YARGI YET S N N ELET R S N N KANTIN FELSEFES NDEK YER Metin BAL*

ZET

Bu yaz Kantn nc Eletirisi, Yarg Yetisinin Eletirisi, zerine younlar. Kant, burada, yarg yetisini insan zihninin bilisel yetilerinden bamsz bir yeti haline getirir. Sonuta teleolojik bir doa anlayna bavurarak doay insanla talandrr. Anahtar Kelimeler: Estetik, beeni yargs, doa, teleoloji, erek, aydnlanma, insan, zgrlk. ABSTRACT This paper concentrates on Kants third Critique, namely, Critique of the Power of Judgement. Kant renders here capacity for judgement a faculty of human mind free from cognitive faculty. Making use of teleological conception of nature, in the end, he crowns nature with human being. Key Words: Aesthetics, judgement of taste, nature, teleology, purpose, enlightenment, human, freedom.

Giri Yarg Yetisinin Eletirisi ilk defa burada bamsz bir yeti olarak deerlendirilen yarg yetisinin ne olduunu aklamaya alr. Beeni yargsnda bir ama iin olsun ya da olmasn belirli bir haz duygusu temelinde bir eyin gzel olduu sylenir. Bir sfat olan gzellik eyin bir zellii olarak kullanlmasna ramen bu haz ilkesi btnyle zneldir. Kant gzellik hakkndaki duyumun znel yargmz ile uyum iinde olmas yannda evrensel olarak da geerli olmas gerektiini dnr. Beeni yargs evrensellik yoluyla teorik bilgiye ve ahlaka balanr. Beeni yargsnn zmlenmesinde belirleyici kavram doann isel erekselliidir

(Zweckmigkeit). Beeni yargsndaki duygu doann bu ereksellii ile uyumlu bulunur. Sonu olarak bu ereksellik herkes iin bir dev (Pflicht) olarak tannmaldr (Kant, 2006: 163). Kant Aydnlanma hakkndaki dncesini beeni yargsnda istek ve duygunun eitilmesiyle daha da derinletirir. Ar us kendi yasamasyla istenci, yarg yetisi ise beeni eletirisi yoluyla duyguyu eitir. Ussal olarak dnlen ey beeni yargsnda ayn zamanda hissedilir olur. Beeni yargs znel olmakla yaam-duygusunu (das Lebensgefhl), evrensel olmakla da saduyuyu (Gemeinsinn) ifade eden zihinsel bir yeti olarak ortaya kar. Saduyu (sensus communis) bir taraftan btn insanlar iin ortak ussal bir yetenekken, ayn zamanda, tarihsel bir kltr ve eitimin - Bildung - rndr. Bildungun amac kiiye saduyu
*

Dicle niversitesi, Felsefe Blm, Aratrma Grevlisi

kazandrmak, baka bir deyile, bir taraftan bilisel yetilerle duygular arasnda, dier taraftan da bireyle toplum arasnda uyum salamaktr. Estetik yarg bu ama iin en uygun dayanaktr, nk burada isten ile duygu bir araya gelir. Verili tasarmlar ussal olsalar bile, estetik yargda, onun temel zellii gerei, bir yarg iinde hala zne ile (onun duygusu ile) bantda tutulurlar (Kant, 1996: 54; Kant, 1968: 204). Beeni yargs gzel sanatla yaptlar. Gzel sanat doadan farkl olarak bir insan rndr. Kant iin gzel sanat insann doann erekselliine itaatinin, baka bir deyile, doann insana balad en st varolu durumu olan zgrln yaptlatrlmasdr. Sanat yaptlatran ise kendisi araclyla doann kendi yasasn koyduu dehadr. Bylece estetiin temel kavram olan gzellik doal olana ve doa ile uyumlu olana ait bir zelliktir. nk doa deha araclyla sanata yasa koyar. Yarg Yetisinin Eletirisinin zellikleri Kant felsefesinin z btn deneyim ieriinin verili olmasdr. Bunu deerlendiren yap da verilidir. Bylece btn deneyim balangcnda ve sonucunda imdiden kurulu bir doay varsayar. Kant felsefesinde deneyimi nceleyen bir doann sz konusu olmas znellik ve nesnellik arasndaki ayrmn nesnel bir zeminde ilikilendirilebilecei bir temel salar. Bylece doa kendinde ve erekleri imdiden dnlebilir bir dayanaktr. Kant felsefesinin en temel zellii oktandr unutulmu olan ilkeye, arkheye dayal felsefeyi yeniden diriltmesidir. Kant, felsefenin bilimsel ciddiyetini ve ayn zamanda onun yitirilmi erefini ona geri verdi ve bylece felsefede anariye son verdi. (Schelling, 1994: 94). Kantn felsefesi sonuta belirli bir ereksellik iinde olup biten doaya dayanr. Doa ereksel olmakla kendi ileyiini ierden belirler. Yarg Yetisinin Eletirisinde, Kant felsefesi iin belirleyici olan doann ereksellii ak bir ekilde ortaya konulur. Kant Aristotelesin1 yapt gibi ereksellik kavramnda teorik ve pratik felsefenin birletirilebilir olduunu dnr. Erek (Zweck) kavram teorik felsefenin doal zorunluluu ile pratik felsefenin zgrl arasnda bir kpr kurar. Ar Usun Eletirisinde sonsal neden dzenleyici bir idea kabul edilerek bilginin sistematik btnln gvenceye alr (Kant, 1993: A626/B654). Kant kendinde-ey ya da koulsuz olan hakknda bilginin imkansz olduuna inanmasna ramen deneysel bilgi ve ahlak bilgisi iin belirli trden bir btnlk anlayn n koul olarak kabul eder. Deneyimde yasas belirli bir doal dzen sz konusudur. Pratik alanda ise usun kabul ettii moral yasa ve

Felsefe tarihinde teorik ve pratik felsefeyi ama kavram asndan ele alan ilk filozof Aristotelestir. Fizik kitabnda bir eyin neden varolduu ve neden yok olduu tartmasn Aristoteles fizikle ilgili olan sorulardan metafizik olan sorulara kadar geniletir. Aristoteles Fizikte fiziksel deiimin drt nedenini ortaya koyar. eyin kendisinden ortaya kt maddi neden, maddenin eklini belirleyen biimsel neden, baka bir deyile, z, deiimin ve dinginliin kayna olan etkin neden ve, son olarak, eyin kendisi adna meydana geldii ya da yapld sonsal neden. (Aristoteles, 1997: 61-67, 194b,17-195b 30). Nikomakhosa Etikde ise pratik alanda ama kavramn sorgulayarak etik ve politik eylemlerin iyi amacn hedeflediklerinden sz eder. (Aristoteles, 1988: 5-27, Birinci Kitap).

sonsal erekler btnl sz konusudur. Bylece ereksellik dncesi Kantn pratik felsefesinde de ortaya kar. Pratik Usun Eletirisinde izlememiz gereken moral bir yasa sonsal erek olarak ortaya kar. Burada moral yasa yoluyla sonlu varlk olan insann ruhu sonsuz klnr ve yine bu moral yasadan tretilen zniteliklerle belirlenen sonsuz varlk olan moral bir tanr kavram sonsal erek olarak, insanla ilikiye geirilir. Kant kuramsal felsefe (doa felsefesi) ve zgrlk felsefesi (ahlak felsefesi) alan arasnda usun kuramsal kullanmna dayanarak bir gei bulma abasndadr. Bu geit yarg eletirisinde bulunur. Bylece felsefenin birbirinden ayr grnen iki ucu tek bir btnde birletirilir (Kant, 2006:2). Kanta gre teorik ve pratik felsefe ancak doa kendi ereini iinde barndran bir sanat yapt olarak dnldnde birletirilebilir. Bu yolla bilgi ve ahlak felsefesi sanat felsefesinde birleir. Baka bir deyile, doru ve iyi, gzel kavramnda birbirine balanr. Kant bu dncelerini Yarg Yetisinin Eletirisinin ilk blmn oluturan Estetik Yargnn Eletirisinde akladktan sonra kitabn ikinci blmn oluturan Teleolojik Yargnn Eletirisinde btn bir doa ideas gelitirerek fiziksel teolojiden ahlaksal teolojiye gei yapar. Yarg Yetisinin Eletirisinin ikinci blmn oluturan Diyalektik Yargnn Eletirisinde fizik doayla ilgili fiziksel teleolojiyi ve insan davranyla ilgili ahlak teleolojisini ereklerine gre birbirinden ayrr. Etken neden (nexus effectivus) ve sonsal neden (nexus finalis) arasndaki ayrm her iki teleoloji alannda da ayrt eder. (Kant, 2006, Giri, kinci Blm). Kant erek ve sonsallk arasnda bir ayrm yapar (Kant, 2006: Giri, 4). Buna gre erek (Zweck) nesnenin kavramdr. Ancak bu kavram, ayn zamanda, gsterdii nesnenin gerekliinin zeminini iermelidir. Ereksellik (Zweckmssigkeit) ise bir eyin yalnzca ereklere gre olanakl olan eylerin kurulumu ile uyumasdr. Kant fiziksel ereklerin doa tarafndan sergilendii dnlen ereksellie dayatlmasna kardr. Ancak dnmsel yarg sayesinde doada sanki dzenleyici bir ilke olarak byle bir erek varm gibi dnebiliriz. Pratik felsefe alannda erek kendi kendisini belirlemekle nesnel zeminini kendisinde bulur. Erekler bir taraftan ara erekler, baka bir deyile maddi erekler olan znel erekler ve dier taraftan znel ereklerden soyutlanarak elde edilen nesnel erekler olmak zere ikiye ayrlrlar. znel erekler, iten gelen istekler olarak drtleri (Triebfeder) oluturur. Nesnel erekler ise btn ussal varlklar iin ortak olmakla ieriksel deil biimseldirler ve drtleri bir maksime ynlendiren dnmeye ait nesnel belirleyici zemindir (Bestimmungsgrund). Bylece drtler eyleme sevkeden devindirici ilkeye (Bewegungsgrund) dnr.2 Kant iin ancak ereksel bir dnme tarznda znel drtler ile nesnel devindiriciler bir araya getirilebilir. Bylece us lkesinin btn yeleri her birini nesnel bir zeminde birletiren ereklerle hem yasayan hem de yasanan olarak dnr ve davranrlar. Kantn Ar Usun Eletirisinde amalad btnlkl bir felsefi sistemin (Kant, 1965: A840/B868) ak klmas gereken erekler sistemi Yarg Yetisinin Eletirisinin Teleolojik Bir
2

Kant, Immanuel. (1960). Religion Within The Limits of Reason Alone. (ing. ev. T.M.Greene & H.H.Hudson. New York: Harper & Brothers). 17-21.

Sistem Olarak Doann Sonul Erei (Kant, 2006: 320-325, 83) balkl blmnde ortaya konulur. Burada insan doann en son erei olarak, zgr bir varolan olarak ortaya konulur. zgrlk Kant iin insan doasnn kendiliinden bir yatknldr ve onun geliiminin kendine zg bir tarihi vardr. Kant nsanlk Tarihinin Tahmini Balangc balkl yazsnda yle der: insan doasna ait bir yatknlk olarak kendi kklerinden kan zgrln ilk geliiminin tarihi, zellikle tarihsel kaytlara dayandrlmas gereken daha sonraki srecin tarihinden tamamen farkl bir eydir. 3 Kant estetik anlayyla zgrlk idesinin gerekletirilme olanan sorgulamaktadr. ki eit zgrlk sz konusudur; isel zgrlk (etik) ve dsal zgrlk (haklar retisi). Kant Aydnlanma nedir? sorusuna verdii cevapla (1784) zgrlk koullarnn nasl gerekletirileceinin n koullarn aklar. (Kant,1984: 213-221). Sz konusu olan zgrlk, ereksel bir doann erei olan insann zgrl, hayalgcnn bamszln ve bilgi alanndan refleksiyon alanna geii gerektirir. zgrlk Kantn eletirel felsefesinin temel konusudur. Eletiriyi gvenceye alan ey de usun kendi doasnda zerk olmasdr. Usun zerksizliine (Heteronomie der Vernunft) nyarg (Vorurteil) denir ve us burada edilgindir, baka bir deyile, kendi iin dnmez (Kant, 2006: 161). Kanta gre en byk nyarg boinantr (Aberglaube). Boinan doann anlan kendi zsel yasas yoluyla onun temeline koyduu kurallara altgdml olmadn tasarmlamaktr. (Kant, 2006: 161). Boinantan kurtulu ise Aydnlanmadr (Aufklrung). yleyse eitilmesi gereken ey deneyimle ilgili yeti olan anlaktr. Sradan insan anlann eitilmesi beeni yargsnn eletirisini yapmaktr. Bu nedenle sradan insan anlann maksimleri beeni eletirisinin (Geschmackskritik) blmlerini oluturur. Kant bunu Aydnlanmann grevi olarak belirler. O halde sradan insan anlann (des gemeinen Menschenverstandes) eitiminde bulgulanan maksimler beeni eletirisinin ilkelerini durulatrmak iin gereklidir: 1. kendi iin dnmek (Selbstdenken); 2. baka her birinin yerine dnmek; 3. her zaman uyumlu olarak (einstimmig) dnmek. Birincisi nyargsz, ikincisi geniletilmi, ncs tutarl dnme yoludur (Kant, 2006: 161, 40). Kantn felsefesi sayesinde onun a eletiri a olur. Hibir ey bu eletiriden muaf tutulamaz. Akln samimi saygs eletirel, zgr ve ak bir aratrma iin gsterilir. (Kant, 1965:9). nsan hayvansal kstlanmlktan ayrt eden ey insann toplumculluudur (Geselligkeit). Kant toplumsal uyumazlk, kibirli rekabet ve doymak bilmez mlk ve g arzusunu rnek olarak verdii insanlarn dosta olmayan birlikteliklerinden (ungesellige Geselligkeit) kaynaklanan atmalar sonucunda insan soyunun barbar durumdan, toplumcul duruma, kltr durumuna geeceini dnr.4 Bu toplumculluu oluturan iki zellik, evrensel duygudalk (Teilnehmungsgefhl) ve kendini en iten ve evrensel olarak
Tarih Felsefesi iinde, (ev. Metin Bal&Gl Ateolu), der. Doan zlem&Gl Ateolu, Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2006, s.82. 4 Immanuel Kant, Idea for a Universal History with a Cosmopolitan Purpose, Kants Political Writings iinde, der. Carl J. Friedrich, (1977), s. 45.
3

iletebilme yetisidir. Bu zellikler anln yetilerinin (Gemtskrfte) kltrn oluturan humaniora (insann snr, erei) ad verilen n bilgilerdir (Vorkenntnisse) (Kant, 2006: 233, 60). nsanlar arasndaki savan bitmesi, toplumculluun salanmas iin yarglar us mahkemesinden geirilmelidir (Kant, 1965: 601, A751/B779). Kant arad evrensel insan duyusunu beeni yargsnda bulur. Bir halkn kalc bir toplulua evrilmesi kaynan zgrlk ve zoru birletirme abas tayan, yasaya gre dzenlenmi bir toplumculluk ideali peinde olan etkin bir drtde (der rege Trieb) bulur. Beeni yargsnn byle bir evrensellik kazanmas iin nkoul bu drtnn abasdr. Toplumculluk idealine dnk drt Aydnlanmann insan doasndaki gvencesidir. Aydnlanma, Kant iin, usun kendi olgunlamam durumundan karak bilgi ve inan, bilme ve duygulanma, dnce ve isten, teori ve pratik alanlar arasndaki snr kavrama greviyle tanmlanabilir. Bu snrlandrma ilemi iin a priori sentetik yarglarn nasl mmkn olduu sorusu cevaplandrlmas gereken ilk sorudur (Kant,1993: B19). Kant bu soruyu deneyim kavramnn nasl kavramsallatrld ile egdml cevaplandrr. Deneyimin nesnel olmas kendiliindenlik ve dzen olmasna ramen deneyimin yorumlanmas kendiliinden gereklemez. Bu nedenle sradan insan anla eitilmelidir. Bilme ve deneyimin nasl gerekletiini ortaya koymak anlan grevidir. Bilmek (Wissen), Kant iin, akln teorik kullanmnda, kiinin bir eyi hem kendisi iin hem de herkes iin doru saymasdr (Frwahrhalten). Bilme bylece mmknse evrenseldir, mmkn deilse akln bir yanl kullanmndan kaynaklanan bir yanlg sz konusudur. Kant gre, insan iin mmkn bilginin kayna olan deneyime dayanan bilgi eitleri ayr yeti altnda toplanr: 1-) duyusallk: duyu verilerinin pasif alm, 2-) imgelem: duyusal oklunun bir birlik iinde dzenlenmesi, 3-) anlak: hayalgcnn etkinliinin sonularn altna topladmz kavram erevesi (Kant, 1965: A822/B850). Deneyim, onu salayan kendiliindenlik bulunduunda ve bir dzen kavrandnda nesnel olur. Deneyimin gvenilirliini salamak anlama yetisinin akl tarafndan grevlendirildii konudur. Kant anlan kavramlarnn meruiyetini kendinin zdeliinde bulur. Kendinin zdelii, bilginin olumasndaki en st kavram olan transendental tam-algdr5. Kant zdelii bilincin sentetik bir
Kant, Leibnizin alg ve tam-alg arasndaki ayrmn sezgi ve anlak arasndaki ayrma uygulayarak benimsedi. Kant tam-algy Kartezyen cogitoya uygulad. Ar Usun Eletirisinde empirik tam-alg veya i duyum anlamna gelen isel algmzdaki durumumuzun belirlenimlerine gre kendinin bilincidir (Ar Usun Eletirisi, A 107). Empirik tam-alg kendi iinde eitlidir ve znenin zdeliiyle ilgisi yoktur (Ar Usun Eletirisi, B 133 ). Empirik tam-alg bu ekilde psikolojinin alanna dahil edilir. Transendental tam-alg ise eletirel felsefenin merkezinde yer alr ve kategorilerin a priori evrenselliklerinin ve zorunluluklarnn tmdengelimsel karm iin temel neme sahiptirler. Kant daha 1762de yarglamay mmkn klan gizemli bir gten sz eder. sel duyumdan baka bir ey olmayan bu yeti kiinin kendi tasarmlamalarn bu kiinin kendi dncesine dntren bir yetidir (Drt Kyas Tarznn Yanl Hilesi). Kant Ar Usun Eletirisinde bu gizemli gcn transendental tam-alg olduunu syler. Kavram ve sezginin bilgide birlemesi tm birleme kavramlarn a priori olarak nceleyen kavramsal olmayan bir birlik gerektirir (Kant, 1993: B 130). Transendental tam-alg tm insan bilgisi alannn en st ilkesidir (B 135). Kant transendental tam-algy sezgiden ayrteder ve onun anlama yetisinin kategorilerine gre biimlendiini belirler. Sezgi btn dncelerden nce verili olabilecek tasarmdr fakat [ona ait] oklunun bulunduu ayn znede Ben dnyorum ile zorunlu bir ilikiden yoksunsa anlamszdr (Kant,1993: B 132). Bu sezginin bana ait bir sezgi
5

etkinliinin sonucu olarak dnr. zdelik, tasarmlamalarn nesneyle ilikisini kuran bilincin sentetik birliidir. Tasarmlamalar ancak bylece nesnel bir geerlilik kazanrlar (B137). Kii yalnzca verili tasarmlamalarn bir oklusunu tek bir bilinte birletirebildii srece bu tasarmlamalarda bilincin zde olduunu tasarmlayabilir (B133). Tam-algnn birlii transendental bir ema oluturur. A priori olarak belirlenen zaman tam-algda kurucu rol oynar. Zamann a priori belirleniminin tam-algdaki kurucu rolne emata ad verilir (A145). mgelemin retici sentezinde bu sre, emata, a priori olarak bulunur (A118).

Yarg Yetisinin Eletirisinde Sezgi Kavramlarmzn olgusall sezgilerle dorulanr. Eer kavramlar grgl ise, sezgilere rnekler (Beispiele) denir. Eer ar anlak kavramlar (reine Verstandesbegriffe) iseler, sezgilere emalar (Schemate) denir (Kant, 2006: 228, 59). delerin nesnel olgusallklar, onlara karlk gelen hibir sezgi olmad iin, kuramsal olarak dorulanamazlar. Eer us kavramlarnn, e.d. idelerin nesnel olgusallklarn kuramsal bilgiden yana dorulamay istersek, o zaman olanaksz bir eyi istemi oluruz, nk saltk olarak bunlar iin yeterli hibir sezgi verilemez (Kant, 2006:228, 59). Sezgisel bir faaliyet olan duyusallatrma nesnesini ya ematik olarak ya da simgesel olarak tasarlayarak sergiler. Duyusal sezgi ematik, zihinsel sezgi simgesel, baka bir deyile andrmsaldr. Bylece btn sezgiler ya emaya ya da simgeye dayanrlar. Duyusallatrma (Versinnlichung) olarak btn sergilemenin (Hypotypose, Darstellung) sezginin anlan kavramna karlk a priori verili olduu ematik (schematisch) biiminin yannda simgesel (symbolisch) biimi de vardr:
o zaman yalnzca usun dnebildii ve hibir duyusal sezginin onun iin uygun olamad bir kavrama yle bir sezgi salanr ki, onunla yarg yetisinin ematizmde izlediine andrml, e.d. sezginin kendisine deil, yalnzca bu yordamn kuralna (der Regel dieses Verfahrens), dolaysyla ierie deil, yalnzca derin-dnmenin biimine andrml (analogisch) bir yordam anlalr (Kant, 2006: 229, 59).

olmas iin onun bir tam alglayan Ben dnyorum ile ilikisi olmaldr. Ben dnyorum duyusallktan kaynaklanmayan ve ona bal olmayan kendiliinden bir etkinliktir. Ben dnyorum saf ve kkensel bir tam-algnn rndr. Bu zbilincin kendisi Ben dnyorum tasarmn olutururken baka hibir tasarm ona elik etmez (B132). Transendental tam-algnn Ben dnyorumu sezgilerin bilginin gerek nesneleri olarak dnlmelerini salar ve anlama yetisi iin Ben dnyorum sezgilerin sentezinin kouludur. Anlama yetisi kategoriler araclyla tam-algnn a priori birliini salar (B 145). Transendental tam-alg sezgilerin bir zneye ait olmasn salar ve kategorilere gre ayrtrlrlar; ayn zamanda kavramlarn ve sezgilerin yargda birlemelerinin zeminidir. Tam-alg kavram Alman dealizminin geliiminde nemli bir yere sahiptir. Fichte Bilim retisinde (1794) znel z-bilincin sezgilerin, kavramlarn ve idelerin tretiminin temeli yaplan bir z-bilin kuram gelitirir (Caygill, 1994: 81-83).

Bylece a priori kavramlara salanan sezgiler kavramn dorudan, belgitsel (demonstrativ) olarak sergileniini kapsayan emalar ve kavramn andrm (Analogie) yoluyla, dolayl sergileniini kapsayan simgeler olarak ikiye ayrlr. Yarg yetisi bu andrmda unu gerekletirir:
ilk olarak, kavram duyusal bir sezginin nesnesine uygular ve sonra ikinci olarak o sezgi zerine derin-dnmenin yalnzca kuraln birincinin yalnzca onun simgesi olduu btnyle baka bir nesneye uygular Dilimiz bu trden dorudan olmayan ve bir andrma dayanan sergilemelerle doludur ki, bunlarla anlatm kavram iin asl emay deil, ama yalnzca derin-dnme iin bir simgeyi kapsar (Kant, 2006: 229-230, 59).

Kanta gre felsefe tarihinde ematik ve simgesel sezgi trlerini birbirine kartrmann sonucu insanbiimcilik (Anthropomorphism) ve deizm olmutur. Tanrya ilikin bilgi sz konusu olduunda sezgisel her eyden vazgeen birinin deizme dmesi gibi ona anlak ve isten ykleyerek onu olgusal olarak bu dnyann varlklarnda tantlamaya alan kii de ematik sezgiyi ideye uygulamakla insanbiimcilie der (Kant, 2006: 230. 59). Kant Yarg Yetisinin Eletirisinde Estetik Yargnn Eletirisi ve Teleolojik Yargnn Eletirisi zmlemelerinde ortaya kan antinomilerin yalnzca doann (znel ve nesnel) ereksellii kavramnn duyust bir eyin kavram zerine oturtularak zlebileceini dnr. Doann erekselliinin dnlmesi zihinsel bir sezgiye iaret eder. Kant zihinsel sezginin,6 sezgisel usta gerekleebildiini ve bunun Tanrya zg olduunu dnr. Kant iin tm olgular ya doa kavramna (Naturbegriff) ya da zgrlk kavramna (Freiheitsbegriffe) aittir. nsan zgrlnn doa iindeki belirlenimini doann

Felsefe tarihinde ilk kez Aristoteles kinci Analitikler yaptnda sezgisel ve kantlamal bilgi arasnda ayrm yapar. Aristoteles bilimsel bilginin ilk ncllerinin sezgisel olarak bilinebileceini ve bu sezginin bilimsel bilginin kkensel kayna olduunu ne srer. Bylece bilimsel kantlamann dolayml, gidimli bilgisine kar sezgisel kavray dolaymszdr. De Animaya gre bilgi noetann aisthetadan soyutlanmas yoluyla elde edilir. Bu iki bilgi trnn nasl badatrlabilir olduu ve bunun nasl yaplaca sorusu felsefe tarihine Aristotelesin bir miras oldu. Bununla ilgili olarak felsefe tarihi boyunca temel yaklam tarz gelitirildi: lki, dolaymsz sezgisel bilginin noeta ile zdeletirilmesi. kincisi sezgisel bilgiyi duyusal algyla, aistheta ile zdeletirmek. nc yol ise, ilk defa Duyusal ve Zihinsel Dnyann Biimi ve Prensipleri zerine Tezinde (1770) Kantn noeta ve aistheta arasnda yer alan bir nesneler kmesi varsaymasyla belirlenmitir. Kant Ar Usun Eletirisinin Transendental Estetik blmnde sezgiyi duyusallk (aisthesis) dzlemine yerletirir. Usun grevlendirmesi ve anlan almasyla sezgi a priori, formel zellie sahiptir. Bylece rasyonalist ve empirist gelenek uzlatrld. Transendental felsefenin genel probleminin (sentetik a priori yarglar nasl mmkndr? (Kant, 1993: B 73)) zm iin gerekli koul bylece saland. Kant duyusal sezgi ve zihinsel sezgi arasnda ayrm yapar. Tanrsal sezgi, baka deyile zihinsel sezgi, insana zg olan duyusal sezginin yapt gibi verili nesnelerden etkilenmez, aksine retkendir, dnd nesneleri retir. Zihinsel sezgi uzay ve zamandaki grnlerin deil, kendilerinde eylerin dorudan, zihinsel bir bilgisini kapsar (Kant, 1993: B 307). Kant sezgiyi bilginin niteliksel bir zelliinden bir bilgi yetisine dntrr. Sezgi, nesne ancak bize verili olduu srece, nesneyle dorudan ilikidir (A 20/B 34). Sezgi yetisiyle zihin, eylerin somut tekilliklerini dorudan kavrar ve ayn zamanda onlar soyut ve genel kavramlarn rnekleri saymaz. Sezgi, nesneleri dorudan kavrar ve bunu formel ilkeler yoluyla yapmas Kant felsefesinin temel paradoksu olarak grnr. Ar Usun Eletirisinin Transendental Estetik blmnde Kant duyusall elerine ayrr. Kant Prolegomena 9 ve Ar Usun Eletirisi B 132de nesne ve tasarmm arasnda bir iliki zemini olmakszn bulunan eylerin sezgisinin mmkn olamayacan bildiririr. Sezgi yalnzca duyularmz etkileyen bir ey olduka mmkndr. eriksiz dnceler bo, kavramsz sezgiler krdr (Kant, 1993: A 51/B 75) (Caygill, 1994: 262-266).

ereksel zorunluluuyla uyumlu klmak iin bir taraftan insan anlandan stn bir anlak varsaylr, dier taraftan ise doa kavramna ontolojik bir zellik atfedilir. Kanta gre doa kavramnn olana iin insan anlandan stn bir kk varla (Urwesen), tanrya, ait olmas gereken stn bir anlan dnlmesi kanlmazdr. Metafiziksel doa kavram yleyse ontolojiktir (Kant, 2006:375). Kant iin ereksel bantlarn en yksek zemini dnyann nedeninin aklanmas amacyla kkensel bir anlak dnmekle gsterilir. Ar Usun Eletirisinde bir takm idelere karlk baka bir sezgi biiminin olmas gibi, doann bu zelliine karlk da baka bir olanakl anlak olmaldr. Belirli doa rnlerini erekler olarak kabul etmek gerekir. Bu tr doa rnlerinin olanann zemini iin insannkinden daha stn bir anlak kendisini dayatr. Doada tikeller ok eitli olduklar iin anlamz olumsaldr (zufllig). Bylece yarg yetimiz daha yksek bir anlakla (intellectus archetypus) ilikili olarak doay ereksel yasalara bal ekilde dnr. Doann bir btnlk idesi iinde (die Idee von einem Ganzen) dnlmesi, onun ereksel kavrann gerekli klar. Kant anlak iin, oklunun bileiminin birlii idesinin kavranmas iin retilen bir nedeni, baka bir deyile amal bir retimi varsayar. Bunu sylemek duyulurst olgusal bir zemin (bersinnlicher Realgrund) kabul etmektir. Doa bylece teleolojik yasalara gre incelenebilir. Bu ereksellik idesi altnda doay salt grng olarak kendinde ey gibi bir eyi (ki grng deildir) dayanak olarak dnmek ve buna karlk den zihinsel bir sezgi (stelik bizimki olmasa da) yklemek olanakldr. (Kant, 2006: 295, 77). Doann ereksellii anlak iin bir kavram deil fakat yarg yetisi iin bir ide olarak dnlebilir. Doann bir ereinin olduunu dnmek bir doa erei idesine iaret eder. Bu tr bir erek dncesi olanakl deneyim nesneleriyle ilgili olan anlan alanna girmez. nk doa erei idesi anlak iin deil ama yarg yetisi iin bir us ilkesidir. Burada ide ile uyumlu bir deneyim sonucu belirleyen (bestimmend) bir yargya deil ancak zerine dnlebilen dnmsel (reflektierend) bir yargya izin verilir (Kant, 2006: 291, 77).
Eer evrensel (kural, ilke, yasa) verilmise, o zaman tikeli onun altna alan yarg yetisi belirleyicidir (bestimmend), ve bu ayrca yeti transendental bir yarg yetisi olarak tikelin evrenselin altna alnmasnn biricik koullarn a priori verdii zaman da doru olmak zere. Ama eer salt tikel veriliyse ki onun iin yarg yetisi evrenseli bulacaktr o zaman yarg salt dnmseldir (reflektierend) (Kant, 2006: 206).

Doann ereksellii kavram dnmsel yarg yetisinde a priori bir kavram olur. Estetik ve teleolojik yarglar sonu olarak dnmsel yarglardr. Burada yarg grgl yarglamada olduu gibi, kendini deneyim yasalarnn bir zerksizliine altgdml grmez; byle ar bir holanmann nesneleri asndan yasay kendisi verir, tpk usun isteme yetisi asndan yapt gibi. (Kant, 2006: 231, 59).

Gzelliin Kayna: karsz Bir Haz Beeni yargs duygu hissi bakmndan kukusuz znel bir zellik tar: Bir eyin gzel olup olmadn ayrt edebilmek iin tasarm anlak yoluyla bilgi iin nesneye deil, ama imgelem yetisi yoluyla (belki de anlak ile bal olarak) zneye ve onun haz (Lust) ve hazszlk (Unlust) duygusuna bantlarz. Beeni yargs yleyse bir bilgi yargs deil, dolaysyla mantksal deil, estetiktir ki, onunla belirlenim zemini znel olmaktan baka trl olamayan anlarz (Kant, 2006: 53, 1). Estetik yarg mantksal ya da pratik bir yarg gibi evrensellik talebinde bulunmasa da evrensel bir onay bekler. Gzel hakknda deerlendirme yapma yetisi beeni olarak adlandrlr (Kant, 2006: 1, Dipnot). Beeni yargsnn en nemli zellii, nesne hakkndaki bir nitelik deil ancak znenin duyumsad haz ve ac duygusudur. Kant gzellik kavramn btnlk ve ereksellik kavramyla birlikte dnr. Gzellik bir ereksellii bildirir, ancak bir eree hizmet etmez. Yaptn amac onun dnda olamaz. Bylece yaptn btnl onun erekselliinin kendi iinde olmasyla salanr. Ereksellik dncesi bakmndan gzel ve yce kavramlar birbirine kart duygular olarak ele alnr. Gzellik hibir kar olmakszn duyulan holanma, baka bir deyile hibir dsal ama olmakszn, kendisi iin bir ama olarak ortaya konan eyden duyulan honutluktur. znenin bu duygusunun nesneye yklenmesi gzel olan gsterir: Beeni bir nesneyi ya da bir tasarm trn hibir kar olmakszn (ohne alles Interesse) bir holanma ya da holanmama yoluyla yarglama yetisidir. Byle bir holanmann (Wohlgefallens) nesnesine gzel denir (Kant, 2006: 62, 5). Gzellik yaptn erekselliini kendi iinde tamasdr. Nesnenin kendi iinde tad ereksellik kiiye sanat yapt karsnda, karsz bir haz7 duyumsatr, bu duyumsanan ey gzelliktir. Gzellik duygusunda kiinin nesneden duyduu haz evrenseldir ve hibir kavrama bavurmakszn dolayszcadr: Gzel olan kavram olmakszn evrensel olarak haz verendir (Kant, 2006: 72, 9). Gzel olan herhangi bir kavram olmakszn zorunlu bir holanmann nesnesi olarak bilinendir (Kant,2006: 96, 22). Bir nesneye gzel diyebilmek iin bu nesneyi onun isel amacnn bir kavramyla birletirmemiz gerekir. O halde gzellik sadece duyumda ya da kavramda tanan bir nitelik deildir. Salt yarglanmas ediminde haz veren gzeldir (duyumda deil, ne de bir kavram araclyla) (Kant, 1968: 306, 45; Copleston, 2004: 224). Beeni yargs ayn zamanda duygularn iletilebilirlii olanan salar. Beeninin bir yeti olarak kabul edilmesinin kayna duygularn iletilebilirliini (die Mittelbarkeit der Gefhle) a priori yarglama

Kantn karsz holanma dncesini Karl Philipp Moritz (1756-1793) ncelemitir. Moritz 1785te yle yazar: Gerekte yararl olmakszn bize haz veren eye gzel derizBir gzel nesneden sadece onun kendisi uruna haz duyarm; bu sonu iin dsal bir amacn eksiklii isel bir amala yer deitirir; nesne kendi iinde mkemmel bir ey olmaldr (Hammermeister, 2002:29).

gcdr (Kant, 1996: 163, 40). nk isel ereksellikten evrensel bir ses ykselir: beeni yargsnda kavramlarn bir karmas olmakszn honutluk bakmndan (in Ansehung des Wohlgefallens) byle bir evrensel sesten (allgemeine Stimme) baka hibir ey koyutlanmaz (Kant, 1968: 216; Copleston, 2004: 216).

Beeni Yargsnn zellikleri Kavramlarn uygulanmasna deil fakat honutluk ve honutsuzlua dayal ayrt edici ve deerlendirici nitelikte olan yarg kipi, Gzelliin zmlenmesiblmnde ne srlen bu yeni yarg eidi, beeni yargsdr. Beeni (Geschmack) bir nesneyi ya da onu tasarmlamann bir yolunu btnyle karsz bir doyum ya da doyumsuzluk yoluyla yarglama yetisidir (das Beurtheilungsvermgen). Byle bir doyumun nesnesine de gzel denir (Kant,1968:221; Copleston, 2004: 213). Beeni yargsnn nesnelliinin nasl salanaca sorununu Kant bir antinomide ortaya koyar:
1. Tez: beeni yargs kavramlar zerine temellendirilmez; nk yle olsayd tartmaya ak olurdu (kantlar araclyla karar). 2. Antitez: Beeni yargs kavramlar zerine temellendirilir; byle olmasayd, yarglarn eitlilii yznden, konu zerinde anlamak iin bile hibir olanak olmazd (yarg zerinde bakalarnn zorunlu uyuumunun bir talebi) (Kant, 2006: 214).

Bu antinomi tikelin evrensel karsnda varl korunarak zlr. Bu yeni yarg eidi hayalgcnn anlama yetisiyle olan zgr karlkl oyununu serimlemekle farkn ortaya koyar. Anlama yetisi kendisiyle hayalgc arasndaki ilikiyi bir oyun eklinde serimleyen beeni yargsndan memnundur. nk anlama yetisi, beeni yargsnn tikel ve evrensel olan arasnda bir birlik kurduunu dnr. Bu birlik kavramlarn dsal olarak uygulanmas sonucunda, tikel olann evrensel uruna bir harcan deildir. Dahas bu birlik, evrensel zerine kurulu olmasna ramen tikeli gz ard etmez. Hepsinden nemlisi, bu birlik sadece dnlmez, ayn zamanda hissedilir. zne kendisi hakknda duyguya sahip olur. Bu birlik honutluk ve honutsuzluk duygusu ad altnda onun yaam duygusuna dayanr (Kant, 1968:204; Kant, 1986: 42). znel temellere dayanan, ayn zamanda evrensel uzlam salayan estetik yarg iin Kant, estetik yarg yetisinin znel koullarnn bilisel yetilerle ilikili olarak tm insanlarda zde, ayn olduunu varsayar. Beeni yargs, baka bir deyile estetik yarg yetisi ayn zamanda dncelerin iletilmesi yeteneidir, nk beeni yargs znelerin birbirleriyle uzlam iin nesnel bir zemin salar: Bu doru olmaldr, yoksa insanlar kendi dncelerini hatta bilgilerini iletmekte yeteneksiz kalacaklard (Kant,1986:147, 25inci Dipnot). Bylece estetik yarg yetisi yaam duygusunu ve saduyuyu (sensus communis) ifade eden znel bir zorunluluk olarak anlalr: Beeni yargsnda bulunduu dnlen

10

evrensel kabuln zorunluluu saduyu nermesi altnda nesnel olarak sunulan znel bir zorunluluktur (Kant, 1986:84). Saduyu, estetik yarglarn iletilebilirlii iin zorunlu olarak varsaylr. Estetik yargnn bildirdii saduyu zneler arasnda ortak-duyu (gemeinschaftlichen Sinne) oluturur. Saduyu bir us idesi olarak ussal yetilerimiz arasnda, insan ve doa arasnda ve insan ve toplum arasnda bir uyum kurmaya alr. Bu ekilde saduyu usun kendisi ile uyum iinde olmas iin de bir olanaktr (Kant, 1986: 341). Ancak estetik yarg yetisi olan beeni, saduyuyu belirlemekte zihinsel yarg yetisi olan anlaktan daha etkindir. Beeni yargsyla imgeleme sezgi gc atfedilerek (Kant,1986:150) imgelem duyusalln gcne eit tutulur. Bylece imgelem bamsz, zerk bir yeti haline gelir. mgelem artk anlama yetisinin emri altnda deildir, kendi imgelerini kendi keyfince ilemek ve tasarlamak zgrlne sahiptir. mgelem ve anlak arasndaki karlkl oyundan doan honutluk duygusu imgelemin anlama yetisiyle kartlk deil, aksine, uyum iinde olmasnn sonucudur. Bu uyum saduyu olarak adlandrlr (Kant, 1986: 82). Saduyu bilisel yetilerimizin ideal uyumudur, bu uyum sadece bilisel yetilerimizin gzel bir nesnenin formuyla uyum iine girmesinden deil, ayn zamanda bir btn olarak toplumla uyumundan kaynaklanr. Saduyu bylece hem insann bilisel yetileri arasndaki hem de bireyler arasndaki mkemmel bir uyumu gsterir. Beeni yargs bakalar tarafndan a priori bir ekilde onaylanmaz. Bu yarg trne Kant rneksel der: e deyile, bildirilemeyen bir evrensel kuraln bir rnei (als Beispiel einer allgemeinen Regel) olarak grlen bir yargya herkesin onaynn zorunluluu (Notwendigkeit der Beistimmung aller) (Kant, 1968: 237; Copleston, 2004: 218). Burada imdiden mantksal bir ilke sz konusu deilken yargm iin evrensel bir geerlilik talebinde bulunurum. Bu yarg ancak sa-duyu olarak anlalmaldr. Sa-duyunun estetik ile bants onun bilisel glerimizle ortaya konulan mantksal bir ilkede deil ancak bilisel glerimizin zgr oyunundan sonulanan etkiye dayanmasdr (die Wirkung aus dem freien Spiel unserer Erkenntnikrfte) (Kant, 1968: 238). Bylece beeni yargs saduyu zerinde anlaktan daha byk bir hak sahibidir:
Beeniye (der Geschmack) salam anlaktan (gesunde Verstand) daha byk bir hakla saduyu denebilir; ve estetik yarg yetisi bir ortak duyu (gemeinschaftlichen Sinne) adn tamay zihinsel yarg yetisinden (die Intellektuelle Urteilskraft) daha ok hak eder (Kant,1987: 162, 40).

Beeni yargsnn belirli, deimez bir biim kazanmas Kanta gre trel idelerin ve ahlaksal duygu kltrnn gelimesine baldr. Kant bylece kiiden kiiye deimeyen bir beeni anlay gelitirmeye alr:
Beeni temelde trel idelerin duyusallamasn yarglama yetisi olduu iin (her ikisi zerine derin-dnmenin belli bir andrm araclyla), ve beeninin yalnzca her insann kiisel duygusu iin deil ama genel olarak insanlk iin geerli sayd haz da bu yetiden ve duygu iin onun zerine temellendirilmi daha byk alclktan

11

tredii iin, aktr ki beeninin temellendirilmesi iin gerek n-reti (Propdeutik) trel idealarn (sittlicher Ideen) ve ahlaksal duygunun ekininin (die Kultur des moralischen Gefhls) geliimidir; nk ancak duyarlk bu duygu ile uyum iine getirildii zaman gerek beeni belirli, deimez bir biim stlenebilir (Kant, 2006: 234, 60).

Doann Ereksellii Kanta gre gerek metafiziin konusu asla deneyimde bulunamayacak akln ideleridir. Deneyim dnyasnn snrlar iinde temellendirilemeyen ve bir bilimin gvenilirliine sahip olmayan ideler -m gibi dnlebilirler. Baka bir deyile, akln ideleri deneyimlenemezler, ancak varm gibi dnlebilirler. delerin bu ekilde dnlmesi her Eletiride de farkl ekilde bulunur. Kendisini m gibi ifadesiyle gsteren analojik dnce Kantn her eletirisinde de kullanlr. Teorik felsefede dzenleyici yargnn bir maksimi olarak kullanlr. -m gibi ifadesinden Ar Usun Eletirisinin Transendental Diyalektik blmnn sonucunda sz edilir. Tanr, dnya ve ruh deneyim dnyasnda kantlanamayacak nesneler olduklar iin ancak dzenleyici ilkeler olarak kabul edilirler. Teolojide Tanrnn dnyann bir nedeni olup olmadn asla bilemeyiz, yine de onlarn kaynanda sanki byle bir ilk varlk (archetype) varm gibi dnebiliriz. Kozmolojide de dnyann bir balangc olup olmadn asla bilemeyiz ancak sanki bilinli bir neden tarafndan mutlak bir balangc varm gibi kabul ederiz (Kant,1965:A 685/B713). Psikolojide ise ruhun doasn asla bilemeyiz ancak sanki zihin kiisel zdelii oluturan basit bir tzm gibi btn grnleri, eylemleri ve zihnin alcln ona ykleriz (Kant,1965:A672/B700). Teoretik yargnn dzenleyici ilkeleri yannda pratik yargnn maksimleri iin de - m gibi nemli bir yer tutar. Kategorik imperatif yapdaki pratik yarglar -m gibi biimindedirler. Yarg Yetisinin Eletirisinde de sanat yapt sanki doann bir rnym gibi grnr (Kant,1996: 45 ). Deneyim dnyasna ait olmayan bir eyin buna ramen nasl dnlebilir olduunun hesab verilmelidir. Yoksa akla zg doal yanlsamalar m sz konusudur? Us koulsuz kavramn imdiden kendinde bulduu iin onu tam bir hakla kullanma ya da kullanmamada kolayla kaabilir: Usun hafif gvercini zgr uuunda havay yararken ve onun kar koyuunu hissederken, bo bir uzamda uuunun daha kolay olacan dler. (Kant, 1993: 40, A5; Kant, 1965: 47) Bylece us koulsuzun dnyasna doru doal bir eilim tar. Usun koulsuza doru eilimi doann ereksellii dncesinde doyurulur. Doa ona ereksellik yklenmeksizin ereksel deildir. Anlan doaya yasa dayatamad her yerde anlk genilemekte zgrdr. Bu ekilde anlan doaya yasa dayatamay nc Kritikte de devam eder:
Ama Doann kendi tikel yasalar iindeki, kavray gcmz aan bu en azndan olanakl trllk ve trdesizlii iindeki dzeninin gene de gerekten bilgilenme gcmze uyarlanm olmas, ayrmsayabildiimiz lde, olumsal bir olgudur. Ve bu dzenin bulgulanmas anlan bir grevidir - bir grev ki anlan zorunlu bir

12

erei, e deyile Doa ilkelerinin birletirilmesi gz nnde tutularak yerine getirilir. Yarg gc, o zaman, bu erei (Zweck) Doaya yklemelidir, nk anlak bu bakmdan Doaya hibir yasa (Gesetz) dayatamaz (Kant, 1968: 187; Copleston, 2004: 209).

Bir olgunun nedeninin aklanmas ondaki koullar dizisinin tam bir zincirini oluturmakla salanr. Bir eyin sonul olarak kavranmas onun nesnelliinin salanm olmas anlamna gelir. Bu nedenle Kant doadaki nesnel sonulluktan (finalitt) sz ederken dsal ve isel ereksellikten bahseder. Dsal ereksellik bir eyin bir baka ey yararna ve kullanmna sunulduunu anlatr. Bu dsal ilikiyi aklamak iin teleolojik bir aklamaya gerek duyulmaz. Ancak organik bir eyin isel yapsnn aklanmas bunu gerektirir. Doa kendi kendini rgtleyen bir varlk olarak ereksel bir ileyie sahiptir. Erek doadaki her eyi bir rn olarak ortaya karan bir alettir. Ksaca, eyleri nesnel klan ey erektir:
Bu tr bir ey sanatn bir aleti deil, ama yalnzca aletler iin (giderek o sanatn aletleri iin bile) tm gereci salayan doann aleti olabilir; ve ancak o zaman ve o nedenle byle bir rne, rgtl ve kendi kendini rgtleyen varlk olarak, bir doa erei ad verilebilir (Kant, 2006: 254, 65).

Ycenin Kayna: Erekselliin Zorunluluu Zihin (das Gemt) duyusalln snrlarnn tesine genilemekte zgrdr. nk sonsuz kavram duyusalln snrlarn aan bir verililik salar. Nasl olurda doa, insan yok edecek bir g olarak deneyimlenir? Kant insann, dinamik yce zmlemesinde, doann iinde bir varolan olarak nasl olduunu tantr. Hesaplama bittiinde, baka bir deyile doa hibir byklkle karlatrlamaz bir verilmilik olduunda, insann daha fazla yknecei bir ey kalmaz. Btn rnekler, emalar ve simgeler geride kalr. Kanta gre insann doann geri kalanndan stnl burada ortaya kar. Yce duygusu gzelin aksine, doada bir ereksellik olduunu dnen yarg yetisine aykr bir duygudur. Ycelik doada ve duyusal olan hibir eyde bulunmaz. O sadece bizim zihnimizde ortaya kar, zihnimizdeki dncelerle ilgilidir (Kant, 2006: 28).
Ycenin Gzelden en nemli ve i ayrm hi kukusuz yledir. Burada uygun olduu gibi ilk olarak yalnzca doa nesnelerindeki Yceyi irdelemeye alacamz iin (nk sanattaki Yce her zaman doa ile bir anlamann koullar tarafndan snrlanr), doa Gzellii (bamsz) kendisiyle birlikte biiminde bir ereksellik getirir ki, bununla nesne yarg yetimiz iin bir bakma nceden belirlenmi ve bylece kendinde bir holanma nesnesi oluturuyor olarak grnr; buna kar, uslamlama olmakszn yalnzca ayrmsamada8 bizde Ycenin duygusunu uyandran ey biime gre hi kukusuz yarg yetimiz (Urteilskraft) iin amaca aykr (zweckwidrig), sergileme yetimiz (Darstellungsvermgen) iin uygunsuz ve imgelem yetisi (Einbildungskraft) iin bir bakma zorbaca (gewaltttig) grnebilir; ve gene de salt bu nedenle daha da yce olarak yarglanr (Kant, 2006: 102, 23).
8

Alm: Auffassung, Trkede ayn zamanda kavray anlamna gelir.

13

Yce olan ey tm karlatrmalarn tesinde yer alr (25). mgelem bu mutlak byklkteki nesnenin duyum oklusunu bir birlik iinde birletiremez. Bylece yce nesne deil yalnzca znel yce durumlar sz konusudur. Ar Usun Eletirisinde sonsuzluk kavramnn anlkta imdiden bulunmas, bu kavramn tam bir hakla kullanlmas iin nasl bir verililie dayandrlaca konusunda anlama yetisine grevini bildiriyordu. Yarg Yetisinin Eletirisinde ise sonsuzluk kavram yce duygusuyla ilikili olarak dnlr.
Verili sonsuzu gene de eliki olmakszn yalnzca dnebilmek iin bile insan anlnda (Gemt) kendisi duyulurst olan bir yeti (Vermgen) gereklidir. nk yalnzca bu yeti ve onun bir numenon iin idesi (ki kendisi hibir sezgiye izin vermezken, gene de salt grng olarak dnyann sezgisine dayanak olur) yoluyladr ki duyu dnyasnn sonsuzu ar entelektel byklk hesaplamasnda tek bir kavram altnda btnyle toparlanabilir, geri onun matematiksel hesaplamasnda say kavramlar yoluyla hibir zaman btnyle dnlemese de. Duyulurst sezginin sonsuzunu verili olarak (anlalr dayana iinde) dnebilme yetisi duyarln tm lnlerini aar ve giderek matematiksel hesaplama yetisi ile tm karlatrmann tesinde byktr; hi kukusuz kuramsal bir bak asndan bilgi yetisi uruna deil, ama duyarln snrlarnn tesine baka (klgsal) bakmlardan gidebileceini duyumsayan anln (Erweiterung des Gemts) bir genilemesi olarak (Kant, 2006: 113-114, 26).

Dinamik ycede bir endie ve korku unsuru sz konusudur. Doay bizi yok edecek bir g olarak deneyimleriz (Kant, 2006: 28). Dinamik ycenin bu ilk aamasnda youn bir honutsuzluk duyumsarz. Sonraki aama insann doadan bamszl ve stnln gsteren bir aama olacaktr. nsan zgrlnn doann yok ediciliini aan zellii ortaya konulmaldr. Kant doa ve sanat anlaynn ilikisini deha kavramyla kurar. Doa doutan ansal yatknlk (ingenium, angeborne Gemthsanlage) tayan deha zerinden sanata kural (die Regel) verir (Kant,1968:307). Kant dehaya tin (Geist) ykler. Estetik ideleri tasarmlama yetisi olarak Geist anlktaki dirimsellik ilkesidir (das belebende Princip im Gemthe) (Kant,1968:313-314). Matematiksel yceden dinamik yceye geii ancak deha deneyimleyebilir. Deha dndakiler hala dsal amalarla retir, baka bir deyile taklit eder ve dnrler. Herkes kabul eder ki Deha yknme tinine btnyle karttr.9

Doann Son Erei: nsan

Kantn insan doas anlay temel olarak tarihseldir. Doann ereksellii dncesi yoluyla ayn zamanda evrensel bir tarih dncesi yolu da alr. nsanlk tarihi ancak onun iinde doal bir erek bulunduu zaman anlalr hale gelir. Bu erek insanlarn bilinli eilimlerine deil doaya zgdr ve dzenleyici bir
Darin ist jedermann einig, dass Genie dem Nachahmungsgeiste gnzlich entgegen zu setzen sei (Kant, 1968: 308).
9

14

dnce olarak dnmsel yarg tarafndan ortaya konur (Kant, 2006: 75-79). Kant doann erekselliini daha nce Dnya Yurttal Amacna Ynelik Genel Bir Tarih Dncesinde (1784) aklar. Tarih dncesinin kayna byle bir ereksellie iaret eder. Tarih insan edimlerinin doal yasalarn kefetmeyi amalar. Ancak insan iradesinin zgr eyleminin z onun bu ereksellikle uyumlu yasa koyuculuundan kaynaklanr. nsanln bir plana gre ileyen yasalara bal tarihini10 kefetme istei Kantn ereksellik anlaynn doruu olur. Bu olanaksz gibi grnen, insan davranlarnn planszln belirli bir plan iinde grebilmenin gvencesi tekrar doann kendisinde bulunur. Kant toplumsal atmay ya da toplumd toplumsall, kendisi araclyla doann insan doasn ve onun ortak yetilerini gelitirdii temel mekanizma olarak kabul eder (Ameriks, 2000: 59). nsan her durumda ussal bir varlk olmann dna kamaz. O doann erekselliine mahkumdur. yle ki, ktlk bile insann rasyonelliiyle mmkndr. Kantn ahlak felsefesinde ahlaka duyulan saygnn kart kibir duygusudur. Bu kibir duygusu insann hayvani doasndan deil aksine insanlndan veya rasyonel bir varlk olmasndan kaynaklanr: nsanolu kendi iinde, akln ona en yksek saygy hak ediyor olarak sunduu, btn grev buyruklarna gl bir kar koyu kendi ihtiya ve eilimlerine kar koyu hisseder (Kant, 1997: 405). Kendisini zgrce yaptlatran insan anlayn Kant pragmatik antropoloji olarak adlandrd.11 Pragmatik antropoloji iin insan doas, insann zgr bir eylemle kendisi tarafndan retilmi bir doadr. Bu kendi kendini oluturan insan anlayna sahip olan pragmatik antropolojide her bir insan, bakalarnn eylemleri ve toplumun etkisiyle ekillenir. Bu sre iinde eitim birincil derecede nemlidir. Eitim araclyla insan insanlar. Kant insann ussal hayvan (animal rationale) olarak tanmlanmasna kar onun us iin yetenekli hayvan (animal rationabilis) olduunu belirtir. nsann hibir aba harcamakszn doayla uyumlu olamayacan dnr. Bylece doal olarak uygarlama ve ahlakileme insan doasnn yazgsdr.
nsann belirlenimine (Bestimmung) gre ve onun eitiminin (Ausbildung) zelliine gre Pragmatik antropolojinin zeti yledir: nsan us yoluyla insanlarla bir toplum iinde olmaya ve sanatlar ve bilimlerle kendisini gelitirmeye, uygarlamaya ve ahlakilemeye yazgldr (bestimmt). (Kantn Antropoloji yaptndan bkz. Jacobs, 2003: 53).

Kantn teleolojik bir dzen iinde alan evreninin erekselliinin en son basamanda insan bulunur. nsan varl dnya iin bir son erek (Endzweck) olarak dnlr. Tm bu doann ileyii Kant iin insan iindir. Bu son erek dncesinin kayna iyi istentir (guter Wille). Bylece insandan dolay dnyann varoluuna (das Dasein der Welt) mutlak bir deer yklenir.
Kant, Dnya Yurttal Amacna Ynelik Genel Bir Tarih Dncesi, (ev. Ulu Nutku), Tarih Felsefesi iinde, der. Doan zlem&Gl Ateolu, Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2006, s.31. 11 Bkz. s. 40. Kant ve nsan Doas Problemi, Allen W.Wood, Essays on Kants Anthropology iinde (2003), der. Brian Jacobs ve Patrick Kain, Cambridge: Cambridge University Press, s. 38-59.
10

15

[] tm o yaratklar karmaas, giderek yanllkla dnyalar dediimiz bu kadar ok dizgenin btnl bile, eer insanlar (genel olarak ussal varlklar) da olmasayd, bo yere orada olacaklard; e.d.insanlar olmakszn btn bir yaratl salt ssz bir l, bouna, ve bir son erekten yoksun olurdu [] nk, eer dnyann bu seyredilii ona eylerin son erek olmakszn bir tasarmndan baka bir ey salamasayd, dnyann bilinmesi varoluunun deerini arttrmazd; ve onun iin bir son erek varsaylmaldr ki, onunla bant iinde dnyann seyrediliinin kendisi bir deer tamaldr (Kant, 1996: 335-336, 86).

Sonu

Kantn eletirel felsefesi ele ald konuyu temellendirmek zorunluluu ile hareket eder. Bu zelliiyle eletirel felsefe zellikle Kantn temel yaptnda ortaya konulur. Ar Usun Eletirisi (1781), Pratik Usun Eletirisi (1788) ve Yarg Yetisinin Eletirisi (1790). Kantn

felsefesinin temel sorunlar ve birbirleriyle olan ilikileri, eletiri adn tayan son yapt Yarg Yetisinin Eletirisi balamnda tartlr. Kantn ilk iki Eletirisi sonucunda doa kavram ile zgrlk kavram arasnda bir uurumun belirmesi, Yarg Yetisinin Eletirisinin yazlma nedenidir. Yarg Yetisinin Eletirisi ideler konusunda Ar Usun Eletirisini daha da derinletirir. Deneyim alannda idelere uygun hibir nesne verili deildir. deler deneyim iin yalnzca dzenleyici ilkeler olabilirler. Doa anlak karsnda en fazla hesaplanamaz bir byklk olarak grnr. Bu nedenle insann doayla ilikisini aklamakta baka bir yeti gereklidir. te yarg yetisi btn deneyimi dzenleyen en yksek idenin baka bir deyile doa erei idesinin dnlebilmesini salar.
Ara bir yeti olan yarg yetisi doa alanndan zgrlk alanna gei iin gerekli grlr. Kant iin sanat yaptlar fenomenal dnyada numenal olanlar anlatmaya alr. Bylece Yarg Yetisinin Eletirisi nceki eletirilerin hepsini bir sistem altnda toplar (Kant, 1987: xix). Yarg yetisinin eletirisinin yaplmas doa kavramndan zgrlk kavramna geiin nasl olanakl olduunu gstermek iin en uygun yol olur.12 zgrlk anlaynn temeli toplumculluk drtsdr. Beeni yargs bu drtnn ifadesi olan saduyuyu oluturur: beeninin temellendirilmesi iin gerek n-reti (Propdeutik) trel idelerin (sittlicher Ideen) ve ahlaksal duygunun ekininin (die Kultur des moralischen Gefhls) geliimidir (Kant, 2006: 234, 60). Kant hayalgcn bamsz klmakla ve bilgi alanndan refleksiyon alanna gemekle zgrlk kavram adna en byk adm atm olur. Bu balamda hayalgc, us ve anlak arasnda edilgen bir yeti

Und so macht die Urteilskraft den bergang vom Gebiete des Naturbegriffs zu dem des Freiheitsbegriffs mglich (Kant, 1968: 196).

12

16

olmaktansa, imdi bamsz, etkin bir yeti olarak ortaya konulur. Bylece nceki iki eletirisinde srekli olarak ortaya kan znelliin, evrenselliin ve ayn zamanda zorunluluun nasl bir btn olarak badatrlabilecei sorunu cevaplandrlmaya allr. Bireyi tekilerle buluturan, doa yasalarnn olduu kadar evrensel bir etik anlaynn da farkl bireylerde doal ortak bir zemin oluturduu dncesi estetik alanda cevaplandrlr. Beeni yargs zihnin znel durumunu evrensel olarak iletiimsel klar. Ksacas, felsefenin birlii estetik yargda bulunur. Estetik yargnn temel sorunu ise insan doasn belirleme abasnda younlar. Doann ereksel olduu dncesi insana daha imdiden bir ama ykler. Buna gre, Kantn Yarg Yetisinin Eletirisinin, sanat ve doa asndan dnldnde, sonu olarak insan u ekilde tanmlad grlr: nsan doann her zaman onun kendisi iin imdiden hazrlad eree kendisini ileyemeyebilen bir yapttr. Kantn insan doasnn nelii aratrmasnda doa ve gzel sanat arasndaki kurduu iliki romantik filozoflar sanat felsefesini felsefenin btnln salayan bamsz bir alan olarak ilan etmeye, hatta felsefenin en st ilgisini sanatn oluturduu dncesine vardrr.

17

KAYNAKA
ABBOTT, Thomas Kingsmill. (Der.) (1909). Kants Critique of Practical Reason, and Other Works On The Theory of Ethics. London: Longmans, Gren, and Co. AMERIKS, Karl. (Der.) (2000). The Cambridge Companion to German Idealism. Cambridge: Cambridge University Press. AR STOTELES, (1997). Fizik. (ev. Saffet Babr). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. AR STOTELES, (1988). Nikomakhosa Etik. (ev. Saffet Babr). Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. CAYGILL, Howard. (1994). A Kant Dictionary. Norwich: Blackwell Publishers. COPLESTON, Frederick. (2004). Felsefe Tarihi. Kant, Cilt 6. (ev. Aziz Yardml). stanbul: dea Yaynevi. FRIEDRICH, Carl J. (Der.). (1977). Kants Political Writings. New York: The Modern Library. HAMMERMEISTER, Kai. (2002). The German Aesthetic Tradition. Cambridge: Cambridge University Press. HEIDEGGER, Martin. (1962). Kant ve Metafiziin Problemi. (ing. ev. James Churchill). Bloomington: Indiana University Press). JACOBS, Brian & Kain, Patrick. (Der.) (2003). Essays on Kants Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press. KANT, Immanuel. (1960). Religion Within The Limits of Reason Alone. (ing.ev. T.M.Greene & H.H.Hudson. New York: Harper & Brothers). KANT, Immanuel. (1968). Kants Werke, Band V, Kritik der praktischen Vernunft & Kritik der Urteilskraft. Immanuel Kant. Berlin: Walter de Gruyter & Co. KANT, Immanuel (1965) Critique of Pure Reason. (ing. ev. Norman Kemp Smith). New York: St Martins Press. KANT, Immanuel. (Der.), (1984). Seilmi Yazlar. (ev. Nejat Bozkurt). stanbul: Remzi Kitabevi. KANT, Immanuel. (1986). Critique of Judgement. (ing.ev. J.C.Meredith). Oxford: Oxford University Press. KANT, Immanuel. (1987). Critique of Judgment. (ing. ev. Werner S. Pluhar). Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company. KANT, Immanuel (1993). Ar Usun Eletirisi. (ev. Aziz Yardml). stanbul: dea Yaynevi. KANT, Immanuel. (1996). Metaphysics of Morals, (ing. ev. Roger Sullivan.).

18

Cambridge: Cambridge University Press. KANT, Immanuel. (1997). Groundwork of the Metaphysics of Morals. (ing.ev. Christine Korsgaard). Cambridge: Cambridge University Press. KANT, Immanuel. (2006). Yarg Yetisinin Eletirisi, Kritik der Urteilskraft. (ev. Aziz Yardml). stanbul: dea Yaynevi. ZLEM, Doan. & Ateolu Gl. (Der.), (2006) Tarih Felsefesi. Ankara: Dou Bat Yaynlar. SCHELLING, F.W.J. von (1994). On the History of Modern Philosophy. (ing. ev. Andrew Bowie). Cambridge: Cambridge Univeristy Press.

19