Nevenka JEFTI 1

UDK: 327(497) Biblid 0025-8555,59(2007) Vol. LIX, br. 2-3, pp. 308-321 Izvorni nauni rad Septembar 2007.

GEOPOLITIKA CRNOMORSKOG REGIONA

ABSTRACT
The author describes historical and contemporary geopolitical positiion of the Black Sea region. Up to the present times the primary significance of the region has lain in its trade routes and other transit communications that connect Europe, the Middle East and Asia. Having such geografic position the region has been an interest sphere of great powers and regional states and conquerors. Today most of states of the Black Sea region are economically poor, have unstable political systems and burdened with constant and potential explosive problems. Key words: geopolicy of the Black Sea region, historical frameworks, geopolitical player states, geopolitical pole states, Euroasian region, Serbia. Kljune rei: geopolitika Crnomorskog regiona, istorijski okviri, drave geopolitiki igrai, drave geopolitiki stoeri, Evroazijski region, Srbija.

UVOD rnomorski region geografski je smeten u prostor Evroazije. U crnomorske drave, po geografskom poloaju, ubrajaju se one koje imaju direktan teritorijalni izlaz na obale Crnog mora: Bugarska, Rumunija, Ukrajina, Rusija, Gruzija i Turska. U regionalne drave crnomorskog regiona ubrajaju se i drave koje su povezane sa Crnim morem vodenim tokovima reka i mora kao to su Grka i Srbija. Preko istonih srpskih suseda, Rumunije i Bugarske, koji geografski (teritorijalno) izlaze na

C
1

Dr Nevenka Jefti, nauni saradnik u Institutu za meunarodnu politiku i privredu, Beograd.

308

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

Crno more i reke Dunav, koja protie kroz sve tri drave i uliva se u Crno more, Srbija je povezana sa Crnim morem i njegovim regionom. Crnomorski region za Srbiju kroz istoriju i danas predstavlja geopolitiki, ekonomski i bezbednosno vaan region. Preko Srbije prolaze trgovinski transferi (legalni i ilegalni) evropskog i svetskog znaaja kao i vojni putevi koji povezuju prostor Evroazije. Geopolitika je novoformirana nauna disciplina. Ruski istraiva i filozof Aleksandar Dugin kratko je definie: geopolitika je nauka o sueljavanju civilizacija... disciplina koja razmatra istorijsku, strateku, geografsku i planetarnu realnost sa take gledita sueljavanja dveju tipova civilizacije civilizacije Kopna i civilizacije Mora.2 Poznavanje geopolitike omoguava jasnije sagledavanje regionalnih i svetskih odnosa, njihovih uesnika i kreatora kao i uoavanje elemenata na osnovu ega se gradi strategija i taktika spoljne politike jedne drave.3 Ovde se susreu interesi velikih svetskih sila, regionalnih sila i nejakih drava koje egzistiraju u odreenom geopolitikom prostoru. Bezbednost, regionalna i svetska sigurnost, isprepletane su, a u njima deavanja i sigurnost Crnomorskog regiona su znaajni. Posebno kad se ima u vidu proizvodnja, trgovina i transfer nafte iz Kaspijskog bazena kroz crnomorski koridor. Pitanje bezbednosti regiona od terorizma i njegov regionalno geografski poloaj u odnosu na teritorijalne lokacije terorista od vremena napada Al Kaide na Svetski trgovinski centar u Njujorku postaje od prvostepene vanosti za sve drave sveta. Od 11.
2 Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knjiga 2, Ekopres, Zrenjanin, 2004, str. 181. Sledee termine i sinonime A. Dugin je dao u poglavlju: Glosar. Osnovni pojmovi i termini geopolitike, str. 379392.: More je termin koji se oznaava i kao talasokratija...gr. vlast putem mora ili pomorska mo. Obeleje drava i nacija u kojima moreplovstvo ima prevlast... Sinonimi: zemlja, kopmo i telukratija oznaavaju grko poreklo vlast putem zemlje ili kopnena mo. Obeleje velikih drava sa oiglednom kopnenom geopolitikom orijentacijom. Profesor Konstantin Hlihor, autor nedavno objavljene knjige o geopolitici, podsea da studije i teoretske preokupacije za uticaj geografske sredine na politike drava nisu starijeg veka jer je i sam naziv geopolitika prvi put korien pri kraju 19. veka. Kao objektivna pojava u sferi meunarodnih odnosa geopolitika se, po oceni Hlihora, ispoljila kada je jedna drava imala snagu i sposobnost da nametne suverenitet ili kontrolu nad drugom teritorijom nad kojom se ona nije formirala kao samostalni politiki entitet. O razvoju i znaaju geopolitike Konstantin Hlihor kae: Geopolitika je bila moda, vektor koji je opravdavao spoljne politike velikih evropskih diplomatija, ona je u jedno vreme je nestala da bi se danas ponovo pojavila. http://193.231.72.51/index.php? lmb=10&art=11968http:// 193.231.72.51/index.php?lmb=10&art=11968 Internet, 04. 09. 2006.

309

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

septembra 2001. godine svetski i regionalni akteri postali su svesni da strahote prolosti fanatina vera, nepogreivi lideri, ropstvo i masakri, iskorenjivanje itavih populacija, surovost i varvarizam nisu nestali.4 GEOPOLITIKA ISTORIJSKA POZADINA CRNOMORSKOG REGIONA Crno more pripada Sredozemnom morskom sistemu i predstavlja njegov najistoniji deo. Crno more (latinski naziv: Pontus Euximus) sa ukupnom povrinom od 453.000 kvadratna kilometra, prostire se na dva kontinenta: Evropu i Aziju, povezan je sa dva mora: na zapadu sa Mramornim morem putem Bosforskog moreuza, i Azovskim morem kroz Kreka vrata. Ime potie od slabe prozirnosti vode mora.5 Evropska civilizacija, koja podrazumeva organizovan gradski ivot i upotrebu pisma, nastala je oko 3.500 godina pre nove ere u Mesopotamiji i Egiptu6 i neto kasnije u Elemu. Danas su to prostori Egipta, Bliskog istoka, Iraka, Irana.7 Antiki Crnomorski region utemeljio je trgovake pomorske, rene i kopnene puteve izmeu Evrope, Orijenta i Azije koji do danas predstavljaju glavnu karakteristiku ove oblasti. Putevi su predstavljali i danas predstavljaju vanu evroazijsku komunikaciju. Naseljenost na obalama antikog Crnog mora je bila rea i slabije razvijena u odnosu na antiku Mesopotamiju, Persiju ili Siriju. Iz crnomorskih uma i planina sputalo se primitivno i gladno stanovnitvo u junije, bogatije i plodonosnije zemlje. Indoevropski narodi dolazili su iz podruja Kavkaza, kretali se du severnih obala Crnog mora i Dunavom stizali do evropskih podruja stvarajui lanac
4 5 Hans Kohn: The Twentieth Century, str. 53; iz knjige: Zbignjev Beinski, Velika ahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001, str. 198. Slaba providnost i tamna boja vode Crnog mora uslovljena je golemim koliinama suspendiranih estica koje rijeke donose ulivajui se u more. Enciklopedija leksikografskog zavoda, br. 1, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1966, str. 663. Kineska civilizacija nastala je ranije i razvijala se odvojeno od evropskih i bliskoistonih antikih civilizacija, geografski razdvojena i nepremoena praumama Jugoistone Azije i Himalajima. Za oslikavanje istorijske pozadine geopolitikog razvoja Crnomorskog regiona koriena je sledea literatura: Stanoje Stanojevi: Istorija srpskog naroda, Mono&Manana press, 2000; The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva zaloba, Ljubljana Zagreb, 1987; Stevan Pavlovi: Istorija Balkana, Clio, Beograd, 2004; Internet: www.hyperhistory.com/ online_n2/History_n2/a.html, 11. 10. 2006; Fransis Dvornik: Sloveni u evropskojistoriji i civilizaciji, Clio, Beograd, 2001.

310

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

srodnih jezika od Evrope do Indije. Teritorijalna celovitost indoevropskog govornog podruja bila je povremeno prekidana najezdama i osvajanjima mongolskih, nomadskih naroda Huna, Avara i Hazara, koji su govorili drugim jezicima, da bi Turci-Selduci, svojim jezikom, zauvek prekinuli jeziku teritorijalnu vezu izmeu Evrope i Indije. Atikim trgovakim putevima iz Sredozemlja preko Bliskog istoka za Aziju sluili su se Grci, Feniani i Arapi. Hiljadu godina pre nove ere Grci su bili kolonizatori Crnomorskog regiona, a religija je bila politeistika. Tridesetih godina pre nove ere Rimsko carstvo zauzima teritorije oko Crnog mora, a istovremeno javlja se monoteistika religija hrianstvo vesnik i nosilac osnovnih principa i vrednosti savremene evropske civilizacije (civilizacije Zapada). Peti vek nove ere ponovo postaje poprite prodora novih naroda, kultura i religija. Sa severne strane nadolaze Sloveni sa neslovenskim narodima kao to su Avari i Bugari. Avari su nadirali u ratnim pohodima prema hrianskoj Evropi. Juni Sloveni, koji su preteno bili ratari i stoari naseljavaju balkansko poluostrvo i severozapadne obale Crnog mora. inila su ih vea plemena kao to su: vlaki Sloveni, Srbi, Bugari i manja plemena: Draguviti, Sagudati, Strumljani i dr. U 9. veku oformili su svoje drave kao to su Bugarska na obali Crnog mora i Raka, zapadno od Bugarske, a u 10. veku formira se velika makedonska Samuilova drava koja izlazi na deo obale Crnog mora. Sa istoka pribliavaju se Turci-Osmanlije zauzimajui prostore antike Grke i nosei sa sobom islamsku civilizaciju. Neki istoriari smatraju da je posle smrti Muhameda, 632. godine islam bio neuporedivo najdinaminija svjetska civilizacija, pravi nasljednik stare Grke.8 Od 950. do 1150. godine skoro ceo Crnomorski region bio je pod Vizantijom sem severnih delova gde se formiralo rusko carstvo sa kozakim plemenima a severoistoni deo pripadao je mongolskim dravama. Od 11. veka iz Azije nadiru nomadska plemena Turaka-Selduka da bi se 1517. godine pojavila nova dinastija Osmanlija u jugoistonoj Evropi i na obalama Crnog mora. U 16. veku celo crnomorsko podruje bilo je pod vlau turskoosmanlijskog carstva: bilo kao deo dravne teritorije ili vazalnih podruja na severu. U tom periodu glavni grad osmanlijske drave, Carigrad, ubrajao se u velike gradove sa preko 100.000 stanovnika kao to su Pariz, Milano, Venecija, Napulj. Ovi gradovi bili su povezani trgovakim poslovima i putevima koji su vaili za jedine meunarodne komunikacije pre otkria novih kontinenata i uspostavljanja novih, planetarnih puteva, poslovanja i upote komunikacija. U regionu Crnog mora i dalje su funkcionisali evroazijski pomorski i kopneni
8 The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva zaloba, Ljubljana-Zagreb, 1987, str. 97.

311

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

putevi. Do 19. veka obale Crnog mora su bile veinskim delom pod turskom vlau a na severu delimino su ih zauzimali Tatari. Sve do 19. veka osmanlisko carstvo bilo je organizovanije u dravnom smislu od evropskih drava. Industrijska revolucija povukla Zapad u savremenu industrijsku civilizaciju koja e je uiniti dominantnijom u odnosu na ostale civilizacije i kulture. U 19. veku dobijaju se geopolitike konture dananjeg crnomorskog podruja sa dravama: Rusija, Turska, Bugarska i Rumunija. Evroazijski kopneni i pomorski putevi koji tuda prolaze i dalje imaju meunarodnu i meukontinentalnu vanost. Ove geopolitike osobine od antike do danas zadravaju strateke pozicije i vanost, a otkrie i upotreba nafte i gasa u 20. veku dodaju nove vane komunikacijske uloge crnomorskom regionu. Dvadeseti vek karakterie oblikovanje globalne civilizacije.9 Od Drugog svetskog rata pa do devedesetih godina 20. veka crnomorski region bio je politiki podeljen izmeu zemalja Varavskog pakta sa vodeim Sovjetskim Savezom na severu i na jugu sa zemljama NATO saveza, Grkom i Turskom, koje su sledile politiku EU (prvobitno EEZ). Istovremeno bio je i dalje evroazijski most kulturnih, privrednih, trgovakih i saobraajnih puteva. Ovome treba da tuda prolaze (i planiraju se) tranzitne trase gasa i nafte sa Bliskog istoka i Rusije prema Evropi. Bagdadski pakt osniva se 1955. kao prva crnomorska regionalna organizacija koja 1959. godine prerasta u CENTO pakt (Central Treaty Organization CENTO) (osnivaki naziv je Srednjoistona ugovorna organizacija (Middle East Treaty Organization METO). Osnivai su Irak, Turska, Pakistan i Iran, a prihvatili su ga Velika Britanija i SAD. Osnovan je posle NATO saveza (North Atlantic Treaty Organization NATO) okupljajui nacionalne drave u putem multi saradnje sa ciljem ostvarivanja bezbednosti lanica. Sedite organizacije bilo je u Bagdadu Irak. Bilo je tumaenja da je Pakt predstavljao tenju Velike Britanije da povrati svoj uticaj na Srednjem istoku koji je bio donekle izgubljen sa sticanjem indijske nezavisnosti. Pakt je proizvod bipolarne hladnoratovske podele posle Drugog
9 Istoriari nisu usaglaeni koji je to prelomni trenutak u potiskivanju evropske civilizacije globalnom civilizacijom. Da li je to 1917. godina kada se Sjedinjene Amerike Drave ukljuuju u Prvi svetski rat i evropski rat pretvaraju u svetski rat. (History of the 20th Century, Introduction by Alan Bullok, izd. Phoebus Publishing Company / Publishing Ltd. 1976, pp. 94103.), ili 1945. po zavretku Drugog svetskog rata kada se konfrontiraju dve svetske velesile SSSR i SAD dajui bipolarni peat svetskoj politici, ili 1947. godina indijske nezavisnosti, ili 1949. godina kineske revolucije, kada se pojavljuju novi centri svetske moi.

312

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

svetskog rata sa trajanjem u periodu od 19551979. godine. Geopolitiki je bio postavljen na tvrdoj dravnoj liniji SSSR-a i Varavskog pakta. U tom periodu SAD su imale komunikacione i elektronsko-obavetajne lokacije u Iranu to im je omoguavalo da obavljaju pijunske letove sa U-2 nad teritorijom Sovjetskog saveza. Velika Britanija imala je pristup kapacitetima u Pakistanu i Iraku. Pored CENTO pakta SAD su ostvarile svoje stalno prisustvo u turskim bazama pod pokroviteljstvom NATO-a. Sama organizacija imala je slab uticaj unutar samog Saveza. To je pokazano u toku arapsko izraelskog i pakistansko indijskog konflikta 60-tih godina 20. veka. Pakt je naroito oslabljen sa turskom intervencijom na Kipru 1979. godine. Smatra se da je prestao da postoji 1990. godine sa iranskom revolucijom. Njegova preventivna uloga od irenja uticaja Sovjetskog Saveza bila je, takoe, slaba naroito posle uspostavljanja bliskih vojnih i politikih odnosa SSSR sa Egiptom, Sirijom, Irakom, Jemenom, Somalijom i Libijom od 1970. godine. SAD i Velika Britanija nastavile su svoja prisustva u regionu sa uspostavljanjem bilateralnih ugovora sa zemljama regina. U 20. veku dolazi do drastinog raslojavanja bogatih i siromanih u svetu i to raslojavanje zahvata i Crnomorski region koji se smeta na donju granicu srednje bogatih odnosno granii se sa standardom siromanih. Na primer: krajem 70-ih i poetkom 80-ih godina 20. veka zemlje Varavskog pakta imale su nacionalni dohodak po glavi stanovnika od 25016000 $, Turska od 10012500 $ u odnosu na najsiromanije ispod 300$ i najbogatije preko 10.000 $. Istovremeno zemlje Crnomorskog regiona imale su dugovanja prema inostranstvu od 520 milijardi $. Druga polovina 20. veka donosi velike promene koje se deavaju i u zemljama Crnomorskog regiona. Mihajlo Gorbaov u SSSR pokree proces glasnosti i perestrojke koji e dovesti do pojave novih nezavisnih drava, nestajanje SSSR i Varavskog pakta. U Crnomorskom regionu Rumunija i Bugarska menjaju dravne i politike sisteme i pribliavaju se EU, Ukrajina i Gruzija se osamostaljuju, novonastala Ruska Federacija ima teritorijalno dosta umanjen izlaz na Crno more. Kod nas se istovremeno deava raspad SFRJugoslavije koji traje sve do 2006. godine kada Srbija postaje samostalna drava. CRNOMORSKI REGION I EVROAZIJSKI PROSTOR Kroz istoriju ljudske civilizacije Crnomorski region imao je regionalan geopolitiki i privredni znaaj (uglavnom kroz njega vodili su osvajaki i trgovaki putevi izmeu Evrope i Azije). Svetski znaaj dobija sa vremenom
313

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

globalizacije politike, privrede, finansija, saobraaja i sl. Konkretnije, kada mone drave sa raznih kontinenata ponu da utiu na oblikovanje svetske scene u 20. veku. Veliki preokreti se deavaju sa angaovanjem SAD u svetskim razmerama i stvaranje velikih azijskih nezavisnih drava sa svetskim i regionalnim uticajima kao to su Kina i Indija. Elementi koji danas odreuju znaaj Crnomorskog regiona su: geografski poloaj izmeu dva kontinenta Evrope i Azije, povezuje geopolitiki tradicionalni Balkan10 sa Evroazijskim Balkanom,11 geografska struktura regiona: slivovi velikih reka (Dunav), deo Sredozemnog mora, povoljno kopneno zemljite za transportne saobraajnice, pogodna geoklima, povezanost sa svetski znaajnim prirodnim bogatstvima i izvorima prirodne energije (naftom i gasom), povoljan vojni geostrateki poloaj izmeu dva kontinenta i u blizini velikih sila Rusije, Kine, Indije, predstavlja granicu uticajnih zona svetskih sila (Rusija, SAD, EU, Velika Britanija, Kina), kroz Crnomorski region prolaze ideoloke i religijske granine uticajne zone, kao to je hrianstvo (unutar hrianskog sveta povezano je pravoslavlje i katolicizam) i islam, a u 20. veku socijalizam i kapitalizam. Prihvatajui da je geopolitika i danas vaan element moi ravnopravno sa novim iniocima kao to su tehnologija, komunikacije i informatika to danas zajedno daju znaaj Crnomorskom regionu u regionalnim i svetskim okvirima. Analize Zbignjeva Beinskog su znaajne jer posmatraju svetsku politiku scenu sa pozicija i interesa SAD.12 Pratei njegove analize sa ove vremenske distance, oko 10 godina posle, dobijamo potvrde o strategiji i taktikama amerike spoljne politike i njenim meunarodnim interesima kao i njeno vielje interesa drugih meunarodnih aktera. Crnomorski
10 Zemlje tradicionalnog Balkana su: Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora, Makedonija (bive republike SFRJ), Bugarska, Grka, Albanija, Turska. Neki ubrajaju i Rumuniju i Sloveniju. Zemlje Evroazijskog Balkana su: Avganistan, bive republike SSSR-a: Azarbejdan, Gruzija, Jermenija, Kazahstan, Kirgistan, Tadikistan, Turkmenija, Uzbekistan, i Rusija U daljim istraivanjima je neophodno posmatrati interese i ostalih svetskih sila: Rusije, Kine, EU, kako bi se dobila realnija slika prirode i znaaja Crnomorskog regiona, vrste uticaja i mogunosti realnih moi nad njim i u njemu. Tek sa takvim potpunim sagledavanjem Srbija moe da odredi svoje interese i mogunosti.

11 12

314

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

region smeten je u Evroazijski region13 i nije specificiran kao region. Evroazijski region obuhvata dva kontinenta: Evropu i Aziju kao i granina podruja Afrike, sastoji se iz etiri prostora: srednjeg (kao najveeg), zapadnog, junog i istonog. Crnomorski region smeten je u trouglu zapadnog, junog i srednjeg prostora Evroazije.14 Krajem 20. veka deavale su se politike promene svetskih razmera: sa nestankom Sovjetskog Saveza nestaje postojea ravnotea velikih sila u korist Sjedinjenih Drava. Iako su se promenile slike moi u svetu Evroazija ostaje i dalje sa nepromenjenim geopolitikim znaajem. Evropa, s jedne strane Crnomorskog regiona, poseduje snanu politiku, vojnu, finansijsku i ekonomsku mo, a Azija, s druge strane, pokazuje rast ekonomske i politike vitalnosti i na putu je da stekne udela u polugama svetske moi. Celom evroazijskom regionu Beinski daje atribut svetski primat u geostrategijskoj bici nazvanoj strategijski menadment geopolitikih interesa.15 Za strategiju SAD u Evroazijskom regionu vano je identifikovati geostrateki dinamine evroazijske drave i geopolitike kritine evroazijske drave geopolitike
13 Kratka definicija pojma: Euroazija je naziv za veliku kopnenu zemljanu masu na kojoj se nalaze kontinenti Europa i Azija. Zemljopisno, Euroazija se moe smatrati za kontinent. Podjela na Europu i Aziju potjee od starih HYPERLINK http://sh.wikipedia. org/wiki/Gr%C4%8Dka \o Grka. Kroz povijest, granica Europe i Azije se postavljala na razliitim mjestima, no danas se smatra da ide niz planinsko gorjeUral, rijeku Ural i Kavkaz.Izraz Eurazija je najvie u uporabi u Rusiji poev od vremena Sovjetskog saveza, jer se Rusija ne smatra ni posve europskom, a ni azijskom zemljom., Internet: http://sh.wikipedia.org/wiki/Eurazija, 28. 10. 2006. Nije na odmet podsetiti kako Beinski tumai prelamanje svetskih i regionalnih interesa u Evroaziji, pa time i u predelu Crnog mora: Ova ogromna udno oblikovana ahovska tabla koja se protee od Lisabona do Vladivostoka predstavlja prostor za igru. Ukoliko bi se srednji prostor mogao vie pribliiti razvojnoj orbiti Zapada (gde pretee Amerika), ukoliko juni region ne bi potpao pod dominaciju samo jedne sile i ukoliko se Istok ne bi ujedinio na nain koji bi to zahtevao izbacivanje Amerike iz njenih pomorskih baza, onda bi se moglo rei da e Amerika dominirati. Ali ukoliko bi srednji region odbacio Zapad i postao jedinstveni entitet i/ili uspeo da podvede pod kontrolu Jug ili uspeo da formira savez sa velikim istonim igraem, onda bi bio dramatino ugroen ameriki primat u Evroaziji. Isto bi se desilo i ukoliko bi se na neki nain ujedinila dva istona igraa. Konano, bilo kakvo izbacivanje Amerike od strane Zapadnih partnera iz njenog sedita na zapadnoj periferiji znailo bi automatski kraj amerikog uea u igri na evroazijskoj ahovskoj tabli, iako bi to verovatno znailo i eventualno potinjavanje zapadne periferije oivljenom igrau sa srednjeg prostora. Zbignjev Beinski, Velika ahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001. Ibid., str. 7.

14

15

315

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

katalitike drave kao i formulisanje politike protivtee, kooptiranja i kontrolisanja evroazijskih drava.16 U odreivanju strateke politike uvedeni su termini: geostrateki igrai i geostrateki stoeri.17 Krajem 90-ih Beinski identifikuje Francusku, Nemaku, Rusiju, Kinu i Indija kao glavne i aktivne igrae u oblasti Evroazije, sa smanjenim uticajem slede Velika Britanija, Japan i Indonezija. Geostrateki stoeri su: Ukrajina, Azarbejdan, Juna Koreja, Turska i Iran. Turska i Iran pored uloge geostratekih stoera imaju i ulogu ogranienih geostratekih igraa. Kao to vidimo ovde se pojavljuju drave crnomorskog regiona kao aktivni igra Rusija, a kao stoeri: Ukrajina i Turska. To ukazuje da su Rusija, Ukrajina i Turska zemlje sa velikim uticajem i mogunostima da utiu na regionalne odnose u oblasti Crnog mora. Rusija i posle raspada Sovjetskog Saveza, niz godina nekonsolidovana i osiromaena, kontinuirano je nastavila da ima ulogu svetskog geostratekog igraa i stoera sa kojim nije prestalo da se rauna u odreivanju globalne politike. Isti je sluaj i kad govorimo o njenim regionalnim uticajima. to se tie Crnomorskog regiona njene uloge su bile oslabljene da bi poslednjih godina poela da gradi uticaje na regionalnu i svetsku politiku, posebno posle susreta Putina i Bua i ulaska u Svetsku trgovinsku organizaciju 2006. godine,
16 Ibid., str. 40-42. Ukratko, evroazijska strategija, za Sjedinjene drave, pretpostavlja svrhovito angaovanje oko geostrateki dinaminih drava i briljivo postupanje sa geopolitiki katalitikim dravama, kako bi se sauvao dvostruki ameriki interes i kratkoroni za odravanje Ameriike kao jedine globalne sile i dugoroni, za rast institucionalizacije globalne saradnje. Da to izrazimo terminologijom koja podsea na brutalnija vremena antikih imperija osnovna tri imperativa imperijalne geostrategije su spreavati zavere i sauvati bezbednosnu zavisnost meu vazalima, odravati zavisne teritorije pokornim i zatienim i paziti da se varvari ne udrue., str. 41-42. Aktivni geostrateki igrai su one drave koje imaju sposobnost i nacionalne snage da svoju mo i uticaj sprovedu i van svojih granica kako bi promenili... postojee geopolitiko stanje stvari. Oni imaju potencijal i/ili predispozicije za geopolitiko brzo manevrisanje. Iz nekog razloga zbog nacionalne veliine, ideolokih razloga, religioznog mesionalizma ili ekonomskog ekspanzionizma pojedine drave zaista pokuavaju da postignu regionalnu dominaciju ili globalni poloaj... Geostrateki stoeri su one drave iji znaaj se ne izvodi iz njihove moi i motivacije ve pre iz njihovog osetljivog poloaja i zbog toga to njihovo potencijalno ranjivo stanje moe izazvati posledice na ponaanje geostratekih igraa. Najee se geopolitiki stoeri odreuju na osnovu geografije, koja im u pojedinim sluajevima daje posebnu ulogu ili zbog omoguavanja pristupa u vanim oblastima ili zbog odbijanja pristupa resursima znaajnim igraima., isto, str. 42.

17

316

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

kao i ostvarivanja saradnje sa Ukrajinom (posle osamostaljivanja Ukrajine odnosi su esto bili roviti ak do neprijateljstva). O Rusiji se uvek govorilo da i ako oslabi zbog unutranjih destruktivnih deavanja ona uspeva da se stabilizuje i vrati svoje moi i uticaje. U svakom sluaju, Rusija nesumljivo ostaje igra, iako je izgubila neke svoje figure, kao i deo kljunog prostora na ahovskoj tabli Evroazije.18 Ukrajina za sada ima ulogu geostratekog stoera u Crnomorskom i ire Evroazijskom regionu. Njena veliina, geografski poloaj i izlazak na Crno more, broj stanovnika (52 miliona), sa velikim resursima i sa mogunou spoljnog uticaja na unutranji politiki sistem dali su joj ulogu regionalnog stoera. Odnosno od njenog stepena bliskosti saradnje sa Rusijom zavisi da li e Rusija povratiti svoj evropski uticaj kao jedna od glavnih evropskih sila ili e biti samo azijska sila. Rusija je zajedno sa Ukrajinom spajala Evropu i Aziju. Nezavisna politika Ukrajine od Ruskog uticaja postavlja je kao jednog samostalnog geopolitikog stoera na istonoj granici objedinjene Evrope. Turska predstavlja regionalnog i igraa i stoera u crnomorskom regionu iz sledeih razloga: geografski ima izlaz na Jonsko more i Crno more, odnosno predstavlja graniara za ulazak iz mediteranskog dela u Crno more; oslonac je NATO-a u Crnomorskom i Evroazijskom regionu; kao protutea fundamentalizmu prekida fundamentalistiko-islamsku nit zelene transferzale; njena unutranja stabilnost utie i na stabilnost Balkana; ima uticaja na region Kavkaza sa im mora raunati Rusija. Strateki interesi Amerike, po Beinskom, proizilaze iz tvrdnje da je ona danas jedina globalna sila kojoj se nameu dva generalna cilja njene spoljne politike: da se perpetuira amerika dominantna pozicija u periodu od bar jedne generacije ili radije jo due; i da se stvori geopolitiki okvir koji moe apsorbovati neizbene okove i pritiske drutveno-politikih promena, ukljuujui ih istovremeno u geopolitiko sredite zajednike odgovornosti za mirotvorno globalno upravljanje.19 Ovako postavljeni ciljevi jedne od svetskih sila predstavljaju i njeno odreenje prema regionima, odnosno prema Crnomorskom regionu. Ova opta opredeljenja spoljne politike, odnosno spoljnopolitike strategije Sjedinjenih Amerikih Draava, prema Crnomorskom regionu nekoliko godina kasnije (2006) razrauju ameriki istraivai Ariel Cohen
18 19 Ibid., str. 45. Ibid., str. 200.

317

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

i Conway Irvin.20 Njihova istraivanja potvruju da je region Crnog mora u interesnoj sferi SAD i da svoje interese moraju ostvarivati i zatiti u oblastima: energije, vojne bezbednosti, teroristikih izazova, trgovine drogom, orujem i ljudima...21 Region Crnog mora sagledan je kao teritorija na kojoj se preklapaju civilizacije, veinski egzistiraju nestabilne, srednje i nerazvijene drave, intrigantan za ostvarivanje interesa drava Evrope - Azije i Amerike, sa hiljadugodinjim trgovakim putevima (u savremeno doba i energetskim trasama) izmeu Azije i Evrope. Infiltriranje SAD u Crnomorski region sa sagraenim multilateralnim pozicijama omoguava da se izgradi teritorijalni ulaz u Centralnu Aziju i sa boljih pozicija utie na reevanje azijskih problema. Cohen i Irvin smatraju da angaovanje SAD u Crnomorskom regionu treba da ostvaruje: koordinaciju saradnje sa Evropskom unijom kroz projekat Evropske politike prema susedima i program saradnje Partnerstvo za mir; voenje vojne saradnje bilateralno (npr. ojaati vojne spone sa Ukrajinom) i multilateralno (npr. iriti saradnju sa NATO), posredno i neposredno; ohrabrivati i usmeravati drave Crnog mora u meusobnoj saradnji; doprinositi odravanju regionalnih sigurnosnih struktura (npr. Crnomorske snage BLACKSEAFOR i Crnomorska harmonija Black Sea Harmony) kroz direktno uee ili kao posmatrai; ojaati savez sa Bugarskom i Rumunijom koje su u EU; aktivirati se u odnosima Rusije i Gruzije, uvesti u odnose OEBS i UN, sa ciljem da se internacionalizuju problemi Abkazije i June Osetije; sklapati bilateralne trgovinske ugovore sa dravama Crnog mora sa akcentom na investiranje u infrastrukturu i bezbednost transporta nafte i gasa od Kaspijskog podruja do Evrope.22 Kao to se moe sagledati Americi se sugerie iroki spektar radnji i oblika angaovanja koji se mogu iskazati u sledeem: koordinacija, voenje, ohrabrivanje, doprinoenje, ojaavanje, aktiviranje i irenje.

20

21 22

Svoje analize dali su u: U.S. Strategy in the Black Sea Region, as. The Heritage Fonudation Issues, December 13, 2006. Internet: http://www.heritage.org/ RussiaandEurasia/bg1990.cfm Ibid. Ibid.

318

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

ZAKLJUAK Srbija je sa Crnomorskim regionom geografski povezana rekom Dunav. Istorijski je povezana sa dravama koje su egzistirale na tom prostoru kao to je Vizantija, Osmanlijsko carstvo i Bugarska. Danas Srbija gradi diplomatske i dobrosusedske odnose sa Crnomorskim regionom koji se iskazuju kroz bilateralnu saradnju sa dravama ovog regiona i kroz multilateralnu saradnju kao lan regionalnih organizacija koje su na tom prostoru. Vano je njeno predsedavanje Regionalnom crnomorsko ekonomskom organizacijom (BSEC) koje traje od novembra 2006. do juna 2007. godine. U tom periodu Srbija polae ispit dravne zrelosti prema samoj Organizaciji i prema Evropskoj uniji. Evropska Unija oekuje da Srbija, kao predsedavajui, izgradi mostove regionalne saradnje izmeu evropskog i crnomorskog regiona. Iz tih razloga vano je sagledati geopolitiki znaaj Crnomorskog regiona i njegovu istorijsku pozadinu. Poznati teoretiari na Zapadu (npr. Z. Beinski) i na Istoku (npr. Aleksandar Dugin) Crnomorski region smestili su u prostor Evroazije. U ovom tekstu se ukazuje na bazne evroatlanske i SAD interese za Crnomorski region. Osnovni termini koji figuriraju su: strategijski menadment geopolitikih interesa, geostrateki dinamine i kritine evroazijske drave, geostrateki igrai i geostrateki stoeri. Upotreba ovih termina ukazuje da Crnomorski region ima regionalnu i globalnu vanost.
Mapa drava Crnomorskog regiona

319

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

LITERATURA
1. Internet: http://sh.wikipedia.org/wiki/Eurazija, 28. 10. 2006. 2. Zbignjev Beinski, Velika ahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001. 3. History of the 20th Century, Introduction by Alan Bullok, Phoebus Publishing Company / Publishing Ltd. 1976. 4. The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva zaloba, Ljubljana Zagreb, 1987. 5. Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knjiga 2, Ekopres, Zrenjanin, 2004. 6. Enciklopedija leksikografskog zavoda, br. 1, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1966. 7. Stanoje Stanojevi, Istorija srpskog naroda, Mono&Manana press, 2000. 8. Stevan Pavlovi, Istorija Balkana, Clio, Beograd, 2004. 9. Internet: www.hyperhistory.com/online_n2/History_n2/a.html, 11. 10. 2006. 10. Fransis Dvornik, Sloveni u evropskoj istoriji i civilizaciji, Clio, Beograd, 2001. 11. Ariel Cohen i Conway Irvin, U.S. Strategy in the Black Sea Region, as. The Heritage Fonudation Issues, December 13, 2006. Internet: http://www.heritage. org/RussiaandEurasia/bg1990.cfm

APSTRAKT
Autor istrauje istorijski i savremeni geopolitiki poloaj Crnomorskog regiona. Primarni znaaj regiona je u postojanju trgovinskih puteva i drugim tranzitnim komunikacijama izmeu Evrope, Bliskog istoka i Azije. Imajui takav geografski poloaj Crnomorski region je oduvek bio sfera interesovanja i poprite borbe velikih sila, regionalnih drava i osvajaa. Danas mnoge od drava ovog regiona su privredno zaostale, s nestabilnim politikim sistemima i optereene stalnim i potencijalnim eksplozivnim problemima.

Dr Nevenka JEFTI GEOPOLICY OF THE BLACK SEA REGION SUMMARY The Black Sea region has been significant in the regional and world frameworks since the classical period up to the present times. It is substantially important for the roads and transfer of goods and people from Europe to Asia and vice versa. At the 320

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona (str. 308-321)

same time, the civilisations and cultures of Europe, Orient and Asia meet in this region. The peoples have moved along the Black Sea roads during their migrations, campaigns, conquests and flights. Since the ancient times up to the present, the region itself has been an interest sphere of states and conquerors, and the main reason for that is its geographic position. Another reason is the fact that on the coast of the Black Sea no powerful state has been established that would take and keep its territory. For decades, the Black Sea region was a border zone between the Warsaw pact and NATO, reflecting an ideological division between the West and the East. At that time, states from that region made attempts themselves to establish their mutual multilateral co-operation by founding treaty organisations (e.g. CENTO The Central Treaty Organisation), but only for a short term. So far, the Black Sea regional organisation Black Sea Economic Cooperation (BSCE) is the only one that has remained and it operates today. It was created by taking EEC as a model, tending to grow into an organisation similar to EU. The great powers, Great Britain and USA, have their own long-term interests in the Black Sea region exerting their influence on its political and economic shaping. The oil and gas paths from Russia and Asia are going through the Black Sea region, putting it in the focus of interest spheres of the states of the world, and the great powers in particular. Today most of states of the Black Sea region are economically poor, have unstable political systems and burdened with constant and potential explosive problems.

321