si gjuh zyrtare Gjuhn Shqipe. Nj ndr pikat ma t randsishme t Atij Memorandumi ishte hapja e Shkollave Shtetnore Shqipe, ku do t ishte kryesore Gjuha Amtare, krahas gjuhve tjera t dyta. Luigj Gurakuqi mori prsiper edhe hartimin e nj buxheti ku do t parashikohej sesi do t funksiononte kjo administrat shtetnore, ku do t prfshiheshin edhe disa reparte ushtarake t mobilizueme ndr t gjitha vilajetet e Shqipnis. 22

Disa probleme ekonomike t parashtrueme n kt dokument jan mendime t Luigj Gurakuqit, i cili q n at koh parashikonte sesi duhej veprue pr mkamjen e ekonomis n mbar Shqipnin. Memorandumi prej 12 pikave Ju dergue edhe Fuqive t Mdha. Pjesmarrsit e ksaj mbledhje ran dakord q porsa t shkonin n krahinat e veta, me punue me guxim dhe me shpall botnisht Luftn e hapt kundr pushtuesve turq, tue krkue n ndihmn e vet Popullin e t gjitha atyne viseve q me t gjitha mjetet do t luftonin pr Liri. Kryesore ishte q udhheqsit e Popullit nuk duhet t binin preh e premtimeve t pushtuesit, pr pranimin e Pavarsis nn kontrollin e mbikqyrjen e forcave ushtarake turke ose edhe pjesmarrjen e tyne n organet e drejtsis, financave dhe organizimin e ushtris kombtare. Lufta pr arritjen e zbatimit t krkesave ishte e shpallun njheri me shpalljen zyrtare t Memorandumit t Gres. Shum pak e aspak asht vlersue ky akt aq i randsishm historik pr Pavarsin ton kombtare, tue u dijt mir se ky veprim i ka pas parapri n t gjitha rrethanat e krijueme ather ngjarjeve t Vlons. Jam i sigurt se kjo vjen si pasoj e mohimit t rolit Atdhetar q ka luejt Malsia e Veriut n arritjen e fitores s Pavarsis, sigurisht tue u bazue tek lidhja e ngusht e ktyne Maleve me Klerin Katolik. N prpilimin e Ktij Memorandumi bie n sy mnyra sesi asht hartue dokumenti dhe prdorimi i sakt i termave juridike, q lejon me mendue njohjen e drejt dhe t sakt t ligjve ndrkombtare nga t gjith nnshkruesit, q kan parashtrue ato krkesa me aq guxim dhe drejtsi, sa n dukjen e par ke prshtypjen se Dokumenti asht formulue n ndonj nga shtetet ma t zhvillueme t Europs s asaj koh. Sigurisht, kjo lejon me pranue pa kushte edhe pjekunin e Tyne politike dhe kulturore, t ciln sot fatkeqsisht e dishrojm n t gjitha hallkat Shtetin Shqiptar, deri tek Presidenti, q kur pret qeveritar turq heq nga zyra e vet bustin e Heroit kombtar Gjergj Kastriotit.. Ky dokument i randsishm Historik ka t shenueme datn n t ciln u firmue nga Atdhetart: Gre, 23 Qershor 1911. I pari q filloi prpjekjet pr zbatimin e Memorandumit ishte vet trimi i Traboinit Ded GjoLuli. Lufta ishte me t vertet e rrebt. Liria e Atyne Maleve u pague shtrejt deri ndr majet e veshuna me bor, ku Historia e Shqipnis gjithnj asht tregue e pamshirshme, tue i lan me dashje kto vepra t ngrime nn akuj... 23

NDIHMA E ZOTIT E PUSHKA E HOTIT Kshtu thot Populli... Kto jan faktort kryesor q shpejtuen Lirin e Atdheut! Me 28 Nandor 1912, Shqipnia u shpall e Pavarun dhe e Lir! Shkodra vazhdonte me ken e rrethueme...kte her Kshtjella Rozafat nuk ishte e rrethueme nga turqit, por gjuhej n top nga Mali i Zi ... nj anmik tjetr shekullor, q priste me sjell nj robni tjetr. Nderhyn forcat ndrkombtare dhe zmbrapsen malazezt... Trojet tona nga nj robni kercnoheshin prej tjetrs...poaq mizore. Malsort vazhdonin me ra me fjet me krye ndr cunga e me arm prfaqe...tue vazhdue me u ruejt nga pusit e serbit t pabes... Londra kishte mendue me trut e serbve, se Tokat tona, Hoti e Gruda, duhej shue ashtu si u veprue me Kosoven, Koren e Gjirokastren e prap ma von me amrin, Maqedonin Shqiptare dhe Vorio Epirin. U munduen me krijue nj ide qetsie n Ballkan me disa forca ndrkombtare, q u vendosn n Shkodr. Admirali anglez Cecil Burey, kur i tregoi Ded Gjo Lulit se Hoti e Gruda kishin mbarue, Deda iu prgjigj aty pr aty pa i ba syni vek: Ti, zotni, ke hyqem me shit kopshtin tand, se ate temin nuk e shes as nuk e fali! Ather, admirali, tue pa veten ngusht, u suell nga Malsort dhe u tha: N mos ndejshi rahat, Fuqit e Mdha t Europs kan me i vue me forc n zbatim vendimet e veta... Deda, n heshtjen q ra n at vend, piskati: A ka tager e forc Europa me m ndalue q me derdh gjakun tem! Po, Londra dhe Fuqit e Mdha... formuen nj Shtet Shqiptar rrethue gjithkah me tokat e veta, q edhe sot nuk jan t Sajat... At Gjergj Fishta n revisten e themelueme prej Tij, q n vitin e par t Hyllit t Drits, n numrin 2, shkruen pr betejat e Maleve: Namin e tyne pr me e kndue si duhet, O nieri lypet, lypet Iliada.... Ndrsa, mue... m lypt At Fishta... E vetm ather kur syt ton t molisun nga robnia komuniste t kalojn sipr shkronjave t daltueme prej Teje, o At Fishta, ndr ata libra q ndr shekuj nuk kan mort, kemi m u kjartsue pr me pa at drit me t cilen Franeskant Shqiptar ndriuen rrugen e Liris... 24

Ve, po, ka Ded Gjo Lula burra fjalet: Ka Cokaj n za pr pushk e bujari, E ka Pjeter Sokola e Llesh Nik Daka, Edhe Gjeto Mark Ujka t idht si helmi; E jan Nik Gjelosh Lula r me breshen, E Kolec Marka e Gjelosh Gjoka rrfeja: Jan Kol Marash Vata sy kulshedra, Vetem me i msy i qind vet e armt mu a marrun. E ka dragoj Tirane edhe Kosove, E Or prej Shale, e djelm, si Zana Dibret: Ka sokola prej Zhubet e Berishet, E djelm e burra ka, e ka fatosa Me brejtun hekur, t thuesh, me shkulun lisat, Malet me i dyndun per liri t Shqypnis (At Gj. Fishta, Mrizi i Zanave 1941) Mora kta vargje nga At Fishta pr me ju kujtue se ka emna q po mos t ishin shpjegue nga At Viktor Volaj, nuk di a do t njiheshin nga ajo histori e shkrueme tash 65 vjet e kndejE pra, kjo nuk ishte luft cubash, as luft kusarsh Ja dhe shpjegimi i At Volaj : Kush kje Ded Coku.. ? Ishte prijs i kryengritjes s Malsorve t Bregut t Mats, i cili me 30 vet, me 22 Qershor 1912 i vun pushkn nj ushtrije 600 vetsh, t drejtueme nga kajmekami i Lezhs, t cillin e vran n pushk t para. N kte luft t prgjakshme kan mbet 187 t vdekun dhe nj numur ma i madh t plagosun, u kjen marr 45 kuaj e mushq, ndr t cillt disa t ngarkuem me municjon e ushqime. T nesrmen Deda bashk me Pjeter Sokolin, me gjithse t dy t plagosun, kalor dy kajve t marrun dy dit para ushtris, i prijn karvanit nper gryk t Fandit pr me dal me verue n Mirdit. Ndersa Llesh Nik Deda asht quejt me arsye Leonida i Bregut t Mats. Ky ka fillue me luftue vetm me ushtri turke prej kulls s vet. Tue kujtue ushtrija turke se aty ishte nj qindres e madhe, filloi me e gjuejt kullen me top. Ather Lleshi nper flak t pushkve del prej kullet, tue i il shteg vedit mjedis ushtris an rrethimin, mbrrin tek nj ark fysheksh, e shprthen me tyt t pushks e aty qindron si luni. Rreth shtpis s tij kjen gjet 70 vet t vdekun. Lleshit i plagosn nann, vajzn dhe i vran nj nip; edhe ai vet kje plagos, por me ket ras pat shptue. Mbas dy muejsh kje varrue rand n nj sulm t Durrsit, q kje 25

kryesue prej Ded Cokut, dhe me 28 Gusht vdiq n kuvendin Franeskan t Rrubikut, streh dhe erdhe e lvizjes kombtare. Gjeto Mark Ujka, trim e sokol prej Rapsht, u vra n Qaf Ugel. Nik Gjelosh Luli, u dallue n shenj prve tjerash pr guxim e trimni n luftn qi u ba n rrethe t Deiqit, kur turqit deshtn me e pushtue. Asht vra me 3 Maji. Kolec Marku: kje nj ndr deshmort e Rrushkullit me fis prej Triepshit, dhe u vra n Gushtin e vitit 1912. Gjelosh Gjoka asht ken vojvoda i Bajzs s Kastratit. Tue ken npuns i qeveris turke, pat urdhn prej Bimbashit me i ardh n ndihm, por ai nuk pranoi dhe doli n mal me t vett, tue ngrit Flamurin e liris. Kol Marash Vata: Djal vigan e hyll dritt, prijs i ets s homeridve (kishte 18 vet me arm e 11 vet pa arm), i cilli, mbasi Ded GjoLuli dha shenjn e sulmit, msyni me 24 Mars 1911 dy kaushat e Rapshs s Hotit. Ma mir dek si burrat se gjall me marre!, kshtu u foli t vetve para sulmit. Mbas nj sulmi t terbuem, turqit patn dy t vdekun dhe dy t plagosun qi i kapn gjall. T nesrmen sulmuen kaushat e Traboins. Lufta u ba ma e rrebt. At dit Kola me tet sokola t tjer t Traboinit ra deshmor pr liri. Nga turqit u vran 40, ndrsa tjert u kapen rob. Ka edhe dragoj Tirane: N luft kundr turkut moren pjes edhe Toptant, ndr t cillt u dallue Masar Beg Toptani; po ka edhe Kosove: Ma e para lvizje, si asht than ma nalt, filloi n Kosov. Ndr ata q i prine etave asht me u permend: Isa Boletini, Idriz Seferi, Bajram Curri, Riza Beg Gjakova, Zefi i Vogel, Hasan Beg Prishtina, Zenel Begu etj. Ka edhe Or Shalet: djelm trima qi thyen ushtrin e Turgut Pashs, tue e detyrue me u kthye mbrapsht u kryesuen prej: Mehmet Shpendit, Atil Reguli i historis son kombtare, qi me djelmt e Shals, u shkoi n ndihm edhe Malsorve. ka edhe djelm si Zana Dibret: I pari q u ue kundr Turqve t Rinj kj Basri Beu, ish deputet, i cili doli n mal me 60 vet. Ka sokola prej Zhubet: Me ket emen thirren Bajrakt e Malsis s Lezhs. Kryetar i kryengritjes s ksaj krahin kj Kol Toma i Vels. Prej Berisht: Nji bajrak i Puks marr pr krejt krahinn e Puks. Vazhdojm ndr fakte tjera t padituna prej shqiptarve... N librin Nga kujtimet e mija Imzot Luigj Bumi, tregon: Argjipeshkvi m oi mue n Triepsh me u ndesh me Malsort e atij vendi e me ua diftue mesazhin e Mbretit. Zotnit Don Nikoll Ashta e At Mati Prennushi m shoqnuen n at udhtim, e nj t diele nade heret fort u gjetm te Kisha e Triepshit. Si u mblodhn Malsort dola e si u 26

prshndeta me ta, u thash kto fjal: Zotni Argjipeshkvi ka dal n Podgoric me u pa me ju por, mbasi ai vet nuk mujti me ardh deri ktu, na ka ue ne. Ju falet me shndet e ju on bekim. T gjith njgojet u prgjigjn: Zoti i ngjatt jeten Argjipeshkvit e i faleminders fort q na ka kujtue. Mbas ktyne fjalve u thash shka vijon: Argjipeshkvi m ka ngarkue me ju than edhe se Mbreti ju ka fal, vese ju thrret me kthye ndr shtpijat tua e ju ep fjaln se ka me ju shprblye t gjitha damet q keni pas. Ju luten Marash Ucit me fol pr tan, e Marashi mori fjaln e tha: Zotni, po na thue se Mbreti na ka fal. Shka me na fal? Na mos i kjoshim fal aspak Mbretit qysh se ai n Kuvend t Berlinit na pat lshue doret e na pat dhan Malit t Zi. Gjithkush e di kangn: Hot e Grud na i ka dal fjala / i a ka fal Mbreti Nikolls... Na qysh ather nuk kemi pa dit t mir. Vendet tona i kemi ruejt na vet e s asht shkrep e gur q nuk i kemi la me gjak. Shka don me na fal pra Mbreti? Por se jemi t vogjel, se me shtij pleq me Mbretin na Mbretin kishim me e qit borxh. (Imz.L.Bumi Nga kujtimet e mija Hylli i Drits, nr. 5, fq. 16, 17, viti 1944). Po tek Hylli i Drits, fq. 17, 18, Imzot Luigj Bumi shenon: Malsort ishin mbledh n nj dhom tek nj shtpi n Podgoric pr me u pa me Ministrin , ku e prcolla un si prkthyes q m pat shenue Argjipeshkvi. Ishin n at dhom pr shka m bie n mend: Ded Gjo Luli, Ded Nika i Gruds e disa t tjer. Para se me hy Ministri, shkova tek Malsort e u thash q t caktojn nj ndr ta q t flitte n emen t t gjithve. Kishin caktue Ded Gjo Lulin. Si hyme n at dhom u fal Ministri me ta dhe u tha: Zotni kam ardh prej Cetinet me ju pa. Ded Gjo Luli po i prgjgjet: Sna ka pas marr malli pr ty. Mue mu dote me ia prkthye. Si u ulem e ndejm po i thot Ministri: Mbreti ju do e ju ka fal. Dd Gjo Luli nuk e la me mbarue, e menjher i tha: Mos na prmend Mbretin pse s kemi pun me te. Ai as nuk na njeh as nuk i di punt tona. Por ju q vini mbas Mbretit jeni t tan hajna e manafik e, ju e rreni si pr ne si pr t tjert. Pra ai nuk ka shka na fal. Ather siellet Ministri kah un e m thot: Po pyeti kta zotni at librin q kta prmendin a e don pr vete a pr t gjith Shqipnin?... Ded Gjo Luli iu prgjgj: Ato pika q jan n at librin e kuq i duem ma par pr vete, mandej pr Shqipnin mbar! Ministri, i cili gjat ktij kuvendi nuk kishte mujt me mbajt gjakftohtsin, u ue mjaft idhnueshm e m tha: Thueju se s kam me 27

ardh ma me u pa. Ded Gjo Luli po i prgjigjet: S na ka pas marr malli pr ty... Kshtu mbaroi ky kuvend pa kurrfar knaqsije si pat fillue... (Imz. L. Bumi Nga kujtimet e mija). Duhet vue n dukje se Kleri Katolik Shqiptar i atyne zonave, ku pjesa e madhe e Malsorve kishin braktis trojet e veta, menjher mbas prpjekjeve t pasukses t Argjipeshkvit Imz. Jak Serreqi pr me bind Malsort me u rikthye n fshatrat e lanuna shkret, t gjith Famullitart e atyne krahinave shkuen e u bashkuen me Malsort e vet dhe kan luftue prkrah tyne pr Liri. E ky fakt nuk asht i fundit... Lufta e tyne ishte e vendosun me u vazhdue deri n piken e fundit t gjakut. Bashk me Malsor u patn bashkue edhe mjaft djelm nga qyteti i Shkodres dhe i Podgorics. Lufta mori hov edhe ma t madh tue ua ba t kjart edhe qarqeve t nalta Europjane, se Malsort e Malsis s Mbishkodres do t vazhdojn luften e Tyne pr Liri t plot t t gjith Atdheut, n prputhje me Lvizjen Mbarkombtare q ishte shtri n mbar Shqipnin, tue ruejt deri n fund pastertin dhe at nderim aq t madh q kishte perfshi mbar Populli Shqiptar pr Flamurin e Ringjallun t Gjergj Kastriotit... Pothuej asnj nga Kta Heroj nuk prmendet...vetm pse i ka prjetsue At Fishta n Lahutn e Malsis, e na prap sot...nuk i zam me goj..! Po mbasardhsit e Tyne, ka u ban..? E turpi vazhdon edhe sot!... Po a mundej kush me shkrue pr t vrtetn historike t ktyne ngjarjeve mbas vitit 1944, kur komunistt q n ditt e para t Dhjetorit 1944, pushkatojn mu tek kthesa pa shkue tek ura e Lezhs, Trimin Ded Coku, nj nga Herojt q prmendet n vargun e pafund t Atyne Burrave, q gjithmon u bane Mburoj e Atdheut, kundr cilitdo anmik q guxoi me dhunue Trojet tona dhe Flamurin e Atdheut! Po a vetem Heroi Ded Coku u pushkatue nga komunistt e pabes anadollak dhe sherbtor t shovenistve serb? Po ka ngjau me trashigimtart e Ded Gjo Lulit, tue fillue me Trimin Gjelosh Luli e tue vazhdue me t gjith t tjert? Tradhtart komunist shqiptar vazhduen me zbatue ashtu si sot...porosit e shovenistve serb... Sot Populli Shqiptar duhet t msoj t vrtetn!..

28

Vlon 1912. (Grafik nga Fritz Radovani 1962). 29

SHQIPTAR, A NDIET!
Shqyptar, a ndiet ? Evropa, mrrut e ndyt, Shkrdhye me Evrej t Parisit e t Londonit, ( Se cills dreqi ia plasi t dy syt E marren ma s e sheh, njitash n e s vonit) E bani gjyq, qi t nipat e Kastriotit Shkjevet t Balkanit ur tu rrin mbas sotit. Po; per Shqyptar pleqnue e ka Evropa, Qi shi njatyne ur tu rrin perdh, T cilt Kishat rrnue ua kan me topa E n djep foshnjet e njoma ua kn pr: Qi t ndertat vasha u kan korit prdhuni E rrugash bam i kan me dekun ni. E mbas sotit Shqyptart n gjuh t huej do t flasin; E gjaksvet t vet do t bajn kta tu ngjatt jeta? Hajnat lapera, zotni do t thrrasin, E t pa rodit do t i japin pag e t dheta; Me arm shqyptare, n za gjithmon e n nam, Sogje Shqyptari shkjaut do t rrij sod m kam (At Gj. Fishta, Mrizi i Zanave, fq. 46.) Mali i Zi hyni pr t dyten her n Shkoder Shpresat e Shkodranve sa vinin e shuheshin dita me dit. Mjaft njerz ishin ndr duert e pabesa t malazezve. Bota ishte kaprthye ndr ngatrresat e mdha e nuk i binte kujt ndr mend se a ka apo nuk ka kund Shqipni. Secili shtet ve onte kryet mbi murin e atij komshij q kishte pran dhe nuk mendonte tjetr, ve ka me i vjedh apo me i shkye ndonj cop tok t mbetun pa mbrojtje. Pjesa ma e madhe e tyne mendonin me shty gardhiqet kufizuese tue marr ka t mujshin me zhvat prej fqinjve. Shtetet e vogla, porsa prendonte dielli, mendonin se a kan me u zgjue n mengjes pa u pas shkel nga thundra e nj zaptuesit grabitar e vrass, q gjith natn ishin si kope ujqish lshue n vendet e Europs. Nuk t jepej me mendue se a ka ndonj shtet nga t mdhejt q shikonte punn e vet apo krkon me u mbrojt. 30

Gjithkah e gjithkund ve shihej kjart rreziku i sulmit t secilit nga ma t fuqishmit. Austria, ishte nj nga shtetet q donte me shpirt dhe pa interes Popullin Shqiptar, dhe u ba shkak pr Pavarsin ton t 1912. Kjo nuk kje loj nn rrgoz, por veprim i hapt dhe i pakompromis Kjo arritje e Austris kje nj prpjekje e saj ma se 30-vjeare, q mori hov njheri me Lidhjen e Prizrenit n vitin 1878. Nga ajo koh e deri n Pavarsin e Shqipnis n 1912, vetm po t bajm nj bilanc t prgatitjes s kuadrove t nalta n Universitetet e njohuna t Austris, apo ndihmat materiale pr shkollat tona shqiptare t porsa eluna, vetm ather do t formonim nj ide t kjart pr t ardhmen q po i hapej Shqipnis, e ardhme q do t sillte pa dyshim Shqipnin Europiane. Shqiptart doln nga robnia Turke me arm n dor dhe jan t gjith tradhtart e vendit q po me arm e vrasje t pabesa u shrbyen serbve me sjell nj okupacion tjetr, vetm se nuk arrijtn asnjher me u vesh nga fanatizmi anadollak, i cili ndr shekuj e ka tregue kt qendrim t tyne antikombtar tue i shrbye kujtdo prve Atdheut! Rusia synonte me ken trashigimtare n t gjitha pjest sllave q kishte pas ose kishte ende nn kontroll Austria. Gjermania sa vinte e forcohej tue u ba rrezik pr t gjith shtetet e Europs q e shikonin me sy t shtrembt kte influenc t saj, q sa vinte e rritej. Franca ishte e para q friksohej nga forca e Gjermanis, q Francs i krijonte vetm pasiguri. Franca direkt nuk futej n luft pr problemet ballkanike, ndoshta pr hatr t Rusis dukej se sakrifikonte, por n fakt haptas nuk dilte. Anglia n vitin 1908 u bashkue me Antanten dhe kshtu u krijue lidhja e tyne Tripalshe: Franc, Rusi dhe Angli. Mbi lidhjen e tyne t vitit 1891 mes Rusis dhe Francs, ajo lidhje u pat prforcue n vitin 1894 me marrveshjet ushtarake. Hymja e Anglis n kte Aleanc Tripalshe n vitin 1908 asht shkaku q solli pasojat e randa fatale e t pariparueshme t 1913, me Kongresin famkeq t Londrs, vendime q Europa u qendroi n mbrojtje t tyne tash ma se 100 vjet e kushedi deri kur!! I vetmi Shqiptar q demaskoi dhe parashikoi rrezikun q iu krcnue Popullit Shqiptar, Trojeve dhe Tokave Etnike Shqiptare dhe Liris s Atdheut ishte At Gjergj Fishta, i cili vazhdon me ken i dbuem nga tradhtart shqiptar dhe t gjith prkrahsit e tyne edhe sot, dhe pikrisht pr ato letra t hapuna me t cilat Ai ua ka tregue rrugn e pakorrigjueshme t tradhtis s tyne. Pikpamjet e Tij jan vizioni i kjart i gjith Klerit Katolik Shqiptar, Atdhetar e Liridashs. Ngjarjet e sajueme n Serbi nga 31

nj atentat terrorist me 28 qersor 1914, kundr Princit austriak Franc Ferdinandi, sjellin gjakderdhjen e madheBota e trazueme q nga viti 1908 u gjet n pellgun e sajuem nga vet ajo prej t cilit nuk mujt me dal pa vorros miljona t vram. Amerika, n dukje e largt, n caktimin e kufijve t vitit 1913 n Kongresin e Londres, porosit Pavarsin e Shqipnis, por me nj kusht q Rusis duhet ti ruhet mundsia e daljes n detin Adriatik me nj rryp toke..., e kte rryp toke shtetet europjane e gjetn n Ato krahina t mueshme Shqiptare, ku prfshihej Hoti, Gruda dhe zonat e Tivarit e Ulqinit, q nuk u quejten kurrma Shqiptare. N prputhje me kte vepr asht edhe Masakra e Tivarit e vitit 1945, kur kosovart fatzez i sjellin komunistt me spijunt e tyne Enver Hoxha e Ramiz Alia nga Kuksi, vrasin sa vrasin rrugs dhe tepricn nuk e kalojn n tokat e Malit t Zi t qeverisuna nga druzhe Tito, (i cili mundohet me dal lug e lame n kte tradhti), po i vrasin n trojet tona shqiptare, tue i tret kufomat n brigjet e Adritikut, brij Tivarit. Pabesia shekullore serbe kishte deprtue edhe ma thell se vija formale e kufinit me ta. Edhe miqsia e Rusis me ta kje po aq e vjetr. Na ishim t msuem me kto ngatrresa, po me parashikue fatin e nj kohe t ardhshme ishte e vshtir. Malet e thepisuna, ku edhe ariu shkon me prites, ishin kthye n streh Atdhetarsh. Kleri Katolik dhe shum nga Atdhetart u ban pr e ngatrresave dhe pazarlleqeve serbe. Vrasjet dhe lufta pr shfarosjen e Tyne asht poaq e vazhdueshme. Mbas Qeveritarve t Nderuem t Qeveris s Par Shqiptare, tue prjashtue Mehdi Bej Frashrin, Mustafa Krujen apo Antart e Asaj Rregjence t 1943 44 t njollosun me tana t zezat tash 65 vjet, jan pothuej t gjith drejtuesit e ardhun n pushtet nga Serbia, ose t lidhun drejtprsdrejti me interesat e veta, n dam t Atdheut, Shtetit dhe t Popullit Shqiptar, q luftuen pr kolltukun dhe mbushjen e xhepave t tyne, tue tradhtue interesat e Shqiptarve q u vriteshin pabesisht si derrat e egjer prej tyne ndr male e fusha, ku pabesia mbretnonte. Kjo psikologji nuk ishte e panjohun as nga Malsort tan, q interesin e Atdheut e t Flamurit t Gjergj Kastriotit e kishin t ngjeshun pr kafazin e krahnorit, e t pazgjidhun asnjher mbi t Katr Gozhdat q vinin dorn e Tyne t djatht gjithmon para se me shkue n luft...

32

Ishte ideali i nalt Atdhe e Fe, q kishte rindrtue n Shpirtin e Tyne virtutin e paster t Liris, q Malsort e Veriut me Prijsin e tyne Ded Gjo Lulin i bani t prjetshm.

Ded Gjo Luli me djalin e vet Kolen. Ded Gjo Luli mendoi me u largue pr pak koh me shpres se do t ndryshonte gjendja dhe do t kthente prap ndr Malet e veta. 33

Ishte vetm pjekunia e Tij pr mos me ua shtue gjakderdhjen e vllaznve t vet n kte situat kausi ballkanik. Mori rrugn nga Mazrreku dhe shkoi n Puk. I prcjellun me miq, doli n Qelz t Puks, e aty u nda nga Ata Atdhetart e vet besnik me t cilt Ai mendoi se do t shihej shpejt, kshtu Don Loro Caka, Rexhep Shala, Ndoc Ndoja dhe Simon Doda u kthyen, ndrsa Deda me djalin tjetr dhe me Nik Prelocin u nisn pr Mirdit. Kaloi lumin Drin dhe hyni n thellsi t maleve t egra t Mirdits jo ma pak t lame me gjak pr Liri. Atje pr tre muej pat prpjekje me forcat e tradhtarit Esad Pash Toptani, i shpallun besnik i t gjith shteteve shoveniste q na rrethonin dhe q krkonin pjes n Tokat Shqiptare. U pat shrbye t gjithve pa dhimbje sa kje gjall dhe i vdekun. Ded Gjo Luli nuk arrijti me i shptue kurths s tradhtarit, po u gjet i rrethuem n mes tyne bashk me Nik Prelocin dhe djalin e vet tek qela e Oroshit, ku Deda mendonte se do t gjente aty disa besnik, q po e pritnin edhe ata t armatosun. Porsa po afrohej n vendin e caktuem, aty u gjet n mes t shum ushtarve serb, q porsa i pa, kuptoi gjithshka, dhe tha: Sot kemi mbarue! Ishte data 24 Shtator 1915. U koll; pshtyu pr tok dhe trimnisht iu afrue komandantit serb, i cili krkoi nga Deda q me i tregue drejtimin e shokve t vet. Deda iu prgjigj se nuk kishte me i tregue kurr Ata. Ushtart serb e ndan Deden nga Nika dhe i biri, t cilt ua dorzuen ushtarve esadist, ndrsa Dedn e lidhn dhe u nisn nga Mali i Shejt i Oroshit, ku e mbytn tue e ther me bajoneta derisa i doli Shpirti. Trupin e mbuluen me gjeth dhe e lan mbi dhe. Disa barij mirditas e patn gjet rastsisht dhe mbas gati pes javsh, prifti i fashatit, mbasi e mori vesht vendin nga barijt, e pat marr natn me dat 8 Tetor 1915 dhe e pat vorros tek Kisha e Oroshit, pa i tregue askujt pr kte. Aty asht mbajt deri n vitin 1917. At vit Delegati Apostolik i Vatkanit n Shqipni, Imz. Ernesto Cozzi, q ishte edhe Feldkural i ushtris Austro Hungareze, dhe Mik zemre i Ded Gjo Lulit e shpesh bashkpuntor i Tij, bani hetime; madje Ai vet u interesue me ia stolis vorrin me rrasa t latueme guri. Ai u ba edhe ndrmjets me gjet edhe trupin e Djalit t Deds, pr t cilin ishte interesue me koh e shoqja. Eshtnat e Tij i treguen Shqiptarve e Shqipnis mbar, se: Pr Ty vdiqa, Pr Lirin tande! Nuk kam dasht tjetr!

34

IDEALIN AI E LA T SHKRUEM ME GJAK !

. Shkodr, me 29 Maji 1924. Etnit Franeskan t Shkodrs, mbas sa prpjekjesh, mujtn me sigurue dhe me organizue ceremonin e Tyne madhshtore t sjelljes n Shkoder t Eshtnave t Ded Gjo Lulit dhe t Djalit t Tij, n Kishn Franeskane t Gjuhadolit. Ishte nj popull i pafar tek Kisha ku do t zhvillohej ceremonia mortore e Heroit. Ishte i pranishm edhe Delegati Apostolik, Shklqsia e Tij, Imzot Ernesto Cozzi, i cili, n mes t ma tepr se 3000 qytetarve shkodran, e prcolli Ded Gjo Lulin deri tek banesa e Tij e fundit ndr vorre t Rrmajit. Morn pjes edhe t gjitha autoritetet shtetnore t Shkodrs. N oren 8.00 t mngjesit, Proviniali i Franeskanve t Shqipnis, At Pal Dodaj, filloi Meshn e organizueme pr Fatosin e Maleve. Nj orkestr e zgjedhun pr kte ras, me tingujt e saj t prmortshm, e bani edhe ma t madhnueshme at ceremoni mortore. Mbas Meshet zani i prmallshem dhe i fort ku ishte ma i zgjedhuni mu n at fidanisht dijetarsh t pashoq, e q ligjroi me solemnitet pr jeten e Ded Gjo Lulit, ishte predikatari i Madh At Anton Harapi. Ndr tjera fraza Ai tha: Sikuse Athena e Roma mbi gjak e eshtna t Fatosave ngrehn ndrtesn e Liris, ashtu pr t mkamun t Shqipnis u lyp q gjaku i kreshnikvet t sterpikte krepat e Maleve tona!... Mbas 400 vjetsh me eten e vet lufton pr t parn her nn Flamurin e Shqipnis, pr Liri kombtare... Ai kje tri her Fatos, se i fali Atdheut dy djelmt dhe veten, tue u ba sheji i salvimit t xhonturqve, t sllavve e esadistve ... Ai s dyti provoi se bashk me Atdhetarin n gjoksin e Tij vloi edhe zelli pr Fe...N Te vrtetohet fjala e popullit se ndihma e Zotit e pushka e Hotit e shpejtoi Lirin Kombtare... N fund oratori At Harapi iu drejtue gjith shqiptarve t t gjitha viseve, q emni i Fatosit t prjetsohet me nj Monument. Ishte shum preks pr t pranishmit momenti kur At Antoni ju drejtue djalit t Luc Nishi, q ishte vra tue luftue trimnisht n luftn e rrebt t Koplikut, kur i tha: ...T rritet i mir se ka kujt i ngjet e ti japin zemr Bajrakut t vet Hotit, q edhe pse iu desht me hjek ma keq sesa Bajrakve t tjer, me nder e me namin e Tij, ka me mbet ndr ma t Part Bajrak t Shqipnis! 35

Banda e Bashkis s qytetit vazhdoi me jonet e prmallshme me vajtue pran trupit t Heroit t Atdheut. Arka me Eshtnat e Fatosit t Traboinit doli madhnisht nga Kisha Franeskane e mbulueme me Flamurin Kombtar. Populli e mori n dor n shenj nderimi deri n vorrezat e Rrmajit. Procesionit i prini Banda e Gjimnazit t Fretnve e veshun kuq e zi, me veglat e stolisuna me shirita t zez, mbas t cilve ishin prfaqsuesit e shoqnive t tjera t ndryshme t qytetit, prfaqsuesit shtetnor dhe mbar Shkodra...q t rreshtuem n heshtje u solln dhe shkuen n drejtim t Kishs Kathedrale. Ndigjohej vetem muzika q bashkohej me jonet e kumbonve t Kishave t qytetit q edhe ato n shenj zije rrahnin n njan... Njigjohej vetem nj za, Zani i Atdheut q prher t par po i deshmonte nderimin e duhun Fatosit t vet mbas 7 vjetsh... Mbas salikimit n Kishen Kathedrale procesioni u drejtue pr n banesen e fundit n Rrmaji. I madh e i vogl po prcillnin Tre Burra t nj shtpis njheri...prandej dhe lott nuk mungonin mbas Arks... e cila ndiqej nga Banda e Gjimnazit t Fretenve. Ajo n Vorreza me nderimin e duhun nga t pranishmit ekzekutoi me madhshti Hymnin ton Kombtar. Mori fjaln edhe oratori Don Lazr Shantoja...e mbas Tij, foli edhe kushrini i Ded Gjo Lulit, Gjok Luli, i cili tha: Po t falem nders me gjith zemer moj Shkodr, pr ket pun q ke ba, po ma teper po u falen nders gurt e Hotit. Tue mos dit me kuvend ma gjat, po ju tham se nuk e kemi besue se i dini ju kto pun. Edhe un po gzohem me ju. 500 shtpi q ka Hoti jan fik e dal n rrug t madhe e, kaq jemi ba porsi ajo grueja e pakunor, porsi ajo qyqja e zez...Kushtrim...Zot!...Kushtrim, Shqipni pr 500 shtpi Hot q jemi shkrep rrugve tue vdek urije e, kemi derdh gjakun me ba Shqipni!.. E, pasha Kta Eshtna q kemi para se edhe sa mashkuj q t ken kto 500 shtpi, kan me vdek pr Shqipni!... Tue mos mujt ma me vazhdue hjek ksulen prej kreje dhe e lshon n tok... n shenj Betimi e Bese... Populli u zhgreh n vaj...dhe njeni mbas tjetrit i shternguen dorn Burrave e Grave t Hotit pr krye shndosh, t cilt t gjith bashk i bashkonte nj gjak...nj Flamur! Shkodra, edhe pse e lanun mbas dore,...ka dijt dhe di edhe sot, se kujt me i than Fatos, Shptimtar i Atdheut dhe me kndue: Njaj asht Fatos q tue luftue mbaron... (Motivi i prshkrimit t funeralit asht marr nga At Fishta) 36

MALSIA ISHTE VETEM KUDH KU RRAHTE EKANI SLLAVO OTOMAN

ekani q ka rrah gjithnj mbi Malsit e Veriut t Shqipnis, tue mos i lan gja mangut as popullsis shqiptare ndr Tokat tona rreth e prqark, asht po ai ekan, q ma von ishte simbol i flamurit bolshevik t shtetit t par komunist n bot, Bashkimit Sovjetik, dhe q mbas vitit 1944 rrahi zyrtarisht edhe mbi Popullin Shqiptar me dorn e Partis Komuniste Shqiptare, e themelueme nga spijuni ordiner i Jugosllavis Enver Hoxha me pasues Ramiz Alin, nj tjeter tradhtar e sherbyes besnik i t gjitha veprimeve t poshtra dhe antikombtare t msuesit t vet pararends. Shpesh jan shpall e shpjegue veprimet e tyne, aq sa antiatdhetare, aq edhe terroriste, por heshtja vazhdon...heshtje vorresh! Fatkeqsisht n sistemin komunist gjithshka asht e gjymtueme, tue fillue nga mendja e njeriut! Ma par do t baj nj shpjegim t fjals gjymtoj nga vet fjalori i Gjuhs s Sotme Shqipe 1980, faqe 632: I pres ose i dmtoj rnd nj gjymtyr, e bj t gjymt... 3. fig. I cenoj rnd vetit e mira shpirtrore e morale. E kan gjymtuar shpirtrisht. 4. fig. I heq nj a disa pjes t rndsishme, nj vepre, nj teorie, nj ideje etj. I gjymtonin veprat prparimtare, kur i botonin. E gjymtoi mendimin (teorin). Krahas mendjes e para vepr e gjymtueme asht Gjuha yn, e cila dihet si ka vojt, mandej veprat tjera, ato t prditshmet, si bije fjala arti, kultura, ose edhe nj gja e thjesht, nj vizit n nj muze. Porsa i afrohesh nj vitrins me pa nj dokument t fillimit t Shekullit XX, je nn vrojtimin e dyshimt t mendimit q prmban do dokument aty. Shih aktin e Pavarsis son t nnshkruem nga disa vet pjesmarrs tAsaj vepre aq t madhe e fisnike Atdhetare dhe ke me gjet mangut, t gjymtuem shum emna q jan fshi... E, pse? Nga dora cunguese e pseudohistorianve ton...q vazhdojn ende me paturpsi me shkarravit dokumenta false... Asht pushtue mbar bota Shqiptare n t gjitha ant e globit nga librat dhe botimet false q vazhdojn edhe sot t botohen nga Mejtepi Enver Hoxha i Tirans, ku jo vetem mbizotnon pavertetsia, pasaktsia dhe dyshimi por, asht n lulzim gnjeshtra, shpifja, trillimet dhe falsifikimet, tipare t hartuesve marksit leninist modern. 37

Ka 65 vjet q keqinterpretohet shkrimtari Pashko Vasa. N vitt 1988 89, antart e Buros Politike t Komitetit Qendror t P.P.Sh. dhe shum pasues t tyne filluen me recitue vjershn e Pasko Vass dhe me i tregue Popullit Shqiptar se: Feja e Shqiptarit asht Shqiptaria!. Kur Pashko Vasa ka shkrue vjerrshn, nuk kishte vetm pak Shqiptar, edhe Ata ishin shumica ndr male, pikrisht atje ku turqit nuk mujten me vue ligjin e tyne dhunues, si thot edhe historiani Fan S. Noli: Mbetn Katholik vetm malsort e Veriut me arm n dor (Historia e Gjergj Kastriotit Skenderbeut, Viti 1966). Kta, Shqiptar katolik, turqit i quejtn kaurr. Pjesa e islamizueme thonte na jemi turq, pjesa tjetr e Jugut gati deri n Elbasan, thonte na jemi grek, sepse ishin Orthodoks. Pra, t gjitha dokumentat tregojn se pushtuesi kishte ndikue kaq shum n ashtjen ton Kombtare, sa njerzit, kur donin me tregue besimin, thonin kombsin prej nga kishte ardh ai besim n t cilin ishin konvertue. Kshtu ka vazhdue deri von pr mos me than se edhe sot ka shum Musliman q thon se jemi turq, dhe ka shum Orthodoks n Jug q e quejn veten grek, edhe pse t dy palt si kombsi jan Shqiptar. Pikrisht ktu ven theksin Pashko Vasa se Feja e Shqiptarit asht Shqiptaria, pra Shqiptaria asht Kombi i Muslimanve, Orthodoksve dhe Katolikve Shqiptar. Kur flisni pr Shqiptarin leni n nj an Kishat e Xhamijat, ose ma mir me than, tash q ka ardh koha pr me tregue se cili komb jeni, mos u ngatrroni me kisha e xhamija, e ktu, asht fjala e thanun kjart pr otodokst q ngatrronin kishn greke me kombsin e vet shqiptare, apo muslimant q nuk hiqnin dor nga Turqia, tue kujtue se po mohojn fen e tyne...Ktu jemi edhe para nj interpretimi t shtrembt me vetdashje nga ateistt, t cilt mundohen me paraqit Shqiptart si komb pa fe. Asnjher Shqiptart e Malve nuk kan ba b Pasha Shqipnin apo pasha Kishn...por, Pasha Zotin, kjoft lvdue...ose kur kan ue gotn e rakis apo t vens: Kjoft lvdue Jezu Krishti; pra Ata Shqiptar pr t cilt flet Fan S.Noli asht ken e kjart Kombsia dhe Feja. Pjesa q mohoi kte fe, tue mos u pajtue shpirtnisht me zaptuesin, mohonte kombsin, por nuk mohonte fen, mbasi feja pr ta ishte e shenjt... ndrsa kombsia shqiptare, turke apo serbe e greke nuk i prishte pun dhe, kjo asht aq e vrtet, sa deri tash von shum malsor kishin emnat musliman, ndrsa n t vrtet ata ishin katolik dhe katolik t vndosun, aqsa rreshtoheshin n shpella e 38

male n luft kundr turqve. Kt fakt e gjejm n besimtart katolik deri n ditt tona prap ndr shum krahina, si Mehmet Shpendi, Tring Smajlja, Qerim Sadiku, etj. N Kosov ka edhe sot meshtar me emna Musliman. Pra, shpesh emni ishte mjet mbrojtjet nga pushtuesit turq, ashtu si ndr relacione t klerit tregohet se meshtart qarkullonin nga nj vend n tjetrin t veshun fshatar, pr mos me ra n sy t zaptuesit turk. Fillimi i kryengritjeve ndr Malsi solli tjera rrethana. N t vrtet shumica e klerikve e sidomos Franeskant shqiptar kan luftue me arm n dor kundr pushtuesit si, e kam shtjellue edhe ma sipr kte eshtje. Kto kryengritje dhe beteja ishin t prgjakshme kundr turqve dhe duhet dit se jan vepra heroike e historike q kan vulen e Klerit Katolik Shqiptar dhe t Malsorve trima t Veriut, Jugut dhe t Kosovs me pranin e vet Isa Boletinit n Sheshin e Flamurit me 28 Nandor 1912. Kjo vul asht kryesore q i la n harres kto ngjarje! Urrejtja, mllefi, injoranca, fanatizmi anadollak i pseudohistorianve i pranishem dhe i mshefun ndr katedrat marksiste leninste, vazhdon me na shkatrrue dhe me ba pandrpremje politiken e pramjes kombtare edhe sot. Ndr t paktit prsonalitete t hueja q nuk jan pajtue dhe kan kundershtue haptas tue lan edhe dokumenta pr mendimet e veta q kan shpreh n lidhje me vendimet e padrejta t Kongresit t Berlinit, asht Mary Edith Durham, Zonja ma e dashtun e Popullit Shqiptar kur Shqipnis i rrezikohej kenja ose moskenja e Saj. Ajo ndrkombtarizoi eshtjen shqiptare tue vertetue vendosmenin q ekzistonte n qarqet katolike austriake pr mos me lejue q Shkodra dhe hinterlandi i saj t baheshin respektivisht nj qytet apo rajon malazez ose serb. (Mary. E. Durham, Mr. Nevinson, Podgorica 26.02.1913. nga Prof. R. Gurakuqi.) Pa u shkput nga dokumentat q paraqet Prof. Romeo Gurakuqi n vitin 1999, ku tregohet roli i Klerit Katolik n nj nga momentet ma kritike t Shqipnis, q u krijue nga tradhtari Esad Pash Toptani, ku dalin t kjarta veprimet e Prelatve t Klerit, q nga Imz. Nikoll Kaorri, Serreqi, Bumi, Mjedja, Doi, Koleci, Shllaku, Bianku e delegacioni i derguem nga kta prsonalitete me 8 Maji 1914, tek Mbreti Wilhelm Wiedi I n Durrs, ku ishte Ded Gjo Luli, Mikel Topalli dhe Palok Kurti, dhe q kerkonin prve riintegrimit t krahinave t Hotit, Gruds dhe t Gjakovs edhe t 22 fshatrave t Ans s Malit, t cilat i prkasin Shtetit Shqiptar. Vendimet dhe t gjitha krkesat e ktij Komiteti i kryesuem nga Imz. Jak Serreqi, ishin n interes t paqs, drejtsis dhe 39

t Drejtave t Shejta njerzore. Ather, pse kto vlera kaq t mdha t Historis son kombtare mbesin t panjohuna ende sot? N nj artikull t z. Marash Mali n Florida USA, Shqipnia Etnike nga e vrteta n andrr, lexova nj citat t Marksit, q me 1878, ky i kujton Kongresit Berlinit, koh pr t cilen po shkruej, si vijon: "Arnautet (Shqiptar) jan pjesrisht t krishtr t ritit orthodoks-grek dhe, pjesrisht musliman, ku duke gjykuar prsa i njohim jan pak t prgatitur pr t'u qytetruar. Prirja e tyne grabitqare duhet ta detyroj do qeveri fqinj ti mbaj ata nn trysni t rrebt ushtarake, prderisa prparimi industrial n vendt fqinj t mos u siguroj pun atyre, si p.sh. dru-prers dhe uj-barts. Nuk mund t mohohet fakti se gadishullin e quajti "Turki Europjane". sht pasuri natyrore e trashiguar nga strgjyshrit e rracs sllave t jugut. Rival t sllavve jan vetem barbart arnaut dhe turqit, t cilt prej kohsh quheshin dendur si kundrshtar m t egr t qytetrimit e prparimit, prkundrazi sllavt jan t vetmit barts t qytetrimit . Tham t vrtetn se deri sot nuk kam lexue citat pr Shqipnin dhe Shqiptart ma antinjerzor dhe barbar, ashtu si ka ken edhe teoria e tij regresive n Shek. XX, jo vetm pr Shqipnin, por pikrisht, pr vet sllavt, barts t qytetnimit simbas tij, q nga kjo bot e qytetnueme teoria e tij, mujti me i ba kopshti zoologjik i komunizmit n Evrop. Shum udi: Marksi nuk kishte dijt se kufini shqiptar i vendosun padrejtsisht n Jug me Greqin, nuk bije n Vermosh as n Hot apo n Grud, dhe se Popullsia Shqiptare n ato krahina Etnike nuk asht e ritit Orthodoks grek, por asht tash dy mij vjet Katolike...Shqiptare! Shoku Marks paska dasht me pa Popullin Shqiptar tue trokit n dyert e Serbis dhe tue vrrit A keni dru me pre?.... Na edhe e kemi pas mbajt pr t mendshm! Po nuk e dinte Marksi ate q aso kohe shkruente Faik Konica: Shqiptart jan t vetmit Katolik q gjenden n Gadishullin e Ballkanit; dhe deri n fund t shekullit t XVII, Feja Katolike sht quajtur n gjuhn serbe Feja Shqiptare. Sigurisht, nga idea e Marksit asht nis edhe E. Hoxha, q mendoi si e si t gjith ata q ishin intelektual me i kthye n drue prers dhe n uj barts, tue punue gjith jetn n kanalet ujitse dhe n thamjet e knetave t mbar vendit nga Torovica deri n Sarand. Pikrisht ktij citati i prket edhe thanja filozofike e Prof. Kol Alimhillit: 40

N sistemin komunist, profesort e vrtet prfundojn n burg, kur dalin nga burgu, po doln, shkojn hamaj e fshesaxhij, ndrsa hamajt e fshesaxhijt e vrtet drejtojn shtetin!.... Na kemi kujtue se kshtu vepronte Enver Hoxha, po n fakt ky paska ken parim i Marksit. E kur shteti bie n dor t hamajve e...si arrihet qytetnimi?!.. Po tash q Shqipnia asht n NATO, si do ti bahet halli citateve t Marksit, veprave t Enver Hoxhs dhe atij librit Enveri yn t Ramiz Alis?!...Besoj se t gjith Shqiptart e dijn vendin e tyne...ndonse, edhe sot po zvarritet, por dhe po punohet hapt nga vet pushtetart, mos me u arrijt nga Shqiptart rivendosja n Europ!.. Aty ktu ndigjohet vetem zani i ndonj qyqes e kukuvacs, q ndjell zogjt e nats pr gjak...pr vrasje, pr luft vllavrasse, pr luft antiatdhetare... pr luft pr pushtet e diktatur sllavokomuniste! Po m kujtohet nj thanje e At Fishts n Parlament, nn za: Edhe ky ...nj G.B.!, kshtu, Ai prkufizonte ndonj diskutant... me ndonj mik q kishte pran...dhe, nnkuptohej se edhe ai rreshtohej n librin e posa botuem t At Fishts, me emnin Gomari i Babatasit. Me kohn ecin edhe flett e librave t historis... N vitin 1985 u botue n Tiran, n Kryeqytetin e Shqipnis, nj libr i trash nga Akademikt e holl t Akademis s Shkencave, me titull Fjalori Enciklopedik Shqiptar...Aty shkrihet esenca e trunit t atyne dijetarve q kan shtrydh mbi librat e t gjitha fushave, e i kan ba... llom, ashtu si i ka msue partia komuniste, udhheqsja e dijes dhe e shkencs s tyne materialiste e terroriste, por kurr Shqiptare! N faqe 886 shkruhet pr Haxhi Qamilin, plot 56 rreshta... dhe, n fund tregohet se esadistt e kapen dhe e varn...N fund t ktyne rreshtave asht shenue hartuesi i tekstit me siglat (G.Sh.) N faqe 649 shkruhet pr Ded Gjo Lulin, plot 46 rreshta... dhe, n fund shkruhet ...Me 24 Shtator 1915 forcat pushtuese serbo malazeze, n bashkpunim t ngusht me reaksionin bajraktaro-ifligar e klerikal vendas, e shtin n dor pabesisht dhe e vran n Sheshz afer Oroshit. (G.Sh.) pra, po e njajta sigel e hartuesit t Haxhiut... Mu kujtue At Gjergj Fishta dhe mu duk sikur ishte tue m than nn za: Q ku asht dhe nj G. Sh... Gomari i Shkodres prof.dokt. i shkencave Gazmend Shpuza... E sa nga kta G...ka sot Shqipnia..?! 41

MBAS HYMNIT KOMBTAR...

29 Maji 1924... N Rrmaji...

Porsi fleta e Ejllit t Zotit Po rreh Flamuri i Shqipnis, E thrret t bijt e Kastriotit Mu mbledh tok nder et t ushtris. Bini, Tosk, ju, bini Geg! Si dy rrf, qi shkojn tue djeg! A ngadhnjys a t gjith deshmor! Trima, mbrend! Me dor! Me dor! Per mbas Flamrit t vet Shqiptari, Kur rrok armt per t drejta t veta, Atje lufta ndezet zhari, Atje anmiku vehet n t leta. Bini, Tosk!.... Mbi njat Flamur Perendia 42

Me dor t vet Ai e ka shkrue: Per Shqiptar do t jt Shqipnija; Kush ua prek, ai kjoft mallkue! Bini, Tosk!.... Shka? A thue i mend se at tok t bekueme, Qi vet Zoti na ka dhanun, Sod me e shkel kamba e poshtnueme E nji t huejt na kem m ia lanun? Bini, Tosk!.... Ah; jo, kurr. Njiqind her para Kem me u shkri me gra, me fmi! Kem me mbet kortar nder ara, Se me shkel lam t huejn n Shqipni. Bini, Tosk!.... M kamb, Sokola t Shqipnis! Flamri yn, q, n ajr po shtiellet Si pol veshet t Perendis, Kah na ban hije prej qiellet. Bini, Tosk!.... Ma mir dek me u shue nen hije T Flamrit ton n fush t mejdanit, Se me rrnue nji jet robnije Per nen sukuj t huej t Ballkanit. Bini, Tosk!.... Armt e Besen na i njeh bota; Trima n z kem pasun t Part, Luften n na e msoi Kastriota: K, thue, frig do t ken Shqiptart?! Bini, Tosk!.... Urra! Djelm, ehu u dhasht e mbara! Sod a kurr, me dek pr Atdh! Flamri i yn, q, u nis perpara: Ndimo, Zot, per Atm e F! Bini, Tosk!.... (Autori: At Gj. Fishta.1913.)

43

Mbas ekzekutimit t Hymnit Kombtar nga Banda e Gjimnazit t Franeskanve...e mori fjalen oratori Don Lazr Shantoja. Ai tha: ...Po ju shti ndr mend vetem fjaln e Lamartine, se:

Hini i t vdekunve krijoi Atdheun! E Atdheu Ty sot, o Ded Gjo Lul, po t falet nders para gjithkujt pse me gjakun Tand t paprlyem shleve faqen e zez t t gjith atyne shqiptarve q ndr kto kohna t fundit e edhe sot, nuk patn e nuk kan turp me marr pare prej anmikut t prjetshm, prej atij serb prej t cilit Ti, o Fatos, tjetr dhanti kurr s more prve plumbave t mauzerres... e edhe sot!... e edhe sot!... e edhe sot!... e edhe sot!... e edhe sot!...

e edhe sot!... nuk patn e nuk kan turp me marr pare prej anmikut t prjetshm, prej atij serb, prej t cilit... Edhe sot...o Fatosa, tjetr dhanti kurr s mort prej tyne ...prve plumbave t mauzerres... e edhe sot!... e edhe sot!... Po Vorret ku i keni ?...

e edhe sot!...Po Trojet Tueja ku jan ?...

44

E edhe sot mbas 100 vjetsh... Q ku asht edhe Flamuri

Yt...

O Ded Gjo Luli !

Tiran, 21 Janar 2011 Dekorata Nderi i Kombit

Melbourne, Mars 2011.

45

Falnderim Falnderoj z. Kolec Palok Traboini pr ndihmesn me foto dhe dokumenta t tjera t vitit 1911. Autori.

Leteratura: Gazeta Ora e Maleve viti 1924. Imz.Luigj Bumi, libri Nga kujtimet e mija. Botue n Revisten Hylli i Drits viti 1944. At Gjergj Fishta Mrizi i Zanave, botue n vitin 1941, Shkoder. Martin Camaj, Libri Gediche, Mnchen 1991. Don Lazer Shantoja, libri Vepra, Shkoder, 2005. Henry Kissinger, libri Diplomacia, Tiran 1999. Fan S. Noli, Historia e Gjergj Kastriotit Skenderbeut Tiran 1967. Prof. Romeo Gurakuqi, Krishtrimi ndr Shqiptar fq. 377. 1999. Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran 1985. Fritz Radovani nga libri Nj Monument nn dh, Zagreb 2004.

Melbourne, Mars 2011.

46

...N KAMB SE N KAMB!..N KAMB...SE

1913. Kumbonaria e Kishs Kathedrale n Shkoder, e trandun deri n thmel nga gjylet e topave t malazezve 210.

...N KAMB SE N KAMBE !..N KAMB SE N KAMB !.. N KAMBE SE N KAMB SE ... ..N KAMB ...Ooooo......DED GJO LULI..!!..
Kopertinat nga F. Radovani 2011 (Fotografit nga Foto. Marubi). 47