Professional Documents
Culture Documents
Chipset Veya Yongaseti
Chipset Veya Yongaseti
Doğru yerlere güç uyguladığınızda basit bir bilgisayar yapmak için başka bir
şeye ihtiyacınız yoktur. Böyle basit bir bilgisayar ile yaşayacağınız tek sorun
onunla herhangi bir şey yapmanın başka bir yolu olmamasıdır. Bir PC girdi
sağlamak için klavye ve fare gibi aygıtlara ve size çalışan programın mevcut
durumunu göstermek için monitör ve ses kartı gibi çıkış aygıtlarına ihtiyaç
duyar. Bir bilgisayar aynı zamanda bilgisayarınızı kapadığınızda programları
ve veriyi depolamak amacıyla kalıcı depolama aygıtları hard disk ve optik
sürücülere ihtiyaç duyar.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Bu bağlantıyı sağlamak için MCC'ye hem CPU ve RAM arasında ara bağlantı
olma, hem de CPU ve PC'deki diğer aygıtlar arasında ara bağlantı olma
desteği vererek yardımcı olalım. Bu durumda MCC artık sadece hafıza
kontrolcüsü değildir. Artık onu kuzey köprüsü (northbridge) olarak çağıralım.
Çünkü o CPU ve bilgisayarın geri kalanı arasında birincil bir köprüdür.
Klavyeye Konuşmak
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Klavyeniz üzerindeki bir tuşa her basışınızda, klavye içindeki bir tarama
yongası hangi tuşun basıldığını algılar. Ardından tarayıcı kodlanmış bir ve
sıfırlar desenini (ki bu tarama kodu / scan code olarak adlandırılır) klavye
kontrolcüsüne gönderir. Klavyeniz üzerindeki her tuş kendi tarama koduna
sahiptir. Klavye kontrolcüsü tarama kodunu kendi yazmacı içerisinde
depolar. Küçük klavye kontrolcüsünün CPU'ya benzer bir yazmaca sahip
olması sizi şaşırttı mı? Sadece CPU'lar değil, çoğu yonga yazmaca sahiptir!
CPU klavye kontrolcüsünden tarama kodunu nasıl alır? Klavye üzerinde iken
klavyeye yazıcı tampon oranını (bir tuşa basılı tuttuğunuzda harfi tekrarlar)
değiştirmesini veya sistem için klavyenin yapması gereken birkaç başka işi
gerçekleştirmesi için "number lock" LED'ini açma kapamayı CPU klavyeye
nasıl söyler? Şöyle ki klavye kontrolcüsü sadece bir adet değil de çoklu
sayıda komuta yanıt verebilmelidir.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Yetenekli bir programcı eğer klavyenin kod kitabını biliyorsa klavye için BIOS
yazabilmelidir. Klavyeler çok basit aygıtlardır. Bu bir soru akla getirir; "bu
destek programı nereye depolanacak?".
Bu bir kere açılan ve çalışan işletim sistemi için iyidir. Ama çok sayıda yeni
teknoloji parça ile yeni bir PC'yi toplamaya çalıştığınızda ne olacak? Yeni bir
sistem toplandığında işletim sistemi yüklü değildir! CPU PC üzerindeki çok
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
önemli donanım için BIOS'a erişime sahip olmalıdır, sadece klavye değil.
Aynı zamanda monitör, sabit disk, optik sürücüler, USB portları ve RAM'e de
erişmelidir. Yani bu kod sabit disk veya CD-ROM disk üzerine depolanamaz.
Bu önemli aygıtlar CPU onları her çağırdığında hatta bir yığın depolama aygıtı
veya bir işletim sistemi kurmadan önce hazır olmalıdırlar.
Şekilde bir anakart üzerinde tipik bir flash ROM'u göstermektedir. CPU,
klavye kontrolcüsü ile konuşmak istediğinde uygun programa erişmek için
flash ROM yongasına gider.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Donanımın tümüyle konuşmak (her biri 2 ila 30 satır kod olan) yüzlerce
küçük servis gerektirir. Anakart üzerinde sistem ROM yongasında depolanan
bu yüzlerce küçük program, sistem BIOS'u olarak adlandırılır. Teknisyenler,
her çeşit ROM yongası üzerinde depolanan programları firmware olarak
adlandırılır.
Her sistem BIOS'unun destekleyeceği iki tür donanım vardır. Birincisi, sistem
BIOS'u klavye gibi asla değişmeyecek tüm donanımları destekler. (Klavyenizi
değiştirebilirsiniz fakat Güney köprüsüyle bütünleşik olan klavye
kontrolcüsünü değiştiremezsiniz). Asla değişmeyen donanıma başka bir
örnek sistem hoparlörüdür (size bip'leyen küçük parça, müzik çalan parça
değil). Sistem ROM yongası asla değişmeyen bu ve diğer aygıtlar için BIOS
depolar.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
CMOS
CMOS, yani tümleyen metal-oksit yarı iletkeni (complementary metal-oxide
semiconductor) olarak adlandırılan ayrı bir bellek yongasıdır ve spesifik aygıt
parametrelerini tanımlayan bilgiyi depolar. CMOS programlar depolamaz; o
sadece değişebilir donanım ile konuşmak için gereken tüm programların
BIOS tarafından okunacağı veri kısmını depolar.
CMOS aynı zamanda mevcut gün ve zaman bilgisini saklayan bir saat gibi
davranır.
Yıllar önce CMOS anakart üzerinde ayrı bir yonga idi. Bugün CMOS
neredeyse daima güney köprüsüyle bütünleşiktir.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
AMIBIOS kim veya nedir? Phoenix Technologies kim veya nedir? Bunlar BIOS
şirketlerinin üretici adlarıdır. Onlar BIOS programları yazarlar ve onları
bilgisayar üreticilerine satarlar. Bu sıralarda anakart üreticileri nadiren de
olsa kendi BIOS'larını yazıyorlar. Onun yerine Award Software ve Phoenix
Technologies gibi özel üçüncü şahıs BIOS üreticilerinden BIOS'larını satın
alıyorlar. Birçok şirket BIOS yazmasına rağmen BIOS işinin %99 unu iki
büyük firma kontrol ediyor: American Megatrends (AMI) ve Phoenix
Technologies. Phoenix birkaç yıl önce Award Software'i satın aldı ve hala ayrı
bir ürün olarak Award üretici ismiyle satışlar yapıyor. Bu üçü alanda en genel
üretici isimleridir.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
veya CTRL-S. Bu birkaç deneme gerektirebilir. Ama sonuçta doğru tuşu veya
tuş kombinasyonunu bulacaksınız! Eğer bulamazsanız, bilgi için anakart
kitapçığını veya üretici internet sayfasını inceleyiniz.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
İlk BIOS bu standart CMOS kurulumundan başka bir şey değildi. Şimdi, tüm
bilgisayarlar birçok ekstra CMOS ayarına sahiptir. Onlar hafıza yönetimi, şifre
ve açılış ayarları, hata algılama ve hata yönetimi ve güç yönetimi gibi
maddeleri kontrol ederler. İlerleyen konu Award CMOS kurulum programının
kısa bir gezintisini ele alır. CMOS kurulumunuzun benimkinden kesinlikle
biraz farklı görüneceğine dikkat ediniz.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Gelişmiş yongaseti özellikleri ekranı çoğu kişiyi korkutur. Çünkü bu ekran alt
seviye yongaseti özellikleri ile aşırı derecede ilgilidir. Yüksek seviye bir
teknisyen (anakart üreticilerinin destek teknisyeni gibi) kesin olarak size
burada bir şey yapmanızı söyleyene kadar bu ekranı pas geçin.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Bazı CMOS kurulum uygulamaları, iki şifre oluşturmanızı sağlar: biri açılış
için ve diğeri CMOS kurulum programına erişmeniz içindir. Sadece CMOS
kurulumuna girmek için olan bu ekstra şifre, erişmemeleri gereken alanlarda
(CMOS gibi) tehlikeyi önleyecek teknisyenleri olmayan okullar gibi alanlar
için büyük şanstır!
Elbette tüm CMOS kurulumları bazı "kaydet ve çık" (save and exit) veya
"kaydetmeden çık" (exit without saving) metotlarını sağlar. Bunları
ihtiyacınıza göre kullanınız. Kaydetmeden çıkma, CMOS kurulum
uygulamasını incelemek isteyen fakat herhangi bir şeyi değiştirmek
istemeyen kişiler için özellikle iyidir. Onu kullanın!
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Opsiyon ROM
Opsiyon ROM üzerinde gelen çoğu BIOS, var olduklarını sistemi açtığınızda
bilgi göstererek söylerler.
PC'nin eski zamanlarında, opsiyon ROM'lar üzerinde her çeşit aygıtı BIOS ile
bulabilirdiniz. Şimdilerde, opsiyon ROM'lar daha esnek yazılım metotları ile
yer değiştirmiştir. (Sonraki bölümde bunun hakkındaki detayları
görebilirsiniz.) Bir istisna hariç; video kartları. Bugünlerde yapılan her video
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
kartı kendi BIOS'unu barındırır. Opsiyon ROM'lar iyi çalışır fakat yenilemesi
zordur. Bu nedenle PC'lerdeki çoğu donanım BOIS oluşturma için yazılıma
itimat eder.
Aygıt Sürücüleri
Bir aygıt sürücüsü, her türlü aygıtı desteklemek amacıyla yazılan, konuşmak
için gerekli tüm komutları barındıran, PC'nin sabit diskinde depolanan bir
dosyadır. Tüm işletim sistemleri, sistem her açıldığında RAM içerisine bu
aygıt sürücülerini yüklemenin bir metodunu kullanır. Açılış sırasında sistemin
yüklenmesinin gerektirdiği aygıt sürücülerini listeleyen bir dosya okurken
(veya dosyalar) hangi aygıt sürücüsünün yükleneceğini bilirler. Tüm işletim
sistemleri açılış işlemi öncesi bu listeye bakmak ve listelenmiş dosyaları
RAM'e yüklemek için tasarlanmıştır. Böylece aygıt sürücüleri tarafından
desteklenen donanım ile CPU'ya iletişim yeteneği sağlar.
Aygıt sürücüleri aygıtı satın aldığınızda aygıt ile birlikte gelir. Örneğin bir ses
kartı satın aldığınızda tüm gerekli aygıt sürücülerini barındıran bir CD-ROM
ile gelir ve genellikle bir takım ekstra şeyler barındırır. Bu tür bir CD-ROM
için genel olarak kurulum diski (installation disc) adı kullanılır. Genellikle yeni
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
bir aygıt kurarken, bilgisayarı açın ve Windows'un kurulum diski için sizi
uyarmasını bekleyin.
Bir sistem üzerindeki her donanım parçasının, CPU'nun bu aygıt ile iletişime
geçebilmesi için gerekli kodu sağlayan programı sağlaması gerektiğini artık
anlamış olmalısınız. Bu kod, anakart üzerindeki ROM'da, kart üzerindeki
ROM'da veya açılış sırasında RAM içerisine yüklenen sabit disk üzerinde bir
aygıt sürücüsü dosyasında durabilir. BIOS sisteminizin her yerindedir ve
zaman zaman onu idare etmeye ihtiyacınız olacaktır.
POST ve BOOT
CMOS kurulum programı, PC’nizin en kritik donanımını yapılandırmak için
kullanılır. Ancak kritik donanım düzgün çalışmadığında ne olur? Örneğin
klavyenizin yerinden çıktığını ya da sabit sürücünüzün birdenbire yandığını
nasıl anlarsınız? Bu bölümde bunları öğreneceksiniz.
Burada, BIOS’un POST, yani sınama (power-on self test) kısmına giriş
yapacaksınız. POST’un sizi sorunlarla ilgili nasıl bilgilendirdiği ve bu sorunlar
ortaya çıktığında nasıl başa çıkacağınızı öğreneceksiniz.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
POST’u bir düşünelim. Bir cihaz (diyelim ki klavyeyi denetleyen çip) tanı
sistemini çalıştırıyor ve düzgün çalışmadığına karar veriyor. POST bu konuyla
ilgili ne yapabilir? Aslında yalnızca bir şey: PC’nin önünde oturan şahısa bunu
söylemek. Bilgisayar bunu nasıl anlatıyor? PC’ler POST’tan gelen bilgiyi iki
şekilde iletir; bip kodları ve yazılı hata kodları.
Önce bilgisayar en temel parçalarını test eder. Ekran kartı da buna dahildir.
Eski PC’lerde bir şeyler yanlış gittiğinde, bip kodları denen bir dizi bipler
duyardınız. Bilgisayar ekran testi sırasında bipler kullanarak sizinle iletişime
geçebilirdi. Eğer ekranda görüntüler çıkmadan önce bir POST hatası
oluşursa, hata kendini bipler halinde aktarmak durumundadır, çünkü ekran
kullanılamamaktadır. Bip kodu anlamlarını, farklı BIOS üreticileri farklı
tanımlandırmıştı. Anakart kitapçığında bir anakarta özgü bip kodlarını
bulamazdınız.
Çoğu PC’de (resmen bip kod olmasalar da) üç tane daha bip dizisi duyarsınız.
Her başarılı POST’un ardından, PC iki kısa bip sesi verir. Bu herşeyin yolunda
olduğunu bildirmek içindir. Çoğu sistem RAM bulunamadığında ya da ciddi
biçimde zarar görmüşse, çok tuhaf bir ses çıkarır. Klasik bip tonlarından
farklı olarak bu kod siz sistemi kapayana kadar tekrar eder.
Internette bip kodlarıyla ilgili pek çok belge bulabilirsiniz, ancak bunların
çoğunun tarihi geçmiştir. Bazı yeni anakartlar ise POST sırasında bir sorun
varsa sizinle konuşabilmektedir. Bu özelliği kullanabilmek için yapmanız
gereken, anakartın üzerindeki on-board ses kartına hoparlör ya da kulaklık
takmaktır.
Yazılı Hatalar
Ekran testi geçildikten sonra, herhangi bir POST hatası ekranda yazılı hata
olarak çıkacaktır. Eğer yazılı hata alıyorsanız, sorun genelde (ancak her
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
zaman değil), kendini ifade etmektedir. Yazılı hatalar bip kodlarından çok
daha kullanışlıdır. Çünkü bozuk cihazın ne olduğunu anlamak için ekrandaki
yazıları okumanız yeterlidir.
POST Kartları
Bip kodları ve yazılı hata kodları yararlı olsa da, bazen yanlış yönlendirici
olabilir. Bundan daha kötüsü, işlemeyen bir aygıt bazen POST’a müdahale
ederek makineyi sonsuz döngüye sokabilir. Bu PC’nin tepkisiz kalmasına
neden olur. Bip sesi ya da ekranda herhangi bir şey olmaz. Bu durumda,
POST’u izleyebilmek ve donanımın hangi parçasınında sorun olduğunu
anlayabilmek için "POST Card" denilen bir alet gerekir.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
POST kartı kullanımı çok açık ve kolaydır. Bilgisayarın güç kaynağını kapatın,
POST kartı kullanmadığınız slotlardan herhangi birine takın ve bilgisayarı
tekrar açın. POST okumasını izlediğinizde değişik onaltı basamaklı okumalara
dikkat edin. Eğer bir “FF” ya da “00” alıyorsanız, bu POST’un bittiği ve
herşeyin testi geçtiği anlamına gelir. İşletim sistemini kontrol etme zamanı.
Ancak, eğer bir aygıt POST’u oyalıyorsa, POST kartı bir hata mesajı
gösterecektir. Sorunlu aygıt budur! İyi teknisyenler genelde bir düzine ya da
daha fazla POST kodu ezberler, çünkü bu kitaptan bakmaktan daha hızlıdır.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Bazen POST kartı tuhaf ya da kafa karıştırıcı bir hata kodu verir. Eğer daha
eski bir sistemden "CMOS kapandı yazmaç yazma/okuma hatası" (CMOS
shutdown register read/write error) bip kodu alıyorsanız ne yaparsınız? İlk
olarak, hatayı dikkatlice okuyun. Diyelim aynı sistemden "8042-geçit A20
aksaklığı" (8042-gate A20 failure) bip kodu aldınız. Ne yapacaksınız?
8042’nin klavyeyi kastettiğini bildiğinizi varsayılır (ve bilmelisiniz de!).
Klavyeye ve bağlantısına bir göz atmak iyi bir başlangıç olur. Bu spesifik
örneğin ötesinde, genel iyi bir kural şudur: Eğer hatanın anlamını
bilmiyorsanız ya da bozuk kısım değiştirilemiyorsa, anakartı değiştirin. Doğal
olarak bu kuralın istisnalarıyla karşılaşırsınız, ancak çoğunlukla kural
geçerlidir.
Boot İşlemi
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Bu maddelerin çoğu kendini açıklar niteliktedir. Sadece "chip creep" sizin için
yeni bir terim olabilir. Bilgisayarlar çalıştığında içindeki bileşenleri ısınır.
Bilgisayar kapatıldığında bileşenler soğur. Bu sıcak-soğuk değişimi çiplerin
yerlerinde genişleyip küçülmelerine neden olur. Çip tasarımcılar bunu göz
önünde bulundurarak tasarım yaparlar. Ancak bazı aşırı durumlarda bu
termal genişleme ve küçülme çipin yuvasından oynamasına ve "chip creep"
adı verilen bozukluğa neden olur. Chip creep bilgisayarların daha erken
dönemlerinde yaygın bir problemdi. Ancak çeyrek asırlık deneyimden sonra,
bilgisayar endüstrisi çipleri güvenilir bir biçimde yerinde tutacak yuvaları
yapmak konusunda oldukça iyi bir iş başardılar.
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
CMOS’u Sıfırlamak
www.cizgi‐tagem.org
Çizgi TAGEM e‐Akademi
Flaş ROM
A:\> aw athxpt2.bin
Bazı anakart üreticileri Windows temelli flaş ROM güncelleme yan
programları da sağlamaktadır. Bu programlar güncellemeler için Internete
bakar ve bunları yüklemeniz için indirirler. Bu yan programların çoğu aynı
zamanda mevcut BIOS’unuzu yedeklemenize imkan tanır ve eğer
güncellenmiş sürümünde sorun yaşarsanız önceki BIOS’a dönebilirsiniz. İyi
bir yedekleme yapmadan bu işe girişirseniz, hatalı bir flash BIOS
güncellemesinde anakartınızı çöpe atmak durumunda kalabilirsiniz. O yüzden
kesinlikle yedekleme yapmalısınız!
Son olarak, eğer BIOS’u çok zorlayıcı bir neden yoksa güncellemeyin. Hani
eski bir deyiş vardır ya, "eğer bozuk değilse, tamir etme!".
www.cizgi‐tagem.org