Alleen een enorme defaitist denkt dat het Westen ten onder gaat

Voor het meten van mondiaal machtsverval is belangrijk hoe politieke systemen reageren op uitdagingen die ze nooit eerder hebben meegemaakt, vindt Dirk-Jan van Baar. En zo bezien doen Amerika en Europa het veel beter dan menigeen denkt.
DIRK-JAN VAN BAAR is historicus en publicist.

et jaar 2011 heeft alles om als rampjaar de geschiedenis in te gaan. Hoogontwikkelde landen als Australi en Nieuw-Zeeland kregen met herhaald natuurgeweld te maken, Japan werd getroffen door een verwoestende tsunami en aansluitende kernramp en Thailand kreeg de ergste zondvloed sinds een halve eeuw te verwerken. De Arabische lente die in Tunesi en Egypte zo veelbelovend begon, is uitgedraaid op de storm die kenners van de regio meteen al voorspelden. De aanwijzingen dat Iran aan een kernwapen werkt, stapelen zich op en met een nieuw assertief Turkije is het Westen bezig een belangrijke strategische bondgenoot te verliezen, waardoor Isral in de regio nog gesoleerder komt te staan. Dat zou nog te overzien zijn, als Amerika en Europa niet onder hun eigen schulden dreigden te bezwijken. Zij staan nu te boek als de probleemkinderen van de wereldeconomie. Terwijl Vladimir Poetin zich in Moskou weer eens kandidaat heeft gesteld om zichzelf op te volgen, wordt het Westen de les gelezen door staatskapitalisten uit China, diplomaten uit Singapore en economen uit India. Dan is het niet vreemd dat veel waarnemers met gevoel voor tijdgeest het einde van vier eeuwen westerse dominantie voorvoelen en de zon in het Verre Oosten zien opkomen.

Te veel hooi op de vork

En het moet gezegd: de Amerikaanse president, in 2009 in het Witte Huis gekomen als de man van hope en change, gedraagt zich daar ook naar. Obama heeft aangekondigd dat Amerika na een eerdere troepenopbouw zijn militaire aanwezigheid gaat afbouwen in Afghanistan en zich geheel gaat terugtrekken uit Irak. Amerika moet nu eerst de eigen economie weer op orde krijgen voor het zich in nieuwe buitenlandse interventies stort. Daarbij lijkt Obama van de school die altijd al vond dat de oorlogen in Afghanistan en Irak niet te winnen waren (al voerde hij het aantal geheime operaties tegen de Taliban en Al-Qaida enorm op). Als de machtigste man ter wereld zelf al vindt dat Washington te veel hooi op de vork heeft genomen, dan mag je met de historicus Paul Kennedy (die dit al in 1987 deed in The Rise and Fall of the Great Powers) wel concluderen dat Amerika onder imperial overstretch lijdt. Er is alleen iets vreemds met dit soort voorspellingen. Kennedy deed zijn profetie kort voor het einde van de Koude Oorlog, en was niet alleen blind voor de mondiale opmars van de democratie, maar miste ook de

ondergang van het Sovjetcommunisme die onder zijn ogen plaatsvond. Je zou denken dat zon man dan wat voorzichtiger wordt. Maar nee, hij ziet ook nu weer een historische waterscheiding waarbij het Westen bijna sluipend zijn dominantie kwijtraakt. Kennedy is een historicus voor wie economische factoren vooropstaan en die minder waarde hecht aan de macht van ideen en grote mannen. Dan kun je ook denken dat een land verloren is als het de slag op het gebied van halfgeleiders heeft gemist, wat in de jaren tachtig van Europa werd gezegd, toen Japan een grootse toekomst werd voorspeld. Inmiddels wordt van die chips weinig meer vernomen en gaat de Japanse succesformule al twintig jaar onder de last van een steeds zwaarder drukkende vergrijzing gebukt. Een vingerwijzing voor China, dat ook met een snel verouderende bevolking kampt en mede vanwege het succes van de eigen n kind-politiek onder extreme tijdsdruk staat. China heeft geen voorsprong, maar is bezig met het inlopen van een achterstand, wat het verval van het Westen relativeert. Ik heb nooit begrepen waarom de groei in China en India, die beide eindelijk aansluiting hebben gevonden met de wereldeconomie, nadelig voor het Westen is. Zou het niet veel zorgelijker zijn als ze in China nog steeds bergen met kruiwagens verzetten en in India de snelst groeiende automarkt ter wereld voor heilige koeien opzij bleven gaan? Dat Europa niet meer zo oppermachtig is als tijdens de koloniale hoogtijdagen van honderd jaar geleden is evident. Dat niet elke Amerikaanse arbeider meer een huis met tuin en zwembad heeft zoals in de bloeitijd van General Motors is ook bekend. Maar dat zijn ook niet de juiste meetpunten voor mondiaal machtsverval. Veel belangrijker is te zien hoe politieke systemen reageren als ze crises doormaken en het hoofd bieden aan uitdagingen die ze nooit eerder hebben meegemaakt.

Een beeld uit de lm Metropolis van Fritz Lang, waarin een somber beeld van de toekomst wordt geschetst. Van Baar: Als het om experimenteren en vernieuwen gaat, is het nog veel te vroeg om Europa af te schrijven. Beeld uit de lm

Zou het niet veel zorgelijker zijn als ze in China nog steeds bergen met kruiwagens verzetten?

Niemand kon zich vooraf een voorstelling maken van een ramp als 9/11 die tien jaar geleden New York en Washington trof. Dat zon complexe operatie kon worden georganiseerd vanuit een paar tentenkampen in Afghanistan, een van de meest achtergebleven landen ter wereld, had zelfs de grootste onheilsprofeet niet voor mogelijk gehouden. Historici van het type Kennedy, voor wie alleen grote mogendheden tellen, hadden dat helemaal niet kunnen voorzien, want failed states en atavistische moslimgroepen als Al-Qaida vallen buiten hun vizier. Hun eigen realisme zit hun in de weg, want in de harde werkelijkheid van de realisten is wel plaats voor cijfers over het aantal tanks, de bevolkingsomvang en economische groei, maar geen ruimte voor religieuze en politieke (waan)denkbeelden die het verloop van de geschiedenis een verrassende wending kunnen geven. Als de Sovjetleiding in de jaren tachtig niet zelf had besloten de handdoek in de ring te gooien, had de Berlijnse Muur misschien nog bestaan. Als Ronald Reagan en Margaret Thatcher zich vanaf 1980 niet tegen de toenemende Sovjetinvloed hadden verzet, had het Kremlin misschien aan de eigen machtspolitiek vastgehouden. Waarom de politieke hervormers in Moskou wel het hoofd bogen en de economische hervormers in Peking niet, zal altijd onderwerp voor historische speculatie blijven. Het laat zien dat zulke onmeetbare grootheden als vastberadenheid en geloof in de eigen

zaak wel degelijk een rol spelen. Dat wil niet zeggen dat structurele factoren onbelangrijk zijn. Uiteindelijk wint de partij die de meeste mensen en middelen kan mobiliseren. Wat dat betreft, is het niet helemaal toevallig dat we dit jaar ook het einde van twee schurken, Bin Laden en Kadhafi, hebben gezien, wat het Westen dat militair en technologisch nog altijd superieur is weer moed zou kunnen geven.
Europese lotsverbondenheid

De oorlog tegen het terrorisme blijkt anders dan velen dachten helemaal geen hopeloze zaak en de Arabische Lente mag dan in Syri op een bloedbad zijn uitgelopen, zij laat ook zien dat zelfs in de moslimwereld een wens naar democratie bestaat waarvoor mensen hun leven wagen. Anti-amerikanisme mag in het Midden-Oosten steeds weer de kop opsteken, maar daar was in Libi weinig van te merken. Daar waren de opstandelingen zelfs blij met de inmenging van hun vroegere koloniale overheersers. Als het om experimenteren en vernieuwen gaat, is het nog veel te vroeg om Europa af te schrijven. Met de invoering van de euro en de uitbreiding van de EU naar Oost-Europa heeft geen enkel continent het laatste decennium zon grensoverschrijdende transformatie ondergaan, en dan is het logisch dat zon ontwikkeling hapert en op de proef wordt gesteld. Maar het blijft een prestatie dat de euro volgens plan is ingevoerd en dat de eurozone ondanks een complexe en in deze om-

vang door weinigen voorziene schuldenproblematiek niet meteen uiteen is gevallen. Dat duidt op een veel groter politiek vermogen dan Europa doorgaans wordt toegedicht. Ik denk dat de huidige eurocrisis door alle financile vervlechtingen voor een (ongewilde) Europese lotsverbondenheid zorgt die we nooit eerder hebben gezien en zich niet makkelijk laat terugdraaien. Daarbij leggen Europese leiders als Angela Merkel en Nicolas Sarkozy en ook de Europese Centrale Bank op nog onbetreden terrein al improviserend een indrukwekkend leervermogen aan de dag. Dat de media dat anders waarnemen, komt doordat uiterlijke schijn en scoringsdrift de toon zetten en politiek leiders routinematig worden afgebrand nadat ze eerst op een voetstuk zijn geplaatst. Ik denk dat je politici pas kunt beoordelen als ze echt door de modder gaan zoals nu. Natuurlijk kan er van alles fout gaan, en de Atlantische samenwerking waarin Amerika genoegen lijkt te nemen met een meer afstandelijke rol heeft betere tijden gekend. Maar het Oosten mocht willen dat het zulke pacificatiemechanismen had. En als Azi, dat nog steeds door allerlei rampen wordt geplaagd en zich op het gebied van bestendig zelfbestuur nog moet bewijzen, al de toekomst heeft, dan ontwikkelt het zich binnen een wereldeconomie die naar westerse ideen is vormgegeven. Je moet een enorme defaitist zijn om dan nog van de neergang van het Westen te spreken.