NGUYN THY PHT GIO T TNG LUN

Tc Gi: Kimura Taiken Hn Dch: u Dng Hn Tn

Vit Dch: HT. Qung Xut Bn: Vin i Hc Vn Hnh Vit Nam 1969 - Cha Khnh Anh, France ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 18-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
TA THIN TH NHT - I CNG LUN CHNG I - PHNG PHP CHNH L NGUYN THY PHT GIO VI PHNG CHM CA B SCH NY 1- PHNG PHP CHNH L NHNG TI LIU NGHIN CU: 2- VN NGUYN THY PHT GIO 3- C BIT LUN V PHNG PHP GII THCH GIO L PHT GIO NGUYN THY. CHNG II - PHT GIO VI THI TH 1- MT QUAN NIM KHI QUT V THI TH: 2- T TNG GII NG THI 3- C BIT V CH TRNG CA CC ON SA MN 4- A V V C TRNG CA NGUYN THY PHT GIO CHNG III - GIO L I CNG (Ly quan nim Php lm trung tm) 1. - GIO PHP V PHNG PHP KHO ST CA PHT 2. - CH NGHA LY CHNH PHP LM TRUNG TM 3. - NGHA CA PHP 4. - PHP TNH 5. - GIO PHP

6. - PHP V NGI THIN TH HAI - TH GII QUAN HIN THC (Lun v Kh v Tp ) CHNG I - NHN QU-QUAN V NGUYN-L TH-GII 1. - TH-GII-QUAN NG THI 2. - NHN DUYN LUN 3. - S PHN LOI NHN DUYN 4.- SO SNH VI CC THUYT CA NGOI O CHNG II - HU TNH LUN I CNG 1- V-NG-LUN 2- NHNG YU T T CHC THNH HU TNH 3- NG-LC-NHN THNH LP HU TNH 4- BN CHT CA HU TNH 5- SINH-MNH-QUAN NG THI VI SINH-MNH-QUAN PHT GIO CHNG III - TM L LUN 1- SINH MNH VI HOT NG TM L 2- C QUAN CM GIC 3- QU TRNH NHN THC 4- TC DNG NI TM 5- TM L C TH V PHIN NO CHNG IV - NGHIP V LUN HI 1- NGHA LUN HI QUAN TRONG GIO L PHT GIO 2- NHN XT QUA V S TNG TC SAU KHI CHT 3- C BIT LUN V BN CHT CA NGHIP 4- S QUAN H CA NHN CCH GIA I TRC V I SAU 5- TNH CHT CA NGHIP V QU VI THA NG TNH LUN L. 6- CC LOI HU TNH CHNG V - LUN V MI HAI DUYN KHI 1- LI TA 2- DUYN KHI QUAN NG THI VI THP NH NHN DUYN QUAN 3- S MC CA CC CHI DUYN KHI 4- PHNG PHP GII THCH THNG THNG V MI HAI DUYN KHI. 5- GII THCH THEO LP TRNG VNG QUAN. 6- CN C VO S TRNH BY TRN Y GII THCH THEO HON QUAN. 7- MANH NHA CA S GII THCH PHN ON SINH T. CHNG VI - LUN V BN CHT TN TI 1- KHUYNH HNG THNG THC. 2- KHUYNH HNG QUAN NIM LUN. 3- KHUYNH HNG V V TR LUN 4- KHUYNH HNG HNH NHI THNG HC THC TI LUN. CHNG VII - CN C V S PHN ON GI TR S TN TI. 1- HT THY L KH. 2- V THNG, V NG: CN C CA KH QUAN. 3- THNG LC NG TNH: CN C CA KH QUAN.

4- CN C CA TM L THNG, LC, NG, TNH. THIN TH BA - L TNG V S THC HIN (Lun v Dit v o ) CHNG I TNG QUT V TU O LUN 1- PHNG CHM TU O CN BN. 2- PHNG PHP TU O CA NG THI V PHNG PHP TU O CA PHT. 3- KHNG KH, KHNG VUI 4- T CCH TU O: BN GAI CP U BNH NG 5- PH N VI VIC TU O 6- TI GIA V XUT GIA CHNG II - KHI LUN V O C 1- NGHA O C I VI VIC TU O 2- CN C TNG L S LM LNH, LNH D 3- O C GIA NH 4- O C X HI. 5- LUN V CHNH TR CHNG III - S TU O CA TN I- S TT YU CA MT TN 2- NHNG IU KIN THNH TN . 3- CNH GII CA TN (c bit ly Ma-ha-nam h Thch lm th d) CHNG IV - PHNG PHP TU DNG CA NGI XUT GIA 1- NG C CA S XUT GIA CHN CHNH 2- XUT GIA VI NG C KHNG CHN CHNH 3- TINH THN GII LUT 4- NHNG C MC V TINH THN TU O 5- TR, TNH, VI PHNG PHP TU DNG. 6- C BIT LUN V S TU DNG THIN NH. CHNG V - TIN TRNH TU O VI LA-HN I- LI LM V S SM HI 2- S C QU V BN CHT CA N (Lun v La-Hn) 3- NNG LC CA LA-HN CHONG VI - NIT BN LUN I- HAI LOI NIT BN 2- HU D NIT BN 3- NG TH CA V D NIT BN 4- NIT-BN GII CA PHP TNH TUYT I VI NHNG T TNG I SAU

---o0o---

TA
Pht gio cng nh ci cy c ba phn: phn gc, phn thn cy v phn ngn bao gm nhiu cnh l. Phn gc l cn bn Pht gio, phn thn cy l Tiu Tha Pht Gio. Ngi ta khng th no tng tng c s tn ti ca mt ci cy m khng c gc nhng nu ch c gc khng thi th cy y khng cn sc sng; hoc gi c gc, c thn cy m khng c cnh l th cy y cng nh cy trong ma ng khng khi gy cho ngi ta ci n tng tr tri tiu iu. Nu phn gc v thn cy gi cho ci cy ng vng, th phn cnh l sum su, xanh tt l s biu dng cho ci sc sng mnh lit ca ton b ci cy; hn na tn cy ti thm ta ra che rp khong khng gian c sc mang li cho ngi l hnh trn con ng di mt mi nhng pht giy m mt, thoi mi gia bui tra h oi bc. Ci cy Pht Gio cng th: c ba phn Cn Bn, Tiu Tha, i Tha c hp li, c biu l v b sung cho nhau th mi l ci cy Pht gio hon ton. Sau khi c xong ba b sch Nguyn Thy Pht Gio T Tng Lun, Tiu Tha Pht Gio T Tng Lun v i Tha Pht Gio T Tng Lun ca Bc s Kimura Taiken, chng ti c ngh nh th. Do theo thin kin, quan im ca cc nh i Tha (B Tt) xa i vi cc nh Tiu Tha (La Hn) cng nh nhng thnh kin ca cc nh Tiu Tha i vi cc nh i Tha u l sai lm. Chng hn quan nim ca cc nh i Tha thng cho cc nh Tiu Tha l hng tiu nha bi chng (dt ht ging Pht), ngha l hng ngi ch k, ch bit tm cu gii thot cho ring mnh, khng lo hong php li sinh tip ni ci tinh thn truyn o ca Pht v.v.. l quan nim rt sai lm, hon ton khng ng vi s tht lch s. Khi c lch s truyn b Pht php, khng ai bit n trng hp Ph-lu-na (Punna). Mn ty n thu xa c mt a khu gi l Du-lu-na (Sunaparanta), Pht gio cha c truyn n y v dn bn x th rt hung c. Ph-luna c nh qua truyn gio, bn n xin php Pht i. Pht bo: Dn x Du-lu-na d tn, kh thuyt phc lm, nu ng n y m h s v ng th sao?. Ph-lu-na tr li: Con ngh rng h vn l nhng ngi hin lnh, v h khng dng gy gc nh p con. - Vy nu h dng gy gc nh p ng th ng ngh sao?. - Con ngh h vn l ngi lng thin v h chng dng dao ba chm git con. Th l h dng dao ba chm git ng th ng ngh sao?. - Con ngh l h vn tt v con phi cm n h v nh h m con x b c ci thn nh

nhp kh au ny. Bit c ch kin quyt v dng cm y, Pht lin tn ng v cho php Ph-lu-na n truyn o ti x . Ai dm bo thi y l thi c thin k thn, l tiu nha bi chng?. y ch l mt trng hp in hnh trong v s trng hp khc m y chng ti khng th k ht c. Hn na, c nhn vo tnh hnh Pht gio Tiu Tha ti cc nc nh: Tch Lan, Min in, Thi Lan, v.v Hin nay ta cng thy r cng c truyn b v duy tr Pht php ca cc nh Tiu Tha nh th no ri, c bit tm gng sng chi ca Anagarika Dhammapala gn y cng chnh l tip ni ci tinh thn truyn thng ca nhng Puma v Mahinda t nghn xa vy. Tri li, quan nim ca cc nh Tiu Tha thng cho rng i Tha l Phi Pht thuyt (i Tha khng phi pht ni ra ng l ngoi o), ri t mn vi li sng truyn thng ca mnh, t ng kn, khng chu tm hiu cc kinh in ca i Tha th quan nim y nu khng l c chp thi qu th cng l hi hp hi. Nu bo i Tha Phi Pht thuyt th ngoi mt bc i gic Cng tn chng sinh nghip tnh ra, ai c c nhng t tng siu vit nh t tng trong cc kinh i Tha? Ri c gi (nu ti hn hnh c c) s thy, th gii quan trng trng duyn khi mt kin trc v i, trong Hoa Nghim, th gii quan khng ca Bt Nh, t tng ch php thc tng trong Php Hoa, t tng ng v s tr nhi sinh k tm trong kinh Kim Cng, cho n t tng V tr nit bn, phin no tc B , v.v Tt c nhng t tng mng mnh, bao la v thm thm y u bt ngun t t tng ca Pht Gio nguyn thy. Pht php ch c mt v, l v gii thot, nhng phng php t n gii thot th c rt nhiu v phng php no-d l i Tha hay Tiu tha cng u nhm t n mc ch nht v k trn. Chnh v mun nhn mnh im nn chng ti c gng phin dch cc cun i Tha Pht gio T tng Lun, Tiu Tha Pht gio T tng Lun v cui cng cun Nguyn Thy Pht gio T tng Lun ny cng hin mt t ti liu cho nhng v no hng lu tm n cc vn Pht gio, nht l thng thc mc n nhng im d ng gia Tiu Tha v i Tha. Chc c gi s t hi ti sao chng ti khng bt u dch t Nguyn Thy, qua Tiu Tha, ri n i Tha cho ngi c d theo di qu trnh din bin ca T tng Pht gio hn m li dch i Tha trc th c khc no ngi c sch bt u t trang cui cng tr ln khng? chnh l u chng ti rt tic. i khi chng ti c ngh rng trong ci th gii o in ny, nu ngi ta bt u mi cng vic t cui trc c l li

hay hn. Nhng y khng phi l l do trong trng hp ny, m l do l chng ti c c cun i Tha trc ht, k l cun Tiu Tha nhng n cun Nguyn Thy ny th chng ti khng th no kim c l v n c dch v xut bn ln u t gn bn mi nm nay v t theo ch chng ti bit vn cha c in li. Nhng duyn may n khi chng ti c Thng Ta Tr Quang cho bit l Thng Ta Thin Siu hin c cun sch ny, bi th mt hm, nhn Thng Ta Minh Chu c vic sp i Hu, chng ti by t nim khao kht ca chng ti vi hy vng c Thng Ta gip bng cch trc tip hi Thng Ta Thin Siu mc gip ti th chc chn s c v Thng Ta Minh Chu hoan h nhn li. Th l sau chuyn i Hu y ca Thng Ta Minh Chu, chng ti c c cun Nguyn Thy Pht Gio T tng Lun, mt bo vt m chng ti hng mong c. Khi c c Nguyn Thy th chng ti cng dch gn hon thnh cun Tiu Tha l l do ct ngha ti sao chng ti bt u cun i Tha trc. Nhn c hi ny, chng ti xin chn thnh by t lng bit n su xa ca chng ti i vi qu Thng Ta Thin Siu, Minh Chu v Tr Quang gip chng ti t thnh nguyn. Chng ti nh gi rt cao s gip v coi n l mt duyn may ln cho chng ti. Sau ht, chng ti thnh knh cu mong cc bc cao minh s ph chnh cho nhng li lm m chng ti tin rng c rt nhiu, , nh , sau ny, nu c th, cun sch s c kin ton trong k ti bn. ---o0o--NGI DCH Chn thnh cm n Thy Thch ng Thng v qu Thy cng Pht t Cha Gic Nguyn hoan h gip nh my vi tnh ba quyn Pht Gio T Tng Lun do HT. Thch Qung dch v b Kinh Ma Ha Bt Nh Ba La Mt do Ho Thng Thch Tr Tnh dch (Tm Diu)

THIN TH NHT - I CNG LUN

CHNG I - PHNG PHP CHNH L NGUYN THY PHT GIO VI PHNG CHM CA B SCH NY 1- PHNG PHP CHNH L NHNG TI LIU NGHIN CU: Vn nghin cu Pht Gio l mt vn rt c bit v to ln. Mc ch ca cc nh nghin cu trc kia, k c i Tha v Tiu Tha, l tm hiu trong cc Kinh in xem nhng kinh no l i biu cho bn ch thc ca Pht, cn nhng kinh no ch v mun a n bn ch thc y m Pht phng tin ni ra. Tt c cc nh thuyt minh ch gii u bt u cng vic nh th c, nhng nay th khc. Ci phng php c coi l ch yu ca s hc vn l tm xem nhng t tng no l i bin chn ca Pht v tri qua nhng qu trnh khai trin nh th no m lm cho Pht gio c chnh l v thit lp thnh h thng. Trc kia, cho tt c li Pht ni u bao hm trong phng php gio ha ca Pht ri em chnh l, thng hp v ly khong thi gian vi trm nm sau Pht nhp dit l gio php chn chnh ca c Pht. Mt khi hiu r c nhng kinh in no l i biu th mi c th qun trit c tt c gio l Pht gio. ng v phng din nghin cu gio l Pht gio, y l im cc k trng yu, c th ni l im xut pht ca s nghin cu cng khng phi l qu ng. Song, trong cc Kinh in c lu truyn n ngy nay th nhng Kinh in no gn vi chn tng ca Pht gio Nguyn Thy nht? Nu ni mt cch cht ch th y tuy l vn rt kh gii p, nhng nu ni mt cch i yu th ta c th cho l cc b A-Hm v Lut b (lut Tiu Tha). V nhng s ghi chp trong hai b kinh in ny, v ni ch cng nh v nhn vt v cc chi tit khc, so vi nhng kinh in khc, nht l vi Kinh in i Tha th gn vi s tht cng nh gn vi chn tng ca Pht Gio Nguyn Thy hn. Trc kia, vo thi i c-Xuyn, Ph-Vnh-Trng-C cng tng suy nh v vn ny. Ngy nay, trong ci gi l Nam Phng Pht Gio, tc dng kinh in bng vn Ba-li khng thy ghi chp tn mt cun kinh i Tha no, khng nhng th m ngay c trong cc bn Hn dch ca A-Hm b cng khng thy chp. Suy lun nh th th i khi s quyt on cho rng A-Hm b v Lut b l nhng Kinh in gn vi chn tng ca Pht gio Nguyn Thy nht, c th l s quyt on khng di dch. Nh vy, s nghin cu ca Pht gio Nguyn Thy, nu ch ly vn sch lm ti liu th ch l s nghin cu, ph bnh v chnh l AHm b v Lut b m thi.

Trn y ch l ni i th thi, nu li tin ln mt bc na m kho st th A-Hm b v Lut b c tht truyn b chn tng ca Pht gio Nguyn Thy ? Nu ni mt cch nghim khc th nh th cng cha . V l A-Hm b v Lut b tuy l nhng kinh in chnh thng nht, tc c ghi chp v lu b bng vn Ba-li, nhng theo truyn thuyt mi n thi i A-Dc-Vng (ln ngi vo nm 269 trc Ty lch) tc hn hai trm nm sau Pht nhp dit, nhng kinh in y mi c chnh l thnh th ti nh hin nay. Nh vy hin nhin iu hm ngha gio l c thi k pht t. Cn cc bn Hn dch t Ba-li th nhn xt v nhiu phng din, so vi cc nguyn in, c th ni thi k bin tp cn mun hn nhiu. Song, bt lun l nguyn in Ba-li hay l Hn dch; nu chng vn gi c nguyn hnh th tng i cng c th tin l ng vi gio ngha nguyn thy, nhng v qua mt giai on chnh l mi thnh hnh thc hin hu th trong khng khi c ci gi l thnh kin tng phi (thng thng ni tt l mi tm B Phi Tiu Tha). Mt khi thnh kin b xm nhp th tt nhin phi c kin bt ng v nhng im nn hay nn b. Bi th, trong cc kinh in hin cn lu truyn, d l Ba-li hay Hn dch, ngi ta thy cc nh bin tp hnh-phm-ha ghi li gio php ca Pht hay trng hung sinh hot ca Gio on thi by gi v kt qu nhng kinh in c quy np trong mt hnh phm nht nh, iu ny ai tng c A-Hm b hay Lut b cng phi tha nhn. Do , nhng kinh in y mt mt phn no tnh thun chn ca Nguyn Thy v nh trn ni mt cch cht ch khng th c coi l truyn b ci chn tng, nh thc ca Pht gio Nguyn Thy. iu ny cng ht nh kinh Phc m ca C-c-gio, khng phi truyn b li ni v vic lm tht ca Gia-T m l do cc nh bin tp Phc m i sau thm bt m to thnh. Hay cng nh trng hp Socrates c biu hin trong sch vn p ca Plato, nhng li ni v vic lm ca Socates chng c phn nh mt cch trung thc. C xem vi th d cng r. Bi th, ni mt cch nghim khc, mun nghin cu Pht gio Nguyn Thy chn chnh, li phi khu bit nhng ti liu trong A-Hm b v Lut b xem ti liu no l c, ti liu no l mi ri la chn ly nhng ci Nguyn Thy l l do ct ngha ti sao s nghin cu A-Hm b v Lut b sau ny tr thnh mt mc ch yu. Nhng lm th no phn bit c l vic cc k kh khn. Tuy nhin, ngy nay chng ta may mn cn c hai b Hn dch (nguyn in hoc bng Sanskrit) v Ba-li c truyn li. Cn c vo nhng im tng ng ca c hai ngi, ta c th thy c hnh thc c ca cc b phi truyn lu v gia nhng s bt ng, cng c ch nht tr. Cho d nhng hnh thc y khng phi thun ty nguyn thy i na nhng t ra cng c th c coi thuc loi cu truyn, cn s khng nht tr th chng qua

ch l phng php suy nh v thuyt minh c hu ca mt phi no m thi. Cng nh nhng kinh in hin cn lu truyn n ngy nay, bt lun l Hn dch hay l vn Ba-li, u cha chc hon ton l c truyn: iu ny tng khng cn ni ai cng bit. Tc c khi na chng b tht lc, hoc do phi ny truyn, phi kia khng truyn, cho nn khng th cn c vo mt tng phi c nh no suy nh chn l m phi cn c theo nhng im tng ng tm thy mt tiu chun nht nh. V im ny, chng ti c bit tn thng gio s T-K cho ra i mt danh tc di tiu : The four Buddhist Aganas in Chinese (Accordance of their parts and of the corresponding counteparts in Palinkapa, 1908, Tokyo). B sch ny so snh, i chiu A-Hm b gia Ba-li v bn Hn dch, y l ti liu tham kho rt hu ch. Nu li tin ln bc na m di chuyn Lut b v Pht gio Nguyn Thy n thi i Pht gio B phi v trong qu trnh Lut b sn sinh cng c so snh, i chiu nh th th tht l s liu rt hu ch cho vic nghin cu Pht gio Nguyn Thy. Hin nay th cha tin n im y, tuy nhin n phi l mc tiu c gng ca chng ta sau ny. Ri giai on th hai tc phi t n l: trong hai b Hn dch v Ba-li c chnh l li phi tm xem nhng ch no nht tr v nhng ch no khng nht tr, v b phn no l cu truyn, b phn no c thm vo sau v.v y tuy l vic v cng kh khn nhng l phng hng khng th khng nhm ti nu mun t n mc ch hon ton. Ni mt cch nghim khc th nu khng theo phng chm y s khng th hon thnh vic nghin cu Pht gio Nguyn Thy chn chnh. Phng php chnh l c trnh by trn y tht ra ch ni theo ngha nguyn thy rt hn nh thi. Nu gii thch nguyn thy theo ngha rng th bt tt phi ni mt cch cht ch nh th. V nguyn thy theo ngha rng l ch Pht gio t thi i Pht cho n khong mt trm nm sau Pht nhp dit, lc Gio hi cha phn chia thnh cc b phi. Nhng ti liu nghin cu khng phi ch hn cc phng din ri n gio l ca Pht gio nguyn thy cng khng c phi do Pht hon thnh, hay do Pht m th m c th l do t Pht bin tp dn dn m thnh. Ni cch khc, bt c ti liu no c th lm sng t tinh thn chn chnh ca Pht gio cng c nhn l nguyn thy, cng c coi nh ng nht vi li Pht ni. Song, nhng ti liu nh th hon ton khng th tm u ngoi A-Hm b hay Lut b. Li na, nhng ngi bin tp cc ti liu y khng nhng ch l cc t trc tip thi i Pht m c th l thi k mt trm nm, hay xa hn na sau Pht nhp dit. Thm ch A-T-t-Ma Lun Th chim mt a v c th cng manh nha t A-Hm v Lut b. Do , theo ngha y c th ni A-Hm v Lut b l ti liu ton b nghin

cu Pht gio nguyn thy. Cn v nhng yu t c thm bt sau ny tuy khng phi khng c nhng theo truyn thuyt, trong lc bin tp c nhiu Trng Lo, Thng Ta v C s hi hp kim duyt li v ch no l i biu chn chnh cho li Pht ni ri mi ghi chp, trong cng nh cc B lun ca hu th, nu khng c ch trng tng phi c trng r rng th khng c ghi chp. Ni mt cch d hiu l kinh lut c lu truyn n nay l do cc tng phi duy tr, trong v s tin li ca mi tng phi nn cng c im thm hay bt cho ph hp vi ch trng ca mnh. Hn na trong lc bin tp, v mun c c hnh thc tng ng nn khng khi c s sa i nguyn hnh. Duy ci bn th th ni mt cch khi qut, vn c th i biu cho Pht gio trc thi k phn phi, tng y khng phi l mt nhn nh sai lm to tt. Ci dng cho A-Hm v Lut B l nhng kinh in nguyn thy chnh cng . Tuy nhin, Khi dng cc kinh in y lm ti liu nghin cu, nu ni Pht gio nguyn thy theo ngha rng, ta cng cn phi ch n tt c nhng im c trnh by trn. Cn v phng php chnh l cng phi c ph bnh nu mun coi Pht gio l mt nn hc thut nghin cu, y l iu ta cn ghi nhn. Nhan cun sch ny (Nguyn thy Pht gio T tng Lun) l ni theo ngha rng v ch ly A-Hm b (v Lut b) lm ti liu nghin cu ch yu. Nh phn mc lc cho thy, mc ch ca cun sch ny chuyn ng v t tng m l lun ha v trit hc ha ri t suy din rng ra ni r t tng ca Pht gio nguyn thy, ng thi cng t cc kinh in AHm m kho st ci ngun gc ca t tng i sau, nht l t tng i tha. Ni tm li, vic dng ti liu khng th hn cc trong mt phm vi cht hp, ngha l tuy ly nhng ti liu nht tr gia Ba-li v Hn dch lm ch yu nhng trong trng hp ch c Ba-li th sau khi nghin cu, nu nhn thy l cn bn, cc ti liu y cng vn cha c thu dng. D nhin, vn Ba-li xa hn Hn dch, nhng theo ch ti nhn xt, trong cc bn Hn dch hin nhin cng c cc nh bin tp Thnh in Ba-li, bi th khng nhng chng ta nn tham kho c hai b Hn dch v Ba-li m cn cn phi so snh, i chiu v tng hp ton th xem nhng t tng no l i biu cho nhng A-T-t-Ma-Lun ca cc b phi cng nh nhng kinh lun ca i tha sau ny. iu ny cng c v mu thun vi nhng im c trnh by trn, nhng chng ti khng bao gi xa la kin gii s liu, v i khi cn phi ph bnh ti liu dng nghin cu na. l ch trng khc vi lp trng khng ph bnh ca cc nh ngin cu xa.

Ghi ch: tin cho nhng ngi mi hc. Sau y chng ti s lit k mt cch n gin t chc ca nhng kinh in nguyn thy. ---o0o--A- NHNG KINH IN BA LI I- LUT TNG (Viniga Pitaka) i c c bn b: 1. Partimokha (Ba-la--mc-xoa) y l lut vn. 2. Suttavibhanga (Tu-a-t-bng-gi) s gii thch lut vn. 3. Khandhaka (Kin-). y l s b khuyt ca Tu-a-bng-gi, v l ti liu lch s rt ch yu. Tt c c 22 phm. Mi phm u gi l i phm (Mahavagga), mi hai phm sau gi l Tiu phm (Cullavagga). 4. Parivora (ph thuc). Ton b Lut tng phin ra ch La-tinh gm 5 quyn, xut bn. ---o0o--II- KINH TNG (Sutta Pitaka) Tt c c nm b c gi l Ng-Ni-Kha-a (Pancanicaga). 1. Dighanikaga, tng ng vi Hn dch Trng A-Hm, gm ba quyn, ba mi t kinh, bn ca hip hi Ba-li. 2. Majjmanikaya, tng ng vi Hn dch Trung A-Hm, gm ba quyn, mt trm nm mi hai kinh bn ca Hip hi Ba-li. 3. Sanryuttan, tng ng vi Hn dch Tp A-Hm, thu thp nhng kinh vn ngn, i c c 7762 chia lm 56 thin, gm c 5 quyn Semyutta, bn ca Hip hi Ba-li (sch dn c 6 quyn). 4. Anguttarayn, tng ng vi Hn dch Tng-Nht A-Hm, chia thnh 11 tp (Nipata) gm 9550 thin ngn (nhng trong cng c nhiu thin rt di), 5 quyn bn ca Hip hi Bali (sch dn th 6 quyn). 5. Khuddakan (Tiu b) i khi thu thp nhng on cng yu trong kinh vn. Tt c c 15 quyn.

1- Tiu tng (Khuddaka Patha) l nhng on vn ngn nh vn Tam Quy chng hn. 2- Kinh Php C (Dhamamapada), ghi chp nhng cu cch ngn v o c tn gio. 3- Cm Hng Ng (Udanar Un--nam) ph thm cm hng lm sng t php ng. 4- Nh Th Ng (Itirrittaka) tng ng vi Hn dch Bn T Kinh. 5- Kinh Tp (Suttan ipata) ghi chp nhng kinh vn trng yu, ly cc bi tng lm ch. 6- i Cung Kinh (Vimanavatthu) ni v cc vic trn ci Tri. 7- Ng Qu S (Retavatthu). 8,9- Trng Lo Ca-Trng-Lo-Ni-Ca (Theragatha Therigaiha), nhng li cm hng ca t Pht hay nhng cu ca thut hoi. 10- Bn Sinh Kinh (Tetaka), ghi chp nhng s tch bn sinh Pht, tt c c 546 thin, dch v in thnh ch La-tinh. 11- Gii Thch (Niddesalsuttanepata), gii thch Kinh Tp chia ra hai loi Cullaniddesa v Makamddesa. 12- V Ngoi o Lun (Patisambhidamagga), ly s xin minh cc c mc tu o lm ch, l c sc ca A-T-t-Ma. 13- Th d (Apadna) truyn ca cc t Pht. 14- Pht T (Buddha Vamsa) nhng li ca Pht qu kh. 15- Hnh Tng, vn vn Lariyapitaka l mt b phn ca kinh Bn sinh. Tt c trn y tr kinh Bn sinh, cn u do hip hi Ba-li xut bn. ---o0o--III. LUN TNG (Abhidkasmnakitaka) v Lun b, xin xem ch khc, y khng k n. B- HN DCH. I- LUT TNG. Thp Tng Lut (do Hu b truyn), 61 quyn do Pht-Nh-a-La v LaThp cng dch vo i Hu Tn. T Phn Lut (do Php-Thng-BTruyn), 60 quyn, do Pht -Da-X v Trc-Pht-Nim cng dch vo i Hu Tn. Ma-Ha-Tng-K-Lun (do c T B v i B Truyn, 40 quyn, do Gic Hin v Php Hin cng dch vo i ng Tn. Ng Phn Lut (do Ha-a-B-Truyn) 30 quyn do Pht--Thp v Trc-Pht-Nim cng dch vo i Tng. II- KINH TNG: 1. Trng A-Hm (do Ph--Gia-X v Trc Pht Nim cng dch vo i Hu Tn, gm 40 kinh chia lm bn phm, tt c c 22 quyn.

2. Trung A-Hm (Tng-Gi--B i ng Tn dch) gm 220 kinh chia lm 5 tng c 60 quyn. 3. Tp A-Hm (Cu-Na-Bt--La i Tng dch) i c c 15000 kinh nh, chia thnh 50 quyn. 4. Tng-Nht-A-Hm (Tng-Gi--B i ng Tn dch), gm 500 kinh chia thnh 50 quyn. III- LUN TNG. Xin xem ch khc, y khng k n. ---o0o--2- VN NGUYN THY PHT GIO S nghin cu Pht Gio nguyn thy nn c chia thnh bao nhiu mc? Vn ny nu ni mt cch t m th d nhin l c nhiu, nhng nu ni mt cch i th th c th chia thnh ba mc ln, tc l: 1. Pht-Lun. 2. Gio-L-Lun v 3. Tng- Gi- Lun, tc Gio Hi lun. S phn loi ny thch ng vi ci gi l Pht, Php, Tng: Tam bo v phi c tam bo mi l Pht Gio, iu tng khng cn ai ni cng hiu r. Th nht Pht--Lun l nghin cu v s kinh lch v nhn cch ca v Thy T Pht Gio, tc l c Pht. y l vn trng yu th nht trong vic nghin cu Pht Gio, v trong cc tn gio thuc B-La-Mn-Gio-H khng c mt v Gio T c tnh no, m d c i na th ci nhn cch ca h cng rt m h. V li, gia nhn cch v gio l khng thy c mt quan h c th no. Tri li, trong Pht gio, s quan h y rt trng yu: nu xa la nhn cch ca Pht th khng th hiu c gio l v gio hi. Khng nhng th, nu ng trn lp trng thun ty gio l m nhn xt, i vi gio-l-s ca Pht gio, Pht--Lun dn dn chim a v trng yu, cng c ngha ging nh C-c-Lun (Christology) i vi nn Thn-hc ca C-c-Gio vy. Bi th, s nghin cu v lch s v nhn cch ca c Pht nghim nhin cng l mt mc cn bn ca Nguyn Thy Pht Gio. Th hai Gio-L-Lun l nghin cu nhng li thuyt php ca Pht t sau khi thnh o tri qua khong 45 nm lin quan n cc vn nhn sinh. Nh ni trn, cc kinh in A-Hm ch yu l bin tp nhng li thuyt

php y, bi th v vic nghin cu l lun cng nh thc t, A-Hm b thnh sn phm quan trng bc nht. V sau, Gio l Pht gio pht trin thnh i (Tha), Tiu (Tha), Quyn, Thc, tt c u pht xut t AHm. Cho nn c th ni A-Hm b l im xut pht ca s nghin cu tt c gio l Pht gio. Th ba, Tng Gi Lun (Gio Hi Lun) l nghin cu n t chc v nhng quy nh ca Gio-on-Pht-Gio. V Gio-on l c quan duy tr v pht trin vn mnh Tn gio thc t ca Pht Gio, nn vic nghin cu s thnh lp, qu trnh , th lc v trng hung phn phi ca n l mt nhu yu khng nhng ch gip cho vic l gii Pht gio m cn thy c ci nguyn nhn ch yu c lin quan n nhng hin tng lch s Pht Gio pht sinh sau ny. Nh vy s nghin cu Tng Gi nguyn thy cng l mt vn cc k trng yu. n nh Lut B chnh cng v ni r nhng qui nh ca Gio-on m c bin tp v nh vy d nhin cng l ti liu ch yu cho vic nghin cu vn ny. Ba mc trn y l nhng mc i cng ca Pht gio nguyn thy v l nhng mc khng th tch ri nhau nu chng ta mun nghin cu ton th Pht Gio nguyn thy. y, phng php nghin cu ca chng ti cng da trn nn tng y. Ngoi ba mc i cng y ra cn mt vn ln na cng cn phi nghin cu, l mi quan h gia Pht gio vi nn vn minh ng thi. Nu mun hiu Pht gio mt cch chnh xc ngi ta khng th b qua vn ny. Pht gio tuy tn xng c Pht l V S T Ng, nhng tht th trn quan h chu nhiu tinh thn thi i; v, nu ta khng xt n im ny th quyt khng th thy c ci chn tng ca Pht gio. a s hc gi hin nay tuy lu n im ny nhng cc hc th cu ca Nht Bn vn cn cho phm nhng iu Pht ni u l sng kin ca Pht. S d c thnh kin y l v h mang nhin khng bit thuyt no l thuyt c hu ca Pht gio, cn thuyt no l thuyt ca ng thi c nht ban tha nhn m trong khi gii quyt cc vn c lin h n vn minh thi i, c Pht cng thu dng. M iu ny khng phi ch hn nh trong vic nghin cu Pht gio nguyn thy, m d l Pht gio b phi, thm ch c Pht gio i Tha sau ny, nu khng ch n im th chung cc khng th thy r chn tng ca Pht gio: y l iu chng ta cn ghi nhn. Hn na, ngi tm hiu Pht gio chn chnh khng nhng ch nghin cu cc kinh in Pht gio, m tt c ci g c lin quan n vn ha

ng thi, nh t tng tn gio chng hn, cng u phi tham kho v so snh. Tr ln l ni r giai on ton th ca Pht gio nguyn thy, trong bao hm nhiu vn . Song, khi nghin cu, ngi ta khng cn phi cp n tt c m ty theo hng c th ly Tng Gi lm trung tm, hoc ly Pht Lun lm trung tm, hay ly gio ha lm trung tm cng u c c. Ta cn ghi nhn k iu ny, v cc vn k trn c mt quan h rt mt thit, nu qun trit c mt th cc vn khc khng c g l kh hiu. Bi th nu cng nghin cu c ba mc mt lc thu trit chn tng ca Pht gio nguyn thy th cng hay nhng nu ch la mt trong ba cng l mt mc trng i ri. Nu cng nghin cu c ba mt lc m khng thy c ton th vn , th mt mt quan st ton th, mt khc chuyn ch vo mt vn th chc chn s pht huy c chn tng ca n. Trong cun sch ny, chng ti chuyn ly vn gio l lm trung tm quan st Pht gio nguyn thy, tc mc ch ca cun sch ny l trong Tam Bo, ly vic nghin cu php bo lm trung tm ri, trnh by mt cch bao qut c Pht Bo v Tng Bo. Nh trn ni, trong Tam Bo, c th ty chn mt u c c, nhng, tinh thn ca c Pht ly Php (Dhamma) lm trung tm; v li, ng trn lp trng t tng s m ni, th Php cng l mt b phn trng yu, bi th, y, chng ti ng dng phng php k trn. Ni n quan h tinh thn thi i, lp trng ca chng ti ht sc thn trng. Nh s c trnh by sau, tt c cc vn , tr chng trnh ny ra, u phi ch . Ngha l gi s em chia Pht gio nguyn thy thnh bn cng mc, th lp trng ca cun sch ny l ly vn gio l lm ch yu. Cn quan h tinh thn thi i th ch l vn th yu m thi. ---o0o--3- C BIT LUN V PHNG PHP GII THCH GIO L PHT GIO NGUYN THY. Tr ln, chng ti trnh by qua v s chnh l cc ti liu v phng php nghin cu cc mc, gi y s c bit ni qua v s chnh l gio l. V gio l, nn dng nhn quang no quan st nhng kinh in ca Pht gio nguyn thy? Ni cch khc, gia cc kinh in ghi chp nhng li ca Pht dy cc t vi bn ca chnh c Pht c quan h g v nn phi quan st nh th no? Vn ny, v phng din gii thch gio l

Pht gio, c mt ngha rt trng i. nhng li Pht ni trong 45 nm xut pht t s i t gic, khng mt li no xut pht t s k tha truyn tp c: im ny chnh c Pht thng hay ni r. Ci gi l lm theo ch bit, ni theo vic lm, trong, ngoi thng sut, ht thy u chn tht, khng h di, chnh c Pht minh nh. (1) Do , nhng kinh in thu thp v ghi chp nhng li ni php, nh trong Kinh, Lut, cng tc l i biu cho bn ch thc ca Pht-khng cp n im c khi v th tc bin tp m c im ly, im b-vy nhng ngi gii thch m thm hay bt, ly ch ny, b ch kia, hoc gii thch sai lm cu vn v.v u l phn li chn ca c Pht. Do vy, v sau, trong cc b phi Tiu tha, c nhiu phi ch trng khng c kinh bt liu ngha (apanetabba) (2) V h cho rng tt c kinh vn u l bng chng i biu cho bn tm ca Pht. Tuy nhin, phng php quan st kinh in nh th khng khi c v qu cu n hnh thc; nu li i su vo m tm hiu thi thuyt php ca Pht v ni dung ca s thuyt php y th ngi ta cng d pht hin nhng im cn cn c xt k li. Phng php ni php ca c Pht vn ty theo tnh hnh, ty theo hon cnh lc by gi, vy mun tm cu ci tinh thn cn bn ca Pht, khng th cu chp vo mt tnh hnh hay hon cnh c th no. Sau y xin nu ra my trng hp chng minh. (1) Trung A-Hm, Th gian Kinh 22 (cc bn, p, 164) (A IV p, 23). (2) D-B-Tn-Lun Lun, mc i Chng B, v Somamgala viaini, p. 12. Th nht, hy kho st v kinh vn nht ban. Trong cc kinh, mi nhn qua, ta h c im v ng dng cho nht ban m ni ra, nhng, nu nhn xt k nhng s thc th ta thy c rt nhiu im v mun thch ng vi tnh hnh c th ca ng thi m ni ra. Nh Ba-li Trung b (No, 69) chng hn, ci gi l Apannakasutta (1) vn c Pht ni ra t thn Tr-La (Sala) ca ngi Ba-La-Mn thuc nc Kiu-Tt-La; nhng, xt n phn ni dung ca kinh ny th thi ca Pht hon ton v ph ch trng hoi nghi phi o c ca nhm Lc S m ni v l nhn qu, trong khng ni n T m cng khng ni n Trung o. Nu ni mt cch nghim khc th kinh ny khng bao hm phong thi Pht gio, nhng vn c Pht ni ra, bi l, thn Tr-La ny ca ngi B-La-Mn l ni cha c Pht gio ha, nay Pht mi bt u truyn o nn cha i ngay vo ti chnh m chun b trc, ng trn lp trng phi tn gio m ni v l nhn qu biu th tn gio rt nn tn trng.

(1) c dch ra Hn vn. Do , nu bo bn ca Pht c biu hin trong kinh ny th, kin y, nu khng l sai lm th cng qu xa vi s gii thch trung o. Li nh Trung-A-Hm, La-Vn-Kinh th 3 (M.16 Rahulovenda), trong c Pht ly La-Hu-La lm i tng ni ln s tai hi ca nhng li ni a, ni by; mi nhn, y chng qua cng ch l mt i c thuyt php thng thng, nhng, khi kho st nhng k lc trong Lut Tng th thy rng La-Hu-La, v tui nh, nn sau khi xut gia vn cha b c tnh a ct, nghch ngm, thng dng nhng li by b la di cc bc trng lo, do , s biu th ca Pht ch l mt phng php rng dy La-Hu-La nh tui, ri sau c ph thng ha m thu tp vo Trung-A-Hm. Bi th, nu cho nhng li dy rn ca Pht v s ni cn hay a ct l ch c bit ni vi La-Hu-La ch khng lin quan g n ngi khc th tht l mt iu sai lm ln. Li nh trong Phn-Bit-Thnh-Kinh (Sachavibkangasutta, M 141, Trung-Hm quyn 7) cng c mt th d tng t. Ln u tin c Pht chuyn php lun ch by phpT cho nm v T-Khu, cuc thuyt php ny cng nh bn tuyn ngn ca Chuyn Lun Vng khi ln ngi tr v Php Gii, nhng trong vn bao hm ngha i c, tc l c Pht tn lc trnh by phng php trung o khng kh khng vui v l con ng tu o ch yu vy. D nhin, tng khng cn ni ai cng bit rng trong tu dng quan ny ca c Pht c im rt c sc, c y ngha ph bin m, l ra, trong bn tuyn ngn s chuyn php lun khng cn phi c, nhng v bn ng Kiu-Trn-Nh (Annakandanna) nm ngi trc kia vn cng tu kh hnh vi Pht (tc lc cn l B Tt), sau khi thy Pht b li tu y m cho l Pht sa a nn b Pht i ni khc, do , trong cuc thuyt php ny Pht c bit i vi h ch by con ng ham lm th vui l sai lm, ng thi, cng bc b lp trng kh hnh, hnh h th xc mt cch v l, chnh im ny m ta pht hin ngha i c ca n. Bi th, gi s sau khi Pht thnh o m hai ng A-La-CaMa-La (Alala Kalama) v Ut--Ca-La-Ma-T (Uddakaranaputta) vn cn sng, v Pht thuyt php ln u tin cho h th chc cng ch khc vi nm v T-Khu kia v phng php tu hnh m thi, iu ny c th tin c. Ngoi ra, cn nhiu chng minh khc m y khng nu ra ht c, nu mun i su hn na m tm ti su tp th phn ln cc bui thuyt php ca Pht, c th ni u thuc loi ny. Song, iu ng tic l t trc n nay cha c mt thuyt minh no y v c th c lu li v tnh cch i c trong s thuyt php ca Pht vi tnh hnh ca ng thi, do , ngi ta kh lun cu mt cch tng tn m ch c th ni i khi thi. S thuyt php ca Pht i lc cn c vo ba yu t thi, x, v,

cho nn. Pht thng c xng tn l Nh Lai bit ngha, bit php, bit trnh , bit thi c, v bit chng hi. (1) Tuy nhin, ta khng th da vo l do y m cho rng tt c li thuyt php ca Pht u phn nh ng nh thc phn t ni chng ca Pht, hay tt c nhng bui thuyt php u c y nhng yu t k trn. l iu ta khng th b qua khi gii thch kinh vn. (1) A ii, p. 148: Cn bn Pht-Gip Ph lc, p, 15. Th hai, trn y l cn c theo kinh vn m ni, nu li cn c theo lut, tc nhng qui nh ca Gio on, m nhn xt th li cng r hn kinh vn na. V tt c nhng qui lut do Pht ch nh u l nhng qui nh xy ra sau cc s kin pht sinh, bi th, thch ng vi thi, x, v, so vi kinh thuyt, cng r hn. Tc l, sau khi vic c qui nh ri, nhng khi chuyn sang thi, x, v, th thi gian c thay i: hay c khi thit nh nhng trng hp ngoi l nhng li khng c vic g khc l xy ra: iu ny chnh trong lut vn cho ta thy r rng. Bi th, v sau c ngi cho rng nhng qui nh trng yu nht phn ln u c ch nh ty theo tng trng hp. Hy ly mt th d gii Tam Y chng hn. Tc, theo lut, mi T Khu phi c ba tm o Thng, Trung, H, y l mt iu khon nghim trng nht trong Lut. Nhng, c theo lut vn th ngy xa Pht t thnh Ph-X-Li i n Bat-Da-La-Thp na ng gp tit tri gi but, ngh li mt m v lc phi mc n ba tm o mi m, do kinh nghim y m ch nh Tam Y vy. (1) Nhng nu Pht theo kinh nghim khu vc Ca-Thp-Di-La m t ra gii y th hn phi bun ci, c th suy ra bit tinh thn ch gii l thch ng vi tng cnh ng vy. Xem ch Tam Y m i sau cho l cc trng yu ny cn nh th hung chi l nhng tiu lut khc, c suy ra cng r. Bi vy, ng v phng din ton th gii lut m nhn xt tinh thn ca Pht, nu c kh kh chp cht vo lut vn hoc iu khon mt cch thi qu th s mt hn ci bn ca Pht. Quan nim ty phng T-Ni, ty thi T-Ni tht nn phi c m rng. Ngy xa, khi sp nhp dit, c Pht dn A-Nan. A-Nan! Sau khi ta nhp dit, Tng Gi c th b nhng ch hc nh nht (tc Tiu Gii). (2) l mt chng minh rt r rng v c th. ng tic theo truyn thuyt, trong ln kt tp th nht v s s sut ca Ca-Dip, li di chc c th trn y khng c noi theo, li em phn tch nhng phm vi tiu gii n ni v sau Lut b tr nn rt chi ly. Do nu ta mun kho st bn

ca Pht qua Lut b m khng ghi nh nhng iu trnh by trn y th quyt khng th t c mc ch. (1) Ng phn Lut quyn 20, t 23b (2) Trng-Hm, quyn 4, Du hnh Kinh, trang 780; D. 16 Mahparini bbanasutta 11. P. 154. Th ba, thi ca Pht i vi tn ngng v tp qun nht ban ca by gi nh th no? V im ny, mt mt Pht gi mt thi ph bnh nghim tc, mt khc, nu xt ra khng c hi cho tinh thn v i ca Ngi, hn na, v nhu cu gio ha, i vi tp qun v tn ngng ng thi, Pht ch trng tha hip. Cho nn trong cc gio thuyt thng c ch khng nht tr, tc l ci g khng c hi cho ch ngha ca Pht th c thu dng, nu tri li, th tuy cng mt s kin nhng Pht li gi thi phn i: iu ny tng khng c g l l c, tn ngng Phm Thin l mt th d. Gio B-La-Mn cho Phm Thin l v Nhn-Cch-Thn trung tm, lm ch th gii Sa-B, cho nn khi tip xc vi x hi B-La-Mn c Pht cng khng b qua tn ngng y. c Pht tha nhn Phm Thin vi t cch mt ngi tn thn v ty h, khi l ngi bo chng cho t tng ca Pht, (1) khi th l ngi thnh Pht thuyt php. (2) Nhng khi gp trng hp ngi no tin Phm Thin l l tng cu knh m khng oi hoi n gio ngha ca Pht th tt Pht s ph nhn thc tnh tn ti ca Phm Thin v cho tn ngng y l v cn c. (1) Tp-A-Hm quyn 44, p. 726, SIPP 13-14. (2) M.22 Ariyapariyesana IPP 167-684, Bn hnh tp Kinh, t 8 trang 48b. Nh trong trng A-Hm, Tam kinh (Tevijja Sutta), (1) Pht c hi mt ngi B-La-Mn tin tng Phm Thin rng: c ai tng thy Phm Thin tn mt cha? ch l khng tng cng nh ngi n b thng mt ngi trong mng vy. Do ta thy i vi tn ngng ng thi tuy Pht c lu tm n nhng khng phi l bn ca Pht, bi vy, nu ch bit qua cc k lc v s ty h hay khuyn thnh ca Phm Thin m cho rng i vi Phm Thin Pht cng biu th kinh th tht tri vi bn ca Pht. Li trong cc kinh in, ta thng thy ghi chp v Ma Vng (Mera papima) cng ging nh trng hp Phm Thin trn y. Pht ni ma l m ch s chng ngi vic tu o ch khng h hm ng ngha ma qui nh tp tc ng thi tin tng. V im ny, trc kia Windisch v Warren ni r. (2) Nu khng i su m ch tm hiu trn b mt cc kinh

vn th o cng, nh Fausboll ni, ch l nhn ngi trong o tng (3). Ngoi ra, cn nhiu th d nhng khng th k ht. Ch xem qua my chng minh trn y cng bit rng nu mun thy r chn ca Pht ngi ta khng th cu chp vo s biu din ca kinh in c. (1) Quyn 16, Tam Minh Kinh, D, I; Tevijja. (2) Windisch, Mara und Buddha, s 102; Warren; Buddism in Translation, p. 63. (3) S.B.E.X Introduction to Suttampata, p. XIV. Th t, by gi li kho st n mi lin lc gia s t gic v gic tha ca c Pht, v y cng c im ta cn ch . Theo truyn thuyt, sau khi thnh chnh gic, Pht cn ngi li t duy trong hai mi mt ngy na. Lc y Pht nhn thy chn l Ngi va ng c qu su xa, s ngi i khng th hiu c, nn, trong mt lc, c quyt tm khng thuyt php sinh. (1) Ngy nay nu ta cho quyt tm nht thi l s thc tm l ca Pht lc by gi th truyn thuyt Phm Thin thnh Pht truyn gio cng c th c tha nhn. Tm li, ngi ta mun bit l ci ng c ca Pht nh th no m sau Pht i quyt tm i truyn o. y tuy l mt s tht hin nhin, nhng, gia khong t t gic chuyn sang gic tha, v phng din thuyt gio, ta khng th khng thm st k im . Bo rng v gio php qu su xa, ngi i khng th lnh hi m quyt tm khng truyn o, ri sau li b nh y m i thuyt php sinh: nu tr li nhng im c trnh by trn kia th y cng l s n o v i c trc khi bt u chuyn php lun vy. (1) Tp-A-Hm 44, Cc bn p. 726. SiPP 13a-14. C theo nhng l do ni trn, khi kho st v mi quan h gia kinh in v bn ca Pht, nu c chp tt c kinh in u phn nh trung thc bn ca Pht th tht l phng php gii thch khng ng ng. Ni mt cch khi qut, cc nh Tiu Tha cho tt c kinh in u l bn ca Pht, tnh c chp y khng th ph ni, bi vy m cc nh i Tha mnh danh h l Tiu Tha. Nhng cng c mt s c u c ph bnh th cho nhng li Pht ni gm hai phng din l Chn (paramattha) v Tc (vohara) m hin tr nht l Thuyt-Nht-Thit-Hu B thuc Thng-TaB. B ny tha nhn trong cc kinh in, c kinh, bt liu ngha (tc ngha l cha c hon ton), (1) m ch trng khi gii thch kinh in cn phi vt ln trn cc cu vn. Lun i T-B-Sa chm bim nhng ngi c chp kinh vn mt cch thi qu nh sau (2): C v tr vn Sa-

Mn c bm st ly vn t, h ri kinh in ra l khng dm ni g c. T tinh thn m i su mi vo na l i Tha Gio. V li, u mi ca cuc vn ng i Tha chnh cng l mun tr v vi chn tinh thn ca Pht, m, nu mun th, khng th khng tm trong cc kinh vn: l im chng ta cn ghi nh. Nhn xt theo im ny, chng ta, mc du khng nh cc nh i tha i sau cho rng ngoi cc kinh in A-Hm, c Pht cng cn trc tip ni cc kinh in i Tha, nhng v mun tm cu chn ca Pht nn ch trng i khi cng dng tinh thn i Tha m nhn qua A-Hm B v Lut B. V li, nhng kinh in c lu truyn n nay, phn ln c hnh phm ha v A-T-t-Ma-Ha, tc c bin tp sau thi k Tiu-Tha-Ha, nu mun tm c tinh thn nguyn thy th ch trng trn li cng cn thit hn. Do , trn lnh vc hc vn, ta nn thn trng, khng th khinh thng cc loi kinh vn. Bi l, nu khng cng mt lc tm ti ngha tim n ng sau tt c cc li kinh qun trit ton th t tng th chung cng khng thy r c ci chn tng ca Pht: l iu ta khng th qun. (1) D-B-Tn-Lun Lun. (2) B-Sa, quyn 50, p, 211b. Tm li, theo ch ti thy th trong bn thn lp trng ca Pht gm hai yu t Tiu Tha v i Tha, ng thi, chng phi Tiu Tha, m cng chng phi i Tha. Nhng kinh in Nguyn thy, khi c bin tp lu truyn, phn ln mang sc thi Tiu Tha, nhng, khi c chnh l th ng nh lp trng m ti nhn nh trn. y, ti s cn c theo lp trng y m kho st trong gio l i Tha v Tiu Tha c c s gii thch t do: l thin ca ti trong cun sch nh ny. ---o0o--CHNG II - PHT GIO VI THI TH 1- MT QUAN NIM KHI QUT V THI TH: Khi ni n thi i c Pht ng nhin l ch thi k khong th k th nm, th su, trc Ty lch; thi k ny, n , v mi phng din, nht l v phng din lch s, l mt thi i m bt lun kho st v s pht trin dn tc, quan h chnh tr hay hc thut nht ban, u c s bin chuyn rt ln. Gi mun bit qua nhng tro lu thi k ny trc ht phi ni r ci xu th ca nn vn ha nht ban .

Hy bt u kho st t v i vn ha. n thi k ny, khu vc vn minh ca n i khi cng khng khc g vi thi k trc , l t Dacca tr ln pha bc i lc, tc a phng tam gic bc b, ch cha lan trn xung bn o. M cuc vn ng trong thi k ny a vn ha xung khu vc bn o vn cha thy c tin hnh mt cch r rt, bi vy, nu nhn xt mt cch i th, ta c th bo thi k ny cng khng khc g vi cui thi k trc c. Tuy nhin, c iu l l trung-tm-im vn minh th khng ging vi thi k trc. Cch mt vi trm nm trc, cn c a vn minh l cc khu vc thng lu sng Hng, nh Kuruksetna (Cu L), Pancla (B-Ca-La), Matsya (Ma-d), v Suracena (T-noa-sc-na) v.v l cc quc gia v chng tc c th lc v u ly khu vc ny lm trung tm vn ha v chnh tr ca h. Ngi B-La-Mn gi a phng y l Trung quc (Medhyadesa) v xy dng mt c s vng chc ti y. Nhng cc quc gia (tc chng tc) pha Nam v pha ng l Kosala (Cu-Tt-La), Kase (Ca-thi), Videba (Vi--ba) v.v tuy c tip xc vi vn minh Trung Quc, song vn cha pht huy c c sc ca n(1). Li nh Magadha (Ma-Ha-) th t A-Tht-B-Ph- cho n Kin--La v.v u b coi l khng c vn ha. (1) C theo php in B-La-Mn th nhng chng tc b coi l h ng, bn d man, (1) khng c mt cht th lc no. Nay thi th bng i thay, khng nhng ch khu vc Trung Quc, d nhin m tt c cc a phng c u bt u suy i. Nhng chng tc mn bin thy ng nam trc kia b vn minh B-La-Mn coi l mi r, nay bng nhin bc pht v v bt c lnh vc no, u chim a v v th lc trung tm: y tht l mt hin tng chuyn bin thi i rt ng ch . V cc dn tc ny c ln tnh nguyn tham chin (nh cuc i chin c miu t trong i-T-S-Thi chng hn) Trung Quc; khi tr v x s, h bt u ngh k ng dng nn vn minh h hp th lm cho nc giu dn mnh. (1) n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, trang 248, 147, 418. C th, th lc ca h mi ngy mt tng m to nn mt xu th vn minh Nam Tin, tc cc nc bin thy cng ln lt khai pht, ri ci xu th nht ban y, lm cho s bin ng v i k trn bt pht. Vo thi gian ny, cc nc k cn (ni cch nghim khc, l cc chng tc c lp) c ni tip nhau m qut khi. Theo cc kinh in Pht gio, n thi i Pht, i c c mi su nc ln (1) v mi nc u c c sc v th lc ca mt quc gia mi vng dy. Tu trung, thnh X-V (Savatthi) thuc CuTt-La, thnh Vng-X (Rajagaha) thuc Ma-Ha-, thnh Kiu-ThngDi (Kosambi) thuc Vam-Di (Vamsa) v Ph-X-Li (Vasali) thuc Bt-K.

v.v u l nhng th mi rt ni ting lc by gi, v l trung-tm-im ca tt c cc cuc vn ng vn ha chu bi l, cc quc gia mi ny v mt biu din, mc d nh hng vn ha B-La-Mn, nhng nn tng khng su xa nh cc a phng Trung Quc; (1) Pht thuyt nhn tin Kinh (Trng 10, 53a) A.I.P. 213; idid VI, p. 525 Rhys Davids; Buddhist India, p. 23-24. (1) v li, v nhn chng tuy c ging ngi Aryan nhng khng phi t Trung Quc di c n, m huyt thng ca h cng pha trn nhiu c khng phi l thun chng na. (2) V mc du chu nh hng ca vn minh Trung Quc nhng chnh n li hp vi s hnh thnh ca mt nn vn minh c th. y, c iu ta nn ch l s bt khi ca Ma-Ha-, MaHa- l ni theo php in Bandhayana dharma sutra, hu nh thuc ging hn huyt (sang Ml) Ph-X v Th-, l mt quc gia m trc Pht mt thi k, tc vo khong 600 nm trc Ty lch; khng ng c ch n. K t khi Sisunaga sisunaga (h-tu-na-gi) dng nn mt vng quc th bng tr nn giu mnh. n thi i Pht th ngoi Cu-Tt-La ra, khng mt nc no c th ch li c s cng thnh ca Ma-Ha-. V a gii th pha Nam gip ni Tn--da, pha Bc gip sng Hng, ng gip tip vi sng Thim Ba, v pha Ty chy sut n sng Sa-na (Sona). t rng, th li mnh nn Ma-Ha- lc xng b ti n . (3) v pht huy mt nn vn minh c hu thch ng vi ci quc th . Theo truyn thuyt; vo thi vua Tn-T-Sa-La, Ma-Ha- t ra nin lch ring, c xem th th r. (1) oldenberg; Buddha (7 teand) s72-73. (2) D. Fick Glicdermg in nomdosteshem Inten Pu buddhans Peit 6s. (3) Rys Davids; Buddhist India. P4; p24. (1) Cn i vi t tng mi cng c nhng n lc pht huy c sc ca n, t phi Lc-S ni ting n cc cuc vn ng t tng mi chng li BLa-Mn u ly lm trung tm pht trin. C th l lc u Pht gio cng hng khi t . Xem th th i biu cho cc nc mi vng dy l Ma-Ha- m nn vn minh mi ca Ma-Ha- cng l i biu cho cc nn vn minh mi lc by gi: y khng phi l nhn nh qu ng. Duy thi i Pht, Ma-Ha- cng tranh hng vi Cu-Tt-La v khi Pht lung tui th dn dn p o c Cu-Tt-La l m mn cho s thng nht ton n sau khng qu hai trm nm. Xem th th thy nn vn minh mi ny t ra cng chi phi n trong my th k. Pht gio

tht do nn vn minh ny m pht khi v tr thnh tinh thn ch o ca n, nu ni theo mt ngha no , trn quan h, cng c th cho l sn phm ca vn minh Ma-Ha-. Tm li, nu ni mt cch ton th, th a phng vn minh thi i Pht tuy cng hn nh nhng khu vc bc b bn o, nhng trong , nhng a phng c coi l trung tm th t Ty n ng, t Bc n Nam, ngha l, t cc th c n cc lng mc. Cn ni n Trung Quc thi i Pht ch yu ch l cc a phng mi vng dy ny, tc t Cu-Tt-La pha Bc n Ma-Ha- pha Nam; t Vam-Di (th l Kiu-ThngDi) pha ng n ng Gi (Amga, th l Thim Ba) pha Ty. (1) Ng Phn Lut 18 (trang 12b), ni: Lc y vua Bnh Sa t ra nm nm li c mt nm nhun v tt c ngoi o v B-La-Mn u ni theo V tinh thn vn minh ch o thi k trc l B-La-Mn, k ny chuyn ly quc Vng lm trung tm, do St--L nm gi, trong s pht trin ca cc th v nhng quan h kinh t, cho nn, kt qu cc nh thc nghim mnh danh l trng gi, c s, dn dn pht huy thc lc ca h: l c sc khc hn vi thi k trc, v chnh t pht sinh ra c quyn giai cp vy. Li theo th t bn giai cp ca B-La-Mn Gio th ng u l B-La-Mn, ri n St--L, Ph-X v Th , nhng theo s liu (Ba-li) Pht gio th thun t li bt u t St--L, B-LaMn, Ph-X v Th , iu ny khng ch c Pht xut thn t giai cp St--L m cn cho thy ngi v trc sau cng ty thuc vo th lc thc t lc na. Bi th, nu so snh im tng trng cho vn minh ca hai thi k nh th no, th ta c th ni thi k trc l hnh thc, thi k ny l tht cht, thi k trc l tnh, thi k ny l ng; phng php t tng ca thi k trc bt lun din t iu g, u c tnh cch thi ca, hnh-nhithng, cn thi k ny, c th ni, li l thc chng, hnh-nhi-h: l im khc bit gia hai thi k. L do ti sao nn vn minh ca thi k ny, so vi cc thi k trc, li rt bnh d, v gn vi dn chng chnh l im . Nu cho vn minh thi k trc l vn minh B-La-Mn th vn minh thi k ny c th bo l vn minh St--L. Lch s Nht bn cng c th l mt th d chng minh, tc nn vn minh thi k trc l vn minh Cng Khanh, ly Kinh lm trung tm, cn vn minh thi k ny l vn minh Lim Thng Giang H, ly v s, th dn lm trung tm. Li na, v phng din trang nghim, vn nh thi thi k ny tuy khng snh c vi

thi k trc; nhng v phng din bnh d, gn gi vi dn chng, v kh tng hot bt th thi k ny hn hn thi k trc. Nhn vo c sc ca nn vn minh ng thi ngi ta cng c th thy c l do hng khi v s mnh ca Pht Gio. Tc l, th nht, c Pht xut thn t ging St--L thun ty ch khng phi l B-La-Mn. Th hai, Pht sinh thnh Ca-T-La-V, mt th bin thy, chch v pha ng hn Cu-Tt-La. Th ba, v mun chn mt quc gia mi ln lm cn c a tu hnh nn Pht c bit ch n khu vc Ma-Ha-. Th t, ly Ma-Ha- lm trung tm dng cao ngn c truyn o ti cc quc gia mi vng dy. Th nm, ly vic phn li ch ngha B-La-Mn lm tiu bng v cu lc ngn nga mi t cc oan. Th su, nhng ngi tin Pht u thuc ging St--L v phn ln l nhng trng gi, c s c thc lc trong x hi thi by gi. Nu li i chiu nhng c trng trn y vi tnh hnh ng thi th ta thy s hng khi ca Pht phn nhiu do tnh hnh tch cc hoc tiu cc ca thi by gi thc y. Nh vy gia s hng khi ca Pht gio v tnh th ng thi c mt s quan h rt mt thit v y l vn m, sau ny, cn c khi su thm, cho nn, y chng ta phi d liu trc. ---o0o--2- T TNG GII NG THI Tr ln ti mi trnh by v xu th vn minh biu hin bn ngoi, cn xu th ni ti ca n, tc tinh thn gii ng thi cng c nhiu im cn c lun cu n. o B-La-Mn t xa tuy vn c mun duy tr th lc ca mnh, nhng t lu, khng cn sc na. Nhn , cc hc phi sng bi nhng ch ngha bt ng thng cng kch, khch bc ln nhau n ni khin cho lng ngi ly tn, cm thy mt ch quy hng: chnh l tnh hnh i cng ca t tng gii thi by gi. cho tin li, chng ta hy chia nhng khuynh hng t tng ch yu ca thi i ny, khong mt vi trm nm, lm bn tro lu ln kho st (1) nh sau: Th nht, tro lu B-La-Mn Gio chnh thng: ch trng duy tr ba ging mi c xa l ch ngha Thin Khi Ph-, ch ngha B-La-Mn ch tn ch thng v ch ngha t thn Vn nng. (1) Tham chiu n Trit Hc Tn Gio S, thin V chng I.

Th hai, tro lu tn ngng tp tc: khng chp cht vo hnh thc ca tro lu trn m sng bi nhiu loi nhn-cch-thn, trong ly ba thn Phm Thin (Brhma), T-Nu-Noa (Visnu), v Thp B (Sva) lm trung tm vn ng ri nghim nhin tr thnh mt tro lu Thn Gio: chnh l t tng trung tm trong i-T-S-Thi (Mahbharata) v c th cho l cuc vn ng thng tc ca B-La-Mn. Th ba, tro lu trit hc: Ly Phm-Th v o-Ngha-Th lm ch yu, nht l khuynh hng t tng pht t trong o-Ngha-Th c th lm l tng trin khai v mi phng din. T S-Lun, Du-Gi n phn ln su phi trit hc t ra cng manh nha t thi i ny. Th t, tro lu phn Ph-: ba tro lu k trn theo mt ngha no , khng nhiu th t, vn c quan h vi Ph-, n tro lu th t ny th hon ton ph nhn uy quyn ca Ph- m ng trn lp trng t do c lp nghin cu, nh phi Lc-S chng hn. Pht gio cng c th c lit vo tro lu ny. Tm li, nhng tro lu trn y, d l tha hip hay chng i, hnh thi tuy c khc nhau nhng mc ch u mun mang li s quy hng cho lng ngi vn hoang mang t lu: l thi i ca cc hc phi ua nhau pht khi, tc vo khong t su n bn trm nm trc ty lch. Chnh Pht gio cng hnh thnh vo thi gian ny. Tuy nhin, y ch l s quan st khi qut thi. Nu ng trn lp trng ton th Trit Hc Tn Gio S n phn bit cc b loi m ch da vo s liu Pht Gio khng thi th cha chng minh(1). Bi th, mt mt tuy vn theo cch phn loi trn y, nhng khng nn c chp thi qu, mt khc, ch yu theo s liu Pht gio quan st trng hung ca t tng gii ng thi tm hiu r ci ngun gc v a v ca t tng Pht Gio. ---o0o--A- B-LA-MN-GIO Th lc ca B-La-Mn-Gio vo thi y tuy suy gim, nhng vn cn lan trn khp ni, v v hnh thc vn cn uy quyn ng k, iu ny c xem nhng s tch trong A-Hm, bn Hn dch, kinh 10, phm Phm Ch cng r. V B-La-Mn-Gio vn l tn gio ca quc dn, c nn tng rt su v quan h. t ra n cng kt hp vi mi nghi thc m nh hng rt nhiu n i sng hng ngy. Song mun bit ci tnh trng ca

B-La-Mn-Gio lc y ra sao th trc ht phi kho st n qua cc kinh in pht gio. (1)Tham chiu Trung-A-Hm t kinh 38 n kinh 42 V a v ca A-Tht-B- tuy khng c r lm, (1) nhng v ba kinh Ph- nh L-Cu, Gi-Nhu v Sa-Ma th d nhin c thng hp lm mt. Khng nhng th ci gi l Tam Minh (trividya tuijja) cng vin thc ri v cc chi Ph- (Vadanga) cng u c thnh lp cng vi vic ly S-truyn (Itihrsa; Mahbharata) t vo hng th nm. Trong cc kinh in, cc nh bc hc B-La-Mn thng c gi l ngi thng ba Ph-, thng t-vng-hc (nighandu), thng-ng-nguyn-hc (sokkharapp-abhedama), thng nm s truyn (itihasa), thng vn php hc (veyyakarana), thng th hc (chayata) v thng i nhn tng (mahparislakkha). (1) Thng thng A-Hm Hn dch cho l bn kinh gm c A-Tht-B, nhng A-Hm Ba-li th thng ch ni c ba Ph- (tayo ved) ch khng phi bn Ph (catars ved). Theo A-Hm Ba-li th tn A-Tht B l Atthabana; trong dtak vol, VI, p. 490 v Suttanipta th ch c atthab ana c dng gi cc ch thut v sch thuc m thi. Mi n Milinda Panha th A-Tht-B c k l mt trong Ph-, nhng, theo Treneknersed p.178 th iu cng khng c s tht chng minh. Tm li, im ny rt nn ch nu mun nghin cu v th t thnh lp kinh in Ba-Li v Hn dch ca Pht gio. Tc cc o-Ngha-Th c k sau ba Ph-, t A-Tht-B-ng-K-La (Atharvangirasa) vo hng th t, S truyn vo hng th nm (1); c khi li ly mt phn chi ca ngn ng hc ca Ph- thay cho A-Tht-B th t. S hc tp tt c nhng b mn ny thng c coi l t cch tiu chun ca B-La-Mn chnh thng. Ngoi ra, cng c nhiu tn phi hc tp v truyn tr cc b mn ny, chng hn nh trong Trng-A-Hm, Tam Minh kinh 16 (D.B.Jev-jja) c ni n T-T-Tng (Addharniya SKt Adbvarya) l ngi B-La-Mn thuc phi Da-Nhu (Tanthnieya), B-La-Mn thuc phi Tha-Ma (handagya) (Chandoka Drahmana) v Ca-Vnh-Tng (Chandava KSt Vdgate) v.v c xem th th r. (2) Xem th th thy trong nhng sch vn hc (Vedasamhita) ca B-La-Mn thi by gi khng c Lun, tc l nhng sch (Sustras) ca h hon thnh l nhng sch ting Phm (Brahmanas) v nhng sch chi phn Ph- (Vedamga). Bi th, ng v phng din vn-hc-s m ni th thi i Pht chnh cng tng ng

vi thi i kinh in ny. Cn c vo nhng s thc trn m suy lun cng c th tin c. Theo th nhng nghi thc t t ca B-La-Mn gio lc y vn cn thnh hnh, nghi thc ln th nh M T (Asvama-dha, Pli: Assamedha), nhng nghi thc nh th nh cc l t la (Agnihatra) thy ri rc khp ni trong cc kinh vn. Nhng ngi B-La-Mn thi by gi nghe ting Pht cng cho Pht l ngi tinh thng cc nghi thc t l, bi th, trong Trng-Hm, Cu-La-n-u kinh th 15 (D4. Kutadanta Sutta) c chp truyn mt ngi B-La-Mn em ba php t v mi su dng t ra hi Pht, nh vy B-La-Mn thi vn ly nghi thc t l lm vn nghin cu ch yu, v Pht tt cng phi thng tho cc nghi thc y nn mi c hi n; iu ny c xem trong Cu-La-u-n kinh s r. (1) n--Trit-Hc-Tn-Gio-S p, 23 (2) v T T Quan v cc chi phi Ph-, Xem n--Trit-Hc-TnGio-S, thin th nht, chng I, thin hai chng I, thin bn chng iii, tit hai. V tn sng nhng nghi thc t l nn tt c cc thn c t bi cng vn nhiu nh trc, nh cc danh xng A-K-Ni (thn la), T-Ma (thn ru), T-Li-Da (thn mt tri) v.v lc vn cn y nguyn. Duy c iu l, theo s liu Pht gio, thi by gi ly B-La-Mn lm trung tm v v nhn-cch-thn c h knh trng v tn ln hng u l Phm Thin (Brahma). Li c -Thch-Thin (Sakka devanam indo) lm ch ba mi ba tng tri, T-Thin-Vng gi gn bn phng (Lokapala) v.v trong cng c v nhn-cch-thn mi c dng nn l nh vy, trong tn ngng thn tht s c s bin i ln. Trong cc thn Phm Thin c ngi ta tn trng nht, c coi l ng sng to th gii, v trong mi s sng to, c bit ging B-La-Mn c sinh ra t ming Phm Thin, v sau khi cht, c sinh v ci Phm Thin v.v i vi Pht, ngi B-LaMn trc sau vn bo l l tng ti cao ca h, Ta l Phm Thin, l i Phm Thin, l k thng, khng l k bi, l ton tr, l ngi qun l, l t ti, l k to tc, l k k hoch, l ti thng, l ngi phn phi, l ng Thnh cha ca qu kh, v lai tt c chng sinh u do ta to tc. l quan nim v v nhn-cch-thn Phm Thin ca ng thi. on vn trn thy trong Trng A-Hm, kinh Phm ng 14 (D1 Brahmjasutta) v nhiu kinh khc cng ng nht. Nh ni trn, khi Pht i p vi ngi B-La-Mn, Ngi khng th gt hn tn ngng ca h ra mt bn; v

li, ng trn lp trng thn thoi m ni th Phm Thin cng lun lun c biu hin trong Pht gio, l do chnh l . Hn na, theo s suy nh ca ti, tn ngng Vn Th, Quan m ca i Tha Pht gio sau ny phn ln cng do thn thoi Phm Thin m ra, v sau ng vai tr rt trng yu trong Pht Gio v mi phng din. Do khi ni n Phm Thin l v nhn-cch-thn trung tm thi i Pht hm ng mt ngha rt trng yu trong b mt nghin cu Pht Gio s n . V tham kho cc kinh in B-La-Mn i chiu, kho st th s hng thnh ca Phm Thin v cc thn th h thy c ghi chp trong cc php in v thi k u ca i-T-S-Thi, khng bao lu, Phm Thin nhng ch (thc lc) cho T-Nu-Noa Thin v Hn-B, song, tn ngng ny thi i Pht ch tn ti trong mt thi k ngn m thi ( thi i Pht, thn TNu-Noa v Hn-B Thin, tc T Ti Thin (Isana) tuy dn hng thnh, nhng chung cc khng mnh snh vi Phm Thin (1). V nhng cch hnh trnh ca B-La-Mn c biu hin trong cc kinh in Pht gio cng tng ng vi quan nim v thn k trn, v c nhiu ci rt ph hp vi quy nh trong Php kinh hay i-T-S-Thi. Chng hn trong Trung-A-Hm, kinh Anh-V 38 (M. 99 Subha sutta) c thut li cch hnh tr l tng ca mt Phm Ch nh: chn tht (Sac-c), kh hnh (takas), phm hnh (brhmacariya), c tng (ajjha) v ly dc (Caga) v.v (2). Nhng c mc ny tuy c thy trong o-Ngha-Th (3) nhng chnh l tng ng vi nhng c mc tu dng v thi k tu hnh ca phm Ch c quy nh trong Php-Kinh. Li nh trong cc kinh Pht c chp mt phi B-La-Mn v mun c trong sch nn tm ra lun v cho l mt thi quen thing ling th chnh cng li tng ng vi mt quy lut thng c thng trong i-T-S-Thi. Ngoi ra, phm nhng tp tc c ghi chp trong cc kinh in ca Pht gio cng c rt nhiu im tng hp vi nhng tp tc c chp trong i-T-S-Thi. (1) S-Lun A p, 219. Tng-Nht 43, cc bn p. 454 (2) M. 11 199; Trung 38, Cc bn, p. 181 (3) n--Trit-Hc-Tn-Gio-S Chng hn nh khi mt trng gi thnh X-V cht, v khng c con nn ti sn b quan li trng thu, cu chuyn ny tuy c chp trong kinh Pht nhng cng c th cho l bng chng lut l ng thi do php in BLa-Mn quy nh. Cng nh sau ny c Pht c ni n chnh-o-lun, nhn ni n mi c ca nh vua phi gi m bn v mi c ca TKhu th cng li tng hp vi nhng ngha v ca quc vng c quy

nh trong i-T-S-Thi v T-Tu-M (Bisme). Do , nu ta mun bit r s quan h gia B-La-Mn-Gio v Pht Gio th ng nhin cn phi tham kho v i chiu vi php in v i-T-S-Thi. Tm li, vo thi i Pht, ng v phng din hnh thc m ni, B-LaMn-Gio hon ton nh n, hoc, nu khng th th, nh ni trn, hnh thc d cn nhng tinh thn mt, khng cn sc lnh o lng ngi trong thi i mi t n im mong mun: chnh l thi i m cc tn phi ua nhau ni dy. Cng ng vo lc ny, c Pht, ngoi trng hp Phm Thin ra, nh s ni sau, nghin cu v mi phng din v a ra mt phng sch kt hp B-La-Mn-Gio ng thi pht ng mt phong tro thng tc cho thch hp vi lng ngi trong thi i mi. Nhng, ng thi, nh trn va ni, thi i ny cng l thi i ca cc tn phi n mc ln v nh vy theo mt ngha no , cng c th cho y l thi i thai nghn ca B-La-Mn-Gio vy. ---o0o--B- CC ON SA MN B-La-Mn-Gio c mt ht sc sng, m lc c mt ch ngha c bit y sinh kh hot bt, lan trn mi ni: l t chc gio on. Theo thng l gio on ny c gi l Sa-Mn (Samana_cn tc). V phn bit vi ngi B-La-Mn thng h c gi l Sa-Mn B-La-Mn, danh xng chung cho cc nh t tng (cc nh tn gio) ng thi. V im ny, khi Pht cp n kin ca cc phi ng thi, thng ni Hoc Sa-Mn hay B-La-Mn. Mi n thi i Chin-n-Ht-a (Chandragupta), mt ngi Hy-Lp tr ng ti n-, tn l Mch-Ca-T c-Lc-T (Megasthenes) cng bo rng cc nh hc gi n c hai loi Sa-Mn v B-La-Mn. Ngy nay, c xem cc k lc cn truyn li th r. Nu cn c theo lch s th danh mc v ch Sa-Mn l do li sinh hot tun th v ngi tu hnh trn i (Nasthika) trong k th ba, th t ca B-La-Mn m ra. Nhng n thi i Pht th n khc hn vi ch B-La-Mn ph thng, n khng cn b g b bi nhng gio iu hay quy nh truyn thng B-La-Mn m c t do xut gia, t do tn th ch ngha theo mun. Chnh t ny sinh ra nhiu th Sa-Mn-on khc vi thng thng. Nh khng kh phn khi lc y, nhng ngi bt mn vi truyn thng bnh phm ca B-La-Mn-Gio hoc vi ch trng ca mt phi no

 i theo hng Sa-Mn-on, v nhng ngi c th t cch nht i biu cho tinh thn gii lc by gi chnh l hng ngi ny: y khng phi li ni qu ng. V li, nh ni trn, cuc vn ng y ly min ph cn Ma-Ha- lm trung tm, nhng nc mi vng dy l v i hot ng v l bi cnh to nn xu th ca h. Chng hn nh hai nh o s u tin m c Pht n hi o l A-La-La-Gi-La-Ma (Alala kalama) v UtNa-Ca-La-Ma-T (Uddakarama sutta) u l nhng th lnh ca cc on Sa-Mn ly cc min ph cn Ma-Ha- hay Ph-X-Li lm cn c a. Li nh on Sa-Mn Iatilika u tin quy Pht (tc ba anh em Ca-Dip) cng Ma-Ha-. Ri n ngi Phm Ch Ni-Cu-L- (Nigrardha) bin lun vi Pht c ghi trong Trng-Hm, Tn--Na 8 (D2, udumbariha) hu nh cng gn thnh Vng-X. Nht l phi Lc-S sau tuy c i khp cc quc gia mi vng ln nhng thnh Vng-X ca Ma-Ha- vn l ni trung tm ca h. Cn c vo nhng chng minh trn y, ta c th tin l s thc. Ngoi ra, cn c theo Ng-Phn-Lun (1) chp l ngi em ca vua Tn-T-Sa-La l Ca-Lu tng mi chn mi su th ngoi o thit mt ba i trai, con s ny d nhin l khng c xc thc, nhng n cng cho ta thy a phng ny thi by gi c rt nhiu on Sa-Mn. Li na, lc u khi Pht xut gia, Ngi khng i n cn c a ca B-La-Mn l Cu-L (Kuru) m li nhm ti Ph-X-Li v Vng-X-Thnh lm ni tin tu. Nay nu chng ta tm hiu nguyn nhn ti sao th ta s thy khu vc ny l qu hng ca cc nh t tng mi. c Pht tuy bt mn vi cc o s m Ngi n hi o ri tc n lc m t c tri V s t ng, nhng khng trc tip th gin tip, cng chu nh hng ca cc nh t tng mi y: y l mt s tht khng th h nghi g na. (1) Ng-Phn-Lut quyn 15, p, 95a. V li, theo truyn thuyt, nh ni trn, sau khi thnh o, trong mt lc Pht quyt nh khng thuyt php sinh, nhng ri li i nh m bt u chuyn php lun, l v c Phm Thin ni v tnh trng hn lon trong t-tng-gii Ma-Ha- thnh cu Pht ra tay cu vt, (1) y vn Phm Thin hy gt qua mt bn, khng bn n, nu gii thch theo tinh thn ca truyn thuyt th, v mt ng c no , Pht mun im lng m khng th im lng c, ngha l khng n ngi nhn cc nh t tng mi xung quanh Ma-Ha- gy nguy hi cho th o nhn tm. Tc mt mt Pht li dng xu th tng ng ca h, mt khc dt dn h tr v con ng chnh ng, v coi y l mt nhim v thit yu. Mun hiu Pht Gio mt cch xc thc, ta khng th b qua im ny.

Cc on Sa-Mn ly cc quc gia mi ng b lm trung tm k tip nhau mc ln v tip xc c vi t tng t do c B-La-Mn ty b, bi th c cc gio on m tn ngng khng ging nhau. chnh l thi k m ngi ta gi l thi k manh nha ca cc hc phi vy. M c trng th nht l mi gio on tn th mt ch ngha hay mt tn ngng khc nhau, v thy t ca gio on hay nhn cch c nhn ca v lnh t u c nh hng n sc thi ca gio on, v ch ngha ca h cng xa vi BLa-Mn-Gio bao nhiu th ngha thy t v lnh t li cng tr nn trng yu by nhiu. B-La-Mn-Gio ch l tn gio truyn thng ca quc dn, n khng c mt ngha c bit no v v gio ch hay ngi truyn tr c, tri li, v cc on Sa-Mn th do thc ca c nhn m c nn phi da vo mt ch ngha hay nhn cch ca v thy t tn ti. Lc y, t phi Lc-S tr xung, phn ln u dng nhiu danh t c hu t tn cho gio on ca mnh: y l im ta cn c bit ch . Tm li, lc giao thi, nn vn minh c ang bin i, tn gio truyn thng B-La-Mn-Gio c tnh cch ch ngha quan liu khng cn p ng c yu cu t-tng t gic mi ca qun chng, do m vo thi i ny, c nhiu gio on pht khi. Trong phong tro y thng c nhng xu th cc oan nguy him ca cc nh t tng mi, nhng, xt cho cng th chng qua ch l kt qu ca lng mong mun c gng vt hn ln trn truyn thng m thi; l im ta khng th b qua. (1) Ng-Phn-Lut quyn 15, p, 95a. ---o0o--C- T TNG O-NGHA-TH Tr ln mi ch cn c theo s liu ca Pht gio kho st t-tng-gii ng thi, nhng nh th cha , ta phi tin ln bc na m tm hiu ci nguyn lai ca t tng Pht Gio, tc l, gia t tng o-Ngha-H v t tng Pht gio c quan h g; y l vn cn phi c nghin cu n. V trn bnh din trit hc s n , t rt sm, t tng trit hc oNgha-H chim mt v tr cc trng yu, nn mun bit r a v ca Pht gio nh th no ta cn phi tm hiu s quan h gia hai h thng t tng ny. Trc ht hy ni v bn thn o-Ngha-Th. Ni mt cch nghim khc th, tuy l iu bt kh t ngh nhng trn vn hiu, ngi ta khng thy mt vt tch g cho thy mi quan h gia o-Ngha-Th v Pht Gio Nguyn

Thy. Cho nn trong o-Ngha-Th c xa khng thy c s ghi chp no dnh dng n Pht gio c, trong nhng ti liu Pht gio cng cha tng thy ci tn o-Ngha hay nhc n t tng ca n. Nu lun cu mt cch su rng th gia thi i o-Ngha-Th v thi i Pht Gio tuy c s tng lin tng tc, nhng c Pht c bit n o-Ngha-Th hay khng th cn l mt nghi vn. y l mt vn khin cho ngi mun nghin cu ton th t tng s n khng khi bi ri, ng vc v cc k bn khon. Tuy nhin nu ni mt cch i th th, Pht gio, v nhiu phng din, c th ni, cng tng chu nh hng ca o-Ngha-Th, nhng nu bo n l t tng vin thc ca Pht Gio th khng th c. Hy ly mt th d; nh thuyt Nghip chng hn. Trong o-Ngha-Th c xa, thuyt ny l mt gio, khng c cng khai tha nhn, (1) nhng n thi i pht th n l t tng c tt c cc phi cng nhn. (1) n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, p. 395; pp. 352-353. Li na, v vt-cht-quan, trong o-Ngha-Th c ch c thuyt Tam-yuT (1), nhng thi i Pht th tt c u tha nhn thuyt T-i v Ng i. Li nh trong Tp-A-Hm, bn Hn dch, c thuyt Ci ta thy l ht thy, khng hai, khng khc, khng dit (2), nu nhn bng Nhn quan oNgha-Th th t tng cng cha tng c gii thiu hay bn n. Khng nhng th, nu li i su vo phn ni dung ca s t gic ca c Pht v bi cnh ca gio php (Dhamma) cn bn ca Ngi m kho st th, nhc bng khng lin tng n nhng t tng bc hc o-Ngha-Th th quyt khng th thuyt minh c. Do , ngi ta khng th khng tha nhn rng d khng trc tip th gin tip, gia t tng o-Ngha-Th v Pht Gio c mt s quan h mt thit. V, o-Ngha-Th l mt gio ni b ca nhng ngi B-La-Mn ly ty b lm trung tm, cn ng b cha chu s cm ha su xa ca B-La-Mn, khng tip xc nn Pht Gio khng c quan h trc tip m ch nh hng mt cch gin tip cng vi khuynh hng t tng nht ban ri tr thnh bi cnh ca t tng Pht gio. (1) n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, p, 325. pp, 352-353, (2) Tp-A-Hm, p, 519. Th hai, cc hc phi chnh do o-Ngha-Th khch pht, theo ch ti bit, l ba tro lu S-Lun (Samkhya), Du Gi (Yoya), v Hu Thn Phi (Phi Ph--a tuy l chnh h ca o-Ngha-Th, song s thnh lp ca phi ny hi mun; nn y khng bn n). Tu trung v cc phi hu thn

thi i Pht nh ni trn, ly Phm Thin lm trung tm, cn danh t T-Thp-Nu v Thp-B (tc T-Ti-Thin-Isana) th vn cha biu hin r rng. n nh tn ngng Phm Thin th hoc gn nh thn thoi, hoc cho l ngi sng to v tr, cn v quan h gia Phm Thin v Pht gio nh th no th trn trnh by ri. V ci gi l Du-Gi th d nhin l phi Du-Gi Ba-n-Ta-L (Patnjali), xut hin mun hn c Pht. Theo ch ti bit th phi ny tng chu nh hng ca Pht, l ra khng c quan h g vi Pht gio nguyn thy; song cc phi Thin nh, theo ngha rng, thi i Pht cng tn ti di nhiu hnh thc v hin nhin l Pht cng chu nh hng ca h. Chng hn nh T-Thin-nh, V-Scnh u c t trc ch khng phi i n Pht Gio mi c. Nhng, c theo Pht th yu t ca Ngi l t A-La-La v Ut--Ca m c, v t ng ph bin nht c dng trong Pht gio l Tam-Mui (Samdhi- TamMa-a) th cui thi k o-Ngha mi c s dng cho mi n BcGi-Phm-Ca (Bhagavadgita) mi hnh thnh vin thc. Xem th th Thin nh ca c Pht cng c th c coi nh thuc vo tro lu Du-Gi theo ngha rng. Th ba, phi S-Lun l mt vn li cun rt nhiu hc gi. Trong cun Lc Phi Trit Hc, (1) ti bn qua, y ti s khng i vo chi tit m ch a ra kt lun n gin thi. Phi S-Lun thi i Pht khng nh phi S-Lun do Tng-Kh-Da-Tung (Samkya karika) truyn li ngy nay, nhng khuynh hng t t tng o-Ngha-Th n S-Lun thay v trng Bn Th-Lun th li trng Hin-Tng-Lun, khng trng nguyn l ch m trng nguyn l ch tr, a thi phn tch m kho st tm, vt v ng dng th h duyn khi quy kt s quan h gia chng. Hc phong ny l phng php nghin cu rt mnh v c a chung thi by gi. Phi S-Lun tht nh hc phong y m thch ng vi o-Ngha-Th, nhng v phng din khuynh hng c hi khc vi chnh h nn, kt qu tr thnh c lp; chnh c Pht cng chu nh hng ca hc phong nht ban y cho nn kt qu l t tng Pht gio thng c nhiu im tng ng vi t tng S-Lun: l kin ca ring ti. Nu em so snh th t pht trin ca t tng th t tng S-Lun vn i trc Pht gio, cho nn, ngi ta khng th khng tn ng cch t chc v ch trng ca u-Nhong-B-Nho-Khc (?) trong cun Lehre der upanishaden und die Anfange des Buddhismus (Gio Ngha o-Ngha-Th vi ngun gc Pht Gio), v chnh ti cng da vo th t , ly Pht gio nguyn thy lm bn v, nhn qua S-Lun ni v "Qu trnh pht Trin ca ch Lun n . Bi tham lun ny c ng trong Tp ch trit hc s 364 v 365.

(1) Su phi Trit hc n-, trang 90-94. Tm li, nu theo kinh in Pht Gio m tham kho v so snh th ta khng thy mt quan h trc tip no gia t tng h o-Ngha-Th v c Pht, nhng nu kho st v xu hng i th th, v phng din gin tip, hin nhin n rt c quan h vi Pht Gio. y cng l mt trong nhng vn trng yu m sau ny cn phi nghin cu mt cch tinh tng hn. Sau ht l ni qua v cc phi Mt-Mi-Sa, Thng Lun v Ni-D-Da v.v c nhn l thuc h thng t tng o-Ngha-Th. Cc phi ny u xut hin sau c Pht v, trn quan h gin tip, tr phi Ni-D-Da cn c im tho lun ra, tt c cc phi kia, v t tng tin khu ca chng, khng dnh dp g n Pht gio, bi th ch cp n mt cch s lc thi. ---o0o--3- C BIT V CH TRNG CA CC ON SA MN Ch trng ca cc tng phi thi i Pht k trn kia, v Ba-La-Mn th ti trnh by trong cun n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, v t tng o-Ngha-Th-H (v Phm-Th-H) th ti ni trong su phi Trit Hc n-, y ti tng khng cn phi lp li na. Duy c ch trng ca cc on Sa-Mn lc by gi thi cha c tho lun n mt cch r rng, bi th y ti s c bit gii thiu qua. Nh ni trn, v c trong cc chng, tit sau ny cng s ni r, phm ch trng v thi ca Pht, v nhiu kha cnh, u c quan h vi cc on Sa-Mn ny. Nhng nu ni mt cch cht ch th y l mt vn ln c tnh cch c lp, mun hiu n tn ngun gc ca n khng phi l mt vic d dng. Nay mun gip thm cho vic tm hiu Pht gio, ti s ch cn c theo Pht gio gii thiu v ph bnh mt cch tng qut thi. Trc ht hy kho st v lp trng ca vn . Nhng vn m cc hc phi thi by gi thng lun cu i khi l ngun gc ca th gii, v ch quy th ca kip ngi. Chng hn; th gii l hu bin hay v bin, thnh nhn sau khi cht c hay khng, thn v tm l mt hay khc v.v l nhng vn m tt c cc phi u rt a tho lun. Kt lun ca vn l lm th no con ngi c th thc hin c ci l tng chung cng ca mnh, tc l tm ra ch quy th ca kip ngi. Xem th th nhng vn hin ti h nghin cu cng khng khc g my vi nhng ti c t ra t trong o-Ngha-Th, nhng c iu sai khc l h nghin cu mt cch t do ch khng chu s rng buc ca truyn thng, do m c nhiu xu

hng ngy bin v hoi nghi. Trong Trng-A-Hm, kinh Phm ng (Brahmajalasutta) c ghi li tt c vn v gii p ca mi hc phi thi by gi, m theo nhng lun v gii p ni ting nht lc y th i lc c th chia lm tm mc. l: 1.- Thng Kin Lun (Sassatavada), ch trng th gii v t ng u thng hng. 2.- Bn Thng Bn V Thng Lun (Ekacca sassatika), cho rng th gii v tt c hu tnh u mt phn l v thng, mt phn l thng hng. 3.- Hu Bin v V Bin Lun (antanan-tika), ni v th gii l c hn hay khng c hn. 4.- Ngy Bin Phi (amaravikkhepiha) (Bt T Kiu Lon Lun, B Man Lun) ch trng khng a ra mt gii p quyt nh no v bt c mt s vic g, rt kh m nm bt c ch ca phi ny, v th nn c mnh danh l B-Man-Lun (c ngha l kh bt nh bt c trch), 5.- V Nhn Lun (adhiccasamu-ppada), ch trng tt c hin tng u l ngu nhin, khng c quan h nhn qu g c. 6.- T-Hu-Lun (udbamaghatamika), a ra nhng gii thch v trng thi ca thc sau khi cht. 7.- on Kin Lun (ucchedavada), ch trng sau khi cht l ht khng c g c. 8.- Hin Php Nit Bn Lun (dittha dhammanibbanam), bin lun v trng thi no l cnh gii ti cao hin ti. Trong tm ch trng trn y, nu li chia nh ra na th thnh ci gi l su mi hai kin, cng nh li vy bc c, su mi hai loi kin gii ny bao hm tt c mi ch trng, chnh v th m c tn l Phm Vnh Kinh: im ny trong kinh vn hin th. V y l mt ti liu rt qu v nh n m ngy nay ta bit c mt cch i th cc vn v gii p nhng vn y ca ng thi, v tt c kin ca cc phi cng nh ch no ca cc on Sa-Mn u c ghi li trong . Cc phi thng vn nn ln nhau v thut bin lun nh m tin trin rt nhiu (1) cho n ni ny sinh ra mt phi ch thch bin lun m bin lun, cc phi ngy bin lc by gi do m ln mnh. n ngay c Pht, mc du kch lit bc b l lun sung, nhng, ng mt phng din khc m ni, phng php bin lun ca pht cng rt sc bn, c l cng chu nh hng ca khuynh hng ng thi chng?

(1) Thuyt Ly-Chi-Nan, a-Ph v.v c quan h vi lun l Ni-D-Da, trong kinh Pht c ri, nh: Brahmajala, 1p. 8; Tp-Hm, 48 cc bn. Tm ch trng v su mi hai kin gi trn y mi ch l phn loi nht ban thi, nu li kho st tng mc mt bit r tng thuyt v do phi no ch trng th rt tic l khng c ti liu tham kho. Hc thuyt ca hai nh o s u tin m Pht n tham vn l A-La-La-Ca-La-Ma v Ut-Ca-Ma-T ngy nay khng c bit r. c Pht tuy bt mn vi hai ng ny, nhng khi thuyt V-S-Hu-X-nh ca A-La-La-Ca-La-Ma v thuyt Phi-Trng-Phi-Phi-Trng-nh ca Ut--Ca-Ma-T, nu c t vo a v ti cao trong Thin nh Pht Gio th t ra, nhn-sinh-quan ca h cng nh hng n Pht, iu c th suy ra m bit. V sau trong cc Pht Truyn (nh kinh Qu-Kh-Hin-Ti-Nhn-Qu) v kinh Pht-SHnh-Tn u c chp A-La-La tng ni vi Pht v lch trnh ca s sng, cht th t do ng a ra l: Minh S Ng Mn Si Tm Nhim Ai Ng Vi Trn Kh (ng duy) Ng i Phin No Sinh, lo,T v.v, nh vy cng khng khc g S-Lun-S. Mi Hai Nhn Duyn Quan ca Pht cng c th bt ngun t y. V im ny, n c mt ngha rt trng yu, nhng ng tic l trong kinh A-Hm c xa khng thy mt s ghi chp tng t no c, d ch l s lc, do khng th ph bnh v nghin cu mt cch tng tn on nh nhn sinh quan ca A-La-La nh th no. Cn v Ut--Ca th vn cha thy mt vt tch g c ghi li cho nn, mun bit r ch trng ca ng ny li cng kh khn hn na. Tm li A-La-La v Ut--Ca l cc lnh t Sa-Mn on chuyn ly vic tu luyn Thin nh lm ch v l mt phi ng nht. Cn h thng t tng ca h th, sau khi cht, khng c ai tha k: iu ny c xem trong cuc i thoi gia h v Pht cng r (1). Trong cc phi c nhng im rt khng c tha ng, nhng v phi Lc-S cn c mt cht trt t. T kinh Sa-Mn-Qu ni danh trong Trng Hm cho n cc ni khc u thy ni n phi Lc-S, v a v ca phi ny, ngoi phi K-Na ra, trong lch s trit hc tn gio n , khng mt phi no snh kp. thi i pht, phi ny cng ly Ma-Ha- lm trung tm pht huy c trng ca h nn cng c nhiu im tip xc gn gi vi Pht gio. By gi hy cn c theo kinh Sa-Mn-Qu gii thiu mt cch n gin ch trng ca h nh sau: (1) M. 26 Ariyapariyesana; La-Ma-Kinh 28, u--La SXXXV 130 Uddaka.

1. PH-LAN-NA-CA-DIP (Purama Kassapa), i khi theo ch ngha hoi nghi lun l, cho rng thin, c l do tp qun, tc lm thin hay lm c l do thi quen ch khng c mt nghip cn tng ng no. l ch trng chnh yu ca phi ny. 2.- MT-GIA-L-CU-X-LA (Makkhoili Gosala), l thy t ca sinhmnh-phi (Ajivika = t mnh ngoi o). Theo Pht gio cho bit th phi ny ch trng Tt-Nhin-Lun cc oan (Fatalism), i cho rng hnh vi cng nh vn mnh ca con ngi, tt c u c quyt nh bi quy lut t nhin, con ngi khng th lm g tri li c, do ngi ta chng cn phi n lc m ri t nhin s gii thot cng n. Ch trng ny c ci kh v ca ch ngha v vi. Theo truyn thuyt ca K-Na th phi ny l mt chi phi t ca Thy T i Hng (mahavira); nu li theo truyn thuyt ca Pht Gio th h l ngi tha k ca Nam--Bt-La (Nanda Vaccha). Tm li, phi ny l mt phi gn vi K-Na, thi i Pht, phi ny rt c th lc, tr K-Na ra, phi ny ln nht trong nhm Lc-S. (1) (1) A 111p, 388; ibib p, 68; Si pp, 65-67; Tp-Hm 49, p. 750; 46 p. 630 v.v Mum r hn, xem sch dn Amguttare Sanryutia. 3. A-DI-A-K-SA-KHM-B-LA (Ajita Kesakambali) l nh duy vt lun thun ty, bo rng con ngi chng qua do t i hp thnh, cht ri l ht, mc ch ca i ngi l tn hng mi khoi lc; h bc b nhng ci g c tnh cch lun l, nghim tc. Cng c ngi gi h l Thun-ThPhi (Lokayata) chnh l ch lp trng nhn-sinh-quan ca h vy. Thuyt ny cng c ghi trong Sutra Krtanga (III 12-13) ca K-Na. 4. PH--CA-CHIN-DIN (Pukudha Kaccayana), ch trng tri hn vi duy-vt-lun trn, tc l thuyt cho tm, vt l bt dit. Nhng phng php lun chng ca phi ny c tnh cch rt my mc. H cho rng con ngi do by yu t t, nc, la, gi, kh, vui v sinh mnh hp li m thnh, do s t, tn, ly, hp ca nhng yu t m c hin tng sng, cht, nhng chnh by yu t y th khng bao gi tiu dit. Chng hn nh ly dao m ngi th ch xuyn qua ci im phn, hp ca by yu t m thi ch sinh mnh t n vn cha mt. Xem th th, nu mun gii thot khi s sng cht ng s kia khng th dng dao m ct t nhng ci bn cnh sinh mnh c. Thuyt ny cng tng t nh thuyt trong BcGi-Phm-Ca (Bhagavadgita): l im ta nn ch .

5. TN-NC-DA-T-LA-L-T (Snyaya bellatthiputta). Ch trng ca phi ny cng c th gi l ch ngha cm hng, ngha l, c ty theo thi gian v ni ch, h cm hng th no th c theo th m on nh chn l. Chng hn, nu ai hi c v lai khng, nu lc y cm thy c th p l c, nh th l ng vi chn l; nhng v sau nu cm thy khng c th li p l khng c, nh th cng ng vi chn l. 6. NI-KIU-T-NH--T (Niganndh netaputta), tc l thy t ca K-Na-Gio. Tn trc chnh l Nga-Nho-t-Ma-Na (Vardhamana), ra i trc Pht. mt lc th lc ca Gio-on-K-Na hu nh tng ng vi Pht Gio. Theo s gii thiu trong kinh Sa-Mn-Qu th hnh nh ch trng ca phi ny l mt loi vn-mnh-lun, nhng, theo s suy nh (1) ca Buhler th l s ng gii. (2). Xt v gio l ca phi ny th thy nh-nguyn-lun mnh (jiva) v phi mnh (ajiva) lm c s sng lp cc phm tr m thuyt minh ht thy; cn v thc hnh th ly kh hnh cc oan v nghim tr gii bt st sinh lm c sc. Cng v th m trong Lc-S, phi ny rt gn vi Pht v v gio l cng c rt nhiu im tng thng. Nu mun bit r a v ca Pht Gio nguyn thy th khng th khng nghin cu s quan h gia Pht gio v cc hc phi ny. Nhng, y, v khng th gi i su vo vn nn xin tm gc li mt bn. (1) Buhler; The indian Sects of the Jama, p. 231, London 1903 (2) M, 77 Makasakuludayi sutta vol, II. P, 2-3; Trung-Hm, Tin Mao Kinh 57. Tm li, cc hc phi (Lc-S) k trn u l p ng nhu cu ca cc tro lu canh tn ng thi m qut khi. V im phn khng tt c ch ngha truyn thng B-La-Mn m lp nn hc thuyt ring ca mi phi th cng khng khc g vi Pht, nhng c khc l ch h i qu n ni khin cho lng ngi hoang mang, khng bit theo hng no, bi vy Pht mi xng mt li thot c bit: l thuyt Trung o ci chnh xu th cc oan gy nguy hi cho nhn tm th o v y l mt nhim v ht sc ln lao ca Pht. Trong lch s t tng n , thuyt Trung o mang li cho t tng gii ng thi mt khng kh hot bt. Theo s liu Pht gio - nh rng ch ca Pht Gio thi trong cc phi, c k ch ph hoi m ph hoi, cho nn trong Pht gio c ghi li nhiu ti liu cng kch kch lit nhng ngi ny. Nhng nu xt n lp trng t thn ca nhng k b coi l ph hoi y th li khc hn, ngha l trong nhng thuyt h ch trng cng c nhiu t rt l hm sc. Chng hn nh thuyt ca

Ph-Lan-Na-Ca-Dip bo rng khng c thin c, bo ng, mi nghe qua tng chng nh mt ch thuyt phi o c, nhng nu suy cu k mt cht ta s thy ch ca h l nh ng c hnh vi, khng c thin hay c tuyt i. Bi th hnh ng git gic ngoi chin trng khng th bo l c, m cng vic ca cc hi t thin, em tin ca phn pht cho nhng k khn cng cha hn l thin m iu cn phi xt n ng c nh th no mi phn nh c. Li nh ngy bin lun ca phi Tn-Nc-Da, v mt biu hin, v ngi ta khng th nm bt c ch ca h nn cho h l nhng nh B-Man-Lun (kh bt nh bt cc trch), nhng nu kho st n v phng din thm su th thy n cng hm ng mt th trit l. Nhng ngi nhit tm cu o trong gio on ny nh X-Li-Pht v Mc-Kin-Lin, khi h cha quy y Pht gio, nu xt v bn th h quyt khng phi ch l ngi theo ch ngha ngy bin. Ri n cc phi NiKin-T v Sinh-Mnh (Pht Gio gi l T-Mnh-Phi), nu xt v th lc, th h cng khng yu km nh Pht gio ni, c xem s phn on ca nhng ngi ngoi cuc thi by gi th r, ngha l, h t a v ca nhng phi ngang hng vi Pht v ht sc tn dng. V li theo truyn thuyt, Pht v phi Lc-S cng c ng ti hai quc gia l Ma-Ha- v ng-Gi (Anga) m hai quc gia ny, cng mt lc, u hng thnh, yn vui; nh vy, nu ni mt cch cng bng, bn th ca phi Lc-S tuy khng c bng Pht, nhng cng khng n ni qu thp km v nguy him nh Pht gio ni; y l im ta cn phi ghi nh nu ta mun hiu ci l do ti sao chnh c Pht, v nhiu phng din, cng tng chu nh hng ca cc hc phi ny. Ngai phi Lc-S k trn, nu li su kho nhng s ghi chp ri rc trong cc kinh, th ta thy thi by gi cng cn c nhiu on Tn-Sa-Mn khc na, nhng v khng hiu c sc v ch trng ca h ra sao nn khng th trnh by mt cch y c. Hn na, nu nhn xt mt cch i th nhng nh t tng mi ng thi th, tuy c mnh danh l cc on SaMn nhng trong cng c rt nhiu ngi th tc tham gia cuc vn ng tinh thn m tr thnh nhng ngi ch o ca mt phi. Song rt tic l tn tui s nghip cng nh ch trng ca h khng c truyn tng nn khng th bit r. Ni mt cch khi qut th nhng ngi th tc vn ng tinh thn ny cng c nhiu nh hng, chng hn nh ch ngha khoi lc ca Duy-Vt-Lun k trn, xt v tnh cht cng c th c coi l ch trng ca nhng ngi th tc ny: l mt chng minh c th. ---o0o---

4- A V V C TRNG CA NGUYN THY PHT GIO Nh vy, sau khi quan st mt cch i khi nhng ch trng v cuc vn ng t tng ch yu ca ng thi c quan h n Pht gio nguyn thy nh th no th, trong , a v ca Pht gio cng l r rng ri, tng khng cn phi lun cu ring v im ny na. Nhng, v mun tm hiu cho r rng hn nn c bit li phi cp n mt ln na. Xt v nhng tro lu t tng ng thi c quan h rt su vi Pht gio th i yu c th chia thnh ba loi nh sau: Th nht, B-La-Mn-Gio. T nhng iu c ghi chp trong php in B-La-Mn, quy nh xut gia theo ngha rng, n lun l quan trong iT-S-Thi, th php quy B-La-Mn tuy ly s phn chia cht ch ca bn giai cp lm quy nh cn bn, nhng trong cng c rt nhiu gi tr tn gio nhn o chn chnh, nht l n i-T-S-Thi l lun tn gio hu nh khng cn coi s khu bit bn giai cp l trng yu na, v li, phm vi lun l quan cng rt rng ri. Trong Pht gio, nhng t tng c coi l tng ng vi, hay do, t tng B-La-Mn chuyn ha cng rt nhiu. Ni cch khc, quy nh thc hnh c coi l trng yu nht trong Pht gio l Ng Gii, i khi cng thot thai t quy nh B-La-Mn. (1) n nh php tr trai (mak upostha) m La-Hn v cc ngi ti gia th tr cng thot ha t quy nh ca B-La-Mn v ch Hc-sinh-k (Brahmacarin) (2), y l mt vi chng minh c th. Bi vy, gia s thc hnh ca Pht gio v php quy B-La-Mn c s quan h rt mt thit, l s tht khng th ph nhn. Li nh c Pht mnh danh gio l ca Ngi l Php (Dhamma) th cng li do mi Php trong Php Kinh (Dharma Sutra) ca B-La-Mn m ra. (1) Tham chiu n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, p 512. Li nh gii th nm trong Ng gii tuy l c sc ca pht gio, nhng, nu l gio iu ca c nhn th trong Php quy B-La-Mn cng c. Chng hn trong Apaetanbhyadharma sutra 1.5. 17, 21 110. 28.10. (2) Ibib 1.1.2. 21-22. Th hai, ng v phng din l lun m kho st th nhn sinh quan v th gii quan ca Pht cng c im tng thng vi h thng o-Ngha-Th, nht l tro lu t tng phn ha ca Tng-Kh-Da-Du-D (Samkhyayaga) theo ngha rng th li c s quan h rt mt thit. V im ny chng ti s bn n r rng hn thin sau, khi trnh by v gio l.

Th ba, nh vy, i vi t tng B-La-Mn-Gio theo ngha rng, hu nh khng trc tip th gin tip, c Pht u c quan h. Song, n lp trng phn khng ch ngha B-La-Mn th c Pht, v thun ly khu vc Ma-Ha- lm trung tm, c tip xc vi t tng t do, nn thi ngy bin ca Pht cng li chu rt nhiu nh hng ca phi Lc-S. Do cng nh T-Cch-Lp- (Socrates) tuy phn i phi ngy bin, nhng chnh ng cng li mang sc thi ngy-bin-lun. Cng th, Pht tuy bi xch phi Lc-S, nhng, nhn xt v mt biu din, chnh Pht cng l lu ca phi Lc-S. Bi th, nu kho st v so snh t tng gii ng thi qua t tng v thi ca Pht gio th c Pht, thng ni l V s t ng, bin thnh mt v Thnh thi i. Song, ci c sc sng to ca Pht, tc Pht gio nh th no? Vn ny, thuc phn ni dung gio l, s c thuyt minh sau. y, hy xt qua v vn ca Pht c th tng hp nhng im u t nht ca thi i, tc l, bt lun l t tng truyn thng hay t tng mi trong u c th tuyn chn nhng t tng siu vit nht sch ng vi tinh thn thi i m dn n im hp l tha ng. M s tng hp v tuyn chn ny quyt khng phi ch y theo cc oan m phi chit trung, hay nh Hch-KhchNho ni, ly B-La-Mn-Gio hnh thc lm chnh din, ly cc phi LcS lm phn din, ri chit trung hai chnh v phn m tng hp; l thi ca Pht vy. V thi y khng nhng ch ring i vi B-LaMn hay Lc-S m i vi tt c cc vn , nh i vi cc ch trng ca mi phi, c Pht cng vn gi thi : c th ni y l c sc ca Pht gio. Chng hn nh phng php tu dng c ngi ng thi tu theo, mt mt l khoi lc lun cc oan, mt khc l ch ngha kh hnh cc oan, c Pht bn chit trung hai thuyt y m xng tinh thn tu dng khng kh khng vui. Li nh vn linh hn, mt mt c nhng ngi ch trng thng-tr-lun (thng kin lun) cc oan, mt khc, c nhng phi duy vt ch trng on dit lun (on kin lun) cc oan. c Pht bi xch c hai ri chit trung m lp thnh sinh mnh quan theo quan h (nhn duyn) lu ng, v i vi tt c vn khc cng u ng dng ngha lu ng y, v thi ny, theo ngha rng, c mnh danh l thi trung o (majjha). V sau, khi i tha Pht gio hng khi, danh t Trung o c dng lm tiu chun v thay cho chn l ca Pht gio. Xem th th a v ca Pht gio i vi cc phi ng thi l nh trung o, v a v y chim phn u th trong ton th lch s t tng n . Trong cc chng sau, khi gp nhng vn lin h, chng ti s trnh r hn v thuyt Trung o.

---o0o--CHNG III - GIO L I CNG (Ly quan nim Php lm trung tm) 1. - GIO PHP V PHNG PHP KHO ST CA PHT Nh c trnh by trn, c Pht cng vi cc hc phi khc, vng dy v trong khong 45 nm, hot ng khng ngng truyn b gio php: ci gi l gio l ca Pht Gio nguyn thy chnh c biu hin trong sut 45 nm truyn b ny, v gio l y bao gm tt c th gii quan, nhn sinh quan, l tng quan v thc tin quan ca Pht. Nay mun qun trit c tt c quan nim v php ny trnh by nhng im ct yu ca nn gio l y, th trc ht phi bt u kho st v phng din hnh thc thuyt php ca Pht, v nhng vn bao hm trong , ri sau li phi nghin cu n ci phng php kho st c hu ca Ngi. a) THUYT PHP VI VN GIO L Nh va ni trn, tt c gio l Pht gio u c biu hin trong cc bui ni php ca Pht. Nhng, c iu ta cn ghi nh l, mc ch ca Pht trong cc bui ni php y khng phi ch gii thch hay l lun v th gii, nhn sinh tha mn yu cu khoa hc v trit hc, m mc ch ca Pht y tnh cch tn gio: ci ch ch yu ca Pht l lm cho nhng ngi nghe php cng c gii thot nh chnh Ngi. Pht s d c gi l Pht chnh l im . Bi th i vi Pht, nu vn no khng trc tip a n vic thc hin gii thot nit bn, th d l vn hc vn c ngi i sng bi i na, Pht thng cng khng ch lm. Chng hn, nh ni trn, nhng vn th gii l hu bin hay v bin, thn, tm l mt hay khc v.v u l nhng mc m cc nh t tng ng thi rt thch tho lun, nhng Pht th t c quan tm n. Nu trong hng ng t Pht c ai a cc vn ra cht vn th lp tc Pht tr li nhng vn khng dnh lu g n Pht php, Pht cng nh ng thy thuc gii (ty chng bnh m cho thuc), bit r nguyn nhn ca cc chng bnh mi tm phng thuc (tc gio php) thch hp cha bnh m hoc cho chng sinh. Cng nh ngi trng tn c, vic trc mt phi lm l nh ngay mi tn ra ri bng b vt thng, nu c chn ch tm cho ra l mi tn t u bn ti v lm bng g th rt tic c th nguy n tnh mnh. Cho nn, ci nhim v cn bn ca Pht chng qua cng nh ngi tr liu cho k trng tn c, gi s vn g khng trc tip lin quan n vic trc mt l dit tr bnh ngu si th Pht u gt ra mt bn, khng lu ti.

Bng nhng th d trn y, mt mt Pht cnh gi cc t ng bt chc cc nh ngy bin (takki) ng thi mi m l lun m qun thc t, mt khc, ng thi c Pht cng thng thn ni ln ci nhim v chnh yu ca Ngi l m ra con ng gii thot. Mt iu na ta cn phi ch l ng cho gio php ca Pht ch l phc m thun ty tuyn truyn, hay l do s ch dy thc tin m thnh, nhng gio php y khng th tch ri khi hai phng din trit hc v tn gio, cng nh l lun v thc t. V ci c sc nht ban ca t tng n , k t thi i o-Ngha-Th tr i, l dng nn nhng l lun v v t bin, m Pht th i ngc li, khng v l lun m nghin cu l lun, cng chng v t bin m nghin cu t bin nhng bao gm c phm vi trit hc v t bin. V li, c Pht tuy l mt nh tn gio rt thc t, nhng cng rt giu tinh thn ph bnh, s trng s quan st phn tch, cho nn s thuyt php ca Pht t n c ci phong th t bin ri, iu ny cng khng c g l l c. Ni cch khc, c Pht, i vi vic cu chng sinh tuy lun lun ng trn lp trng thc t ca mt lng-y ty bnh cho thuc, nhng ng thi cng tha nhn rng, trn c s y hc, nu khng nghin cu cho tinh tng v sinh l, bnh l v gii phu v.v th quyt khng th hon thnh c mc ch tr liu. Chnh c Pht cng tng ni cho bnh nhn bit r iu , tc l phi bit r chng bnh v nguyn nhn pht bnh ri mi d liu cch iu tr th no cho ngi bnh khe mnh. Tm li, khi Pht ni php, phm c lin quan n t chc v hot ng ca con ngi (v bi cnh ca n l v tr) u cng lun v nhng vn sinh l, bnh l v gii phu, v.v tc trong Pht gio, nhng vn y thuc vn l lun. Nh vy, nu nhng vn l lun ny c gi l trit hc th Pht gio nguyn thy cng nh o-Ngha-Th v S-Lun v.v u l mt loi tn gio trit hc. Do , nu bo phm vi quan st ca Pht gio l trit hc th cng khng tri vi bn ca Pht, m nu mun hiu sut c ci tinh thn tim n ca Pht th tt cng s l cng vic trit hc. Duy c im ng bao gi qun l: bn ca Pht ch bt c l l lun hay trit hc u phi c thc-tha mi c ngha chn chnh. Cn c theo kin gii , sau y chng ta hy bn qua v phm vi l lun v phng php kho st ca Pht. b) I TNG KHO ST Nu ni mt cch ph phim th d nhin, i tng kho st ca Pht l vtr, bi v, nu v tnh hay c khng cp n v tr th s kho st s mt hn c s. Tuy nhin vn c Pht tn lc thuyt minh li l vn thun nhn sinh, tc s thnh lp v hot ng ca con ngi: iu ny c nhn vo mc ch ca Pht rt cc cng ch l v-tr-quan ly vn nhn

sinh lm trung tm. Ngha l, nu kho st v tr m xa la nhn sinh th Pht khng chp nhn s quan st y: l l do ct ngha ti sao Pht khng bao gi lun cu n vn th gii l hu bin hay v bin. Li na, Pht thng c tn xng l Th gian gii (Lokavidu), tc l ngi hiu r th gii, v ch th gian (loka) trong Pht gio m ch ngha th gii ca chng ta: nu mun hiu r gio l ca Pht gio, trc ht ta cn lu n im ny. Bi vy, nu bo rng nhim v cn bn ca Pht cng gm c vic gii thch v thin vn, a l th e s l mt iu lm ln. Song, khi Pht ly nhn sinh lm trung tm kho st v tr th ci thi ca Pht nh th no? V im ny, trc ht Pht ly nhn sinh l mt s tht m quan st ci chn tng ca n tm ra ch quy th ti cao ca con ngi, m ch quy th y khng phi nh trc kia gi nh ra mt nguyn l hnhthi-thng-hc v Phm v Thn Linh; n nh phng chm ca Pht th hon ton ly nhn sinh nh thc lm nn tng tm ra chn tng thnh lp v hot ng ca con ngi. Xem th th phng php kho st ca Pht, t ra l t im xut pht ca n, khng phi l hnh-nhi-thng-hc m c th ni l khoa hc, khng phi din dch m l quy np; hoc c th ni t nng v hin tng hn bn th, v sinh dit hn tn ti. Thi y ca Pht tuy l thch ng vi hc phong nht ban ca ng thi, nhng cng li l kt qu tt nhin ca mun cha tr thi bnh na. Mc ch quan st th gian ca c Pht l tm ra trong ci Php (Dhamma, hay Dhammata) thng bng bt bin, tc l kho st qun trit ci php tc thng nht ht thy mi hin tng trong th gian. Nh Pht thng ni v tr v nhn sinh khng phi ngu nhin m c, nhng phi do mt php tc thng bng chi phi, ng thi cng a con ngi n l tng ti cao. Nu thy r c ci php tc y th tc l tm ra mt phng php duy nht c th cu vt chng sinh. Pht d nhin nh t gic m thnh Pht, nhng t gic y ch yu cng khng g khc hn l s qun trit c php tc y: v ngha ny, xin s trnh by sau. Tm li, nhn xt theo ngha trn y th i tng ca Pht duy ch c mt php . Tc mc ch quan st s thnh lp v hot ng ca mi hin tng (nhn sinh) rt cc cng ch l tm ra ci php tc ph bin tt nhin y ng sau ht thy mi hin tng m thi. Nhng y Pht gio nguyn thy khng phi ly Bn Th Lun lm ch m cng khng mang mt sc thi hnh-nhi-tng-hc no c. Th nhng, nn Hnh-Nhi-Tng-Hc ca Pht gio i Tha sau ny chnh li xut pht t y. c- PHNG PHP KHO ST

Cc phng php kho st th gii hin tng tm ra ci php tc thng hng c Pht coi l quan trng nht, tc gp bt c s kin no cng phi xt n ci chn tng nh thc ca n, nu ch da vo hy vng, m c, hay nng tng cho s vt l c tht th phng php t kho y u b Pht chi b. Nguyn nhn ca s m m a n nhng nhn thc sai lm chnh l . Ngy xa, khi cha thnh chnh gic, cn tu kh hnh trong rng rm, ban m c Pht thng cm thy s hi v tm l ny gy nhiu phin no. Pht lin ngh cch lm th no cho ht s hi. Pht mi hi cc o s kh hnh khc th h u bo cch tng tng m cng nh ngy, ngy cng nh m l phng php k diu nht dit tr lng s hi. Nhng Pht bc b ngay phng php qun tng y cho l vu khot, ba t, v m l m m ngy l ngy, s tht r rng nh th m li mng tng khc i th tht khng phi phng php chn chnh dit tr lng s hi. T , Pht c tip tc tu hnh v t mnh theo phng chm nh thc dit tr lng s hi v sau Pht t c mc ch. V sau Pht thng ni cho cc t nghe v vic ny (1), tc ci phng php quan st s vt ca Ngi t trc n nay vn l mt phng chm nht qun, khng thay i. Ci li tng tng nh ngi say ru nghe ting ngi ta i tin th bo l ting oanh ht, nhng k tht vng thng mn cht ma ty tn gio t an y trong nht thi: tt c u b c Pht c tuyt. Ci phng php kho st ng nh thc y ca Pht thng c gi l Nh Th (Ya-thatatha), hoc l Nh Thc (Yathabhutam), m ting nh thc thng c dch st vi ngha l ng nh iu c lm, hoc l ng nh ci hin c. Tc quan st s vt mt cch ng nh thc l mt phng php duy nht kh hp vi chn l. n ci tr tu do thi v phng php quan st y m c th thng thng c mnh danh l BtNh (Pana-tu), l Minh (Vijja), l Nh-Thc-Tr-Kin (Yathabhutanandassana), l tr tu cao nht ca Pht Gio, v ch c tr tu mi c th thy c Chn Nh (tathata), v tnh bt bin (Anannathata), ni mt cnh n gin, l thy c Php Tnh (Dhammata). l phng chm cn bn ca Pht th hin l tng ti cao l l tng gii thot. (1) M. 4. Bhayabherava. Hn dch khng c Song, lm th no t c tr tu nh thc tri kin y? theo Pht th ci cn c chung cng ca n l Thin nh Tam Mui. Ni khc i, nh tu Thin nh mi c tr trc qun v ch c tr mi thy c chn nh, nhng trong qu trnh t n tr y cng c nhng th tc cn thit. Bi th, phng php kho st ca Pht l phn tch hin-tng-gii, quan st v gii phu nhng yu t thnh lp tm hiu trng thi hot ng ca n, v do

 m thy c ci php tc vn hnh trong hin-tng-gii. Nhng thuyt nh Ng Un, Thp-Nh-X, Thp-Bt-Gii v.v u l kt qu ca phng php kho st ny; c bit l trong Thp-Nh-Nhn-Duyn-Quan, phng thc hot ng ca hu tnh c chia thnh mi hai on thuyt minh u l c cht ca Pht Gio. Nh trn ni, phn tch s vt quan st l hc phong nht ban ca ng thi, bi th, d nhin, phng php ca Pht, v nhiu l, cng chu nh hng ca tro lu ng thi, duy c im l phng php phn tch ca Pht cc k tinh t v cht ch. Hn na, c cht phn-tch- quan ca Pht l ly hot ng tm l v hot ng lun l lm mc tiu; ni mt cch d hiu hn l ng trn lp trng tm-l-hc lun l m quan st v phn tch th gii c c s phn on chnh xc v c hai phng din s thc v gi tr ca th gii: l c sc ca phng php quan st ca Pht. V, nh Pht ni, nu ch quan st th gii v phng din s thc th s quan st ch l quan st nhng hin tng hot ng tm l; ngc li, nu ch quan st th gii v phng din gi tr khhng thi th s quan st y ch l quan st s tn ti lun l theo ngha rng, cho nn phi ly c hai tiu chun h tng y lm c s cho tt c s quan st th mi c th thy c chn tng ca cc php. Trong cc phi n thi by gi, y l c sc hin tr nht ca Pht gio. Sau ny khng lu, A-T-t-Ma c xng v thuyt minh v TmTm-S-Lun v thuyt ny cng hin rt nhiu cho nn tm-l-hc lun l. Nh truy nguyn ra th thuyt ny cng ch l kt qu ca s trin khai ci thi quan st trn y ca Pht m thi. Tuy nhin, c iu chng ta cn phi lu y l, s kho st nh thc ca Pht khng phi ch chuyn phn tch s thc tm ra ci nguyn tc hot ng ca tm l lun l, m trong cn so snh; i chiu gi tr ca th gii s thc vi l tng ti cao phn nh mt cch chnh xc ri tm ra ci nguyn tc thc hin l tng . Ci gi l nh thc tri kin ca Pht rt cc cng ch l s phn on gi tr ti cao y m thi, tri kin bao hm tr-th-th-t-ha y quyt khng phi ch ci tr thc tn ti n thun: iu ny c xem ch Minh (vijja) ca Pht thng ni v s chng ng php tc T trong bao hm s phn on c v s thc ln gi tr th r. Chng hn, sinh l hc, gii phu hc, dc vt hc v.v ch l nhng t liu cn thit cho mt y s trong mc ch cha bnh, cng th, ci gi l quan st gii phu s thc ca Pht tt knh cng ch l phn on gi tr mt cch chnh xc tm ra ci nguyn tc cha bnh cho chng sinh m thi. i vi th gian, quan st ht thy mt cch nh tht, xa la tt c mi nhim trc ca th gian: l mc ch ca cch quan st nh thc. Nhng, nu mun ni cho r rng hn v s quan st nh thc th cn phi bin minh v vn phn on gi tr l tng, m nu th th vn qu phin phc nn s xin trnh

by sau. Tm li, ta ng qun rng trong cch quan st nh thc, c bao hm nhn thc l tng na. ---o0o--2. - CH NGHA LY CHNH PHP LM TRUNG TM i tng ca s kho st nh thc l Php (Dhamma). Ch lp cc cn bn ca Pht gio nguyn thy chung cc khng ngoi vic thc tu v liu ng Php . Nay, nu ng v phng din gio on m nhn xt, th s thnh lp Pht gio tuy l do mi quan h gia Pht v cc t, cng nh cha con, nhng trong , mi lin lc qun thng th li l Php. Pht s d l Pht v th nghim v thc chng c Php, m tng Gi s d c gi l Tg Gi cng l v mun th hin v thc chng Php y. Ngy xa, trn b sng Ni-Lin-Thin (Neranyara), ti u-Lu-T-La (Unvela), sau khi thnh o khng bao lu, c Pht t suy ngh; i nu khng c mt ngi nng ta v tn th h khng phi l mt mi lo ln sao? Nhng, ta s tm u ra ngi y? Li ngh: Nu i vi Gii (Sila), nh (Samadhi), Tu (Panna), Gii thot (Vimutti), Gii Thot Tri Kin (Vimithinana-dassana) cn c ch thiu st th cn phi c ngi ph tr gip ; nhng nay, trong mi phng th gii khng c mt Sa-Mn hay B-La-Mn no hn ta th bit tm u c ngi gip ? Th ri Pht t ni: Php ny h khng do ta chng ng sao? Ti sao ta khng tn sng v ly n lm ni nng ta? (1) Xem th th bit ch c Php y l ni tn sng v nng ta ca Pht m thi. l im xut pht ca tt c ch ngha Pht Gio, khng trng cy Thn, khng nng ta ni Tri, m ch ly vic th nghim v truyn b chnh php lm s mnh; cho n cui cng, sau 45 nm gio ha, trc khi nhp dit, c Pht cng cn cn dn: do , A Nan! (sau khi ta nhp dit) hy t mnh thp uc ln m i, hy nng ta chnh ni mnh ch ng nng ta vo mt ai khc, hy nng ta vo chnh php, ng y ch ni no khc, (2) Theo ngha y th ngi no t th hin c php th php y l ngn n sng soi ng cho mnh, l ni tuyt i an ton nng ta, ch c php l quan trng, m vic th nghim php y khng c lin quan g n s xut hin hay khng xut hin ca Pht. y chnh l im xut pht ca thuyt Php thn Thng Tr thi k phi thai. (1) S.I p. 139 Yam nunakam yvayan dhamma maya abhisambudho, tam evadhammam

sakkatva yarvkatva garukatus upanissaya vihareyyante Tham chiu TpHm 44, Cc bn, trang 726: (2) D: 16. Mahaparinibbana sutta vol. 11, p. 106. Tasmat ils Ananda atta dipavibarttha atta-sarana ananna dhammadipe dhammasarana anannasa-rana (Tr-Hm 2, Du Hnh Kinh, Cc bn trang 778). Tm li; t khi thnh o n nhp nit bn trc sau Pht vn ly Php lm trung tm, iu ny c xem trong on vn trn y cng r. Bi th, sau khi Pht nhp dit, tha kt tinh thn y, Gio on ly chnh php lm trung tm cho s sng cn tng khng c g l l c. Trng hp ny cng tng t nh ngi con mt cha phi cn c theo nhng g ngi cha quy nh x l mi vic trong gia nh.Cho nn sau khi Pht nhp dit khng lu, B-La-Mn C-Mc-Kin-Lin (Gopakamaggadllna) v i Thn DoTh (Vassakara) hi A-Nan l ai s k v Pht lm th lnh ca Gio-on, th A-Nan tr li rng hin nay khng c ai c th lm im ta cho tt c k v Pht; chng ti l nhng ngi mt cha (appatisaran), ch cn bit nng ta vo php, nng ta ni Tng-Gi, thng nht vi Tng Gi (1) Nhng li ni y tht i biu cho lng tin vng chc v thnh khn ca t Pht, tc h theo ng li Pht ch dy h sng theo ng nh php th cng nh Pht vn cn ti th, v chnh cng nh nim tin y m duy tr c s thng nht ca Gio-on vy. (1) Ma-Ha-, 108 Gopakamaggadllna sutta 11. p, 9 Trung 36, Kinh Mc Kin Lin (cc bn, trang 171). Song, y, c im ta cn ch l, theo nh li ca Pht v cc t Pht th php y quyt khng phi ch hn cc gia Pht v cc t hin ti, m l php c y ph-bin-tnh v tt-nhin-tnh khp mi phng, ba i. Ni khc i, gio php m Pht th hin v l s sng cn ca Gio on khng phi l ca ring Pht Gio m l i biu cho chn l bt bin, ngha tn trng php cng chnh l . Nh trn kia ni, sau khi thnh o ca bao lu, Ph t duy v s tn trng Php. Lc y Phm Thin xut hin v tn thn nh sau: Ch Pht qu kh, ch Pht V Lai v Pht hin ti u l nhng ngi dit kh cho chng sinh; cc Ngi u tn trng Php, v l Php Tnh (Dhammata) ca ch Pht qu kh, hin ti v v lai. Bi th, ngi (i nhn mahatam) mun tm cu thc ngha, phi y theo nhng li ca ch Pht phi tn trng chnh php. (1)

Nhng li tn thn ca Phm Thin trn y c qu l tm l s thc ca Pht hay ch l mt loi ng ngn th ta khng cn bit, nhng ci t tng ni dung ca on vn trn ch thc biu th s t gic ca Pht, tc ch Pht trong ba i (tam th) cng u ly chnh php lm trung tm, bi th, nu ai mun tr nn ton gic tt cng phi nng ta vo php y. Ni cch khc, bt c ai, h nng theo php y th bt lun vo thi gian, x s hay a v no i na cng u t n cnh gii ng ng nh ch Pht trong tam th. Php bao hm ph-bin-tnh v tt nhin tnh, nay li thm vo ng ng tnh chnh l ngha trong nhng li tn thn trn. V li, Php tr thnh cn c trung tm ca Pht gio cng l do , tc Pht gio ch trng gio php ca mnh l chn l c ph bin tnh v tt nhin tnh cng l cn c vo . (1) S-Lun, I, Pht Gio Nguyn Thy, 140, Tp 4 (Cc bn trang 727) ---o0o--3. - NGHA CA PHP Trc ht hy xt v t ngha. Dhr gc ca n l t ch TR (nm gi) m ra, vn ch ngha gi cht khng thay i, t bin chuyn mt cch t nhin m thnh ngha trt t, php tc v c cht. Do , v sau cc hc gi A-T-t-Ma bo nh ngha ca php l chp tr tnh (Sualaksanadharayatva). Nu ni mt cch khi qut, ta c th cho y l s gii thch rt thch ng. Tuy nhin, ting ny c dng lm thut ng khng phi bt u t Pht gio m c t thi i L-Cu-V- lin quan n nhng tc dng ca cc Thn Linh, cho nn ting ny dc dng vi hnh thi Dharman (trung tnh) v c ngha trt t, th v c tnh ri. V im ny, c xem ngha c biu hin trong cc bi ca tn m ngi ta s thy rt r (1). Tr xung n thi i o-Ngha-Th th ting ny hu nh ch c dng vi ngha o c, cn ngha trt t, th , v.v th ch cn lin quan n ngha v bn giai cp m thi. (1) Grassman; Wonterbuch Fun Rigveda 5. 659. Th ri tri qua thi i o-Ngha-Th cho n thi i Kinh-Th th ci php tc o c dng chnh l x hi B-La-Mn-Gio c mnh danh l Php Kinh, v php c dng vi ngha quy nh nht ban. Xem th th Pht gio cng ch thu thp ci danh t nht ban c thng dng thi by gi m thi: l im ta cn ch trc. Duy c iu l: khi ting ny c Pht Gio thu dng th ngha ca n li trng i hn B-La-Mn-

Gio, tc khng nhng ch c ngha thuc lun l m cn bao hm c ngha v th gii quan, chnh tng ng vi ch o ca Trung Quc v cha V Tr ca Ty phng vy. Trong t tng c n , nu tm mt ting tng ng vi cha o v V Tr, th thi i L-Cu-V-, trong cc sch bng ting Phm thng trnh trng dng ch quy lut (rta). Nhng, trong ch php ca Pht gio, quy lut ny gm c ngha quy lut v tr, quy lut o c v.v Tm li, ng nguyn ca ch php trong Pht Gio tuy xut pht t B-La-Mn-Gio, nhng ngha ca n li bao qut hn v ly quan nim quy lut xa xa lm bi cnh. V li, quy lut hay php ca B-La-Mn-Gio cng nhn thn nhn cch l ngun gc, cn ngha php trong Pht gio th ph nh s tn ti ca to-vt-ch, cho nn, mc d ngun gc ca n tuy pht xut t B-La-Mn-Gio, nhng trong Pht gio, n li c mt ngha c th. Song, cch dng ch php trong Pht gio nh th no? V vn ny, nu cp n tt c mi trng hp th c rt nhiu cch dng, nhng, nu ch nhm vo mc ch y th i khi c th chia thnh hai cch: 1- L php y l php t nhin, hoc l php tc. 2- L php ch php tnh (Dhammata) v gio php (pariyata). Pht-m (Buddhaghosa) th bo php c bn ngha: 1- Gio Php (parayata). 2- Nhn Duyn (hetu). 3- c (guna). 4- Hin Tng (pissata nijjivata) (1) S phn loi ny rt tinh vi nhng, theo theo ti nhn xt, ba loi sau u dn pht t quan nim v php y l php t nhin cho nn, nh ni trn, cn c theo cch phn loi n gin l l php v gio php m nghin cu th c l s tin li hn, v, nh Pht ni, tt c u y theo php tnh (l php) t nhin nh th, trong khng c mt ci g l ngu nhin. Nh vy th ngha nhn qu v ngha thin c u bao hm ngha trn y m cu thnh hin tng. Bi th, nu li tin ln mt c ba na m phn tch php tnh v phng din ng kho st th, nhn xt theo mc ch ca Pht, trong bn nh ngha ca Pht-m nn ch c thu li cn hai l ch ng, tc mt l l php v hin-tng-gii nh thc v mt lin quan n l-tng-gii nh thc; ni theo thut ng, l l php v lun-hi-gii v l php v gia-thot gii vy. (1) Atthasalini p-38. V mc ch gio php ca Pht rt cc cng ch l thuyt minh ci tng trng ca th gii lun hi, ng thi, cng t tm ra ci l php thng hng bt bin ca th gii gii thot. ng dng vo vic thc tu th php tnh l i tng ca gio php cng li chia lm hai bi th, nhn xt theo cch phn loi ca Pht m, th gio php (pariyata) vn c th nguyn, cn ba

loi sau l nhn duyn (hetu, c (guna), v hin tng (nijjivata) thi nhip vo php tnh ca hin-tng-gii th hai, ngoi ra, v php tnh ca giithot-gii th lit vo hng th ba. Nh vy; ta c th i chiu gio php theo biu sau y: 1 V hin tng gii - Kh, Tp I- Php Tnh Php II 2 V l tng gii - Dit, o Kho st nh th, ngi ta thy rng gia gio php cn bn ca Pht Gio l T--Quan v nn tng lp cc ca n l php tnh c mt s nht tr h tng, v c th on chc rng bn ca Pht cng l . Cho nn, c quan st theo cch phn loi ny s rt d thy c ci quan nim c s ca Pht Gio. Theo chiu hng y, sau y ti s ln lt trnh by ngha ca tng loi mt. ---o0o--4. - PHP TNH Cn c vo biu trn, gi hy chia thnh hai mc l php tnh hin tng v php tnh l tng quan st. a) V php tnh hin tng Nh c trnh by trn, theo pht ni, tt c hin tng u y theo ci l php (tc php tnh) t nhin nh th, v Pht gio gi l php hin tng y bng mt danh t bao qut l Nhn Duyn (hetu, hay paccaya). Tt c cc php ha hp m sinh Nh Lai ni l nhn duyn: (ye dhamma hetuppabhava tesam hetum Tathagats). (vinaya I p.40. Ng Phn Lut 16, t 2, trang 3a). Trn y l li ca Assaji (A-thuyt-th) ni vi X-Li-Pht v Mc-KinLin. Tng truyn li ni php y l ng c chnh khin hai ng ny tr v theo Pht, v n l mt thuyt rt ni ting. c Pht mnh danh cho tt c mi hin tng l nht thit php (sabbla dhamma) rt cc cng ch v ht thy hin tng u b chi phi bi ci l php nhn duyn ny l php Gio

tnh thng hng v, v im ny, khi no bn v ci gi l Duyn Khi (Pticca-samuppada) chng ti s c gng trnh by. Thy c duyn khi l thy c php, m thy php tc l thy duyn khi. Ti sao vy? V tt c nm un u do duyn khi m sinh (1) (1)M. 28 Mahahathipadopama I.P. 19; Trung Hm, 7, Tng-Tch-DKnh, trang 34. ngha trong on vn trn y coi duyn khi v php cng l mt vt. Cn v php tnh thng hng ca n th c din t nh sau: Duyn khi l g? Ny cc T Khu! L y vo duyn m sinh. Ny T Khu! D Nh Lai c ra i hay khng, cng khng lin quan g c. N l php gii thng tr, l thc php (dhammatthit ata) l nh php (dhammani-vamata), l tnh duyn khi (idappa-ccayata), Nh Lai v nhng ngi cha ng t php y th lm cho ng t, bng mi cch thuyt minh , ging gii, ch by, xc lp, ni rng ra, v phn bit r rng cho h c th thy, (1) Tm li, duyn khi l php t nhin nh th v c t v thy; Nh Lai thy c php y ri em phn bit thuyt minh ch cho mi ngi u thy. V sau, trong cc b phi, nht l Ha-a-b (Mahisasaka) coi php tc duyn khi cng nh v vi (thng tr, bt bin) m ch trng thuyt Duyn-Khi-Ch-Tnh-V-Vi, (2) c th ni, kh hp vi chn Pht. Nh vy, theo Pht ht thy hin tng tuy l v thng bin thin, nhng trong ci thin bin v thng y c mt ci l php nht qun vnh vin bt dit, m l php chnh l nhn duyn, v tt c nhng hin tng thin sai vn bit chng qua l kt qu ca nhng tc dng ca l php m thi. Bi th, trong Tp-A-Hm, bn Hn dch, c cu Php kin lp th gian v ngha ca n rt su xa. (3) (1) S II.p. 25 Tp-Hm 12, trang 549. (2) kathavathu VI, 2. (Vol II, n, 919, Tn-Lun-Lun, mc ni v tn ngha ca Ha-a-B, (3) Tp-Hm 36, trang 595, trong vn Ba-Li, tng ng vi cu ny l, dukkheloka patithito (S.I, p, 40), ngha l kh kin lp th gian, Hn dch nguyn bn trch dn l: dhamma loka patitthito.

b) V php tnh l tng Php tnh l tng l phn ni ti ca php tnh hin-thc-gii, n y vo php tnh s thc nhng li l php tc c dng c dng chinh phc hin-thc-gii v kin-gii-thot-gii. chnh l ngha m Pht ng trong li ch dy cho Tu-Ch-Ma (Susima) Trc ht phi c tr tu v php tr (nhn duyn), sau li phi c tr tu v nit bn(1) V nh Pht ni, s hiu bit v php tc ca hin thc gii s a n nhn thc v php tc ca l tng gii. Do , sau khi ch by v php tc duyn khi, Pht thng ni ngc li l v minh dit th hnh dit, hnh dit th thc dit ... cho n sinh, lo, t dit v.v... t r ci cng dng tri ngc ca php tc y. Chnh xin minh php tc y v phng din ny v ci phng php c th ha n l im m Pht dc ton lc thc hin. V s an n ti cao ca chng sinh m ch by thng php (Dhammavara) ca o Nit-bn (Nibbanagami)(1) (1) S.II,p.124. (2) Suttanipata 233 (p.41). Tuy nhin, nu cn c vo s i t gic ca Pht th thng php ny cng vn l ci php tc ca php tnh t nhin nh th ch khng phi l Pht sng ch ra m Pht ch l ngi pht hin con ng c tin (purananmagga = c Tin o) bng phng php Bt-Chnh-o, (1) tNim-X l o Nht Tha (ekayanamagga) a n Nit-Bn m, theo thn thoi, l con ng tu hnh ca su c Pht qu kh, l o Nht tha ca ch Pht. Tm li tnh bt bin v tnh tt nhin ca o gii thot, d Pht c ra i hay khng, n vn y nhin nh th ch khng khc. Pht ch l ngi pht hin v khai quang con ng mn b b qun bng s i t gic m thi. Phm nhng ngi gi gii v gii khng nn khi tm nim khng hi tic (avipdatsara). i vi ngi gi gii v gii nim khng hi tic sinh th l php tnh. Ngi khng hi tic th khng nn khi nim vui mng (pamujja). i vi ngi khng lo tic m vui mng sinh th l php tnh, ... i vi nh thc tri kin m sinh lng chn ght th l php tnh. Nhng ngi chn (nibbinda), ght (virata xa) khng nn khi tm nim thc hin gii thot tri kin (vimutti nanadassana). Vi nhng ngi chn ght m gii thot tri kin c thc hin th l php tnh (2).

(1) S, II, 106; Tp-Hm 12 p. 546 (tham chiu knh Tr-Tht-C-ThnhD), (2) A.V, p. 9-10 Tc ci gi l php tnh cng nh hnh o vy, c t nhin m t n cnh gii l tng ch khng cn phi c nhng tm nguyn hay tc g c. Do , v sau trong cc b phi, c phi ch trng thuyt Thnh-o-chitnh-v-vi, bo rng s quan h gia Bt-Chnh-o v Nit Bn l php tc tt nhin bt bin (1) u phi con ng tin hnh l tm? Cng c phi ch trng ch y theo mt o (ekena ariyamaggena - nht o) m thc hin bn qu (2), nu i chiu vi thuyt Duyn-khi-chi-tnh-v-vi th u c th c coi l gn vi chn ca Pht. Bi th v sau, trong kinh Php Hoa ca i Tha c on Trong mi phng quc duy ch c php Nht Tha, khng hai, cng khng ba chnh pht xut t t tng ny. c) Php tnh mt hay nhiu Nh vy l Pht ly quan nim v php tc bt bin trong hin-thc-gii cng nh trong l-tng-gii lm ch lp cc nhng, vn c t ra y l: Pht cho nhng tc dng ca Php tnh y ch l nhng phng din bt ng ca mt php tnh hay nhn c nhiu php tnh bit lp? y l mt vn m thi i Pht Gio nguyn thy tuy l m nhng sau n tr thnh mt ngh ln, cho nn y, cn phi ni qua v im ny. (1) S-Lun, II, 106; Tp-Hm 12 p. 546 (tham chiu kinh Tr-Tht-CThnh-D). (2) A.V, p. 9-10. Trc ht hy nhn xt v mt biu hin. Mc du Pht khng ni r, nhng, nu cn c vo s quan lin h tng m nhn xt th ta c th gii thch l c nhiu php tnh c lp; v, theo ch ti bit, trong nhiu trng hp, khi ch by s khc nhau ca l php, Pht cha bao gi a ra mt nguyn l thng nht, ngha l cha bao gi Pht cp n mt php tnh ln duy nht. Cho nn cng l lun-hi-gii m nhiu duyn ha hp th trong tt phi c s kt hp ca nhiu php tc; cng l gii-thot-gii m c nhiu phng thc tu o th tt phi gii thch c nhiu php gii; c th ni, s thuyt minh ny i khi gn vi s biu din ca Pht Gio nguyn thy. V sau Thuyt-Nht-Thit-Hu-B cc lc ch trng a-NguynLun tt d pht xut t . Tuy nhin, nu ng mt phng din khc

m nhn xt th trong cng hm ng ngha mt php gii, bi v ch quy th cui cng ca php tc lun-hi gii cng nh ca php tc giithot-gii rt cc cng khng ngoi ci tm ca ngi ta, nhng v ngha ny, xin s trnh by r rng sau. Tm li, tuy l php tc tri qua hai lnh vc lun hi v gii thot nhng chung cc th ch l xu hng v phng din nht tm m thi. V sau, mt phi trit hc i Tha cho nhim (nh nhp) v tnh (trong sch) chng qua cng ch cng mt chn nh php tnh tht pht xut t t tng ny. ---o0o--5. - GIO PHP Tr ln, chng ti ng v mi phng din thuyt minh v php tnh, gi y, xin ni qua v gio php, tc l phng php truyn b gio l. Ni n phng php truyn b th c n tm vn php mn thng c Nam Bc v i, Tiu Tha, nhng trn thc t, chng qua ch k mt con s i khi m thi. Song, chnh do s k ton i khi y m ngi ta bit Pht cp n nhiu vn trong cc bui ni php v m ra nhiu php mn m, trong ct cn nht, d nhin l php mn T-, tc th gii ny l kh, m nguyn nhn (tp) ca kh l dc vng: c th ni, v mt biu din, gio php ny cc n gin. Tuy nhin, c iu ta cn ch y l; nu ta cho ngha T- ch gin d v vn vn c th thi th ta vn cha nm bt c ci tinh thn v ngha cn bn ca T-. Nh hiu c T m Pht tr thnh t gic v coi l nn tng ca tt c gio php ca Ngi. Nh trnh by qua trn, chnh T- thuyt minh ci php tc thng hng, hin thc cng nh l tng; tc Kh, Tp thuyt minh nhn qu lun-hi-gii, cn Dit, o th thuyt minh nhn qu giithot-gii, kt hp c hai mi bao qut c ton th phm tr tn ti v ng vi. Cn c theo Pht, php mn T- khng nhng ch c lp thnh tin vic gio ha m n cn lin quan n nhn thc v php tc thng hng na; nu php tc thng hng l thng hng th php mn ny cng l chn l thng hng v c tha-ng-tnh ph bin: chnh l T--Quan ca bn thn Pht. Cc T-Khu! T- ny l chn nh, l tnh khng h di, khng bin d (Cattarimani bhikkhave tathane avitathani anannathani) (1). Li na, v im ny, c xem Pht thng bo v minh l khng ht ngha T- cng r. Nh vy, nu bo T- ch l nhu cu gio ha m

c t hp th khng nhng chng hiu g v ngha v minh m quan im y cn qu thin cn na. Ngay c Pht, trc khi cha liu ng T cng khng th bit g v v minh ca chng sinh, v v minh c t v thy, m T-, thch ng, cng l chn l thng hng, t v thy vn nh th. Nhng v v minh che lp nn chng sinh khng th nhn ra c v cng v th mi phi lun hi t v thy m khng c gii thot. Theo ngha y, v sau, ng-Sn-B (pubbaseliya) coi l T- l mt loi v vi: ti cho ch trng ny rt hp l. Hn na, nu khng hiu nh th th khng th no thuyt minh c nhng gio ngha c lin h vi T-Quan. (1) S, V, p, 430. Tm li, nu ng v phng din hnh thc thuyt gio m ni th T- tuy thu nhip tt c cc php mn v l gio iu cc n gin; nhng, nu ng v phng din hnh thc chn l m nhn xt th n hon ton l nhn thc v c hai php tc ca hin-thc-gii v l-tng-gii, v nu kt hp thnh mt th, t ra, trong cng c th c coi nh hm ng t tng xu hng ti mt php gii. Sau ny, Thin-Thai-Tng ra bn loi T-Quan, mun gii thch Pht gio t nng n su, chnh l suy din kin gii y t n cng c th c coi l mt phng php thuyt minh. ---o0o--6. - PHP V NGI Tr ln, mi ch trnh by v php theo kin a tru tng m thi. Nhng, mc ch ca Pht quyt khng phi ch thuyt minh v l php sung m trc tip th nghim n qua nhn cch, tc l hon thnh ci gi l php thn sng ng (dhammakaya). D nhin, y, chnh c Pht hon ton biu hin nhn cch php thn y v quan nim ca Ngi v php cng thun ty t kinh nghim sng m ra. M nim tin su xa ca cc t Pht i vi php cng chnh l tin php sng y. Nu thy php l thy ta (Pht), nu thy ta l thy php, ti sao? V thy php nn thy ta, v thy ta nn thy php (1) (1) Vinya III, p, 120 Trn y l li Pht ni vi Nga-Da-L (Vakkhali). Theo ngha y, mt phng din, php tuy l vt thng hng, khng c lin quan g vi s c,

hay khng, ra i ca Pht, nhng mt phng din khc, php li phi i n Pht mi hon thnh ngha ca n, xa la Pht, c th ni, khng c php. Cc t Pht thng ni: Php ca chng ta ly Th-Tn lm gc, ly Th-Tn lm hc o, ly th-Tn lm ni y ch (Bhagaram mulaka no bhanti dhamma Bhagvam nettik Bhagaram patisarana). Bi th, php m ngoi Pht th h khng c g nng ta; h tin rng Php v Pht l nht th, y vo Pht l bc thy, nh php m c gii thot, chnh nim tin y cng cho h l nhng ngi c th t thc hin c php. Ta l con ca Nh-Lai, t ming Ngi m sinh ra, do php sinh ra, do php to thnh, l ngi tha k php; ti sao? Ny B-Tt-! V danh hiu Nh-Lai cng cn c gi l Php Thn, l Phm-Thn, l php thnh, l Phm thnh. (1) Nhng li trn y l ca t Pht, thun theo php-thn ca Nh-Lai, cho chnh mnh l con ca Nh-Lai, ng thi, cng l ngi th hin php-thn . Li nh chng tc B-La-Mn, t khoe mnh l t ming Phm Thin m sinh ra, cn t Pht th bo t ming Nh-Lai, cao hn Phm Thin, m sinh ra, v l ngi tha k Php-Thn. Nim tin ny, so vi B-LaMn, su xa hn v, ngoi l do dng khoe khoang, tht th n ni ln ci nhn cch th hin php vy: trong t tng Php ca Pht Gio, y l im trng yu v rt c sc. V s bt ng gia quan nim v quy lut ca B-La-Mn-Gio chnh cng im . Bi l, B-La-Mn-Gio tha nhn mt v nhn cch Thn l ch th ca php v quy lut, v th php v quy lut y u l quy lut ca tha nhn. (1) D, 27; Agganna sutta: Bhagavatohi putto arasa mukkhato jato dhammajo dhammanimmito dhammadayadoti Tam Kissa hetu? Tathagatassa hetam Varettha adhivacanam dhammakayo iti pi Brahmakayo iti pi Dhammabhuto iti pi Brahmabhuto itit piti-D. III, p, 68 Trng-Hm 6, Tiu-Duyn-Kinh cc bn, trang 794. Hy so snh nhng li sau y ca B-La-Mn: brahmana Brahmuno putta arasa mukkhato jata brahmanimmita brahmadayada ti (M.84 Madhanr-asutta II, p, 84) Tp-Hm 20, p.591. Tri li, lp trng ca Pht gio l lt b ci ch th m chung cc, nh sau s trnh by, php l do tm ca con ngi phi nh vo t lc th

hin php, nu khng nhn xt theo lp trng tn gio, php y cng tr thnh vt v dng, ch khng nh gio B-La-Mn cho php v quy lut l ch ca thn ri bo ch cu o, t l l mnh hnh ng ng cch, hp nghi. y l im m Pht dc ton lc thc hin v nh th Pht Gio mi ln lt c B-La-Mn-Gio thn thoi chim mt a v u vit. Ni mt cch n gin. B-La-Mn-Gio quy php cho thn v ly l nghi t t, cu o lm phng php an tm lp mnh; ngc li, Pht gio th quy php cho nhn-gii, mt mt cho php t thn l l ch th v ngi th nghim, ng thi, mt khc, cng cho ngi ta ch th ca php v l ngi th nghim php, c sc ca Pht gio chnh l . Li na, Pht Gio tuy khng tha nhn Thn v Phm l tht-ti-hnh-nhithng nhng, trn thc cht, li c ci kh v t gic v an lp hnh-nhithng-hc: Ta l Phm (Aham Brahmsmi) v Ci y l ngi (Tat tvam aci) ca o-Ngha-Th; v Pht thng t xng l Phm-Thn (Brahmakaya) v Phm-Thnh (Brahmabhuto) l do chnh cng l . Nh vy, ta thy mt mt Pht Gio i khng B-La-Mn, mt khc li dng ngn ng ca B-La-Mn-Gio biu minh s t gic c tnh cht hnh-nhi-thng-hc k trn. Sau ny, t tng Php Thn dn dn mang y ngha hnh-nhi-thng-hc chnh l ly t tng trn y lm bi cnh: l im ta khng th b qua. Tr ln, ti trnh by mt cch s lc v Php, tuy nhin, th cng cho ta thy vn Pht Gio c chia thnh hai b mn: tc mt l vn lin quan n hin-thc-gii (vn Kh, Tp) v mt lin quan n ltng-gii (vn Dit, o). S trnh by trn y tuy cha c y nhng n cng ra nhng quan nim c s v Php. Di y, ti mun cn c theo s phn loi k trn m nhn xt mt cch r rng hn v nhnsinh-quan, th-gii-quan, tu-dng-quan v gii-thot-quan v.v ca Pht Gio. ---o0o---

THIN TH HAI - TH GII QUAN HIN THC (Lun v Kh v Tp )

CHNG I - NHN QU-QUAN V NGUYN-L TH-GII 1. - TH-GII-QUAN NG THI Th gii do u m c, tn ti ra sao v lin tc nh th no l cu hi c t ra t nghn xa, k t khi c loi ngi. i vi vn ny, cc nh t tng n- thi i Pht a ra nhiu gii thch tng khng c g l l c. Chng hn nh 62 kin trong kinh Phm-ng ch yu cng l p n c ra gii quyt vn ny. Nhng, theo nh Pht ni, nu k n nhng th gii quan c c trng nht thi by gi th c th chia ra ba loi sau y: mt l Tc-Mnh-Lun (pubba kata hetu tc-nhnlun); hai l Thn--Lun (Issara-nimmana hetu tn-hu-lun), ba l Ngu-Nhin-Lun (ahetu apaccaya v-nhn-v-duyn-lun), l ba lun thuyt m Pht, c bit khi ni v nguyn nhn ca kh, vui thng cp n v gi l ba lun thuyt ca ngoi o. (1) (1) Trung-A-Hm, 3, -Kinh, trang 2-18; A, I, p, 173. Th nht, Tc-Mnh-Lun cho rng vn mnh ca ngi ta tt c u do nghip kip trc quy nh ch hu thin khng th lm thay i c. Khi khon trng ch trng y thnh th-gii-quan th th-gii ny cng ch vn hnh theo con ng c quyt nh bi quy lut vnh vin ca bn thn c nhn: l th-gii-quan c tnh cch quyt-nh-lun. Nu ni v ngi i biu cho ch trng ny thi i Pht th phi k n Ma-HaL c-x-la (Makkhaligosala), v, c xem trong kinh Sa-Mn-Qu, kin ca ng ny cho rng tt c mi vn hnh u c quyt nh bi quy lut t nhin trong khng tha nhn c nng lc ca ngi hay ca vt. Mt th t nhin ch ngha do cc nh Thi-tit-lun ch trng t thi i ATht-B-Ph- n thi i Long-Th, -B cng c th c k vo loi ny. (1) Th hai, Thn--lun ch trng tt c u nh vo ch ca thn m sng cn. Thuyt ny ly B-La-Mn-Gio lm trung tm v d nhin l ch trng ca cc phi hu-thn-lun ng thi. V, nh ni trn, lc chnh l thi i nhn Phm Thin l v nhn-cch-thn ti cao v tuyt i. Thn y cng ch l m ch ch ca Phm Thin.

(1) V Thi-Tit-Lun ca A-Tht-B-Ph-, tham chiu n- TritHc-tn-Gio-S, trang 215, v thi i Long-Th, -B xem lun Tr quyn I (t 14a). Ngoi o, Tiu Tha Lun 17, v Thi-Tit-Lun v.v Sau ht, Ngu-nhin-lun cho rng tt c ch l kt qu tnh c ch chng c nhn duyn chi ht, l th-gii-quan c tnh cch my mc, khng tha nhn c bt c mt quy lut hay l php no. Trong phi Lc-S, ch trng ca Ph-Lan-Na-Ca-Dip (Purana Ksspa), nu c i thnh th-giiquan th cng thuc loi ny, nht l duy-vt-lun ca A-di--s-x-b-la (Ajj-takesa Kambali) mi chnh l i biu cho ch trng ny. Nhng, Pht c thi nh th no i vi nhng lun thuyt trn y? Theo Pht th c ba thuyt trn u l cc oan, u c nhng khuyt im ring, do . Trn thc t, lp trng tuy c khc, nhng chng u ging nhau im kt lun l ph nhn n lc ca con ngi v trch nhim ca c nhn. V li, nh trn ni, nu cho vn mnh v hnh vi ca con ngi u c quy lut th nhn xt theo im ny, ba thuyt trn s a n kt lun nh th no? By gi th nhn xt v thuyt th nht v th hai. Hai thuyt ny cho rng tt c u do quy lun siu-nhn, nh vy, ha, phc, thin, c v phm vi o c cng l hot ng thuc mt quy lut nht nh, c nhn hon ton khng c trch nhim g c. n thuyt th ba th, nhn xt v mt biu hin, tuy tri ngc vi hai thuyt trn, nhng cng li ging hai thuyt trn im ph nhn trch nhim o c c nhn. Ti sao? V thuyt ny cho tt c u l ngu nhin th thin, c cng ngu nhin m ha, phc cng ngu nhin ch khng do mt hnh vi c gng no ca con ngi. Nh vy, d cho lun l ca chng c hon chnh i na nhng, trn c s kin lp o c, nhng thuyt khng c mt cht ch li g cho nhn sinh. Nhng, ng ny, v mt l lun cng li c nhiu im bt hp l, cho nn ngi ta khng th tha nhn cc thuyt y; l thi ph phn ca Pht i vi cc lun thuyt k trn. Nhng, theo ch ti bit, thi ph bnh ca Pht khng phi ng v phng din l lun m thng ng v mt thc tin cng kch nhng thuyt y. Bi th, nu ly nn tng nhnsinh-quan m Pht tm cu lm nguyn l ca th gii th Pht khng mu thun g vi th gii hin tng c, khng nhng th, n cn tng thm gi tr o c v tn gio ca nhn sinh. Nu th-gii-quan no m trong khng bao gm s hot ng tinh thn ca con ngi th th-gii-quan y l bt hp l, s b bc b; i khi l im lp cc ca Pht.

---o0o--2. - NHN DUYN LUN i vi li nhng lun thuyt trn, Pht ra th-gii-quan Cc php do nhn duyn sinh m thng c ni trn. Ni mt cch d hiu s thnh lp ca mi hin tng u do quan h tng i, ngoi mi quan h y ra khng mt vt g c thnh lp: ci gi l nhn duyn chnh l ch mi quan h . thi i Pht, hoc n c gi l nhn (hetu), l duyn (paccaga), l iu kin (nidana), l tp (samudaya) v.v trong tuy khng c s khu bit nghim khc v thut ng (1) nhng, nu ni mt cch rng ri, th hiu ngha nhn duyn l quan h, l iu kin c l s khng sai my. V tc dng ca nhn duyn, tc php tc duyn khi (paticcasamuppda) th Pht thng nh ngha nh sau: Ci ny c th ci kia c, ci ny sinh th ci kia sinh; ci ny khng th ci kia khng, ci ny dit th ci kia dit . (Amasmim sati idam hoti imasuppada idam uppajj-ati, imasanim arati idam na hoti imassa nirodba idam nirvjjhati, yad idam, ..) (1) Sau y l mt th d v cch dng thut nh nhn duyn: tasmat in Anand eseya hetu etam nidanam esa samudayo ere peccaga namarapassa, yad idam virnuanam ao (D. III, p. 63) Ny A-Nan! thc ny ch thc l nhn, l iu kin, l tp l duyn ca danh sc. Tc Ci ny c th ci kia c, ci ny khng th ci kia khng l ch by mi quan h h tng ng thi, cn ci ny sinh th ci kia sinh c th c coi nh ni ln s quan h h tng d thi, (1) Tm li, d l ng thi hay d thi, tt c cc php u phi nng vo nhau m tn ti, khng mt vt g c th tn ti c lp tuyt i. Trong mi quan h h tng y, nu l d thi th ci trc l nhn, ci tip theo l qu; nu l ng thi th quan nim ch l nhn, quan nim khch l qu. Li nh trn ni, trong tuy c mt php tc nht nh nhng, nu i li lp trng m nhn xt theo cng mt phng php, th tuy l mt nhn nhng cng qu khc, bi v vi mt l ch th khc l khch ch khng bao gi c nhn tuyt i hay qu tuyt i. Ni mt cch tm tt, th gii ny, v phng din thi gian, ngi ta thy v s quan h nhn qu d thi, v phng din khng gian n c dt thnh bi v s quan h h tng tn ti. Nu trng tm li v i ny ln th ngi ta thy tt c u chng cht ly nhau, nng vo nhau m tn ti:

 l tinh thn ca thuyt Ch-php nhn duyn-sinh vy. Ci m Pht gio gi l hu vi php (samkhata dhamma) chnh l ch ci th gii nhnduyn-sinh ny. Ci l do ct ngha ti sao th gii li bin thin, v thng, khng mt pht no ng yn cng v cc mi quan h y, bi l trong khng c mt vt g thng hng tn ti. V mt trong nhng l do m Pht Gio ph nhn mt v thn sng to v cho th gii quan hu thn l bt hp l chnh cng l v kt qu ca nhn duyn-quan vy. (1) A.V, p. 184; M. I, pp. 262-264; Tp-Hm, 2. Cc bn, trang 542. Cn gii thch ca A-T-t-ma v cu ny th xem lun Gu-x, quyn 19 (HcNh Bn p. 1a) ---o0o--3. - S PHN LOI NHN DUYN Tr ln l i cng v nhn-duyn-lun, nu theo l lun m suy din ra th nh ch trng ca Hoa-Nghim-Tng cho ton th v tr l nhng lp duyn khi v tn, tc do nhng mi quan h m c thnh lp. Mc du nhn duyn phc tp nh th nhng nu quan st theo nhng im ch yu th ngi ta cng s c th hiu r ci tnh cht ca n. V sau, cho c tin li, cc hc gi ca A-T-t-Ma bn ng dng phng php phn loi quan st v coi l nhim v ch yu(1). Song, y ta nn chia ra bao nhiu loi kho st? Vn ny, nh trn kia ni v mi quan h nhn qu ng thi, v nhn qu d thi, vy i c ta c th kho st n theo hai lp trng y. Th nht l quan h ng thi, tc ch-quan v khch-quan. Theo Pht th ci gi l th gii rt cc chng qua ch l s giao thoa gia nhn thc ch quan v i tng khch quan m thi ngoi ra khng c ci g c gi l th gii c. (1) Lun Mahapakarama ca Nam Phng k c 24 duyn. V danh xng ca 24 duyn thy trong (Atthasalini p.9). Lun X-Li-Pht-A-T-m quyn 25, k 10 duyn. Hu-B v phi Duy Thc lit k 4 duyn tc c n thun ha dn dn. Li nh Gio l c hu ca Hu b, ngoi 4 duyn ra cn lo ra su nhn (v 5 qu) ring, nhng cho n nay ngi ta cng cha th bit c thuyt cn nguyn ra sao. T-Khu! Hy nghe cho k! Ta mun v cc ng m ni HT THY (Sabbam) Th no l HT THY? Tc l mt vi sc, tai vi m thanh, mi vi

hng, li vi v, thn vi xc, tt c ci gi l HT THY. Bt c ngi no khng cho nh th th ta s khng ni HT THY m s hi li h v thuyt HT THY ca h. Nu HT THY m khng phi nhng ci th thuyt ca h ch l nhng li bin lun sung, khng thch ng, ch tng thm no lon, v sao? V khng phi l cnh gii ca ngi ta (tc ngoi su cn, su cnh, khng c g ht) (1) Ch Ht thy y cng ging nh thut ng Idamsarvam hay Sviwmidam (ht thy ny l ton th v tr) c dng t thi i L-Cu-V-, tc l, nh ni trn, mun chiu ri bit r xem th gii tht s l vt g. Theo Pht th ci gi l th gii chng qua ch thnh lp trn quan h nhn thc gia su cn v su cnh, ngoi ra, th gii i vi ta khng c mt ngha no khc. Bi v, vn theo Pht, nu khng c ch quan th khng c khch quan, m khng c khch quan th cng khng c ch quan, ngoi quan h ch quan, khch quan ra cng khng c th gii; ci gi l ht thy cng ch c thnh lp trn quan h ny, ht nh d b lau nng ta ln nhau vy. (1) Tp-A-Hm 13, cc bn, trang 554; S. IV. P15. Ny bn! cng nh hai b lau (dvo nala katapiyo) ta vo nhau mi ng c, cng th, DANH SC lm duyn m c thc, thc lm duyn m c danh sc Trong hai b lau, nu ly i mt th b kia phi , m ly b kia b ly i th b cn li cng . Cng th, ny bn, h danh sc dit th thc dit, m thc dit th danh sc cng dit (1) Nh s trnh by sau, nu ni mt cch rng ri th ci gi l danh sc trong on vn trn y tuy ch ton th t chc ca hu tnh, nhng khi cng i vi thc ca nhn thc ch quan th n c ngha l khch quan, tc on vn trn c bit ly nhng yu t ch quan v khch quan trong hu tnh ni r ci quan h (nhn duyn) thnh lp ca n. Nhng, c iu ta cn ch l: bt lun ch quan hay khch quan, lc mi bt u t chc thnh lp ch quan, khch quan khng phi sn sinh ra th gian mt cch ngu hp, bi v t chc ch quan v t chc khch quan t thn cng u c thnh lp trn quan h, cho nn, ngoi quan h ra, chnh chng cng khng th tn ti c. Suy cu cho cng th ci gi l ht thy cng ch c thnh lp trn quan h h tng sinh tn: l ch trng dt khot ca c Pht.

(1) S-Lun, II, p, 144; Tp-Hm 12, cp bn, trang 546. Th hai l quan h d thi. Ni mt cch khi qut th quan h ny ch ci quy lut thnh lp v k tc tn ti nh th v, theo Pht, ht thy s tn ti tuy l v thng bin thin, nhng khng mt s vt g hon ton on dit c, ngha l, nu nhn duyn, tc quan h, ca n cn tn ti th s bin ha ca n cng s tip tc mi mi v trong c mt php tc bin ha nht nh. Tu trung, ci m Pht dn ht tm lc thuyt minh l ci php tc sinh mnh k tc, tc l ci ch mun sng ly ci v minh hay kht i (dc) lm ng c cn bn, sinh mnh t n li tch t nhng kinh nghim to thnh tnh cch ca chnh n, ri thch ng vi tnh cch y li m ra vn mnh, cnh gii v tnh cch mai sau: l mt quy tc nht nh. V sau, trong lun l v tm l dng nhng danh t rt kh khn thuyt minh nh: v lun l, c d-thc-nhn, d-thc-qu (thin nhn, thin qu, c nhn, c qu), v tm l th c ng loi nhn, ng-lu-qu (ngha l, tnh cht ca nhn v tnh cht ca qu ging nhau) v.v V thut ng tuy cha c tin b nhng v php tc ca n th c tha nhn t thi Pht gio Nguyn Thy ri: iu tng khng cn h nghi g na, nhng v im ny, trong chng sau v sinh-mnh-lun s c kho st tng tn. Tm li, php tc sinh mnh k tc ny l nn tng ca s k tc ca th gii v, nu ng v phng din th-gii-quan m nhn xt, n ng mt vai tr trng yu trong nhng quan h thnh lp th gii. Hai php tc trn y, trong nhn-duyn-quan, nu c kt hp li thnh mt gio iu, nhn xt v phng din trng yu, th chnh l thp-nhnhn-duyn-lun vy. Tc bt u t ng c cn bn ca sinh mnh cho n nhn-thc-lun tng hp ch quan khch quan; ri li t nhng iu kin hot ng ch quan tin n th gii nht ban trong c quan h nh th no; tt c qu trnh y c chia thnh 12 on kho st. Nhng, v vn ny cng li dnh ring mt mc s c tho lun r rng sau. Ch yu l, trong 12 on ny c php tc h tng ng thi v php tc h tng d thi u phi lin quan v c trt t mi i biu c cho hinthc-th-gii-nhn-duyn-quan, Pht cho 12 nhn duyn ny l gio php trit th-gii-quan-quan-h-lun ca Pht Gio. Tm li, nhn-qu-quan ca Pht Gio, nu ni theo ngha hp th tuy l lun-nhn-qu (causality), nhng ni theo ngha rng, n khng nhng ch l quan h nhn qu lun l m cn bao hm quan h o c na. Nu li quan st n v phng din honh th ta s thy c quan h h tng ng

thi v n bao hm quan nim ht thy, tc honh th bin khp mi phng m tung th qun thng ba i, khng trc tip th gin tip, c quan h i vi tt c mi s tn ti hot ng. Ni cch khc, d trong mt my bi cng c nhn quyn quan h, bi th bt c mt hin tng no i na cng u c quan h vi mi phng ba i, d l mt ht bi nh cng th: l ngha i khi ca thuyt Nh-Duyn. Trong nhng lp nhn duyn (quan h) trng trng v tn y tuy cc k phc tp, nhng vn c mt php tc t chnh, khng mt cht ri lon. i sau ngi ta thu thp nhng im trng yu trong , ng trn nhiu lp trng quan st, ri cng theo danh t c m gi l nhn duyn c th. Nhng, ni theo tinh thn ca Pht, thuyt nhn duyn mc du phc tp nh th song, nu ni theo ngha rng th im trng yu cn bn l sinh mnh, cn ni theo ngha hp th n l php tc hot ng ca tm, tc l trong ci mng li quan h tuy v cng phc tp, nhng im trng yu cn bn th vn l ci tm (cita), ngoi tm ra th nhn-duyn-lun cng khng th c thnh lp: l kt lun chung cc (nhng, im ny s c trnh by sau). ---o0o--4.- SO SNH VI CC THUYT CA NGOI O Nu cho thuyt nhn duyn l th-gii-quan c sc ca Pht th i vi ba lun thuyt ca ngoi o c trnh by mc th nht, n c nhiu im hn hn cc thuyt kia, nht l kho st v phng din nhn thc tng hp thuyt minh th gii th n li vt xa ch trng c-on-lun ca ngoi o; khng nhng th c th ni n cn cn c ngha hc thut na. Hy so snh vi cc hc phi cn i: ng v phng din trit hc m ni th nhn-duyn-quan c th snh vi lp trng ca Khang-c v cbin-h-ngch-nho (?); cn ng v phng din khoa hc m ni th n cng gn vi t tng tng-i-ch-ngha (Relativism), cho nn, cui cng, ba lun thuyt cht phc ca ngoi o khng th b kp: l mt s tht hin nhin. Tuy vy, c iu ta khng th b qua l nhn-duyn-quan nay cng c im phng pht nh ba thuyt ngoi o trn kia. Ni cch khc, nu ch trng mt cch nghim khc th php tc nhn duyn c khc g ci gi l tc-mnh-lun? Ri, mc du khng coi ht thy l quyt nh nh tc mnh lun, nhng li tha nhn c tc dng hu thin th nh th h khng tng hp vi ngu-nhin-lun? n nh c bit ly tm, tc ch, lm c s ca nhn duyn th chng qua cng li t thuyt thn- dn n thuyt nhn- m thi. C xem th th thuyt nhn duyn ca Pht mt mt tuy c khc vi ba thuyt trn, nhng, mt khc, ng thi, cng li bao

hm sc thi ca ba thuyt y: y l mt s tht khng th ph nhn. Dauy c im bt ng l ngha nhn-duyn ca Pht c tnh cch chit trung, cu thnh th-gii-quan trung o, khc hn vi th-gii-quan cc oan. ng v phng din th-gii-quan m ni th kt qu ca thi trung o y chnh cng tc l nhn-duyn-quan. Ny Ca-Chin-Din! Phn nhiu ngi ta ch ng v hai bn, tc hoc cho l c, hoc cho l khng Ca-chin-din! Bo ht thy l c, l nht bin kin, bo tt c l khng, l nh bin kin. Ca-chin-din! Nh Lai ni php xa la nh-bin ny m cho rng v v minh lm duyn m c hnh, hnh lm duyn m c thc (1) on vn trn y l Pht ni cho Trng-lo Ca-chin-din v vn th gii, v trong Pht ch by r v nhn-duyn-lun. y, i vi vn thc ti, hin nhin ta thy Pht gi thi trung o qua thuyt nhnduyn ny. Ngoi ra, nh ni trn, i vi cc vn trng i khc nh s kh, vui ca kip ngi l do mnh t to hay do ngi khc gy ra, sau khi cht, con ngi cn hay mt v.v Pht u gi thi y v mun gii quyt chng bng thuyt nhn duyn. Do , thuyt nhn-duyn l gio l t n chim mt a v c bit v nh hng n t tng gii ng thi nh th no l mt iu cng d hiu. (1) S. II. P, 17. ---o0o--CHNG II - HU TNH LUN I CNG 1- V-NG-LUN Tt c u do nhn duyn sinh, trong khng c mt ci g tn ti tuyt i, bi th hu tnh (satta), tc sinh vt, d nhin cng khng ngoi nguyn tc y, cn ci t ng (atta atman) m ngi ng thi cho l mt linh th c nh th ch l sn phm ca khng tng m thi. Hi: Ai to ra hnh ny (bimla = hu tnh)? Ngi to ra hnh y u? T u hnh ny sinh? Ri v u hnh ny dit? p: Hnh ny chng phi t to, cng chng phi do ai to, do nhn duyn (ketum paticca) m sinh, nhn duyn dit th dit; cng nh ht ging gieo

ngoi rung, gp t gp nc v nh nng nh m ny n; (5) un, (18) gii cng do nhn duyn m sinh, nhn duyn dit th dit. (1) (1) S-Lun, I, p. 134; Tp-Hm 45, cp bn trang 31. Trn y l quan nim ca Pht v cc t v bn th hu tnh, tc hu tnh c thnh lp bi nhng yu t ch quan, khch quan v mi quan h gia cc yu t . Ni khc i, l c thnh lp bi nhn duyn. Nu ni theo th d m Pht gio rt a dng th nh mt c xe do nhiu b phn hp li m thnh. (1) l v-ng-lun (anatta vada) ca Pht gio v l ch trng hin th nht trong gio l. Tuy n l kt lun ca nhn-duyn-quan cng khng ngoi vic ly sinh-mnh-quan-v-ng-lun lm trung tm pht huy v khong i. Li nh ch ngha v thn khng nhng ch l ch trng ca Pht Gio m cng cn l ch trng ca K-Na-Gio v phi S-Lun na, nhng, ngoi Pht gio ra, c l khng c gio phi no khc ph nh-mnh-lun c nhn tm cu gii thot tn gio: l mt c trng ca Pht gio. Bi th, v cn c v-thn-lun Pht khng quan tm thy, nhng, tri li, dc ton lc vo vic lun chng v-ng-lun, iu tng khng c g l l c. Tuy nhin, theo ch ti thy, s gii thch v lun chng ca Pht v chn ngha ca v-ng-lun, thng l, phn nhiu c tnh cch c gii. Nhng y ti s khng bn n nhng phng thc lun chng y, i khi ni v t chc hu tnh th t nhin ta s thy r bn ca n. (1) HI: Ai to ra chng sinh? Chng sinh dit ri v u? P: ng mun bit ai to ra chng sinh ? l ngh ca ma vy, chng sinh ch do ch hnh tp hp li m thnh (suddha sankharapunja) trong khng c ci g c th c gi l hu tnh (quan nim nh mnh c nhn); cng nh cc b phn tp hp li m gi l xe, cng th, ch da vo (5) un m (tm) c i tn chng sinh m thi (S. I, p, 135; Tp 44, trang 731). l bi tng c ting ca Bta-la-ni (Vajisa). Sau, th d c xe ca Long-Qun (Nagasena) ni v vng-lun cho vua Di-lan chnh pht xut t (Xem Milinda Panda 9, 111, 1-8). Li trong Tp-Hm, bn Hn dch th bo l li ni ca Thi-la-ni (Sela), y tuy l mt s thc lch s nhng nay vn cha th xc nh c.

2- NHNG YU T T CHC THNH HU TNH Song, c Pht cho nhng yu t t thnh Hu tnh l g? vn ny, ni mt cch i th, Pht chia nhng yu t thnh lp Hu tnh thnh hai loi: mt l yu t phi-vt-cht (arupina), v hai l yu t vt-cht (rupina). Ni mt cch d hiu th l yu t tinh thn v yu t nhc th, hai yu t y kt hp li m thnh Hu tnh, v ni theo thut ng l danh-sc (namarupa) vy. Danh t ny c dng lm thut ng t thi i Phm-Th v thng ch ngha hin tng v c th (individual), (1) Pht cng thu dng v cho l n v thnh lp Hu tnh (2). (1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S trang 259-260. (2) S gii thch tng tn v namarpa, xin xem Max Walleser: Die Philosophische grundlaedes alteren Buddhism (Heidebberg 1904, s. 42-64. Theo s gii thch ca Pht gio th danh l yu t tinh thn, ch cho th, hng, hnh, thc trong thuyt Ng-un, cn sc l yu t vt cht, ch yu t nhc th do bn i to thnh (1). Ni cch n gin, danh, sc l s tn ti ca thn v tm hp thnh. Theo Pht, nu bo sinh mnh (jiva) v thn th l mt hay khc nhau u l sai lm(2) bi v danh, sc phi ha hp li mi thnh lp c hu tnh. C xem th th t tng ca Pht tuy c phn pht phong v nh-nguyn-lun, nhng tht ra cng c th cho n l mt loi Tnh-hnh-lun (parallelism) Pht li cn chia s danh, sc thnh nhiu th ni v nhng yu t thnh lp hu tnh, nh lc gii, ng un, t thc, thp nh x, thp bt gii v.v V c khi Pht ch trng quan st v thn th, c khi ch nhn mnh v phng din tinh thn, c khi ch quan st v mt hot ng nhn thc, ngha l, Pht ng trn nhiu lp trng khc nhau ni r s cu to ca Hu tnh. By gii ti hy cn c theo s phn loi ch yu trnh by mt cch n gin nh sau: Trc ht hy bn v thuyt Lc-Gii. Thuyt ny ch yu thuyt minh v yu t vt cht, tc t chc ca thn th, v n thng c ni n trong Trung-n--Trit-hc-Tn-Gio-S-Hm 42, Phn-bit-lc-gii kinh (M.140 Dhativibhanga) v cc kinh khc. Theo thuyt ny th Hu tnh l do t, nc, la, gi, khng v thc, c gi l lc i, to thnh; nh nm gii (i) trc m c cc c quan ca thn th v tc dng ca chng_t l xng, tht; nc l mu v cht lng trong thn th; la l nhit kh; gi l s h hp; khng l cc l trng_nh vo mt gii sau cng (thc) m biu hin cc hot ng tinh thn. Khi quan st v phng din ny, khng thng chia ch v thuyt minh v t chc thn th mt cch rt chi li v

tng tn, nhng s qu phin ta nn y ti khng dm i su vo chi tit. Tm li, thuyt Lc-gii tuy khng phi phn loi trng yu bng thuyt ng-un, nhng v phng din thuyt minh t chc Hu tnh, d nhin, n cng l mt thuyt quan trng. V sau Chu-Ngn-Tng ch trng Lci-duyn-khi tht ra cng bt ngun t cch phn loi ny. (1) Trung-Hm 7, i-Cu-Hi-La kinh, Cp bn, trang 30; Cullaniddesa, p.181 (2) Tp 34, trang 667; M. I, pp. 485-486. Th hai l thuyt T-Thc. Thuyt ny ng trn lp trng duy tr sinh mnh, tc Hu-tnh-th, chia s thnh lp hu tnh lm bn yu t quan st. Mt l on thc (kabalinkarahara) l b phn nh vo thc vt nui sng, tng ng vi ci gi l nh n m sng (annarasamayatman) trong o-Ngha-Th, l yu t nhc th. Cn hai, ba v bn l nhng yu t tinh thn, t th n tinh, tc l xc thc (vinnana-ahara). Thuyt ny ni r chng sinh nh t thc (bn cch n) m c cu thnh. Tuy rt tng t nh ci m o-Ngha-Th gi l Ng Tng (1) nhng, o-Ngha-Th cho chn tnh thc ng l hoan h ng (anandanayatman), Pht gio th cho l v ng. Trong khi ni ht thy chng sinh nh n m sng (sabbe satta aharatthitiha) tht ra cng rt tng ng vi ci gi l ht thy chng sinh nh vo hnh m sng (sabbe satta sankhathitika), bi th, tuy ni l n nhng khng cho l trung tm ca mi v. iu ny c Pht ch by r, v vy khng nn chp cht vo vn t mt cch thi qu. Th ba l thuyt Ng-un (pancakkhandha) c Pht s dng mt cch rt ph bin v, v vy, c th c coi l i biu cho cc yu-t-quan. Thuyt ny chia t chc ca ngi ta thnh nm loi quan st, l: sc (rupa - vt cht), th (Vedana - cm tnh) tng (sanna - biu tng) hnh (sankhara ch) v thc (vinnana thc, ng tnh). Tri vi thuyt Lcgii ni trn, phn loi Ng-un ny ch chuyn thuyt minh v nhng yu t tm l. Sc thu nhip tt c nhng yu t vt cht, cn bn un kia (th, tng, hnh, thc) l nhng yu t tm l trng yu, nhng trong phn tml-lun sau s ni mt cch r rng, y cha cp n. Ngoi ra, cn c nhng phng php phn loi khc chuyn ly hot ng nhn thc lm tiu chun nh thuyt lc x (chayatana) chia ra mt, tai, mi, li, thn v , ri cng thm lc cnh sc, thanh, hng, v, xc v php thnh ra thp-nh-x. Ri li phi hp lc-cn, lc cnh v lc thc m thnh thp-bt-gii (18 gii). Nhng, cho tin li, tt c cng s c

thuyt minh r rng trong chng tm-l-lun sau, y ch gii thiu qua v danh mc m thi. (1) V thut Ng-Un, xem n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 312314. Tm li, d l phng php phn loi no i na theo Pht th Hu tnh l mt hp th gm nhiu yu t t tp li ch quyt khng phi l mt th thun nht, n c v c nh; v bt c yu t no cng u nim nim sinh dit, nht l hin tng tm l lun lun lu chuyn bin thin, khng mt pht no dng mt ch, trong khng c ci g c gi l ng th thng tr c. Do , c theo phng php quan st ny th y c th cng coi l mt cn c ca v-ng-lun. Phng php quan st ny cng tng t nh tm-l-hc hin i, ly nhng hot ng tinh thn v cn nhc lm im xut pht ri phn tch v kho st mi hot ng tm l i n ch bc b ci gi l t ng c nh. Li na, phng php quan st yu t trn y, d nhin, l ly nhn loi lm trung tm, nhng, ng trn lp trng ca Pht gio m nhn xt th khng phi n ch hn cc nhn loi m c th ng dng cho tt c mi sinh vt. Duy c im sai khc l nhng h ng ng vt th tinh-thn-lc khng bng loi ngi, bi th nhng ng tc v mt vt cht mnh hn. Ngc li, nu trn nhn loi cn c s tn ti, nh ngi ci tri chng hn, th sinh hot vt cht chc phi yu km hn sinh hot tinh thn, v, nh vy th phng php phn loi trn y khng th ng dng mt cch thch hp nh loi ngi c. Tm li, ng v phng din nguyn tc m ni th phng php phn loi trn c th ng dng cho tt c Hu tnh mi giai cp, khng nhng th, nu ch ng trn lp trng php tng m nhn xt cng c th kt lun nh th (nhng v sau ny sinh nhng vn nh hu tnh ci V Sc, c cc php v sc, tc l nhng vn vi t ca vt cht, song y cha cn lun cu v im ny). ---o0o--3- NG-LC-NHN THNH LP HU TNH Tr ln, mi ch trnh by nhng yu t thnh lp hu tnh, ng v phng din tnh m nhn xt th mi ch l s quan st c tnh cch c gii v phn tch. By gi, em tng hp tt c nhng yu t li vi nhau, v ci m Pht gi l nhn duyn tc l ch s quan h gia ti-liu-nhn v nguyn-

ng-lc vy. V vn ny, Pht dng nhiu danh t biu hin, chng hn nh nghip (kamma), v minh (avjja), dc (tanha) v.v Ny cc T-Khu! T thc ny ly g lm nhn? Ly g lm tp? Do u m sinh? Do u m pht sinh? T thc ly DC m pht sinh, (1) Cc nghip i ly V MINH lm nhn m tch t cc m (un) ca i khc. (2) Trn y l nhng on vn thy ri rc trong cc kinh. n hai ch chp trc (upadana) lm nhn tch t nm un th Pht c bit hay dng, thng thng gi t chc ca Hu tnh lm nm th un (pancupadanakhandha), tc l nm yu t do chp trc m c kt hp. Tuy nhin, nu ni mt cch tng qut th nhng ci lm cn bn kt hp nm un l phin no v nghip, tc l cht keo dnh cht t chc ca Hu tnh li vi nhau, khng cho ri nhau, khng cho ri nhau. Bo rng v minh, i, trc, dc, tt c u l nhng vt thuc phin no, da vo kt qu ca nghip, tc hot ng ca chng, ri nghip lm cn bn li khin cho nm un hot ng, c nh th tr thnh lu chuyn v cng. Xe ty cc nghip khi, Tm thc chuyn theo xe, Ty nhn m chuyn ti, Tm hoi th xe ngng (3) My cu k trn y ca Bt-k-la-ni v s kt hp ca nm un nh mt c xe, ngha l xe chnh c to bi nghip, y vo thc ch r phng hng hnh ng a vn mnh tin ln. Nu mun hiu tht r ngha ny th d nhin phi thuyt minh v tnh cht ca phin no v nghip. Nhng v phin no cng nh nghip xin dnh li cc chng sau s bn r hn, y ch a ra kt lun tng qut, th thi. (1) M. 38 Makatimhasankhanya I, p. 261: Trung, 54. Tr Kinh, trang 253 (2) Tp, 13, trang 552: Cu X, 22, Hc Nh Bn, trang 9 Vn-Bi-Li cha c r. (3) Tp, 49, trang 753; Vn Ba-li cha c r, nhng nhng cu sau y i lc cng tng t :Th gian y vo nghip m chuyn, hu tnh theo nghip tri buc cng nh bnh xe ln theo ci trc (Sutta nipata 654). Ngun gc ca phin no d nhin l v minh, nhng v minh l mt ci m nu gii thch l khng bit th tc l ch ci khng bit (v tri) t v thy v, ng v phng din lin quan n sinh mnh m kho st, n c coi nh bao hm ngha tnh . Nu ni theo c-bin-h-ngch-nho (?) th chnh l s sng v, nh vy nu cho n l ch m qung nguyn thy c

l l ng hn. V im ny, ti bn n theo quan im ton th ca Trit-hc n-(1), nhng y c bit nhn xt theo kin a ca Pht Gio cng c th c coi l mt s tht chng minh ging nhau. V, trong thuyt Thp-nh-nhn-duyn, v minh c gi l hnh, tc cn ca ch nhng, thuyt T- th li gi ci nguyn l tng ng vi v minh trong Thp-nh-nhn-duyn l i, tc kh i (tanha, trasna), nh vy c khc g ngha v minh dc u? Li nh kin ca cc lun s n--Trithc-Tn-Gio-S-T-t-Ma. (1) Trit-hc Tp Ch, s 364-365 (i chnh nm th VI thng 7-8) i sau, Php-cu (Dharmtrata, mt trong bn v i lun s ca Hu-B chng hn, cng bo v minh l tnh chp ng ca Hu tnh v Thunchnh-l-lun cng thu dng kin ny (1). Nh vy bit t ra cng c mt s hc gi gii thch v minh vi ngha tnh . Song m, bo rng, do v minh m ng un c kt hp tht ra cng khng ngoi vic ly ch sng lm cn bn pht sinh hin tng sinh mnh, cho nn, ni l dc hay chp trc chng qua cng ch l phin dch v minh thnh ch, rt cc cng mt tc dng nhng khc nhau v phng php quan st m thi. n nh v minh l ngun gc ca ht thy nhn duyn th sau y, trong mc Thpnh-nhn-duyn, s trnh by r, tc iu kin th nht kt hp nm un l ch sng vy. Nh th l da vo ch nguyn thy, tc nng lc v minh, khi ln hot ng thc, ri hot ng ny hnh thnh tnh cch ca t th hu tnh, quy nh qu trnh m t th y tri qua trong v lai: tc l nghip. Bi th bo rng y vo nghip m Hu tnh tng tc lu chuyn, tc l y vo t thc, lc gii v ng un m thnh lp n v hu tnh, ri c th ha, chp cht lu tnh cch t th, tch t tt c kinh nghim qu kh ri da vo quy nh v sng to qua trnh trai qua trong v lai. Ni cch khc, ci nguyn-ng-lc th nht lm cho nm un kt hp li l v minh, vi mc ch ca ch mun sng l khin cho yu t y biu din thnh mi hot ng, tc kt hp chng thnh hu-c-th, ri theo kt qu ca ng lc cn bn y m hu-c-th tr thnh c-th-ha lm c s cho nhng hot ng c th trong tng lai; tc l nguyn-ng-lc th hai. Nhng v minh v nghip ni tip lun, khng lc no on tuyt, cho nn s kt hp ca nm un cng ni tip, khng gin on v chnh nh s bin ha bt tuyt y m sinh mnh c lin tc. (1) Cu X quyn 10. ---o0o---

4- BN CHT CA HU TNH Nhng c iu ta cn ch l s trnh by trn y mi ch coi hu tnh c tnh cch c gii, tc l mi ch gii thch mt cch i khi ch cha phi x l ton th sinh-mnh-quan ca Pht Gio mt cch trit . Trc ht hy kho st v s phn bit v minh v ng un. Theo Pht ni th ngoi Ng un ra khng c vt g khc c th c gi l nguyn l ca v minh, v nghip cng vy, bi th,bo l v minh hay l nghip chng qua cng ch l nguyn l hot ng ca hu tnh c nhn xt theo nhng lp trng khc nhau m thi. Th hai, tuy c cha nhng yu t cu to hu tnh thnh nhiu loi kho st, nhng ch tin li cho vic quan st ch trn thc t th ng nhin khng th khu bit c, bi v, theo Pht, bo sinh mnh l mt hay khc u sai lm; do , th ba, nhn xt v s kt hp ca cc yu t Hu tnh th ngha ca s kt hp y cng rt hn nh, ch khng nh s kt hp ca c xe. To sao? V xe th trc phi c b phn ri sau mi c ton th, cn s kt hp ca hu tnh hu c th trc l ton th ri sau mi l b phn. Nhng tht ra th ton th hay b phn u khng th tch ri quan nim, ngha l, s kt hp y cng nh tm-l-hc ngy nay bo nhng hot ng tm l l tr, tnh, , chia ra nhiu loi quan st, cho tm l s kt hp ca nhng yu t th ngha ca lp thuyt ny cng tng ng. Cho nn, theo ch ti thy, s thuyt minh c tnh cch c gii trn y, ni theo tinh thn ca Pht, l lm cho chng sinh hiu r s gio ha v v ng lun ca Ngi. Nn bit, ci dng ca Pht l ch ph nhn thuyt linh hn c nh, tc Pht cho sinh mnh cng ch l mt hin tng quan h, do , bn thn Pht quyt khng coi sinh mnh nh mt c xe c tnh cch c gii, nht l nu gii thch n gn nh t tng duy vt lun th li cng khng th chp nhn. Nh vy, kin ch thc ca Pht v bn cht hu tnh nh th no? V vn ny, khi bn v nghip v lun hi s xin trnh by tng tn, cn y th ch kho st trong phm vi sinh mnh lun m thi. Nu cn c theo tht ca Pht th hot ng ca hu tnh cng do nhiu iu kin chi phi, bi th, nu xt v bn cht hu tnh th chnh l s tn ti ph bm t v thy, v l iu kin th nht l v minh tc ch sinh tn, cng v thy, ngi ta khng th tm ra u mi ca n; Pht ni r rng nh vy. Do , v minh tuy l ng lc nhn kt hp ng un, t thc, nhng khi ch cn bn ny l nhng hot ng th rt cc n cng t trong s th c quan m trin khai ra ri tm y theo ci c trng y m chia thnh nhng yu t quan st, phn tch ch n quyt khng phi l vt ngoi t thn tc dng khin cho hin tng sinh mnh pht khi. Ngha l,

trong bn thn v minh c y kh-nng-tnh tng ng tr thnh nhng yu t ng un, t thc ri, nhng khi vn cha khai trin ci a v ca trng thi nguyn thy th c gi l V minh, cn ci ng th khi trin khai ri th c gi l ng-th-un. iu ny c xem cc hc gi ca A-T-t-Ma sau ny khi thuyt minh v mi hai nhn duyn cho th ca cc ch v minh, hnh, v.v l nm un th r. Bi vy; s thnh lp ca hu tnh tuy l kt qu ca nhn duyn ha hp, nhng khng phi ging nh quan nim v c xe khi mt b phn no b ph hoi th ton b c xe cng nh hng, m hu tnh l vt n thun, bn cht ca n l nht th, v th n l v thy v chung, tip ni khng ngng. Gi s cho hu tnh l s kt hp mt cch my mc ca nm un i na th nhn duyn cn bn vn l v minh v nghip (ngoi tr trng hp gii thot sinh t). Bi th sinh mnh cng vn l v thy v chung tng tc bt on ch quyt khng ging nh c xe m s hp thnh cng nh s tiu hoi rt d dng. Xem th th th d v c xe cng ch l mt th d i khi, c th ni cui cng, n chng lin quan g n bn cht ca hu tnh c. V sau, trong cc b phi, nh c-T-B (Vajjputtaka, Vatsiputriya) ch trng c Phitc-phi-ly-un-ng, tc l mt loi ng th khng la nm un m cng khng phi l nm un; Kinh-Lng-B (Sutrantika) th tha nhn s thng hng tn ti ca t--thc; Ha-a-B (Mahisasaka) th bo c cng-sinh-t-un, tc l mt loi yu t (v minh) tri qua sinh t m khng tiu dit. Thm ch cc nh i-Tha Duy-Thc th ch trng s thng hng tn ti ca thc A-Li-Gia (Alayavijnana) v.v c nh th pht sinh nhng ch trng hu-ng-lun tng khng c g l l c. Tm li, h u ly v minh hoc dc (tanha) lm c s kho st sinh mnh, do m t n nhng kt lun nh trn. Tuy nhin, theo ch ti bit, so vi ch trng ca Thng-Ta-B chp cht vo s quan st c gii, nhng ch trng ca cc b phi trn y ta h li gn vi chn ca Pht hn. Ni khc i, cc b phi trn cng hn hn Thng-Ta-B im lm cho gio ngha ca Pht sng t v phng din lun l. Nhng, nu sinh-mnh-quan ca Pht qu tht nh nhng ch trng trn y th ti sao li bo v-ng-lun l c sc ca Pht gio? V vn ny, theo ch ti thy, pha ngoi o cho t ng l mt vt c nh, cn Pht th li tn lc quan st n v phng din lu ng, v, nh s trnh by sau, coi n cng nh dng thc loi b mi quan nim c nh. Hnh thc v vn mnh ca hot ng sinh mnh lu chuyn phi nh vo nhiu s tnh, c bit l nghip, v bin ha khng ngng, khc hn vi ngoi o cho ng th l mt trng thi tr tc bt bin. Chnh v th m bo sinh mnh do nhn duyn sinh. Ngoi ra, cn mt l do khc na khin Pht kin quyt

ch trng v-ng-lun l v thuyt ny, so vi thuyt hu-ng, c hiu lc lm tng thm gi tr nhn cch ca ngi ta hn, l l do thc tin. Phng din thc tin ny ca Pht cn c cn c trng i hn c mi l lun, v, theo Pht, nhng ti c ca con ngi ly ng dc, ng chp lm cn bn, ni theo thut ng l chp ng, ng s, nhng ch quy tc ca ng chp, ng dc d nhin l ly ci ta lm trung tm, cho nn, h nhn nh ta tu cng l nhn nh ng chp, ng dc, vy nu ph nh ci ta th s ngn nga c mi ti c: l cn c khin Pht ch trng thyt v ng. Nhng, xt n ngun gc ngha v ng lun (ct xn tiu ng) ny th trong o-Ngha-Th ni n ri (1) v c S-Lun dng lm quy phm (2) khuyn ngi noi theo ch khng hn l gio l c hu ca Pht. Song, o-Ngha-Th v S-Lun ch lp ng lm mc tiu ch trn l lun tuyt nhin khng ph ng chp, cn Pht th i xa hn, d trn hnh thc cng kin quyt ph thuyt ng: l c sc ca Pht. Hn na, nh s trnh by sau, v ng quan, v mt tiu cc dit tr ng dc, ng chp, l cng n ch yu ca s tu Thin; v mt tch cc l c s ch yu ca vic tng l o c v tnh thng, nu kt hp c hai phng din quan st th v-ng-quan cng d hiu hn. Tm li, cn c ca thuyt v ng trong Pht gio ngoi l do tm l ra cn kim c l do lun l na. Bi th, khi x l vn sinh mnh s thc theo l lun khng th trc tip da theo cn c lun l thc t ri ty hon chuyn m da theo cn c tm l lun, v nu ch suy cu theo l lun khng thi th sinh-mnh-quan ca Pht, nh ni trn, s t n mt loi kt lun hu ng: l iu ta cn ghi nhn. (1) Maitrayana np 6, 21 (xem Su phi Trit hc n trang 325) (2) Samkhya karika 64 (nh trn, 203) ---o0o--5- SINH-MNH-QUAN NG THI VI SINH-MNH-QUAN PHT GIO Nhn duyn quan ca Pht da vo th gii quan thi by gi m c thnh lp v sinh mnh quan c sc ny ca Pht cng c quan h mt thit vi t tng gii ng thi v vn ny. Nh trn ni qua, sinh-mnhquan lu ng ca Pht chnh c thnh lp bi kt qu ca s kho st v c hai khuynh hng hu-ng-lun ch trng c mt ng th c nh v duy-vt-lun do cc nh duy vt ch trng. C xem t tng gii lc by gi th thy mt mt t tng trit hc ly t ng lm trung tm t thi i o-Ngha-Th v thuyt linh hn thng tc ang thnh hnh, ng thi, mt

khc, cng c rt nhiu ngi bt mn vi nhng thuyt hu ng m ch trng duy-vt-lun. im ny ca nhn vo phi Lc-S th r. Chng hn nh Ni-Kin-T-Nh--T, Ma-Ha-L-C-X-La v Ph--CaChin-Din v.v l nhng nh hu-ng-lun; nhng Ph-Lan-Na-Ca-Dip, nht l A-Di--S-X-Khm-B-La, th thun nhin l nhng nh duy vt lun. Li xem nh 62 kin (lc thp nh kin) trong kinh Phm Vng th ta thy i biu cho thng thc lun l thuyt hu ng, cn i biu cho duyvt-lun th chnh l on-kin-lun (Ucchedavadi) v v-nh-v-duyn-lun (Ahetu apaccayp-Vadi) vy. Sinh-mnh-quan ny n vo thi i pht cng tng t nh sinh-mnh-quan u-Chu vo th k th 18. Mt bn tun theo tn ngng C-c, linh-hn-quan c nh c nn hc thut cn i lm cho rc r nhng dn dn tht th, song vn cn bm cht ly mt hnh thc no ; cn mt bn th ly nc c lm trung tm kch lit ch trng duy-vt-lun v nh hng rt ln n giai cp tr thc tin b. Ngoi ra, cn c tnh-hnh-lun vi nhng hnh thc sinh-mnh-lun tng t nh sinh-mnh-quan lu ng ca Pht v ni theo mt ngha no , c th bo thuyt ny chnh mun iu ha hai t tro ca hai phi ng thi. Cng nh Pht thng ni l c gii, l nhn-duyn-ha-hp, nu ch nhn xt ngha ca nhng t ng ny v mt biu hin, th n cng khng khc g kin ca A-Di--S-X-Khm-B-La v cng tng t nh thuyt cho hin tng sinh mnh l s ha hp ca t i do ThunTh-Phi (Chayata) ch trng. Nhng khc vi cc nh duy-vt, Pht khng cho ngun gc ca sinh mnh ch l vt cht m cn tha nhn c yu t tm l, nh vt, im ny cng li tng hp vi cc nh hu-ng-lun. Xem th th thi ca Pht l bc b c hai thin kin thng, on m ch trng mt hnh thc tnh-hnh-lun ca sinh-mnh-quan lu ng. Sinhmnh-quan ny ca Pht tuy c im c sc, nhng, nh ni trn, vn da vo sinh-mnh-quan do hai tro lu t tng ng thi biu hin, ngay c nhn-duyn-lun cng th; l mt s tht khng th ph nhn. C xem th th c sc v sinh-mnh-lun ca Pht l do kt qu ca thi trung o ca Ngi v chnh thi y cho ta thy th lc ca hu-ng-lun v duy-vt-lun lc mnh bit chng no. Nhng nay ngi ta khng bit Pht tn bao nhiu cng trnh nghin cu v kho l mi cu thnh v biu-hin-ha sinh-mnh-quan ca Ngi. ---o0o---

CHNG III - TM L LUN 1- SINH MNH VI HOT NG TM L Ly v minh lm nn tng m c hot ng sinh mnh, v c hot ng sinh mnh th tt phi c hot ng tm l, im ny c xem tnh cht ca nhng yu t thnh lp hu tnh c trnh by trn cng r. Bi v hot ng tm l l ch cn bn v minh, mu t n ba mc ch ca n nn ly phng hng lm nh sng dn ng, i trong v t pht trin, bi th, theo Pht, nu ch ng v phng din kh-nng-tnh m ni, th hot ng sinh mnh v hot ng tm l tuy l ng nht, nhng ci phng php biu th th cha hn ging nhau. Nh ni trn, nhng sinh vt h ng th hot ng tm l yu m hot ng sinh l mnh (tc hot ng bn nng v--thc); cn nhng sinh vt cao ng th, thch ng vi a v, hot ng tm l hin tr hn, t pht huy ton th tc dng tm l trong sinh mnh t thn; tc l, theo pht, bn cht ca sinh mnh tuy l ch m qung, nhng nu n dn d tin n s tn ti quan nim th n c ngha hng thng. Bi vy, h s chi phi ca ch m qung cng mnh bao nhiu th sinh vt cng chm xung mc h ng by nhiu. Tm l lun ca Pht gio d nhin cng c biu th theo chiu hng y, cn c theo nhng loi sinh vt biu th s sai khc, nhng tht ra y cng ch theo ngha rng m nhn nh phm vi sinh vt mt cch cht ch thi. Nu theo Pht th hin tng tm l cc phc tp, y nhn loi lm m phm v nh vy th tm l lun Pht Gio rt cc cng khng ngoi kt qu ca s kho st v nhn loi. Nhng v sau, s kho st v tm l ca A-T-t-Ma cng thng so snh hu tnh trong ba ci v, ng v phng din hu-tnh-quan lun hi-lun m ni, s kho st ny cng rt thch ng. Do , tm l lun tuy ly nhn loi lm trung tm nhng cng thng ly hu tnh nht ban lm bi cnh. ---o0o--2- C QUAN CM GIC Trc ht hy ni v c quan cm gic. Nhng cm quan ca ngi ta c chia thnh mt (cakkha nhn), tai (sata nh), mi (ghana - t), li (jihoa - thit), thn (kaya, hay tacca xc cm) gi l nm cn. S phn loi ny c t thi o-Ngha-Th v t tt c cc hc phi u tha nhn. Pht gio cho l ton th c quan nhn thc ngoi gii, bi l s phn loi y cn c vo s tht hin nhin ch khng cn phi a ra mt kin c th no. Tuy vy, gia cc phi cng c nhng kin hi khc nhau v vn

do u m nm cm quan c thnh lp. V vn ny, trong o-NghaTh tuy khng c r rng, nhng i khi c th cho chng phn tit t Phm ri tri qua qu trnh pht trin m thnh. Phi S-Lun th mt mt ch trng do Ng mn (ahanhara) pht trin, ng thi, mt khc, li vn bo tn kin cho rng chng c thnh lp bi nm yu t t, nc, la, gi, v khng. n phi Thng-lun th cho chng pht trin t nm i, song li bo mi i tc t, nc, la, gi v khng t n hnh thnh mi, li, mt, da v tai v.v Tm li, bt c phi no cng u cho ng cn c ngha na tm l na sinh l. Do , d cho chng c l vt cht i na nhng cng do b phn cc vi diu (saksmabhuta - t vt cht) to thnh m con mt tht thng thng khng th thy c. Tt c cc phi u cng mt kin v s gii thch ny, bi v ci m h bo l cn (indriya) khng phi l tai, mt biu hin bn ngoi l ph-trn-cn m c ngha ch ci tc dng tim n bn trong, c gi l thng-ngha-cn vy (nu ni theo ngn ng ngy nay th l tng ng vi t chc thn kinh). Song, v im ny, Pht by t kin nh th no? Ni mt cch i th th kin ca Pht cng khng khc my vi nhng quan im k trn. Ni nhp s y (cn) l g? Mt l ni-nhp-s, l tnh sc do t i to thnh m khng th thy c, v c chng ngi (hu i). Ni-nhp-s ca tai, mi, li thn cng th. (1) ngha trong on vn trn y cho rng nm cn l nhng vt do bn yu t t, nc, la, gi to thnh, tuy khng th thy nhng khng th cho vt g khc xm nhp v l s tn ti chng ngi. kin ny i khi cng tng t nh quan im ca phi Thng-lun ch khng cho mi yu t t n a n cn c th, tc mi yu t t hnh thnh cn ring ca n, nhng tng hp ton th bn yu t mi to thnh cc cn: l im bt ng gia Pht gio v phi Thng-lun. Nhng, vn c t ra y l: bn yu t (t i) tng hp nh th no thnh nm cn? Ti sao li bo hnh tng ca nm cn l tnh sc? V nhng vn ny, theo ch ti tn lc nghin cu, trong cc kinh in c cha h c gii p, do khng th bit mt cch r rng. V sau, cc v Lun s ca A-T-t-Ma tuy c nhiu lun cu v vn ny nhng kin cng li chia r. (1) Tp 13. Cp bn, trang 554: Dhammarangani p, 5976. Tm li, nu ch ni trong phm vi Pht Gio Nguyn Thy th ng cn l s tn ti vt cht, tc dng ca chng d c vi diu n u chng na th

cng vn l vt hu thin v c th hy hoi. V li, trong mt trnh tng ng, c th dng s dinh dng sinh l tc thnh, bi vy, nm cn l mt trong nhng b phn ca nhc th, cng chung vi th mnh trong k hn, l nng lc ca chnh bn cht sinh mnh. Do , X-Li-Pht gii thch rt ng khi ng ni vi i-Cu-Hi-La nh sau: nm cn da vo th mnh (ayna) m tn ti (1) Nm cn tuy l nhng c quan nhn thc ngoi gii, nhng i tng ca chng u c hn nh v d nhin chng khng th vt ra ngoi phm vi nht nh; Ngha l, nhn cn ch c th i vi sc cnh, khng th di thanh cnh, v t cn vi hng cnh ch khng th thng sc cnh v.v Nhng c quan thng nhip ton th nm cn v tip nhn ht thy nhn thc l cn (mana). Ny bn! Nm cn u c cnh ring, nhn thc ring, khng th nhn thc cnh gii chung nhau. Ch y ch (Patisarana) ca nm cn khng th nhn thc cnh gii chung ny l cn. (1) M. 43 Mahavedalla I, p-295. nhn thc c ht thy cnh gii ca nm cn. (1) V tc dng ca (mana) th t o-Ngha-Th v sau tuy c nhiu gii thch (2) nhng i khi u cho l c quan lin vi ng quan; Pht gio i khi cng cho nh th. Ngha l khi n tng quan vi ng quan th n cng vn l mt c quan nhn thc ngoi gii nhng n c th thng nhip ton th nm cn, do , cng c th cho n l mt loi cn v cng vi nm cn trc gi l su cn. Li ng v phng din c quan nhn thc ngoi gii m ni th n cng c th c gi l ca (dvara mn), bi th, cng vi nm cn m gi l su ca cn (lc cn mn). (3) Tuy nhin, thc ra l tc dng ni tm, c th lm cho hng din tri gic quan h vi nhn thc ngoi gii; n bit lp, v khc vi nm cn l nhng vt-cht-tnh, n l mt loi thun tc dng tinh thn. V li, khi quan st t ni b th n l ng th vi ci gi l tm (cita) v thc (vinnana). kin ny ca Pht gio khc hn vi quan im ca phi Thng-lun cho l yu t (i) cc vi v gii thch l na vt cht. (4) (1) M. 43 Mavedalla 1, p. 295; Trung 58, i-Cu-Hi-La Kinh; trang 270 (2) Su Phi trit hc, trang 183; trang 334-336 (3) Itthivettahe 23-24 (4) Su phi trit hc trang 334

---o0o--3- QU TRNH NHN THC S kho st v lc cn trn y tuy khng c g c bit, nhng v th t ca nhn-thc-quan y th cc phi khc khng snh kp. Trc ht hy ni mt cch i th. Lc cn i lc cnh, tc l nhn cn i sc cnh (rupa), nh cn i thanh cnh (sadda) t-cn i hng cnh (gandha), thit cn i v cnh (rasa) thn cn i xc cnh (phallabba), cn, i php cnh (dhamma) v.v tt c u trnh hin tc dng tht th cnh. Tu trung, s quan h gia cn th su v php cnh c gi l php, gn c ngha l ht thy php, bao qut tt c nhn thc do nm cn trc a n; ng thi, nu l vt i vi nhn thc ch quan th bt lun l hin tng tm hay l v vi, cn u ly lm khch quan khin cho quan h nhn thc sng t. Nh vy, s quan h gia lc cn, lc cnh hu nh bao hm ht thy mi nhn thc, ngoi quan h y ra, tt c u l v thc. im ny, cng nh trn kia trch dn, Pht bo l ht thy m ngoi lc cn, lc cnh mi hai x ra th khng c ci g c gi l ht thy c. Cn v cc thc do kt qu ca quan h lc cn, lc cnh sn sinh th chng qua cng ch ng v phng din hnh thc m gi l su thc thi. Cc T-Khu! Ht thy thc do nhn duyn sinh (paccayam paticca) m c tn gi, tc ly nhn cn lm duyn m sinh sc thc th gi l nhn thc; ly nh cn lm duyn m sinh thanh thc th gi l nh thc; ly t cn lm duyn m sinh hng thc th gi l t thc; ly thit cn m sinh v thc th gi l thit thc; ly thn cn lm duyn sinh ra xc thc th gi l thn thc; ly cn lm duyn sinh ra php thc th gi l thc, cng nh la nh duyn m t m c nhng tn gi khc nhau: la nh rm lm duyn m sinh th gi l la rm Tc l nm cn trc l nhng ci ca i vi ngoi gii, khi a nhng s khch thch nht nh t ngoi gii vo ni b th nh s tip ng ca cn m pht sinh phn ng c hu trong ni b, l nm thc trc, cn cn t n l nhn thc ch quan m trnh hin phn ng nht ban th chnh l ngha thc th su. Nhng, vn c t ra y l: bn cht ca thc nguyn ch l mt nhng v cc tc dng m hin hin thnh su loi hay mi thc u c bn cht khc nhau? V vn ny, gia cc nh nghin cu i sau cng c nhng kin bt ng. Tm li, phm tr ca Pht Gio Nguyn Thy l, trn hnh thc, su cn, su cnh i nhau sinh ra su thc.

Li em cng su thc ny vi thp-nh-x ni trn th thnh ci gi l thpbt-gii bao qut ht thy (sabba), v l s phn loi trng yu nht ca AT-t-Ma sau ny. nn tng ca s phn loi y thun l nhn-thc-lun v cng chnh l im rt c sc ca Pht gio. Trn y l hnh thc nhn thc lun. Nu tin ln mt bc na m ni th hnh thc y phi qua nhng qu trnh nh th no tr thnh nhng hin tng tm l phc tp? V im ny, theo Pht th trc sau cng nh mt. Nhn cn v sc lm duyn sinh ra nhn thc, nh s ha hp y m c xc, ri cng vi xc, sinh ra th, tng, t Thn cn v xc lm duyn sinh ra thn thc c ba ha hp m c xc Cakkhunca Patua rupe casuppajjate Cakkhuvinnanam, tinnam Sam-gatephasse . Hy ly mt th d - Gi d khi nhn cn i trc mu th lc mu khch thch nhn cn, l qu trnh th nht. Do s khch thch y m tm hot ng pht sinh nhn thc, l qu trnh th hai. Ni nhn cn duyn vi sc m sinh thc tuy c v nh i cn m sinh thc, nhng, tht ra, tc dng y vn c sn v pht ng t trong tm, nu khng th th tm-l-lun Pht gio s mang khuynh hng duy-vt-lun v khng ph hp vi sinh-mnh-quan Pht Gio. Nh vy th tm, gi vic thc tnh th gic nhn thc - li l hot ng nng ng, n khi lm cho cn chuyn ch vo cnh th lc y mi pht sinh cm gic (xc) v mu , l qu trnh th ba. Ri mi cm gic nhn thc mu ny m sinh khi khoi cm hay khng khoi cm l th (vedana - cm tnh); ly cu thnh hnh thc biu hin tri gic l tng (sanna), trong nu mun ly hay b l t (cetana ch), c nh th nhng hot ng tm l ni b bt u tr nn phc tp. l ngha trong on vn trn. Tc hot ng ni tm lc u u da vo xc (cm th) m trong Trung-Hm vn Ba-Li (Mahapumama) thng cho l th, tng v hnh u ly xc (phessa) lm nhn (hetu), ly xc lm duyn (paccaga). (1) Nh th th su thc trong Thp-Bt-Gii ni trn cng mang ngha y. Tuy bo rng do kt qu ca s ha hp gia cn v cnh m pht sinh nhn thc, nhng tht th u trnh y vn cha t n nhn thc cm gic ch thc m mi ch l s chun b cho tm pht sinh nhn thc cm gic m thi. Bi l, nu c ba cn, cnh v thc ha hp mi sinh xc (cm gic) th thc dy phi l thc c trc nhn thc cm gic, nu khng th th ngha khng thng. Li v nhn thc th thc ny (trc cm gic) mt mt c ngha ch ng, do hot ng tm l c th mi tht s bt u. Thuyt ny tuy rt l m nhng cng l s quan st c v.

(1) Ma-Ha-, 38. Mahatanhassankhaya, 1, p, 259; Trung-Hm 54, Tr Kinh trang 67a. Tm li, theo Pht, nhn thc ca ngi ta l do s lin hp ca ch quan (lc thc), khch quan (lc cnh) v nhng c quan cm gic (lc cn) m thnh, nu thiu mt trong ba yu t y th khng th c nhn thc (1). Mt bn trong tuy cha hoi nhng sc bn ngoi khng n c phm vi ca n (aphta - th tuyn); nu khng c s ha hp tng ng vi n (tajjosam amunaharo) th khng th biu hin chc phn tng ng vi n. Mt bn trong khng ph hoi, sc bn ngoi tuy n c trong phm vi ca n, nhng nu khng c s ha hp tng ng th khng th biu hin chc phn tng ng vi n. Mt bn trong khng ph hoi, sc bn ngoi tuy n c trong phm vi ca n, nhng nu khng c s ha hp tng ng th khng th biu hin chc phn tng ng vi n, khi c s ha hp tng ng vi n th do mi pht sinh chc phn tng ng vi n. (2) Trn y l thuyt minh ca X-Li-Pht v im ny. ngha on vn trn cho rng iu kin th nht, phi c cn hon ton; th hai phi c cnh i cn; th ba cn v cnh phi ha hp, c ba iu kin y mi c th sinh khi nhn thc tng ng. Nhng ci gi l ha hp nu ni theo ngn ng ngy nay th c ngha l s ch (attention), ni theo thuyt 18 gii th, nh ni trn, l tc dng nng ng ca thc ln th nht; khi nh kt qu y m pht sinh nhn thc cm gic ( thc) th l tri-gic biu tng, tc ci gi l thc-phn th lc y mi l ngha ca su thc ln th hai. Tm li, trong ba iu kin trn nu thiu mt th nhn thc khng th c thnh lp. Nh th th ci gi l tm ca ngi ta u do nhn duyn sinh, sinh mnh cng c kh-nng-tnh trnh hin mi tc dng ca tm, duy ch ty cnh ng v a v m hot ng thc t c ch bt ng. (1) M, 107 Mahapunnama Sutta III, p, 17 (2) M, 28 Mahahtthipadopana sutta, vol, I. p. 190; Trung-Hm 7, TngTch-D, Cp bn trang 34. ---o0o---

4- TC DNG NI TM Tr ln mi ch ng trn lp trng nhn thc ngoi gii m quan st nhng qu trnh hot ng ca tm. Sau y chng ti s trnh by mt cch i khi v nhng tc dng nht ban trong ni tm. i khi Pht chia tc dng ni tm thnh hai l tm (cita) v tm s (cetasika). Tm tc l ch th ca tm nh ngy nay gi l thng gic; tm s l ch cho tc dng ca tm. Nhng s phn loi ny mi v sau A-T-Ma-Lun mi khai thc, nht l Tm-S-Lun, tr thnh cng mc cho tm-l-lun lun-l ca A-T--Ma Pht Gio. Tht th thi Pht Gio Nguyn Thy, s phn loi tm v tm s vn cha c r rng my, khng nhng v tm m ngay v tm s cng hu nh cha c mt thuyt minh no c bit c. (1) Bi th, cn c theo s phn loi ny nghin cu tm-l-quan ca Pht Gio Nguyn Thy l phng php khng thch ng, nhng nn tng ca s phn loi sau ny bt ngun t y: l im ta cn ghi nhn. S phn loi ca Pht Gio Nguyn Thy i biu cho nhng tc dng ni tm vn l bn un sau trong thuyt nm un k trn, tc cho nhng yu t tm l th (vedana), tng (sanna), hnh (sankhara) v thc (vinnana). Nu ng trn lp trng phn loi tm, Tm-s m nhn xt th Thc l TmVng, cn ba yu t kia l Tm-s. By gi hy ly cch phn loi ny lm chnh ni qua v c cht ca n. (2) Trc ht l th (vedana). Nu ni theo tm-l-hc ngy nay th th gm c ngha cm gic v cm tnh. Khi th c ngha gn nh cnh tnh th c th trc tip c coi nh biu th cm tnh nht ban, bi l nguyn ng ca th l vedana tuy bt ngun t ch vid tc l , nhng thay v bo l do tr thc m bit th li bo do cm m bit, m cm th li c ci tnh vui thch, hay khng vui thch, bi th nn mi gi l th. (1) V tm, tm-s, xem D, II havaddaha sutta; I, p, 213: xem c TrngHm 16, Kin c Kinh, cp bn, trang 841. (2) V nh ngha Ng-Hm, xem S-Lun, III, pp 86-90 Li theo Pht th th c ba trng thi l kh (dukkha), vui (sukha - lc), v khng kh khng vui (adkkhasukha bt kh bt lc, hay l x). Ni theo tm-l-hc ngy nay th l ba tnh cm vui, khng vi v trung dng. C theo ch ti bit, trong lch s t tng n-, Pht chnh l ngi u tin

 chia tnh cm con ngi thanh ba trng thi nh th. Vn theo Pht, ba tnh cm ny tuy l s tht tm l nhng khng mt khc no gi c nguyn trng ca chng m thng thay nhau di chuyn; kh ri vui, vui ri kh, t khng kh, khng vui tr li vui v kh c nh th chuyn bin khng ngng, (1) cho nn ngi ta khng th trng cy tnh cm v, nh s trnh by sau, ci l do ct ngha ti sao Pht cho th l kh (th th kh) v nhn mnh im c ch tnh cm, chnh l . (1) M. 44, Cullevedalla I, p, 303; Trung, 58, Php-Lc-Ni Kinh, trang 268 Th n l Tng (sanna). Tng l tc dng trong tm lm cho nh n i tng. Chng hn nh bit (tanjanati) vt l mu xanh, mu vng, mu , mu trng, v.v l tng, xem th th tng cng gn nh tng ng vi tr gic (perception), nhng khng hn ly trng hp tri gic ngoi gii lm hn nh m do k c gi dy ng nh n i tng cng l tc dng ca Tng, Ti cho rng, theo ngha rng, n l tc dng biu tng (vorstallung) c l xc ng hn, (1) Th ba l hnh (sankhara). Mi nhn qua th tc dng ca hnh rt l m, m ng ca n cng kh nhn ra. Nhng, c theo kinh vn bo V hnh thnh hu vi nn gi l hnh (2) th hu vi ca ng un, tc v thng bin thin, u c th nh m c thuyt minh, v tc dng hot ng ca hnh l kt hp t chc ca ngi ta li; nu ni theo ngha hp th hnh tng ng vi ch (will), nhng, ni theo ngha rng, phm nhng yu t khin cho tm hot ng u nhip trong hnh c. V sau, khi Tm-S-Lun ca A-T--Ma cc thnh, ngoi th v tng ra, cc tc dng tm khc cng u c nhip vo hnh un. Sau ht l thc (vinnana). Thc cng l mt danh t rt l m. Ni mt cch khi qut th Pht ta h dng n theo c hai ngha rng v hp. Khi dng theo ngha rng th hn nh Lc-gii-quan, ngoi nm i t, nc, la, gi, khng ra, i th su c gi l thc, vy thc y phi c ngha l ton th vi tm, trong bao hm ton b th, tng, hnh v tt c nhng tm s khc. Ti sao? V s phn loi Lc-gii trn y cho nhng yu t tn th gm nm m yu t tinh thn ch c mt, bi th, khi dng n m khng phn bit th hin nhin c tng ng vi tm (cita) v (annana). Cu Pht thng hay ni: Ci y hoc gi l tm, l hay l thc yancakh idam vuccan ti citan vannana ti va vinnana ti va (1) chnh l dng tm, , thc nh nhau m cho l ngha ton th ca tm. V, khi dng mt cch nghim khc th tm v tm chuyn cho tnh m thy, ly c quan

nhn thc lm ch v u ch cho tm chuyn ly phn on v suy l lm ch; nhng khi dng mt cch bao qut th bt c ci no cng u c ngha ton th tc dng ni tm. i li vi cch dng theo ngha rng ny l cch dng theo ngha hp, nh thc c dng trong thuyt Ng un chng hn, tc l thc tch ri th, tng, hnh v c coi nh i lp li vi chng. Thc y ch l tc dng thng gic (apparception) hay ng tnh (understanding), cho tm l s thng nht ca thc v iu khin nhng tc dng phn on v suy l. Trong kinh ni bit cho nn gi l thc vijanatiti tasma vinnananti vuccati (1) Tham chiu D 1 Brahmajla sutta 1. p, 21; D, 11 Kevadha sutta 1, p, 231; S-Lun, 11, p, 64. (1) Bit y c ngha l ci bit phn bit (vi-jna v c phn bit, jna l bit), tc c ngha bit phn on ci ny mu , khng phi mu trng, ci ny v ng, khng phi v ngt, ci ny l kh khng phi vui v.v Do , nu nhn xt thc v cch dng ny th th, tng, hnh cng l i tng nhn thc ca n, bi th Pht mi cho ba tc dng sau (th, tng, hnh) l y vo xc m tn ti, duy c thc l da vo danh sc, (namarupa) (2) l vt i vi ton th thn v tm. (1) S, III, p, 87 (2) M, 109; III, p, 17 Tr ln l thuyt minh mt cch n gin v bn tc dng th, tng, hnh, thc. Nu em phi hp chng vi tr, tnh, th d nhin tng v thc l tr, th l tnh v hnh l . Song m trong bn tc dng y, ci no c tc dng thng nht ton th tm? V vn ny, nu ch x l v thc th d nhin tc dng phi l thc, ti sao? V thc l thng gic c trch nhim thc thng sut mi hot ng ca tm. Bi th, ng trn lp trng nht ban, Pht tuy gi ton th ng un l danh sc, nhng li thng lm cho danh sc v thc ng ring, v li ni y vo danh sc m c thc, y vo thc m c danh sc (1), tc l, ng trn lp trng ch quan, khch quan m ni th rt cc ch c thc l ch quan, ngha l mun ni thc l s thng nht ca bn un kia vy. Tuy nhin, y tht ra ch l s quan st i khi thi. n nh bn cht ca tm ngi ta th, nh trnh by trong chng trc, cha hn l thc m l s xung ng v thc, cn bn cht ca n l thc th chng qua ch nhn s xung ng m trin khai cho nn, ly v minh lm bn cht ca sinh mnh l kt kun t nhin phi c. Xem th th i biu cho phng din hot ng trung tm ng un, tc

phng din ch, l hnh (sankhra), so vi cc thc th hnh l bn cht, cho nn c th bo hnh l nguyn l thng nht cc thc. Nay c xem trong h l thp-nh-nhn-duyn, Pht t hnh gn vi v minh hn thc (V minh, hnh, thc) th r. Li xem nh nh ngha v hnh trong cc kinh bo l nng lc c th khin cho ng un thnh hu vi, cho ton th tm l c cht ph thuc, cng chnh do . Xem th th tm l quan ca Pht Gio, nu ni theo ngn ng cn i, c th bo c xy dng trn thuyt -ch bn-v. (1) D, II Kevaddha sutta I, p, 223: Trng, 16, Kin c kinh trang, 342; V quan h gia thc v Danh sc, xem chng sau; mc Thp Nh Nhn Duyn Quan s r. ---o0o--5- TM L C TH V PHIN NO Tm-l-quan ca Pht c trnh by trn mi ch l khi lun v nhng hot ng tm l. Tuy nhin, nh ni trn, mc ch ca Pht khng phi nh tm-l-hc ngy nay ch chuyn ly s thc hot ng ca tm quan st v ghi li nhng s thc y, m tm l quan ca Pht l tm hiu r nhng s thc hot ng ca tm gip cho vic tu dng ca ngi ta tin ln m t n cnh a gii thot ti cao. Bi v, theo Pht, ng v phng din tm--hc m ni; th thin, c, m, ng, tt c u l s thc ca tm; nu mun lm cho tm trong sch, th trc ht khng th khng bit r ci tnh hnh hot ng tm l: l tm-l-lun ca Pht. Do , ngoi tm l lun nht ban trnh by trn, Pht cn cp n tm l c th v nhng phng din ng dng tm l tng cng l l t nhin. Ni c th tm l v ng dng tm l c ngha l theo kin a lun l tn gio, tc kin a thin, c, m, ng, chia nhng tc dng ca tm thnh nhiu loi m quan st ch r loi no nn c c ch v loi no cn c pht trin. Chng hn nh ni cc loi tm phin no, hay a ra nhng iu kin lun l hoc xut nhng giai on tu thin nh, hay tin xa hn na, ch by tr tu t n nit-bn ti cao v.v, tt c u l mt loi tm l c th. Xem th th mt phn ln nhng li ni php ca Pht rt cc c th bo l thuyt minh v tm l c th v tm l ng dng. V th m sau ny A-T--Ma ly Tm-s-lun lm mc ch yu x l, v cc v Lun-s chia ra no thin, bt thin,i phin no, tiu phin no, v bt nh. Cho n t ra nhng tr phm, nh phm v.v u l mun ni r ci tnh cht ca chng vy.

Tuy nhin, nay mun cn c theo cc kinh in nguyn thy m trnh by tt c l mt iu cc k phn tp, v li trong cc A-T--Ma-Lun-Th cng c ghi li tng loi theo th ti c, vy khi no bn v ni dung ca AT--Ma chng ti s trnh by mt cch r rng hn. y ti ch c bit chn nhng tm phin no chim v tr trng yu trong vic tu dng, trong sinh-mnh-lun cho n th-gii-quan trnh by mt cch s lc v dng lm i biu m thi. Sinh mnh ca ngi ta ly v minh lm c s, tc nhng hot ng ca tm, thn cng u khng ngoi phm vi v minh ny. Nhng c iu rt l l thc ly v minh lm nn tng m sinh khi, n khi dn dn tr thnh ci gi l tr tu (pnna), th li phn li v minh t thn m ny sinh ra hy vng gii thot v vt ln trn v minh. V im ny, nu mun ly Pht Gio nguyn thy lm cn bn thuyt minh l mt vn cc k kh khn (s trnh by sau). Tm li theo Pht, bn cht ca chng ta c thnh lp t ci ch m qung l v minh y; l tng ti cao ca ngi ta l nh vo du tr m c gii thot, con ng tu dng ca ngi ta tt knh khng ngoi s phn u vi ch bn nng v minh c gii thot m t n cnh sinh hot thun ty tinh thn ca tr tu (khng phi l tr thc). c Pht gi nhng tc dng tm dnh dp n bn nng ng chp, ng dc l phin no (kiless); gi nhng tc dng tm dnh dp vi gii thot l tr (panna) l tu (nana), l minh (vijja sng) v.v ni cch n gin, l tm b . Do , ta thy phin no c nhiu danh xng biu hin nhng tc dng tm l thuc vo v minh. c Pht ni v phin no do nhiu lp trng, chia ra nhiu loi khc nhau, nhng tiu chun phn loi kh nhiu nu theo con s th bt u k t v minh ri n tam c, t ch, tht s, thp kt, nh-thp-nht-u bch bt phin no v.v Tt c u l nhng lun ch yu trong Tng-Nht-AHm v cng chnh l nhng ti liu ca Phin-no-phm (c mnh danh l S-Phm v Tu-Min-Phm) ca A-T--Ma sau ny. Theo Pht th s tu dng ca ngi ta, ni mt cch tiu cc, li s on tr phin no. Do , ng v phng din tu dng thc t m ni, nu phi k ra nhng loi c c v nhng phng php ngn chn thch hp cho ngi tu dng thc hnh thuyt minh th iu cc k phin ta. Nu c gi no mun bit mt cch tng tn xin tham kho phm Ty-Min trong lun Cu-X do ti phin dch, cn y, ti ch ni n hai, ba thnh phn m ti cho l trng yu nht, tc ly dc (tanha, tisn) lm khi im i n tht s ri kt hp c hai thng phn kt, h phn kt, tc l ni v phin no lun hi

(bn dch lun Cu X ca Nht c c thu vo i Tng Nht, B 2, pho 11, 12 v 13). Trc ht hy ni v i tc l dc (tanha). Nh trnh by trn, dc l tc dng v minh hi c thc, nhng nhiu bn nng hn c, cho nn, trong cc phin no, n l yu t cn bn. Khi ch r nguyn nhn ca lun hi, trc ht Pht thng ni n dc. Ta vt ra ngoi vng tri buc ca dc (tanhassmyojana), li khng thy mt s tri buc no khc tri buc chng sinh khin cho phi lun hi mi mi. (1) i on vn trn cho rng cc tm phin no khc tuy cng gp nhiu sc trong vic tri buc chng sinh, nhng ch c dc l cn bn, mt mnh n cng c sc lm nhn cho s lun hi. (1) Itivuttaka, p. 8. Trong T- gi n l tp , tc nguyn nhn ca kh au, chnh cng cn c vo l do ny. (1) Li na ci gi l A-Li-Gia (alaya kho cha) trong Pht Gio Nguyn Thy cng chnh l gi tt ch dc; i sau bin dng danh t ny (tc A-Li-Gia Thc) biu th bn cht ca sinh mnh, tht ra cng ch thot hai t ngha gc ca ch dc m thi. Song, m dc l th no? Pht nh ngha nh th ny: Tha mn v tham dc ni nhau, ci tm theo ch i hi c tha mn lm nhn cho s ti sinh. (Ponothavk nandiragasahag ta tatrtra hinandini) (2) i cu ni trn y cho rng v khi pht tm mong cu m tm kim s tha mn, nhng s mong cu v hn m khng c tha mn v v khng c tha mn nn c gng sc tm cu mi cho n v cng: l ci nhn lm cho sinh mnh lin tc bt on. Pht chi dc ny thnh ba loi: th nht, i dc (kamatan-ha); th hai, hu dc (bhavatanh); v th ba, ph vinh dc (vibhavatanha). i dc, nu ni theo ngha rng tuy l lng dc nht ban i vi s khoi lc th xc, nhng, ni theo ngha hp, th n ch c ngha l s tm cu dc lc i vi d tnh (khc ging), v n l bn nng mun truyn sinh mnh cho con ci thc hin s sng lin tc t tuyt. Hu dc l s mong mun c sng cn, n chnh tng ng vi ci m c-bin-h-ngch-nho gi l ch sng (will zum heban), l lng mong cu ko di v gn gi mi c th ca mnh.

(1) Vinaya 1, p. 10; M. 111, p. 250; Trung 7, Thnh Kinh, trang 35 (2) Ibid Cn phn-vinh-dc l dc vng i vi uy quyn hay ti lc, n c th c coi nh lng mong c t do ca i sng. Tc l trong ba th dc trn, bt lun l th no cng u biu th lng dc cu lng dc cu c hu ca chnh sinh mnh, n l tc dng khng th thiu trong vic duy tr v pht trin sinh mnh, c Pht cho l ngun gc ca phin no, nu ng trn lp trng thm thy m nhn xt th n l cn c ca s lun hi tn ti, nhng, nu nhn xt theo lp thng thin cn, th ng chp, ng dc v nhng hnh vi ti li ca ngi ta rt cc cng ch l kt qu ca s th lng ba th dc k trn m thi. (1) (1) Li phi hp dc ny vi ba ci th c Dc-gii-dc (kamatanha), Scgii-dc (rupatanha), v V-sc-gii-dc (arupatanha) (D.33 Sangit 11. p 216; Trng, 8 Chng-Tp-Kinh, trang 804). Li em phn phi cho su cnh sc, thanh, hng, v, xc, php th c lc dc (S-Lun, 11, p, 3). Tm li, tuy c nhiu phn loi nhng chng qua ch l mt dc hot ng theo nhiu phng din v hnh tng khc nhau m thi. Nhng phin no i theo t n, hay lm cn tr s t n, ba dc ni trn th c nhiu loi, nhng trng yu nht l thuyt tht s (satta anuraya), tc tham dc s (hamassagasnusaya), sn s ( katighaanusaya), v minh s (avijjaanuraga), mn s (mnaanuraga), nghi s (vi-cihicchanusaya), hu i s (bhavaraga anusaga) v kin s (dillhyanusaga) v.v (1) em chia s hay ty-min thnh by khng phi t u nh th, cho nn trong cc kinh hoc chia lm ba hay lm bn khc nhau. Nhng ci hnh thc phn loi hon b hn c l thuyt tht s trn y c ghi trong Tng-NhtA-Hm. n Hu-B-Tn th hu-i-s c b bt i m ch ly su s cn li lm cn bn. Li chia kin s thnh nm gi l mi s tc mi phin no cn bn. 1- tham dc, l dc vng tham cu. 2- su s, cu m khng c th sinh ra bc tc. 3- v minh, khng phi ngha cn bn v minh, m c l v dc vng lm cho m m khng bit bin bit ngha l. Ba phin no ny c bit cn c gi l tham (raga hay lobha), sn (dosa) v si (maha), cng cn c gi l ba c (tam c), l trng yu nht trong th gii m m. 4- Mn ngha l kiu cng t c, ln mt khinh ngi. 5Nghi v ham m nn thng sinh tm nghi ng, khng tin tng. 6- Hu i l dc vng sinh tn, i biu cho tt c phin no kia. 7- Kin l m lm v tr thc, v ly dc lm c s phn on s vt nn s phn on y khng th xc ng. V, theo thng l, kin ny cn c chia ra bn nm

loi, l: ng kin (sakkaya-ditthi - hu thn kin), chp cht kin cho rng c mt ci ta thng hng c nh. Bin kin (antaditthi) ngha l ch chp c mt bn, hoc c hoc khng, thng hay on; s chp trc ny c tnh cch cc oan khng ph hp vi trung o. T kin (micchaditthi); theo ngha rng th t kin ch cho tt c nhng hiu bit sai lm, nhng y c bit ch cho l php v nhn qu. Gii-cm-th-kin (silabbate panamasa), ngha l nhng ngi ngoi o chp cht ly nhng gii u sai lm ca phi mnh v bo l chnh o. Sau ht l kin-th-kin (ditthevisuddhi ditthi), ngha l ngoi o tin lm rng nhng kin ca phi mnh l thanh tnh, v chp m nh th nn khng th hiu l chn tht. Ngoi ra, c theo Pht ni th cn nhiu phin no kin na, m nu ni theo ngha rng, th nh Lc-thp-nh-kin (dvadasaitthiya) trong kinh Phm Vng u c th thuc loi ny. Nhng, ci gi l kin s th ch c bit k n bn hay nm kin trn y m thi. Tm li, Tht-s c trnh by trn kia, nu ly dc lm nn tng kho st, th tham dc th nht v hu i th su u l bn v ca dc. Mn th t l do dc khng c tha mn m sinh khi, sn th hai l do dc khng c tha mn m bc pht. Cn ngoi ra, v minh, nghi, kin v.v u l nhng yu t c lin quan n vic tr mu kinh t tha mn dc, u c th c coi l nhng phin no ly dc lm c s pht trin. (1) A, IV, p. 7 Nh ni trn, phin no l nguyn nhn ca s lun hi, ti sinh; nht l cch phn loi dc (tanha) thng phn phi n vi ba ci Dc-gii, Scgii v V-gii (1), cho nn gia phin no v th gii quan c s quan h mt thit. Bi th, ly Tht-s k trn lm ch tng hp mi thnh phn lin h m chia ra nhng yu t rng buc con ngi Dc-gii v nhng yu t rng buc hai ci trn l Sc-gii v V-sc-gii: l thuyt Phn kt vy (bhagiya). Ni theo thut ng l H-phn-kt (Orambhagiya tri buc ci Dc) v Thng-phn-kt (unddhambhagiya rng buc hai ci trn), v mi kt u c nm loi sau y: ---o0o--H PHN KT Thn kin (sakkhayaditthi) Nghi (vicihiccha) Gii-cm-th-kin (silabbhta raramasa)

Dc tham (kamaraga) Sn khu (ratigha). ---o0o--THNG PHN KT Sc tham (ruparaga - dc sc gii) V-sc-tham (aruparaga - dc V-sc-gii) Mn (mana) Tro c (undhaca) V minh (avijja) (1) Xem ch thch trang 166. i cho rng v nm h phn kt m con ngi phi chu s tri buc ci dc, khng th siu thot, v nm thng-phn-kt nn khng th thot ra khi hai ci trn. Tm li, v hai kt thng, h y m ngi ta phi mi mi lu chuyn trong ba ci: l tinh thn ca s phn loi ny. Bi vy, nu ct t c hai kt thng, h phn ny th t c gii thot, do , s phn loi ny cng li c quan h vi tin trnh tu chng. Nhng, nu ngi lun cu mun bit ti sao nh th, hay, ti sao trong Thng-kt-phn li c Mn th hin nhin nhng vn nh th cng cn cn phi tho lun. Song, v vn qu phn tp nn y ch nu ln nhng li Pht ni, th thi. ---o0o--CHNG IV - NGHIP V LUN HI 1- NGHA LUN HI QUAN TRONG GIO L PHT GIO Nhng im ny c trnh by trong hai chng trc l mi ch ly t chc ca hu tnh hin ti lm ch yu ni v nhng hot ng tm l nht ban m thi. Nhng, theo Pht, s sng ca ngi ta quyt khng phi ch trong mt thi k m, v nghip lc, l s tn tc v thy v chung, v, thch ng vi tnh cht ca nghip, con ngi sinh vo nhiu cnh ng v di nhng hnh trng sinh vt khc nhau: l thuyt y nghip lun hi (samsara lu chuyn). Thuyt y nghip lun hi d nhin khng phi bt ngun t Pht gio, m t tng ny ca n xut hin t cui thi i

Phm Th, v mi n thi i o-Ngha-Th n mi c hnh thnh cng mt lc vi thuyt thng ng, v im ny, ti ni ri. (1) T tr i gio l y dn dn c nht-ban-ha, v n thi i Pht, tr nhng nh duy-vt-lun cc oan, nhn-th-quan ny di mt hnh thc no , c tt c cc hc phi tha nhn. (2) C xem th th lun-hi-quan v Nghip-quan ca Pht gio, c th ni, tt knh cng bt ngun t gio l nht ban y. Nhng, Pht gio khc vi cc gio phi khc. Cc phi, nu thu dng thuyt nghip v lun hi th tt cng tha nhn c ci ng th thng cn; tri lai, nh ni trn, Pht gio th cho sinh mnh do nhn duyn cu to m ch trng v-ng-lun. Nghip lun v lun-hi-lun ca cc phi c lin quan n thng ng m pht khi, tc cc phi, trong khi thuyt minh v s tng tc ca linh hn sau khi cht, bo rng t ng nh vin n, nh ha lc ca nghip a n mt ni nht nh, ri li t ni y, nh ha lc mi a n mt ni khc, nh th l cn c vo s bt dit ca linh hn m nhn c lun hi. i li, Pht gio khng tha nhn s hng tn ca vin n m ch tha nhn hnh thc lun hi nh vo ha lc m thi. Nh th, mi nhn qua, gia v-ng-lun v lun-hi-lun ca Pht gio hu nh mt s iu ha; c Pht b vy hm vo gio l lun hi lun m khng bit hay ch v khi i p vi ngi ng thi m dn dng thuyt c thi? l vn khin ngi ta khng th khng ngh n. (1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 275-284 v 350-365 (2) Nh trn trang 509-510 Trong s cc hc gi Pht gio u, M ngy nay cng c nhiu ngi thc mc v im ny. Nh nh i Pht hc Rhys Davids cng by t nh sau C th cho y l kin ang thnh hnh thi by gi m c thm vo gio l cn bn ca Pht gio nhng hon ton khng c mt cht dung hp vi lun l ca gio l cn bn (1). Theo ti, d nhin, khng th cho s ph bnh trn y l chnh xc, nhng nhn xt trn b mt, kin y vn c im c th chp nhn: l mt s tht. ng th, khi Pht x l v thuyt ny th thng ch ch n phng din thc tin ch khng h lu tm v mt l lun, cho nn khng th tm ra s dung hp vi lun l, y l vn m cc nh Pht hc xa kia cng cho l kh khn. Nhng ng mt phng din khc m kho st, thuyt nghip v lun hi c mt ngha rt trng yu i vi nhn-sinh-quan Pht gio, nu khng c n th khng th no thuyt minh c nhng hnh tng nhn sinh, thm ch khng th ni r ch quy hng ca l tng nhn sinh.

V tnh cch trng yu ca n nh th nn khng th bo n l vt khng tng dung vi lun l c. Song, nu th th lm cch no iu ha thuyt v ng v thuyt nghip?. T xa, y l mt vn trng i ca Pht gio, v ly lm trung tm trin khai mi gio l. Theo ch ti bit, s d c s kh khn y l v ngi ta hiu v-ng mt cch qu my mc. Nu ta hiu c sinh mnh quan ca Pht mt cch ng ng th, tri li, c th thy thuyt nghip v thuyt lun hi ch sau khi du nhp Pht gio mi c y ngha trit hc chn chnh. Bi th, i vi vn ny, y chng ti li xin c lun cu v so snh vi sinh-mnh-quan c trnh by chng trc c th hiu r lun l ca thuyt lun hi ch no. (1) Rhys Davids; Early Buddhism, p. 77. ---o0o--2- NHN XT QUA V S TNG TC SAU KHI CHT Cho c tin li, trc ht hy bn v tnh hnh nht ban ca lun hi. Con ngi i phi c mt thn phn nht nh, l tnh tt nhin ca sinh mnh; t lc sinh ra cho n khi cht, hot ng khng ngng, tc l s sng (biva), hay cn c gi l th mnh (agus). Nhng c trng biu hin ra ngoi, ni v nhc th, th c kh m (usma non kh), c h hp, ni v tm l, th c thc, tm li, l c th, non, thc, tc c ci gi l sinh mnh vy, (1) Ri, n mt thi hn nht nh, th, non v thc khng cn c th duy tr c s iu ha gia chng v thot ra ngoi thn th: tc l cht, l th tn, (ayusankhaya), l s tan long ca t i. Nhng, vn c nu ra l: ti sao n mt k hn nht nh th phi cht? V im ny, tuy khng c mt thuyt minh c bit r rng, nhng n l mt s tht khng th che du. Nu ni mt cch i khi th iu l tc dng ca nghip, tc ci gi l t nhin nhi nhin. Hai php thng theo nhau, l nghip v th, khng nghip th cng khng th. Nu nghip v th khng tiu mt th hu tnh s khng cht, cn nu nghip v th tn dit th hm thc (hu tnh) tt phi cht, (2) Nghip y c ngha l ci sc nghip ch bo tn trong mt thi hn, nh sc y m c th, v khi sc dit th th cng ht; l s thuyt minh gia nghip v th tn. Tm li, c sinh th tt c dit, l ci vn mnh do lut tc t nhin quy nh. Nhng, theo Pht th mnh s ca con ngi khng phi tuyt dit vi ci cht; hot ng ca thc tuy c ngng li v s tiu

hoi ca nm cn nhng, ci ch sng cn bn, tc v minh, ly nhng kinh nghim (tc nghip) lc cn sng lm tnh cch, khc su nhng n tng m k tc, tnh cch y khi khai pht, s c kh nng tnh hnh thnh nm un v, thch ng, s t th hin thnh sc sng to c nh ca hu tnh. Duy c im l ta khng th cho ci ng th ca sinh mnh cng nh s tn ti khng gian, di mt hnh tng v di ng ti mt ni no . Bi v khi ni n tn ti khng gian, d nhin s lin tng n vt cht nhng ng th ca sinh mnh th li l s tn ti phi vt cht, cho nn khng th x l n nh mt vt khng gian. im ny c xem Pht bo chng sinh ci v sc khng c x s, khng nhn hu tnh sinh hot thun ty tinh thn c x s th r. Tc l, hu tnh ci V-sc trong hin-thc-gii khng th c coi l s tn ti khng gian, xa la mi thn tng, thu nhip tt c mi hot ng thc vo ch cn bn ca sinh mnh th lm sao m coi l ng vi vt cht c. l bt ng ln gia ch th lun hi ca Pht gio v linh hn quan na vt cht ph thng thi by gi. Nu ng trn lp trng chn ca Pht m ni th ng th ca sinh mnh cng nh ci m ngy nay gi l phm vi thuc giai on th t (The fourth dimension), nhng im ny cng l im kh gii thch v lun hi quan ca Pht gio. V sau, thng a ra thuyt thn Trung Hu (antarabhava) v dch l khng gian gip cho ngi thng d hiu, kt qu l thuyt Trung Hu chn c thng-tc-ha. Cn nh ng th ca sinh mnh chung cng khng th ly s tn ti khng gian m o lng c. (1) M. 43 Mahavedella 11, p. 296; Trung, 58 i-Cu-Hi-La, trang 267: D. 23. Payasi 1, p. 335; Trng, cp bn, 7, trang 800 (2) Bn t kinh 5-6, 11a. Song, ci ng th ca sinh mnh y lm th no li t thc-hin-ha? V vn ny, nh s trnh by sau, theo Pht, ci phng php thc-hinha y c bn loi l: thai sinh (loi bc), non sinh (loi trng), thp sinh (loi ch m t), v ha sinh (loi t nhin m sinh). Nhng y ch trnh by v phng php thc-hin-ha bng thai sinh thi. Trc ht phi c s giao hp ca nam, n, tc l bc u trong vic thc-hinha. S giao hp y, nu ng v phng din nam n m nhn xt, th l tha mn dc vng ca bn nng m c, nhng, nu ng v phng din thc-hin-ha sinh mnh ca con ngi m nhn xt, th l v sc sng to ca nghip, thc hin t thn m giao hp. Trong kinh bo khi ln ci hin tng thc thai y l cha, m v Cn-Tht-B (gandhabba hng thm) c ba ha hp m c hin tng thc thai. Cn-Tht-B y l mn

danh t thn thoi, dng vi ngha mun thc-hin-ha sinh mnh. ch khc th gi l thc ca sinh mnh ly s giao hp ca cha m lm duyn hin-thc-ha l bt u ca hu tnh thai sinh. Do sinh mnh siu khng gian, t ra l v mt t th, cng phi chu s quy nh ca khng gian m c c ci thn phn nht nh. Ri nhng hot ng hin thc tri qua nm giai on trong thai, cho n ngy xut sinh, tm cu s thch ng thn phn, tc l ti sinh vy. Ci qu trnh ca s ti sinh t trc khi sinh n sau khi cht i khi l nh th. Bi th, hin tng cht, nu nhn xt trn b mt, th ta h nh tuyt dit, nhng, nu nhn xt v mt ng th ca sinh mnh, th n vn c kh-nng-tnh ng un k tc, thm ch thch ng tnh cch c n li i n hin thc ha, v trong qu trnh y lun lun tch t ng un mi thay cho ng un gii th. Tm li, ti sinh chng qua l k tha ng un bin ha ca tin sinh m thi. C nghip bo, khng ngi to tc, m ny (ng un) dit ri m khc tng tc. im ny, kinh Di-lan- (Milanda Panha) v Lun Tr- (1) th d nh mt ngn n ny lan sang mt ngn nk hc ni r ngha lin tc bt on. (1) Milanda Panha p. 10: tr Lun, quyn II, trang 80b Cng nh con tm ha thnh nhng, nhng bin thnh con ngi, bin thi nh nhau v lin tc. Nh vy, ngi ta cng d hiu lun-hi-quan ca Pht gio. Song, vn c t ra y l: nu bo t chc thn tm ca con ngi l do s k tc ca ng un kip trc, th ti sao ngi ta li khng nh c ci vic kip trc? (1) ng v phng din gio nghi ca Pht gio m ni th y khng hn l mt vn nan gii. Ti sao? V, nh ni trn, theo Pht, bn cht ca sinh mnh quan khng phi l tr thc m l ch, ci k c i i vi tr thc s tiu tan cng mt lc vi s ti sinh. Kinh i Duyn trong Trng Hm tuy bo thc thai l thc i vo thn th ca ngi m, nhng thc lc rt cc ch l ch v thc, tc l sinh mnh c gi khc i, ch quyt khng phi ch cho thc. C xem trng hp T-Khu Tr- (Sati) cho rng thc (vinnana) l ch th ca lun hi m b Pht qu trch rt nng th r. (2) tc khng phi l thc th khng th nh c nhng kinh nghim kip trc, l l t

nhin. ng trn lp trng thuyt ch bn v m ni th k c, i vi cng mt nhn cch, bt qu ch chim ci gi tr th hai, th ba m thi. (1) Milanda Panha, p, 7 (2) M. 38 Mehatanhassanhhaya; Trung-Hm quyn 45, Tr--Kinh. Nh Pht ni, n a v thnh nhn th khng nhng cc vic kip trc m ngay cc vic kip sau cng c th hiu c. Ngy xa chnh c Pht cng thng ni v kip trc ca ngi ta, ng thi, cng ch cho ngi ta thy ci vn mnh sau khi cht. (1) V l bc thnh th thng thy sut bn cht ca sinh mnh, bit r c qu kh, v lai ca mi n tng tnh cch (nghip). y khng phi l k c ph thng m ngi thng c th lm c, bi th, ngi thng cn c vo ci c, khng ca lun hi l tri vi lp trng ca Pht gio. Ci m Pht gio gi l lun hi l hon ton lun v ci tnh cch v thc vy. (1) Xem Trng Hm, 5. Xa-n-sa kinh; D, 18 danavosabha; Trung Hm, 57, Tin Mao Kinh: Ma-Ha-, 79, Culasakulundagi: Trung, 83, Tam Tc tnh t kinh; Ma-Ha-, 68, Malakapana v.v ---o0o--3- C BIT LUN V BN CHT CA NGHIP Hu tnh ly nghip lm t th, l s tng tc ca nghip, ly nghip lm mu thai, ly nghip lm quyn thuc, ly nghip lm s vi, phm s phn bit nh th u l do nghip phn phi. (1) Th gian y vo nghip m chuyn, hu tnh b nghip tri buc, cng nh bnh xe y vo ci trc m quay. (2) Bn cht ca nghip nh th no? Vn ny tuy ni qua trn, nhng y n l vn trung tm ca lun-hi-lun nn li phi c bn n mt ln na. V, y, mc du hi phin phc, vn phi tr li ly sinh-mnhquan lm im xut pht lp lun. Nh trnh by trn, sinh-mnh-quan ca Pht gio cho sinh mnh quan c tnh cch c gii, ngha l, sinh mnh ca s tch t ca nm un, v l s chun b bc u hiu nghip-quan ca Pht gio. Ni khc i nu tch ri ng un m kho st nghip th chung cc khng th hiu c ci chn ngha ca s tng tc ca nghip. Cn ly ng un lm ti-liu-nhn,

nghip lm ng-lc-nhn, dng chic xe th d m thuyt minh t chc hu tnh, th, nh ni trn, ch l li th d thi, ch tht ra n chng qua ch l cng mt sinh mnh m quan st theo nhng phng din bt ng thuyt minh cho tin li, th thi. Nu nh cc nh hu-ng-lun lp mt linh hn thng hng c nh l vt ph thuc ca nghip th gia ch th v vt ph thuc c th kho st ring r c, ch ng ny, theo Pht th ri nghip ra t chc hu tnh khng th tn ti c, nh vy, khng th kho st nghip v sinh mnh mt cch ring r c. Nh ngha ca cu kinh trch dn trn: Hu tnh ly nghip lm t th, l s tng tc ca nghip tht ni r nghip l vt khng th tch ri hu tnh. Cho nn, c theo chn ca Pht th phi hiu nghip khng phi l vt ph thuc vo sinh mnh m chnh n l sinh mnh khi tm cu s sng to t k. (1) M. 135 Culakammavibhanga, vol. 111. 203; Trung hm 44, Anh V Kinh, Cp bn, trang 207 (Tham kho bn s kinh quyn 1 t 6, trang 23a) (2) Suttanipata, N 654. Cng nh trn kia ni, ci nguyn l thng nht thn tm ca ngi ta, nhn xt v mt biu din, tuy l Thc (vinnana), nhng, nhn xt v mt ni b, th n li l Hnh (sankhara), tc theo ngha hp l T (catana ch), Pht cho qu trnh ch thng nht thc ny l nhn cch, tc l ci gi ng (puggala, pudgal - b-c-gi-la), iu ny c xem nhng cu ni php nh Ht thy y vo hnh m tp v Y vo hnh m c thc th r. Cho nn, nhng hnh vi thn, khu, y vo sinh mnh doanh cu, tc phn ng ca biu nghip, ni theo ngha rng, tuy cng nh hng n ton th t chc thn tm to thnh tnh cch, nhng, ni theo ngha hp, c th ni, rt cuc, ch th ca n l hnh, tc ch, l vt to thnh tnh cch. V li, ci ch to thnh tnh cch ny, cho d n l v thc, nhng, thch ng vi tnh cch ca n, n li thng nht thc m truy cu nhng hot ng ch sau ny. Ci m Pht gi l nghip chng qua khng ngoi ci tp qun ny ca ch in su vo tnh cch. V sau, Kinh-B-Tn v Duy-ThcTn v.v, cho th ca biu nghip (hnh vi hin thc) l hin hnh ca t ( ch hin thc), v cho th ca v-biu-nghip (tc l nghip) l chng t ca t, tc l tnh cch ca ch. Mc d y l s gii thch ca i sau, nhng theo ti th n vn gn vi chn ca Pht Gio Nguyn Thy. Li nh nghip y vo t lc m sng to tng lai th quyt khng phi v ci th s y m c sc thn b bt kh phn nhng tht th t bn cht ca n c tnh cch tim ti v ch sng to ri.

Li na, kho st mt phng din khc, theo mt ngha no , Pht cng c th c gi l mt nh kinh-nghim-lun, tc l ch trng phm hot ng ca ngi ta (ly hot ng tm l lm ch) u do nhng kinh nghim qu kh tch t li m c, ngoi kinh nghim ra khng c mt vt g ht. Duy c im khc vi cc nh kinh-nghim-lun ph thng l ch cc nh kinh-nghim ph thng ch ni n nhng kinh nghim trong mt thi k t khi sinh ra n lc cht i, cn Pht th li ni n nhng kinh nghim qu kh t v thy. Tm li, ly kinh nghim lm ch ni v hot ng sinh mnh ca ngi ta, t ra, cng c th ni l thi ca nh kinh-nghim-lun, iu tng khng cn h nghi g na. Bo l nghip thc ra ch l s tch t ca kinh nghim, tuy v thc nhng l cn ca tnh cch ngi ta v l s thc quy nh nhng hnh vi tng lai. Do bo rng nghip tng tc th chng qua cng ch l s lin tc c kinh nghim, v, d nhin, ch l y vo kt qu ca kinh nghim v s lu chuyn lin tc ca tnh cch. V, theo nh Pht ni, sinh mnh ca ngi ta l do s tch t nhng kinh nghim qu kh v hn m c, y vo tnh cch thch ng kinh nghim m doanh cu t k, v ci phng php doanh cu li l nhng kinh nghim mi m bin ha tnh cch, c nh th k tc v cng, tc l lun hi. Ri li ly ci tnh cch cng vi quy nh tt nhin trong vic thch ng vo s sng to t k m gi l y vo nhn qu ca nghip. Bi th, nu cho t tng ca Pht ch l t tng ca nh kinhnghim-lun, cng nh cho Pht kin lp sinh mnh ngoi kinh-nghim (nghip) u l s sai lm. Nhng, kinh nghim ca Pht l v thy v chung, v, nhn xt v phng din khng nhn kinh nghim c im xut pht, th Pht hin nhin cng li l nh Tin-thin-lun nhng tha nhn mt th sinh mnh khng phi nghip cng khng ri nghip vy. V sau, phi Duy thc lp ra A-Li-Gia v kho st, so snh v tin thin chng t (bn hu chng t) v hu thin chng t (tn hun chng t) ca n tht ra cng bt ngun t t tng trn y. Li na, tuy rm r nhng hy ly mt th d ni r v mi quan h gia nghip v sinh mnh. Nh hc thy (nc en) chng hn. Mt th lng c mu en th gi l hc thy, nhng ngoi th lng ra khng c mu sc, m ngoi mu sc ra cng khng c th lng: l mt nguyn l nht nh (theo cch phn tch ha hc c th khin cho n xa la bn th m chi vi ra ngoi, nhng y khng bn v im y). Cho nn, ci gi l nghip rt cuc cng nh mu sc, cn sinh mnh cng nh th lng, c hai khng phi mt m l khc nhau, khc nhau nhng l mt. Nhng sinh mnh quan Pht gio li c tnh cht lu ng, bi th nu ch th d vi bc thy e cng cha , m phi bin n thnh lu ng, ngha l ni tip nhau tri chy

khng ngng. V ci phng hng chy ti tt phi do mu sc quy nh, ng thi li do phng hng chy ti c khc m mu sc ca hc thy cng c khc. Cn v s bin i ca mu sc khi t mu bin thnh mu en, bin thnh mu vng khng phi mt mu tr thnh mu en, vng v mu cng gi c kh nng tnh bin thnh mu vng, mu en. Cng th, khi t mu en v vng chuyn bin thnh mu trng th u cng khng tiu dit, tc l, trong lc bin ha vn bo tn c kh-nng-tnh. im ny rt gn ging nh khi nim nghip v sinh mnh v lun hi vy. Tc l, phng hng ca sinh mnh do nghip quy nh, ng thi nghip li y vo ni dung hot ng ca sinh mnh, lun lun gy nghip mi in su vo t th, v bo tn nhng nghip c c; ri ton th nghip ny hay mt b phn li quy nh ni dung sinh hot sinh mnh ngoi hnh, tuy cc k phc tp nhng trong vn c mt quy nh r rng, mch lc m bin thnh lu ng lin tc. y cng l im bt ng ln gia nghip v lun-hi-lun. V, nh ni trn, hu-ng-lun cho rng nghip chng qua ch l phn ngoi biu ph thuc vo sinh mnh c nh, ngha l, ci nguyn-ng-lc vn chuyn n cc cnh a, cn Pht gio th bo trong s bin ho bt tuyt li hp th nhng kinh nghim qu kh ri ly lm nguyn-ng-lc m xc tin s sng to (ni ng hn l sng to tun hon). Nh ti ni trn, n Pht gio thuyt nghip v lun hi mi tht c y ngha trit hc, chnh l im ny. Xem th, nu bo thuyt nghip ca Pht gio khng ph hp vi lun l th iu khng th chp nhn c, ---o0o--4- S QUAN H CA NHN CCH GIA I TRC V I SAU Nh trnh by trn, Pht bo sinh mnh l mt ci lun lun bin ha, tr li s tng tc lun hi ca n, nu ch y vo tnh cch v thc th mi quan h nhn cch gia khong i trc v i sau nh th no? Ni cch khc, n l mt hay khc? V, theo hu-ng-lun th tt c tuy u bin ha, nhng ng th th ng nht thng tr, v, ni theo lun l, ng nhin, ng th trc hay sau cng l ng nht. Nhng Pht th ch nhn trong chnh ci tm l vt bin ha, cho nn tt phi c nhng cu nn vn, Nht l v thuyt nghip bo hng th th cc nh hu-ng-lun thng cht vn Pht lun.

C m! k kia (Gip) lm, chnh k kia (Gip) ly (qu ca n) lm v, hay mt lm (Gip) m k khc (t) ly lm v?. (1) Trn y l mt ngi B-La-Mn cht vn Pht. ng ra th li cht vn ny bt ngun t ch khng hiu c ci chn tng ca sinh mnh bin ha lu ng v rt cuc cng ch ly ci ng c nh lm tiu chun m nn vn, th thi. Pht bo s quan h trc hay sau ca c tng tng tc ca sinh mnh khng th cho l mt m cng khng th bo rng khc nhau, m l cng ging nhau, m cng khc nhau: l trung o. (1) S. 11 pp. 76-77; Tp Hm, 14, Cp bn, trang 656. Bi th Pht tr li cu hi trn y bng thuyt duyn khi. Gip lm m bo Gip ly lm v th y l cc oan th nht. Gip lm m bo t ly lm v th y l cc oan th hai. Nh Lai trnh xa hai cc oan y v thuyt php theo trung o (1) l tinh thn ca c Pht v im ny. Nu theo quan im ca Mrs. Rhys Davids th c th gii thch theo hnh thc biu nh sau: A A A A An anB B B B Ba bnC C C C Ca enD dnE Trong biu trn, ABCDE l m hnh ca sinh mnh do nm un to thnh, thc t tuy khng c nhng ch gi nh l n tch ri khi nghip, tc l sinh mnh tnh cch. Ri li dng ch s, , biu th s phn ng ca kinh nghim, tc l nghip, t rng sinh mnh m hnh l sinh mnh thc t. Trc ht hy gi nh sinh mnh ca ngi ta ly hin th lm khi im l A, nu dng hc thy lm th d th nh thanh thy. Nhng ci tnh cht ca n--Trit-hc-Tn-Gio-S vn khng mt khc no dng ngh; hot ng ca n trc tip t nhum mu sc chnh n m thnh mt loi tnh cch ca A, A ny li cn c theo mu sc tnh cch m hot ng mang li tnh cch A c nh th ln lt thu thp nhng kinh nghim qu kh vo hin ti ri hin ti li dng thnh v lai cho n chung k l A vy. (1) Xem ch thch trang 187

Trong biu A A A ta nh c gin cch, nhng tht ra n l s lin tc bt on, cho nn tuy tri qua nhiu bin ha, nhng nh vo k c lc thiu thi, tn h ca chnh mnh v hon cnh xung quanh m vn gi c ci nhn cch m hnh A. T mt a b tr thnh mt ng gi cng ging nh thc th ca mt cun phim nh: cun phim tuy di my nghn thc nhng cng l mt ngi m c nhng hot ng khc nhau trong cun phim. C bin ha nh th cho n khi khng cn c th duy tr c ci thi thng bit l cng mt hnh tng th lc s pht sinh mt kch bin ln, tc l cht. Nhng ng trong biu chnh l ch im ny, kt qu i n hnh B, nhn trn b mt ta h rt sai khc vi A, nhng, theo Pht, ci c s ca B l tnh cch v--thc. Cn nh c s tch t kinh nghim ca An, tc an, th chng qua ch l s bin ha lin tc ca An m thi. Li theo Pht th tuy cng l nhn loi nhng trong c nhng sai khc v nng lc, cnh ng v cc bt ng khc v.v chnh l sc an tim ti ny. Ri li ly an lm c s cho mi hot ng, y theo quy tc trn y, i n Bn m sinh i kch bin thnh ra bn, enD, dnE v.v chnh l hnh tng lun hi v hn. Cho nn, nu ch nhn xt trn b mt thi th gia ABDC ta h nh khng c mt quan h no, nhng nu qun trit ni dung ca chng th trong ci nguyn ng lc ca B-La-Mn c bao hm A A A na. Bi th, B-La-Mn do A quy nh. CB do AD quy nh, D do ABC quy nh, tc l s thnh lp quan h nhn qu vy. im ny, khi c t thnh vn php tng, th cu hi c nu ra l A quy nh B l iu kin thc hin hay ch l qu trnh s a n D? n mt i ngi th d nhin vn cng c t ra l: trong s tch t v s nghip th nghip ny l nguyn nhn th yu? v.v V sau, A-Tt-Ma c a ra nhiu cch nghin cu, nhng y cha cn cp n. Tm li, ni mt cch i th, php tc tam th nhn qu ca Pht gio c xy dng trn nn tng s bin ha k trn; ngha l theo Pht. nu bo mi quan h gia qu bo hng th v ngi to tc l mt hay khc th u sai lm, m phi cn c vo php tc bin ha tc h l duyn khi, gii quyt mi c. Cng nh dn d trn, ci m Pht gio gi l lun hi chnh cng ging nh s bin ha ca con tm: t con trng nh tr thnh con nhng, t con nhng thnh con ngi, c nhn t bn ngoi th ta h l mt con vt hon ton khc nhau, nhng rt cuc th ch l s bin ha ca mt con trng. Ngi ta khng th bo con trng v con ngi l mt, m cng khng th bo l khc nhau, ch c th cho l s bin ha m ci l th ca n th tng ng m thi. Nghip khng c ngi to tc cng khng c ngi nm qu, ch l do cc un chuyn bin, l s nhn xt ng vi chn . C nghip, c qu

cng ging nh s tun hon ca cy vi tri cy (nghip v qu), mi mi lm nhn cho nhau chuyn bin, khng ai c th ni c u mi v chung cc ca n (1) S bin ha trn y l s bin ha v thy v chung, tc l lun hi v hn, m ci php tc quy nh qu trnh bin ha y l nhn qu: l quan im ch thc ca Pht gio. n y vn c lu l: nu c Pht ch xy dng lun hi theo s bin ha nh th th lun hi lun ca Pht khng phi l thuyt lun hi lun ca Pht khng phi l thuyt lun hi theo ng t ngha ca n, v nu ng t ngha ca lun hi l linh hn lun qun trong khng gian i u thai chu cc thn phn. (1) Visudimagga, Chap, 19: Buddhism in Translation, p, 24. Nhng theo Pht th ci ng th ca s bin ha tc l lun hi ch khng c linh hn phng pht trong khng gian, cng nh con su khng phi cht i mi bin thnh tc con nhng, con ngi, nhng ch v s bin ha m thnh ngi, thnh nhng. Sinh mnh ca ngi ta cng l ci ng th bin ha thnh tru, thnh nga, thnh a ngc, thnh thin ng, tt c u khng ngoi ci c mnh danh l nghip, tt c u bin ha thnh lun hi, cho nn ni: Do qu bo t kin m t nhin sinh vo tm a ngc ln (1) Tc ci ph bm khng phi l thin ng, a ngc m l nghip ca ngi ta ly n lm cnh gii ca chnh mnh sng to ra, khng phi linh hn ca ngi ta u thai vo bng nga m ch l nghip ca ngi ta, trong qu trnh bin ha dng nm un ca loi ngi thay v nm un ca loi nga. tht ca Pht v lun hi lun chnh l im ny. Xem th th kin ca lun s Long-Qun (Nagasena) bo rng lun hi ch l s k tc ca danh, sc v th d la t mt ngn n ny bn sang mt ngn n khc ni ln s tun hon ca lun hi quan (2), c th cho l rt ph hp vi lun l lun hi quan ca Pht. (1) Tng-Nht 43, Cp bn, trang 135 (2) Milandapanha, p, 46: p, 71

Trong s cc hc gi cn i c ngi mun dng phng php trit hc chnh l Pht gio v thuyt ca h c ngi ta tha nhn th trc ht phi k n c-bin-h-ngch-nho (1). Ngoi ra, s nhn s ch trng gii thch nh trn cng rt nhiu. (2) ---o0o--5- TNH CHT CA NGHIP V QU VI THA NG TNH LUN L. Ngi ta gieo nhn no th hng qu y: lm lnh c qu tt, lm c chu qu xu, ngi trng th ngi hng. (3) (Yad idem vappatti bijann Ladisam Phalam, kalyana kakari kalyanam, papakari ca Papakam Pavattam taka te bijam Phacam Paccanabh-assasi). l theo php tc nhn qu ca nghip. Song m, ci tnh cht quan h gia nghip v qu nh th no? Bi v, ngi lm thin (kalyanakari) c qu thin (katyanagakhla), ngi lm c (rapakan) chu qu xu (rapaphalav) ci ngha thin, c y cha th r rng v ci tha-ng-tnh ca n vn cha c minh bch. (1) Gesamntliche Werke 41, s. 591 (2) Warrens Buddhism in Translation, p, 234: Mrs, Rhys Davids Buddhism, p. 137 (3) S. 81, p. 227; Tng-Nht 5, Cp bn, trang 485. Trc ht hy xt v phng din tnh cht. c Pht i khi cho ci tnh cht quan h gia nhn v qu c hai lp. Th nht, quan st nhn qu v phng din cng tnh cht; th hai, quan st n v phng din khc tnh cht. Nu ni theo thut ng sau ny th chnh l s nhn nh v hai th quan h gia ng-loi-nhn (sobhagahala) ng-lu-qu (nisyan-daphala) v di-thc-nhn (vipakahetu) d thc qu (vipakep-hela) vy, (ng loi nhn, ng-lu-q ngha l tnh cht ca nhn v tch cht ca qu ging nhau; di-thc-nhn, d-thc-qu ngha l tnh cht ca nhn v ca qu khc nhau). Loi quan h th nht lp trng tm l lm ch, i yu cng ging nh thuyt nghip trn, nhng tin ln mt bc na th kt qu c biu hin theo hnh thc tin b, nh: i ny gng sc hc hi th i sau sinh ra s l ngi c tnh cht thng minh, sng sut; i ny li bing th i sau sinh ra s ngu n dt nt. Do , ngy xa Pht thng hi nhng ngi tu theo

cc ngoi o tr gii g, ch l tng lai kt qu y s ra sao ri cho rng tu gii g, ch m nu tm tu g, ch th sau khi cht i cng sinh lm g, ch. (1) v qu bo lun hi khng chp nhn c s thng, pht ca tam nhn m ch thch ng vi tnh cch t k do chnh mnh to tc, cho nn ngi tu lm g s l g, mang tm qu, s l qu, gi tm tri s sinh ci tri, c th bo l l t nhin. Do vy, thuyt nhn qu bo ngi lm thn hng qu thin, lm c chu qu c cng c th cho l c cn c tm l rt xc ng. S tu dng v gio dc ca ngi ta tuy ly mt thi i lm hn nhng chng qua cng ch thch dng ci l php nhn qu m thi. Loi th hai l nhn qu khc loi, ng trn lp trng lun l nhn thc quan h nhn qu gia nhng hin tng c tnh cht khc nhau, tc l ci quy lut khng lm thin m c hng hnh phc, khng lm c m phi chu ha hon. V im ny, thin, c ch c ngha lun l, cn ha, phc khng hn c ngha lun l, m ch c ngha hp hay khng hp , bi th khng th coi tnh cht nhn qu l ging nhau. Trong khi thuyt minh v nhng hin tng nhn sinh, c Pht thng khng b qua loi quan h ny. Hy ly mt th d: i nay cht yu l i trc st sinh nhiu, cn i ny sng lu l do i trc c lng thng xt v tha sng cho nhng sinh mnh khc; i ny au kh nhiu l do i trc lm kh no chng sinh, tri li i ny mnh khe, khng bnh tt l do i trc c t tm v v nhng ngi khc. Li nh kip ny tng mo xu x l do kip trc hay gin d cu knh, tri li, kip ny p l do kip trc nhu m hin hu; cho n kip ny ngho cng kh s l do kip trc khng lm vic phc thin, tri li, kip ny giu c l do kip trc hay b th gip k khn cng v.v Trong nhng trng hp trn y, ci gi l st sinh vi cht yu, v v nui nng vi sng lu, t ra, v phng din lun l cng l nhng khi nim bt ng, nhng cch thuyt minh trn chnh l c kt mi quan h nhn qu trong . Bi th, s thuyt minh y khng phi ch khuyn ngi i b c lm thin, tng tin o c m chnh l mn gio l cc trng yu gii thch nhng hin tng bt ng ca nhn sinh. Nh vy l Pht y theo nghip thuyt minh v hai lp quan h nhn qu m trong , d nhin, loi nhn qu cng loi d hiu hn, v, nh ni trn, n c cn c tm l xy dng trn tnh sng to ca ch. Nhng loi sau, tc l nhn qu khc loi, th kh hiu hn v n khng phi l vt do tnh sng to trc tip ca ch a n; nu bo v kip trc st sinh m kip ny, theo ci tp qun , sinh lm ngi tn c hiu st th cn c cn c, d hiu. Ch ng ny li ly s cht yu thay cho tn c hiu st th cn c y u? Cng th, bo v kip trc lm kh no chng sinh nn

kip ny sinh ra phi au m, kip trc v thng xt v nui dng chng sinh nn kip ny sinh ra lm phc thn th cn d hiu, nhng nu bo v no c m au m, v nui nng m c khe mnh th ly g minh chng ci tha-ng-tnh ca n? Mun trc tip cn c vo tnh cch sng to ca t k m gii thch n nh loi nhn qu cng loi l mt vic v cng kh khn. Hung chi, v im ny, s tht trc mt l lut php quc gia c iu thng thin pht c, ly vic kt hp thin, c, ha, phc lm l bt di bt dch, xem th th bin minh v nhn qu cc d di. Nhng, nn bit lut php quc gia l quy nh hu thin, cn nhn qu l l php tin thin, nu khng cho l mt sc bt kh t ngh m i tm cu nhng l do ca ci tin thin vn v nh th th vn ny nn phi bin minh lm sao. Xa ny, nhiu hc gi Pht gio ch trng nhn qu l chn l cng u b qua im ny. H ch thuyt minh ngha o c ca c nhn, thin nhn, ri hn hp thin c v qu bo ca thin c l vn mnh xu hay tt m cho nh nhn qu ng loi v ngng li . Nhng, chng ta ng qun rng ci im kh khn nht ca nhn-qu-quan ca Pht gio chnh l im ny. Nhng m, mun gi c ci nguyn l v s iu ha ca cc lun trn y, ci quan h v nhn qu khc loi ny c l l lun thuyt minh khng? Hay, Pht c bo trong quan h d loi y c l php t nhin m chung qui ng dng n nh mt loi nhn qu ng loi lm cho thin, c, ha, phc cng nht tr, dng nh th tha mn yu cu ca ngi ta chng? Vn ny c l cng cn phi tch ri o c to lun cng nn. Theo ch ti nhn xt th n cng c th c thuyt minh theo tnh cht ca nghip lun trn. Tc l, n cng c ch duy tr c s iu ha. Ta hy th bn v im ny. Nu ch nhn b ngoi th thy hot ng ch (sancetanika kamma) ca ngi ta n gin, nhng thot th n c thnh lp trn nn tng v qu trnh ht sc phc tp. Bi th, khi mt hot ng no tr v vi chnh n th ci n tng phn ng ca n cng quyt khng phi l vt n thun; n s ly ci tnh cch n tng ca n lm c s , sau khi hot ng, tc thnh th gii ca chnh n, v kt qu ca n khng phi ch ng nht m c mi phng din, iu ny tng khng cn ni ai cng hiu. V na, trong mt i ngi cng to thnh v s nghip, ri cng kt hp vi nhng ci to kip trc, ly y lm c s to thnh vn mnh ca chnh mnh, th qu bo s c ngha cc phc tp, ta c th tng tng cng thy c. Tuy nhin, ng trn lp trng ngy nay m ni, ta c th chia thnh hai phng din kho st, tc l, phng din biu hin nng ng

v phng din hiu hin phn ng. Ni cch khc, nghip, mt mt tuy tch cc hin hin nhng qu tng t nh chnh n, nhng, ng thi, mt khc, li trnh hin qu thng, pht. V, tuy cng mt nghip nhng khi ch kho st n theo s tht tm l v khi cho n mt gi tr lun l, th ngha ca n c khc nhau. V li, c hai, nu kho st t nhng phng din khc nhau ca cng mt nghip th n tng ca n cng c hai ngha. Bi th, sau khi tm cu c s cho hot ng sng to m hin hin thnh hai phng din th cng l l t nhin. Nh th, ng v phng din s tht tm l m ni th n l nhn qu ng loi, cn ng v phng din gi tr lun l m ni th n l nhn qu d loi, ph thuc vo s thng pht. Nu thuyt minh theo tin l th nh ngi c tm t thin lm vic ph, kt qu, chnh ci tnh cch nhu ha v ngi y tr thnh ngi t thin, giu lng thng yu; v tin ln mt bc na m ni, nu ti sinh kip sau cng s l v ha thn B-Tt c lng thng ngi tuyt i. y tc l s hin hin v phng din nng ng, thuc nhn qu ng loi vy. ng thi; d cho tm t thin y pht xut t ng c thun ty chn chnh, khng mang mt s bo p no nhng c ca v ngi th t n cng c ci n tng thc hnh ch , n s tr thnh tnh cch, v khi to thnh th gii ca chnh mnh th th gii y cng s trnh hin mt cch sung thc, tc chnh mnh s sinh vo cnh ng giu sang. V, nh ni trn, v cng s c trnh by sau, th gii ca chng ta rt cc cng ch l vt do tnh cch ca chng ta to thnh; l kin ch thc ca Pht. Cng th, kip trc lm kh ngi, kip ny hay kip sau cng ly tm hung bo lm yu t, tc, ng thi, phng khc hin ra th gii phin no l cnh a ca chnh mnh, cho n t thn au m hay cht yu, tc l s hin hin phn ng ca nghip, tuy l nhn qu d loi nhng tht th cng ging nh nhn qu ng loi, rt cc khng ngoi ci tnh cch ca chnh mnh do chnh mnh to tc. Duy c im sai khc l nhn qu ng loi l nhn qu truy theo s thc tm l, cn nhn qu d loi l nhn qu truy theo ci gi tr bao hm trong s thc tm l. Li nh hai phng din ca nghip khng phi lc no cng theo nhau cng mt lc thc hin thnh qu, m c khi hin hin l khc thi, d m th gii c nhiu phng trng khc nhau, chng hn nh nhng ngi hin lnh phc hu th c gp tai nn, ngho kh, cn nhng k hung c th li c giu c sung sng. Nhng hin tng y chnh l hai phng din k trn biu hin v d thi vy. Nu s gii thch trn y qu thc ng vi chn ca Pht th, c th ni, vn thin nhn, thin c, c nhn, c qu, d cho phng php biu hin c hi l m, cng ch ni cng mt nghip nhng c hai phng din tc dng m thi. Cho nn, theo gii thch phn tch trn y, mc du d loi

nhn qu trong nhn-qu-lun tuy c kh hiu nhng hin nhin vn cng c cn c l lun, iu rt r rng. V li, s gii thch y khng phi l kin ca ring ti, m, v sau, phi Duy Thc chia chng t (n tng ca nghip) thnh danh ngn chng t (s thc) v nghip chng t (gi tr); ngha l, danh ngn chng t pht hin thnh th gii s thc, cn nghip chng t pht hin thnh th gii vn mnh, l do tht r rng. Li na, trong hai phng din nhn qu k trn nu ng trn lp trng l lun m ni, ci gi l nhn qu nng ng tuy cng c nhiu phng din s ng, nhng cng c nhiu tnh xc thc; song, y cng do n lc hu thin, tc l cng c th c bin i n mt trnh no : d nhin c Pht cng lu n im ny. Chng hn do nghip kip trc m t cht ngu n, nhng nh kip ny c gng m bi dng c tnh cch minh mn, nh vy l iu ha c. Cng th, tuy t cht minh mn, nhng v li bing nn c th m mt bn cht v tr thnh ngu n. Bi th, c Pht tuy tha nhn nng lc ca tin nghip rt mnh, nhng cng tng l s tu dng hu thin: l im khc hn vi tc-mnh-lun ca phi Ma-ha-l-c-x (Mkkhali Gasele). V ci s mnh duy nht ca Pht l lm cho con ngi chuyn bin c ci phng din tc nghip ny tr nn sng sut, Pht s d l Pht chnh l im . V phng din nng ng ca nghip vn do thc dng thnh, cho nn cn c theo hot ng thc hu thin cng c th c iu ha chuyn bin. Tri li, v phng din phn ng, tc v phng din vn mnh, th Pht cng cho rng quy lut ca n cc nghim ngt, khng tha nhn c th c bin i. T Khu, ta quyt khng bao gi ni rng qu bo ca c tc nghip tiu dit, khng c lnh chu. Qu bo y hoc i ny hay i sau nht nh phi hng chu (1) Nhng k to nghip c, d c ln khng, xung bin hay vo hang ni cng khng ni no c th trn thot (2) (1) A.V.p.297; Trung 3, T Kinh, p, 13 (2) Dhammapala Trn y l nhng cu Pht thng ni. Duy v nhn qu d loi th v nghip phng din ny vn ch do v thc dg thnh, nn khng th da vo n lc thc ngn chn khng cho qu ca n pht sinh c. Cho nn, i vi nhng tnh xu tm l, d xu xa n nh th no, c Pht u mun chinh phc t n a v cao c. Cn v vn mnh may ri th

 l php tc t nhin, cho d Pht cng khng th trnh khi, chnh c Pht cng thng ging dy nh th. Ht thy ci c sinh u c cht, th mnh cui cng cng phi ht. Y vo nghip m chu duyn bo, thin, c u c qu ca n. Tu phc c sinh ln ci tri, to c th phi vo a ngc. Tu c th dt c sng, cht, m nhp nit-bn vnh vin. Khng trn khng, khng di bin, khng trong rng ni, khng mt ch no trn c ci cht. Ngay n ch Pht, B Tt, Duyn gic v Thanh Vn cn phi b ci thn v thng, hung na l phm phu (1) (1) Tham chit Tp, 3, cp bn, trang 891; Ng-Phn-Lut, 21, t 2, 28a; Dh. P. 127; Suttanipata 126 l nghip bo sinh t, khng mt ai c th trnh khi. Nhim v ca Pht chng qua ch l khin ngi ta nhn chn iu v dy cho phng php tuyt i thot ly m thi, ---o0o--6- CC LOI HU TNH Theo nguyn tc, thch ng vi cc loi nghip, hu tnh cng c nhiu loi. ng nh Pht ni, tuy c v s chng sinh, nhng khng chng no ging nhau l v c nhng nghip khc nhau. Song, nu ch ni l v s th co ch ba tin cho vic thuyt minh, bi th, Pht cng theo tp qun ng thi, coi hu tnh cng nh mt loi tn ti thn thoi v i khi chia thnh nm hoc su loi: tc l nm ng (pancagatiyac ng th) hay su ng (chagatiga - lc th) vy. Nm ng l: a ngc (niraya), sc sinh (tiracchanayoni bng sinh), ng qu (visaya), nhn sinh (manuosa) v thin thng (devalaka). l cch phn loi u tin. Sau n c-t-b-bco-phi thm A-tu-la (asura) vo hng th t th thnh ra su qu (1) Trung Quc v Nht Bn thng gi l su qu lun hi chnh pht xut t . S thuyt minh tng tn v thuyt su ng u c chp trong Tng-NhtB, k c Hn dch v Ba-li, v trong Trng A-Hm bn Hn dch phn th t (Th-K-Kinh) v.v Nhng khi bn v A-t-t-ma s li ni r hn, y ch lc thut th thi. Tm li, s phn loi hu tnh trn y, tr nhn loi v sc sinh ra, cn tt c u l s tn ti thn thoi. Nhn xt theo tn ngng nht ban ca ng thi th cho tt c u l s tn ti sinh tn v Pht cng tha nhn m coi l mt hin tng ca th gii lun hi.

Cch phn loi nm ng trong su ng k trn, theo mt ngha no , cch phn loi th v nht l v Thin b. c Pht ly n phi hp vi ba ci m thnh hai mi su loi, v tr mt b phn nh, cn tt c cc thn khc cho d trong gii tn ngng B-La-Mn cng kh m bit c. Vy, c Pht da vo ti liu no sp t v phi hp Thin b nh th? y tuy khng phi l vn bn cht ca Pht gio, nhng, nu mun nhn qua tnh hnh ca tn-gio-gii ng thi hiu r ngun gc Pht gio, th c th ni n cng l mt vn rt cn c nghin cu. V y khng th gi nn khng th chp y tn cc ci tri, m ch t thnh vn mt cch s lc nh th thi, mong qu v no c ch hy nghin cu n mt cch su xa hn. Li trong thuyt ng o cho n thuyt lc o u khng cp n thc vt, nu ni theo nguyn tc v so vi phi S-Lun, th y l mt khuyt im ca Pht gio; nhng, nu ng trn lp trng thc tin tt yu m ni th chng qua ch v mun cho tin li m thi. Ti sao vy? V, nh s trnh by sau, c Pht t gii bt-st-sinh ln hng u, thng c ti gia v xut gia, nu nhip c thc vt vo lc o th, trn l lun, i khi ngi ta khng th sng c, bi v n cy rau cng phm gii st th cn sinh hot bng cch no. Nhng, trong lut cng c dy d i vi cy c cng phi c lng thng xt, khng c dm ba ln, xem th th bit d l nhng vt thp km nht c Pht cng tha nhn s sng ca chng. Chng sinh trong ng o hay lc o k trn do cc sinh sn khc nhau m c chia thnh bn loi v gi l t sinh (catassayonvya), tc l thai sinh (jalabvja), non sinh (andaya), thp sinh (sarmsedaya) v ha sinh (opaptika). Thai sinh th nh ngi v th t thai m sinh ra. Non sinh th nh loi chim t trong trng n ra. Thp sinh th nh mui v ve do ni m t sinh ra. Ha sinh th nh ci tri hay a ngc t nhin ha sinh. (1) oNgha-Th cng ni n thai sinh (jarayuya), non sinh (andaya), thp sinh (svedaja) v chng sinh (byaja); xem th th t tng t sinh ca Pht bt ngun t , (1) duy c im khc l thay th chng sinh bng ha sinh, l do, nh va ni trn, v Pht gio khng nhip thc vt vo lun hi gii, m, thch ng vi t tng a ngc ang thnh hnh thi by gi, cn phi thuyt minh v cch ha sinh. (1) Tham chiu M. 12 Mahasikanada sutta Trung, X-Li-Pht s thuyt vol, 1, p. 73

Tuy nhin, c theo li Pht dy phi mn tic c cy v cho vic ph hoi tho mc l mt ti c (2) th bit Pht cng tng v im ny. Li na, ng o v t sinh trn c phi hp vi cc ci th c Pht ly lm ba ci, tc ci dc (kamaloka - dc gii), ci sc (rupaloka - sc gii) v ci v sc (arupaloka v sc gii). Ci dc l ni lng dc thnh nht, bao gm t a ngc n mt b phn trn ci tri; tt c bn loi (t sinh) u thuc ci ny. Sc gii v v sc gii ton l ci tri v u thuc ha sinh. C hai ci ny, nng lc thin nh tuy cc mnh, nhng ci sc th vn cn hot ng vt cht (thn th), ci v sc, mi l ni dt mi hot ng, ch cn tn gi m thi. (1) Tham chiu n--Trit-hc-Tn-Gio-S trang 363; ibia, p, 150 (2) Brahmajals sutta II tc D, I, p. 5 Simamapada sutta 45 v D. 164 v.v ni n can chng (mulabija); cn chng (khendabija), tit chng (phala bija) v chng chng (bija bija) v.v y c im ta cng cn ch l: thuyt tam gii ny cng c dnh lu n o-Ngha-Th, tc chia hu tnh thnh ba loi l: th ng sinh (olarika attapa-tilabba), thnh ng sinh (samamaya attapatilabha); v tng s thanh ng sinh (samamaya attapatilabha). T B-tra-b-lu kinh (Potthapada) trong Trng B n cc kinh khc, ngi ta u thy cch phn loi trn y. Theo s gii thch ca Pht-m (Buddhaghosa) th th ng sinh l ch cho thn ci dc mnh v yu t nhc th, thnh ng sinh ch cho thn ci sc c y cc cn; sau ht, tng s thnh ng sinh l ch cho thn ci v sc, hon ton thuc hot ng ca thc. C theo chnh vn trong cc kinh in m kho st th y cng l s gii thch rt ng. Song, iu nn nh y l thuyt ng tng trong Khang-c-li-d-ongha-th (Taattirvya up.) cho t chc ca hu tnh l ly chn ng lm trung tm ri t chc thnh nm lp m c. Trc ht t bn ngoi l thc v s thnh ng (amrarasamayatman), s thnh ng (manamayatman), thc s thnh ng (vijnamayatman), hoan h s thnh ng (ananda-mnayatman) ri dn dn i n ch nh nhim m gn nh chn tng ca n, (1) By gi hy so snh thuyt ny vi tam ng sinh ca Pht th hin nhin ci m trong kinh gi l th ng sinh chnh l tng ng vi ci m o-Ngha-Th gi l thc v ng vy. Cn thnh ng sinh v tng s thnh ng sinh th cng tng ng nh s thnh ng v thc s thnh ng trong o-Ngha-Th vy.

(1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 313 314 Do , ta thy gia hai thuyt c t nhiu quan h lch s. Khng nhng th, Pht m ly phn phi vi ba ci thuyt minh hn ri, nhng, Hu B, v cho th ng sinh l nhc th, nn ly s thnh lm thn trung hu, tc c ngha l thu nh nhim, v ly kinh Trung Hu tn ti minh chng. Nu s gii thch ny qu tht ph hp vi kinh th thuyt tam thn trn y cng li gn ging nh thuyt ca o-Ngha-Th. Nhng, ni mt cch rt ro th gii thch ca Pht m vn gn vi kinh hn. y, v bn n s khu bit cc loi sinh m ti bng nh n ti liu oNgha-Th v ch gii thiu qua th thi. Th l c Pht ng v nhiu phng din ch by s khc bit ca hu tnh nh c trnh by trn. Song, nu ng trn lp trng nht-ngha m ni th tt nhin chng cn s mc phn loi no c. Pht cho tt c s sai bit gia chng sinh ch l do nghip m c; ni v bn cht th tt c u ging nhau, k cao thng c th tr thnh tin, v k tin cng c th tr thnh ngi cao thng. S d chia ra loi mc l mun theo hu tnh quan nht ban ca thi by gi cho tin li m thi. Tr ln chng ti gi mt thi cc k t do v lun nn trnh by v ngha ni b ca thuyt nghip trong Pht gio. Sau y, b sung thm, chng ti s ni qua v gi tr ca nghip, b v c mt phi hc gi - trong cng c c nhng gio Pht gio na cho rng thuyt nghip l mt thuyt rt c k, khng cn hp thi, v cng ht sc sng. Do , i vi gi tr ch thc ca nghip c nhiu ngi cha l gii c. Trc ht hy kho st v mt sinh-vt-hc. Die ta cng ca nghip vi thuyt di truyn c th c ch tng thng. Cc hc gi Ty phng cng ni th. Kh cht cng nh khuynh hng ca ngi ta i ny l do cc kinh nghim i trc, cho d c khc nhau im mt phn do t tin, mt phn do chnh mnh th n vn c ch tng t. Hung chi, kt qu ca thuyt nghip tha nhn tt c u l quan h lun hi, nh vy cng c ch tng thng vi t tng tin ha (bao gm c thoi ha na). Cho nn, ng trn lp trng sinh-vt-hc m ni th ngha ca thuyt nghip cng c im rt hng th; l mt s tht khng th ph nhn. Tuy nhin, ta nn thn trng khi coi ngang hng s kho st v tin ha lun vi thuyt nghip ca c Pht. Tm li, so vi t tng cho loi ngi v cc ng vt khc l s tn ti c th hon ton khc nhau ri gii thch s sai d v kh cht ca ngi ta l nng lc siu t nhin th thuyt nghip lc c th

c im ph hp vi kin gii ca hc thut hin i. iu ny ai cng phi tha nhn. Li ng trn lp trng tm l hc m kho st th, nh ni trn, Pht gio cho nghip l ch tch t kinh nghim tr thnh tnh cch v thc th iu ny tm l hc bin nay cng tha nhn. Ri Pht gio cho tnh cch v thc ny l cn ca thc th cng li tng hp vi thuyt v thc (Unbewsustainstheorie). V tt c phng din u c im ph hp vi s kho st v tm l hc. Do , trong s cc Pht t Ty phng, nhiu ngi nh hng th tm l hc m bt u nghin cu Pht gio. Li cng c nhiu ngi do s hiu bit tm l hc m thy thuyt nghip c mt hng th rt ln. Nh vy, nu em ng dng vo gio dc th, nh trnh by trn, tt c mc ch gio dc ca n, ni theo thut ng Pht gio, u c th bo l tch t thin nghip. Ti sao? V, mc ch gio dc d l o c hay k thut - u nhm vo s hun luyn lnh mnh dng thnh tnh cch v thc. n nh Pht gio th khng nhng ch ly thc hnh m cn cho ch t n l nghip na, cho nn, nu ng dng thuyt ny th s tu dng ni b cn c mt ngha phi thng trng i. Ni khc i, nu xa la nhng s tu dng bn trong th tt c gio dc u khng th c thnh lp. Bit c iu th ta s tht c ci hiu qu ca nn gio dc nghip lun ny. Thuyt nghip tuy c nhng hng din nh th, nhng, kho st v gi tr ca n th ngha trng yu nht c th bo n l thuyt lun l, tc l l lun v gi nh v s nht tr gia thin, c, ha, phc. By gi chng ti ng v phng din ny so snh n vi cc thuyt ca nhiu ngi t trc v a ra nhng c trng ca thuyt nghip. S nht tr gia thin, c v ha, phc l mt iu rt kh chng minh, nhng, nh Khang c ni, n li l mt yu cu m ngi ta khng th lm ng. S thng, pht v nhng nh ch trt t trong x hi nhn loi tht bt ngun t . Tuy nhin, trn thc t, yu cu ny lun lun tr thnh tng phn: nhng ngi hin lng hay gp tai ha, nhng k gian c thng li c sung sng, v vang: l hin tng bt tuyt t xa n nay. iu c ngha l c o tri hay khng? Vn ny, t xa, ngi ta a nhiu thuyt mun iu ha nhng ni bt bnh khin cho yu cu ca ngi ta c tha mn. Ni mt cch khi qut, ta c th c kt thnh nhng im sau y:

Th nht, hy vng s ci thin t chc x-hi-X hi nguyn l c quan c y trch nhim v yu cu ny, nhng v t chc ca n khng c hon ton nn cha th thc hin c yu cu mt cch trit , ngi ta trng i trong tng lai s t chc x hi c ci thin th mi dn dn thc hin c s nht tr; cho nn, ngoi s tin b ci thin ca x hi ra khng cn phng php no tha mn i hi ny. Theo ti th lp lun y i khi cng c l do xc ng v x hi c ly lm l tng mu tin b th mi c th hon thnh c nhim v ca n. Tuy nhin, trn thc t, con ng i n cn xa, m con ngi, thay v ch i v ha hn tng lai, li ly yu cu lm vn trc mt. i vi nhng kinh nghim hin tin, nu ngi ta cho l nhng s tng bt hp l, mun tm mt gii p tha ng v mt phng php an tm, th gii p y c th ni l gii p thch ng nht cho vn ny. Th hai l thuyt da vo s thng pht ca chnh lng tm mnh-tc l nhng ngi trung ngha, thin lng hay lm vic phc m khng may c gp tai ha i na th trong lng cng vui v, tha mn, tri li d b ngoi c thnh cng i na m lng tm thng ray rc bt an: l thin, c, ha, phc khng nht tr. Thuyt ny ch yu ly lng tm lm c s lun v cc ch trng ca cc nh lun l, theo ti, d nhin c mt gi tr trng i; duy c iu l tnh cm th ca lng tm ngi ta khng phi ai cng ging ai. Nu theo thuyt ny th ngi no lng tm tr trn th hnh phc cng tr trn nh th, y c th bo l mt iu bt hnh. Ti sao? V l, nu ch da vo s thng pht trong lng tm th lng tm cng tr trn bao nhiu, ci trnh ca s thng pht cng s cng nh nhng by nhiu. Th ba l thuyt mong tnh tha ng ca con chu - tc l theo t tng Nho Gio tch thin chi gia, tt hu d khnh; tch bt thin chi gia, tt hu d ng lm lnh, gp lnh, lm c gp ha. Tm li, nu chnh mnh khng th thc hin c yu cu y th hy vng con chu s c th tip tc thc hin. Theo ti thy th thuyt ny cng c l, v con chu ni di mnh, v li, ni theo thuyt di truyn, nu thn tm ca ng cha vn c th truyn n con chu th s thng, pht ca h cng c th lin ly n con chu h. Nhng khuyt im ca thuyt ny l ch khng quyt nh c rng qu tht c ci xc-thc-tnh ph bin y khng? Nht l i vi nhng ngi khng c con chu hay nhng ngi c con chu m khng oi hoi n, c cng nh khng, th vn s ra sao? Nu gp nhng trng hp nh th th tht kh m a ra c mt gii thch tha ng. l iu ng tic.

Th t, l thuyt cn c vo t tng k trn khng trng thm n thn thch v x hi nht ban. Mt phi Vedanta ca n bo rng khi mt ngi sp lm chung th h hng ca ngi y s phi chu trch nhim v nhng nghip thin, c ca ngi y. Trong s cc hc gi cn i cng c ngi (nh ng Paul Corus ca Hoa-K chng hn) cho rng nhng nghip thin, c ca ngi ta, nng hay nh, u lu li x hi m th hin kt qu ca chng, tc l, mt mt ch trng nghip lc bt dit, ng thi, mt khc, li mun tm cu ci tha-ng-tnh ca n x hi. Xt v l do ca thuyt ny th cng ging nh cc thuyt th nht v th ba ni trn, cho nn, c th bo n khng hon ton. Nh vy, nhn xt cc p n k trn, tuy gii p no cng c l do ca n, nhng tt c u khng c trit , v, ch cn c vo hin ti m tm cu tha-ng-tnh th khng th t n mt gii quyt ti chung. V li, v ch trng qu n ni i n ch cc oan, tc l thuyt ngu nhin, cho may, ri u l nhng hin tng tnh c v thin, c, may, ri, cng kt hp l mt quan nim sai lm cn bn. Trong cc thuyt xa, nay, nhng lun thuyt t khuynh th tt khinh thng o c, cn cc lun thuyt hu khuynh th mun tn sng quyn uy o c, siu vit cng li. Tm li, c hai u ch trng vt b yu cu thin, c, ha, phc nht tr, v l im tng ng gia hai khuynh hng. Nhng c hai khuynh hng ny u khng th t c mt s tha mn ti hu, cho nn s phi da vo thc tng lai quyt nh s thng, pht. Th nm, l thuyt da vo s phn xt ca tri trong tng lai. Theo thuyt ny ha, phc, thin, c hin ti tuy khng nht tr, nhng sau khi cht, thn minh hoc tri s phn xt, thin th thng, c th trng, khng h thin v, do , yu cu ny c th c tha mn. Trong cc tn ngng hu thn ti n- cng c phi ch trng nh th, v t tng v s phn xt ca Dim-ma-vng (Yamaraja) rt thng tc cng thuc ch trng ny. Li nh t tng v s phn xt trong ngy tn th ca c-c-gio chnh cng pht xut t , nht l ch trng linh hn bt dit v thn linh tn ti ca Khang-c cng hon ton mun lm tha mn yu cu y. Nhng, im l m th nht ca thuyt ny l: nu c mt v thn ton tr ton nng th ti sao li phi i n tng lai mi phn xt? ch ca mt ngi t do hnh s, nu c iu lm li th sao khng trng pht ngay v nu h hnh ng thin lng th ti sao khng tng thng ngay? im th hai, cc phi hu thn, nht l C-c-gio, cho rng nhng k chnh nhn qun t m phi gp vo cnh khn cng l do ni thn mun th thch th thi, cui cng ri s c phn xt mt cch rt cng bng chnh

trc. Nu vy th c th bo nhng k bt lng m c vinh hin cng l do thn th thch! Nh th th s phn xt trong tng lai ca thn hn l khng c cng bng: l mt s tht kh c th ph nhn. Nhiu ngi khng tha mn vi nhng khuyt im y bi bc thuyt phn xt trong ngy tn th ca tn C-c-gio m ch trng mt ch ngha tng t nh t tng n-, nht l v-lai-quan ca Pht gio, l tm linh ch ngha (Spiritualism) rt thnh hnh. Theo h ni th linh hn thch ng vi nghip kip trc n thng mt cnh a tng ng (hoc l ba ngy sau khi cht), di n da ngc, trn n thn v c nhiu giai on, ht nh lc o v thp-gii-quan ca Pht gio. Duy c im khc nhau l h cho sau khi hon tt nhng ti bo y th lp tc linh hn s ln lt tin ln cc a v cao. c bit mt iu lm ngi ta cm thy rt hng th l: nh tm-linh-hc tr danh ngi Anh, mc s Owen k li trong t Weekly Despatch s ma xun, nm i Chnh th chn, cu truyn mt ngi cht bo tin v. Theo cu truyn ny th mt ngi n, sau khi cht v s thn linh trng pht nhng ti trng ca mnh nn trong lng lun lun thy lo s bt an. ng lc c mt v thin s n bo rng: Ti ca nh ngi l do chnh nh ngi kt liu ly ch khng phi do thn linh no phn xt c. (Weekly Despatch, 15-2-1920). Nh vy th thuyt phn xt ngy tn th v thuyt thn ti phn bt u lung lay gia cc mc s m tin gn n mt loi t tng nh thuyt nghip ca Pht gio vy. Nhng phi hu thn ti n- tuy ch trng thn linh phn xt, song cng tha nhn nghip ca c nhn, ngha l thn cng y theo nghip m phn x nh ti trng, quy trch nhim cho c nhn. Nh vy th khng cn c thn cng c th y theo nghip m t x theo lut t nhin vy. Nu c min cng ly thn thm tht vo c duy tr thuyt phn xt do thn th iu rt cc cng ch l mt l lun na nc na m m thi. Xem th bit s phnx t theo thn cng c nhiu khuyt im v ngi ta khng th nhn n l gii p ti hu c. Ngoi ra, ch c chnh mnh hon thnh nghip ca chnh mnh v thuyt tam th nghip ca Pht gio l thuyt c tha-ng-tnh hn ht. T mnh gy nghip, t mnh thc hin ri t nhn ly qu bo th tng khng cn cch phn xt no cng bng hn. V li, iu khng phi ch bt u kip ny m n ni tip t khng bit bao nhiu kip trc, cho nn, s khn cng ca ngi chn chnh v s vinh hin ca k bt lng, nu c nhn xt kip ny th thy bt cng nhng nu quan st t nhng kip xa xa th iu khng h bt cng cht no. Ti sao? V theo Pht gio, nh c trnh by trn, s tt, xu ca vn mnh, v qu ng lu ca thin, c khng hn cng mt lc trnh hin mt cnh nht tr; ci qu thin to nn kip ny cha hn

c th bo kip ny m c khi hng bao nhiu kip sau mi chu bo, khng h sai mt my may, v nh th th quyt khng phi lung cng v ch. Cho nn, mt khi c c nim tin vng chc y th ngi ta c th bnh thn, an vui vi s phn v c gng lm cc vic phc thin. Cng th, nu ngi kip ny khng gy ti c m c gp nhng tai nn ri ro th s hiu rng do kt qu ci nhn mnh gieo cc kip trc by gi mi chu, v nh vy, tm h s tr nn nh nhm, chp nhn trch nhim ca mnh v an nhin t ti. Nu ngi kip ny chng c phc c g m c sung sng, may mn th l do phc c gy dng kip trc thnh thc v phn phc c s gim thiu. Phm nhng s sai bit nh vy u d b trong tng lai c v tt c ng c lm thin. ng trn lp trng nht-ngha m ni Pht gio cho cai chnh ngha v o c xy dng trn lp trng cng li l tm cn ch s c v cc lc bc b n, v Pht thng dy ci thin cao tt l phi siu vit hn o c cn tm s c. Tm li, ng trn lp trng ha, phc, thin, c cng nht tr m ni th khng c mt thuyt minh no c tnh cch tha ng v y hy vng nh thuyt nghip ca Pht gio, bi th, nhng ngi Pht t chn chnh u ly lm ch an tm lp mnh, hng hi tu o, v, trong lch s Pht gio, y l mt s tht rt r rng. Nh s c trnh by trong thin th ba, trong s cc t ca Pht cng c nhiu ngi l in hnh c th. Tc nh trng hp Nht Lin chng hn, cng phi chu bit bao nhiu s bch hi, nhng cng vui v v thn nhin nhn lnh v n lc truyn b o l Php-Hoa v vng tin thuyt nghip. Bn u Chu tuy cng c nhiu ngi ch thuyt nghip l s m tn ca ng Phng, nhng li tin thuyt phn xt trong ngy tn th. Nhng ngi thiu tr phn on nh th khng phi l t. Ni cho cng th thuyt nghip tuy kh chng minh theo khoa hc, nhng trong cc thuyt minh v im ny, n l mt thuyt minh hp l nht; l iu ta cn ghi nhn. ---o0o--CHNG V - LUN V MI HAI DUYN KHI
1- LI TA

Tr ln, ti theo nhn duyn lun ni v bn cht ca hu tnh v nhng hot ng tm l ca n, do ch to nghip m phi lu chuyn v.v Tm li, tt c cc vn k trn, phm vn no thuc v s-thc-gii, nht l v hot ng ca sinh mnh, ti trnh by xong v cch quan st i cng ca c Pht. Duy nhn xt t t chc gio iu ca Pht th tt c mi vn y u bao hm trong thuyt mi hai nhn duyn, tc l

mi hai nhn duyn c chia thnh tng on mt quan st. Nh ti ni t u, khi bin son cun sch ny, phng php ca ti l ly vn lm trung tm ch khng phi ly gio iu v s ch gii gio iu lm ch yu, bi th, tuy c chia ra tng loi trnh by nh trn, nhng, d nhin, trong khi y, vn lun lun ngh n s t chc ca thuyt mi hai nhn duyn. n y, c kt li, ti xin trnh by thm v mi hai nhn duyn, v, theo truyn thuyt, khi Pht sp thnh o, trong lc t duy, thng ngh v thuyt ny. Trong gio l Pht gio, n ng vai tr cc trng yu, v li cng rt kh hiu. Khng nhng ch c Pht dng t chc mi hai nhn duyn gii quyt mt cch thng nht cc vn sng, cht, m ngay cc gio l trng yu ca i Tha sau ny cng ly n lm nn tng khai trin. Ngi nghin cu Pht gio cn phi hiu r ngha tch cc ca n, do , ti li phi dnh ring mt chng ny tho lun thm. Trc ht hy im qua v danh mc nh sau: 1- V-minh (avijj). Da vo v minh m c 2- Hnh (sankhara). Y vo hnh m c 3- Thc (vinnara). Y vo thc m c 4- Danh sc (namarupa). Da vo danh sc m c 5- Lc nhp (salayatana) (cng gi l lc-x). Y vo lc nhp m c 6- Xc (phassa). Y vo xc m c 7- Th (vedana). Da vo th m c 8- i (tanha). Y vo i m c 9- Th (upadana). Y vo th m c 10- Hu (bhava). Y vo hu m c 11- Sinh (jati). vo sinh m c 12- Lo t (jaramarapa). Trn y l h ca mi hai duyn khi. Nh s c trnh by sau, mi hai chi ny khng bit c cu thnh mt cch y ngay t u khi Pht mi thnh o, hay v sau chnh l dn dn m thnh th iu vn cn cn phi tho lun. Tm li, v hnh thc mi hai chi th trong cc kinh in t Lut B i Phm (Mahavagga) cho n Chi Phm (NidamaSamyutta) Ba-Li-Tng-ng-B(1) i khi u nht tr. Li na, v danh t duyn khi (Paticcasamuppada, skt Pretityasanmutpada) th, sau ny, gia cc v lun s ca A-T-t-Ma tuy c ny sinh nhiu thuyt khc nhau, nhng v ngha ca n cho l duyn hp m sinh(2), tc l ci php tc quan h vt ny da vo khc m tn ti, th i khi cng u ging nhau. V thp-nh-nhn-duyn-quan l da vo iu kin lo-t, sinh (da vo sinh

v tnh l duyn th 11) m thuyt minh ci quan h y tn ca n, v chnh do m c mnh danh l duyn khi. ---o0o--2- DUYN KHI QUAN NG THI VI THP NH NHN DUYN QUAN

Nu ng v phng din t gic ca Pht m ni th duyn-khi-quan ny l chn l cha tng c ai pht kin, nhng nhn xt v phng din lch s th n cng tng ng vi cc t tng khc. (1) Smyutta nikaya No XII, Vol, 11, pp, 1-33 (2) i-T-B-Sa-Lun quyn 24; Visuddhimagga chap, XVII V bi cnh t tng, t ra duyn-khi-quan ny cng da vo nhng t tng khc mt cch gin tip lm ti liu t kho, v im ny, c tham chiu t-tng-gii ng thi th r. Chnh ng Warren cng vch ra iu (1). Cho d bn thn Pht khng mun th i na, nhng khi thm st ci php tc duyn khi th chung cc khng th khng da vo nhng t tng thuc loi ny. By gi ta hy th xem duyn-khi-quan tng t c cc phi ng dng khong trc v sau thi i Pht nh di y. Cch nay lu, vo cui thi i L-Cu-V-, c mt bi ca tr danh (Nasadasija sukta), bi ca tn m v s sng to m t r qu trnh khai trin ca v tr. Theo th lc u v tr ch l mt khi m mt, hn n, trong o c mt ht ging (abhau-chng t), ht ging y nh sc chn (tapas-thc lc) m trin khai thnh dc, ri do dc m trin khai thnh hin thc (manas), l s thnh lp ca v tr. Nh vy tc l cn c vo th t ca s pht trin tm l m quan st v tr. Ci h l chng-t-dc-thc c khc no h l v minh-hnh-thc? (1) Buddhism in Translation, p. 113 Do , ta c th thy i khi rng, d khng c quan h trc tip nhng ba chi u ca duyn-khi-quan Pht gio cng c quan h gin tip vi loi chng t trn y. (1) Tr xung n o-Ngha-Th, theo pht t ca t tng ch--lun, t tng cho v minh (avidya; Pali, avijj) l ngun gc ca hin-thc-gii lc rt r rng; v i vi s quan st tm l, t tng cho dc l cn

bn ca ht thy mi hot ng cng dn dn thnh thc. thch ng vi im , c rt nhiu phng php thuyt minh gn ging nh thuyt duyn khi ca Pht gio. Nht l trong cc tc phm nh Brhadaranyaka up. 445, c thuyt nh sau: Con ngi do dc(hama) m thnh, y vo dc m c ch hng (kartu), nh vo ch hng m c nghip (karma) y vo nghip m c qu (phala). Ta hy i chiu thuyt trn y vi duyn-khi-quan xem sao. Ci m Pht gio bo l v minh th cng tng ng nh ci m thuyt ny bo l dc; hnh th ging nh ch hng, ri nhng hot ng tm l y vo danh sc tr xung th cng ging nh thuyt trn y gi l nghip, v sau cng, sinh, lo t c khc no ci m thuyt ny bo l qu? Danh mc tuy c khc, nhng ci tinh thn kho st th hn l c im ging nhau; l mt s tht khng ai c th ph nhn. (1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 188-105 Ri li tr xung n thi i hc phi, v vn nhn sinh tng kho st nhiu loi nhn qu, v thuyt c lin quan vi duuyn khi quan ca Pht gio nn ch trc ht l thuyt Nh-thp-t- ca phi S-Lun, tc l h l t tnh (prekrti) gic (budahi) ng-mn (ahankar) ng-duy (tanmatra) 11 cn 5 i vy. H l ny cng tng t nh duyn-khi-quan ca Pht gio v c tt c cc hc gi tha nhn. Khi trnh by v mi quan h gia S-Lun v Pht gio ti cng tng nhc n s so snh ca Kern (1) dn chng. ng nhin, theo ch ti bit, S-Lun hon thnh h l trn y chm hn thi i Pht, bi th, nu cho rng h l y trc tip a n duyn-khi-quan ca Pht gio th ti khng th ng , nhng nu tha nhn gia S-Lun v Pht gio c s quan h gin tip th iu khng cn h nghi g na. Li c im nn ch hn c ci h l k trn l s ghi chp trong truyn Pht, bn Hn dch, k li rng, lc Pht cn trong thi k tu hnh, ng tin A-La-La ni php cho Pht nghe v nguyn nhn ca sinh v gi. (1) Su phi trit hc n trang 90-91. V im ny, ti ni qua trn, nhng, v tnh cch trng yu ca n nn y ti li phi chp li, tc l; Minh s ng mn si tm - nhim i ng vi trn kh (ng duy) ng i (nhc th) tham dc sn hu - sinh lo t u bi kh no (1).

nu qu tht nh th th duyn-khi-quan ca Pht rt cuc cng ch l sn vt c ci to t gio thuyt trn y m thi. Tc v minh l minh s gi khc i, hnh l tn khc ca ng mn, thc l si tm c nht-banha, i, th, l nhim i, hu tc l ng vi trn kh v ng i v xc, th l tham dc sn hu. Duy c iu ng tic, nh ni trn, l khng bit c tht tin A-La-La dng thuyt ny truyn day cho nhng ngi tu hnh thi i Pht khng, t xa, cha mt s ghi chp no c th chng minh v im ny, cho nn ngi ta khng bit r mi lin lc ca n. D sao th iu cng cho thy thuyt ny tng c lu hnh khong trc hay sau thi i Pht, v nh th, d nhin n cng l mt ti liu rt trng yu. (1) Qu kh Hin ti Nhn Qu Kinh, quyn 3, trang 18a. By gi hy th xem K-Na-Gio, cng thi i Pht v giao thip nhiu nht vi Pht gio. Theo ch ti bit, s lp thuyt ca o ny tuy khng c t chnh nh Pht gio, nhng cng hi c im tng t. Chng hn nh trong Acaranga sutta 1.3.4. ni. Bit sn th bit mn, bit mn th bit di tr, bit di tr th bit tham, bit tham th bit mun, bit mun th bit ght, bit ght th bit la di, bit la di th bit thc, bit thc th bit sinh, bit sinh th bit t, bit t th bit a ngc, bit a ngc th bit th, bit th th bit kh.. cho nn, bc hin gi khng th khng trnh xa sn, mn, di tr, tham, mun, ght, thc, sinh, t, a ngc, th v kh. on vn trn y tht v trt t v t tng cng rt u tr, tuy nhin, n cng c th c coi l tng ng vi duyn-khi-quan ca Pht gio. Cng vo khong ny, cn mt loi t na cng ang ng nh duyn khi quan ca Pht gio m ngi ta cn ch , l nhn th quan ca phi NiD-Da. Nyaya sutta 1.2 ni: i ny kh au l v c sinh (janma); m s d c sinh l do tc nghip (pravrti); ly phin no (dosa) lm nn tng, phin no ly v tri (mityyajnana) lm cn c; do , nu con ngi mun thot kh th khng th khng dit tr v tri. Th t ca on vn trn y nh th ny: v tri - phin no - nghip sinh - kh (lo t), l s tuy t nhng rt ging vi h l ca Pht gio. Thuyt ny ca phi Ni-D-Da c thnh lp sau thi Pht, nhng khng th vin

vo m bo n chu nh hng ca Pht gio, (1) v nu cho n l mt trong nhng t tng tin khu ca Pht gio cng l sai lm. Duy c iu l loi t tng ny c l c lu hnh gia cc phi, hoc c cc phi thu dng lm mt loi chng c, v, nu vy, n cng l mt ti liu cn thit tm bit ci bi cnh ca duyn khi quan Pht gio. Ngoi ra, nu su tp thm th gia cc phi ngi ta vn cn thy nhiu t tng tng t nh t tng duyn khi ca Pht gio. Tm li, iu cho thy khong trc hay sau thi i Pht t tng tng t nh th cng thnh hnh gia cc phi. C iu ng tic l chng ti khng th bit r duyn khi quan ca Pht gio lc by gi chim mt a v lch s nh th no. Ni khc i, chng ti khng th tm ra manh mi xem duyn khi quan ca Pht gio ly h l no lm ti liu thnh lp; l iu rt ng tic. Mc du Pht cao duyn khi quan, cho rng trc kia cha tng c ngi no pht minh, nhng, nu ng v phng din lch s m ni, th loi t tng y vn ngm ngm tn ti, v c th bo l lm bi cnh cho duyn khi quan ca Pht: l mt s tht khng th ph nhn. (1) Su Phi Trit Hc n , trang 499, Song, vy th ci c trng ca duyn khi quan Pht gio ch no? Th nht, v phng din hnh thc, duyn khi quan Pht gio t chnh hn c, v, trong cc duyn khi, so vi 12 duyn khi quan ca Pht th tt c u thiu st (trong 24 quan ca S-Lun c ngha duyn khi quan). Th hai, xt v phng din ni dung th c trng ca duyn khi quan Pht gio l ch trng c bit v iu kin tm l, nht l iu kin nhn thc, tc l da vo mi quan h gia thc v danh sc ni r ci th t pht khi ca nhng hot ng tm l lc nhp, xc, th, i, th v.v l nhng yu t buc cht th gii (hu). Trong cc duyn khi lun khc, ngi ta cha tng thy ci c cht , v n cng chnh l b phn trung tm ca 12 nhn duyn vy; bi l, cai h l v minh hnh - thc th t V-Hu-Ca tr xung, tri qua o-Ngha-Th cho n lp trng ca Ch-lun l ci m ngi ta rt d pht hin, cho n sinh, lo, t cng l nhng s tht hin tr ai ai cng c th thy r. Cn ly ch th ca nhn thc l thc lm im xut pht, tri qua khch th n l danh sc v iu kin nhn thc tm l, cho n kt hp c nhn vi th gii lun cu th duy ch l c trng ca nhn duyn quan ny m thi. Cho nn y l b phn m Pht tn lc thuyt minh v iu tng cng khng c g l l c. Pht tuy ly nhiu nhn duyn quan lm bi cnh nhng tuyn b

l do tr-v-s-t-ng ca ngi pht kin, v cha tng c ngi bit n trc ngi, chnh cng l im ny. Nhng, nh s trnh by sau, trong cc kinh in thng thng b bt hai h l v minh v hnh, m ch ly mi quan h gia thc v danh sc thuyt minh ci cn bn ca duyn khi i khi l b phn ch yu do Pht pht minh. ---o0o--3- S MC CA CC CHI DUYN KHI

Chiu theo kinh in, nh trnh by trn, trong i Phm ca Lut v trong Chi Phm ca Tng ng B u thy l 12, nhng nhng thnh phn quan trng v nguyn thy nht th li khng c y . Chng hn kinh i Duyn trong Trng B (D.19. Mahanidna sutta), c th gn c coi l i biu cho nhng kinh in thuyt minh v duyn khi tng t nht, nhng trong , nu phn on theo vn Ba-Li khng c v minh v hnh, v lc nhp cng c thu nhip vo th v xc, v mt biu hin, tng cng ch c chn chi m thi. Li na, Trng B i Bn Kinh (D. 14. Mahpadana II. P. 31) khi ni v nhn duyn chng ng ca Pht T-B-Thi (Vipassi Buddha), trong , cng phn on theo vn Ba-Li, vn thiu v minh v hnh v tng s ch c 10 chi. Duy trong bn Hn dch th ta thy c hai kinh u l 12 chi, c l hai chi sau ny mi c thm vo ch khng phi l nguyn hnh nh c truyn t xa. Do , mi thnh vn l s quan h gia 10 chi v 12 chi vy. V sau, vn ny tr thnh vn gio tng v gia cc lun s ca A-T-t-Ma pht sinh nhiu ngh lun, (1) nhng, theo ch ti bit, vn trc mt l phi on nh ci qu trnh lch s thnh lp, tc l thuyt 12 chi hon b ngay t u ri sau chnh l m thnh 12? Nu th th ci qu trnh ra sao? V vn ny c mt s liu rt trng yu m c Hn dch ln Ba-li u nht tr v cn phi c ch c bit, l ti liu c ghi trong mt kinh ca Tp-A-Hm. (1) i t b sa lun quyn 24; Diu m, i c v.v u by t kin v vn ny, Vn Bn, trang 100 Nu phi dch ht th hi phin ta, cho nn, y ti ch phin dch mt b phn trng yu trong vn Ba-li nh sau: Cc T-Khu! Xa kia, khi ta cn l B Tt, cha thnh chnh gic, ta t ngh: ci i ny tht do nhng ni lo kh (kiccha) rng buc; sinh, gi, cht, ri li sinh ra, v vn cha bit thot ly ci kh ca gi, cht th lm

sao bit c ci kh ca gi, cht thot ly? Lc ta t hi: nh u c gi cht? By gi, nh s t duy chnh ng (Yon so manasik-ra) m ta pht tr hiu bit ch thc (abhisamaya) nh vy: nh c sinh m c gi, cht, do sinh lm duyn m c gi, cht. Lc ta li t ngh; nh u m c sinh, c hu, c i, c th, c xc, c lc nhp, c danh sc, cho n u m c danh sc? By gi nh s t duy chnh ng m ta pht tr hiu bit ch thc nhh vy; do c thc m c danh sc, nh thc lm duyn m c danh sc. Ri ta li t hi; do u m c thc, ly g lm duyn m c thc? By gi ta t ngha, thc ny l vt c th tr li, ln trn danh sc, ch nh vo (chng sinh) c gi, sinh, cht, v ti sinh, tc ly danh sc lm duyn m c thc, ly thc lm duyn m c danh sc, ly danh sc lm duyn m c lc nhp, ly lc nhp lm duyn m c xc, v.v nh vy thun l nguyn nhn ca kh un. Ln thay nhng nguyn nhn y! Th l, vi ta, cha tng nghe php y m sinh mt, sinh tr, sinh tu, sinh sng, sinh nh sng. By gi ta li t ngh, lm th no khng c gi, cht? Ci g dit th gi, cht dit? Ri nh s t duy chnh ng m ta pht tr hiu bit ch thc nh vy, khng sinh th khng gi, cht, sinh dit th gi, cht dit. Lc ta li t ngh, lm th no c c khng sinh, khng hu, khng th, khng i, khng th, khng xc, khng lc nhp, khng danh sc, cho n ci g dit th danh sc dit? Ri nh s t duy chnh ng m ta pht tr hiu bit ch thc nh vy: khng c thc th khng c danh sc, thc dit th danh sc dit. By gi ta li t ngh, lm th no khng c thc? Ci g dit th thc dit? Ri nh s t duy chnh ng m ta pht tr hiu bit ch thc nh vy: khng c danh sc th khng c thc, danh sc dit th thc dit.

Lc ta li t ngh, ci o m ta va ng c th t c, tc l, danh sc dit th thc dit, thc dit th danh sc dit, do danh sc dit m lc nhp dit, lc nhp dit th xc dit, cho n nh vy l thun dit nhng kh un. Ln thay s tiu dit y! th l, vi ta, cha tng nghe php y m sinh mt, sinh tr, sinh tu, sinh sng, sinh nh sng. iu ny cng ging nh mt ngi ta ang tha thn trong cnh ng hoang bng pht hin con ng mn ca ngi xa i v c theo li mn y m thy c lng mc v thnh quch ca ngi xa vi vng, sn, rng cy, ao sen v tng hoa v.v (1) Ton b on vn trn y l din t qu trnh pht kin duyn khi u tin nh m thy c nguyn nhn ca sinh t v phng php gii thot sinh t. y, ni nh vo php ca ch Pht trc m thnh chnh gic, nhng tht th cng c th bo l xin minh s t gic ca Pht v ci qu trnh thnh lp duyn khi quan. y l mt ti liu rt qu bu. Song, vn trc mt m ta cn phi ch l: trong 12 nhn duyn ly s quan h h tng gia thc v danh sc lm cui cng, t v sau khng th tin ln na. Tc cu thc ny l vt tr li, vt trn danh sc m khng tin ti (paccudavattati kho idhm vinnanam namarupamh naparamgacchati) nn c gii thch nh th no N c ngha s c tin ti nhng ngng li, hay s khng cn tin na m ngng li? nu bo ch da voo (etvata) m c sinh, t th khng cn phi thm hai chi v minh v hnh vo kho st. Song, gii quyt vn sinh, t tt phi c s t gic y . C theo s phn tch y th thuyt 10 chi trong kinh i Duyn v kinh i Bn trc tip l thuyt trnh by s kho st u tin ca Pht ch khng phi l thuyt 12 chi c tnh lc i. (1) S-Lun, 11, pp 101-106; Tp 12, Cp bn, trang 546. Tuy nhin, nu cho v minh v hnh l do i sau thm tht vo th cng li khng ng. Cng nh i Bn kinh, kinh T-B-Thi trong Tng-ng-B (Vipassi sutta)(1) nh trch dn trn, khi n v duyn-khi-quan ca Pht T-B-Thi, c cp n duyn-khi-quan ca B-Tt-Thch-Ca (1) m trong vn B-La-Mn-li hin nhin l 12 chi. Bi th, nu nhn mt phng din thuyt php khc m ni th Pht cho v minh l ngun gc ca ht thy hu tnh, nh vy, trong nhng thuyt gio c coi l xa nht cng c v minh ri. Cng th, nh trnh by trn, chnh Pht cng

 ng trn lp trng -nht-ngha m ch trng hnh l yu t hot ng cn bn ca hu tnh. (1) S, 11, pp. 5-7; p, 10-11 Do , cho d v minh v hnh c c i sau thm tht vo ci h l ca duyn khi nguyn thy i na th cng rt ph hp vi tinh thn ca Pht, hung chi, iu ny, kho st trong cc kinh in, li do chnh c Pht ly v minh lm khi im m thuyt minh duyn khi quan, vy m bo do i sau thm tht vo h chng l on nh mt cch hp tp sao? Chng hn nh trong Trung-B 38, vn Ba-li (Mahtanhasankhaya sutta) Trung Hm 54, Tr Kinh), Pht qu trch T Khu Tr- cho thc l ch th ca lun hi m bo thc cng do nhn duyn sinh. Nhng Pht hay dng thuyt T Thc ni r v t chc ca hu v, nu l do thc do nhn duyn sinh, cng ni theo th t v minh hnh - thc danh sc - lc nhp xc - th - i - t thc (hu). y ta cn ch l khng phi kinh ny mun ni v duyn khi c A-T-t-Ma chnh l, v phng php lp chi ca n cng khng hn y nh thng l m b hu i ri thay vo bng t thc. Nhng trong , v minh v hnh c k vo h l duyn khi ri, bi th, nu ng trn lp trng duyn khi t thn m ni, th c l khi thuyt php Pht s lc v minh v hnh, nhng sau c b khuyt, v v minh v hnh chng phi l kt qu c thm vo do s chnh l ca A-T-t-Ma sau ny. y h khng phi l mt minh chng c th sao? Tm li, cho d duyn khi quan nguyn thy c thiu v minh v hnh i na, nhng, nu bo do i sau thm vo th ci l do cng kh ng vng. Nhng, nh vy th ci ngha ca n ch no? Duyn khi quan l th gii quan (hay ng hn l nhn sinh quan) cn bn ca c Pht, v n c chia x ra thnh nhiu tit mc. Nu kho st mt cch cht ch v quan h ca n th ban u hnh nh n cha c xc nh, ngha l, mi quan h trung tm ca n d nhin l thc v danh sc, nhng t , tt c hot ng tm l ly n lm c s m cng tin ti hu th, trong s t duy ban u ca Pht, cha hn l con s xc nh mi chi hay mi hai chi. l l do ct ngha ti sao trong cc kinh vn li c nhng nhn duyn quan di, ngn khc nhau vy. Chng hn lun i-T-B-Sa dng nhiu hnh thc nh thuyt Mt duyn khi (ht thy php hu vi), thuyt Hai duyn khi (nhn v qu), thuyt Ba duyn khi (hoc, nghip, s), thuyt Bn duyn khi (v minh, hnh, sinh, lo, t) cho n mi hai duyn khi v.v thuyt minh duyn khi quan. (1) Gi s y khng phi l ch

trng ban u v s mc th n cng c th c thm hoc bt ty theo s tin li ca vic quan st. Nu ng trn lp trng no m nhn xt, th ly s mc y lm nn tng bao qut ton th cng l mt phng php cn thit. Hy th nhn xt kinh vn trch dn trn, Pht ch trng tin ti quan h gia thc v danh sc v l mi quan h do chnh c Pht pht minh; v thi by gi Pht chuyn quan st nhng hot ng hin thc ca thn va tm xin minh nhng hot ng hin thc vn l iu kin cn bn thnh lp hnh thc. Trn hnh thc, trc ht cn phi nh th mi c c mt s kt thc, bi v, mi quan h gia thc v danh sc l mi quan h gia ch quan v khch quan; c ch quan nn c khch quan, c khch quan nn c ch quan, nu bo da vo s kt hp ca c hai m c s kt hp th trc ht nhn thc lun phi c hon thnh: l lp trng ca Khang-c. Tuy nhin, nh trnh by trn, lp trng ca Pht cng phng pht ci phong thi ca c-bin-h-ngch-nho, cho nn bo ch v minh l cn c ca thc th tht ra ch l thc ch th, nhng th cng khng th gii quyt c tt c. ng v phng din dit-quan m ni th tuy cho rng do thc dit m danh sc dit, nhng nu ngc li m ni th ti sao thc khng th dit c? Bi v t cn ca thc ny c nghip phin no t v thy v chnh l v minh v nghip cho nn khng th khng l cn c tt nhin ca duyn khi quan. Do , s kho st u tin ca Pht bo thc tr v l theo lp trng bnh din, nu i thnh lp trng lp th m quan st th chc ngh n v minh v nghip v cho l cn ca thc. Gii thch nh th thit tng rt xc ng. V li, nh trnh by trn, ci h l v minh hnh - thc bt u t sng-to-ca trong L-cu-v- tr i, nh vy, hnh thc duyn khi quan, nhn xt v quan h bi cnh ca t tng, cng khng th c coi nh khng dnh lu g n ci h l y. (1) i-T-B-Sa quyn 24, Vn Bn, trang 98. C theo ch ti thy, nu bo duyn khi ch ngay t u l mi hai th d nhin l mt kin gii sai lm; song, ng thi, nu cho v minh v hnh l do i sau thm vo th cng li sai lm nt. Vy s tht nh th no? C l Pht d dng nhiu phng php thuyt minh duyn khi quan m ngi th chng di gc cy B-, trong d tng thnh lp nhng phn chi ca n, ri v sau, khi cc gio iu dn dn c c nh ha th duyn khi quan cng c xc nh l mi hai. V, c suy t s ch nh lut v ci thi bin i th, i vi gio iu, Pht cng nhn l c s tip tc chnh l v tng b. Nhng, t tr i, cc v i t, nht l cc v c khuynh hng A-T-t-Ma nh X-Li-Pht, Mc-Kin-Lin

v Cu-Hi-La v.v d nhin l t chc v nghin cu n mt cch rng ri. Trong lun i-T-B-Sa c chp: i c ni, do ch quan st v duyn khi c mi hai chi tnh khc nhau m X-Li-T thnh A-La-Hn (1) Ti khng c r do u m i c (Php Cu?) on nh nh th? Tuy nhin, n cho ta thy c ci hc phong ca X-Li-Pht nh th no ri. Nh vy ta c th cho rng mi hai chi do X-Li-Pht kin lp v cng c v Pht c th chp nhn. Nhng y ch l mt thin kin m ti ra gi cho vic tham kho thi. ---o0o--4- PHNG PHP GII THCH THNG THNG V MI HAI DUYN KHI.

Ci ny c th ci kia c, Ci ny sinh th ci kia sinh, Ci ny khng th ci kia khng, Ci ny dit th ci kia dit. (1) Lun i-T-Sa, quyn 99, trang 416. l nh ngha ca duyn khi. Mi hai nhn duyn chnh l quan st vn lo t ni r ci iu kin thnh lp ca n. Tuy vy, iu chng ta cn ch trc ht l: Khi gii thch, nu cho mi hai nhn duyn mt ngha nht nh, khong di dch, th iu khng nhng s cc kh hiu m cn rt l m na. Bi v khi trnh by v thuyt ny, Pht ch mi ni mt cch i khi ch cha i su vo chi tit, cho nn, cng l mi hai nhn duyn quan, nhng ty theo nhng lp trng khc nhau m pht sinh nhng phng php quan st bt ng, cng l l t nhin. Bi th, nu quan st qua ba i (tam th), quy lut lin tc ca cc hin tng, hay nhng hot ng ca thn, tm ngi ta trong mt tch tc th trong cng c s vn hnh ca php tc mi hai nhn duyn ri, l l rt hin nhin. Nh vy th qu tht kh m c c mt gii ngha nht nh. Do , v sau, Hu-B-Tn ng trn bn lp trng m chia duyn khi quan thnh st-na (trong mt tch tc c quan h ca mi hai nhn duyn), lin tc (quan h trc, sau ni nhau), phn v (ph by ci php tc ca ba i) v vin tc (ph by ci quy nh v v hn) quan st, v c th ni, ci quan st y rt ng ng. y, d nhin, ti khng cn c theo s gii

thch , nhng, t nht, cng phi theo hai hay ba lp trng quan st v gii thch. y ti s da trn s sai khc gia vng quan v hon quan nghin cu v gii thch duyn khi. Vng quan tc l s quan st xem lo t bt u t u, ri lo t n sinh, t sinh n hu v c th ln lt n v minh. Cn hon quan l s quan st ly v minh l khi im ri quy kt n u m c lo t. Bi th, ni theo nguyn tc th vng quan v hon quan c nhin phi nht tr; nhng ng mt phng din khc m ni th do s bt ng gia vng quan v hon quan, lp trng ca n hi khc nn s gii thch cng c khc. V vng quan ly s thc ph bm lm khi im tm ra nhng iu kin y tn, quan h y rng ri; cn hon quan th th t pht sinh cng nh th t lun l u bin i, khng th dng qui nh ng nht ca vng quan thuyt minh n. Do , ni theo tinh thn Pht Gio Nguyn Thy th trong hai ci , vng quan c coi l trng yu, cn hon quan chng qua l ch quy tc ca lun l m thi: iu ny c xem cc phng php thuyt minh duyn khi trong cc kinh th r. Duy bn thn Pht th ng v c hai phng din no cng u c c. Nh vy, d nhin, nghin cu v kho st theo hng no cng u tha ng, nht l v phng din hon quan cho n pht sinh, tc cch x l v phn v, th tr thnh i biu cho lut nhn qu ca Pht gio, v im ny, ta cn phi bit r v chn tng ca n. tin cho vic gii thch, y ti s quan st theo ba lp trng. Th nht, theo lp trng vng quan nguyn thy; Th hai da vo lp trng vng quan gii thch hon quan; v th ba, quan st chng theo lp trng phn on qua tam th (ba i). ---o0o--5- GII THCH THEO LP TRNG VNG QUAN.

Khi ng trn lp trng vng quan gii thch th ti liu c th lm cn c l kinh i Duyn trong Trng B (Mahanidana sutta). B kinh ny l Pht ging gii r cho A-Nan v v ng lun, do m i n th t duyn khi. V nh ni trn, trong vn Ba-Li thiu mt hai chi v minh v hnh, t lc nhp sau xc, nhng trong bn Hn dch th y ht, v thuyt minh cng kh cn k. y ti s ch cn c theo trnh by v s quan h h tng ca mi hai chi, v nhim v ca mi chi. 1- LO T (Jara marana).

Gi, ch, lo, thng, bun kh l vn mnh khng th trnh khi ca kip ngi, nh do u m c nhng ci ? y chnh l khi im ca s quan st vy. 2- SINH (Jati). Ngi ta c gi cht bun lo chng qua v ngi ta c sinh ra, nu khng c sinh th lm g c nhng ni bun kh lo u, nh th, sinh l iu kin ca lo t. Nhng, ti sao ngi ta sinh ra? chnh l u mi ca s quan st v duyn khi. Nhng iu kin khin cho con ngi sinh ra tuy c nhiu, nhng, theo Pht, ci iu kin trng yu hn ht l: 3- HU (Bhava) Ni v phng dun tru tng th tc l s tn ti, v, d nhin, nu khng c s tn ti th cng khng sinh. Li ng v phng din c th m ni th, theo Pht, v c sinh nn c y bo (kh gii), chnh bo (hu tnh) trong ba ci l Dc gii (Kamobhava), Sc gii (rupabhava) v V sc gii (arupabhava) v.v l l do ct ngha ti sao ngi ta sinh ra v t hu vo hng th ba. Song, ti sao ba ci li l cnh gii ca ngi ta? L v ti con ngi ham m chp trc m c. 4- TH (rupadna). Th c ngha l tm cu v gi cht ly. Trong kinh chia ra bn loi l dc th, kin th, gii th, v ng th. Tm li l ci ch i vi t ng, ly chp trc lm nn tng, tm cch tha mn mi dc vng. Ngha l, v c s chp trc y m con ngi mi phi ri vo cc cnh gii trong ba ci; nu khng c s chp trc th d ba ci l s tn ti vt l i na cng khng th l th gii ca con ngi (Die Welf-fur-uns), iu ny ni ln ci quan h mt thit gia Hu v Th vy. Tuy nhin, chp trc cng c khi nguyn ca n v chnh l: 5- I (tnha). i y tc l dc i, khi Pht ni v php T , th gi n l tp tc ngun gc ca th gii hin thc. Nh ni trn, ly sinh-tn-dc (bhava

tnha = hu dc) lm trung tm, ri pht ra hai phng din tnh dc (kamatnha) v phn-vinh-dc (vibhavtnha): chnh l ci sc cn bn ca hot ng sinh mnh vy. n y theo kin a ca th h Ch--lun th duyn-khi-quan ca c Pht n mt giai on hon kt. Ti sao? Bi v ngun gc ca dc t thn khng th bt u ngoi ci sinh-mnh-dc mun sng, tc con ngi do c dc hu sinh nn mi c chp th, do chp th m c sinh tn (Hu), do sinh tn m c sinh, do c sinh nn mi c lo t; chnh l ci tinh thn ca hai Kh v Tp trong php T . M duyn-khi-quan th khng ngoi vic gii thch hai trn, cho nn, c th ni, nm chi trn y thuyt minh r mi quan h gia Kh v Tp ri. Tuy nhin, nu li tin ln m kho st dc nh hin tng tc nu coi n l mt hin tng trong nhng hot ng tm l, ngha l mt trong nhng hot ng thc, th s pht sinh ca dc ny vn c th c coi l iu kin ca nhng tm l khc. hiu r im ny, ta hy quan st nhng yu t sau y: 6- TH (vedana) 7- XC (phassa) 8- LC NHP (salayatana) Ci gi l i v dc, nu kho st su hn cht na th tuy l ngun gc trng yu nht trong nhng hot ng sinh mnh, song, nu ch coi chng l mt loi hot ng tm l th chng qua chng cng ch l mt trong nhng tnh cm c th m thi. Bit c iu ri, ta cn xt n ci bi cnh thnh lp ca i l tnh cm nht ban, tc l cn phi c cm tnh mi thnh lp c i, cho nn phi c mt chi v cm tnh, tc l Th. Tuy nhin, nh pht ni, cm tnh cng l mt vt khng th t thn pht khi, m n phi nh vo phn ng ca s yu, ght khch thch mi pht sinh, cho nn s thnh lp cm tnh li cn phi c cm gic, ngha l cm tnh phi da vo cm gic, cho nn Xc c t vo hng th by. Nhng cm gic ny li phi nh c nhng c quan cm gic mi pht sinh c, bi th mi t Lc nhp hay Lc cn vo hng th tm. Ba chi Th, Xc, Lc nhp trn y phi tm nhng iu l tm l trong s hot ng ca chi th nm l Dc ri t mi tin n cc c quan nhn thc ca cm gic. Bi th, ng v phng din kinh-nghim-lun m ni, ci th h duyn khi ly dc lm iu kin, t ra, cng c th c coi l mt on kt cc. Ti sao? V trong qu trnh tm l, bt u t c quan cm gic cho n hot ng ca dc tm, c nhng iu kin nh trn.

Nhng vn c t ra l lc cn da vo u tn ti? Mun gii p c vn ny li phi tin ln bc na m kho st, tc l: 9- DANH SC (namarupa). Nh trnh by trong Hu-tnh-lun trn, danh sc bao gm cu thn sc danh tm, ngha l t chc do thn, tm hp li m thnh, do , mi quan h gia Lc nhp v danh sc, s thnh lp lc cn cn phi y tn ni ton th t chc thn v tm, nu khng th lc cn khng th c thnh lp. Song, danh sc li da vo u tn ti? Danh sc tuy l ton th t chc ca sinh mnh, nhng ch yu cng ch l mt phc-hp-th-hu-c ca Ng un, phi ly ng un lm nguyn l cho t chc th, do , trn lp trng nhn-thc-lun, Pht t nhn thc ch quan thnh mt chi c lp vi danh sc, tc l: 10- THC (vinnana) vy. Thc tuy vn l mt b phn trong danh sc, nhng nu coi danh sc nh nhn-thc-th, th thc tr thnh vt trung tm, cho nn, s thnh lp ton th danh sc tc nhin s phi da vo n. Cng nh mt gia nh bao gm v chng, con ci, nhng trong phi c mt ch nh lm tng ct. Ni cch khc, iu kin thnh lp thc l phi da vo danh sc khch quan, nu khng danh sc khch quan th thc tuyt i khng th ng mt cch c lp c. y chnh l im m T-khu Tr- ch trng cho rng thc v ch th ca lun hi v b Pht qu trch nng n. y cng li chnh l im m nh trch dn trn, Pht cho quan h gia thc v danh sc cng nh nhng b lau nng ta vo nhau vy. V, nh dn dng Tng-ng-B, tit th ba trong chng ny, Pht khng tin xa hn ci mi quan h h tng gia thc v danh sc cng li hon ton do lp trng nhn thc lun ny; c th ni, Pht thuyt minh mt cch cc k sng sut v cao tt. Nh trnh by trn, nu ch ly s quan st nhng iu kin hot ng hin thc ca ngi ta lm mc ch th ch mi chi trn y cng hon thnh c duyn-khi-quan mt cch i cng. Ti sao? V ly lo t ph bm lm mnh ri c theo nhng iu kin tt nhin ca n m tin ti th s t n nhn-thc-lun rt cn bn, bi va cho nn t kinh i-Duyn n cc kinh khc u ch thnh lp c mi chi thi. Nhng, nu ch kho st mt cch t m, th y chng qua mi ch l mt thuyt minh v hin thc, khng nhng n cha ct ngha c ci l do ti

sao s sng cht li v cng, m ngay c n nhn thc v bn cht ca sinh mnh, ngha l ch, theo tinh thn, cn bn ca c Pht, n cng khng th biu hin c do , ngun gc ca thc cn c ni r, tc l: 11- HNH (sankra) v, 12- V MINH (avijja) vy. Da vo u m thc c c nhng hot ng nhn thc? iu ny tt phi c ngun gc ca n l ch, Thc rt ro ch l c quan thc hin nhng mc ch ca ch (hnh). ng v mt biu din m ni th hnh l nguyn ng-lc thc y nhng hot ng thn, khu, , cn v mt ni ti th n ch l nghip, tc tnh cch ch. Nh th truy tm n im ta cn bn cui cng ca ch th l v minh, tc hot ng sinh mnh ca con ngi l do ch m qung t v thy m c v c da vo ngun gc y m tip din khng cng. Nu kt thc li th y l im ti chung ca duyn-khi (v ngha v minh, xem li sinh mnh ln trn). Tr ln, ti ly cc kinh lm nn tng tm ti ngha v thm phn gii thch v mi hai duyn-khi; n y, im cn ch trc nht l: th t ca mi hai chi k trn, nu i ngc ln ci quan h tin hnh lin tc ca chng, ta c th chia nh ra thnh nm h. By gi th chiu theo s thuyt minh trn biu nh sau: (1) Lo t - Sinh - Hu (2) Hu - Th - i (3) i - Th - Xc - Lc nhp Danh sc (4) Danh sc - Thc (5) Thc Hnh V minh. H th nht chuyn quan st nhng s thc v vn mnh ph bm, tc trnh by v thn phn nht nh c c (hu), ri ln lt cho n quan h s thc ca lo t. H th hai, t lp trng ch--lun kho st n s kinh qu t c thn phn nht nh. H th ba, xin minh s pht ng ca cn bn dc v qu trnh tm l. H th t, ng trn lp trng nhn thc lun ni r t chc ca thn tm v ngun gc ca hot ng. H th nm, thuyt minh cn nguyn ca sinh mnh t n pht ng nhn thc. Ni mt cch d hiu hn, phng php kho st ca mi hai nhn duyn trn y ch yu ly dc cn bn l v minh lm c s ni r t quan h nhn thc gia thc v danh sc n qu trnh pht sinh tm l ca i, ri c kt ci kt u dc sng to l hu. Do , im th hai ta cn ch l

s kho st v mi hai nhn duyn khng cn phi di theo th t thi gian, b l phn ln ni s quan h y tn ng thi ri. Tm li, ly t chc hu tnh v nhng quan h hot ng ri quan st theo nhiu lp trng, lm cho nhng yu t chnh cng nh nhng yu t ph lin hp li vi nhau theo th t, ngi ta t n kt qu cua chung l mi hai chi. im kh khn cho vic gii thch h l mi hai nhn duyn chnh l , nhng, ng thi, cng chnh nh im c kt ton b li m ngi ta mi thy trong ng nhiu im kho st c tnh cch trit hc ca c Pht. ---o0o--6- CN C VO S TRNH BY TRN Y GII THCH THEO HON QUAN.

Vn duyn khi tuy ni c lo t nhng tht th ch l hu (tn ti) m thi. Ci gi l lo t rt cc cng ch l ly ci qu trnh bin ha qua tng st-na ca hu, tc tn ti, hoch nh mt i ngi ri do lp trng vn mnh m t tn thi, cho nn, mc ch ca duyn-khi-quan tt knh cng khng ngoi vic xin minh s bin ha khng ngng, tin trnh kinh qu v nguyn ng lc ca hu y m thi. T kin a y m quan st v minh, v hnh, nu mun thy r ci ngun gc chung cng ca s tn ti l do ni ch mun sng th trc phi l v minh. Bn thn v minh tuy l vt cn l m, nhng n khi pht ng th n c kh-nng-tnh tr thnh ng un, do , chi th nht tc v minh, c coi l nguyn l ca sinh mnh. Nhng y mi ch quan st v phng din tnh m thi, nh th cha , cn cn phi quan st v phng din ng na, do m c chi th hai l hnh. T thn v minh vn cng l ng ri cho nn hnh v v minh khng ri nhau, v th hnh c t vo a v th hai. S d hu, tc tn ti, hot ng khng ngng cng do bt ngun t v minh v hnh, tc l v minh v hnh hot ng thng xuyn t ni cn ca hu. Nhng nu ch da vo v minh v hnh dn o hot ng ca hu th hu vn khng khi l vt l m bi l khng c nh sng chiu ri vo nhng hot ng ca n. n y, ci c quan dn o y, tc ci nh sng chiu ri vo bng ti, l chi th ba thc, nh m cc sinh vt hot ng; nu l nhng hot ng tm l th hu cng phi da vo mi t c nhng mc ch mong mun, nhng, ng thi, trn cn bn, vn khng qun nhng hot ng thng xuyn ca hai chi trc. Nh vy, nhn thc, tc nh sng ch quan, n pht sinh th, ng thi, theo quy nh ng nhin, phi pht khi i tng khch quan ca n l danh sc. Tm li, y

ch l kt qu ca hu quy phm nhn thc - t chia thnh ni, ngoi m thi. Nu ng v phng din hu m quan st th th l t thn, m danh sc cng l t thn, trong khng c s ph thuc t hay tha. Ci ngha cht ch ca c Pht vn khng phn bit th gii v ngi, m cng c gi l th gian (loka) tht ra cng chnh kt hp thc thc v danh sc, tc ch quan v khch quan, lm mt m gi l hu. Th th, ng v phng din pht sinh m ni, ci sinh mnh quan bt u t v minh v chung kt danh sc n y, c th ni c hon thnh. Ti sao? Bi v n y n hon b tri-tnh v -ch-tnh, ch quan v khch quan tr thnh hu c th. Song, nh tng cp trn, ng v phng din lch s m ni th sinh mnh quan ny c im rt tng ng vi ci gi l Pht-trin-thuyt (Parinamavada) ca L-Cu-V- m duyn khi quan n ly l cn c in hnh. Bn chi trn y ch yu l lun v cn bn v minh tri qua nhng qu trnh nh th no m tr thnh hnh thc c th ca hu. By gi, nu mun bit r nhng hot ng ca hu, quy nh nhng qu trnh tri qua trong tng lai th li cn phi ni r hn, v lc-nh, xc, th, i, th v.v u l nhng thnh phn thuyt minh tnh hnh hot ng tm l ca hu. Nhng iu nn ch trc ht l nhng hot ng ny chng qua ch l nhng tng khc nhau ca hu m c thnh lp bi bn chi trn, tc lcnhp xc, th mun xin mnh ci quan h nhn thc cm gic gia thc v danh sc, cn i v th l cn c vo phn ng ca nhn thc ch, v tt c, tm li, u c th c coi l nhng hot ng thc ca v minh v hnh. n thnh phn cui cng l th th c bit c quy nh l vt t thn (hu), nu coi n l thc th tuy l s chp trc ca dc, nhng nu coi n l hot ng v thc th n ch l nghip (tnh cch) ca sinh mnh, iu ny c xem ngha cho rng ng un do nghip kt hp nn gi l ng un th d r. Da vo th m t thn hu vn hnh sinh ra bin ha: chnh l ngha ly th lm duyn m c hu. Ly s bin ha ca th phi hp vi mt i ngi m kho st ta s thy c ci gi l sinh-sinh-tt nh trnh by trn vy. Tm li, ni mt cch n gin, bn chi v minh, hnh thc v sc, nu ch ni r v mt ng th chng ni nhng hot ng sinh mnh, ri tin n qu trnh hot ng tm l, nhng nu xt v phng din tnh th chng l nhng yu t thnh lp hon thnh h. Li nh nm chi lc-nhp, xc, th, i, th l tnh hnh hot ng tm l nhm xin minh nhng yu t thnh lp ca chng, da vo nhng hot ng y m hu c tr thnh hu c

th ch thc; theo nhng hot ng y, t thn hu vn hnh bin ha m c nhng tng trng sinh, lo, t: im ny rt thch ng vi s gii thch nghip lun trn. Xem th th thy mc ch ch yu ca duyn-khi-quan, sau ny tuy c xng nhng thuyt nh-th-nht-trng, tam-th-lngtrng v.v nhng thay v xin minh quy nh hn on sinh t th li ni r php tc st-na sinh dit, bi v vn phn on sinh t chnh t n nh quy nh st-na sinh dit m c gii quyt: l kin a -nht-ngha ca c Pht. ---o0o--7- MANH NHA CA S GII THCH PHN ON SINH T.

Trn y, chng ti trnh by ci ch ln nht ca duyn khi quan. V sau, bt lun l Nam-tuyn hay Bc-truyn cng u cho ch y l nhm thuyt minh nhng mi quan h duyn khi ca phn on sinh t. Ri nu li cho l nhm xin minh cc mi quan h nhn qu ca Tam-ThLng-Trng th c Nam Phng Thng Ta B cng u ng . Bi th, cho d cch gii thch ny c khng ng vi tinh thn ti i ca c Pht i na th n cng vn c ch s c. Theo ch ti bit, trong cc kinh in c tuy khng a ra ton b cc chi duyn khi, chia ra nhng thuyt Tam th, Nh th, nhng nh th khng c ngha l ngi ta khng th thy ci manh nha ca n. im ny, nh ti tng trch dn trn, trong TrungA-Hm, 45, Tr kinh (M.38 Mahatanhasankhaya sutta) cng c mt on m ti s dch ra (t vn Pli) sau y lm cht liu quan st thm v duyn khi quan v, ng thi cng xin minh nhng im then cht ca A-T-t-Ma Pht gio sau ny. T-khu! Ba vic ha hp mi c thc thai, do khi ba m ha hp, nu ngi m khng c tinh thu (utuni) v hng m (gandhabha: Cn-tht-b) khng hin din th khng thch thai; khi cha m ha hp, tuy m c tinh thy nhng nu hng m khng hin din th cng khng thc thai. Ny T-Khu! Khi cha m ha hp, m c tinh thy hng m hin tin, c ba vic y ha hp th ta co thac thai. Th ri ngi m mang nng con mnh trong thai trong khong thi gian chn thng hay mi thng v rt lo u s hi. T-Khu! Sau chn hay mi thng lo u, m mi sinh con v sau khi sinh li dng chnh tinh huyt ca mnh nui con. T-Khu! Tinh huyt y, trong Thnh lut gi l sa m.

Th ri, T-Khu, a con ln dn (thnh a tr) cho n khi cc cn pht dc th a tr chi nhng tr chi nh cu c, ma gy, nhy cao, th diu, nm , ci xe, bn tn, v.v C th a b li ln thm, cc cn ny n, ri b cc cnh ng dc tri buc sai khin, tc l nh vo mt m bit cc sc cnh ng thng, ng yu m sinh lng ham m sc cnh; nh vo tai m bit cc thanh cnh ng thng ng yu ri sinh lng ham m thanh cnh, cho n nh vo mi, li, thn m bit cc cnh hng, vi, xc ng thng ng yu ri sinh lng ham m hng, v, xc cnh v b chng tri buc sai khin. Th l, khi mt thy sc th ham m ci sc ng yu, nu gp sc khng ng yu th sinh nim ght b, khng tr vo thn m theo s sai khin tri buc ca tm hnh ng, cho nn bo rng nhng php dit ht tm gii thot, tu gii thot khin cho khng bit c ci nh thc. Th l b nhng cm gic (th) mn tc v bt mn tc chi phi, hoc vui hoc kh, hay l khng kh khng vui, hn hoan n nhn th, b th chinh phc, bi th mi khi tnh vui sng, s vui sng do th pht khi tc l th ly th, lm duyn m c hu, do hu lm duyn m c sinh, do sinh lm duyn m c lo t, u bi, kh no. By gi, nu quan st theo ci kin gii duyn khi c ph din trong on vn trn y, th im nn ch trc ht l: bt u ni t kip trc n i v lai, ly i lm thi k t n tui tr, khi chy theo cc cnh ng dc m khi nhng tc dng tm v kt qu ca n l th, nh th m c hu d ri tr xung kt thc sinh lo t. Tc trong tuy cha trnh by ton th mi hai chi, nhng do s thuyt minh t th v th tr xung m dung qun c tinh thn ton th, ngha l khi im t i trc cho n sinh lo t kip sau th trong khong khng th khng cng nhn l ni ln ton th mi hai chi ri. Ni cch d hiu hn: nu ly lc thc thai lm khi im m t v minh vo , ri ly nm chi hnh, thc, danh sc, lc nhp, xc phi hp vi thi k t n tui tr th ci l ca n c nhin l phi nh th. Do , ly v minh phi hp vi qu kh, ly thc lm thc thc thai, ly danh sc, lc nhp lm qu trnh pht dc ca thn, tm trong thai, ly xc lm thi k tr con n a, ly th, i, th l nhng phin no mi i hin ti lm v tr tch t nghip, ly hu lm v tr quyt nh vn mnh v lai khi cht, ly sinh, lo, t phi hp vi mt i trong tng lai gii thch: tc l thuyt Tam-Th-Lng-Trng-NhnQu ca Hu-B. Xin biu nh sau:

Trn y l Tam Th Lng Trng Nhn Qu. Tuy nhin, ng trn lp trng ca Pht m ni th cch gii thch ny Pht ni theo quan im rt thng tc ch quyt khng phi l -nht-ngha. l iu chng ta cn ghi nhn. ---o0o--CHNG VI - LUN V BN CHT TN TI Nh trn trnh by, trong thin ny mi ch ly sinh mnh lm trung tm chuyn kho st nhng hin tng hot ng ca s tn ti. By gi, sau ht, li phi ni qua v vn bn cht ca s tn ti theo cch nhn nh ca Pht ra sao. Ni mt cch cht ch th trong thi k Pht Gio Nguyn Thy cha c ci b phn c gi l th-gii-quan hnh-nhi-thng hc, tt c s kho st u xoay quanh nhng hin tng ly sinh mnh lm trung tm, iu tng khng cn ni ai cng hiu. Ni ng ra th vn bn cht cng nm trong tt c nhng im c trnh by trn ri. Tuy nhin, thch ng vi cc lp trng quan st khc nhau, y, n cn phi c t ring thnh mt mc kho st. Song, ni mt cch khi qut, thi ca c Pht i vi vn ny nh th no? Xt ra vn ny cng nh nhng gio l khc, c ch su, nng khc nhau, c vn chuyn ng trn lp trng thng trc gii thch, cng c vn c kho st theo kin a trit hc cao xa, trong khng th ni mt cch nht lun c. Hn na, phn nhiu cc vn y khng c quan st nh vn th gii t thn, m li c dng lm bi cnh ca vic tu dng trnh by, do , nu i chng thnh nhng vn thun ty l lun m kho st theo th lp, th ta c th chia thnh nhiu lp trng. y, ta hy th chia ra bn lp trng tho lun. Duy vn ny, v sau, i vi ngun gc pht khi ca trit hc i Tha v Tiu Tha, n tr nn mt vn rt to tt, bi th, y, ta hy c bit kho st n theo kin a y.

---o0o--1- KHUYNH HNG THNG THC.

Vn bn cht, c theo t tng c thy ph thng nht trong cc kinh vn, c th cho l khuynh hng thc-ti-lun; ngha l, lp trng cho rng tm, vt u l nhng vt ph bm, u v thy v chung. Nh cc thuyt Lc gii (t, nc, la, gi khng thc) v Ng un sc, th, tng, hnh, thc), Pht ch nhn chng l nhng yu t, u l s tn ti c lp, khng do u dn khi; n khi chng tr thnh tn ti c th th tuy cn phi nh cc duyn ha hp, song mi yu t u l vt ph bm, khng th suy tm n khi nguyn ca n c. Li na, v vt-cht-quan th Pht cho t, nc, la, gi, (t i) l bn cht, ngha l, ht thy hin tng vt cht u pht xut t , chia thnh ni (ajjhattika), ngoi (bahira), tc l nhng yu t nhc th (ni) v nhng yu t ngoi gii (ngoi), ri chia thnh cm quan v i tng ca n, tc l nm cn mt, tai, mi, li, thn, v nm cnh sc, thanh, hng, v, xc. Tt c tuy u c cho l nhng hin tng vt cht do t i to nn (1), nhng, nu l vt t i ph bm th khng lun n kh nguyn ca n. Li na, khi ng v phng din tinh thn m kho st cng th, nhng yu t tuy phi da vo nhiu iu kin trnh hin thnh nhng hin tng c th, nhng nhng yu t t thn th bt lun l thc, hnh, tng, th, cho n tc , xc, t v.v mi mi u l tc dng tm c c-lp-tnh. V li, i vi nhng yu t tinh thn, c Pht thng kho st thm v mt tam th na, ngha l thng bao qut ht thy qu kh, hin ti v v lai thuyt minh. Ht thy sc, hoc qu kh, hoc v lai, hoc hin ti, hoc trong, hoc ngoi, hoc th, hoc t, hoc thng, hoc lit, hoc xa, hoc gn - tng qut tt c gi l sc un. (1) Nh Tng-Tch D trong Trung-Hm, 7; Ma-Ha-, 28 Mahhatthhipadopama, Trn y l mt th d v s thuyt minh nh ngha ca Pht i vi sc un, v vi th, tng, hnh, thc cng cng mt nh ngha nh th. Xem th th thy Pht cho nhng yu t khng gian tn ti mt cch hn hp, ng thi li nhn cc yu t thi gian tn ti mt cch lin tc. Do , nu nhn xt theo nhng hnh thc thuyt minh rt ph thng ny, th c th ni lp trng ca Pht thun l tht-ti-lun, bi v t vt, tm nh nguyn lun m tin n th gii quan a nguyn vy. V sau, trong cc b

phi, Thuyt-nht-thit-hu b ly tam th thc hu, php th hng tn lm ch trng cng yu, phn tch tm, vt lm nhiu th ri i n quan h nhip c tm, vt (tm bt tng ng), tc ph din tam th thc hu, tht ra cng khng ngoi vic suy din ci khuynh hng thc ti lun ca Pht. ---o0o--2- KHUYNH HNG QUAN NIM LUN.

ng trn lp trng khoa hc m nhn xt th vy, tm u l vt ph bm. Tuy nhin, nu li tin ln mt bc na m nghin cu xem yu t no ng vai tr ch yu trong vic thnh lp th gii th, ni theo tinh thn ca Pht, d nhin l yu t tm, v tt c gi tr th gii hon ton do tm ngi ta to tc; l lp trng trit hc ca Pht. V vn ny, Pht thuyt minh bng nhiu phng din v trc ht, by gi ta hy kho st theo phng din nhn thc lun. Theo Pht, ht thy th gii tuy c thnh lp trn quan h nhn thc lc cn, lc cnh, nhng trong phng din trc tip nht khng phi l khch quan m l phng din ch quan, ngha l, phi da vo yu t ch quan m yu t khch quan mi c thnh l khch quan: l quan im ca Pht. C tay nn mi bit ly, b, c chn nn mi bit i, li, c khp xng nn mi bit co, rui, c bng nn mi bit i, kht. Nh th, t-khu, v c mt m mt tip xc m c cm gic bn trong, tc kh, vui, hay khng kh khng vui, cho n tai, mi, thn, cng li nh th (1) trn y ch cho thy th gii kinh nghim ca ngi ta, tt c u nh c c quan cm gic m pht sinh. Nh vy, nu khng c c quan cm gic th khng c th gii kinh nghim. T lp trng nhn thc lun ny, cn mt im l sng t ngha thnh lp khch quan nht l cch thuyt php v t i v danh sc (khch quan) tiu dit v danh no. (1) Tp-Hm, 43, Cc bn, trang 719; S, IV. Pht Gio Nguyn Thy; 171. Hi: ch no t, nc, la, gi khng ng? ch no di, ngn, nh, th, sch, nh khng ng? ch no danh sc dit ht khng cn? p:

thc khng th thy, ht thy nh sng v hn (sabbatopabham) m t, nc, la, gi khng ng, di, ngn, nh, th, sch, nh khng ng, h thc dit th tt c u dit. (1) ngha trong on vn trn y i khi cho rng nh c nh sng nhn thc mi thy nhng vt cht t, nc, la, gi hoc nhng hin tng th, nh, p, xu v.v Ni mt cch n gin, phm vt g c thnh lp l danh sc khch quan th khi no thc dit, tt c u cng dit. ngha ny c gi ghm mt cch rt gn gng bng cu sau y trong kinh Tp (Suttanipata): Ht thy u da vo thc m ng (vinnatthitiyosbbha) (2) (1) D, Kevadha vol, I, p. 223; Trng-Hm 6, Kin C Kinh, p, 841 (tham chiu Suttanipata, 1036 1137). (2) Suttanipata, 1114. Nh vy, ta thy rng th-gii-quan ca Pht tuy l thc-ti-lun-nhnguyn-lun, nhng mt khi mun cp n nhng vn nhn thc m khng ch trng quan nim lun th khng th c, do m lp trng ca Hu b khng ng vi chn ca Pht (1). Song, y c im cn ch l: khng th cho th gii quan nhn thc lun ny ch l i biu cho khuynh hng quan nim lun ca Pht c, v, theo Pht, bi cnh ca nhn thc c y ch m nguyn nhn ca n th nh c trnh by trong hu-tnh-lun chng trn, cho nn, nu bin n thnh th gii quan th tc n l th gii quan ch lun. Tm nm gi th gii Tm dn dt th gii Tm y l mt php Hay ch ng th gian (cittena loko niyati cittena parikissati cittassa ekadhammassa sabheva Vasam) (2) (1) Tp-Hm 36, p, 682; (tham chiu Trung-Hm 45, Tm Kinh). (2) S, I, p, 39; cf, A. 11, p. 177.

Trn y l tm i vi nhng ci m thc (vinnana) nhn thc, hoc c th bo l vt lin quan n phng din tnh ; tc l ht thy th gian u c to tc v chi phi bi mt php duy nht l dc vng hay ch. Nu li ni mt cch r hn, th: Th gian b dc dn o, b dc tri buc, ch do dc m ht thy b ch ng(1) y, ci tm (citta) trong bi k trn kia c i thnh dc (tanh) ni ln th-gii-quan-ch--lun vy. V, ta nn nh rng trong cc kinh in, phng din ny c dng thuyt minh s thnh lp th gii nhiu hn l phng din nhn thc lun. V vy, cn c vo m suy cu th gii quan ca Pht, ta s nhn thy nu l yu t th bt lun tm hay vt u l vt ph bm, nhng khi biu hin thnh th gii ca ngi ta th c th ni hon ton ly ch lm nguyn l th nht, nhn thc lm nguyn l th hai v u do tm con ngi khin ra nh th. Nu li suy cu xa hn na th ci iu kin thnh lp vn hu l php tc nhn duyn rt ro cng khng ngoi ch ca ngi ta v php tc nhn thc: do m th gii quan vn php duy tm c thnh lp. Nu ni mt cch cht ch th mc ch ca nhng on vn trch dn trn, d nhin, khng phi ng trn lp trng l lun m l ch trng quan nim lun; nhng khn ni Pht cha tng ni r nh th, cho nn, nu ch cn c vo nhng on ghi chp ri rc y m thng thn cho th gii quan biu hin ca Pht l quan nim th quyt khng nn. Duy c iu l: nu bin i nhng t tng bi cnh tim tng trong cc cu vn ny thnh l lun, th trong t tng Pht gio, d nhin ci khuynh hng th-gii-quan-duy-tm-lun, c th ni, tr thnh r rt; v nu bo rng cch thuyt php ny ca Pht, so vi cc kho st thc ti lun, thm thy hn th iu hon ton tin c. Trit hc quan nim lun ca i-Tha-Gio sau ny, c th ni, chnh bt ngun t , m im c bit r rng hn c l Pht gio Bt-Nh-H theo lp trng nhn thc lun v Pht gio Duy-Thc-H ly ch lun lm ch vy. (1) S.I, p. 39; cf A.11, p. 177. ---o0o--3- KHUYNH HNG V V TR LUN

Nh vy, th gii quan ca Pht, trn b mt, tuy l thc ti lun, nhng chiu su, c th ni, l quan nim lun. Duy c iu l, theo Pht, c hai khi

thnh lp cc php u phi hi tt c mi quan h. Song, nu li tm n s tn ti v iu kin vt ln trn mi quan h th kin ca Pht ch no? Vn ny, c ly l m suy th ta khng th cho l khng (sunnata), ti sao? V trong gio nghi ca Pht Gio Nguyn Thy, nu xa ri nhn duyn th khng th no tm cu c php, tc l, ni cch d hiu hn, vn ny vt ra ngoi vng nhn thc. Th no l kinh -nht-ngha khng? Cc T-Khu, mt khi sinh khng c ni n, khi dit khng c ch i, nh vy, mt khng tht sinh, sinh ri dit ht; c nghip bo, khng tc-gi, m ny dit m khc tng tc, tr php tc , tai, mi, li, thn, cng li nh th. Php tc c ngha bo rng: ci ny c nn ci kia c ci ny sinh nn ci kia sinh, nh v minh duyn hnh, hnh duyn thc. (1) on vn trn cho rng php tc nhn duyn t n tuy tn ti, nhng ht thy nhng ci do nhn duyn sinh chng qua cng ch u l khng m thi. Hi: Bo rg th gian l khng, vy ngha th gian nh th no? Th Tn cho th gii l khng ? (1) Tp-Hm 13, cc bn, p. 555. on vn trn y l vn Ba-li, nhng trong Lun-Cu-X, quyn 9, cng dn dng mt cch tng t. D nhin y l on kinh vn thuc chnh h c i truyn li. p: V ng, ng s l khng nn bo th gian l khng, Ng, ng s khng l th no? L: mt i vi ng, ng s l khng, nhn thc i vi ng, ng s l khng, nhn xc i vi ng, ng s l khng; n tt c s cm th kh, lc, x v nh vo nhn xc y lm duyn m sinh khi nn th i vi ng, ng s cng l khng. Bi th, A-Nan, v i vi ng, ng s l khng nn gi th gian l khng (1) Trn y l da vo l do on vn trch dn trc i n ng, ng s m thuyt minh ngha khng mt cch r rng hn. Nh th, Thch--Hon-Nhn, tt c ci c u quy v khng, khng ng, khng nhn, khng th, khng mnh, khng s, khng phu, khng hnh, khng tng, khng nam, khng n, cng nh gi, Thch--Hon-Nhn ph hoi cy ln (2)

Tc l xa la nhn duyn th ht thy mi hin tng u l khng, khng th tm cu c ci danh tng ca bt c vt g. Ngha l trong khng, ngoi khng, trong, ngoi u khng i n rt ro l khng (3). Thuyt ny khng l t tng su xa nht trong cc thi ni php ca Pht, cho nn, trong cc kinh c cu thng c ly li, nh Ci m Pht ni c y ngha thm diu tinh vi, siu vit hn cc kinh ngha khng ca th gian. (1) S. IV, p. 54; Tp 9, Cc bn, p. 528, (2) Tng -Nht 6, p, 303; (tham chiu Cn Bn Pht gio, p. 208). (3) M. 121-122 Culasunnata, Mahsunnata Trung-Hm, 50 hai kinh Tiu khng, i khng xin minh php tu ni khng, ngoi khng, ni ngai khng v.v C theo m suy th th gii quan -nht-ngha ca Pht s tr thnh vv-tr-lun. Ni mt cch th t th mc ch ca ch trng thuyt khng ca Pht d nhin l ch tin cho vic tu dng(1), nhng nu chuyn i n thnh th gii quan th hin nhin n l ch ngha nht thit khng. V sau, trong cc phi i Tha, c phi ch trng ht thy ch l gi danh, khng c thc th cng chnh l kt qu c suy din t t tng trn. n nh phm vi bao qut v thnh tch hin tr nht ca n th phi k n phi Trung-qun ly Bt-Nh lm trung tm. Cu danh ngn Nhng php do nhn duyn sinh, ta bo l khng (Nhn duyn s sinh php, ng tc thuyt vi khng) (2) chng qua cng ch c coi nh tm thu ci t tng trn y trong Pht gio nguyn thy m thi. (1) Hai kinh trn ton ng trn lp trng tu dng xin minh ngha khng, c bit ly lm cng n t duy thin nh gi l khng tam mui (sunnata smadhi) v l s trng ca Tu B . Li gm vi v tng, v nguyn gi l ba loi tam mui, ri hp vi v thng, kh, phi ng gi l t nim tr v.v nh th thy ngha khng ca s tu dng cc k rng ri. (2) Trung Qun Lun quyn 1: Cc php do nhn duyn sinh, ta bo tc khng khng, cng gi l gi danh, cng gi l ngha Trung o. ---o0o--4- KHUYNH HNG HNH NHI THNG HC THC TI LUN.

Nh vy, th gii quan ca Pht ta h nh khng lun, nhng tht c phi ch ngng khng khng? ng trn lp trng l lun m kho st th Pht tuy bo cc php do nhn duyn sinh, xa la nhn duyn th l khng nh

c on nh trong kinh -Nht-Ngha-Khng trch dn trn, nhng ci php tc nhn duyn t thn th khng bo l khng m, thay v; li ni l php tnh thng tr (Dhammatthitata), php tnh t nhin nh th (Dham-maniyamata), v t n n cng cc l vt bt bin bt ng nh trnh by mc Php Quan trong thin th nht. Ci gi l php tnh, ng nhin, l tr cho ci php tc nht nh bt ng trong nhng ci bin ng m, nu quan st n nh nguyn l hnh-nhi-thng-hc th n qun trit ht thy mi hin tng, l cn ca ht thy hin tng v, nh vy, n cng c th c coi l s tn ti l tng quan nim bt ng, tc l, nu ngoi nhng hin tng vt cht l khng ra cn nhn c khng gian tuyt i th, cng th, ngoi ht thy hin tng hot ng l khng ra khng th khng tha nhn c ci gi l php tnh thng hng vy. Tuy Pht khng ni r hn nh th, nhng c theo ngha cha ng trong ni dung Php Quan m nhn xt th ngi ta thy rt r iu . Cho nn, ci m Pht bo l khng, rt cc, chng qua cng tr php tnh y m thi. nguyn v ca n, n l ci ng th bt hot ng, nhng d c chuyn dch n sang t tng tch cc hot ng m kho st cng khng phi l iu sai lm. Ngha l, Php tnh, khi ng, tuy l hin tng quan h tng i trong phm vi nhn thc ca ngi ta, nhng khi nguyn v tuyt i bt ng ca n th ht thy hin tng tiu dit, siu vit tt c nhn thc ca con ngi, do mi ni ht thy l khng. Nhng ht thy y khng c ngha l h v: l cho trng l thuyt v php tnh. Sau ny, ly BtNh lm ch ch cc ca khng khng, ri li cho n l chn nh php tnh chuyn thnh nguyn l kh c tch cc cng hon ton do im trn. (1) Bi th, ng ring v phng din th gii quan ca Pht Gio Nguyn Thy m ni, ta c th qu quyt m khng s sai lm rng, th gii quan ny cng i n khuynh hng . (1) Cng tc gi: Chn Nh Quan ca Bt-Nh (i Chnh, nm th 8, Tu Dng Tp Ch). By gi li ng v mt thc t m nhn xt th ta thy ch trng khng ca Pht cng ch l ci cng n cho vic tu luyn tm thn, mc ch ca ngha khng phng din ny l khin cho ngi ta x ly tt c mi tng c bit v tng bin ha ch tr vo ci tm nim bnh ng v sai bit. (1) Nu ng v phng din khi nim m ni th ci cnh gii y c v nh mt cnh h v, nhng ng v phng din ngi th nghim m ni th chnh l s thot ly tt c mi rng buc c bit tr thnh ci ng th sung thc cc k t do: iu ny c xem nhng trng hp thc t ca ngi tu hnh khng qun t c ti i dng lc th r. Do , nu

cn c vo sinh hot tinh thn ca cnh gii y m cu thnh th gii quan, th v mt khi nim, tuy c th ch bo l rt ro khng, nhng, v mt ngha ca n th quyt khng phi ngha h v m l ci thc ti hnh-nhithng khng th dng ngn ng m din t c; hay cng c th bo l ci thc ti hnh-nhi-thng-lc c hu; thit tng s gii thch tt nhin phi nh th. Li na, nu theo th gii quan ca Pht v cc t ca Ngi l ly cnh gii tinh thn lm nn tng xy dng, th s suy nh trn y li cng c coi l c cn c. Sau khi kho st v c hai phng din l lun v thc t nh th, ta thy th gii quan khng ca Pht khng phi ch ngng li khng m l ph ht tt c tin n yu t hnh nhi thng thc ti lun: l mt s tht khng th chi ci. V sau, cc nguyn l hnh nhi thng trong th gii quan ca i Tha Gio u bt ngun v trin khai t t tng ny. V vn ny, xin xem li mc Php Quan trnh by trong thin th nht v Nit-Bn-Quan s c ni n trong thin th ba di th cng d hiu hn. (1) Trung-Hm 50, Khng Kinh M. 121-122 Snnata. ---o0o--CHNG VII - CN C V S PHN ON GI TR S TN TI. Nhng im c trnh by trn - bn cht t nhn duyn lun n th gii quan l nhn sinh quan v th gii quan s thc ph bm mi ch c tho lun theo kin a khch quan m thi. Ngha l, trong ti c trnh khng cp n ci gi tr ca n c bao nhiu i vi yu cu ca con ngi, do , kt qu, ci phng php quan st y thun nhm vo s tin li cho vic thuyt minh thi ch tuyt khng phi y c vo hnh tng ni php ca chnh c Pht. V trong cc bui ni php, Pht khng cp n vic phn on gi tr m ch chuyn xin minh s tht thun ty, c th ni, khng mt ch no m khng th, l lp trng ca Pht; bi th m Pht hon ton l mt nh tn gio hn l mt nh khoa hc, v mc ch ca Pht l ly ht thy s tng lm vic phn on gi tr thc hin ci l tng ti cao ca con ngi. V vy, y, sau s thc quan, cn phi tho lun n vic phn on gi tr ca s thc lm sng t ngha tn gio ca n, bi l Pht gio l mt tn gio c cn c ly s mnh lun l lm c s, cho nn, ng v phng din thc t m ni, n l mt nn gio l c ngha cc k trng yu.

---o0o--1- HT THY L KH.

Th gii ph bm ny, i vi yu cu ca con ngi c nhng gi tr v ngha g? Nhn xt theo gi tr quan ca Pht th c th tm tt trong mt ting Kh (dukkha), tc l con ngi khng th tin cy hon ton ci th gii kh au ny: l s phn on gi tr nht ban ca tt c cc kinh vn. ng v phng din lch s m ni th nhn sinh quan ny khng hn khi u t c Pht m, t ra cng manh nha t khong gia thi i oNgha-Th, thi i m con ngi bt u so snh i chiu gia l tng v hin thc, kt qu ny sinh t tro chn ght hin thc v dn dn xm nhp ton th t tng gii n m thnh nhn sinh quan: im ny ti trnh by mt ch khc (1), tc l, s kho st ca Pht, ni v mt lch s t tng, chng qua cng ch l tip ni cai h thng y m thi. (1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S, pp. 501-502,

Song, im c bit l Pht cc lc khong trng n v mt ni b, ng c xut gia ca ngi ch yu l thot ly ci kh gi, au (m), cht, ri s gii thot ca ngi cng bo l gii thot sinh li bnh t u bi kh no, tt c u ly cc ni kh ca ngi i lm trung tm m thnh lp Pht gio. (1) Do , trong php T-, th gii ph bm ny c trc tip mnh danh l Kh-, v trong Thp Nh Nhn Duyn th ly vic tm cho ra nhng iu kin to nn lo bnh t u bi kh no lm khi im cho Duyn Khi Quan. Xem th th hin nhin ta thy khi nguyn ca Pht Gio Nguyn Thy, c th ni, cng tng ng vi phi S-Lun v KNa-Gio, ngha l, u nhm vo mt vn ln l gii quyt nhng ni kh ca kip ngi. ---o0o--2- V THNG, V NG: CN C CA KH QUAN.

Song, c Pht cn c vo u phn on th gii l kh? Ci cn c thm su th s c trnh by mc sau, cn cn c thin cn th bao hm trong ngha phn on s thc va c ni trn, m im ch yu c bit l v thng (aniccata), v ng (anatta) v.v

(1) Trung-Hm 56, Thnh Cu M. 26, Ariyapariyesana Theo Pht, ht thy s vt u lu chuyn khng ngng. Php ny l v thng (aniccata), l php bin d (viparinamadhammata), l php ph hoi (khayadhammata) (1) l nhng li m trc sau Pht thng inh ninh ch dy. Thegio (loka - th gian) ch thc l php ph hoi, do m gi l th gian. Ti sao c gi l th gian? - T-Khu, v ph hoi nn gi l th gian lujjatiti kho tasma lokati (2). Nhng php hoi, trong Thnh lut gi l th gian Yam kho Ananda palokodhamman ayam viccati ariyassa vinaye loko. (3) Nh vy th, cui cng tt nhin Pht i n kt lun l ht thy nhng ci ph hoi bin d u l kh : l thi thng thng ca Pht trong cc bui ni php. Trong ci qu trnh ph hoi bin thin bt tuyt, tc s lu chuyn khng ngng y nu con ngi hy vng c sng cn v c i ln mi th khng th bo v thng bin thin l kh, nhng khn ni, trong ci nhn sinh ph bm, trn thc t, s v thng bin thin y hon ton i ngc li vi lng k vng v mong c ca con ngi, cho nn, ci tng th ca n, khng th khng nhn l kh. (1) Nh M. 28 I. p. 185; Trung-Hm, 7. Tng Tch D (2) S. IV, p, 52 (3) Nh trn, trang 53. Con ngi, ai cng mun tr mi khng gi, sng hoi khng cht, ai cng mun c vinh hoa ph qu, nhng u xanh tui tr chng bao lu tr thnh tc bc da nhn, vinh hoa ph qu ri cng thong tri i nh nga qua ca s, sng rng u cnh, tm li, tt c u khng trnh khi c v thng bin thin, nh vy h chng i ngc li vi lng k vng i ch ca con ngi sao? Ni mt cch cht ch hn th ngay trong mt khc cng c s sinh dit tng giy tng pht, cho nn ch trong mt khc thi ngi ta cng khng c s an nh chn chnh, nh vy ngi mun tm cu mt s an nh v vui sng thng hng s c c tha mn khng? Nu ng trn lp trng ton din m ni th, d nhin, ngi ta khng th ph nhn trong cng c khoi lc, nhng nu ly s tn ti thng hng lm l tng m phn on ht thy th ngi ta cng khng th khng tha nhn rng tt c u bt an, bt nh, ri i n kt lun trong th gian ht thy u l kh: ngi thng t hn s cho l kt lun t nhin, bi

chnh l mt trong nhng l do ct ngha ti sao Pht phn on gi tr th gian l kh. Xem th th thy cu cch ngn ch hnh v thng (sabbe skhar anicca) ca Pht mt mt a ra s phn on s thc, ng thi, mt khc ni ln s phn on gi tr vy. Ci gi l ht thy l v thng, ng v phng din phn on s thc m ni, l cn c ph nh ci ng thng hng cng tng ng vi ci gi l v ng v ch hnh v thng l l do c th phn on gi tr ht thy l kh. V, theo pht, ci gi l ng tuy chng qua l tr s t ch, nhng, nu bo ch thc khng, l ci thng ca i th, d nhin, i khng c ci g chn chnh gi l t ch c, cho nn, v ng, tc v mt t do m bo l kh. By gii Th Tn bo nm v T-Khu rng sc l v ng; nu sc khng l v ng th sc y khng chuyn bin mt cch bt nh . i vi ng m c sc, nhng trong sc y khng c ng, cho nn khng th bo sc l v ng. Cho nn, n th, tng, hnh, thc cng l v ng, nu th tng hnh thc khng l v ng th chng khng chuyn bin mt cch bt nh ; i vi ng m c th, tng, hnh, thc, nhng trong li khng c ng nn th, tng, hnh, thc l v ng. Ny cc T-Khu! Theo cc ng th sc l thng hay v thng? - Bch Th Tn! Sc l v thng. Ht thy vt v thng l kh hay vui? - Bch Th Tn! L Kh. Trong tt c cc php bn d l kh c th tm thy ci g l vt ca ta, l ci t ng khng? - Bch Th Tn! Khng! (1). ngha trong on vn trn y c lin quan n v thng lun, mt mt a ra cn c ca v ng lun, mt khc, ng thi, ng trn lp trng y, vch ra ci cn c a n s phn on gi tr cuc i l kh, tc u c v thng th o khng c s t ch, m khng c s t ch th khng c ci ta, ci ca ta, khng c s t do ca ng, ng s: l phng php lp lun v kh. Tm li l ly s t do tuyt i ca ci ta lm tiu chun phn on. Li na, Nh trnh by trn, nu cn c theo trit hc ca Pht th vn mnh ca con ngi rt ro ch l vt do mun ca con ngi khai thc tuy c v nh c t ch nhng tht th phi da vo php tc nhn duyn lm hn nh, ch quyt khng phi l v iu kin. V li, xt mt phng din khc, ci php tc t tc t th (mnh lm mnh chu) lin tc trong ba i tri cht con ngi lm cho mt t do, bi th, trong th gian, con ngi khng th no tm cu c s t ch tuyt i. M ci con ngi hng mong cu tm kim m khng c th hn l phi kh ri, do

mi phn nh s tn ti l kh v do m lun c rt xc ng. Xt ra th lp lun ny c c kt v rt ra t v ng lun. (1) Vinaya I, p. 100 (Tp-Hm 53, p. 513, xem Ha Chng C S) L do a n s phn on tn ti l kh tuy c nhiu, nhng ci cn c ln nht l cn c v thng, v ng c ni trn. Tt c nhng l do c thy ri rc trong cc kinh c th c tng hp li thnh ba iu kin m ngha ca n c quy np trong kinh Php-C nh sau. (1) Cc hnh u v thng; khi dng tr tu m thy c nh th th s nhm chn v xa la mi thng kh. l o thanh tnh. Cc hnh u l kh; khi dng tr tu m thy c nh th th s nhm chn v la xa thng kh. l o thanh tnh. Tt c php u v ng; khi dng tr tu m thy c nh th th s nhm chn v xa la mi thng kh, l o thanh tnh. (Sabba sankhara ancc, ti Yada pannya passati, atha nibbindati dukkhe, esa Maggo visuddhiy Sabbe sankkara dukh ti Yad pannya passati, athe nibb-indati dukhe esa Maggo visuddhiy. Sabba dhamma anatt ti Yad pannaya passati, atha nibbindati dukkhe, esa Maggo visuddhiy) (1). Ba iu trn y (ch hnh v thng, ch php v ng, ch hnh kh) ch thc l s tng kt v cch quan st i vi th gian ca Pht. Nhng ba iu ny cn c thm mt iu th t na l ht thy php u khng to thnh ci gi l T nim tr (Satipathana) vn l mt gio iu trng yu trong trong o nht tha ca ch Pht. Trong cc bn Hn dch kinh php C hin nay cng c bn iu. Duy trong , ci gi l Khng, ng mt phng din m ni th nh trnh by trn, tuy lin quan n s phn on v chn tng tht ca s thc, nhng ng mt phng din khc m ni th n li l s phn on v gi tr. ng v mt gi tr, th ht thy php - lu s i chiu vi cch phn on l tng ti cao lm hn nh - u y , nhng tuy c m cng nh ngha khng lm ch, cho nn mi ly phng din khng lm ch. Bi th, tng qut s phn on gi tr ca Pht v ht thy php s l kh v khng, tc bao gm ngha y dy kh s v tuy c m cng nh khng. (1) Php C i Chiu, i Hc Xut Bn, trang 26.

Nhng c iu ta cn ht sc ch l: suphan oan gia tri nay, nh ni trn, ch yu l so snh i chiu vi l tng ti cao, ch quyt khng pho ly s sinh hot thng nht lm tiu chun. n A-T-t-Ma ni mt cch minh bch rng ht thy kh tt knh ch l kin a ca bc Thnh chiu ri thy m thi. Xem th th thy kin a ca Pht hin nhin cng l kin a ym th. Duy mt phng din khc m no th s chn i ca Pht l nhm ti nh sng vnh vin chiu ri l tng ti cao, ch khng phi s chn i tuyt vng, l im ta cn ghi nhn. Nu hiu mt cch hi ht m cho rng ym th quan ca Pht gio cng ng ngha vi ch Pessamism ca ting Anh th l iu rt sai lm, tri hn vi chn ca Pht. V ci gi l ym th quan ca Pht ch yu nhm ti l tng ti cao c tnh cch trit hc v tn gio. Nh s c bn n trong thin sau, Pht l mt bc Thnh hn hn bt c mt bc Thnh no ti n- khng nh hin thc mt cch rt su xa, nht l khng nh sinh hot o c: l mt s thc hin nhin. Tht ra, c Pht s d hon nh th gian l kh l khng, ch v mun cnh tnh a s ngi i khng ch n l tng cao thm, ch ham m dc lc trc mt, khng chu tm cu ngha ch thc ca cuc i, nhng ngi ch bit c m la trong hang l nh sng duy nht m khng bit rng bn ngoi hang cn c nh sng v tn ca rng thi dng bt dit. ---o0o--3- THNG LC NG TNH: CN C CA KH QUAN.

Nh vy l Pht cn c vo ci l v thng, v ng on nh ht thy l kh, ni cch khc, ht thy u bin thin, m bin thin th khng c t ch. Do , nu suy ngc li th l tng ca Pht hn l phi ci thng hng tht c v s thc hin ci chn ng t ch. Gi s kho st theo kin a ca Pht th nu th gii hin thc ny khng phi l v thng bin thin v nu ci ng th ca con ngi c s t ch tuyt i th chc chn Pht khng on nh n l kh, l khng. Li na, nu ni mt cch phn bit th l tng ca Pht l duy tm c thng lc ng tnh, bi th mi on nh hin thc l v thng, v ng, l kh, l khng. Xem th th thy, v mt lch s, l tng ca Pht cng vn c khi ngun t t tng Saccidanandam (Sat = tht c, cit = tm, ng, ananda = diu lc), tc t tng Phm-Ng trong o-Ngha-Th t xa (1). Nhng Pht cho ci l tng khng c quan h g vi chun tc phn on ht thy gi tr, do vy m ph nhn thn Saccidanandam ph bm, ph nhn lun c s tn ti ca ng. Bi v, theo Pht, thc ti ca ci gi l thun, Phm v Thng

ng ph bm chng qua cng ch l c nguyn, nu khng a ra c chng c ca s tn ti nh hin thc ph bm th rt cc n vn ch l mt c nguyn, khng th tin s tn ti ca n. (1) V Saccidanandam, xin xem n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 323324; Su Phi Trit hc n-, trang 638-640. Nu c nh d tin cn th chng khc g ngi ngho mong tr thnh c ph, nui ci o vng y tuy lc cng cm thy vui vui, nhng sau cht tnh th thy n ch l mt trng xun mng. Bi th ngi ta khng th xy dng l tng ca mnh trn ci nn tng khng tng nh th m phi t n trn mt lp trng hon ton kh hp vi chn tng ca s thc: l ci nguyn l m Pht da vo bi xch thng lc ng tnh v cc lc ch xng ngha v thng, kh, khng v v ng. Tuy nhin, Pht trc sau vn duy tr ci l tng i vi s vnh vin, bt bin v t ch, thm ch cn cho khng phi l ph bm na, bi th con ngi c th t n ci cnh gii do chnh mnh m ra, cnh gii y chnh l nit-bn; l im c sc nht ca Pht. V sau, i Tha cho cnh gii nit-bn c bn thuc tnh thng, lc, ng, tnh chnh thc bt ngun t , tc l cnh gii l tng khng xa la Pht tm. Vn ny s c ni r sau, y ch s lc th thi. ---o0o--4- CN C CA TM L THNG, LC, NG, TNH.

By gi nu li tin ln mt bc na m nghin cu th Pht do u m c c l tng thng, lc, ng, tnh? V vn ny, ng v phng din lch s m ni, d nhin n dn khi t h thng o-Ngha-Th, nhng v Pht khng chp nhn Phm Ng ph bm nn, v mt l lun, tt nhin s phi tm cn c mt ch khc. Vn ny duy i vi t tng i Tha sau ny rt c quan h, cn i vi Pht Gio Nguyn Thy ta h khng quan thit, tuy nhin, y, chng ti thy cn phi tho lun qua. Theo Pht th ht thy u ly dc lm c s v, tuy bn thn Pht cha ni r hn, nhng cn c tm l ca thng, lc, ng, tnh vn khng th khng tm cu dc, tc trong v minh. Xt v tnh cht ca v minh, nu quan st t s hot ng b ngoi th l ci c s dc cu ca s sng, l ci xung ng lm tha mn nhng dc vng m qung; nhng, nu kho st v ngha ni dung ca n th trong m th mt cch tim tng ci sinh mnh v cng vy. Nh ni trn, theo Pht, dc ca con ngi y

hu dc (bhavatanh) lm trung tm tin n i dc (Kmatanh) v phn vinh dc (vibhavatanh) ba loi. Nhng, nhng hot ng ca dc, ng v mt biu din m ni, tuy khng ngoi ci yu cu bo tn v k tc c th v chng tc, khong i bn nng nhng, nu suy rng v ngha ni ti ca n th khng t n c sinh mnh v hn, tc l l tng sinh mnh thng hng, ph bin v t ch tuyt i th khng ngng. Mc d hnh ng v thc, ht thy sinh vt, nht l loi ngi, khng trc tip th gin tip, u ly sinh mnh tuyt i lm mc tiu cui cng hoch nh tt c: l mt s tht khng th chi ci. (1) Ci uyn nguyn ca l tng thng, lc, ng, tnh chnh cng ly l tng sinh mnh tuyt i ny lm trung tm pht sinh. Nu phi hp chng vi ba loi dc k trn m kho st th Thng c th cho l hu dc m pht sinh, Lc l do i dc m xut pht, Ng l do t ch dc (tc phn vinh dc) m khi im, cn duy c Tnh th ly s tnh ha mt cch tuyt i nhng dc vng kia lm l tng pht sinh. (1) V nhng hnh tng hot ng ca dc vng; xin xem tp ch Ci-To s 1 v 2 Gii quyt vn nhn sinh ly dc vng lm c s. Ngi thng, i vi ni dung ca sinh mnh, tuy c hoi bo ci l tng y, nhng khng ly lm thc m ch b rng buc bi nhng hot ng hi ht bn ngoi. c Pht, tri li, pht huy ngha thm thy bn trong v ly lm trc cm t l tng ti cao ca kip ngi. Tham chiu, so snh m phn on tt c th c th tm tt trong mt cu nh th ny, ngi thng b tri buc bi ci tiu dc trc mt, cn Pht th tin thng n ti i dc v hn, tc l ci dc tuyt i vy. V sau, gio l i Tha bo tt c mi ngi u c Pht tnh, thm ch bo phin no tc B- tht thu trit ci l y. V nu ch nhn dc vng b ngoi th tuy l phin no y, nhng nu i su vo ngha ni dung ca n th chnh l ci B- tm cu s v hn bt t. Nu tt c sinh vt u c kh-nngtnh nh th th cng c th ni ht thy chng sinh u c Pht tnh. Nhng, ti sao thi Pht Gio Nguyn Thy dc vng khng l khng nh m trc sau vn b ph nh. Xt v vn ny th v sinh mnh tuyt i, tc l tng thng, lc, ng, tnh l do dc vng dn khi, bi th, theo tiu chun y m quan st nhng sinh hot dc vng hin thc th ta thy chng hon ton tng phn, trong , nu ni mt cch tng i th chng rt cch xa nhau. V l tng tuy hon ton nhng sinh hot dc vng th c nhiu khu bit, cnh l tng th thng hng m sinh hot, hin thc th li v thng, cnh l tng tuy thun khit nhng sinh hot dc vng th

khng thun khit, cnh l tng l ni tuyt i mn tc, cn dc vng hin thc th thng khng mn tc: l c cht ca n. Ni cch n gin, v mt tng i dc vng hin thc v l tng cnh gii hon thon tri ngc nhau, trong khng c ci th c th tha hip, bi vy, ngi mun tm cu l tng chn chnh khng th khng do hin thc m c gii thot: l ch trng dt khot ca Pht. Song, nu kho st ngc li th cnh gii l tng vn l do dc vng hin thc ko di ra, nu ni dung ca dc vng hin thc bao hm l tng cnh m ch x b sinh hot dc vng hin thc khng thi th cha hn l con ng thc hin l tng m, tri li, ci phng php a dn n cnh gii l tng l phi thanh-tnh-ha v hng-thng-ha nhng sinh hot hin thc. Phng php thc hin l tng ca Pht l mt mt c xy ch ngha xut gia, mt khc, ht sc tnh-ha mi sinh hot thng tc v phng din o c v tn gio chnh l y. Nu li tin ln mt bc m ni th, theo nguyn tc phin no tc B-, khng nh sinh hot hin th, tc thc hin cnh gii l tng ngay trong th gii hin thc: chnh l thuyt Tc thn thnh Pht ca i Tha sau ny. Ni mt cch d hiu hn, c Pht ch yu cn c vo ngha ni ti ca dc kin lp tiu chun cng cng ca l tng v theo m quan st v ph bnh dc vng hin thc ri, ng trn lp trng tng phn ca chnh dc vng, thy hin thc l v thng, l kh, khng, l v ng, nn mi phn nh i l v thng, l kh v.v Li na, Pht mnh danh ngun gc ca hin thc l v minh nu ch nh ngha n l v tri th phi gii thch dc vng t thn l khng bit hng ti ci l tng chn chnh ca chnh mnh m ch da vo s hot ng biu din hnh thnh th gii, do , Pht mi cao tr tu (panna bt-nh) v cho l con ng hnh o ch thc; ngi ta phi nh vo du tr mi thy c ci l tng ln bao hm trong ni dung dc vng, nu thiu du tr th khng th no thot ra khi ci th gii lun hi trin min bt an bt nh ny. Phng php thc hin l tng, nu xt theo T th l hai sau, cn nu xt theo mi hai nhn duyn th chnh l da vo ci gi l dit quan duyn khi vy. ---o0o---

THIN TH BA - L TNG V S THC HIN (Lun v Dit v o )

CHNG I TNG QUT V TU O LUN
1- PHNG CHM TU O CN BN.

Ni mt cch n gin, theo Pht, ci l tng ca sinh mnh v hn, trc ht, nh vo s siu vit hin thc m t c. Ni cch khc, thay v cao sinh mnh v hn, tn lc thuyt minh n, th li da vo ci sinh mnh hu hn ny m gii phng con ngi, nh m l tng ca ngi ta mi c th thc hin c. V, theo Pht, cho d yu cu ca sinh mnh v hn c l cn c ca l tng i na th chng qua cng ch ni v phn tim tng ni ti m thi. Tri li, gii thot l phi nhn thng vo hin thc, ne n s bc bch hin thc m c thot ly th trong phn ni ti cng t m ra mt cnh gii k diu, bt t: ci m Pht gi l gii thot (mokkha), l nit-bn (nibbana) chnh l . Nh th, ta l sinh php, trong sinh php sinh ra bi thng m cu v sinh, v thng an n nit-bn. Ta t lo php, trong lo php, bit c bi thng m cu v lo, v thng an n nit-bn v t c cho n bnh, t, u, bi, kh no cng th (1) Trn y l nhng li Pht thut li sau khi thnh o, c ngha l khi khm ph c sinh, lo, bnh, t hin thc tc l t bit c ci bt sinh bt dit m th hin sinh mnh tuyt i vy. Nhng, Pht bo siu vit hin thc th ngha y nh th no? Vn ny, nh ni thin trc, ch yu khng ngoi ngun gc thnh lp hin thc m c gii thot. Tc l, nh ch c th khut phc c nhng ci c biu th bng nhng danh t v minh, dc, i, ng chp, ng dc, v.v m c gii thot. V, theo Pht, tt c s bt mn v mt t do hin ti u c to ra bi ch sinh hot khng nh ca c th nh thng c ni n trn. Nu thot ly c s sinh hot khng nh ca ch th, phng din khc, tc l sinh hot kng nh t ch. Ni mt cch khi qut, theo Pht, con ngi v mong cu c sng cn vnh vin nn tiu ng, t ra, khng th khng ly mt ln cht i lm iu kin, l phng chm cn bn ca Pht thc hin l tung.

(1) M. 25 Ariyapariyesana 1, p 167; Trung, 56, La-na. p, 269; Hn Thn Pht v Php Thn Pht, p. 22, ng v phng din lch s m ni, d nhin, y cha hn ch l t tng ca Pht gio, m cng l gii thot quan k t gia thi i o-NghaTh tr v sau. Khi thot ly c ht thy mi i dc trong lng ngi th lc cht m khng phi l cht, m l th hin thnh phm; khi p nt c mi xing xch trong lng ngi th lc y cht m thnh bt t - chnh l li dy trong (-Ba-Ni-Gi-) vy (1). Trn y l nhng cu ni c ghi chp trong o-Ngha-Th. Trong c cu ngi th hin thnh phm (Brahma smanusnuti) nu c thay bng th hin thnh nit-bn th c khc chi Pht gio? Gii-thot-quan ca Pht gio cng dn khi t h thng y. Duy c im bt ng l, cc phi, di mt hnh tng no , u tha nhn mt c th c nh lm l tng, cn Pht th bt li quan nim ny m nh vo gii thot khng nh sinh ht ph bin t ch: l c trng ln nht ca Pht. Tm li, nhng phng chm thc hin l tng m Pht ch trng u c phc ha theo nh lp trng k trn. (1) Kathak up. 26, 14-15 Ni mt cch n gin, nu ng chp, ng dc cng mnh th con ngi cng cch xa l tng, ngc li, h thot ly c ng chp, ng dc bao nhiu th cng gn vi l tng by nhiu, l phng chm ln trong tuo-quan ca Pht. Cn nh lm th no thc hin c phng chm y th mi chnh l mi quan tm ton lc ca Pht, v, ni mt cch tm tt, c trng ca Pht c th bo cng im . ---o0o--2- PHNG PHP TU O CA NG THI V PHNG PHP TU O CA PHT.

Nh ni thin u, nu phn tch tng im ca tu-o-quan ca Pht c rt nhiu ch tng thng vi phng php tu o ca x hi tu hnh ng thi cng nh ca cc thi i trc . Chng hn, v phng php thin nh, th T Thin v T v sc nh u bt ngun t cc ng tin ALa-La v Ut--Gi; cn ng gii th i khi cng ging nh nhng iu

 c nhng ngi B-La-Mn gio thi dng t trc. n phng php an c trong ma ma cng l phng php tu hnh cng thng gia cc on Sa-Mn thi by gi. Tin ln bc na m nhn xt th Bt-Chnho h khng c chuyn ha t Bt-c ca B-La-Mn sao? Ngoi ra, cn rt nhiu im tng t nh th khng th cp ht c. Li na, trong nhng phng php tu dng thng thng c coi nh c hu ca Pht gio, nu nghin cu xa hn ta s thy cng c rt nhiu ch cng thng vi cc phi, hoc ch hi khc v hnh thc m thi. iu s khin cho ngi ta ngc nhin l khng nhng ch nhng phng chm gii thot y m ngay c n phng php thc hin cng ging nhau na. Nh vy, s tht khng th chi ci l chnh Pht cng thi dng phng php ca ng thi khng t, v iu ny i khi chnh c Pht cng tha nhn. Trong kinh in Pht Gio, ngi ta thng thy nhng cu nh BLa-Mn ni th, v ta cng ni nh th chnh l y. Nh vy, v im ny, ci c sc ca Pht ch no? c sc ca Pht khng phi nhng c mc biu hin bn ngoi m nh tinh thn thc t ha, v nhng iu Pht dy ngi ta lm theo u l nhng iu do chnh c Pht t th hin bng n lc, ch khng phi do truyn tha: l mt trong nhng c sc ln nht ca Pht. Tng c ngi Phm Ch n ni vi Pht: Nhng ngi B-La-Mn nh vo nm php m c th t c qu ln, tc nh vo chn tht, kh hnh. Phm hnh (trinh khit), hc tp v ly dc. Pht hi li: Nhng trong s ngi B-La-Mn c ngi no thc hin c nm php y ngay by gi bng cch t tr, t gic nm php y cha?(1) (1) M.99 Subha II, p. 199; Trung 38. Anh V, p. 181. Tc Pht cho rng iu trng yu nht l ngay by gi ngi ta phi t tri, t gic, t th chng (abhinna sacchikatva vipkam pavedam), ni tm li, l phi sng vi nm php y, ch nu ch k la lit nhng danh mc sung m khng thc t ha th chng chng c ngha g c. Do , khi ngh n Pht, cc t thng hnh dung bng nhng li nh sau: Php nh Pht m c khai din mt cch kho lo, php y l hin thc, khng b thi gian hn ch (bt c thi gian hay x s no u c th tch dng), l php c hiu qu mau chng, l php c th dn ng (Svakkhato Bhagavata dhammo Sandtthiko akaliko ehipussiko opanayiko ) (1)

Trong on vn trn, ting ihipassiko rt th v. Ti dch l hiu qu nhanh chng, nu dch st s c ngha l lm s thy; ngha l gio php ca Pht nu c th nghim ngay by gi s c hiu qu ti hu, l mt c sc ln. Song, khng phi Pht thu dng m khng la chn. Tt c nhng nghi l phin ta v nhng hnh vi m tn, nhm nh ca thi u c ct b i ht. Tn gio n thi y mt mt cha ng nhng t tng trc vit, mt khc; li bao hm nhng hnh vi tn gio cc k ngu xun, hai phng din giao thoa nhau, kh th phn gii. Tuy i lc cng c nhng cuc vn ng cch tn tn gio, nhng v nhng ng c m m nn nhn xt theo quan im ngy nay, vn cha thot khi c nhng tn iu m tn, v ngha v nhiu gio nghi tai hi thng thng vn cn c tip tc. Trong hon cnh y ch c Pht l ngi c nng lc sng sut ph bnh chn ly nhng yu t cn thit dng lm ti liu ph bin ni b sau khi gn lc loi tr nhng ci v ngha v khng c hi. (1) A. I. Pht Gio Nguyn Thy, 207. Do , ngi ta thy trong cch tu o ca Pht Gio Nguyn Thy khng c ba ch ym o, khng cu khn tinh t, qu m, khng t la, khng ty tnh, khng c nhng nghi tit v ngha v nhng hnh php k d, bi v Pht cho rng nhng ci u gy tai hi nn c lc b ht. Gii cm kin th chnh l nhng danh t ch cho nhng hnh php chp trc hu hi ny m ngi ng thi hiu lm l chnh o. Nh Pht ni, nhng t kin c chp y chnh l mt trong nhng nguyn nhn tri buc con ngi ci Dc (Pht cho gii cm th kin l mt trong nm h phn kt). c sc hnh php ca Pht l ly tinh thn o c lm trung tm, nu kt hp vi phng chm y th bt lun l li dy ca ai cng c thu dng, nu khng th d l li dy ca bc thnh i na cng vn b chi b. (1) Trong tt c cc tn gio c ting, Pht Gio Nguyn Thy chnh l tn gio c t yu t m tn nht, v sinh hot tinh thn li ti tn v phong ph hn ht, im ny c nhn vo tnh hnh thi by gi cng r. Do , theo quan im ca ti, i Tha gio vn ch trng khi phc li ci tinh thn v i y ca Pht Gio Nguyn Thy th, ngy nay, nht l ti Nht bn, trn thc t, ngc li, cha y nhng yu t m tn: y l mt iu tht ng bun vy. ---o0o---

3- KHNG KH, KHNG VUI

Nh vy l Pht, i vi cc phng php tu hnh thi by gi, mt mt thu dng, nhng, mt khc, li bi xch, ni mt cch i th th l thi trung o ca Pht. Mc tiu trung o ca Pht l i vi s kh, vui, tc theo mt ng li kh hnh cc oan l sai lm, ng thi, vi u vo ch ngha khoi lc cng l ngu xun: ngi ta phi lun ng khong gia hai thi cc y mi hp vi trung o. Trong ln ni php u tin ti vn lc D, Pht cc lc nhn mnh v im ny. Ham m dc lc l k phm phu h lit, khng phi thnh nhn, l vic v ngha: nhng, t hnh h thn th cho cc kh n iu cng l phm phu h lit, khng phi thnh nhn, l vic v ngha. Xa la hai ci bin chp, gi ng trung o mi c th theo ng con ng ca Nh-Lai l ng khai phng a n t tr tch tnh, ng chng, n chnh gic v nit bn. (1) C rt nhiu ch bi xch nhng hnh php v ngha ca B-La-Mn, hy c cc kinh Sa-Mn-Qu v Phm Vng s thy. Cc T-Khu! Th no l ng trung o ca Nh-Lai nh m ng chng (majjhima patipada )? tc l tm Thnh-o. Chnh kin, chnh t duy, chnh ng, chnh nghip, chnh mnh, chnh tnh tin, chnh nim v chnh nh. (1) C xem th th thy ci phng chm tu o thi by gi hai khuynh hng rt mnh, l khuynh hng t y a kh cc mong c gii thot v khuynh hng theo ch ngha khoi lc ca Thun-Th-Phi, v c hai u mt quan bnh. Nhn xt trong phi Lc-S th nh K-Na l t kh phi, cn Ph-Lan-Na v A-Di- v.v l khoi lc phi; Pht chit trung c hai cc oan y m ch trng trung o. iu ny khng phi ch da vo hai khuynh hng k trn m cn l kt lun theo kinh nghim bn thn Pht na v chnh im ny mi bao hm ngha qu bu m ngi ta khng th b qua. Ngha l, khi Pht cn l Thi t th cng nh cc vng tn cng t khc ca n thi by gi c rt nhiu kinh nghim v dc lc; ri sau khi xut gia, trong khong su nm tri, tri qua bao nhiu gian trun kh cc trn ng tm o, nhng nhn thy c hai u v ngha nn xa la hn hai cc oan kh, lc: chnh l thi tu o c th ca Pht. Bi th, nu khong trng tinh thn y, khng phi ch gii hn trong s kh, vui, th i vi tt c phng php tu dng ca thi by gi u c th ly lm mt phng php chnh ng v khang kin; v chnh phng

php y mi l liu thuc cng hiu cu cha thi bnh trong t tng gii n . Nu ni theo ngha thi i th trung o ca Pht cng nh trung dung ca Nho Gio u c ngha rt su xa. (1) S.V. p. 421: Chuyn Php lun Kinh (t 6, trang 16) Cn Bn Pht gio, trang 45. ---o0o--4- T CCH TU O: BN GAI CP U BNH NG

Theo Pht ht thy hu tnh u l kt qu ca nghip (1), bi th nu loi tr ci nguyn l (nghip) to ra nhng s sai bit y i th ht thy chng sinh u c kh nng tu o thc hin dn dn ci sinh mnh tuyt i v sai bit, khng c mt s sai khc cn bn no gia hu tnh c: l nguyn tc cn bn ca tu-o-quan trong Pht gio, v kt qu a n nhn-cch-bnh-ng-lun. y l mt s kin c o trong lch s n , v mt trong nhng nguyn nhn ln khin Pht gio tr nn mt tn gio hon cu chnh cng l . (1) Suttanipata 654 653: M. 28, Vsetthe. Php tc cn bn ca B-La-Mn gio l khu bit bn giai cp mt cch nghim ngt, v s khu bit n khng nhng ch i vi x hi m ngay c trong tn gio n cng c ng dng cho vic tu o. Thi by gi, ging B-La-Mn l giai cp duy nht c hon ton d vo sinh hot tn gio, cn ba giai cp kia th khng, nht l giai cp th t, tc Th--La, khng c quyn c kinh, nghe ging. (1) ng v phng din l lun m ni th trong B-La-Mn gio, t o-Ngha-Th tr i, t tng y, d nhin khng cn ph hp na, v gio l cn bn ca o-Ngha-Th khng nhng ch tha nhn ng th bnh ng ca mi ngi, m cn cho rng bt c ai, d l St--Li hay dn h tin (raikva) cng u c th hnh o v ni n i ngha ca Phm-Thin (2) Nhng, trn thc t, n vn hon ton duy tr bn giai cp. (1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 405 406 (2) n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 300 301 Chng hn nh kinh V-n-a trong o-Ngha-Th quy nh t cch ca ngi tu o ch gii hn trong ba giai cp thi, cn Th--La khng c tham d. (1) Li trong Php kinh th ch y cn h khc hn na,

hon ton duy tr ch ngha quan liu trong tn gio suy tin B-La-Mn l o thn thnh. Gia lc y m pht cng v thi th thc y - mnh dn tha nhn s bnh ng gia con ngi, cc lc phn i s phn chia do ngi to ra hip p ln nhau tt c: c th ni, l mt c trng ln. Nh vy l Pht v cc t ca Ngi khng th khng dng mi phng php phn u vi B-La-Mn. C theo th ti bin tp trong kinh Trung-A-Hm, bn Hn dch, bt u t Phm Ch kinh th 10, th s trao i quan im gia Pht v cc t ca ngi vi B-La-Mn i khi xoay quanh vn ny. (2) V phng php lp lun ca Pht tuy c nhiu, nhng ng v phng din l lun m ni, th Pht gio ch trng s phn chia bn giai cp ch c tnh cch chc nghip ch khng phi l bn cht. Ngy xa, t Pht l Ca-Chin-Din (Kaccayna) trnh by vi vua Ma-Du-La (Madhuraraja) mt cch rt th v m ti xin ghi li nh sau: (1) n--Trit-hc-Tn-Gio-S trag 528. (2) Phm Ch Phm. Trung-Hm 35-41, Trong Trng-Hm, Tiu Duyn kinh (D. 27, Aggamma) c ghi li s t thut ca mt ngi B-La-Mn xut gia theo Pht. Trung, 50, Nht thit Tr kinh (m. 99, Kannako-thala) cng chp li cuc tho lun gia Pht v vua Ba-T-Nc v vn bn giai cp. Ci m ngi ta bo B-La-Mn l ging di cao sang, cn tt c ngi khc u hn h th ch c ci danh (ghosa) ch khng c thc. Hy th ng v phng din kinh t m ni; trong bn giai cp bt c ai c nhiu tin u c th sai khin ngi khc, ri n phng din o c th h ngi no bt lun giai cp, lm mi iu c cng phi sinh vo ng c, ngi no lm mi iu thin s c sinh thin, l l rt t nhin. Li ng v phng din php lut m ni th bt lun B-La-Mn hay Th-La, h trm cp, git ngi th cng l k trm cp, git ngi, chng c g khc nhau c. Tin ln bc na m ni, khi nhng ngi xut gia lm Sa-mn th d B-La-Mn hay Th--La cng cng l sa-mn, c khc g nhau u? Bi th, bo B-La-Mn l cao sang, cn nhng ngi khc l hn h th iu ch l gi to m thi. (1) (dch i ). kt lun nh Vua cng ni; Tha Ca-Chin-Din, nh vy l bn giai cp u bnh ng, ngi ta khng thy c g khc bit c. n ci trng chng v thc lc kinh t trong cu chuyn cng tht l th v. Pht gio tuy

khng trc tip ch trng ph giai cp x hi, nhng c xem quan im trn y ngi ta cng c th cho l mt cch ph gin tip. (1) M. 84 Madhura Sutta: Tp, 2 trang 591. Tm li, s sang, hn ca con ngi l do nhn cch ch khng phi l do ging h m c; i vi vic tu o, ging di tuyt i khng c mt ngha no c, m ch khc nhau ch c hng hi hay khng trong vic tin tu m thi: l ch trng ct ty ca Pht v cc t. Dng hi n ging h, ch hi n s tu tr m thi, La do cy sinh Trong ging h tin cng sn sinh ra cc bc thnh c tr tu ln Ging di t nhn l cao sang ng v h thn m c hip cc ging khc Ch c s ch ng chn tht mi l iu hp S iu phc nhng cm gic mi l phm hnh chn tht, ng cu o g tng lai Hy lun lun cng dng nhng ngi chn chnh xng ng (1) i on vn trn cho rng tuy l ging hn h trong x hi, nhng nu tu hnh chn chnh, bit ch ng thn, tm th mi chnh tht l ngi cao sang, c t cch nhn s cng dng ca mi ngi. (1) S, I, p, 68; Tp 4, trang 591. Nh vy l Pht xng bn giai cp u thanh tnh (catuvinnim suddhim pannapeti) (1) m ch trng tt c mi ngi u c kh nng tnh tu o nh nhau, v ng dng ch trng y trong gio on ca ngi, v th ngi thuc bn giai cp xut gia theo Pht u c gi l Thch T. Cng nh cc sng Hng H, Da-v-na, A-di-la-b-, Tt-la-ph, Ma-x v.v khi chy vo bin th khng cn l tn sng m c gi l bin c, bn giai cp St--Li, B-La-Mn, Ph-X v Th-; nu y theo gii lut ca Nh Lai m xut gia tu o th khng cn mang tn h c (namagottani) na m u c gi l Thch-T (2) Tc ci gio on l tng ca Pht cng nh bin ln, khng t mt ging nc no m u dung ha thnh mt v, ngi ca tt c giai cp tu theo Pht php cng u ha thnh mt v, l v gii thot. ng v phng din cu t ph bin m ni th Pht gio vt hn B-La-Mn gio v im ny, bi v B-La-Mn gio t cho mnh l ti cao m c tuyt khng cu nhng k ngho hn. S d Pht gio tr thnh mt tn gio ph bin,

vt ra ngoi lnh th n m thnh mt tn gio th gii chnh cng l im ny. (1) M. 93 Assalayana 11, p, 149; Trung, 37, A-Nhip-Su-La, trang 180. (2) A. IV, p, 200; Tng, 37, p, 432; Cn Bn Pht gio, pp. 370 372 ---o0o--5- PH N VI VIC TU O

Ni mt cch i khi th, i vi vic tu o, Pht quan nim rng ph n km nam gii, l mt s tht, c xem trong cc kinh in c nhiu ch ni v nhng nhc im ca ph n cng r. Ngy xa, khi b d ca Pht l Ma-ha-b-x-b- phu nhn (Mahapajapati) xin xut gia theo gio on, Pht rt do d; sau nh A-Nan khn cu hai ba ln Pht mi chp nhn. l mt s tch rt r rng, nhng quyt khng v th m bo Pht khinh th ph n cho h l khng c t cch tu o. V vn ny, n gio s T-K pht biu kin nh sau: Pht c thi y mt mt ct khuyn khch ph n t tnh m gip cho vic tu c, v mt mt cnh co ph n i vi nhng T-Khu tu o. (1) Do , nu bo Pht khinh th ph n l mt iu lm ln. ngy xa, lc vu Ba-T-Nc nc Cu-TtLa ang ngi chuyn tr vi Pht th c tin bo cho bit Mt-Li phu nhn (Mallik) lm bn v sinh mt con gi. Khi nghe bit l con gi, nh vua t v khng vui. Thy th Pht lin ni: (1) Cn Bn Pht Gio, trang 203. i Vng! Tuy l con gi nhng cng c th hn con trai. Nu hin c v thng minh, khi xut gi bit hiu kinh cha m chng, th con ca ngi ngi n y sinh ra cng s dng cm, cng ngh. Nh vy, con ca ngi hin ph c th lm vua ch o mt nc (1) Xem th th, theo Pht mt ngi con gi c c hnh v tr tu s hn hn con trai. Bi th a v ca ngi ph n trong gio on ca Pht i khi tuy km nam gii, nhng v t cch tu o th tuyt nhin khng sai khc. n ng l tn nam (upsaka) th n b cng c gi l tn n (upsika); n ng lm tn nam m n c qu Bt Hon. n ng lm T-Khu m c qu A-La-Hn th n b lm T-Khu-Ni cng c qu A-La-Hn. Duy v phng din php tng th gia nam v n c s khu bit. Chng hn, mt trong nhng khu bit l n b khng th l Nh-Lai (v Chuyn-Lun-Thnh-Vng). Nhng, trn thc t, khng mt t no ca

Pht c th snh vi Nh-Lai, nh vy, s khu bit y chng qua l mt vn php tng thc t m thi. Nu li ni theo php tng th n b, nu kip sau sinh lm n ng, s c th lm Nh-Lai (v Chuyn Lun Vng). (1) S I, p. 88 Nh vy n b km n ng chng qua cng ch cch nhau mt kip m thi. V li, trn thc t, trong hng ng T-Khu-Ni cng c rt nhiu ngi m v kh thi, nng lc, cng nh cnh gii khng km g cc v LaHn nam gii. Ph nhn no c khc, h tm vng lng, c tr tu th c th thy chnh php; n b, n ng on tr phin no th c ma chng lm g c(1) Trn y l on vn ca T-Ma-Ni (Som) tr li c ma, v chng t rng trong chnh php ca Pht khng c s khu bit nam, n g c. Ngi l bc gic ng, l bc gio ch, l B-La-Mn (Pht), con l trch n (con gi cao khit) ca Ngi, do ni ming Ngi sinh ra, nay (y theo li Ngi ch dy) hon thnh trn nhng g phi lm, v dt ht phin no(2) (1) S. I. p. 129; Tp 44, trang 730; Therig No 61. (2) Therig, no, 336. Trn y l bi k ca Tn-Thi-Li-Ni (Sundari). i vi hng T-Khu xng con l ch t ca Ngi th y ni con l trch n ca Ngi, nh vy, c km g nam gii u? Thin trng Lo-Ni-Ca (Therigattha) chnh l mt ti liu cc phong ph ni ln kin thc, l tng cng nh cnh gii ca ph n. Trong bn b A-Hm ngi ta cng thy nhiu li ni php rt c qu trng ca cc v T-Khu-Ni, v trong s pht trin ca gio l Pht gio, n gii c nhng cng hin nh th no th c xem cng r. Trong hng ng T-Khu-Ni c nhng ngi, khi lun nn, khut phc c ngoi o, hoc khi i p vi nh vua m lm cho cc quc vng cung knh, cng c ngi tng khc s cm d ca k khc biu th tit tho kin c v.v l nhng ngi n b sng chi, lm tiu biu cho hng ph n Pht gio. V y khng phi ch gii hn trong hng ng T-Khu-Ni xut gia v ngay c trong s tn n ti gia cng c. Nhiu truyn k chp nhng c hnh k c ca cc tn n ti gia tr

danh, nh Lc-Mu-T-X-Ca (Visakha Migaimta). Trong , c ngi ngay khi ti gia t n Bt-Hon, nh V-T-N (Anopam) l mt th d. Ri saunhu Thag Man phu nhn c biu hin trong kinh Thng Mn chnh l mun miu t loi ph n l tng ny ca Pht Gio. Tm li, nu x l v phng din hnh thc th, d nhin, c Pht coi ph n km nam gii; nhng nu ng trn lp trng ly nhn cch lm c s cho o c tn gio m nhn xt th tuy l ph n nhng cng khng km g nam gii c, c xem nhng chng minh ni trn th r, l mt s tht hin nhin. Hy so snh vi C-c-Gio t cho l tn trng ph n, nhng ngi ta vn c d ngh khi thy mt ngi n b ng trn ta ging (pulpit). Ri nh nc Anh cng t ho l nam, n bnh ng, nhng i hc Kin-Kiu (Cambridge) ngi ta vn khng chp nhn cho con gi c dy hc. Th m ngi ta c ln ting ln n Pht gio l khinh mit n b con gi th chng phi l mt iu sai lm lm sao? ---o0o--6- TI GIA V XUT GIA

Pht cho rng nu mun thc hin l tng chn chnh th khng th khng mt ln dp b tiu ng, bi th, ngi c bit khuyn khch nn xa la li sng ti gia ly tiu ng chp lm c s sng cuc i xut gia v dc. Tuy nhin, nh ni thin trc, mc du sng cuc i dc vng, nhng nu lun lun thanh-tnh-ha n th ri dn dn cng tin gn n l tng. Xem th th ci yu l ca vic tu o ly quan h sinh hot o c lm trng, th gi tr tu o ca ti gia cng rt ng c tng l, tc ch c, hnh thin v thanh tm tuy thuc ti gia, nhng cng c th hng n gii thot. Nh vy, c Pht, mt mt ni ln tnh cch v thng nhanh chng ca s sng cht khuyn ngi ta mau tm cu gii thot, mt khc, ng thi li nhn nh s lun hi lu di ri a ra phng php gii thot tim tin m m ng cu ht thy chng sinh. Vacchagotta tn thn Pht nh th ny: Cng nh nc sng Hng chy ra bin, ri ha vo bin, y theo Pht th bt lun ti gia hay xut gia cng u hng ti nit-bn m nhp nitbn(1) Tc khen ngi s gio ha ca Pht, d l ti gia hay xut gia u c thm nhun v hng ti gii thot. Cho nn, nh Pht ni, hng ti php tc l php tc gii thot, khng phi ch l php xut gia, m ngay ti gia,

nu gi c chnh hnh, cng u l chnh php, v khng trc tip th gin tip, cng l s chun b hng ti gii thot. (1) Trong Tng-Nht 29, cp bn, trang 350 c on vn ny. Ton b u tng ng vi A.II, pp 197-170. Nhng on vn ny trong vn Ba-Li khng c m ch c Hn-Dch. C l n c thnh lp sau ri thm vo thnh mt b phn ca Tng-Nht. D sao th n cng biu th r ci tinh thn ca Pht v ti trch dn y bit ngun gc ca n. Cng dng php y tc l cng dng ta, thy c php y tc thy ta, c c php y tc c ta. Nu c php th c T-Khu-Tng, nu c php th c bn b i chng. Nu c php th c bn ging h, y vo php m trong hin kip c i-UyVng xut sinh, t c bn ging h i, (bi th) nu i c php tc c ci i bn ging h St--Li, B-La-Mn, cng s v ca s v.v Nu c php i s c T Thin Vng, u Sut Thin, Ha T Ti Thin, Tha Ha T Ti Thin; nu c php i s c Dc Gii Thin, Sc Gii Thin, V Sc Gii Thin, do c th gian. Nu c php i, s c qu Tu Hon, T Hm, A Na Hm, A La Hn, Tch Chi Pht V Pht tha s hin i. Bi th, T Khu! Nn phi cng dng php(1) Nn bit ci m Pht gi l php khng phi ch trc tip l php nit-bn m cn gm c php th tc-trt t chnh tr, trt t chc nghip v trt t v tr. Bo rng thy php tc thy pht l ng cho rng h thc hnh ng theo php y tc l kh hp vi bn ca Pht. Theo ngha y, khong sung tinh thn , th nu tn lc lm thin, lnh c, lm cho ht ngha v ca mnh, th d ngi y chng bit g v Pht gio, tc cng ph hp vi tinh thn ca Pht ri, ngay trong trng thi khng hay khng bit y m t n o gii thot. V sau i Tha bo vic cng l Pht php chnh thc cn c vo tinh thn trn y vy. Tuy nhin, theo Pht, gii thot ch thc vn l vn trc mt, cn phi thc hin, l phng php thc hin l tng theo ngha hp. Bi th, nu ni theo ngha rng th ng lm cc iu c, lm tt c vic thin l li ch Pht dy, nhng nu ni theo ngha hp, th gii thot trc tip cn phi c s tu dng c bit cao hn th na. chnh l iu m Pht tng l li sng xut gia hn li sng ti gia. Duy c im ta cn ghi nhn l s gio ha ca Pht rt tinh diu, Ngi nhm vo ht thy chng sinh, t

thp dn dn a n cao m ra con ng gii thot chn chnh ti hu v trong qu trnh , tt c s hnh tr u thuc phm vi tu o c. By gi ta hy cn c vo nhng kin gii k trn kho st ci phng php tu o m Pht ch by v chia n ra lm ba giai on. Th nht, gii hn trong phm vi thun ty o c th tc; th hai, l giai on tu dng ca tn t th tc de siu t tuc; th ba, l phng php sinh hot thun tu xut gia, siu th tc. Nu ni theo kt qu th giai on mt trong lun hi gii, tu t thp n cao. giai on hai th gm c lun hi v gii thot. n giai on ba th ngay hin thn m c gii thot. Nu ni theo thc t th bn thn Pht; thuyt php cha hn chia ch ra nh th, nhng i yu i vi nhng ngi cha tin th Pht ni php giai on mt, i vi nhng t ti gia th ni php giai on hai, cn i vi cc t xut gia th ni php giai on ba. Cch thuyt php ca Pht ng tht nh th. Bi vy, s phn loi trn y, c th ni rt xc ng. ---o0o--CHNG II - KHI LUN V O C A- PHNG DIN L LUN
1- NGHA O C I VI VIC TU O

S bt ngun cng nh phm vi ca tn gio v o c vn khng hn ging nhau, v tn gio l s quan h gia con ngi hin thc v ci gi l siu nhn (nhng khng hn l mt v thn nhn cch), cn o c th ch yu c thnh lp trn quan h gia ngi v ngi; duy c im ging nhau l c hai u ly s hy sinh t k lm mc ch, hay t ra cng phi ly lm yu t ch yu. Tn gio vn ly s hy sinh lm yu t ln nht. Cc tn gio trnh thp cho s hy sinh b ngoi i vi thn thnh l iu kin cn thit cho s cm thng gia thn v ngi; cc tn gio trnh cao th ly s khng ha t thn ha nhp siu t nhin lm con ng nhip l v, di hnh thc ny, ta thy s hy sinh l mt li hnh tr trng yu. o c th cng th. Cho d s bt ngun ca o c c pht xut t lng li k i na th ci iu kin o c, n mt trnh no , t ra cng phi ly s qun mnh v ngi lm cn bn. Bi th, cng bt c tm ch k bao nhiu th gi tr o c cng cao by nhiu. Nh vy, c tn gio v o c u ly vic xa la ng chp, ng dc lam du kn trong yu nht, cho nn bn cht ca tn gio v o c khng th tch ri nhau.

Pht gio cng hon ton xy dng trn nguyn tc . Ngha l, Pht tuy khng dng nn mt v thn siu t nhin, nhng, c th ni, nit-bn gii thot siu t nhin cng l b phn tng ng vi v thn nhn cch ca cc tn gio khc. V li, thc hin nit-bn gii thot, khng th khng hy sinh ng chp ng dc, m phng php thot ly ng chp, ng dc l mt mt khuyn khch s sinh hot ly dc mt cch tiu cc, ng thi, mt khc li ht sc c v sinh hot o c mt cch tch cc, c hai mt b tr cho nhau mi t c mc ch. Nht Pht gio li l mt tn gio khng lp nn thn k, khng cu n vo hnh thc, i vi vic dy d tn tu o th ngoi s quy y Tam Bo v li sng o c ra, khng c mt phng php no khc na, chnh v th m tn gio v o c khng th tch ri nhau. Ngi th tc nh s tu luyn o c m dn dn tin n a v bc i gic chnh l ci m phm ghi chp s kinh lch ca Pht kip trc. Trong Bn-Sinh-m (Jtaka) thut li nhng hnh vi li tha v hy sinh ca B-Tt, tc Pht s d c gi l Pht l v ngoi s tu hnh kip ny ra, trong cc kip trc, khi cn l ngi th tc, Pht chuyn sng theo o c, hy sinh tt c cho k khc, do kt qu m thnh Pht: y l iu cho thy Pht gio ly sinh hot oo c lm yu t tn gio. iu rt th v y l ch thuyt v ng ca Pht hin nhin khng nh i ng o c. o-Ngha-Th cng cao i ng, v mt l lun tuy tha nhn ci ng cng thng ca mi ngi, nhng v mt thc-t-ha o c th n thiu hn n lc da vo lng t bi m kt hp con ngi vi nhau. ng ny, theo v ng lun ca Pht, ngi ta pht huy c lng thng yu k khc, c th thc hin ci i ng chn tht bng cch sng theo o c. Tm li, im then cht trong vic tu o ca Pht l tn trng o c mt cch cc oan, l c sc pht huy nn tn gio cao ng. c im ny ca Pht khng nhng khc hn vi cc tn gio khc thi by gi m cn l mt trong nhng nguyn nhn mang li cho Pht gio mt th lc ln i vi x hi na. ---o0o--2- CN C TNG L S LM LNH, LNH D

Ht thy o c, chung cng, u hng ti gii thot nit-bn ch cao, ch thin; ni ngc li l phi ly gii thot nit-bn ch thin, ch cao lm cn th o c mi c th c gii thch mt cch chn chnh: l thi ca Pht i vi o c -nht-ngha. Duy c iu l: nu ht thy th gian u ly dc lm cn bn th trong ci gi l o c cng khng th gii thot ra ngoi phm vi sinh hot ca dc. Ni theo danh t chuyn mn

th tc l khng thot khi hu lu (sassavaka). Vy th, gia th gii hu lu ny, ci cn c ca nhng hnh vi o c ly s dit tr ng chp, ng dc lm bn cht, nht l ca s tng l lng thng yu k khc, ch no? Vn ny, Pht ng v nhiu phng din thuyt minh. Th nht, cn c vo php tc thin nhn thin qu, c nhn c qu. ng trn lp trng cng li m ni th khi lm c c th tha mn c ng chp, ng dc hay khng th cha bit, nhng hu qu ca n th chc chn s l ci kh vnh vin v th, rt cc, s l bt li. Cn nh khi lm thin, tuy c phi hy sinh t k i na nhng qu bo s l s sung sng lu di th iu , rt cc, l li ch, bi th nu mun c tha mn hon ton th, trc ht, ch cn qun mnh, thit mnh l c: l quan nim ca Pht v cng l php tng l s lnh c, tu thin c thy ri rc trong nhiu kinh in. Ly th cho ngi (cu th mnh ca ngi) th khi sinh vo ci ngi, ci tri c sng lu; ly sc p cho ngi th khi sinh vo ci ngi, ci tri s c sung sng, ly sc cho ngi th th khi sinh vo ci ngi, ci tri c mnh khe; ly tr tu cho ngi th khi sinh vo ci ngi, ci tri c sng sut (1). Phng php dn d ngi i ch bit cng li trn y l mt phng php rt hu hiu. C theo Pht th php tc nhn qu ny cng c ci c s ca sinh mnh lun trnh by trn, y cng ly n lm nn tng ni r hiu nng ca o c. Tuy nhin, nu ni nh mt s hc gi ph bnh cho rng o c ca Pht ch yu khng ngoi thuyt cng li th tht l v cng sai lm, v hon ton thuc th gii lun hi, o c t thp n cao ch quyt khng phi o c trn lp trng -nht-ngha, l im ta cn ghi nhn. Th hai, cn c vo nguyn tc i khi cng nh nguyn tc trn, nhng li kho st theo mt lp trng bt ng; ngha l, chng sinh, nu ni theo nhn qu ba i, th ht thy u l anh em, do , phi thng yu nhau, y l thuyt rt ph hp vi nhn tnh t nhin. V, nu bo vng lun hi l v cng tn th ht thy chng sinh trong cc kip qu kh c th tng l cha m h hng ln nhau, m qu kh th th trong v lai cng vy, iu rt c th tin c. Nhn xt theo thuyt ny th tt c chng sinh u c quan h cha m, v con, anh em, ch em vi nhau c. (1) A. III, p. 42.

Nn ngh nh th ny: ht thy chng sinh trong qu kh u l cha m, v con, anh em, thn thuc, thy bn, tr thc ca ta (1) Ngy xa, T Trn Ha Thng c cu: Nghe thy ting chim ht trn ni li cht nh n cha m ngy xa tht da vo l do trn y m bc l tnh cm chn thnh nht. Tc ngi ta ai ai cng c bn nng yu mn cha m, v con, nhng nn m rng bn nng y thng yu tt c chng sinh khng nhng ch nhn loi m c ng vt l ci cn c sng ngi ca thuyt ny. (1) Tp 34, cc bn, p, 666; S-Lun, 10, pp 189 190 Therig 489, Li na, ni theo thuyt nhn duyn th ht thy s vt trong th gii u do nhn duyn m c thnh lp, vy nu trong nhn duyn bao hm mi quan h gia mnh v ngi th th gii ny l ni cng ng trch nhim, do , nu ch v tha mn t k m tn hi ngi khc th, ng trn lp trng ton th m ni, tc cng gin tip tn hi chnh mnh, v gip ngi khc tc cng l gip chnh mnh. Bi vy Pht ni: Bo h mnh cng tc l bo h ngi, bo h ngi cng tc bo h mnh (1) l iu kin ti cn cho s cng ng sinh tn. V sau, Hu b Tn cho th gii l do cng nghip chiu cm, tc cho ci nghip ca tt c chng sinh l sn vt chung, tht ni r v t tng trn y. V ring ti cng cho l cn c lin i quan lun l (Soli-darity) ca Pht gio. Th ba, cn c trn lp trng ng tnh tng l lng thng yu k khc, tc h ci g mnh khng mun th ngi khc khng mun, m ci g mnh mun th ngi khc cng mun. im ny, trong Tng-Nht-A-Hm, 37, (2) gi l T Thng Php (attup-nayiku dhammapariyaya) v cng nu ln ci l do ti sao ngi ta khng nn st sinh, trm cp, t dm, ni di, ni thu dt, ni li hung c v ni li hai chiu nh sau: (1) S. V. p, 168, Attanam rakkhanto param rakkhati, param rakkhanto attanam rakkhati, (2) Tng, 37, Cp bn, p, 689 690; S. V, p, 353 ff Cc c s t ca Pht nn ngh nh th ny: ta mun sng, mun khng cht, mun c sung sng, mun trnh kh au; nu c ngi no cp i s mun sng, khng mun cht, mun trnh kh au v sinh mnh ca ta th ta c vui sng khng? Vy m, nu ta ph hoi s mun sng, mun khng cht, mun c hnh phc, mun trnh kh au v sinh mnh ca k khc th, cng nh ta, k khc u c vui sng? Phm ci g mnh khng

a, khng thch th ngi khc cng khng a, khng thch th ngi khc cng khng a, khng thch; vy th ti sao ta li em ci mnh khng a, khng thch m trng vo c k khc! Ngh nh th ri th t mnh khng c git hi, khuyn d ngi khc gi gii bt st v lun lun tn thn nhng ngi khng st sinh (v trm cp, t dm, vng ng, c khu, ng, lng thit cng ging nh trn) Tc theo lp trng k s bt dc, vt thi nhn ni ln cai l do by thin nghip ca thn v ming gi l t thng php, c th ni, t ng ny rt xc ng. Pht cn tm tt ngha ca n trong mt bi k nh sau: Tm rong rui tt c phng hng M khng thy ngi no ng yu hn mnh Nh th, ngi khc cng li cho chnh h l ngi ng yu hn ht Bi vy, bit yu mnh th ng hi ngi (1) Ngy xa vua Ba-T-Nc thng hi Mt-Li phu nhn l trn i c ngi no ng yu hn mnh khng th phu nhn tr li l khng. Nh vua cng tin nh th v em chuyn y tha vi Pht. Pht bn ni ra bi k trn khuyn d hai ngi. Ngha l, Pht ly tm ch k ca con ngi lm khi im dy con ngi cng phi ng tnh vi tm ch k ca ngi khc, v tng l o c theo phng din ny l mt phng php khuyn d rt thn thit v thch ng. Ting ng y tuy l li ch c tiu cc, nhng, nu chuyn i i th n bin thnh hnh thin ly iu mnh mun m cho ngi, tc o c ch thc: iu tng khng cn ni ai cng r. Nh vy l Pht, trong s quan h h tng, ng trn nhng lp trng khc nhau ni r ci c s lun l nht ban, nhng tt c vn cha thot ly c lp trng ng chp, m l nhng thuyt cc k thng tc. Duy c im l nhng thuyt y, ni theo kin a thc hnh, t ra cng khuyn d ngi i lm lnh lnh d mt cch v tri v thc, thm ch n o c v ng chn chnh, v chnh n l bc tin n o c rt hu hiu. V sau, A-T-t-Ma, khi gii thch ngha ch thin, ni: (1) S. I. p, 75. i ny thun theo vic ch, i khc lm thin (1) Tht khng ngoi lp trng k trn.

Tuy nhin, y c iu ta cn ch l: i vi o c th tc Pht ng trn lp trng cng li trnh by, nhng quyt khng phi lun v kt qu m l lun v ng c ca n. im ny c xem li Nghip Lun trnh by trn th r. V, thng thng Pht ch c bit i vi hnh vi hu (sancetanika kamma) lun v thin, c, nu hnh vi v th s cn c vo kt qu ca n nh th no m phn nh o c. hiu ngha ny hn, xin a ra mt th d: ngy xa mt v T-Khu v nh con rn m p lm phi mt ngi n cht. Khi a ra phn quyt, Pht x pht v ti git ng vt ch khng x theo ti git ngi. Do , ta thy, v hnh vi o c, Pht cn c vo tm l th nht, vo kt qu ca hnh vi l th hai, iu ny, so vi K-Na-Gio cho hnh vi l th nht, tm l th hai, l mt c sc ca o c Pht gio. Pht thng bo mt ngn n ca nh ngho bng mun ngn n ca trng gi c bit l mt l do qu trng vy (2). (1) i T B Sa, 51, Vn bn 213 (2) Ng Phn Lut, 28, chng 2, p, 63. ---o0o--B- PHNG DIN THC T
3- O C GIA NH

Lng thng yu bt u t tnh thng yu gia v chng, cha con, l tnh t nhin. Pht gio thng ly lm khi im a ra ci l ht thy chng sinh phi thng yu nhau, nh th d on trn ni rt r. Nhng, trn thc t, i khi gia cha m, con ci, v chng, anh em thng khng c ha mc i knh, v th m phi gia o c trong gia nh. Vn ny, Pht ng v nhiu phng din trnh by nhng, y, c tin li, chng ti s trnh by v hai phng din: l phng din kinh t v phng din o c gia nh. Kinh T Gia nh. Mun duy tr s kin ton gia nh khng th khng c mt nn kinh t vng chc, mi ngi trong gia nh, nht l ngi gia trng phi c bt ch n iu ny. Ngy nay cng th m ngy xa ti n cng vy. thi i Pht, v nn vn minh ti cc th pht t nn th lc kinh t rt r rt. C xem Ca-Chin-Din, khi ni vi vua Ca-Du-La v s bnh ng gia bn giai cp c thm vo mt khon v th lc ca tin ti th thy i vi cc vn gia nh Pht cho kinh t l mt yu t cn phi c bit lu v c nhc i nhc li v im ny. Nhng c iu ng tic l, chiu theo vn hin, tt c cc iu trn y ch thy trong cc

b Hn dch ch trong Ba-Li t thy c. Hoc gi trong Ba-Li do Thng Ta B lu truyn cho nhng vn l th tc m ct b, khng ghi chp, cn Hn dch th c th m truyn b chng? Tuy nhin hin nay vn c ch c Ba-Li ln Hn dch u nht tr, chng hn nh kinh Thin Sinh trong Trng-Hm, 11 (D. 31, Shingalovada), Pht thng ni n sau loi nguyn nhn lm h hao tin ca, v nh vy th bit Pht cng tng ch n vn ny: y l mt s tht khng th chi ci. Theo Pht, cng c c s kinh t, trc ht phi la chn ngh nghip mu sinh chnh ng, nu khng, v lng tham mun lm tin qu s a n nhng hnh ng phm ti, iu ny, trong kinh Thin Sinh bn Hn dch bo l trc phi hc k thut ri sau mi kim tin ca. (1) V ngh nghip nn theo th Pht thng ch by nhng ngh sau y: lm rung, bun bn, chn nui, nh cho thu, th mc, m tim n, lm cng chc, lm th k v k ton, v.v (2). Tm li, nu m rng tinh thn trn y th n bao gm tt c mi chc nghip. n cch s dng tin ca do theo nhng ngh nghip trn m kim c li cng phi ch . Cch s dng y, theo Pht, ch yu khng ngoi vic thu v chi, im c bit th v l Pht chia thnh bn phn. Kinh Thin Sinh, bn Hn dch ni: (1) Trung-Hm 33, Thin Sinh Kinh, cp bn, p. 162; Trng-Hm II, Thin Sinh Kinh, cp bn, p. 820. (2) Tp-Hm 4 cp bn p 504: A. IV, p 281 283; Tp-Hm 43, cp bn, 570 p. Chia lm bn phn: mt phn n ung hng ngy, mt phn cy cy, mt phn tch tr phng nhng bt trc c th xy ra bt thng, cn mt phn cho vay sinh li tc (1) Tc l mt phn chi tiu hng ngy, mt phn kinh doanh, mt phn dnh trong nh khi cn n cp k, cn mt phn ni theo ngn ng ngy nay, l u t vo cc x nghip, hoc cho vay hay k thc trong cc ngn hng. Vn ny khng phi ch c cp n trong kinh Thin Sinh, bn Hn dch, m ngay trong Tp-A-Hm, 48 (cp bn, trang 750) cng c ni n: mt phn chi ph hng ngy, hai phn kinh doanh, mt phn dnh, bn phn nh trn duy c im khc l thiu mt mc sinh li tc. y hin nhin l nguyn tc kinh t gia nh m Pht thng ch dy cho tn chng. Hoc gi, nu kho st su hn, l thc dng hc (arthasstra)

ng thi m Pht a ra lm th d th cng cha th bit c. Tm li, nu kin trn y l do chnh c Pht ni ra th, c th bo, nn tng kinh t gia nh ca Pht gio l phng php bn phn vy. (1) Trung 33, Thin Sinh Kinh, Cp bn, 162, Trng 11 Thin Sinh, p. 280. iu ng ngn nga nht trong vn kinh t gia nh l vic chi tiu qu . Pht thng a ra nhng nguyn nhn lm tiu hao tin ca cnh gii mi ngi, c bit Pht nhn mnh v s li bing v phng ng. Nhng nguyn nhn y, trong kinh Thin Sinh (Singalovada) k trn, gm c su di y: 1- Say sa ru ch (sur-meraya-majja pamdatthn-nuyoga) 2- Chi bi (vikla-visikh cariy-nuyoga = lang thang ngoi ng ph nhng lc khng thch hp) 3- Ham m ca k (samajjbhicarapa) 4- M c bc (jutappamda tthannuyoga) 5- Giao du vi bn xu (pamittanuyoga) 6- Li bing (oklassanuyoga) (1) Trn y l nhng ha hi (d nhin l tri vi o c) m Pht bo phi nn trnh gi gn ti sn. Ngoi ra, trong Tp-A-Hm, quyn 36 (co bn, p. 658) cng k ra tm nguyn nhn lm tiu tn tin ca nh: nn vua quan, nn gic cp, nn nc, nn la, t nhin tiu hao, cho vay b git, on gia ph hoi, con h lng ph v.v mt mt cnh gic ngi ta phi ch n kinh t, mt khc, ni ln s bp bnh ca tin bc l nhng th m con ngi khng th hon ton trng cy c. V im ny, ta thy tht l khn thit. (1) Trng II, cp bn, p. 819; D, 31, III, 182. Li trong A. IV, p, 283, a ra bn nguyn nhn lm tiu hao tin ca nh sau: m n b (itthidhutta), nghin ru (suradhutta), c bc (akkhadhutta), chi vi bn xu (ppamitta ppasampavanka) Tm li, theo Pht th trc ht phi hc tp v la chn nhng ngh nghip chnh ng, sau kim tin cung cp cho gia nh, nu cn d th dnh phng khi bt trc: l nn tng kin ton sinh hot gia nh. Pht tuy khch l s tch tr, nhng cc lc ch trch nhng ngi v tch tr m tr nn qu h tin, sn nht, th hng mt cch qu thp so vi li tc thu c, l im ta cn ghi nh. Ngy xa, mt chng thanh nin B-La-

Mn tn l Bt-x-ca (Byagghapajja) hi Pht lm th no c an vui trong hin ti. Pht bo phi lm bn iu sau y: 1- Phng tin c tc (Utthanasampada) 2- Th h c tc (Arakkhasampada) 3- Thin tr thc c tc (Kalyana-Ni Mittata) 4- Chnh mnh c tc (Samajivika) (1) Th nht, phng tin c tc ngha l hon b s hc tp chc nghip. Th hai, Th h c tc ngha l phi bo tn ca ci. Th ba, thin tr thc c tc ngha l kt thn vi bn tt tng thm o c. Th tu, chnh mnh c tc, ngha l ng lng ph ca ci m cng ng qu keo kit, th hng khng tng xng vi li tc mnh thu c, tc sng theo ng chnh mnh c tc, l phi trnh c lng ph v b ln (atibina). Ngy xa Pht thng v li sng bc ngn cn di (Ulara) nh ci qu u-m-bt khng c mt ht (ht) v li sng vt c chy ra nc nh con ch cht i (ajadhamarka) rn mi ngi. Tm li, y, Pht xng li sng trung o l cn thit. (1) Tp 4, cp bn, p, 504; A. IV, p, 281. Nh vy l c Pht ch n k hoch kinh t gia nh, v k hoch y, theo Pht, khng phi ch vinh thn ph gia m mc ch ca nn kinh t gia nh l phi khin cho gia nh c kh nng lm thin. Tc l ngoi vic nui thn v v con ra, cn cn phi cung phng cha m, gip h hng v cu tr nhng ngi ngho kh v cng dng cc bc Sa-mn, BLa-Mn v.v Ngy xa, nhn thy mt ngi B-La-Mn t l mt cch v ngha, Pht bn dy h cch t Tam Ha thay cho Tam Ha ca B-LaMn Gio nh sau: cn bn ha, c gia ha v phc in ha. Cn bn ha l dng ca ci cung phng cha m; c gia ha l dng ca tin nui v con, gip bn b v thn thuc; phc in ha l cng dng cc v SaMn, B-La-Mn v.v (1) Trn y l phng php gio ha mt cch uyn chuyn, nhng hon ton ly vic s dng tin ti cho hp nghi, trng cch lm chnh, l im c lin h vi vn kinh t gia nh m ngi ta cn phi ht sc ch . Bn php an vui m Pht dy cho Bt-X-Ca mu sinh trn y, i sau thm vo mt php na l th c tc (cagasampada), tc dng tm v s c (vigtamalanacchena cetasa) lm hnh th gii thot (muttacapa) (1)

(1) Tp 4, cp bn, p, 505 Nu v kim tin m lm vic xu th, vi bt c l do no, Pht cc lc ln n. Cho nn ngi ni: Cho d v nh vua, v cha m, v v con cng khng c lm vic c, (2) ngha l v phi nui dng cung phng nhng ngi y m lm tin mt cch bt chnh th cng tri hn vi tinh thn trong chnh sch kinh t ca Pht. S vng vng v kinh t phi c xy dng trn nn tng o c gia nh, bi th, ng li lm tin cng nh phng php tiu tin phi hon ton t trn c s o c: l tinh thn cn bn ca Pht m ta cn ghi nhn. Ngha v ca mi ngi trong gia nh Nn o c gia nh m Pht c xy v tn trng ch yu l nh mi ngi trong gia nh phi hiu v thng yu nhau, cng nhau lm iu thin gy nim tin tng. Pht thng ty theo a v v ngha v ring ca mi ngi m ch by nhng c mc nn lm kin ton o c gia nh. Tu trung iu Pht nhn mnh v qu trng nht l con gi phi ngh n n ngha su dy ca cha m, c nhim v hiu dng n p; th n l quan h gia v chng th Pht c bit tn dng s trinh tit ca ngi v, v lng thng yu v v ca ngi chng, l nn tng ca s thun ha trong gia nh. (1) Tp 4, cp bn, p. 505 (2) Trung 6, Nhin Kinh, cp bn, p. 27; M. 97 Dhananjani 11. p. 188 -189 Tuy nhin, v bn phn cng nh ngha v ca mi ngi trong gia nh i i vi nhau nh th no th vn cha c ni n mt cch y , mc du trn kia chng ti trch dn kinh Trng b, vn Ba-Li, 33 (Singalovada) v Hn dch quyn 11, Kinh Thin Sinh (Trung 33, Thin Sinh kinh dch ring Thi-ca-la-vit lc-phng-l knh) nhng vn cn thiu st. Bi th, y, mc du hi phin phc nhng mun trnh s trch dn linh tinh, ti xin dch trn b phn trng yu trong kinh Lc phng vn BaLi ra y tin vic theo di ca c gi. Thi-ca-la-vit (Thin Sinh) l ngi con B-La-Mn, y theo tp qun di truyn ca ng cha li, c mi bui sng ra l su phng tri t, Pht thy th bn i ngha l su phng thnh ngha lun l. Hin nay c ba bn Hn dch; n l mt trong nhng kinh in tr danh nht trong A-Hm-

B. Gia Ba-Li v Hn dch tuy c mt vi chi tit khc nhau, nhng trn i th th vn nht tr. Li ta. Ny con ca trng gi kia! Cc Thnh t (ariyasavoka) nn l su phng nh th no? Ngi khng th khng bit n iu ny. Hy nghe ta ni: cha m l phng ng, thy tr l phng nam, v chng l phng ty, bn b l phng bc, ch, t l phng di, sa-mn, B-La-Mn l phng trn. Quan h gia cha m v con ci. Lm con phi ly nm iu i vi cha m l phng ng. Th nht, gn gi ly ti sn ca cha m: th hai, tha k gia nghip; th ba, phi lp ph h ca cha m, th t, sinh sn con chu; th nm, truy tin t tin (1). (1) V nm iu ny, gia Ba-li v bn Hn dch Trng-Hm c hi khc. Tc Hn dch l: (1) Phi cng dng y ; (2) Lm vic g cng phi c s ng ca cha m; (3) Khng c tr li cha m; (4) Phi tun theo mnh lnh ca cha m; (5) Khng c dt b chnh nghip ca cha m (Cp bn, trang 923), trong Thin Sinh Kinh trong Trung-Hm l: (1) Tng thm ca ci ca cha m (2) Lo liu mi vic; (3) Cng dng nhng vt g cha m mun; (4) Khng tr li cha m; (5) Ly vt ring ca mnh cung cp cha m. n vic cha m mun con ci gi gn ti sn, sinh sn con chu, cht ri mong c con cng bi th trong Amguttara 111, p. 43 cng c chp. Y hn vn Ba-li cng gn vi cch thuyt php nguyn thy hn? Nh th, cha m l phng ng cng phi ly nm iu i i vi con ci. Th nht, cm con khng c lm vic c. Th hai, dy con lm thin. Th ba, cho con i hc hnh. Th t, hi v g chng cho con. Th nm, khi no n lc th trao quyn lm ch gia nh cho con Nh vy th phng ng s c an n, khng lo. Quan h gia thy tr. Tr phi ly nm iu i i vi thy l phng nam. Th nht, thy thy i qua phi ng dy. Th hai, phi gn gi hu thy. Th ba, ch nghe thy ni. Th t, tn knh thy. Th nm, phi ghi nh nhng li thy dy bo. p li, thy cng phi ly nm vic i i vi tr. Th nht, kho dy tr. Th hai, lm cho tr ghi nh nhng iu mnh dy. Th ba, phi dy tr

tt c nhng iu mnh bit. Th t, dy bo tr giao thip vi bn hin. Th nm, i u cng phi bo v tr nh th th phng nam an n khng lo. Quan h gia v chng Chng phi ly nm iu i i vi v l phng ty. Th nht, knh trng v (Hn dch l ly l i x vi v). Th hai, khng coi thng v. Th ba, phi gi trinh tho. Th t, giao ton quyn trong nh cho v (issariyo-Vossaggena). Th nm, ty thi may mc cho v. p li, v cng phi ly nm vic i i vi chng. Th nht, phi dn dp nh ca cho c ngn np. Th hai, phi chm nom hu h chng. Th ba, phi gi tit hnh. Th t, gi gn gia sn. Th nm, sing nng lm vic Nh th th phng ty an n khng lo. Quan h gia bn b Ny con nh kia (Kullaputta hoc ni l thn s) Phi ly nm iu i x vi bn b l phng bc (mittamacca), Th nht, phi gip bn khi cn (b th). Th hai, ni li yu thng (i ng), Th ba, lm li ch cho bn (ng s). Th nm, khng tht ra nhng ting xu. Th ri bn b cng phi ly nm vic m i i li. Th nht, bo v khi bn b c1m d. Th hai, khi bn b d hoc th phi bo v ti sn ca bn. Th ba, che ch cho bn khi b e da. Th t, khi gp hon nn quyt khng b bn. Th nm, tn trng con chu ca bn Nh th th phng bc c an n khng lo. Quan h gia ch, t. Ch nh cng phi ly nm iu i i vi ngi gip vic trong nh l phng di v nhng ngi lm cng (Dosa pamamakara). Th nht, cn c theo kh nng m giao ph cng vic, Th hai, ty thi tit m may cho o qun. Th ba, khi au m phi cho thuc thang. Th t, ty thi thng cho n ngon (accariyanam-rasanam sam-vibhaya) Th nm, ng gi gic cho ngh ngi. Ngi v ngi lm cng cng phi ly nm vic i x li vi ch nh. Th nht, phi dy sm. Th hai, i ng sau ch nh. Th ba, ch ly ci g ch nh cho (khng cho th khng c ly). Th t, lm vic chuyn cn. Th nm, khng c ni xu ch. Nh th th phng di c an n khng lo. Quan h gia ngi xut gia v tn .

Ngi tn phi ly nm vic i i vi cc bc Sa-mn v B-La-Mn l phng trn. Th nht, thn lm vic lnh. Th hai, ming ni li lnh. Th ba, tm ngh vic lnh. Th t, ming ni li lnh. Th ba, tm ngh vic lnh. Th t, khng ng ca khi Sa-mn, B-La-Mn ti nh (cho ra vo t do). Th nm, cng dng thc n ung. p li, Sa-mn, B-La-Mn cng phi ly su iu i i vi tn . Th nht, cm tn lm c. Th hai, khin lm lnh. Th ba, ly thin tm thng tn . Th t, dy cho nghe nhng iu g tn cha c nghe. Th nm, lm cho nhng iu h nghe ri c thanh tnh. Th su, m by cho h con ng gii thot Nh th th phng trn c an n khng lo S phn loi trn y tuy qu cht ch, bt li cho s truyn gio linh hat, nhng trnh by mt cch khi qut th n cc bnh d, cht trc, rt hp vi o c gia nh, v rt thn thit na. Ta c th ni, ngay ngy nay chng ta cng c th dng n kin ton nn o c gia nh ti Nht Bn ny. Ngoi ra, ngi ta cn thy nhng li thuyt php lin quan n o c gia nh ri rc nhiu ch, nhng ch yu cng khng ngoi ngha c trnh by trong mt phn ca knh L su Phng trn y. Hoc nu ni rng ra th tc kinh l Su Phng trn l i biu, cn nhng ch khc ch l s lc m thi. ---o0o--4- O C X HI.

ngha x hi l tr cho on th c th v ln hn gia nh, chng hn nh hng xm, th (gama, jana-poda) v.v Li tin ln mt bc na m ni th nh on th mt quc gia cng thuc loi ny. Trong khi thuyt gio, ngoi o c gia nh ra, tuy Pht khng cp n o c c th ca on th, nhng xt rng cng c nhiu im thch dng. Cho nn ti xin bn qua v vn ny (1). (1) A. 11, p, 32. Thu tm o c ca tt c on th th ci c mc m Pht nhn mnh hn c l ci gi l nhip s (sanghaavatthu) vy. V nhip s c ngha l ci iu kin lm cho chng sinh on kt vi nhau, c theo danh xng th ta

thy chnh l i vi on th. Nhip s c bn v c gi l T nhip s: Th nht b th (dana); Th hai i ng (piyyavujja); Th ba li hnh (atthariy); Th t ng s (samanattata). l trch ra t mc Quan H Bn B trong kinh L Bi Su phng k trn. B th ngha l ngi giu dng ca ci gip k ngho, ngi hin dng tr tu gip k ngu, do s h tr ln nhau y m khin cho s sinh hot ca on th khng c g tr ngi v nh th m tin b. i ng ngha l phi dng li vui v nh nhn m ni chuyn v an y ln nhau, cho n trong vic giao thip hng ngy cng th, l yu t khng th thiu lm cho on th c dung hp. Li hnh ngha l sinh hot li ch ca on th, tc phi lu n vic cng ch. Nu ni theo ngn ng ngy nay th chnh l s phc v x hi. Sau ht, ng s c ngha l t mnh ng ha vi on th, tc l phi hnh ng theo ng quy tc v tp qun ca on th, v l c mc trng yu nht trong on th, nu thiu tinh thn ng ha th x hi khng th no tr thnh mt on th. Tuy nhin, nu on th ti c m mnh cng ng ha th Pht ngn cm, bi th, Pht c bit nhn mnh l php ng s. Tc l, nu quy tc v tp qun ca on th ph hp vi php, khng mt cht phn bi th mnh ng ha c, cn nu khng th phi thot ly on th, m nu khng thot ly c th phi cc lc xng ci cch; l tinh thn ca Pht. Do , o Nguyn Thin S bo ng s c ngha l Trc phi ha mnh vi k khc, sau ri lm cho k khc ha ng vi mnh (1) tht l mt s gii thch rt l th. Tm li, nh nh mt gia nh, ln nh ton th gii, nu mun t chc li thnh mt on th th T nhip Php l c mc khng th thiu. iu ny cng nh Pht bo nh m thu tm ton th gii nh chic xe da vo s iu khin ca ngi X-ch vy. (2) Tng gi ca Pht cng nh tinh thn y m c thng lnh. Li nh t ti gia ca Pht l Th Trng Gi (Hatthaka) cng nh c T nhip S m thng nhip c nm trm i chng v Pht thng tn thng ci thnh tch trc vit (3) Bi th ti c th ni rng, nu nh ngy nay ta cng ng dng T nhip Php on kt cc on th th chc chn nhng s phn ha cng c iu ha. (1) Chnh Php Nhn Tng, quyn T Nhip Php. (2) A. 11, p, 32; Trung 33, Thin Sinh, cp bn, p. 162; Tp 26, p. 323 (3) Trung 9, Th Trng Gi Kinh, cp bn, p; 46. A. IV, pp. 218-219 Cn v Li hnh trong T Php Pht cng ni rt nhiu th. y ti xin gp nht nhng im ng ch nht v s tin li cho nhng ngi i

ng nh sau: bc cu qua sng, tip t thc n, xy k tc x cho h ngh ngi, o ging cung cp nc khi h kht v.v Trng cy ly bng mt v tri n, bc cu qua sng (cho l khch) gy cng c, o ging ung nc, lm nh ngh chn, nhng cng c nh th ngy ngy thm ln, y nh php, nh th c sinh thin (1) l ci m Pht gi l con ng sinh ln ci tri, v chnh bn thn Pht cng l mt nh l hnh trng k nn mi cm thy nhng ci rt cn thit. V li, n cng cn l nhu cu tt yu cho s giao thng nht ban gia cc nc thi by gi. Tm li, c th ni, Pht c bit ch n nhng thit b ca thi vn minh v l im cc k hng th. (1) Trng-Hm, Du Hnh kinh th 2, Cp bn: 777; Tp 36. p. 680; S. 1, 5, 7: Vanaropa 1, p, 33 ---o0o--5- LUN V CHNH TR

a) Chnh tr thc t Pht l ngi vt b ci a v chnh tr thc t tm cu mt ci g vnh vin. Tuy nhin, t nhng hnh ng ca Pht sau khi gii thot n cc vn m Pht ch by, t ra, trong ci gi l nhn thin gio (ni php cho ngi v tri) cng c lin h nhiu v phng din chnh tr; v trong s tn ca Pht c nhiu quc vng, i thn m quan im chnh tr ca h c nhng ch bt ng li hi, v c mi khi pht sinh mt s kin kh khn th h li n hi kin Pht v, tha c hi y, Pht ng trn lp trng o c m ch dy nhng vn chnh tr. Chng hn nh cuc chin tranh gia hai nc Ma-ha- v Cu-tt-la, vua Ma-ha- l A-XTh b bt sng, Pht bn t ng vai ti phn m phng thch. Li nh vua nc Cu-tt-la l T-lu- (Viruddha) mun nh chim c hng ca Pht l thnh Ca-t-la-v, Pht cng t mnh dn u on quan vin chinh hi vng l vua T-Lu- thc tnh m rt qun v. Pht hnh ng nh th l v by gi Pht thng ng vai trng ti ha gii nhng mi tranh chp gia cc quc gia. Li na, khi dn tc Bt-K (Vajji) thnh lp nc cng ha c n hi kin Pht v Ngi ch bo cho cc iu kin kin ton quc gia v, ng trn quan im chnh tr m nhn xt, th cc k th v. S kin ny c ghi li trong Trng-Hm, Du-hnh kinh th 2 (D. 16 Mahparinibhna sutta) m c Hn dch ln Ba-li u nht tr.

Nhng iu kin y l: 1- Phi nhm hp lun (Hn dch: phi nhm hp lun bn lun v chnh s). 2- Nhm hp trong tinh thn ha hp (samagga), ly tm ha hp m lm vic nc (Hn: vua ti ha thun, trn, di knh nhng). 3- Tun theo php nc truyn thng, khng t ra nhng quy lut mi mt cch ba bi Vajjiappa-nnatam na pannapenti, pannatam samucchidanti, Yathpannatte porane Vajjidhamme samdyavattanti (Hn: tun theo php cm k, khng tri l ). 4- Knh trng cc bc gia c trong nc, nghe theo kin ca h (Hn: hiu thun ch m, cung knh s trng). 5- n b trong nh phi gi trinh tho. 6- Tn trng nhng ni n miu trong nc (Hn: tn trng tn miu, tr knh qu thn). 7- Cung knh cc bc A-La-Hn v bo h h mt cch ng nh php (trng cc bc sa-mn, knh nhng ngi gi gii). Tt c nhng iu kin trn y u l o c, v l tn trng tp qun lch s ca mt nc, nhn dn ha thun vi nhau, sng thng o c, knh ngng tn gio l nhng iu kin cn bn lm cho nc mnh vy. n nh ci hiu qu thc t ca n th nh lm theo by iu kin y m nn cng ha ca dn Bt-K khng b thn tnh bi ch th ln mnh ca n l Ma-ha-, bng chng l thnh hoa-Th (Ptaliputta) c dn Bt-K kin trc v tr nn hng thnh. Trong kinh Nit-Bn cng c chp s kin ny. Vo nhng nm cui ca cuc i Pht, vua A-X-Th mun chinh phc dn tc Bt-K bn sai i thn V-X (Vassakra) n thnh Pht, Pht bo dn Bt-K gi ng theo by iu kin trn y, cho nn kh m chinh phc c h, sau qu nhin nh th. Nhng iu kin trn y tuy dy cho nc cng ha ca dn Bt-K, nhng i vi cc nc qun ch cng c th ng dng cng mt nguyn tc, ch khc ch khi cng nhau hp bn vic nc th s ly quc vng lm trung tm. C theo iu th hai trong bnHn dch i li l vua ti ha hp, trn di knh nhng th cch dch y h khng tr cho nn chnh tr

qun ch sao? Tuy nhin, theo Pht, iu cn ch trong cc nc qun ch l i sng o c ca nh vua, v trung tm chnh tr ca cc nc qun ch u ly vua lm nguyn tc. Ni mt cch th t th cc vua cha ca n cng nh cc ch hu ti Trung-Hoa thi i chin quc, phn ln u nh vo binh lc m gi c ngi vua, bi th s sinh hot ca h tt hay xu u trc tip nh hng n vic tr hay lon ca quc gia. Sau y ti xin dch y mi c (thp c) ca nh vua c ghi chp trong Tng-Nht-A-Hm quyn 42 (cc bn, trang 449): 1- Thanh lim v khoan dung 2- Kho nghe li can gin ca by ti 3- Hay thi n cho dn cng vui 4- Vic thu thu phi y theo php nh 5- Vic phng the phi chnh tc 6- Khng ru lm ri lon tinh thn 7- Sing nng, khng ci a ct nh, phi gi gn uy nghim 8- Phi xt x theo lut php, khng thin vi quanh co 9- Phi ha hp vi qun thn, khng cnh tranh vi h 10- Lun lun phi sc khe ca thn th Mi iu trn y ch yu bi p t c lm nn tng cho cng c, ly t c lm c s m cai tr cng chng, im ny iu ny rt ging vi chnh tr quan ca Nho Gio; cn nh vic nh thu v phn xt phi y theo lut php th cng li rt ph hp vi nhng ci m thi cn i ang thc hnh, l mt s tht hin nhin. V ngha v ca nh vua th trong php in B-La-Mn cng c ni n, nh trong i-T-S-Thi (Mahabharata) chng hn, vy hoc gi mi c trn y c lin quan g chng? Tm li, Pht cho l nhng iu kin khn yu m mt v vua phi thnh thc tun theo, v chnh vua Ba-T-Nc (Passenadi) ca thnh X-V ly lm c mc cng l do Pht ch dy. Cn nh ngha v ca thn dn i vi quc vng phi phc tng mnh lnh, th d nhin, l ci yu o trong chnh tr. Nhng, c theo ch ti nghin cu th trong cc kinh in nguyn thy khng thy c ch no c bit thuyt minh mt cch tng hp v ngha v ca thn dn i vi nh vua, v chnh tr lun ca pht ch yu ly giai cp thng tr thi by gi lm i tng tho lun. ng mt phng din khc m ni th cc vua cha lc , c th ni, hu ht u ngc i nhn dn, cho nn, nhng li khuyn can nh vua bng cch gng sc lm trn ngha v th c, m tuyt nhin ta khng thy mt li no Pht ni ra tn thn nhng n hu ca nh vua i vi nhn dn c. Xem th th bit cc ng vua thi u mt lng dn. Duy c iu l, c

theo tinh thn ca Pht m suy th trong ci gi l ha hp tm (samagg) bao hm ngha nhn dn i vi quc vng nn phi tn trung. V sau, kinh Tm-a-Qun t n ca c vua vo hng th ba trong T-n, bo rng nu trong nc c k c phn nghch nh vua th hin thi phc c suy gim v sau khi cht phi a a ngc (1) c l Pht i vi cc ng vua ly c tr dn m ch trng nh vy. Tm li, theo Pht chnh sch kin ton quc gia l phi ly o c v tn gio lm c s, trn di ha mc, tn trng lut php v.v thiu nhng iu kin th quc gia khng th ng vng. Mt iu ng ch l v pha B-La-Mn th cho bn giai cp l nn tng ca trt t quc gia, nhng Pht th khng cho l trt t tuy Pht tha nhn s phn bit bn giai cp v mt ngh nghip, cho rng mi ngi phi lm trn chc nghip ca mnh theo ng php lut, nhng Pht khng chp nhn s phn bit v c quyn; chnh l ch trng ni ln s bnh ng gia bn giai cp. Xem th th thy Pht mun ngm ngm gii phng ch chnh tr giai cp, v trong thi k Pht gio thnh hnh th th lc n- cng tr nn cng thnh, v khng nhn t tng phn chia giai cp th quc gia c on kt, m on kt tc l sc mnh vy. V sau, n--gio phc hng th t tng giai cp v s phn chia li hi c sinh, do nng lc quc gia ngy cng suy gim v, cui cng, lm vo ci kip vn dit vong. (1) Tm-a-Qun quyn 2, b 2, 52b. b) Chnh tr t tng. Chnh-tr-quan trn y ch yu l thch ng vi tnh hnh thc t ca ngi ng thi m ni, ch n ci chnh tr l tng ca Pht th quyt khng phi cc quc gia vn vt y m l s thng nht tt c lm mt khi: chnh l l tng Chuyn-Lun-Vng (Cakkavatti). Xt v l tng chuyn-lun-vng th n c trc v sau thi i Pht. Lc by gi n phn chia thnh nhiu nc nh v c xu th thng nht, do , ngi ta trng i mt v vua l tng p ng yu cu y. Khi Pht cn l Thi T chc cng c p trong nim hy vng chung, cho nn, d xut gia, tuy t b l tng chuyn-lun v mt chnh tr, nhng, thay th, vn c thc mt v Php-Vng thng tr php gii. Do , khi by t quan nim v chnh tr thc t, ng nhin, Pht khng th khng chu nh hng ca l tng Chuyn-lun-thnh-vng.

Nhng ci t cch ca Chuyn-lun-vng nh th no? V vn ny tuy c thuyt Thnh tu tht bo, nhng ch yu nht l Lun Bo (Chakkaratana) v Lun-Vng cng t m ra. V vua tin mnh c t cch ny, vo m rm trng sng t trn tri hin xung. T cch y ch yu l ch thc hnh ng theo Chnh Php. Trong kinh Chuyn-LunVng-Tu-Hnh (D, 26, Cakkavatti) ni nh sau: ng phi y theo chnh Php, trng Php, knh Php, t duy v Php, tn php, xng tn Php, dng phn Php, c Php, y vo php m bo, h t th n, ni quan, qun nhn, St--li, B-La-Mn, c s, thn xm, thnh th, Sa-mn, B-La-Mn, cho n chim th v.v (1) Tc n khi thc hnh nhng iu th Bo-Lun t nhin t trn tri hin xung, v c t cch ca Chuyn-Lun-Vng, ri ly bnh xe bn lm tiu x (c) i theo bn o binh, trc nh phng ng, nh uy lc ca Bo-Lun (bnh xe bu) tc nng lc chnh ngha, khng dy ng can qua m t nhin nhng ch nguy him u bng phng v nhng ch quanh co u thng thn, cho n cc phng ty, phng nam, phng bc cng nh th m bnh nh c bn thin h. (1) D. 111, p, 61; p. 796. Cn v php lnh ca vua th chuyn ly nm gii lm c s, bi th, nhng hun th m Lun-Vng ban cho ph vng (Patiraja) ni bin i thng l khng git, khng trm, khng gian dm, khng ni di, khng ung ru v.v Theo bn Hn dch th cc li l cn r rng hn na. Ngha l, dc ng i chinh phc bn ci, i Vng c cc ph vng by tic n mng, i Vng gt i ni rng: Khng nn! Nu cc ng mun thit i ta th ch cn sa tr theo ng chnh php, ng cho c nhng hnh vi phi php trong nc (1) Xem th th bit bn ci y dy, tt c u ha thn ca nn chnh tr chnh php, tc Chuyn-Lun-Vng. Bi vy, ti bt c ni no, thn dn di quyn thng tr ca Lun-Vng u c nh nguyn, khng mt s bt bnh cng khng c ai tranh ginh vi ai. chnh l iu m Hn dch bo l t ai ph nhiu, nhn dn giu c, tnh kh nhu ha, t hiu trung thun (2) Theo Pht th trong qu kh, v lai u c Lun-Vng xut hin. i c chnh php th Lun-Vng k tc khng ngng. Ti bt c ni no, h c chnh php l c Lun-Vng, do , quc gia hoc quc vng phi lun lun lm ng chnh php, n lc pht huy l tng . im c bit th v

l khi Pht Di-Lc (Maitreya) ra i th trng thi quc gia do Chuyn-LunVng qun tr s thay i hn. Theo ch ti tn lc nghin cu, trong vn Ba-li tuy khng thy c ch no tng tn, nhng Hn dch th miu t rt r rng v quc gia l tng y. Xin trch dn nh sau: Ngi v ng c khng thun chnh chng na cng c chp nhn ri tt c u c du dt n chnh o: l Lc , y Dim Ph (ton th gii), bn phng ng, ty, nam, bc mi vn do tun, cc ni ni, sng, vch u t tiu dit, nc bn b ln u dn v mt phng; by gi t Dim Ph cc k bng phng, trong snh nh gng, la thc y dy, nhn dn phn thnh, c nhiu ca bu, cc thn p nm st nhau, g gy in tip. Lc y nhng cy tri xu, nhng th nh bn cng t bin mt, nhng ch cho nhng cy tri thm ngon, nhng th hng ngo ngt trn lan khp t. Lc by gi khi tri ha du, bn ma thun tit; trong ngi khng c bnh tt, khng pht sinh tham dc, sn hu, ngu si, nhn tm ha hp, u cng mt , gp nhau l vui mng, ni vi nhau nhng li tt lnh, cng ni mt th ting, khng c sai khc, ht nh nhng ngi Un-n-Nht (Uttarakura) vy. Nhn dn trong Dim Ph, ln b u cng mt mi, khng c sai bit; khi mun i, tiu tin th t t nhin m ra, xong ri, t li khp li. By gi, trong ci Dim Ph thc go t nhin sinh, mi rt thm ngon, n khng bit chn. Vng, bc, trn bo, x c, m no, san h, h phch, nm la lit trn mt t m khng ai thm nht. Lc , c ngi cm trong tay m t ni rng Ngy xa, v nhng th ngc qu ny m con ngi tn hi ln nhau, gy bao ti c phi a a ngc m chu khng bit bao nhiu kh no. Cn by gi th cc th ny cng nh gch ngi, khng ai thm ly. Ni ri li vt xung t m i. Lc y c php Vng ra i tn l Nhng Kh, dng chnh php m ha tr, thnh tu by th bu, tc l; lun bo (xe bu), tng bo (voi bu), m bo (nga bu), chu bo (ngc bu), n bo (thin nhn), in binh bo, th tam tng bo; l by th bu. Trong lnh th ci Dim Ph khng dng dao gy m t nhin m phi hng phc. (1) Mi nhn qua s din t trn y ngi ta c cm tng nh l mt th gii hon ton khng tng. iu khng c g l c, bi ci quc gia l tng th bao gi cng th. Song c iu th v l, ni theo mt ngha no , cn

c vo hin trng, ngy nay ngi ta thc hin c mt s s kin l tng trn y. Chng hn nh ni, sng, vch t tiu dit th thc hin cu cng, ng hm; cng mt th ting th chnh cc hc gi ang tm mi phng php to thnh mt th gii ng; i tiu tin xong t bn khp li th nay hu ht cc th hon b h thng ng cng, hm cu; cn nh mt t bng phng nh gng th c nhn nhng con ng nha bng long ti cc th ln trn th gii hin nay cng thy r. Duy c im cn cch xa vi s miu t k trn l v mt o c, tc nim tham dc, sn hu cng ngy cng ht mnh. V tham vng bc ca bu qu i n khin cho ngi v ngi, quc gia vi quc gia tn hi nhau mi khng ngng. Nu con ngi dn dn sa cha c im ny - im rt cn bn m cng rt kh khn th v tt nhng iu c miu t trn kia l khng tng, m tri li, s ln lt c thc hin, hay t ra, cng l trng thi th gii c th thc hin c. Ti tin rng, trong tng lai chc chn c ngy th gii s thng nht, khng dm d on khi no l ChuynLun-Vng ra i v s xut hin di hnh thc no. Nhng c iu chc chn l v vua y s ly chnh php lm trung tm mu hp ton th gii thnh mt quc gia nht th, chnh l mt quc gia l tng ca Pht gio . Nu li kt hp thi i Di-Lc vi s ghi chp v Chuyn-Lun-Vng, nu cha thc hin c l tng thi i Pht th sau ny, i vi chiu hng y, ci trch nhim v s n lc ca Pht gio cng nng n hn na. Song, nu ch ni trong phm vi mt nc n- thi th khong hn hai nm sau Pht nhp dit, l tng y c ln c vua A-Dc thc hin: c th n l ci bo chng ca s thc hin ha trong qu kh, v cng l ci cn c cho k vng tng lai vy. ---o0o--CHNG III - S TU O CA TN
I- S TT YU CA MT TN

Phm l tn ca Pht th u phi thc hnh theo nhng li dy cng nh l tng c tng thut chng trn hng ti o gii thot. Tuy nhin, nu mun tm cu l tng chn chnh ti cao th khng th ch thc hnh nhng iu k trn m cho l hon ton, bi v, nhng iu y mi ch l s biu hin bn ngoi ch v phng din tnh linh bn trong th vn cn khim khuyt. Trong khi thc s tu luyn nhng gio iu v l tng k trn, nu khng c tm cu php bn trong th cha phi hon ton. Tuy nhin, nu ch ng v hnh thc m ni th du khng tin nhng gio iu Pht dy trn y cng khng sao. Do , m cc nh phn gio Trung

Quc cho cc gio iu trn l nhn thin gio v n ngoi chn ca Pht gio. Ring phn ti tuy khng tn thnh vic t nhng gio iu y ra ngoi gio l Pht gio, nhng cng khng tha nhn rng ch thc hnh nhng gio iu v l tng y khng thi m bo rng l s tu dng chn chnh ca Pht gio. V, nu mun hng ti gii thot, ngi ta cn cn phi t c s s sinh hot tm linh, tc ly vic tu dng lun l ch c mc tc, chng thin phng hnh (khng lm cc iu c, lm tt c vic thin) lm cn v ly vic t tnh k (lm cho tm mnh trong sch) lm s tu dng cho chnh mnh. C theo hng y m i ln tc l s tu o ca nhng tn nam (upasaka u-B-Tc), v tn n (upsika u-BDi), nhng t ca ba ngi bu (Tam bo) vy. ---o0o--2- NHNG IU KIN THNH TN .

Ci iu kin th nht tr thnh mt tn tu o d nhin l quy y Tam Bo, tc quy y v gio ch l c Pht, quy y gio php ca Pht truyn cho v quy y theo nhng ngi tu hnh theo ng gio php y l Tng-Gi (gio on). Th Tn, ngi l bc A-La-Hn, ng chnh gic, minh hnh c tc, thin th, th gian gii, v thng iu ng trng phu, thin nhn s, Pht, Bcgi-phm. Y vo php Th Tn ni, php y l hin thy (Sanditthika), thng hng (akalika), thc chng (ehi-passaka), o dn (opanayika), y vo tri tu c th hiu c ht (paccatam veditabbo vinnhi). N lc bit bao, thnh chng ca Nh Lai! Chn trc bit bao thnh chng ca Nh Lai! Chnh hnh bit bao, thnh chng ca Nh Lai! chnh l cc bc t song bt bi ca Nh Lai, l nhng ngi ng c cng dng, tn knh, l phc in v thng ca th gian (1). Trn y l l do ca s quy y, cng tc l tm tn ngng, c mnh danh l tn c tc (saddasampanna) l iu kin tin khi ca tn . Do , c li vn pht th nh sau: Quy y Pht (Buddham saranam gacchami). Quy y Php (Dhamm saranam gacchami) Quy y Tng (Sangham saranam gacchami).

 l vn quy y Tam Bo. Tuy trc ht c pht, th n c php ri do mi c s thnh lp Tng-Gi, nhng s d c hnh thc trn l v c ba Pht, Php, Tng hp lm mt th cc c quan cu chn chnh ca Pht gio mi c coi l hon thnh. S quy y ca tn tc l quay v vi Tam Bo. Duy theo tinh thn ca Pht th Tam Bo rt cng cng ch l nht th, do , d nhin bt c xut pht t mt phn no trong ba i n tn ngng th kt qu cng u cng nh Tam quy. (1) A. 111, p. 212; Trang 30, u-B-Tc kinh; cp bn. p. 144. Ti sao con ng i n gii thot li phi cn c Tam Quy? Vn ny ni theo tinh thn ca Pht, o gii thot vn l php t nhin nh th (Php nh nh th), nhng duy ch c pht l ngi c th nhn thc v th nghim n mt cch chn chnh, v cng ch c t Pht mi l nhng ngi tu hnh theo php y mt cch ng nh thc, bi vy ngoi s quy y Tam Bo ra khng c gio php gii thot chn chnh no khc. Ci l do ct ngha ti sao Pht mt mt cao Tam quy, mt khc, ng thi li cm ch s quy y nhng gio php v thn miu (Cetiya) khc cng l . Do , d nhin ci gi l Tam Quy v ch tm quy y l nim tin khng phi tip th mt cch m qung m l nim tin do hiu r gio php m c. Tc nhng thin nam, tn n, sau khi lnh th s cm ha ca Pht v cc t Pht, nh hiu r gio php m tin chc rng, ngoi gio php y ra khng c mt con ng gii thot chn chnh no khc, v ly n lm php nhp mn: l mt s tht lch s. Pht bo l tr tu c tc (pannsampanna)v tn c tc, cng nh nhau u cho l iu kin ca mt tn l tng. Hiu gio php y khng c ngha l i vi php T tin chc rng th gian l v thng, l kh m nguyn nhn ca kh l hon ton do dc vng, v phng php dit kh l s tu hnh chnh o, nh kt qu y i n gii thot: l con ng gii thot chn chnh. Tc da vo nim tin chc chn y, mt tn ti gia c th ch ng c nguyn nhn gy ra kh au l dc vng, v nhng phin no do dc pht ng ngn nga vic c, tu theo l thin v lun lun lm cho t tm thanh tnh, l im then cht trong vic tu o ca tn . Cn v ngha v i vi gio on th chnh mnh l mt phn t trong bn chng (T khu, T-Khu-Ni, uB-Tc, u-B-Di gi l bn chng) cho nn cng c trch nhim, v trch nhim ch yu l ti tr, tc ty h cng dng cc T-Khu, T-Khu-Ni v c gi l th c tc (Agasampanna), cng nh tn c tc v tu c tc u l mt trong nhng iu kin ca tn .

Nu ni mt cch cht ch th ngay trong s quy y Tam bo cng c ngha thc hnh tu o ri, bi v trong T- bao hm s thc hnh tm con ng chn chnh vy. Duy ng v phng din thc t m ni, ci Dc m tu o th ci gi l ngn nga dc vng v lm cho tm thanh tnh ch yu l vn trnh , khi ng dng vo thc t th tt nhin phi thit lp cc quy nh thc hnh lm tiu chun: tc l iu kin gii c tc (silasampanna) m, nu ni theo ngha rng, bao hm trong cc vn o c c trnh by chng trc, nhng nu ch ni theo ngha hp th chnh l s gi nm gii (pancasila) v tr trai (mahuposatha). Nh ni chng trn, nm gii l s th nguyn trn i gi nm iu rn sau y: 1- Khng git hi (Pntipat pativirato hoti) 2- Khng trm cp (Adinnad pativirato hoti) 3- Khng gian dm (Kamesu micchachacrapativirato hoti) 4- Khng ni di (Musvda pativirato hoti) 5- Khng ung ru (Susa-meraya-majja pandatthvpativirato hoti) Trong nm iu ny, bn iu trn l nhng iu mc xa lnh chnh nhng hnh vi ti c (tnh c), cn iu th nm l vt cm d, l iu mc xa lnh ci gi l gia ti. ng v phng din lch s m ni th, nh trnh by trn, d nhin, nm gii khng phi Pht t ra u tin m t ra, c th ni, bn gii trc bt ngun t Php Kinh, hn na, chng l nhng quy nh ca tn gio nht ban thi by gi. Tuy nhin, ci c sc ca Pht gio, m cc tn gio khc cng vy, thay v l vt quy nh th li l ci tinh thn v thi khi thc hnh. C l B-La-Mn ng thi ch c quy nh m thiu tinh thn. Ni cch khc, tuy cho vic khng git hi l qu, nhng t l th li tn st th vt mt cch nhn tm v nh th tht l mu thun v bung th. Ngc li, K-nng-gio th li gi gn mt cch qu nghim khc n ni ch rc ly kh vo thn, nh vy khng trnh khi s thin chp, duy c pHt l gi thi trung o trong vic x l nm gii, ngha l khng qu bung th m cng khng i n cc oan, h iu g khng c lm th trnh, nhng ct ly tinh thn lm ch. Chng hn nh gii th nm khng ung ru ch l iu mc tu dng ca B-La-Mn trong k Phm Ch m thi, nhng pht li bin cho tinh thn kin khng l iu quan trng bit chng no i vi vic tu dng o c v tn gio: c th ni, l mt c sc ln ca gii lun Pht gio. Tuy nhin, cc cuc vn ng cm ru khng pht khi cc nc Pht gio m li c pht ng ti cc quc gia theo C-c-gio mi tht l iu bt kh t ngh.

Nm gii tuy l nhng iu th nguyn trn i nhng tr gii ung ru, cn bn gii kia l ch i vi tha nhn. n vic tr trai (mahuposatha) th mi chnh l php tu dng khc k i vi bn thn. Tc hng thng vo nhng ngy nht nh nh na thng (rakkha) ngy mng 1, mng 8 v ngy 15, phng hnh ngay B-Tt (uposatha), hoc mt thng su k m ngi ta thng gi l Lc trai (su ngy trai). Tn C-c ly ngy ch nht, tn Do-Thi gio ly ngy th by lm ngy khc k, v Pht Gio th ly nhng ngy k trn lm ngy trai gii. Nhng iu kin mc trng yu ca trai gii nh sau: 1- Ngoi gi n nht nh ra, khng c n vt (vik-labhoj pativirato = khng n phi thi) 2- Khng coi ma ht, khng thoa son phn, nc hoa v.v (Naccagitavadita visuka dassana pativirato mela-gandha-vilepana dhrana mandana vibhusanatthna pativirato) 3- Khng nm ging cao chiu rng (uccayana-maho-sayana pativirato) Thng l, cng thm vo vi nm gii trn gi l Bt trai gii (atthangika mah uposatha). ng v mt lch s m kho st th, nh ni trn, phn ln php tr trai cng bt ngun t nhng iu mc tu dng ca Phm Ch, nhng Pht bin n thnh ph thng cho mi tn v li nh vo nhng ngy gi nht nh cho vic thi hnh th tht l phng php iu dng vy. Tm li, tr trai hon ton i vi chnh mnh, tuy cn th gian nhng cng thc hnh ng nh La-Hn dng thnh s sinh hot tm linh siu th gian cho bn thn, chnh l s sinh hot n gio lm cho t tm thanh tnh v l mt ch rt c tn trng. Ba iu mc th Tam Quy, gi nm gii v tr trai, v ngi lm vic thin, ng thi, lm cho t tm thanh tnh l tiu chun tu o ca tn ti gia (1). Pht gi nhng ngi tu hnh cc php y l Thnh Thanh Vn (Ariyasavaka). Tm li, nhng gii iu trn y l tiu chun quy nh s sinh hot ca cc tn m trong ci gi l lun l nht ban trnh by chng trc cng phi c mi c th hng ti o gii thot chn chnh. (1) Xin tham kho cc kinh: Ba-Li, Tng-Nht, B = Upsakavagga, tc III, pp 203-217. Trung Hm 30. u-B-Tc-Kinh. S. V, p. 395. Tp 33, cp bn, p. 662 Trung-Hm, 55, Tr Trai Kinh, n--Trit-hc-Tn-Gio-S, IV, 255-258. ---o0o---

3- CNH GII CA TN (c bit ly Ma-ha-nam h Thch lm th d)

Nh vy, kt qu ca s tu dng y s a tn n mt cnh gii nh th no? ng v mt php tng m ni th l S Qu D Lu (sotapanna) tc c d vo ngi v thnh nhn ri dn dn tin ln n qu th ba l Bt-Hon, Gio on quy nh nh vy. Nhng ngi xut gia th s t n qu v cao nht l qu v th t, cn cc t ti gia th ch t n kt qu th ba m thi. Bt-Hon qu sau khi cht sinh ln ci tri v m c gii thot; loi gii thot ny cng ging nh tim-gii-thot (kramamukti) trong Ph-n-b (1). Trong A-Hm Hn dch hin nay gi n l Hu d nit bn m, trn thc t, cng ht nh cnh gii ca qu v ti cao. (2) Khng nhng th m thi, v sau Bc-o-phi (Witarapathka) cn ch trng tuy l ngi th tc i na cng thnh c bc La-Hn (3) v ngi ti gia nu tu hnh tinh tin cng c th t n a v ngang hng vi ngi xut gia chuyn mn. Vn php tng ch yu l ly vic gii thch s tht lm ch, v trn thc t, ngi ti gia cng khng km g bc La-Hn v phng din php duyt (vui vi gio php) v an tm, bi th rt nhiu ngi t ra c sc diu dng, nht l khi au m da vo php lc tr liu, khi sp cht th lng thanh thn, thung dung, khng s hi. (1) Su phi Trit-Hc-n-, trang 601. (2) Tng-Nht-A-Hm 7, Cp bn, p. 306: By gi c Th Tn bo cc T-Khu rng c hai cnh gii Nit-Bn l Hu d nit bn v V d nit bn. Th no gi l Hu d nit bn? Nhng ai dit c nm h phn kt th nit bn ca h khng tr li th gii ny, nh th gi l Hu d nit bn. (3) Katthavatthu IV, 1-2. Hy ly th d ca nh trng gi t thin ni ting l Tu-t (Sudatta). Khi ng ny au nng mun c s an y cui cng nn thnh X-Li-Pht n ni php cho nghe. Sau khi ni php xong, X-Li-Pht bn an y ng trng gi m bo rng ng c qu D-Lu (S Qu), sau khi cht khng phi s hi, nh th m ng ht bnh (1), l bng c cho thy l bnh nng cng c th tr liu nu da vo php lc v lng tin tng. S qu m c c nng lc nh th th cnh gii ca tn Nh-qu (Nhtlai-qu) v tam-qu (Bt-Hon-qu) cn tinh tin bit chng no, iu thit tng c suy ra cng thy r. M iu ny khng phi ch gii hn cho

tn phi nam m ngay c tn phi n cng vy. T T-X-Kh-LcMu (Visakha Migaramata) ni ting cho n a s tn n (u-B-Di) nhit thnh khc u c o qu v c nhng lc dng khc nhau v c Pht thng ly n lm gng tng l nhng ngi khc (2). Tuy nhin, y, chng ti thy khng th gi dn chng s tht, v li, trn tht t, v thiu t liu nn phn nhiu nhng s tht y vn cha c r. By gi ch xin n c mt trng hp ca mt nam tn , dng h Thch, t n nhn ly ci cht rt hng trng bit qua ci ni lc ca mt u-BTc nh cng tu ng, t n mt trnh cao nh th no. l trng hp ca Ma-H-Nam (Mahanama). (1) Trung 6, Gio-Ha Bnh Kinh Ma-Ha-, 143 Anatthapindikovaha. (2) A. I. p, 26. Ma-H-Nam l ngi ng chng tc vi Pht, l anh rut ca Ma-Na-Lut (Anuruddha) (1); ng l ngi rt nhit thnh cu php sau khi quy y Pht. Trong cc kinh in, ngi ta thy c nhiu ch Pht ly ng lm trung tm ni php (2), nh th ta thy ci nhit tm ca ng nh th no ri. Nht l trong mt b kinh n (3) chp ng l ngi hi rt nhiu v cc tiu chun tu o ca u-B-Tc v tng c Pht gii p nhng thc mc ca ng. Xem th th bit ng l ngi nhit tm cu php. Khi ng l mt tn tu o th ti thnh Ca-T-La c xy ra mt bin s ln, tc l, nh ni trn, vua T-Lu- (Vid dabha) ca X-V li nh ph mt ln na, v trong ln chinh phc trc c Pht can thip TLu- phi rt qun. Nhng, sau , v mun tranh hng tranh b vi MaH- cng c truyn thuyt cho rng v thnh Ca-T-La l ni m lc nh, vua T-Lu- b lm nhc, nn li dng c hi khi Pht xa m ko qun n nh ph ra mi nhc lc thiu thi. (1) Theragatha 892-919 (2) Tp-Hm 33, c mm Kinh S. V. pp, 369-374 ba kinh (3) Tp-Hm 33, Cp bn p, 662 S. V, 465 (1) Cuc nh ph ny rt tn bo. Lc Ma-Ha-Nam cng c mt trong thnh. V khng n ngi nhn ni kh thm ca ngi ng tc nn Ma-HaNam n ch vua T-Lu- xin cht thay cho mi ngi nh vua chm dt s tn bo. Vua T-Lu- bng lng v Ma-Ha-Nam chu cht bng cch trm mnh. Nh vua v nhng k t hu u cho rng xc Ma-HaNam s ni ln sau , nhng ch mi khng thy, nh vua bn sai ngi

ln xung m ln. Khi ln xung lng nc th ngi ta mi pht gic Ma-Ha-Nam dng tc ct mnh vo gc cy di nc. Tuy bo ngc, nhng khi thy th th T-Lu- cng xc ng v mi lng, do , ng h lnh cho qun s ni tay v nh th m a s dn chng trong thnh CaT-La thot cht. S kin ny ghi li rt r rng trong Ng-Phn-Lut 21, v Tng-Nht-A-Hm 26 (2). Ci tinh thn hy sinh mnh m ny khin ngi ta, khi a n, phi thn phc. Nhng tinh thn y li hon ton nh s tu dng khi cn l u-B-Tc m c, nht l Ma-Ha-Nam li t tin vo ci vn mnh sau khi cht, cho nn mi c c ngha c thung dung, khng s hi nh th. (1) V vic vua T-Lu- lm nhc ti thnh Ca-T-La lc cn nh c th xem trong kinh Tng-Nht, Cc Bn, p, 386 (2) Ng-Phn-Lut 21, trang 2; Tng-Nht 26, Cc Bn, p 387. Trc kia c lc ng tng hi Pht v ci vn mnh ca mnh sau khi cht v c Pht tr li nh sau: Ny Ma-Ha-Nam, ng c c gng m tu tn, tu gii, tu vn, t, tu, ng s hi. Ma-ha-nam, ci cht ca ng sau ny quyt khng phi l ci cht xu m s l ci cht tt lnh (1) Ci nguyn nhn ca s khng s cht l khi ngi ta cht v i ngha, v li ch ca a s. Khng st sinh, khng trm cp, khng t dm, khng ni di, khng ung ru v.v ch yu tuy l s tu dng c tnh cch tiu cc, nhng n ch cng cc ca s tu dng th cho d l tiu cc i na n cng biu hin thnh s ng dng tch cc nh trong trng hp ca Ma-ha-Nam trn y, nh vy ngi ta khng th coi thng s ng dng ca mt tn tu o. (1) A.V, pp 370-371 ---o0o--CHNG IV - PHNG PHP TU DNG CA NGI XUT GIA A- NGHA XUT GIA VI TINH THN CA NHNG C MC TU DNG.

1- NG C CA S XUT GIA CHN CHNH

Nh c trnh by trong chng trc, nu nhng ngi ti gia tin Pht dy m tu hnh th cng c th t n mc ch gii thot. Tuy nhin, th gian vn c thnh lp trn nn tng ca dc, cho nn sng th gian m thc hnh c s tu dng v dc, v ng l mt vic v cng kh khn, do , v mt biu din, s c gi ca gii ti gia ch hn nh qu th ba l qu Bt-Hon m thi ch khng th t n c Hin Php Nit Bn (dittha dhamma nibbana). BI th, nu mun t n l tng ti cao th ci phng php thc hin l phi y vo php xut gia (pabbajja) v sng cuc i v ng, v dc ca kht s (bhikkhu). Ngha l phi dt b n i, ti sn, tr kh lng ng chp, ng dc chuyn tm tu o, i sng ti gia b rng buc, i sng xut gia c t do (abbhoksa). ti gia th kh m chuyn tm mt cch thun nht gi gn phm hnh cho n trn i. Chng th nh ta y, co b ru tc, mt o ca-sa (hoi sc), i t ch c nh n ch khng nh. Cc ngi cng nn lm nh th, b cht t ti sn, d t thn thuc, co ru tc, mc o ca-sa, ly khai gia nh m sng cuc i khng nh (1). Trn y l li Pht thng ca ngi i sng xut gia sau khi cc lc by t nhng ni kh khn m i sng tu hnh ti gia gp phi. Co b ru tc, mc o hoi sc, sng i lang thang khng phi ch l ci nghi biu xut gia, nhng i vi nhng s chp trc ca th gian cng phi gt ra cho sch dn ht tm lc v tinh thn vo cng cuc thc hin gii thot vnh vin. ng v phng din lch s m ni th, nh trnh by trn, im ny bt ngun t ch Tam-K, hay T k ca B-La-Mn, nhng c iu khc l ch B-La-Mn gio ch cho xut gia khi no n thi k lo nin (tui gi), cn Pht th bt lun l gi, tr, h ai cm thy mun c gii thot khi kh au u c chp nhn cho xut gia: l im bt ng gia Pht gio v B-La-Mn gio, v cng l l do ct ngha ti sao trong gio on Pht gio gm hng ngi gi, tr, trai, gi u c xut gia (1). (1) Trung-Hm, 18, kinh Sa-k--tam-tc-tnh-t, M. 68 Nalakapna sutta, Nhng, theo Pht, xut gia cn phi c s quyt tm phi thng. Theo nguyn tc, ng c chn chnh ca s xut gia l tm cu s gii thot vnh vin, v nu khng kin quyt th mc ch xut gia khng th t c. Sau y chng ti xin k n trng hp ca mt t Pht tn l Ni-tra-ha-la

(ratthapala) lm in hnh. Ni-tra-ha-la, ngi nc Cu-l, l con mt tron gia nh trung lu. T khi c nghe gio php ca Pht, Ni-tra-ha-la quyt nhh xut gia cu gii thot; cha m chng khc lc khuyn can nhng chng nht nh khng nghe theo. V cha m tm cch ngn tr nn Ni-tra-ha-la nhn n cho n cht, nhng cui cng, thy quyt tm ca chng khng g lay chuyn c, cha m chng nh phi chp thun cho chng xut gia. S tch ny thy trong Trung-Hm 31, Ni-tra-ha-la kinh (M. 28 Rattapla sutta) v trong Trng-lo-ca (Theragtha 776-805) v.v V sau, mt thi ho ca Pht gio l M Minh son kinh Ni-traha-la thnh th v, tng truyn, rt nhiu ngi v c ng th y m quyt ch xut gia. Tm li, l tng xut gia chn chnh trong go on Pht gio l phi ly ng c v quyt tm tm cu gii thot lm nguyn tc, m iu ny cng chnh do bn thn c Pht v ng c thun khit y m xut gia nn v sau Pht cng dng ng c y khch l nhng ngi chn chnh xut gia(1). y c im ta nn ch l trong hng ng t Pht, d nhin tuy c nhiu ngi do kinh nghim ring ca c nhn, cm thy cuc i nhiu kh ly, nhn m xut gia, nhng ng v nghi biu ca Pht gio m ni, th thay v bo do kinh nghim c nhn li bo l do thy r chn tng ca ton th cuc i l v thng, kh, khng, v ng m xut gia, mi l chn chnh. Chng hn nh chnh c Pht v Ni-tra-ha-la va k trn, cng nh con trai ca trng gi Da-X, l nhng ngi, v phng din c nhn, u khng mc ti c, cng cha tng gp mt tai ha bi thm no m cng c quyt tm xut gia v i nh th chnh l im ny. Nht l quan nim v v thng v v nghip kt hp li l ng c ln nht khin cho bn thn Pht cng nh hu ht cc t ca Ngi i xut gia. V, nh ni trn, con ngi lun lun mong mun c ko di s sng ca mnh n v cng, nhng trn thc t, lut v thng i ngc hn li vi lng k vng , nu suy t su xa th y l ni thng kh ln nht ca kip ngi. Cha ht, ngay n nhng th m ngi i qu trng ngang vi s sng l n i, tin ca, quyn lc, danh vng cng kh gi c mi, chng ch l nhng o nh, c ri khng . Bi vy, con ngi khng th hon ton trng cy nhng ci , m tri li, phi tm mt con ng t cu ly mnh. iu ny c ni n rt r trong kinh Ni-tra-ha-la. Tm li, quan nim xut gia y l thch ng vi s phn on v ton th gi tr ca cuc i c trnh by cui thin trc, v chnh quan nim l cn c ca trit hc xut gia vy. (1) Theragtha 776-805; Trug-Hm 34, Ni-tra-ha-la kinh.

---o0o--2- XUT GIA VI NG C KHNG CHN CHNH

ng v phng din thc t m ni th, khng nhng thi Pht m ngy nay cng vy, cha chc tt c t Pht u l nhng ngi do ng c chn chnh m xut gia. thi i Pht, th lc tng-Gi rt mnh, nhiu ngi mun da vo th lc v nhiu l do. Cho nn, nhng ngi xut gia vi ng c bt chnh cng khng phi t. V nhng ngi xut gia lm t Pht khng cn phi lo u v vn mu sinh mc du h chng c mt ngh nghip c nh no, v l nim yn tm nht ca h (1). Cng c nhng ngi v thy quc gia nhiu tai nn, gic d, cp bc, trch v qu nng n m ra s hi, v mun c an ton nn i xut gia(2). Thm ch c nhng ngi ngoi o v mun ph hoi pht php m xut gia(3), do tuy l t Pht nhng cha hn tt c u thuc hng nghi ho tm xut gia hoc nhit thnh tu o m trong cng c nhng k khng ng tin cy: iu ny tng khng c g l c. (1) Theragtha 84. (2) Trung-Hm 183, Tc Tnh T kinh. M. 68 nalakapna sutta. (3) S. 11, p. 110 susima; Tp-Hm 15, p. 558. Bi th, c Pht chia hng ngi xut gia lm bn loi. Th nht, quyt tm tm cu gii thot m tu o; Th hai, c th ni c ngha l ca o nhng khng lm theo o; Th ba, li dng vic tu o lm phng tin mu sinh; v Th t, lm nhc o(1). D nhin, y khng phi thun ly t Pht lm tiu chun phn loi, m l ng dng chung cho c Sa-M on (on th tu hnh, k c cc o s B-La-Mn), trong tt nhin cng c t Pht. Trong bn loi xut gia k trn th ch c loi th nht l chn chnh, cn t th ba tr i l nhng hng xut gia nh bn gio on. Nhng ti sao Pht li c dung tng nhng k xut gia v nhng ng c bt chnh nh th? V vn ny, c l Pht tin rng rng sau khi xut gia, vi s cm ha ca Pht, bn ngi ny s tr thnh hng chn chnh, v trong hng ng t Pht, cng c nhiu ngi lc u th do nhng ng c xu xa m xut gia nhng sau cng nghim nhin tr thnh cc bc A-LaHn. C xem trong Trng-lo-ca v Trng-lo-ni-ca, ta s thy iu ny rt r. Pht vn khng phn bit giai cp khng phn bit nam, n, nu pht tm th tt c u c chp nhn cho xut gia. Bi th, nu ng v mt xut-pht-im m ni th tuy ly ng c thun ty lm trng yu, nhng trong c nhng ngi v ng c khng thun chnh chng na cng

c chp nhn ri tt c u c du dt n chnh o: l ci ngh tut gio ha rt ti tnh ca Pht. M Pht s d c xng l bc thy ch ng ca ba ci cng chnh im ny. Tuy nhin, nu ng v phng din Tng-Gi m ni, nu do ng c bt chnh m quy y Pht th l vic phn bi Pht, lm danh Tng-Gi v d nhin, y l iu ti k. Cho nn, nhng li ni trong cc kinh Ni-tra-ha-la v Sa-k--tam-tc-tnh-t khuyn rn, khin trch n bin i nhng ng c bt chnh thnh nhng ng c chn chnh m thi. (1) Trng-Hm 3, Du-Hnh kinh, p. 780. Vn Ba-Li khng c; Cu-X 15, gi l Thng-o (Mrgajina), Th-o (Mrgadesika). Mnh-o (Mrgajvika) v Hnh-o (Margadsin). Cn Thp Tng Lut th chia lm bn loi l Danh tng T-Khu, t xng T-Khu, kht ci T-Khu, v Ph hoi T-Khu. ---o0o--3- TINH THN GII LUT

Nh vy l Pht ly o gii thot khuyn ngi ta xut gia v ly ng c chn chnh lm ch nhng trong nhng ngi xut gia vi ng c khng chnh ng cng c dung np: l l do ct ngha ti sao phm vi gio on, tc Tng-Gi, ca Pht c m rng. V y cng chnh ng th hn l phi phm nhiu li lm, m vy, nu khng c mt ci g bt buc th chc chn nhng k xut gia min cng y chng bao gi chu sa i tm tnh quay v chnh o mt cch d dng. p ng vi s tt yu , c Pht phi t ra nhng quy tc quy nh hnh thc ca gio on v nhng quy tc y chnh l lut (vinaya-T-na-da). Da vo nhng quy lut y mt mt c th thng lnh c hng ng t Pht gm hng ngi, mt khc, c th ca chnh nhng lm li pht sinh cho c nhn lin h tr thnh ngi Sa-Mn thun tnh. Hn na, nh va ni trn, phm vi ca gio on m rng th nhu cu y cng tr nn cp thit, thm ch khng th khng t ra nhng quy nh tht nghim ngt, cht ch duy tr s thun nht ca gio on. Nhng quy nh ny sau c bint p thnh h thng tr thnh mt trong ci gi l Tam Tng, tc Lut Tng (T-ni-da) vy. i c, t-khu c hai trm bn mi iu (Trung Quc bo l hai trm nm mi gii); T-khu-ni th ngoi s ra cn thm vi mi iu na. V ni dung ca nhng quy lut ny, khi bn n A-T-tMa s ni r, y ch cp qua th thi. Tm li, gio on ca Pht nh nhng iu lut y m c thng lnh v duy tr, cho d c nhng ng c

khng chnh ng hoc nhng t min cng xut gia, nh m dn dn tr thnh thun tnh, hiu qu quy lut tht ln lao. Pht tuy hon ton ch trng s t gic v phng din tu dng tinh thn, nhng tinh thn cng phi da vo hnh vi biu hin bn ngoi, chnh v th m Pht mi t ra nhng quy nh, v nhng quy nh ny, d thi i Pht hay sau khi Pht nhp dit, l yu t quan trng nht bo tr s sng cn ca gio on (Tng-Gi). Bt c thi i no, x s no, quy nh y khng th b vi phm. Trng hp Ca-Dip (Kassapa), mt v i t gii hnh cao nht, c tn ln a v lnh o gio on cho ngi ta thy gii lut l ch ngha vn nng bi l chnh n l s sng cn ca gio on. V iu ny ngi ta cng khng thy g l l c. Tuy nhin, y c i ta cn ch , l tinh thn ca gii lut. Nh trong phn Tng Lun thin th nht ni (1), gii lut c ch nh l ty theo s thch ng vi thi (gian), x (s) v v. Kho st nhng li Pht dn bo A-Nan trc khi nhp dit ta s thy nu qu cu chp vo lut vn th cng c khi phn li tinh thn ca Pht, im ny chng ti trnh by phn Tng Lun, y khi lp li na. V li, c trng theo d lun thi by gi cng chng minh. (1) Xem li mc 3, Chng I, thin th nht trong sch ny. Ti sao trc kia Sa-Mn C-m tuy t ra t gii nhng nhiu t-khu c o; ti sao n nay Sa-Mn C-m tuy ch nhiu gii nhng t Tkhu c o? (1) Trn y l nhng li ph bnh ca cng chng khi h gp nhau, c tht ra vo nhng nm cui ca cuc i Pht. S d c tnh trng l v lc mi u Pht i truyn o, a s xut gia theo Pht u l nhng ngi ho tm, do nhng ng c chn thnh thun khit, cho nn phn nhiu u c gii thot; tri li v sau, a s ch da vo th lc ca Tng-Gi li dng, mu sinh m xut gia, cho nn t ngi c o. Ni tht ra, nu c cho phng nhim t do th chc chn rt t ngi gii thot, do Pht ch ra nhiu gii, nhng qun chng khng hiu thu im y nn mi bn tn nh trn. Tm li, c nhn vo s kin trn y cng bit, ch nh nhiu gii lut, tht ra, khng phi l bn ca Pht mun th, nhng l s bt c d m thi. Cng nh chic o, c rch mi phi v, gii lut c ch nh p ng vi hon cnh nhng ngi lm sai chnh o. V s ch nh cng cn phi ty theo thi gian v a phng na. Xem th th bit sau ny Khi Sn tr B (K-Dn-B-Kukkutika) coi gii lut ny cng

ch v phng tin m c ni ra v ch trng khng nn cu chp mt cch thi qu (gi s s ghi chp trong B-Chp-d-lun-s l ng th ta c th cho quan im ny ca K-du-b ph hp vi chn ca Pht). Tm li, gii lut d nhin l kim nam ch nam ca o xut gia, nhng nu qu chp n nhng chi tit vn vt th e cng khng th nm bt c i tinh thn ch thc ca Pht. (1) Trung-Hm 35, Thng-Ca-La Kinh, p. 169; A. I, pp. 168-168 ---o0o--4- NHNG C MC V TINH THN TU O

Song song vi nhng quy nh b ngoi trn, i vi nhng t xut gia cu gii thot, ci tinh thn tu dng cn c Pht coi l trng yu hn. Tinh thn y c biu hin bng nhiu c mc, nhng quan trng nht trong s nhng c mc l Gii (sila) nh (Samadhi), Tu (Panna), c mnh danh l Tam Hc. Gii bao hm nhng quy lut k trn, ch cho tt c o c cao ng; nh l s tu dng lm cho tm tp ch vo mt cnh; Tu l ch cho tr hiu bit v phn on v lun hi v gii thot mt cch chnh ng. Tam hc l nn tng ca tt c o hnh, n bao gm ht thy nhng c mc tu dng ca mt t Pht. Tuy nhin, nu ch ni th thi th c v qu bao qut, cho nn Pht li ng trn nhiu lp trng chia Tam hc thnh nhng c mc nh nh Tn (saddaha), Cn (viriya), Nim (sati), nh (samadhi), Tu (panna) gi l nm cn (mdruya) hay l nm lc (bala). Nhng c mc tu dng trong kinh Du-Gi cng ng dng loi ny(1). y l cch phn loi tm tt nht. Ngoi ra cn cn cch phn loi gi l Tht Gic Chi (bijjhanga), chuyn ch by nhng nhng giai on tu dng chng c tm B-. Nu li em chia Gii, nh, Tu mt cch c th hn na th chnh l Tm Thnh o (ariyamaggani), tc chnh kin (sammmaditthi), chnh t duy (sammsankapa), chnh ng (sammvac), chnh nghip (sammkammanta), chnh nim (sammsati) v Chnh nh (sammsamadhi). Tm loi ny, trong ln thuyt php u tin ca Pht ti Lc D, c gi l o . C nh th, t Tam Hc, Ng cn v Bt chnh o trn y. Pht li ng trn nhiu lp trng khc nhau chia mi b phn thnh nhng c mc m con s khng th k ht y c. Chng ti ch xin a ra bn nm trng hp lm in hnh m thi. Trc ht, ni v Gii, tr kh iu c pht sinh, lm cho iu c cha pht sinh th lm cho ny n ra, c theo

m tu th gi l T chnh on (Samappadhana). Ri ly vn dng vo thn, khu, xa la mi lm li, gm c mi iu th c mnh danh l Thp-thin-nghip-o. Ri lin quan n Thin-nh th c chia thnh nhiu loi nh T thin, T-v-sc, T-v-lng v ba loi Tam-mui v.v Ri lin quan n Tu th tr s quan st, tu luyn v T- v Th-nhnhn-duyn ra, cn c ci gi l T-nim-tr (satipatthana), T-thn-tc (iddhipda) v.v Trn y l nhng c mc tr danh, v nu gii thch tht t m th nhng c mc ny bao hm rt nhiu c mc tu o khc na m con s s khin ngi ta phi s. Thng thng, ngi ta bo l mt vn tm nghn php mn, tc ch yu ch mt cch i khi con s phn loi ca nhng c mc k trn. (1) Su phi Trit hc n- p. 268. Nh vy, trong Pht Gio Nguyn Thy, tt c o hnh a n gii thot u bao hm trong cc c mc y. Ni cch khc, nhng s hc tp v thc tu ny l cc phng php gip t Pht t n gii thot. Cho nn, theo mt ngha no , ngi ta khng ly lm l ti sao Pht v cc t ca ngi n lc tm cu gii thot dn ht tm l vo nhng c mc . V sau ny, khi kho st v A-t-t-ma thi k u l hon ton chnh l v thuyt minh nhng c mc m thi. Song, y c iu ta cn ch l tuy Pht c chia phng php hnh o thnh nhiu loi khc nhau thuyt minh, nhng ng trn lp trng ca mt ngi t thc tu m ni th khng nht nh phi tu theo tt c nhng c mc ; bi v Pht thng ni tam hc Gii, nh, Tu l ngang nhau, cho nn cc t Pht c th, ty theo khuynh hng ca mi ngi, chn ly mt trong tam hc m tu hnh. S d phi chia ra nhiu tit mc nh th l mun thch ng vi cn c ca tng ngi trong vic la chn min sao gip ch cho s thu tu l c, ch khng th m m tt c cc b phn. Hy ly mt th d: T-nim-tr; nu x l v mt th gii quan th, nh trnh by trn, t nim tr l s ph phn tng hp v s thc cng nh gi tr ca th gii, nhng, nu coi n l mt Thin qun th khng cn phi thc hnh ton b t nim tr cng c. Chng hn, trong truyn k ca cc t Pht, ta thy c ngi ch chuyn tu thn-nim-tr (qun thn l nh nhp) m thnh La-Hn; c ngi tu theo th-nim-tr (qun th l kh) m chng La-Hn, v.v Nu ch tu theo mt b phn m t c mc ch th khng cn phi phn tch t m nh A-t-t-ma sau ny bo c tng-tng-nim-tr, tng-nim-tr v.v v quan st nh th ch gy thm phin phc v kh khn thi. Cng th, v T-v-lng-tm, c ngi

chuyn tu t v-lng-tm m thnh i s, cng c ngi ch thc hnh xv-lng-tm m c gii thot; ch bt tt phi tu ton th T, Bi, H, X. Xem th th bit, Pht tuy a ra nhiu o hnh chng qua ch thch ng vi trnh v cn c ca cc t, c th ni, cng nh ci m Thin Tng sau ny gi l cng-n vy. Lc bo c, lc ni khng cng l ty theo tm bnh ca mi ngi, nu c chp cht vo c, khng th s mt hn ci tinh thn ca n, bi th, c th ha hp tinh thn cng n ca Thin vi o hnh ca Pht Gio Nguyn thy, nht l ngha qun php, n mt trnh no , cng hm th ngha trn y. Do , nu c kh kh bm cht ly danh s ca nhng c mc th cng li ging ht nh trng hp quy lut vy, ngha l nu khng phn li Pht th t ra cng khng nm c ci tinh thn ca nhng c mc y. l im ta cn ghi nhn. Chnh v th m php mn ca Pht c v nh ci thuyn dng qua sng, sang sng ri m cn kh kh gi ly thuyn th hin nhiu thuyn tr thnh chng ngi vt : nu c chp php mn th php mn tr thnh chng ngi. Ny cc T-khu, i vi ngi gii thot th chnh php cn phi b hung chi l khng phi chnh php.(1) Khng phi chnh php m b nh, ng ny chnh php m cng nn b th tht l mt iu cc k th v, ci tinh thn ln ca Pht chnh l v, nu mun nm bt c n, ngi ta khng th b qua im ny. V sau, i-Tha tuyn b khng nhng ch b ng chp m cn phi b c php chp na tht bt ngun t tinh thn ny ca Pht. Cn c vo l do trn y, trong cun sch ny, chng ti ch di theo tinh thn ca Pht trnh by, bi th, khng cp n nhng iu mc ca quy lut mt cch chi tit, ng thi v cc loi o phm cng ch thuyt minh mt cch vn tt thi: tt c cc vn ny, khi no kho st n nhng b mn ca A-t-t-ma vn chuyn ch trng v hnh thc, s c tho lun k hn, cn y ch tm hiu ngha ca chng m thi. Tuy nhin, v cc o phm, nu ch trnh by nh trn th hi qu tm tt, cho nn sau y chng ti s dnh ring hai mc na c bit ni v tinh thn tu dng ly cch phn loi tm l lm nn tng, nht l phng php tu Thin-nh. (1)Trung-Hm 54, A-La-Tra; p.251 M, 15 Alagadhupana IV 125. ---o0o---

B- PHNG PHP TU O THC T

5- TR, TNH, VI PHNG PHP TU DNG.

Mc ch ca s tu o l ch gii thot, nhng gii thot, theo Pht l tm gii thot (cetovim utti gii thot tnh ) v tu gii thot (pannavinutti gii thot tr tu), tt knh ch l gii phng ci tm khi mi s chp trc n c th an tr ni cnh gii v ngi. Nh vy th mc ch tu o, c th ni, ch yu l nh s thu nhip tm : nhng tm vn c nhiu tc dng, cho nn, mun thng nhip v ch ng n th tt cng phi do nhiu phng din, iu kin th nht l phi bt u t cm gic, tc ch ng nm cn l nhng c quan tip xc vi ngoi gii, nn chng s l nguyn nhn gy ra s ri loi trong tm nu chng c bung th. Song m, ch ng nm cn l nh th no ? Pht bo : Mt nhn sc khng dnh vo tng ca n (nanirnitta gh), khng m vo mi v ca n (navyanjana gh), cho n tai, mi, thn, i vi ting, hng, mi v, va chm v.v cng th th. Trn y l nhng li Pht thng ni m ngha hon ton nht tr k t kinh Sa-mn qu tr i (1). Tc s thy, nghe, hay bit ca ngi ta u ly ng chp, ng dc lm cn bn, khi thy, nghe m khng cho nim yu, ght chi phi th l ngha nhip cn (juttindriya). Tuy nhin Pht khng ging nh mt phi tu hnh n bo rng nhip cn l mt khng nhn vt, tai khng nghe ting m trong khi thy, nghe phi tr kh nhng nim yu, ght, kh, vui, nh th mi l thy, nghe chn tht ; (1) D, 1, p, 70. l nhip cn -nht-ngha. C ln mt t ca B-la-x-na (Parasariya) l Ut-a-la ni vi Pht: Thy ti dy chng ti rng tu php nhip cn l mt khng nhn vt, tai khng nghe ting. Pht bo: Nu th th nhng ngi m v ic l nhng ngi tu php nhip cn vo bc nht, (1) Tht l li ph bnh ma mai nhng thch th. Cho nn, phng php nhip cn ca Pht l hon ton ni b ch khng phi c ch cc c quan cm gic mt cch min cng. Xem th th thy, s ch ng cm gic vn l ngha tu dng ni b, nhng n li c bit c thch dng vi cc c quan nhn thc ngoi gii, do mi c tn l nhip cn.

Nh vy th ch ng cm gic (cn) l iu kin tin quyt ca s nhip tm. t c mc ch y, cng phu tu luyn giai on hai l chuyn tu ni tm, v nhng o phm k trn rt c quan h vi giai on ny. By gi th chia lm ba phng din tr, tinh, kho st - mt cch nht ban xem Pht ch by phng php tu luyn v ba kha cnh ny nh th no. Trc ht hy xt v phng din tr. Pht Gio l mt tn gio trng l tr. ng v mt tu dng m ni th Pht khng cho tr thc ph thng ca th gian l cn thit ngay c n cc s t bin c tnh cch trit hc cng l chng ngi ca s tu o; do , i vi ci gi l ditthi (tri thc t bin), Pht thng bc b. Bi v theo, nhng kin thc y u ly ng chp, ng dc lm nn tng, m dnh dp n ng chp, ng dc th d nhin khng phi l ci bit gii thot. Pht rt coi trng tr, nhng tr y l do phn on gi tr ca th gii mt cch chnh xc m c, n bao hm trong cc o phm v c gi l Tu (panna), Minh (vijja), v chnh kin, chnh t duy, chnh nim v.v, cng thuc loi tr ny. (1) M, 152 Indriyabhabvana 111, p.298 : Tp-Hm 11, pp.544-545 Li nh cu ni nh tr kin lm u m c gii thot cng l ch ci tr y(1), ch khng phi ch ci tri thc l lun ph thng, hoc ci kin gii ca ch ngha l ch tri. Xem th th thy ch tr (vinnana) v tu (panna) m kinh i-cu-hi-la ct ngha l c s chn ght, khng ham mun, hiu bit ng nh thc, c th ni l s gii thch hp vi chn ca Pht. Nhng vn c t ra y l : lm cch no m tu luyn c ci tr y. Ni mt cch vng tc, trc ht phi lm cho tm tnh lng ri bt u t duy qun st chn tng ca cuc i tm cu gii thot. Nh trn ni, nu cho php mn T v Mi hai phn duyn u l nhng c mc tu dng, u l nhng cng n luyn tr qun, th trong qun st l T l s tu tr c bit cn thit nht. V sau, A-t-t-ma chia tr thnh mi loi, nh: kh php, tr nhn, kh php tr, tp php tr nhn, tp php tr v.vRi li cn c vo m lp nn tm tr. Cng nh T-nimtr l php nht tha ca ch Pht, rt c coi trng v trong cng vic tu tr, n ng mt vai tr rt ln lao. Bi v, T-nim-tr l quan nim i vi thn, th, tm, php, thy tt c ch l bt tnh, kh v thng, v ng, s phn on gi tr ca th gii hin thc nh m c chnh xc. Ngoi ra, cn c ci gi l mi nim, mi tng cng l nhng t duy c t ra

cho mc ch tu tr, nhng y s qu phin tp nn ch ni vn tc nh th thi. (1) Trung-Hm 2, Lu Tn Kinh, p.9; M,2 Sabbasava sutta. I, pp 6-12. Tm li, mt mt qun ci chn tng ca cuc i l kh cho tr thc thot khi vng n l ca phin no, ng thi, mc khc, xc nhn r ci cnh gii l tng thanh tnh, vi diu: l ngha cn bn ca s tu luyn tr tu. Nhng s chun b quan trng nht i n ch th thng ci c gi l dn d tm (yonisamanasikra), tc l ng cho tm phin lon v nhng nim ln xn, t tng ri bi v ci bit hn tp, m phi chuyn ch vo mt s kin, c th theo din tin ca tu qun m nhng tc dng ca tri thc tp nhp b tiu dit, tm s tr nn tnh lng, trong sng, tc ci ng th m trong kinh gi l X nim thanh tnh, ci c mnh danh l V lu tnh nghip chung cc cng ch cho ci ng th (1). Th n l phng din tu luyn ch. ng trn lp trng tiu cc m ni, ngha quan trng nht trong vic tu o v phng din ny l s c ch dc (chanda) ca ng chp, khng n pht ng, ngha l phi iu phc ba nghip thn, khu v ; v nh th m t d nghip ( ngha biu hin) ca thn, khu, v t nghip ( ngha ni b) ca mi c kim st, khng b bung th. T ng l ng ch ca chnh mnh, t ng l ni quy th ca chnh mnh; bi th phi kho iu phc t ng cng nh ngi dy nga kho iu phc con nga.(2) V im ny, c nhn qua nhng gii lut v cc c mc tu o, ngi ta cng thy r Pht dc ton lc vo cng vic chinh phc ch nh th no ri. Cho nn, v mc ch tu tr, Pht nh gi rt cao i sng khc k, Pht tuy bi xch s kh hnh v ngha, nhng luyn ch, cuc sng nghim tc c Pht t ln hng u. Nh i Ca Dip c tn trng cng ton nh hnh u (dhutamga), tc l li sng khc k. Nu ch ca con ngi m cho bung th t nhin th rt ging vi ng vt, n s ch hnh ng theo bn nng, hon ton b dc chi phi, ngc li, nu n c ch ng bng li sng khc k th chnh ci ch s t bin thnh con ng gii thot. (1) Trung-Hm 58; i-Cu-Hi-La, p. 270; M, 43 Mahavedalla. (2) Dhammapada 380,

Tuy nhin, khc phc ch khng phi ch c ngha l c thc nhng hot ng ca thn, tm mt cch tiu cc, m tri li, c th ni, chinh phc ch l mt vic rt tch cc, n l s khng nh dc cn mnh hn cn nhng dc thng thng. Pht gi n l php dc (Dhamma chandana), tc l c ln lt mong cu tin ln cc cnh gii cao hn, v nh th th n bin thnh ci dc vnh vin thng hng. Th d nh dc th nht trong Bn thn tc; ri n ci gi l Tam-mui-dc (chanda samdh idhipada) cng chnh l ngha ch s khng nh dc, l ci m A-nan bo rng da vo dc c ch dc(1) vy (chandenaca chandam pajahissati). Nh th th s sinh hot hng ngy th gian d nhin c th ng dng vo phng php tu dng c thc, ngha l, cuc sng khng ham mun ca nhng ngi xut gia cng hon ton da theo ngha y m luyn ch. Pht bo nhng ngi phm phu v s ham mun nh mn trc mt tri buc m mt t do, cn nhng ngi tu o th ly ci i dc tuyt i v hn lm mc tiu, dm ln trn nhng ham mun nh mn trc mt, lp quyt tm v n lc i ln thng tin n mc tiu : l ngha cn bn ca phng php tu dng ch. Bi th, trong khi tu luyn thc t, khng phi ch nhm vo phng din c ch m, theo nh sng ca php dc, cn phi tch cc pht ng ch : d nhin y cng l phng php tu dng thit yu. Chng hn, ngoi vic lnh c ra cn phi tch cc lm thin, tuy khng tht ra nhng li ni c, nhng phi ht sc bc b nhng iu phi l. Do , nu cho ch trng v dc (khng ham mun) ca Pht ch l phng php tu luyn ch hon ton c tnh cch tiu cc s l iu sai lm ln; y l im ta cn ch . (1) S. V, p.272. Tm li, theo Pht, s tu dng ch phi c thc hin v c hai phng din tch cc v tiu cc, tc trc ht, da vo nh sng tr tu xc lp l tng vnh vin, ti cao, sau , y theo ch dc vng hin tin m dn dn thun ha n tin ti phng hng ca ch tuyt i. Ci gi l tinh tin (viriya) v bt phng dt (apparnada khng bung th) chnh l ch cho php dc. Dng ch mt cch chuyn nht, khng gin on, hng hi v bn b nhm i ti phng hng l tng : l mt trong nhng c mc c Pht cc lc cao. Nhng ci th on tu luyn ch quan trng nht, v b ngoi, l s nghim tr gii lut, v bn trong, l nng lc thin nh tam mui. Bi vy, mun hng dn ch, lm cho n pht sinh php dc chn chnh, ngi ta khng th khng da vo s tu luyn Thin v Gii.

Sau ht l s kho st v phng din tu luyn cm tnh. N vn tc th Pht cho cm tnh l kh (th th kh), cho nn mi ngn nga s sinh hot phng tng tnh cm. V tnh cm vn lin quan cht ch vi dc, dc c tho mn th vui, khng tho mn th kh, thnh th dc cng b nhng tnh cm vui kh buc rng bao nhiu th cng tr nn cng thnh by nhiu. Nh trong nhng phin no cn bn l ba nc c tham, sn, si t ra, tham v sn cng thuc phm vi tnh cm. Ri n ci ti, ci ca ti, nu ng trn bnh din l tr m quan st th l mt nhn thc sai lm, nhng chnh n cng li l mt loi tnh cm. Cho nn, ngi ta khng cn l ti sao Pht cc lc ch trng phi c ch tnh cm. Tuy nhin, thi ca Pht i vi vic tu dng tnh cm cng ging nh i vi s tu luyn ch. Ngha l mt mt ht sc ch ng tnh cm, ng thi mt khc li c gng bi p nhng tnh cm tn gio, cm tnh o c v cm tnh thm m v.v; v nhng tnh cm vn ly ci kh, vui lm bn v m c thnh lp, nhng khi nhng tnh cm y c tnh ha th chng siu vit c kh, vui v ri c kh nng i ti ch siu vit c ng chp, ng dc, c nhn vo kha cnh ny ta cng thy c php tu dng tnh cm nht ban ca Pht. Trc ht hy xem xt v tnh cm tn gio. D nhin Pht ly s hiu bit chn chnh thanh tnh v s thc hnh lm im then cht cho vic tu o, nhng Pht cng bo cn phi cn phi ri l tr v chuyn da vo tn ngng (suddha) na, cho nn Pht cho ng cn, Ng tn l bc u ca vic tu o. Ri n im xut pht ca o La-Hn cng li ni n ty tn hnh (sapdhnusari) v ty php hnh (dhammcusari) nu r tn ngng l con ng t n La-Hn. Duy c im cn ch l tn ngng y i vi Tam bo, ly Pht lm trung tm, tc trn i ch tm quy y, tin tng mt cch thun khit, khng mt my may hoi nghi; khi c mt nim tin nh th th ci ng chp nh nhen s t tiu dit, v tm khng cn s hi, lun lun c bnh thn, v an n. Pht thng bo mi ngi rng : Thch thng dy cc b h rng, nu cc ngi gp vic g lm cho s hi th khi y c ngh n ta ( Thch) th s hi s bit i ngay. Ta (Pht) cng ni vi cc ngi nh th; nu c iu g s hi cc ngi c ngh n Tam Bo l s hi tiu dit ngay(1) (dch ). (1)Tp-Hm 35, p. 675.

Trong tn ngng Tam Bo, Pht Bo nng lc ln nht, v cc t Pht v nhng tn thun thnh u cho Pht l s tn ti siu t nhin. Vy i vi Pht, pht khi lng tin v tuyt i quy y th c th em ha ng ci ta nh b ca mnh vi ci nhn cch v i ca Pht. Ny cc Bt-S, nu cc hu tnh trn i ch ngh nh mt php thi th ta bit chng nht nh s c qu Bt Hon. Mt php y l g? l nim Pht. Ht thy hu tnh ch v khng nim Pht nn c phi i li mi trong cc ng c m chu kh sng cht vy(1) Ch da vo mt php nim Pht vi tm ch thnh thi m cng c khi c gi l Hu d Nit-Bn, t n qu Bt Hon, khng cn phi ln ln trong vng sinh t na : l ngha ca on vn trch dn trn y. V sau, i Tha gio ly A Di lm trung tm pht ng phong tro tn ngng tha lc nu nhn xt v phng din t tng bao hm trong Pht Gio Nguyn thy, th tn ngng tha lc ca i Tha cng ch l s ni tip h thng t tng trn y m thi. Tc kt qu s l : ly vic nh ngh n nhn cch ca Pht lm ni dung ca Thin lm t duy, ri v phng din khch quan th li lp nhn cch y lm ch th tip chng sinh. (1) Kinh Bn s, quyn 2, t 25. Mt tnh cm na cng quan trng ngang vi tnh cm tn ngng ch thnh v thun khit trn y l tnh cm o c cng c Pht ht sc cao. S thnh lp o c, nh trnh by trn, ni mt cch tiu cc, l ch dit tr ng chp, ng dc, hi sinh t k, nhng, ni mt cch tch cc, th li ch m rng lng v ng, coi mnh v ngi l mt th; bt c nhn xt v kha cnh no, o c cng u l con ng gii thot ci ta hp hi. n ci phng php dit tr phin no su hn th s bi p tnh cm o c li cng tr nn trng yu hn na. Nh vo t nim nguyn cho ht thy chng sinh u c tt lnh m ci tm b sn hn lm nh bn s c trong sch (Sabba panabhta hitanukampi vyapade padosa cittam parisdheti) Trn y l li Pht thng ni. Hai ch t nim (anukampi; omukampati) mang trn ngha thng yu. Tnh thng y cng nh tnh thng m hin thng con ; tnh cm ca mt ngi yu i vi tnh nhn, tc l ci tnh cm yu thng k khc m tuyt i khng mng n li hi. Nu di chuyn ci tnh cm ny sang lnh vc Thin nh t duy th l nim

c m em lng yu thng v hn ri khp cho mi loi hon thnh php tu T v lng tm l T (metta), Bi (kurana), H (piti), X (upekka) vy. Do lng t (bi) m m rng ra n phng th nht, cng n phng th hai, phng th ba, phng th t, trn, di, dc, ngang, tc m rng ra ht thy cc phng ri lng t i v lng, khng gin, khng ght, bao trm ht thy th gian trong tnh thng v hn(1). Trn y l nhng cu vn thng c thy ri rc trong cc kinh in. c theo s gii thch sau ny th t c ngha l vui vi ci vui ca ngi, bi l bun vi ci bun ca ngi, c hai u l s tu dng t bi v lng, i vi ht thy chng sinh trong khp mi chn tri u bi p tm ng tnh tuyt i, v tm thng ngi tuyt i, nh th m gt ra c thnh kin phn bit mnh, ngi mt cch nh nhen t n cnh vc gii thot. i vi tu php ny, Pht rt qu trng v nhit lit tn dng. Tt c cc phc thin, nu so vi s gii thot dp tu t tm m t c th trong mi su phn khng bng mt phn. Trong mt ni hu tnh, nu tu t tm th phc y v bin, hung cho trong tt c cc ni(2) (1) D. I, p. 71 ; A. II p. 210, ibid III, P, 92, (2) Kinh Bn S quyn 2, t 28a. Xem th th thy ci gi tr ca s gii thot do tu tm t bi m c c ln lao bit chng no. M khng nhng ch trong thi gian tu dng m ngay c sau khi gic ng ri, ci tc dng t tm cn trc tip biu hin bng hnh ng cu chng sinh: tnh thng bao la ca Pht chnh l do s tu dng y m c. Cho nn, nu i thnh s tu dng trong thi k tu hnh th chnh l i th nguyn cu v bin chng sinh ca B Tt. Sau ht ni v phng din m cm. D nhin, vo thi k Pht Gio nguyn thy vn cha c hi ha v iu khc c dng trong tn gio; nhng, nh cnh p thin nhin m xu hng ti o gii thot cng l mt phng php tu dng tnh cm rt r rt. V im ny, t rt sm, b Rhys Davids cp n rt r rng(1), v gio s T-Khi cng c bit ch v kha cnh ny(2). Loi tnh cm ny c biu hin mt cch hin tr nht trong Trng-Lo-Ca (Theragath) v Trng-Lo-Ni-Ca (Therigath). Theo b Rhys Davids th nhng bi th tn gio ca ngi cnh p thin nhin chim mt phn su ca ton tp Trng-Lo-Ca. Xin trch lc mt s cu sau y :

(1) Mrs. Rhys Davids ; Budbhism, pp 205-212. (2) Cn Bn Pht Gio, thin th su, chng th nm. Gi thi t mt, bu tri sng trong ; Lon tm dp, lng ta lng yn(1). Tn cy ta bng dng sui un quanh, hu, vn nhn nh. Trn nh ni cao, mu l non xanh bic, lng ta thy vui Mt con ng mn m a nhng ht ma thu, nhn ln bu tri, chp dt, sm rn. Mt v t-khu tin vo ng ni nhp nh trm t - tt c th vui th gian khng bng nim vui c tnh ny. Trong m khuya ma ri tm t, ni rng m u, mnh th gm tht. Mt v t-khu tin vo ng ni nhp nh trm t - tt c th vui ca th gian khng bng nim vui tnh lng ny. trong rng thm hoc trong hang ng Lng ta bnh thn, khng s khng bun Nhp nh trm t th vui ca th gian khng bng nim vui an tnh ny Gia cnh u tch tm hn thanh thot, Nhp nh trm t - nhng th vui th gian khng bng nim vui nh nhnh ny. (1) Therag, 05 Tt c nhng cu trn y u din t s lng tm i trc v p ca thin nhin m ca tng nim vui tu o. iu ny cng cho ta thy ci l do ct ngha ti sao Pht v cc t ca ngi u ly A-lan-nh (Aranna-ch u tnh) lm ni tu o, v ch c nhng ni vng v v gn vi thin nhin nhu th mi gip ngi ta lng ng tm t mt cch hu hiu nht m thi. Cng nh c-bin-h-ngch-nho (?) ni, ci m cm thun chn l con ng siu thot hin th, v, mt khi ng trc cnh p thin nhin th ngi ta khng thy mnh l mt c th ring bit m ha ng vi thin nhin, l l hon cnh thch hp nht khm ph ci ta nh b ca

mnh. v sau, ngnh m thut Pht gio rt pht t tht ra cng khng ngoi vic kt hp vi tinh tho tn gio ng dng m cm vo vic tu o; nht l ti Trung-Quc v Nht-Bn, cc nh Thin hc phn nhiu u k thc tm hn vo cnh tri my non nc m tu luyn thin qun, chng qua cng ch l tha k ci tng phong ca Pht Gio nguyn thy m thi(1). Tr ln, chng ti trnh by v ba phng din ca tm ng dng vo phng php tu o nht ban t n gii thot. D thin, y khng phi l cch phn loi ca Pht, ch v ti mun trnh, khng a ra nhng o phm m Pht phn loi mt cch rt phin phc, nn ng dng phng php mi so snh v thuyt minh nh trn. (1) Theraga. 113 Tuy nhin, nhn xt theo ba phng din trn, ta thy, khi tu o thc t, o phm no cng u l phng php tu luyn ton th tm. Nu nhn xt mt phng din khc th, nh ni trn kia, ty theo cn c bt ng ca nhng ngi tu o m ci phng php tu o cng li khc nhau; tc l c phng php chuyn ch trng v mt tnh cm, cng c phng php chuyn t nng phng din l tr, tng y cng c l t nhin. Do , khi t n v gii thot th i khi tuy l mt, nhng ci cnh tng th li hi bt ng. Cho nn, cng l danh t biu th gii thot m c tm gii thot (tnh ), tu gii thot (l tr), t tm gii thot v tn gii thot vn vn, tt c u do chuyn tu o hnh m c s sai khc nhu th, v cng s nh hng n nhn cch hot ng sau khi gii thot. V sau, n i Tha Pht Gio, c ngi chuyn ch trng vo vic tu luyn ch, nh phng php tu o ca Thin Tn; c ngi ch trng tr, nh nhng phng php t bin ca Php Tng, trit hc ca Thin-Thai v Hoa Nghim, li cng c ngi ch chuyn ch trng tnh cm, nh phng php tu o ca Tnh--tn. C th ni, tt c s phn chia tn phi ny u bt ngun t ci phng tin xa xa ny(1). ---o0o--6- C BIT LUN V S TU DNG THIN NH.

Pht tuy c chia o phm thnh nhiu loi, nhng trong vic tu o th thng lt Tam Mui (Samdhi-Thin) lm trung tm. Nh trn chia tm l thnh ba b phn tu dng quan st v bt c l tu dng tnh cm, tu dng ch, hoc l tu dng tr i na cng u phi nh vo Thin m c hon thnh, nu xa ri Thin qun th khng th c s tu dng gii

thot ch thc. Do , theo thng l, trong nhng c mc tu o, Pht thng t Tam Mui sau cng. Nht l trong A-Hm, Thnh-o kinh, ni v tm chnh o, bo by chnh o kia chng qua ch l s d b (upanisa) v t liu (parikkasa) lm ny sinh chnh nh m thi(2). Bi v, s tu dng Thin nh tam mui, mt mt nhm thu nhip cc cn, lt b ng chp, ng dc, l phng diu chnh, mt khc, ly s chuyn nht lm trung tm khng nh l tng, l phng din qun, c hai phng din b cu cho nhau thot li tiu ng chp m thc hin o vnh vin: iu ny chng ti bn k trong Su Phi Trit Hc, phn cui thin Du D, y khng cn lp li na. Tm li, c Pht hin nhin cho Thin nh l s tu dng cn bn nht i n gii thot, bi th, y, cn phi bn thm v im ny. (1) Theraga, 520-526. (2) Trung-Hn 49, Thnh o Kinh, p. 230; M H7 Cattarisaka III, p.71. Ni mt cch i th th php Thin nh ca Pht cng khng khc my vi php ta thin nht ban ca thi by gi; tc l tri gii, gi thn tm cho trong sch, ngi ngay ngn ni yn tnh, iu ha hi th, kim st cc cm gic v tp trung nim. Ci gi l ngoi o thin cng khng khc my vi Pht Gio. T kinh Sa-mn-qu cho n cc kinh in khc, nhng phng php trn y u c ch by mt cch rt khn thit. By gi hy b bt nhng b phn c coi l d b m ch tho lun v phn cn bn l Tam Mui m thi. V Thin qun, tuy Pht c chia ra nhiu loi Tam-mui, nhng trong , ci th bc c coi l trng yu nht l tnh t, tc l thin-na (jhna dhyana) v s tin trin ca thin nh c chia thnh bn th bc gi l T thin ni r ci lch trnh tu dng ca tm: y l m phm ca Thin qun m trong cc kinh vn thng ni n. V T Thin cng khng hn l sng kin ca Pht m l do mt hoc tt c cc phi ng thi thc hnh. Chng hn nh trong kinh Lc-Thp-Nh-Kin c k ra nm loi nit-bn hin ti th, trong , bn loi, tc l S Thin n T Thin, trc tip c coi l trng thi nit-bn, ri li gii thiu nhng thuyt ca ngoi o thi by gi, l mt chng minh c th. Bi vy, c l lc mi xut gia, khi n hi o, Pht nghe ng A-la-la ni v T-Thin, ri sau , vi thi trung o c hu, Pht ci bin n thnh mt phng thc nht nh chng? Tm li, bt lun l ngun gc t u i na th T-Thin cng vn l mt phng thc Thin nh trng yu nht ca Pht gio: khi Pht thnh o c nhin l nh T Thin nh nh, m ngay c lc sp

nhp nit-bn cng li nhp nh ny, Nhng, c iu ng tic l tt c cc kinh vn thuyt minh t thin i khi u cng mt ging iu nh nhau, u khng ni r c ci ngha ch thc ca n ch no. By gi chng ti xin phn tch nhng cu vn thnh nh-hnh nh nhau; S thin. Trong lc chuyn ch tm vo mt i tng no th dn dn tnh dc b loi b, tin n tiu dit tm c. V trong ci trng thi xa la dc v c y th ngi tu Thin cm thy vui mng (piti) v an nhin t ti (sukkha) , ni tm li l c nm mi v an vui ca Php. Tuy nhin, giai on ny, c s phn bit v i tng (vitakkha) v cn c t l (vicara), cho nn, v phng din biu tng, vn cha c trm tnh, bi th, giai on ny mi c gi l nh S Thin, tc l ch cho cc bc u tin chuyn trm tnh v mt tnh m thi. Nh Thin. C th m tu luyn tin ln na cho n khi phng din biu tng cng trm tnh, khng cn phn bit i tng v t l, tm ch tp trung vo mt im duy nht (cetasa ekodibhava); trn kia nh s trm tnh v phng din tnh m hnh gi cm thy vui mng, cn by gi th nh s trm tnh v phng din biu tng m hnh gi cm thy nim vui sng. l Nh Thin. n y ngi tu thin cng mt lc iu phc c tnh v ch ng s tp lon ca biu tng. Tam Thin. C th li tin ln thm mt nc na m vt b ci tm an vui, tr v vi trng thi hon ton bnh tnh (upekkha-x), cho n chnh nim (sata), chnh tr (sampajana), thn th t n cnh gii nh nhng, l Tam Thin, tc l ch s gii thot c nim vui sng t c Nh Thin. V tm tp trung y cng bt u pht sinh tc dng du tr. T Thin. T tin ln na th s nh nhng ca thn th cng khng cn, ta h nh khng cn thy s tn ti ca n, hon ton siu vit tm kh vui; s bnh tnh cng c thun ha n bt ng (upekkhasati parisuddhi) tr thnh trng thi trong sng nh mt gng, ngng t v phng lng nh nc khng gn sng, tc l T Thin. n y th hnh gi thy sut i tng ca qun tng l chnh bn thn mnh vy, tc l, tm cnh tuyt i bnh ng, khng cn thy ch quan, khch quan i i na. Tm li, tin trnh tu dng T Thin trn y l, trc ht, bt u t gii phng khi phin no ca dc, th n, thng nht biu tng, c th ln lt tin ln, siu vit t l v phn bit, siu vit kh, vui, cho n siu vit c s tn ti vt cht m t n cnh a vng lng bt ng, v cui cng

ch c s sinh hot tinh thn ca du tr thun tnh. Tc ci c trng ca T Thin l, mt mt ch ng ch c nhn xy dng nn dc vng, mt khc, ng thi, da vo s quan st ca du tr m xc lp cnh gii l tng. Ni theo thut ng th ci chnh l c gi l Ch, Qun bnh ng; bi v, nu qu thin v ch (samatha) th s lm cho tm mt ht sc sng; ngc li, nu qu thin v Qun (Vippassana) s sinh t l lm cho tm tn lon. Duy ch trong T Thin l c s qun bnh, trnh c t oan thi qu, cho nn ngi ta khng thy lm l ti sao T Thin c coi l con ng then cht i n gii thot. Cho n c nhng s diu dng ca cc th thn thng cng do tu nh ny m c. Cn mt phng thc khc na m Pht coi trng ngang vi T Thin, l T-sc-nh (Anup). Tng truyn, Pht hc c nh v-s-hu th ba t ng tin A-la-la-ca-la-ma v nh Phi-phi-tng th t t ng tin Ut-ca-la-ma-t(1) l nhng th thng hnh thi ri em sa i v thu dng. Lc u chng ch c dng lm phng tin tu nh thi(2), nhng sau th c kt hp vi T Thin v gi chung l T-thin-v-sc-nh. T-v-sc-nh l: 1- Khng V Bin X nh (akasanancayatana) 2- Thc-V-Bin-X-nh (vinnanacayatana) 3- V-s-Hu-X-nh (akincannayatana) 4- Phi-Tng-Phi-Phi-Tng nh (nevasannnanamayatna). Khng V Bin nh l li tu khm ph tt c mi quan nim vt cht, ch ngh v khng gian v bin, trong tm ct t vi mi tng sai bit ca ngoi gii. Thc-V-Bin-nh li tin ln tip xc vi ni gii m suy nim v cc tng sai bit sinh khi trong thc. V-S-Hu-X-nh l php tu tin hn na, siu vit c khng gian v thc m i n ch qun tng ht thy s tn ti vt cht u khng c. Sau ht l Phi-Tng-PhiPhi-Tng-nh. Ba nh trc tuy tiu dit ht cc tng sai bit trong v ngoi i n chn khng, nhng vn cn ci tng ht thy khng, cho nn li phi tin thm mt bc na m tu luyn v tng, m cng khng phi v tng, tc l php tu nh hon ton thu sut quan nim ht thy khng. So vi T Thin iu ha c Ch v Qun th T-V-Sc-nh chuyn khuynh hng v phng din Ch m thi. (1) Trung-Hm 56, La-ma-Kinh M, 26 Ariya pariyesanna. (2) Trung-Hm 49, i Tiu Khng Minh M, 121-122 Sunnate.

T thin v sc nh trn y, lc u c dng thch ng vi nhng phng thc cc bit, trong nhiu trng hp, Pht thng chi lm hai v bo gia hai khng c quan h g. Tuy nhin, cng c nhiu ch kt hp chng thnh mt h l, t T Thin tin ln ni n T V Sc, nh khinh Phn Bit Qun Php trong Trung-Hm 42 (M.138 Uuddesavibhanga) l mt th d. Khi kt hp lm mt T-thin-v-sc-nh c t trong mt ci tn chung l Bt-ng-Ch (Samapttiya n tm bc). S d nh th l v gio l ca Pht v sau c chnh l dn dn nn mi c s kt hp gia hai phng thc ny. Nh vy T-thin-t-v-sc tr thnh php cn bn ca tt c thin nh Pht gio. Nh ba ci Dc-gii, Sc-gii, V-sc-gii cng chnh l th gii quan c cu thnh thch ng vi nhng tng bc ca loi Thin ny(1). Ba ci tuy c coi l cnh gii lun hi, nhng, ng v phng din tin trnh tu o m nhn xt th im ct yu ca vic tu o l phi t n th gii gii thot ti cao, cho nn, tha nhn c qu trnh tam gii l l ng nhin. Li na, ngoi Bt-ng-Ch ra, cn c mt loi nh tng t nh nh Phi-tng-phi-phi-tng, l Dit-th-tng-nh (sannavedayitanirodha), n bc ny th c th ln tng u hon ton tiu dit. Mi nhn qua th ngi tu nh ny chng khc g ngi cht, duy c im bt ng l: ngi cht chm dt mi hot ng ca ba nghip thn, khu, , th (ayu). Non (usma-hi m) cng khng cn, nm cm quan b ph hy; cn ngi tu nh ny th nm cn vn y nguyn, th, non cng khng mt, l im khc vi ngi cht(2). Ngi ta tin rng nh nng lc thin nh, hnh gi c th ct t mi hot ng ca thn tm m vn tn ti tri qua vi trm nghn nm, v nh Dit-Th-Tng chnh l mt gii php cho tn ngng . (1) Trung-Hm 43, Phn Bit Hnh Kinh M, 120 Sankharuppati. (2) M. 43 Mahavedalla I, p. 296; Trung-Hm 98, i Cu Hi La Kinh, p. 270. Trn thc t, nh ny c th c coi nh s tip ni nh Phi-tng-phiphi-tng, nhng, trn vn php tng, n li c coi l c lp v, thm vo Bt-ng-Ch k trn, c nhiu ch ni n l v cao nht trong Cu-Th--nh (Navanupubbavihara)(1). Tuy nhin, theo ti, y chng qua ch nhm i khng li tn ngng v-tng-nh ca ngoi o m thi ch tht ra, trn thc t, cng c nhiu t Pht khng tu nh ny m vn t c mc ch gii thot, c th ni, y l iu rt k qui.

Nh vy l Pht chia ra nhiu giai on thuyt minh tin trnh tu dng thin nh, v cn ch by rt nhiu cng n, tc quan nim i tng, cho s chun b v ng dng; chng hn ci gi l T-v-sc-lng,. T-nim-tr, cho n Bt-thng-x, Thp-bin-x v.v u c th c coi l v s ng dng T-thin-t-v-sc m lp nn. Tuy nhin, y c u ta cn ch l, iu ct yu trong vic tu nh l khin cho ngi ta c th x li tt c mi s chp trc t n cuc sng tinh thn t do tuyt i ch quyt khng phi coi thin nh t n l mc ch chung cc, im ny c trng theo T Thin hay T V Sc th r. Bt lun trong T thin hoc T V Sc, ngi tu thin phi vt b ci cnh gii chng c tip tc i ln na, v nu c chp trc vo thin nh th tc l i ngc li mc ch t do tuyt i ri. Bi th Pht thng cnh gic chng li ci gi l v nh (nm mi nh) vy. (1) A. IV, p. 140 Anupubbvaihara. Pht bo Bt-ca-li rng, nhng t-khu kia khi tng v t th chp cht ly t, khi tng v nc, la, gi, cho n khi v lng khng x (khng v bin x), thc nhp x (thc v bin x), v s hu x, phi-tng-phiphi-tng x, v mt tri, mt trng, thy nghe, hay, bit, hoc c, hoc tm kim, hoc bit, hoc qun xt tt c u nm st trong tng ca h. ny Bt-ca-li-t-khu, ngi tu thin khng y vo t, nc, la, gi, cho n khng y vo ci hay bit, ci qun xt m tu thin(1). ngha on vn trn y cho ta thy ngi tu thin chn chnh khng chp trc vo thin nh, m tu thin vi mt tinh thn gii thot, ngha l khng b dnh cht vo bt c ci g hoc ch no. Bi th, nhng ngi tht t n Thin quyt khng phi nh bn ngoi o bo mt khng nhn sc, tai khng nghe ting, m vn c nhn, vn c nghe, nhng nhn, nghe ng nh thc, ngha l khng ham m, khng chp trc, khng mnh b kt cng trong ci mnh thy, nghe, hay, bit, m lun lun nhn nghe vi tinh thn t do tuyt i: mi l ch cc tr ca Thin. Thn thng cng m ra, m ngha tu Thin chn chnh cng . Nu qun iu ny ri c gi kh kh ly ci cch thc T-thin-t-v-sc th s phn bi hn ci ngha ch thc ca Pht dy v Thin: y chnh l im sai khc gia Thin Pht Gio v Thin ngoi o. Bi th, nu ni mt cch cng cc th Thin chn chnh khng phi ch khi no ngi xp bng ngay ngn trong rng su ni thm, hoc gia ng khng hoang vng m suy t mi l Thin, m ngay trong i sng hng ngy, c th ni, nht c nht ng: i, ng, nm, ngi v.vtt c khng xa ri Thin.

(1) Tp-Hm 33, pp. 661-662, Ngoi Bt-Ca-Li cn c mt kinh Pht: ni vi Sn- T Khu m ngha cng nht tr vi vn Ba-li A, V, pp. 7-8. y cn c theo Hn dch, Ni tm nh ch thin. Rng i, ng u nh; ngi nh, nm cng nh, khng lc no Rng khng nh: l php thng ca Rng. So jhyi assa sarato ajjhattam susamahito, Gaccham samahita nago, thito nago samahito, Sayam samahito nago, nisinno ki samahito. Sabattha samvuio nago, essa nagassa sampada (1). (1) Trung-Hm 26, Long Tng Kinh p.138, A. III, p. 347. Trn y l nhng li nhng li xng tng Rng, tc Pht. Nu Thin chn chnh khng t n th vn cha phi l rt ro. S d Thin ti TrungQuc v Nht-Bn c thnh hnh v pht t, chnh cng nh s ch trng v im ny. ---o0o--CHNG V - TIN TRNH TU O VI LA-HN
I- LI LM V S SM HI

Nhng iu c trnh by trong chng trc ch yu l cc phng thc tu o; cn c vo nhng phng thc y m c gng thc tu, l s tu hnh ca cc t Pht v, kt qu, s t n gii thot. Tuy nhin, y ta nn ch , cho d l mt t Pht cng v tt khng c nhng kh khn trong vic tu o. Li na, tuy sau khi thnh v La-Hn th phi thng siu vit, nhng, cng nh bn thn c Pht, trong thi k tu hnh th ngi ta khng th khng th nhn rng v La-Hn y cng l mt ngi thng nh tt c mi ngi thng khc; m th th, d nhin, cng khng th trnh khi nhng li lm ca con ngi. y ta gt ra mt bn vn ca chnh c Pht, m ch trng ra nhng trng hp ca cc v t Pht c gi l i-A-La-Hn cng r. Chng hn, ai cng bit, XLi-Pht l t hng u ca Pht, l mt bc thnh, y th m c ln thng sut nm trm v t khu, qut tho lm no lon n ni Pht phi ui lui ra(1). Ri m Mc-kin-lin, mt t ln ngang hng vi X-lipht, cng thng ng gt trong khi tham thin, b Pht qu trch rt nng(2). Li nh La-hu-la ni trn, sau ny tuy c coi l ngi tu

hc hnh b mt (Sikkbakama) vo bc nht (3), nhng khi cn l Sa-Di rt thch a ct nghch ngm, thng l ci gai trc mt ca cc bc trng lo v b Pht qu trch lun lun, vic ny c trong kinh lut u c ghi chp(4). Li nh u--di (Udayi), v sau tuy c gi l Trng-Lo, nhng khi cn tr ta h nh b tnh dc bc bch n ni phm nhiu li lm, do Pht mi t ra nhiu quy nh ht sc phin ta v gii dm. iu ny c chp trong cc lut vn(5). n cc bc i t nh X-lipht, Mc-kin-lin, La-hu-la v u--di m cn phm nhng li lm nh th, th th hi nhng ngi t xut gia v ng c khng chnh ng cn phm li lm n u na: iu tng c suy ra ngi ta cng bit ri. (1) Tng-Nht 41, p.445. (2) Trung-Hm 20, Trng-Lo-Thng-Ta-Thy-Min Kinh A, pp. 65-91. (3) A, I, p. 24. (4) Ng Phn Lut 2, t 1, pp. 10-11. (5) Tng-Nht 46, p. 463. Pht phi i ngc li vi bn ca mnh m t ra nhiu quy lut phin ta v cht ch chnh l ch ng bn ny. Bt c ai, khi c lut s khng ly lm l l a s nam n t Pht, trong lc tu hnh, thy nhng ngi nh th gy qu nhiu phin ly cho Pht bn chn nn m hon tc mc du khi xut gia l mun tm cu s gii thot; hoc cng c nhiu ngi thy th cng hon tc, nhng sau suy ngh li th b nh y. Tng-u-x-li-pht (Hatthisariputta) l mt trong s nhng ngi y(1). V li, trong cng c ngi by ln hon tc, by ln quy y(2). Li c k t n a v rt cao nhng li phn Pht, m mu ph hoi gio on; -b-t-a l mt th d r nht loi ny. Tm li, nhng t ny ca Pht, trong thi k tu hnh th vn l ngi, tuy pht tm i b- m xut gia, nhng v ci dc vng m qung t nhin ca con ngi, nn thng hay phn li vi tm cu o, iu tng cng khng nn trch. Duy c iu ng tic l a s t Pht v sau, theo truyn k, tr thnh cc bc thnh, nhng khng bit r ci chn tng ca tng ngi c truyn li nh th no. Duy ch nhn xt theo cc k ti rc th thy trong s , c nhiu ngi t ra tng mt ln lm vo nguy c; l mt s tht khng th che giu c. (1) Therag, 200; Commentary. (2) Therag, 1009 (Mrs. Rhys Davids; Translation p. 347.)

Song m, lm cch no h cu vn c nguy c y? l vn sm hi, ngha l, tuy phm ti li, d nng n u i na, nhng bit n nn hi ci th, mc du trong khong lun hi v tn, vn c th c c hi c gii thot. Trng hp b-t-a chng hn. ng trn lp trng c Pht m ni th -b l mt ngi cc c. Nhng theo Tng-Nht-A-Hm, bn hn dch, th tng bo A-Nan l, trong tng lai, tri qua mt kip a a ngc, -b-t-a s c gii thot m sinh ln ci tri, qua mi su kip sau na s thnh Pht Tch-Chi (Vipasi Buddha) m c danh hiu Na-m (Nama). K s ny d nhin l c thnh lp rt mun, c phi qu tht Pht ni nh th khng th iu vn cn phi kho tra v phi kim li mi r c. Nhng n l kin gii ca Pht gio th iu khng cn h nghi g na (-b-quan trong Php-Hoa sau ny cng bt ngun t kin gii y). i c nh -b m cn th th nhng ngi km -b lo g khng c c hi cu vn nguy c? iu ny tng khng cn ni ai cng thy; nht l khi phm ti nhng bit y php (Yatthadhamam) bc l (patikarati) sm hi (khampati), tc nh s n nn sa i, th ti li cng tiu dit: l ch trng nht qun ca Pht. Bi th, mt cht li lm cha phi l iu tuyt vng, quyt khng th ph hoi s tu hnh mt cch vnh vin min l hnh gi bit n nn ci hi. Ngi ta i, khi phm ti li m bit sa i th l ngi tt. Gio php ca ta rt rng ri, vy cc hy n nn hi ci (1). Trn y l nhng li Pht dy rn. -b-t-a, ngi mu hi Pht, v A-x-th-vng, ngi git cha ginh ngi vua, khi h n xin sm hi. Nh vy, nhng ti li km ti git cha lo g sm hi m khng c thnh tnh. Do , cc T-B-Sa-S Ca-thp-di-la ni v li lm ca tkhu v v s quan h gia sm hi v gii nh sau: Nu c phm ti m sa i dit tr th gi l C-thi-la (gii), ht nh ngi tr xong n th sau c gi l ngi giu c(2). Xem th bit Pht cho sm hi l nng lc cu t ln mnh bit chng no. V, ng trn lp trng l lun m nhn xt, th tu o chng qua cng ch l khm ph ci ta c tm ci ta mi thun theo chnh php, cho nn, sm hi, nu qu tht l chn thnh th cng ch l ci ta hm qua khiu chin vi ci ta o c hm nay, do , hnh vi sm hi t n l tu o ri, chnh v th m n c nhn l c nng lc cu t i vi ti li. Thuyt ny ca Pht gio pht huy rt nhiu ci c trng tn gio cu t ph bin ca o Pht. Mt mt dy ngi ta phi cn trng, ti li nh

nht n u cng phi s, mt khc, tuy c phm ti nhng li dy ngi ta nh n nn sa i m c thnh tnh: c th ni, Pht gio c gi l ca t rng m chnh l im ny. (1) K-s ny ging ht nh trong kinh S-Mn-Qu, Vn Ba li l <<Cc ngi qu tht tha nhn ti ca cc ngi l ti m n nn sa i ng nh php th ta s nhn cho, v trong thnh gio ca ta, bt lun ngi no, bit ti l ti nhu php sm hi th tng lai s c sng nh lut ghi quy nh>> D,I,P, 85. (2) Therag, 45, Ph truyn, Cc t ca Pht tuy can phm nhng li lm, nhng phn nhiu vn c th ln lt i ln chnh l nh hiu nng dng thnh ca nn gio l va trnh by trn. Ngha l, tuy h phm ti, nhng nh c cm ha ca Pht v nh nng lc sm hi ca bn thn, h li thy o tm c phc hi v n lc hng thng- V im ny, ta c th k ra nhiu trng hp i chiu. Xa c ngi tu o, na chng thoi chuyn v hon tc. Nhng tnh c thy con b ko xe qu nng, n l tng bc nng n nhng vn c i ln, do m cm thy phn khi v li tr v tu o mt cch tinh tin nhit thnh(1). Li c ngi thy o hnh chm tin, m bc mnh; nhng mt ngy kia cht thy ngi nng phu tt nc, ngi i sn tp bn, bn hiu ra rng tt c u do ch chuyn nht m t mc ch, ri t dc ton lc vo vic tu o(2). (1) Theragatha, 19. (2) Nh Trng Lo B-k-sa (Vangisa) S, I; Tp-Hm 4. pp, 732-733; Therag, 246 xv., Li c ngi tnh kh tht thng, cht gin cht vui, cht ghen ght, cht bun bc; nhng sau n nn sa i m c gii thot(1). Cng c ngi hon tc, nhng v b m khc lc khuyn can nn tr li Tng ga ri sau thnh A-la-hn. Ngoi ra, cn nhiu trng hp sp sa chu, nhng li gng c v phn u tu o m khng th k ht y c. Trong nhng trng hp nh vy, phn nhiu u nh vo nng lc sm hi ca chnh mnh v s khuyn bo thn thit ca Pht hoc ca cc v trng-lo thng ta m nhng ngi tu o li cm thy mnh c mt sinh kh mi thng tin trn ng o hnh. Khng nhng th, n ngay nhng ngi b x hi ln n, Tng-gi trc xut, nhng nh sm hi v tu o vn c th

c qu thnh, v s ngi ny cng khng phi l t. Nh Ch-Man, tc ng-cu-l-ma (Angaulimola) chng hn. Hn l mt tn bo c, chuyn git ngi ly ngn tay ca h lm m i. Nhng mt ngy n, hn n nn ti c v quy y Pht m c gii thot(2). Li nh trong Tng-chng, c Xin-N t khu (Chonna) vn l ngi nh xe cho Pht khi Pht cn l thi-t, v mi quan h y cho nn mi xin Pht xut gia. Nhng sau, v mnh trc kia l ngi c thn cn vi Pht, lm nhiu iu v l, khinh nhn chng tng. (1) Therag, 44, ph truyn. (2) Tp-Hm 38 p. 995 M, 86 Angul Mala; Therag, 255. Tuy nhin, v sau bit n nn sm hi v chuyn cn tu o m t c ngi thnh nhn. y cng l mt trng hp mang nhiu tnh cht dy rn(1). Tm li, Pht trc kia cng l phm phu, m t lc u cng l phm phu, cho nn Pht mi ch by nhiu phng thc tu o, nhng vic thc tu thc chng khng phi l mt vic d dng, m phi tri qua bao gian nan nguy him mi t c mc ch. D nhin, trong cng c ngi t u n cui khng gp mt s kh khn no, nhng s y rt t; cn thc t th i khi phn nhiu u b nhng d hoc vi khn v iu gn thnh nh mt cng l. Ci m Pht gio thng gi l Ma Vng (Mara papima) chnh l ch cho s chng ngi o php c nhn-cch-ha ny. C xem t Pht cho n a s t ca ngi u phi phn u vi Ma-vng, tc l s xung t gia ng dc, ng chp v tm B-, th r. Tuy nhin, nu thot ra khi c vng vy y th chnh mi l ngha ch thc ca n lc tn gio. Bi th d c mt ln sa a cng khng h chi, v vn cn kh nng v c hi dn n gii thot: l im v i ca c Pht. S d chng ti c lp i lp li di dng v im ny l v chng ti nhn thy v sau cc nh vit truyn k ca Pht u cho ngi sinh ra l thnh nhn, l siu nhn, l nh tn-gio thin bm v.viu ny khng nhng ch tri vi s tht bnh sinh m n cn gy tn hi cho Pht gio l khc, bi v th ti phi c bit nhn mnh v im k trn. (1) D, 16 Mahaparinibhana II p. 154: Trng-Hm 4, Du anh Kinh p. 786: Ng Phn Lut 3, t II p. 196; Therag; 59 v.v ---o0o---

2- S C QU V BN CHT CA N (Lun v La-Hn)

Nh th, c theo o trnh k trn m tu tin th s ln lt t n cc cnh gii m, trn hnh thc, theo thng l, c chia lm bn on gi l T Qu La Hn. Th nht, qa D-Lu (Sota apanna Tu -hon) l qu v ca ngi c d vo hng thnh nhn. Ngi c qu ny ri cn phi sinh ln ci ngi v ci tri by ln na mi chng nit-bn. Trn php tng, qu ny cn c gi Cc-tht-sinh (Sattakhattu parama). Th hai, qu Nht-Lai (Sakkadagami T--hm), l qu v m ngi t n ri th ch phi sinh vo th gii ny mt ln na l c gii thot, bi th m gi l Nht Lai. Th ba l qu Bt-Hon (Anagami A-na-hm). Ngi t ti qu v ny, sau khi cht, khng phi sinh tr li nhn gian na, m lun trn ci tri chng nit-bn, cho nn gi l Bt-Hon. Sau ht l qu ALa-Hn (Arahan ng gi), ngi v gii thot cao nht. Ngi c qu ny th xng ng nhn s cng dng ca mi ngi, ci tri cho nn c tn l Thch-gi v ng-gi. Ngi tu n qu v ny c m t l ht sch mi phin no, thit lp c cc phm hnh, mi vic u hon thnh. Khng cn lun hi sinh t na. Ba qu trc l nhng ngi cn phi hc, nn gi l cc thnh Hu-Hc (sekha), n qu th t th v mi vic u hon thnh, khng cn iu g phi hc na, nn gi l thnh V-Hc (asekha). C xem th th ta thy o trnh T Qu c h cc n gin, cc minh bch v rt d hiu. Tuy nhin, nu li tin ln mt nc na ma kho st ci tnh cht phin no m cc qu phi on tit, v li tng hp n vi ci th on thin nh on tit phin no, ri li nh thin nh m tr tu pht khi nh th no v.vth vn s tr nn cc k phc tp. Cha ht, cn nhiu vn hu quan khc na cng phi c t ra. Chng hn, i ngi l v thng, c nhiu ngi ang tu o m cht na chng l v thng, c nhiu ngi ang tu o m cht na chng th sao? Th d: ngi c s qu ri, vn cha n c qu Nht-Lai th hai, nhng bng nhin t th, th ngi y s phi sinh ra v cht i bao nhiu ln na mi c gii thot? l mt vn . Cu hi th hai c nu ra: nhng ngi ngoi o dy cng tu dng, t n cnh a rt p, nhng nu v mt l no , h chuyn sang Pht gio tu hnh th s tu dng ca h trc kia, i vi o La-Hn, c hiu qu g khng? Tt c cc vn ny, nu tham chiu v kt hp mi iu kin nghin cu cho cng cc v trit th, d nhin, s ny sinh ra nhng ngh lun cc k l th nhng cng phi thng phc tp. Cho nn, v sau, vn lin quan n nhng cp, bc o

La-Hn, trn phng din php tng, c coi l mt vn kh khn ln nht. Ch n im ny l s nghin cu cc lun th ca A-t-t-ma (tc gi cp vn ny trong cun Nghin Cu A-T-t-Ma-Lunli ngi dch). Tuy nhin, ni ng ra, ngha ca nhng vn trn thuc lnh vc thn hc, n khng hn l kt qu ca s th nghim, m cng khng i biu c cho t tng ca Pht gio nguyn thy; cho nn, nu ng trn lp trng Pht gio nguyn thy thun ty m nhn xt, nu qa chp n vo nhng iu th s nh mt ci bn cht tht ca nguyn thy. l iu ta cn ghi nhn. Bi th, ti tng sau ny, khi nghin cu v A-t-t-malun, ta s bn n tt c cc vn lin h. Cn y, ci hnh thc n gin ca o La-Hn va c trnh by trn kia, ni ht ci ngha tn gio thc t ca n ri. V sau, A-ty-t-ma cho La-Hn l qu v cao qu nht, ngi thng khng th no t n c. Nhng, theo ch ti bit, cp bc La-Hn thi i Nguyn Thy khng phi qu cao n ni ngi thng khng ai hy vng t ti, m, tri li, nh ni trn, ai cng c th i n vi iu kin l phi gng ht sc mnh, phi khc k v chu ng. Song, mt khi t c ri th cng li khng phi nh sau ny ngi ta quan nim v La-Hn l bc siu nhn mc du vn mang hnh hi nh mt ngi thng. La-Hn ch yu c ngha l lm cho tm a m bng, ng v phng din tr m ni th c ngha l tr kh tt c nim nghi ng v s tn ti ca ngi ta; cn ng v phng din tnh m ni th chng qua l ch s gii phng dc vng nh nhen ca t k tc ch ci ng th ca s t gic. Nu em phi hp vi bn qu m ni th qu D Lu l qu v i vi php T pht khi tr xc tn chc nhn nh th, ri da vo lng xc tn y m tin theo cc qu trnh ch ng phng din tnh , tc l Nht-Lai v BtHon; kt qu sau cng l t bn trong bn thn bng dy s t gic c gii phng gi l A-la-hn: l ngha nguyn thy. Khng nhng th, ngay n nhng cp bc tri qua cng khng nht nh c phi tin theo th t m cn ty theo cn c v nhit tm, hnh gi c th vt qua th lp tin thng n gii thot, v s ngi ny khng t. By gi hy th a ra nm ba trng hp quan st. Ai cng bit bn ng Kiu-trn-nh (Komdanna) l nm ngi c Pht ha u tin v, theo truyn thuyt, ch nm ngy sau h thnh La-Hn(1). (1) Therag, 61: ibid, 673-688 apadna,

Mc-kin-lin cng ch nm ngy sau khi quy y Pht l thnh La-Hn. Xli-pht th sau mi lm ngy(1). D nhin, nhng ngi ny, trc khi quy Pht, h dy cng tu luyn, cho nn, khi tr v theo Pht l h thnh cc La-Hn ngay, vic ny, i vi h, ch l vic <<V rng im mt>> m thi. Nhng, cng c nhiu trng hp tri li, ngha l nhng ngi cha tng tu dng c bit m cng thnh La-Hn mt chch nhanh chng. Chng hn nh con mt trng gi l Gia-X (Yasa) ch c by ngy sau khi quy Pht thnh La-Hn. Ri nh Diu-Hng (Sugandha), mt ngi rt t c nghe ting, cng thnh La-Hn by ngy sau khi quy Pht. Li v phn T-khu-ni th nh Ta-ma-ni (Sama) cng ch c tm ngy(2); Thinsinh-n (Sujata) th khi thy Pht v nghe ngi ni php l La-Hn, sau c chng cho php xut gia m c gii thot(3). Xem th bit ci tin trnh tu o khng hn c phi ln lt qua tng cp mt. Bi th, trong ci gi l kin o v tu o bo rng ch sau khi on tr tm mi s ca kin hoc v tm mi mt phm ca t hoc mi thnh La-Hn l mt phng php tu hnh c chp, v c chng La-Hn hay khng th iu cha bit. Cho nn, bn qu tuy l o trnh c cp bc, nhng, theo Pht gio nguyn thy th ch yu l ni r ci qu trnh tim tin v ly n lm phng tin tiu chun i khi dn d ngi tu o, ch khng phi nh ch nin ch ti cc hc ng bt buc phi noi theo. (1) Ibid, 981 apadna (2) Therag. 35. (3) Ibid, 149. Nh vy th La-Hn cng khng phi ch gii hn cc bc trng lo k tc; c ngi n gi vn cha thnh La-Hn, trong khi , s thanh nin nam n t n a v ny khng phi t. Chng hn nh t-b-v-la (Dabbamalla) mi mi su tui thnh La-Hn(1); Bt--la (Bhadda) xut gia lc cn rt nh nhng khng bao lu thnh La-Hn, u ny thy trong cc bi th t vnh (anna)(2). Nht l trng hp ca Ca-tch-da (Saukicca), theo truyn thuyt, xut gia lc by tui v thnh La-Hn ngay trong khi co tc(3). Ngoi ra cn nhiu th nghim khc na(4). Tm li, phm l truyn thuyt th khng chc ph hp vi s tht, tt nhin cn cn phi nghin cu mi c th xc nh c chn tng ca s kin. Song, cho rng c cc v La-Hn rt tr tui th i khi iu c th chp nhn c. Cc nh ch gii v phin dch kinh in sau ny cho rng l nh kip trc tu hnh nn, kt qu, kip ny mau thnh thc. kin ny ng hay khng, ta cha bit, nhng iu hin nhin l, trn thc t, c th ni, vic c thnh A-la-hn khng c lin quan g n thi gian xut gia

lu hay mau, n tui tc gi hay tr, m ch yu l do ni trnh v cn c nh th no thi. (1) Ng Phn Lun 3, p. 14 (2) Theragatha 473-479. (3) Ibid, 597 607 apa dna (4) V im ny, tham kho Mrs, Rhys Davids; Early Buddhism (The Brethren) pp-XXX-XXXi, Song m, ci c trng ca La-Hn nh th no? Vn ny, nu ng trn lp trng php tng m ni th tuy c nhiu, nhng, nh trnh by trn, ch yu l im tm cnh m bng, tc s t gic i ng l im ch yu nht. Bi th, chng thnh La-Hn l ci kt qu ca s tu dng lin tc bt on. M t n La-Hn l nh s bc pht, tc s t gic ni b, cho nn, thnh La-Hn may hay chm; cn ty thuc ni s t gic bc pht chm hay mau v s bc pht ny li phi tu thuc s tu dng nhit thnh n mc no mi ny sinh. V li, cng cn phi nh c c hi im o na: mc du s bc pht ni b c chun b sn sng, nhng c hi im o y cha n th hnh gi vn c mi a v hu hc. Trng hp ny xy ra rt thng. Nu kho st nhng truyn k v s ng o ca cc t ca Pht, ta s thy im ny rt hng th; nhng, rt tic, y khng th gi cp tt c mi trng hp m ch xin nu ra vi ba th d lm in hnh thi. A-Nan th gi Pht sut hai mi lm nm, nhng khi Pht cn ti th vn cha c c c hi im o ny. Theo truyn thuyt, trong k kt tp ln th nht, ng khng c tham d, ng cm thy ti thn. Mt m kia, ng ri khi ging ra ngoi v c i i li li ngoi tri mi cho n gn sng. Qu mt mi, ng nh ng lng xung ging nm li, nhng khi chn va nhc ln khi mt t v u sp t ln gi th, ngay lc y, bng khuych nhin i ng, tc thnh La-Hn(1). i sau cho rng iu ny tng trng cho s xa ri bn uy nghi i, ng, ngi, nm m c khai ng, nhng tht ra th ng lc y c hi im o n vi A-Nan. Ri n u-B (Uttiya) lc u gii hnh cha hon ton, kh c gii thot. Nhng sau c Pht dy cho ci cng n Thanh tnh ngay t u ri c theo gng ht sc tu hnh v mt ngy kia bng khai ng(2). Li nh St T-khu-ni (Siba) v b tnh dc bc bch, ung cng by nm tri, cui cng thy kh c th thnh o, nhn th sinh bi phn v nh t i. Nhng khi b va xit cht u dy li th tm bng tnh v i ng n; b c t

thut nim vui mng ca mnh bng my cu k trong Trng-Lo-NiCa(3). (1) Sunanagalovilasini I, pp, 9-10 Samantapasadika (Bal-li Pht Gio c Bn ca Cao Nm, p.03) (2) Therag 0, (3) Therig a 77-31. Ngoi ra, cn nhiu trng hp do mt ci vp ng (t) m ng o, do mang thng tch m t gic, cho n do thc n, thc mc va m c gii thot v.vnhng s qu di dng nn ti ch ni lc qua, th thi. Sau ht l trng hp ca chnh c Pht trc kia. Su nm kh hnh ca Pht tuy cha a n gic ng, nhng chnh l thi k chun b cho s bc pht ni b. Song, nu Pht c tip tc con ng kh hnh nh th thi th cha chc c im o n; nhng sau ngi b kh hnh, theo con ng trung o, iu ha gia thn v tm ri tnh ta t duy bng nhin i ng. Nh vy, s thnh o ca Pht cng phi ch c mt c hi, tc ch khi iu ha c thn v tm, khng thi qu, khng bt cp, lc y ni tm mi bc pht. Tm li, bt c l c hi no-i khi l lc cc k thnh khn-u biu hin ci hiu qu ti hu ca s tu hnh; nh ci gi l c t do, dit ht phin no, c bt t, i n ch vnh vin v.v, u l biu hin ca s t gic. Li nh nhng ngi ch trong mt thi gian ngn m, thnh La-Hn c l v tm h ch thnh, thun khit, tuyt i tin cy Pht v kt qu ca php php ngi nn s t gic mi bc pht mau nh th. Nhng trong cng c ngi do tu dng nhiu nm, ln lt tin theo o trnh nh m t n ch, ch khng cn phi mt s i t gic c bit no. Song, trong mi ngi th ht by tm ngi do t gic bc pht m thnh La-Hn; v y l ci c trng ca s t gic thnh La-Hn. Pht s d c coi l mt bc i gio ch l v Pht dy cc t ci phng php t chun b s bc pht ni b, ng thi, trng chng c hi im o; Pht cn rt linh ng, ty theo cn c ca mi ngi m hng dn khin cho h c th sm t gic, ci gi l tha tm thng chnh l s thu hiu cn c ca mi ngi thch ng mt cch linh ng vy. Pht ch by nhiu c mc tu o v phng php qun tng nh c trnh by trn, chng qua cng ch thch ng tng cn c, dng lm cng n cho s t gic ca ngi ta bc pht m thi.

Nu s hiu bit v nhn nh v La-Hn trn y ng, th La-Hn rt cc, cng nh Thin Tng ni, khng ngoi ngha l ngi khai ng. Cho nn, ng v phng din biu hin bn ngoi m ni th, theo lp trng ca Thin Tn, ngi khai ng cng ch l mt ngi, khng c g c bit khc vi nhng t Pht cha thnh La-Hn; cho La-Hn, v mt ngoi biu, l siu nhn th hn hiu lm ci biu trng t do ni b: quan nim ny khng ph hp vi phng php kho st s thc lch s. Khng nhng th, ng v phng din ni b m ni, tuy cng tri qua s bc pht t gic nhng, trn thc t, trong cng thng c s nng su, ln nh khc nhau(1) ch cha chc l ng nht. (1) V im ny, xem Katharatthu XXL, 2. Bi th, d l La-Hn i na, nhng, v phng din nhc th, khng trnh khi c im ging nh ngi thng v, rt c th, trong mt lc no , khng thot khi ci gi l trc ma (b phin no quy ri) m trnh hin hin trng thoi chuyn: lch s cc tn gio c, kim, ng, ty cho ngi ta thy iu . V sau, trn vn php tng, ci gi l hu thoi, v thoi (La-Hn c tr lui hay khng) tr thnh vn tranh bin ln gia cc b phi v chnh bt ngun t s tht trn y. Theo ch ti thy th kin cho rng La-Hn c thoi chuyn c h ng vi s tht. Mt ngi mt ln i bc pht vi mt ngi hon ton cha khai ng d nhin l c khc nhau, song, ngi bc pht, nht l khi s bc pht y tng i nng cn, trong mt lc no , rt c th tr li vi trng thi phm phu mt cch bt cht, y cng l mt s tht hin nhin. Cho nn, sau ny, i chng b a ra thuyt Ng S v vn ny v gy nn cuc tranh lun rt si ni trong gio on. Trong thuyt Ng S gm nm iu th ht bn iu lin quan n La-Hn; tc i chng b ch trng: 1- Tuy l La-Hn nhng vn cn hin tng di tinh trong mng m. 2- La-Hn cng c iu khng bit c. 3- i vi gio l cn c nghi vn, v 4- C khi phi nh thy ch cho mi bit mnh chng La-Hn(1). Nhng Thng ta b cc lc phn i ch trng ny, v cho l s mit th t cch thn thnh ca La-Hn. y ta hy gt vn php tng ra mt bn ch nhn vo vn s thc m nhn xt quan im ny. Theo ti, ch trng ca i chng b rt kt hp vi s tht lch s ca La-Hn; v d l La-Hn nhng nhc th cn th hin nhin khng trnh khi hin tng sinh l di tinh. Cn im khai ng th chng qua l ni v s t

gic, t tr trong vic an tm lp mnh, ch cha phi bit ht thy mi chn l, nh vy, d nhin, cng cn c nhiu s kin m mt v La-Hn cha bit ti. Li na, La-Hn tuy nh vo s t gic, nhng nu l ngi tri n v chm tin th cng cn phi nh v thy ch bo cho mi pht sinh c t gic m thnh, iu ny cng l mt s tht kh c th ph nhn. S d Thng ta b phn i ch trng trn y l v qu cu chp vo ci t cch hnh thc ca La-Hn, ly La-Hn l tng lm tiu chun m qun s tht trc mt l sau khi khai ng, La-Hn cn phi tu dng nhiu na. Trn thc t, t Pht t cho n cc v t vn khng phi mt ln bc pht cho l mn tc, bi th, sau vn tip tc tu dng mi, v s bc pht t gic rt ro ch ngng ngng ca ca cc bc i ng, do , cng l La-Hn khai ng nhng cng c ln nh khc nhau (V sau, La-Hn c chia ra lm nhiu loi nh: kham t, lc php, thoi php v.vchnh l do ). S khc bit y tuy l do c tnh v cn c ca mi ngi, nhng tht th phn nhiu cng do ni c tip tc tu dng hay khng sai khi khai ng, l iu ta cn ghi nhn. (1) Kathvatthu II, 1-4. D B Tn Lun Lun, phn ni v gio l ca i chng b. Nh vy, ta thy thnh tu La-Hn khng phi l mt s nghip d dng, v, nh ni nhiu ln, t n a v y phi l ngi c nhit tm v c gng mt cch phi thng. Cho nn, h thy ngi no t gic bc pht m cho ngay l t n a v La-Hn ti cao ri coi h nh mt bc siu nhn, ngi thng khng th hi vng t ti th r rng nhn nh y khng kh hp vi s thc lch s. ---o0o--3- NNG LC CA LA-HN

Trong cc nng lc ca mt ngi chng c La-Hn th thn thng (iddhi) c t ln hng u. iu ny, khi ni vi vua A x th v nhng cng c ca Sa mn, Pht cng c cp n;(1) (1) Xem Kinh Sa Mn Qa; Ri n vic cc v La-Hn biu hin thn thng php l cng u c ghi li trong cc kinh vn, v nng lc thin nh v tn ngng thn thng c kt hp vi nhau rt sm. Cho thn thng l mt trong nhng t cch ca thnh nhn l thch ng vi cch ph din t tng thi by gi. Thng

l, Pht gio k c su loi thn lc (chalabinna) Th nht, bt t ngh lc (ibhividha), th hai, thin-nhn thng (dibba-cakkhu), th ba, thin-nhthng (dibba-sota), th t, tha-tm-thng (paracitta vijanana), th nm, tcmnh thng (pubbenivs-nussatinna) v th su, lu-tn-tri-thng (savakkhayak-aranna),. V ngha ca cc nng lc trn y th i khi l bay trn khng trung, s thy v nghe khng b ni sng ngng tr, c sc bit ht i qu kh, cho n nhng hot ng trong khng gian, thi gian u c sc t do khc hn vi nhng ngi thng. Tuy nhin mt phng din khc, Pht cho vic ng dng hoc, xng nng lc thn thng theo s thch, nht l thn thng ngy to, l phm ti ba-la-di (parajika-trc xut) i vi gio on, bi th, khng tha nhn thn-thnglc l iu kin tt yu thnh La-Hn. Khng nhng th, v sau, trong vn php tng, c phi ch trng rng, ngoi tr lu-tn-tri-thng th su, nm thng kia ngoi o cng c th c. Xem th bit thn thng khng phi l t cch cn bn ca La-Hn; v, da vo sc thin nh, tp trung tc dng ca tm vo mt im, kt qu, trn thc t, ng nhin l biu hin c ci nng lc hn hn ngi thng ri, nu li c chp cht ly s gii thch trn mt ch m ph trng dng lc ca n th s mt hn ci chn tng ca n. Cho nn, ngha thn thng o cng cng ch l biu trng s sinh hot t do trong ni b m thi(1). So vi tn ngng thn thng, ci dng lc thc t ca La-Hn rt ng qu l ch tm a trong sng, kt qu ca s gii phng mi tnh cm chp m; vt ln trn kh, vui, ngoi vng vinh, nhc, c, tht, tm thng binh thn, bt ng. Trong cuc sng hng ngy, tm thi y khng bao gi thiu vng. Nhng khi gp nghch cnh mi chnh l lc nng lc ca La-Hn pht huy mnh. Chng hn nhng lc bnh hon gn cht, hoc b ph bng, bch hi, hay nhng tai nn nguy him khc; nu l ngi cha gii thot th chc chn tm hn ri lon, s hi, bun ru, nhng vi La-Hn th khc hn; bt c vo hon cnh no, lun lun tnh to, sng sut v bnh tnh, khng s hi. Khi c Pht, thng c cc t coi nh ng cha lnh (t phu), sp nhp dit, cc v La-Hn gii thot, nh Ca-Dip chng hn, tuy cng thng tic, nhng cc ngi biu r l v thng <<c sinh tt c dit>>, d cho Pht i na cng khng trnh khi ci thng l y; cn nh t A-Nan tr xung th, v cha gii thot, t ra, c i khi mt bnh tnh, sa vo vng th thng m l v bi ai thng thit. Nhng trng hp ca cc v i La-Hn th rt nhiu, nhng, y, ti ch xin cp n mt vi th d ca cc v La-Hn tng i cn yu km lm in hnh. (1) V im ny, tham chiu n- Lc, Phi Trit-Hc, p. 599.

Th nht, v bnh hon-mt t Pht tn l Sa ni qut a (Samitigutta), trong thi gian ang tu dng th mc chng phong ci (hi); ng nm ti phng bnh (gilanassala) ca Tng chng, chn tay dn dn l li ht, au n v cng. Mt hm Pht n thm ng, sau khi chm sc cho ng. Pht c bit dy ng ly cng n kh cm trong T Nim Tr qun tng. Sa mi qut a ch thnh tu php qun y m c gii thot. Sau ng lm my cu k t thut nh th ny: Kip trc gy nghip c Kip ny chu qu kh Nhn kh ca kip sau Nay tiu tr ht (1) Nh tin vo l nhn qu mt cch su sc m thu hiu c l sng cht. Ngay khi t gic bc pht th thn ht bnh, tm kin khang, ngi ta khng th tng tng c ci cnh gii sinh ng v hoan lc ni b ca ng mc no. (1) Therag, 84. Th hai, i vi ci cht-mt v T khu c ting tn l u b tin na (Upaasena), mt hm ang ngi thin nh trong hang bng b mt con rn n cn, sau chc lt, nc c xm nhp khp c th. Bit mnh kh sng, u ba tin na ni vi cc t khu bn a mnh ra khi hang. Khi X li pht n thm th nhn thy sc thi ca u ba tin na vn nh thng nht, khng mt cht bin i. c hi v l do th u ba tin na cho bit rng nh liu ng l v ng: ng cn, lc gii tt c u khng phi l ta l ci ca ta, ci cht ca thn xc khng quan h g, v ngay lc , ng thung dung, bnh thn m cht (1). Theo Hn dch, truyn li, sau khi u ba tin na cht, X li pht c lm k khen rng: Dy cng vun phm hnh, Kho tu tm o thnh Vui v n ci cht, Nh ngi khi bnh nng Lc gn cht m khng bit sc, li cn thung dung ni ln nhng php ngha mnh liu ng ri thn nhin nhm mt, nu khng phi l ngi hon ton t ci thn ra ngoi vn vt th khng th c c ci dng lc nh vy. Th ba, i vi s bc hi-ngi i c ng cu l ma la (Angulimala), sau khi c Pht cho xut gia, kt qu ca s tu o tuy thnh La-Hn, nhng ci thn ngy trc vn l ci thn ngy trc cho nn by gi thng b dn chng bc hi. C khi i xin n chng ai cho, li mang bt v

khng v thng em chuyn y tha vi Pht. Pht bo: Ci c kh ca ng ngy nay l kt qu ca nghip c ng to, vy cha vo a ngc m c qu bo th h khng phi l mt vic ng mng sao? (1) Tp Hm 6, p. 532; S.IV, pp. 40-41. ng-cu-l-ma-la nghe xong lp tc cm thy lng nh nhm, bnh an v tht ln nhng li ca rng (nguyn c ti hai mi bi tng, nhng y chng ti ch trch lc mt vi bi thi): K ch ca ta, hy n y lnh th php bo tr thnh nhng ngi ha bnh, K ch ca ta ni php nhn nhc, nghe s tn thn nhu ha m c thc hnh c cha?. ng hi ta v ngi, hy t n s tch tnh ti cao khm ph ra ci ta v ngi. Trc kia tuy ta l k st hi (ahinaka), ta khng mun bi l ci thanh danh y cho nn khng git hi mi vt. Trc kia ta l trm cp, c bit di ci tn Ch Man, nay ta ra sch c ci tn v tr v vi Pht. Trc kia bn tay ta m mu, c bit di ci tn Ch Man. Nay ta bit c ch ta tr v, khng cn ph hi ci mm thin cn na. Trc kia to nghip kh trong nhiu kip, nay tip xc vi nghip qu, c nm mi v, cng nh ngi tr xong n (1) Thut li cuc sng c ni ln s sung sng quay v Chnh php, khng cn on ght bc hi k th ca chnh mnh m, tri li, cn mong cho h xu hng Chnh php. Hn na, vui v n nhn s bc hi v cho l ti n m mnh phi tr, bi th, li ni: Nay ta l con ca c Nh Lai Php Vng gio ch, xa la ng dc, ng chp, tiu dit mi mm mng ca ti c, t c lu tn din t cnh tng gii thot: l mt tm gng ng knh phc. n k trm i c m liu ng nh th th sc gio ha ca Pht tht l bt kh t ngh, ng thi, vn l k cc c m th nghim c s sinh hot ni tm nh vy th cng c th bo l ci dung lc rt ln ca La-Hn.

Trn y, ta mi ch ni n trng hp ca nhng v La-Hn tng i cn km, nhng c c ci dung lc ni b nh th ri, phng chi, i vi cc bc i La-Hn th ci dung lc y cn ln mnh bit bao, iu ny ta c th suy ra m bit. Xem th th s biu hin ca lc thng b ngoi cng c th chp nhn c. (1) Therag, 366-391 (trch yu); tham chiu Tp 38, pp. 695-696. Ci dng lc y khng phi nh i sau cc nh i tha che bai l c thin ni lc (ch gii thot cho ring mnh), v trong s La-Hn tuy cng c ngi lnh xa x hi, sng mt mnh trong rng thm non cao chuyn tu tnh nghip, nhng sau khi hon thnh s nghip tu dng, nu sc hot ng ca h y th h cng ly vic gio ha ht thy chng sinh lm s mnh; cho nn, h tng i khc y, ni thnh th cng nh thn d, c gng phn u tip tc ci tinh thn truyn o ca c Pht: l nhim v m cc bc i La-Hn ht sc knh trng. Sau khi Pht nhp dit, s d Pht gio c pht trin mnh cng chnh l nh s gic ng v lng hi sinh truyn b ca cc bc La-Hn ny. Trong s , c bit l tinh thn truyn o ca Ph lu na (Punna) rt cm ng. Khi Ph lu na mun n x Du l na (Sunaparanta) mn ty truyn gio n xin php Pht, Pht bo l ngi x Du l na hung bo tn lm, khng nn i. Nhng Ph lu na tha l v chnh php, d cho c b git hi cng cam chu. Pht thy ch ca ng kin quyt nh th bn chp thun li thnh cu; sau x Da l na, vn l ni khng c Pht gio, c vi trn nghn ngi theo Pht gio k c xut gia v ti gia(1). Ngoi ra, cn rt nhiu trng hp cc v La-Hn gic ng ri i truyn o m trong cng c ngi v tinh thn y m b bch hi. Chng hn, tng truyn l Mc kin lin b ngoi o mu st th chc hn l v truyn o m b hi vy. y l nhng chng minh c th. Tm li, ci dng lc truyn b chnh php v i ca cc bc La-Hn l mt s tht khng th ph nhn c. Nhng truyn thuyt v thn thng trong lc truyn o chng qua cng ch l biu hin ci dng lc ca La-Hn v phng din m thi. i sau, cc nh i tha tn sng l tng B Tt, ph bnh La-Hn l t li, ch h l nhng ngi theo ch ngha c thin k thn (gi cho ring mnh trong sch), thm ch cn dng nhng li nh Thanh vn cn tnh (cn tnh ca Thanh Vn) gim pha h. iu ny hon ton khng ng vi ton b s tht lch s: l im ta cn ghi nhn. (1) Tp 13, pp. 552; S, 35, IV pp. 60, 36 (Therag, 70 apadna)

---o0o--CHONG VI - NIT BN LUN Vn Nit-Bn thnh thong cng c ni n trn, nht l trong chng trc, khi lun v La-Hn, l hon ton mun ni r ci cnh tng ca Nit-Bn (hu d) ny; ni cch khc, ngha ca Nit-Bn thc tin nh c trnh by trn i khi ta cng c th hiu qua ri. Tuy nhin, trn bnh din Php tng, nhn xt v mt l lun, vn ny vn cn c im cn phi c kho st; v, v phng din l lun, it ra, n cng l trung tm tn gio ca Pht gio, cho nn, n l mt vn ht sc trng yu. Bi vy, y, ti phi dnh ring mt chng na tho lun vn ny.
I- HAI LOI NIT BN

Theo Pht, Nit-Bn c hai hnh thc l Hu-d-nit-bn (Saypadisesa nibbna) v V-d-nit-bn (Anupadisesa nibbna). Hu-d-nit-bn l ch cho ngi t n cnh gii thot khi vng lun hi nhng nhc th vn cn tn ti; V-d-nit-bn l cnh gii vnh vin <<n mt>>, phn nhc th cng khng cn na. Hai loi Nit-Bn ny cng ging nh hai loi gii thot ca phi V-an-ta (Vedanta) l Hu-thn-gii-thot (jivanmukti) v V-thn-gii-thot (ajivanmukti) c phn loi theo ngha gii thot ca tn gio n-. V li, nh va ni trn, s khu bit Hu-d v Vd ny cng cn cn phi gii thch ring bit; tc l, qu Bt-Hon th ba c gi l Hu-d, qu La-Hn th t c gi l V-d. Xem trong AHm, bn Hn dch(1) th s gii thch trn y l phng php thng dng cho n ngy nay. Li na, theo s gii thch ny, trn vn php tng, nit-bn tr thnh mt vn nan gii. Tm li, ch gii thch nh trn m gi l Hu-d v V-d th ngha gia hai loi Nit-Bn vn l nh ngha ng lun, khng sai khc. Duy ng v phng din cch thc m ni th V-d-nit-bn l cnh gii trn Hu-d. Ti sao? V cn c thn th th d tm c mun thot li gi, bnh, cht i na cng khng trch khi nhng nhc im ca phn nhc th. Hn na, cn c thn th th, nh c trnh by trn, i khi cng cn nguy c thoi chuyn, cho nn, ch khi no rt b c phn nhc th th mi vnh vin an ton. Song, y ch ni v phng din l lun m thi, nu theo ngha tn gio thc t m ni th Pht li coi trng Hu-d hn V-d. Tm li, Pht l mt nh theo ch ngha tn gio thc nghim, ngi t th nghim Nit-Bn vnh vin ngay trong hin ti, v mun khin cho nhng ngi khc cng th nghim c

nh Pht; l bn nguyn ca Pht m ngi c thc hin cho n hi th cui cng. (1) Trung 5, Thin Nhn Vng Kinh, pp. 5-6; Tng 7, p. 307. S khu bit Hu-d, V-d ny, theo ti, l cch phn loi nguyn thy nht, nhng, v pha vn Ba-li, ti cha thy c s tng ng no, nn cha dm on nh. i tham cu sau. Nh th khng bao lu, n khi ht phin no, thnh v lu th c tm gii thot, tu gii thot, i vi hin php, t mnh chng tri, t mnh thc hin. Trn y l nhng li Pht thng ni vi cc t(1). Ch trng ca Pht l phi t chng tri, t thc hin php ngay hin ti (hin php); nu php y l Nit-Bn th chnh l th nghim Hu d nit bn. Cho nn, nu l chn tng ca Nit-Bn th, tuy kh dng li l biu hin cho thch ng, nhng, trn thc t, i vi cc t Pht, hin nhin n c mt tnh cht d l gii. Ti sao? L v khng nhng ch i vi Pht l ngi thc s th hin nit bn trong cuc sng mi bit mi v nit bn (gii thot) nh th no, m ngay i vi nhng ngi chng ng c mt cht cng c th nh s t gic ni b bc pht m th nghim c. Nhng iu kh khn hn ht l s l gii v thuyt minh nit bn rt ro l cnh gii V d nit bn nh th no: l vn nan gii. Bi v n cnh gii y ri th khng cn phng php no c th ng dng din t s thc chng ca nhng ngi th nghim m ch cn c th c c mt khi nim m thi. Song le, v th gii quan, Pht li bc b tt c mi khi nim c nh, cho nn ngi ta cm thy v cng kh khn trong vic suy cu l lun. Ngay n nhng ngi thc chng Hu d nit bn m cng cn cm thy vn ny kh khn, hung h vi nhng ngi cha t n cnh y th s ln m, d dm trong bng ti c chi l l? Sau khi Pht nhp dit ny sinh ra vn <<c>> <<khng>> chnh cng lin quan n iu ny: Ci l do ct ngha ti sao t xa n nay c bao nhiu ngh lun v chn tng ca Nit-Bn, nhng ngi ta vn cha i n mt kt lun c tnh cch xc nh-mc du ch trn b mt-cng chnh l . Sau y ti xin trnh by thin kin ring ca ti. (1) Nh A, V p. 15. ---o0o---

2- HU D NIT BN

Trn hnh thc, trc ht hy bt u t Hu d nit bn . Ngay thn ny m gii thot tc l t n Hu d nit bn. ng v phng din tiu cc m ni th l trng thi dit tr ht mi phin no; ni theo ngha rng l ct t c mi thng, h phn kt; cn ni theo ngha hp th l s th tiu hon ton ba c tham, sn v si. Nu li lun t cn bn th l ci ng th ca s ph tr ht v minh kht i, tc l kh ht ng chp, ng dc, ch cn ci ng th hon ton v ng.V im ny, Pht thng gi Nit-Bn l tham, sn, si dit, kht, i dit (tanha nibbna), v v minh dit v.vXt v t ng nit bn (nirvna-nibbna) th n bt ngun t ting dp tt (nirva), chnh Pht dng ci ngha ny ch ci ng th dp tt mi phin no, cho nn mi gi l Nit-Bn. Nh vy th phng din tiu cc tuy l thuc tnh trng yu ca Hu du nit bn, nhng, ng thi, phng din tch cc cng khng phi l khng ng k. Nh ni trn, t n nit bn, tc gii thot, cn phi c s bc pht ni b lm nh sng soi ng. iu ny khng c ngha nh phi S Lun bo s tn ti ca Thn ng l ci ng th t c, m cng khc vi phi V an ta (Vedanta) cho l s pht trin ci ng th ca Phm. Tri li, nit bn l ci ng th ca phin no b tn dit, n l ci nng lc tch cc mi pht sinh m t xa cha tng c kinh nghim. nng lc tch cc ny l ngun gc ca s bc pht, cho nn cng c th bo chnh nh vo m lm cho phin no tn dit. Nh trng hp ca Pht, rng r su nm tri chuyn tm chuyn tr phin no m cha th thnh cng, nhng ch ngi tnh lng t duy trong khong bn mi chn ngy th t n i bc pht, l v trong thi gian chuyn tm tiu dit phin no dng thnh ci nng lc tch cc ri. Li na , lc ba mi lm tui th Pht chng nit bn (parinibbuta) ri sau tch cc hot ng truyn o sut bn mi lm nm, vy nu khng tha nhn ci nng lc tch cc ny th khng th hiu c nhng hot ng y ca Pht. Hn na, im xut pht ca Pht tuy ly vic gii thot khi gi, au, cht lm mc ch, nhng, trn thc t, cho d thnh bc Thnh, cng khng trnh khi c ci tai ha y; ngha l, bn thn Pht cng i khi au m, gi yu dn dn cho n lc tm mi tui cng khng trnh khi ci cht. Tuy nhin, Pht vn ni l thot li gi, bnh, cht, khng s sinh, lo, bnh, t v cn tin chc l trong tng lai khng cn sinh ra v cht i na v.vy cng nh ci nng lc tch cc v sng sut trong ni b khng cn dnh lu n sinh, gi, bnh, cht: Nht l t ng Nit-Bn (nibbna-nirvana), quyt khng phi ch c ngha l dp tt, ngha l ta hy gc vn ng nguyn(1) li

mt bn m ch bn n cch dng t ng ny thi th thi i Pht, n c dng biu th ci cnh gii diu lc ti cao. Chng hn nh Trng Hm v kinh Phm Vng (kinh Lc Thp Nh Kin) c a ra nm loi nit bn hin i, m bt lun l loi no cng u ch cho ci cnh gii tch cc thch , v trong cng c ch trng cho cnh gii ham m th vui ng dc l nit bn hin i na. Vy, nu t ng nit bn ch c ngha l dp tt, tiu tan th quyt on chng c nhng cch dng nh th. Bi vy, ci m Pht gi l nit bn cng c ngha l cnh gii diu lc tch cc. Li na, Pht bo nit bn l cnh gii bt t (amala), l ni tuyt i an n (yogakikhama), l mt ri (sitibhava) vn vn, ch thc cng l ni v ci nng lc tch cc y. Bi th, ci l do Pht ly l tng thng, lc, ng, tnh l trung tm, cu mong t n nit bn mi tha mn hon ton l ch . (1) V ng nguyn ca Nit-Bn, xem lun n ca Dr W. Stel trong Jonrnal of Pli Text Society (1919-20). T khu! Bt sinh (ujata), bt thnh (abhuta), v tc (akata), v vi (ankhata), T Khu, nu khng c bt sinh, bt thnh, v tc, v vi th sinh, thnh, tc, hu vi khng c ch y ch (nissarana). Tuy nhin, T khu, v c bt sinh, bt thnh, v tc, v vi nn sinh, thnh, tc, hu, vi mi c ch da(1). Bt sinh, bt thnh, v tc, v vi l ch cho ci ng th ca nit bn, v c ci ng th ca nit bn nn th gian sinh dit mi c ch da ti hu. Nh vy th nit bn quyt khng phi l cnh gii tiu dit, tn hoi hay dp tt. Tm li, cnh gii Hu d nit bn, v phng din tiu cc, l ni khng cn phin no, ng thi, v phng din tch cc, th l cn c ca cm gic v ci nng lc thng hng bt bin. Bt lun kho st v phng din lc dng ca nhn cch ngi th nghim, hay v phng din suy on o l, ngi ta u khng th ph nhn hai ngha trn y ca nit bn. Ch v Pht gio khng dng nguyn l biu hin ci gi l Thn (Isvara), Phm (Brahman), Thn ng (Atman) vn vn, nn, khi din t, ch khuynh hng v hai phng din tiu cc v tch cc m thi. V sau ngi ta min cng gi ci nng lc tch cc khng th dng ngn ng bnh thng din t c y l ci Sc khng (Khng lc). (1) Itivuttka 43 text p. 37.

---o0o--3- NG TH CA V D NIT BN

Khi kho st v Hu d nit bn th mc nhin ngha ca vn V d nit bn cng c hiu ngm ri. Ti sao? V, nh Pht ni, Hu d hay v d ch l do thn th cn hay khng cn m khu bit m thi, ch bn cht ca n th khng sai khc. Duy c im kh khn nht v V d nit bn l ch khi cng kt hp n vi vn thc ti th s kho cu n nh th no. Tc l, Hu d nit bn th cm ng ci nng lc tch cc t c, cn vn V d nit bn th nn phi s l ra sao? Trc ht hy bt u t vn thc ti biu din. Theo Pht, nh thng ni nhiu ln, ht thy u do nhn duyn sinh, ngoi nhn duyn ra khng c mt vt g tn ti, v y l mt lun thuyt khng hiu c mt cch d dng. Nhng, V d nit bn tt knh l ch cho ci ng th thot li mi nhn duyn rng buc, tc l ci ng th ca v minh dit th hnh dit, hnh dit th thc dit, cho n sinh, lo, t, dit, do Pht bo Trc bit php tr, sau bit Nit-Bn (Pubbe dham-matthitinnam pacch nibbne nnanti)(1). Bi th, ng v phng din l lun m nhn xt th Nit-Bn rt ro ch l ci tn gi khc i ca H v m thi. Ti sao vy? Bi v cng tc l ci ng th ca vo minh, tc ch sng b dit ht, khng cn mt vt g c. Hn na, chnh Pht v cc t ca ngi cng thng v d V-d-nit-bn nh ngn n h du ht th la t tt. V c theo v d y m suy ra th khng th khng bo l h v c. Cho nn, gii thch ngha ca V d nit bn l h v tch dit, trn phng din l lun, ta h nh rt xc ng. Ngay trong hng ng t Pht, t rt sm, c ngi ch trng kin y ri. Tr xung n thi i B phi th nh Kinh Lng B (Sautrantika, Suttanta) cng l phi ch trng mnh v phng din ny. Nht l trong s cc hc gi ng Ty hin nay cng c rt nhiu ngi ch trng kin ny. Chng hn nh Joseph Dahlmann trong Nit Bn Lun (Nirvna s. 1-25), Pischel trong phn kt lun ca Dit Lun (Leben und der Buddhas, s. 76), Childers gii thch trong T in Ba Li; v gn y, nh De La Valle Poussin trong The Way of Nirvana vn vn, u ch trng kin ny. (1) S. 111. pp. 100-II5; Tp 34, p. 510. Th tht, chnh ti cng tng nhn kin y l ng, ngi no khng cho nh th th bt qu ch l s t bin h. Nhng, sau nh i su vo s nghin cu mt cht tm cu ci tinh thn ch thc ca Pht ngoi nhng

cu vn v mt ch, t bit l v Hu d nit bn nh c kho st trn, th, i vi thuyt h v, tuyt nhin ti khng th ng . Trc ht hy ly cc kinh lm trng chng. Tuy c Pht cha ni r Vd-nit-bn l cnh gii tch cc nh th, nhng, nu bo n l cnh gii h v th ti cc lc phn i, bi l, bo n l c cng khng ng m cho n l <<khng>> cng khng c. Chng hn, c ngi hi sau khi Pht nhp dit th ci tm gii thot (Vimuttacitta) c hay khng, Pht ni: Ny Bt-Ta (Vaccha)! Da theo sc m lng tnh Nh-Lai th Nh-Lai b sc y cng nh cy a-La tuyt gc khng cn sinh phn, trong v lai l php bt sinh. Bt-Ta! Nh-Lai gii thot sc y ri th cng nh bin ln su xa khng th lng tnh c; nu bo l ti sinh m khng ti sinh th khng ng; m bo l khng ti sinh nhng cng khng phi khng ti sinh th cng li sai. Da theo th m lng tnh Nh-Lai th Nh-Lai b th y v.v(cho n trng, hnh, thc cng thuyt minh nh sc) (1). Tc ngha on vn trn y bo rng ng th ca V-d-nit-bn thot li nm un l ci cnh gii li t c, tuyt bch phi duy ch bc Thnh bit c (Panditanedaniya), ngoi ra, khng th dng khi nim trn kinh nghim v c, khng, i, li, vn vn, m lng tnh c. y c iu ta cn ch l; ph nh c nhng, ng thi, cng ph nh lun c khng, vy nu nh h v l chn tng ca V-d-nit-bn th ph nh c nh l ng, nhng ti sao ph nh lun c khng? Tc cnh gii Vd-nit-bn tuy khng l mt loi th tng (thng c coi nh th h lun) ca ci gi l Thin quc, Thn, Phm, ng, nhng l cnh gii siu vit c c, khng, mt s tn ti khng th din t, khng th tng tng, khng th ngh bn c. (1) M 72. Aggi-Vacehagotta. Vol. I. pp. 487-488; Tp-Hm 35. p. 66a. iu ny khng phi ch c on vn trn y, m tt c cc kinh in khc khi thuyt minh v V-du-nit-bn u ni nh th(1). y li c im ta cn c bit ch l: trong s cc t ca Pht nu c ai hiu V d nit bn l h v th Pht v cc t nin trng u qu trch v dn d cho h hiu mt cch chn chnh. Chng hn trng hp Dim ma ca t khu (Yamaka), ng ny thng cho rng Lu tn La Hn l ci tuyt v, khng c mt vt g c. Cc t khu khc thy th u cho Dim ma ca b t kin lung lc bn ht sc khuyn can, nhng Dim ma ca khng chu t b kin y ca mnh; cui cng h phi thnh X li pht ni php cho Dim ma ca

hiu. X li pht bo Dim ma ca rng nm un khng phi l Nh Lai, nhng, ng thi ngoi nm un cng khng c Nh Lai. Kinh Bn S. V cch thuyt minh V-d-nit-bn, trong cc kinh u c mt hnh thc nht nh, v c th c coi l in hnh na. Xin trch nh sau: <<Th no gi l ci V-d-nit-bn? Ny cc Bt-S! l trng thi chng c La-Hn, nt sch cc phin no, phm hnh c thnh lp, vic cn lm trn , vt b mi gnh nng, chng t ngha, kho gii thot, c bit khp. Tt c u cm th by gi iu khng do nhn dn n, khng cn cu mong, hi vng cng ht, rt ro tch lng, vnh vin trong mt, n lc khng hin (li na), ch cn y vo ci thanh tnh khng h lun, khng th bo rng c, chng th ni rng khng, m cng khng th cho l cng c, cng khng, m cng chng th bo l chng phi c, chng phi khng m ch ni khng th by t, rt ro nit bn, cho nn gi l ci V-d-nit-bn>>. (Bn S kinh quyn 3 t 350b. Itivuttaka 44). Ri li bt u t nm un l v thng, l kh m ni r s quan h gia nm un v v ng cho Dim ma ca bit kin ca mnh l sai lm(1). im ta cn lu y l: cc t Pht mt khi cho La-Hn sau khi cht l ht l nhng ngi ta kin, cn phi c thuyt phc cho h t b ch trng ca h. Thng Ta X li pht cng ni nhiu php ngha thuyt phc Dim ma ca cho ng ny t b thnh kin ca mnh. Xem th bit, nu cc t Pht m hiu nit bn l cnh h v tuyt diu th hin nhin l phn bi Pht ri. ng v mt biu hin m ni th li thuyt php ca X li pht trn y, d nhin, khng trc tip ni n ci ng th ca nit bn, nhng, khi Dim ma ca nghe v Nh Lai gii thot nm un v v ng v.v th lin t b ch trng ca mnh, nh vy, r rng trong Dim ma ca cng mc nhin hiu qua cnh gii nit bn nh th no ri. Nht l ng th ca ci gi l nm un khng phi Nh Lai, m la nm un cng khng c Nh lai v phi-tc-phi-l-un-ng cng c cp v chnh n gip cho vic gii quyt vn nit bn. Tm li, khi ng trn lp trng nhn-duyn-lun kho st cc vn thc ti, v mt biu din, trong s cc t ca Pht, tuy cng c ngi ch trng thuyt H V nhng b Pht v ton th t khc khin trch; l mt s tht lch s. Do , nu ai theo gt h m cho ci nng lc tch cc ni b do chng Hu d nit bn m c l Khng, hoc cho

cnh gii V-d-nit-bn l tuyt dit th hin nhin iu khng th chp nhn c. (1) S, III, pp. 109-115, Tp 34, p. 510. Nu khng c ci bt sinh, bt thnh, v vi, v tc kia th ci sinh, thnh, vi, tc cng khng c ch da Tc ci ng th ca bt sinh, bt thnh, v vi, v tc chnh thc l ni nng ta thng hng, ni tuyt i an n, tuy l ci tuyt i khng biu tng, nhng bn thn n li l cnh tuyt i hu m ngi ta c th chng nghim c. Bi th ti rt ng vi thuyt ca Hu-B gii thot v Nit-Bn cho l: Trong tt c cc php, Nit-Bn l hn ht; l thin, l thng, siu vit hn cc php khc (1) Song m, nu lin kt n vi vn thc ti th nn phi gii thch nit-bn nh th no? V im ny, ti trnh by cui thin trc, trong vn bn cht ca th gii, i mun quy vo mt cnh gii ca ng th php tnh, tc l kt hp phng din ng ca php tc duyn khi v php tc gii thot vi phng din tnh ca ng th lm mt: theo ti, iu ny n tha hn c. Bit th chn chnh (vedana) m c hin php v lu, thn th d dit nhng tr ni php (dhammattha) m thnh Thnh nhn (veday), cng khng cn lun hi na (1) (1) i-T-B-Sa-Lun 88, p. 414b. ngha on vn trn cho rng nh s c ch cm gic, cm tnh m c Hu d-nit bn ngay trong hin ti, v sau khi cht th c V-d nit bn. Duy c im ta cn ch y l: sau khi cht, tr ni php th cu ni ny cng thuc b loi lun hi. Th i chiu vi nhng cu: Trc c tr tu php tr (nhn duyn), sau c tr tu nit bn dn dng trn, th nu php tr trc ch cho phng din ng ca php tnh, th php tr sau c th bo l ch cho phng din tnh, tc Php tnh tuyt i. Chnh Pht cng ni r v im ny. Duy c iu ta nn lu l, nh ti trnh by trn, bt lun duyn khi php hay gii thot php, nu kho st mt cch su hn, th chng u tr thnh php tc ch t thn. Do Vd-nit-bn rt cc c th bo l ci ng th ca ch tuyt i c hp nht. Ti sao? V php tnh tuyt i, nhn xt theo kin nh ny, ch yu l s tn ti ca ch hoc cng c th bo l ch tnh. Li nh X-li-pht

bo la nm un khng c Nh-Lai m nm un t n cng chng phi Nh Lai cng ch l ni r ci ngha ng th ca V-d-nit-bn, tc ng th ca tm gii thot. V sau, kinh Nit Bn ca i Tha gii thch l ng th ca Ng, Tnh, Thng, Lc tht ra khng ngoi ngha trn y. Bi th, ng trn lp trng biu din ca Pht gio nguyn thy m ni th s gii thch y cng l tha, chng qua trn bc ng nghin cu khng th khng tin n khuynh hng y, ch tht ra n bao hm y trong Pht gio nguyn thy ri; y l mt s tht hin nhin. (1) S, IV, p. 207, Tp 17, p. 574 (Cn Bn Pht Gio, p. 267) Tri thc ch l nh sng t nhin, tc ch l s khong sung ca lng tham mun m i tm nh sng t nhin. Chng ta khng c c c quan siu-tnhin m hiu nn i vi cnh gii hnh-nhi-thng, chng ta ch c th dng nhng danh t ph nh nh: V dc, ph nh ch, Nit-Bn, khng vn vn, biu hin v thuyt minh m thi. Song, ci cnh gii y t n li c tch-cc-tnh v thc-hu-tnh, v nu em so snh th n r rng l mt i v tr, ch u phi l bng, l hi th, l h v? (1) Trn y l nhng li thuyt minh v cnh gii ph nh ch. Ti tng c th mn nhng cu ny ca P. Deussen thuyt minh cnh gii V-dnit-bn. Ci m P. Deussen bo l tch-cc-tnh, thc-hu-tnh chnh l php tnh tuyt i, m tc cng l ng th ca ch tuyt i vy. (1) P, Deussen; Etemente der Metaphysik s, 550. ---o0o--4- NIT-BN GII CA PHP TNH TUYT I VI NHNG T TNG I SAU

Nh vy, cnh gii V-d-nit-bn l ng th ca php tnh tuyt i hp nht, nhng, n c tc dng nh th no? Vn ny, nu ch ni theo Pht gio nguyn thy th l cnh gii tuyt i vng lng, vnh vin bt ng: v n l ng th ca php tnh tuyt i, ca ch tuyt i. Nhng , nu ng trn lp trng hin tng gii m nhn xt th chng qua ch l thc hin ci l tng n mt khng hin m thi. Cho nn, ng mt phng din khc m quan st th l php tnh, ch tnh, tt phi c y sc tc dng nng ng, nu khng th hin nhin l khng ph hp vi

bn nguyn sinh ca chnh c Pht, bi l, nu vnh vin an tr ni Vd-nit-bn, khng, hot ng li th lm sao m sinh? Do , v sau i-Tha-Gio khai trin nhiu v mt tn gio v trit hc; tc iTha ly nit-bn php tnh tuyt i, ch tuyt i lm nn tng ri sng lp phng php tr li quan st hin tng gii. By gi hy ly mt vi t tng trng yu lm im xut pht trnh by v trng hp ny. Trc ht bt u t phng din trit hc. Chng hn th gii quan phim thn rt c sc ca i-Tha Pht gio tht ra bt ngun t y, v t tng phim thn ca Pht gio qua mt giai on ph nh th gii hin thc ri sau tr li khng nh n m pht sinh. S d t n im hi chuyn ny l v ly Nit-Bn tuyt i khng (biu tng) lm php tnh, ri t lp trng y m tr li tuyt i hu (diu hu). T tng biu hin qu trnh ny r rng hn ht l vo thi i t chn khng ca Bt-Nh chuyn sang diu hu (1). V sau, t tng chn-nh v t tng phim thn quan trng trong Hoa-Nghim cng u pht xut t h thng ny. Ri biu hin im ny mt cch c th vi sc thi tn gio c bit su m l Php-Hoa, v c sc ca Php-Hoa l thnh lp Ch-php-thctng-quan ni ln s cu ph cp v vnh cu ca Pht v cc BTt. Ch-php-thc-tng-quan ca Php-Hoa, d nhin, bt ngun t t tng diu hu ca Bt-Nh; n thuyt Pht sng lu v thng (ch ca phm Nh-Lai Th Lng) v thuyt cu t ca B-Tt Quan-m (ch ca phm Ph-Mn) trong Php-Hoa th chnh l ly V-d-nit-bn diu hu lm ch tuyt i hng h hot ng m gii thch tc dng nit bn. (1) <<Chn Nh Quan Ca Bt-Nh>> i Chnh th 8, Tp ch Tn Tu Lng. Ri li ly cu t hu kt hp vi t tng sau khi cht, l t tng BTt Di-Lc, nht l t tng vng sinh ly Di- lm trung tm; n y th cnh gii V-d-nit-bn c thng-tc-ha mt cch cng cc, v BTt ly ch tuyt i lm nhn cch, hay tnh ly Pht lm trung-tm m qun chiu tr thnh c th ha ni r ci nng lc cu . Xem th th thy i-Tha sau ny-c bit l v phng din l tngkhng trc tip th gin tip, xut pht t quan nim V-d-nit-bnphp-tnh tuyt-i ny, v c sc ca i-Tha th ch coi php tnh l ng. Sau i-Tha dng danh t chn-nh-php-tnh v Bt-tr-nit-

bn tch-cc-ha v hot-ng-ha ngha nit bn, nhng y chng qua cng ch l trin khai nit-bn-quan ca Pht-gio nguyn thy v phng din tch cc m thi. Gio s T-k chia qu trnh khai trin ny thnh ba t tro quan st, l: t tng khng ca Bt-Nh, Ch php thc tng quan ca Php-Hoa v t tng Di- ca kinh i V Lng Th(1). Ti rt khm phc kin trc vit ny ca gio s T-K v xin thm rng tt c phng din l tng ca i-Tha, c th ni, cng u bt ngun t ba tro lu t tng ny. (1) Cn Bn Pht Gio p. 301 ff.

---o0o--HT