Ewa Majewska, Ewa Rutkowska

w s p p r a c a

Rwna szkoa Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji dyskryminacji edukacja wolna

Magorzata Jonczy-Adamska, Anna Woosik

Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli

Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej www.haus.pl

Ewa Majewska, Ewa Rutkowska

w s p p r a c a :

Magorzata Jonczy-Adamska, Anna Woosik

Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji

Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli

Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej www.haus.pl 3

Autorki i redaktorki Ewa Majewska, Ewa Rutkowska Wsppraca: Magorzata Jonczy-Adamska Anna Woosik Korekta Dariusz Gaecki Magorzata Jonczy-Adamska

Opracowanie graficzne ART-GRAPH JERZY GRYCZ

Wydawca Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej ul. Rybnicka 27, 44-100 Gliwice tel. 032 232 49 02, faks 032 232 49 01 e-mail: haus@haus.pl, www.haus.pl Publikacja przygotowana we wsppracy i dziki finansowemu wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta, Przedstawicielstwo w Polsce Publikacja Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli objta jest licencj CC Na Tych Samych Warunkach (ang. Share Alike (SA)) + Uznanie Autorstwa (ang. Attribution (BY)). Zezwala si na kopiowanie, dystrybucj, wywietlanie i uytkowanie poradnika pod warunkiem umieszczenia informacji o autorkach i wydawcy oraz, e bdzie on opublikowany na tej samej licencji. ISBN 978-83-60470-04-6

Od redakcji ........... 5 Wprowadzenie ........... 6 R o z d z i a 1 ........... 9 Pe spoeczno-kulturowa a pe biologiczna

Ewa Majewska

R o z d z i a 2 ......... 23 Dyskryminacja i uprzedzenia Ewa Rutkowska R o z d z i a 3 ......... 35 Rynek pracy

Ewa Rutkowska

R o z d z i a 4 ......... 53 Prawo
Ewa Majewska

R o z d z i a 5 ......... 83 Sytuacja kobiet w Polsce, Europie i na wiecie

Ewa Rutkowska

R o z d z i a 6 ......... 97 Polityka i media

Ewa Majewska, Ewa Rutkowska

R o z d z i a 7 ....... 115 Wskazwki dla nauczycielek i nauczycieli o edukacji wolnej od dyskryminacji

Ewa Majewska, Ewa Rutkowska

R o z d z i a 8 ....... 127 Dobre praktyki

Magorzata Jonczy-Adamska, Ewa Majewska, Ewa Rutkowska

R o z d z i a 9 ....... 137 Propozycje wicze do wykorzystania podczas zaj z zakresu przeciwdziaania dyskryminacji ze wzgldu na pe
Magorzata Jonczy-Adamska, Ewa Rutkowska

R o z d z i a 1 0 ....... 157 Scenariusze lekcji O stereotypach niestereotypowo oraz Przeam przemoc

Anna Woosik, Ewa Majewska

A n e k s ....... 205 Podstawowe akty prawne dotyczce praw kobiet i innych dyskryminowanych grup
Ewa Majewska

Bibliografia i pomocne materiay ....... 233 Biogramy autorek ....... 245

spis treci

Szanowne Nauczycielki, Szanowni Nauczyciele, oddajemy w Pastwa rce kolejn publikacj Domu Wsppracy Polsko-Niemieckiej powicon problematyce rwnouprawnienia kobiet i mczyzn, rwnych praw i szans obu pci. Nasza organizacja, ktrej celem jest wspieranie rozwoju wiadomego swoich praw spoeczestwa obywatelskiego oraz niwelowanie stereotypw i uprzedze, ju od kilku lat prowadzi projekty skoncentrowane na kwestiach zwizanych z rwnoci kobiet i mczyzn. Tradycj stay si wiosenne konferencje powicone tej tematyce, seminaria i warsztaty, a take od kilku lat, projekt realizowany dziki merytorycznemu i finansowemu wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta Lekcje genderowe, czyli rwnouprawnienie pci w piguce. W ramach projektu, ktrego szczegowy opis znajd Pastwo w rozdziale powiconym dobrym praktykom, realizujemy warsztaty adresowane do nauczycielek/li oraz uczennic/uczniw dotyczce rwnoci pci w rzeczywistoci szkolnej oraz tematyki zwizanej z ksztatowaniem pci spoeczno-kulturowej (ang. gender). Ju w trakcie trwania I edycji projektu z pomysem wydania poradnika dla osb prowadzcych rwnociowe zajcia w szkoach zwrciy si do nas Ewa Majewska i Ewa Rutkowska. W zwizku z tym, e pomys wyda nam si znakomity i jednoczenie doskonale wpisujcy si w cele projektu Lekcje genderowe, czyli rwnouprawnienie pci w piguce, postanowilimy wsplnie z Fundacj im. Friedricha Eberta rozszerzy kolejn edycj projektu o publikacj poradnika Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji. Wprowadzanie tematyki rwnociowej do szk staje si szczeglnie wane w kontekcie czonkostwa Polski w Unii Europejskiej oraz przyjmowania kolejnych zapisw i regulacji dotyczcych przeciwdziaania dyskryminacji. Tym bardziej cieszy nas, e niniejszy poradnik wydajemy w 2007 roku, ogoszonym przez Uni Europejsk Europejskim Rokiem Rwnych Szans dla Wszystkich. Autorki i redaktorki podrcznika, Ewa Majewska i Ewa Rutkowska, posiadaj wieloletnie dowiadczenie zwizane z edukacj dotyczc rwnoci praw kobiet i mczyzn, a adresowan do rnych grup spoecznych. Niniejszy poradnik dla nauczycielek i nauczycieli powsta w efekcie chci podzielenia si wiedz, dowiadczeniami, praktycznymi wskazwkami dotyczcymi tego typu zaj. Mamy nadziej, e poradnik Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji pomoe Pastwu przygotowa i przeprowadzi zajcia szkolne powicone szeroko rozumianej rwnoci w szkole, na rynku pracy, w mediach. Wskazwki dotyczce korzystania z podrcznika oraz jego krtki opis znajd Pastwo we wprowadzeniu redaktorek. yczymy Pastwu wielu owocnych zaj zwizanych z tematyk rwnoci pci, przeprowadzonych z pomoc podrcznika. Jeli maj Pastwo pytania, uwagi, spostrzeenia, zapraszamy do kontaktu: (32) 232 49 02, e-mail: haus@haus.pl. Magorzata Jonczy-Adamska menederka projektu 7

Od redakcji

wprowadzenie
8

Nikt nie moe by dyskryminowany w yciu politycznym, spoecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Konstytucja RP, art. 32.2

Ewa Majewska, Ewa Rutkowska

Cele i zawarto poradnika

Niniejsza publikacja w zamierzeniu stanowi ma podrczny zestaw informacji na temat problematyki spoeczno-kulturowego ksztatowania pci, dyskryminacji oraz rwnouprawnienia. Zostaa pomylana jako poradnik dla nauczycielek i nauczycieli przede wszystkim dlatego, e coraz czciej dowiadujemy si o osobach, ktre nie posiadajc wyksztacenia z zakresu studiw nad pci w kulturze oraz pogbionej znajomoci zagadnie praw czowieka, chciayby w ramach zaj szkolnych prowadzi zajcia powicone problematyce rwnouprawnienia. Cho uwaamy, e warto przed rozpoczciem tego typu zaj wzi dodatkowo udzia w kursie lub warsztatach powiconych tej problematyce, sdzimy, e nasz poradnik moe stanowi wystarczajce rdo wiedzy i informacji metodologicznych, by sprbowa przynajmniej poruszy w klasie prezentowane tu kwestie. Pomys napisania tego poradnika pojawi si do spontanicznie okazao si, e wiele osb chtnie skorzystaoby z porad i sugestii dotyczcych wczania tematyki rwnociowej do programw zaj lekcyjnych. Od 2002 roku prowadziymy w szkoach rozmaite zajcia powicone kwestii rwnoci pci byy to zajcia fakultatywne, lekcje wychowawcze, pojedyncze zajcia z edukacji obywatelskiej, o literaturze, kulturze i mediach. Kada z autorek zajmuje si od wielu lat problematyk rwnociow, jedna z nas jest nauczycielk, druga prowadzia warsztaty, spotkania i wykady dla ruchw i organizacji spoecznych oraz grup modziey dotyczce kwestii pci i praw czowieka. Uznaymy, e warto podzieli si naszym pomysem z wikszym gronem osb, zwaszcza e kwestie, ktrymi si tu zajmujemy, stanowi wany element edukacji obywatelskiej, spoecznej i kulturalnej.

Rwnouprawnienie kobiet i mczyzn oraz niedyskryminowanie ze wzgldu na pe, pochodzenie, religi, sprawno fizyczn, wiek i orientacj seksualn to obowizki, jakie Polska zdecydowaa si wypenia, wpisujc rwnouprawnienie i zakaz dyskryminacji do Konstytucji oraz podpisujc szereg dokumentw midzynarodowych. Edukacja rwnociowa powinna w zwizku z tym sta si jednym z tematw obowizujcych w polskich szkoach. Proces wczania tej problematyki do szk rozpocz si ju jaki czas temu, wraz z wczeniem kwestii zwizanych z aktywnoci obywatelsk do programw zaj. Problematyka pci jest jednak nadal traktowana marginalnie, cho nie jest to ju zgodne z aktualnym stanem prawnym. Mamy zatem nadziej, e niniejszy poradnik bdzie nie tylko zbiorem interesujcych informacji i sugestii merytorycznych, ale e stanie si rwnie jednym z narzdzi realizowania faktycznego zrwnania pci, ktre jak dotd pozostaje gwnie w sferze deklaracji. W Platformie dziaania przyjtym w 1995 roku w Pekinie dokumencie kocowym Czwartej wiatowej Konferencji na Rzecz Kobiet moemy przeczyta: Dzisiejsza dziewczynka to kobieta jutra. Jej talenty, pomysy oraz energia stanowi podstaw penego osignicia takich celw, jak rwno, rozwj i pokj. By w peni zrealizowa swoje moliwoci, musi rozwija si w sprzyjajcym rodowisku, umoliwiajcym jej zaspokojenie duchowych, intelektualnych i materialnych potrzeb w zakresie utrzymania, ochrony i rozwoju oraz gwarantujcym jej rwne prawa. Podczas konferencji w Pekinie rzdy pastw, w tym Polski, zobowizay si midzy innymi do tego, by opracowa programy ksztacenia oraz materiay dla nauczycieli i wychowawcw podnoszce wiadomo tego, jaki jest status, rola oraz wnoszony wkad kobiet i mczyzn w rodzinie, zgodnie z tym, jak to zostao okrelone w paragrafie 29, oraz w spoeczestwie; propagowa w tym kontekcie rwno, wspprac, wzajemny szacunek i dzielenie si obowizkami midzy dziewcztami i chopcami. Wierzymy, e niniejsze opracowanie stanie si jednym z narzdzi realizowania tych celw. Poradnik skada si z szeciu rozdziaw o charakterze gwnie teoretycznym, czterech rozdziaw zwizanych przede wszystkim z metodologi, w tym zestawu przykadowych wicze przeznaczonych do wykorzystania podczas lekcji oraz aneksu prawnego, w ktrym zebraymy fragmenty obowizujcych w Polsce przepisw dotyczcych rwnoci pci i zakazu dyskryminacji w prawie krajowym i midzynarodowym. W kadym rozdziale zostay zebrane wskazwki metodologiczne, postaraymy si take przygotowa rozleg bibliografi omawianych zagadnie. Poradnik zawiera rwnie opracowane przez Ann Woosik i Ew Majewsk, czonkinie Stowarzyszenia W stron Dziewczt, gotowe scenariusze lekcji powiconych stereotypom i problematyce przemocy rwieniczej. Wychodzimy z zaoenia, e nasze sugestie mog zosta wykorzystane przede wszystkim podczas zaj wychowawczych, lekcji wiedzy o spoeczestwie, kulturze i literaturze oraz zaj z historii. Co wicej, jak przekonaymy si, prowadzc szkolenia dla nauczycielek, pracownic organizacji pozarzdowych oraz pedagoek, nasze propozycje mog sta si inspiracj i pomoc dla innego wykorzystania prezentowa-

nego tu materiau, do czego serdecznie Pastwa zachcamy. Uwaamy, e istnieje ju wystarczajco obszerna literatura przedmiotu, by przygotowa interesujce lekcje i warsztaty analogiczne do tych, ktre proponujemy w niniejszym zbiorze.

Wskazwki dla nauczycielek i nauczycieli Wiemy, jak trudno jest uczy modzie, wiemy, e jeszcze trudniej jest j wychowywa. Jeli jednak dotarlicie Pastwo do tego poradnika, to znaczy, e chcecie rwnie wychowywa modych ludzi do rwnoci i, mwic nieco patetycznie, do ycia w lepszym wiecie. Jak wiecie, na polskim rynku wydawniczym nie ma jednego podrcznika, w ktrym znajdziecie gotowe materiay, pomysy na poprowadzenie lekcji i bibliografi z tej dziedziny. Liczymy, e nasza publikacja w jakim stopniu wypeni t luk i pomoe Pastwu w przygotowaniu wasnych zaj. Moecie korzysta ze wszystkich proponowanych tutaj metod, maj one, naszym zdaniem, du warto, zostay bowiem wyprbowane przez nas podczas zaj z modzie gimnazjaln i licealn. Zachcamy Was jednak do wasnych poszukiwa, nasza rzeczywisto bowiem kadego dnia przynosi nowe przykady nierwnego traktowania kobiet i innych grup marginalizowanych. Zdajemy sobie spraw, e okazja do przeprowadzenia moduw lekcyjnych cile powiconych zagadnieniu rwnouprawnienia w szkoach publicznych (ale take niepublicznych, ze wzgldu na ograniczenia czasowe i finansowe) zdarza si rzadko. Jednake elementy wiedzy o prawach czowieka, demokracji, spoeczestwie obywatelskim i innych omawianych przez nas w poradniku kwestiach znajduj si w podstawach nauczania przedmiotw takich, jak historia, WOS, wiedza o kulturze, wychowanie do ycia w rodzinie. Zachcamy take do zajcia si t tematyk podczas lekcji wychowawczych.

Jak korzysta z poradnika? Nie narzucamy ani kolejnoci, ani adnego nastpstwa tematw. Jedyne, co sugerujemy, to wprowadzenie na pocztku rozrnienia pojciowego na natur i kultur, a w konsekwencji na pe biologiczn (sex) i spoeczno-kulturow (gender). Te definicje bd, naszym zdaniem, niezbdne, by dalej porusza si w tej tematyce. Z dowiadczenia wiemy, e pokazanie modym ludziom, na czym polega rnica midzy sex i gender, zajmuje sporo czasu, pewnie wic do tej dystynkcji bdziecie musieli czsto wraca. Kady rozdzia poradnika to osobna cao, zawierajc teori i wskazwki metodologiczne. Podrozdziay pomog Pastwu zorientowa si, co omawiamy w danym obszarze. Uatwi to poruszanie si po publikacji i, mamy nadziej, oszczdzi czasu nie musicie wszak czyta wszystkiego. Na kocu znajdziecie przykady wicze do wybranych zagadnie, a take do obszern bibliografi. Staraymy si j w miar zrnicowa, tak, by kady mg znale interesujce Was materiay zarwno w wersji

10

drukowanej, jak i w Internecie. Zachcamy do zwrcenia szczeglnej uwagi na cz praktyczn, ktra moe by pomocna zwaszcza wychowawcom i wychowawczyniom klas. Moecie z niej dowiedzie si, jakie mog by strategie radzenia sobie ze stereotypami, przejawami dyskryminacji, przemoc oraz do jakich instytucji moecie si odwoywa, gdy dostrzegacie nierwnoci lub amanie praw. Chciaybymy, by niniejsza publikacja bya atrakcyjna tak na poziomie poznawczym, jak i czysto praktycznym, std te tak obszerny aneks prawny. Jak si Pastwo domylacie, nasz poradnik najlepiej wykorzysta podczas zaj z wychowania do ycia w rodzinie. Analiza jego podstawy programowej pokazaa nam, e zakres tematyczny jest w zasadzie ten sam. Z praktyki wiemy jednak, e czym innym jest podstawa, a czym innym treci przekazywane w toku nauczania tego przedmiotu. Nie namawiamy Pastwa oczywicie do zrewolucjonizowania tego obszaru edukacji; dzielimy si raczej nasz refleksj w tym zakresie. Przypuszczamy, o czym bya ju mowa wyej, e przedstawione w poradniku propozycje najatwiej realizowa na lekcjach jzyka polskiego, historii, edukacji medialnej, wiedzy o spoeczestwie, etyce i wiedzy o kulturze. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by zaj si tematyk rwnociow rwnie na innych przedmiotach, na przykad na lekcjach biologii. Wydaje si nam zreszt, e wprowadzanie elementw antydyskryminacyjnych na lekcjach przedmiotw cisych moe by ogromnym wyzwaniem, do ktrego gorco Pastwa zachcamy. Nauczanie to, jak wiadomo, nie tylko przekazywanie treci, ale take tak zwany ukryty program nauczania, czyli postawy, sdy spoeczne oraz przekonania, ktre si rzeczy wpajamy naszym uczennicom i uczniom poprzez to, jacy i jakie jestemy. Poradnik ten ma zatem jeszcze jeden cel ma on zachci Pastwa do krytycznej refleksji nad wasnymi sposobami pracy z modzie i nad tymi zakamuflowanymi formami przekazu, ktre wszyscy stosujemy. Zachcamy do dyskutowania zagadnie rwnociowych rwnie dlatego, e wychowanie modziey w duchu demokracji i znajomoci praw czowieka jest jednym z gwnych zada szkoy. Niezalenie od wyksztacenia nauczyciela czy nauczycielki, wszystkie lekcje mog zawiera elementy edukacji rwnociowej (dyskusje o zagadnieniach zwizanych z pci, rozmowy i wykady na temat praw czowieka, praw kobiet; informacje o sposobach reagowania na przemoc w szkole i poza ni, informacje o instytucjach i organizacjach pomagajcych ofiarom przemocy i dyskryminacji). Chcemy jeszcze raz podkreli, e nasze dowiadczenie pokazuje, i ju gimnazjalistki i gimnazjalici od pierwszej klasy interesuj si tematyk rwnociow i s w stanie nad ni pracowa. Wielu uczniw i wiele uczennic na rozmaite sposoby stykao si z dyskryminacj, przemoc i nierwnociami , std ich zainteresowanie problematyk rwnociow nie ma charakteru wycznie formalnego. Modzie czsto posiada krytyczne podejcie do zastanej rzeczywistoci, wydaje si wic, e zajcia o rwnouprawnieniu, traktowanym jako szerokie zagadnienie ksztatowania spoecznych postaw i obowizkw, moe by dla nich szans na twrcze i aktywne uczestnictwo w zajciach. Mona zatem potraktowa nasz ksik jako swoisty katalog krytycznych i operacyjnych narzdzi mylowych, z ktrych, jak widziaymy podczas prowadzonych przez nas zaj, modzie zazwyczaj chciaa korzysta.

11

Podzikowania Przygotowania niniejszej publikacji nie mogyby zosta zwieczone sukcesem, gdyby nie wysiki i sugestie szeregu osb, za ktre jestemy niezmiernie wdziczne. Nie moemy wymieni tu wszystkich tych osb, ale niektre powinnymy wspomnie. Bardzo dzikujemy Katarzynie Kdzieli za pomys stworzenia takiej publikacji, Magorzacie Jonczy-Adamskiej za pomys wydania niniejszej publikacji przez Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, za wielki trud organizacyjny zwizany z jej opracowaniem i wydaniem oraz za wkad, jaki woya w niniejsz publikacj; Annie Woosik prezesce stowarzyszenia W stron dziewczt - za liczne sugestie, wspprac, wspieranie projektu oraz zgod na publikacj scenariuszy lekcji opracowanych przez stowarzyszenie; uczestniczkom organizowanych przez Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej Lekcji genderowych dla nauczycielek; wszystkim uczestniczkom i uczestnikom naszych zaj, warsztatw i szkole dla modziey, przedstawicielkom kobiecych organizacji pozarzdowych tu szczeglnie Joannie Garnier z fundacji La Strada oraz Joannie Piotrowskiej i Ani Czerwiskiej z fundacji Feminoteka za wsparcie, inspiracj i propagowanie naszych dotychczasowych projektw. Bez tej wymiany i wsppracy nasza publikacja nie mogaby powsta. Mamy nadziej, e opracowanie to zainspiruje liczne zajcia, projekty, warsztaty i inne publikacje, ktre bd promoway rwnouprawnienie oraz wskazyway, jak przeciwdziaa dyskryminacji. Jeli Rwna Szkoa stanie si dziki nim rzeczywistoci, a dyskryminacja dziewczt i kobiet okae si przeszoci, najwaniejszy cel niniejszego poradnika zostanie zrealizowany.

12

EWA MAJEWSKA

Pe spoeczno-kulturowa a pe biologiczna

13

Rozdzia 1.

14

1. Spoeczne konstruowanie pci

Podstawowe pojcia Debata nad pochodzeniem i charakterem podziau pci trwa od wielu lat. Jego specyfika interpretowana jest w kategoriach biologii, religii, kultury, kategorii spoeczno-wychowawczych, medycznych, psychologicznych i wielu innych. Badaczki feministyczne od wielu lat posuguj si podziaem na pe biologiczn (ang. sex) i pe spoeczno-kulturow (ang. gender). Pe biologiczna to cielesny wymiar pciowoci, obejmujcy m.in. okrelone narzdy rozrodcze, proporcje hormonw i budowy ciaa, pe spoeczno-kulturowa to zesp cech pciowych, ktre jednostka nabywa w toku wychowania i przebywania w okrelonej kulturze. W ramach tego podziau okrelana jest rnica pci. Jako kobiety okrelane s osoby o kobiecych narzdach rozrodczych, kobiecej budowie ciaa itd., posiadajce dodatkowo okrelone cechy spoeczno-kulturowe. Analogicznie definiuje si mczyzn. Z punktu widzenia rwnouprawnienia pci najbardziej problematyczna jest relacja midzy pci biologiczn a pci spoeczno-kulturow. Spoecznie i kulturowo przyjte jest, by od kobiet (w sensie biologicznym) oczekiwa realizowania innego zestawu cech (innej pci spoeczno-kulturowej) ni od mczyzn. Role pciowe s wanie takimi zestawami cech pciowych wyznaczonych w obszarze spoeczestwa i kultury. Rozrnienie na pe biologiczn oraz pe spoeczno-kulturow, obecne w literaturze przedmiotu od lat 60. XX wieku, upowszechnio si rwnie w Polsce. Zdaniem feministek, dziaaczek kobiecych i wielu przedstawicieli instytucji i organizacji sam fakt posiadania okrelonej pci biologicznej nie musi jeszcze determinowa pci spoeczno-kulturowej jednostki. Samo bycie kobiet w sensie biologicznym nie determinuje, zdaniem krytykw tradycyjnego stanowiska w kwestii pci, posiadania okrelonego zestawu cech kobiecych. Jeszcze raz zaznaczmy, e pe spoeczno-kulturowa to cechy, ktre jako kobieta bd jako mczyzna powinnimy posiada w myl panujcych w naszej kulturze wzorcw. Jak dowodz badania, cechy pci spoeczno-kulturowej s historycznie zmienne, zalene od religii, kultury, a nawet jzyka obowizujcego na danym obszarze. Std domniemanie o koniecznym zwizku midzy pci biologiczn a okrelonym zestawem cech spoeczno-kulturowych wydaje si krytyczkom tradycyjnej wizji pci nieuzasadnione. Jest raczej tak twierdz feministki e istniej pewne normy spoecznych oczekiwa wobec kadej z pci, natomiast jednostki, jako zrnicowane i niezalene, realizuj indywidualne zestawienia rl pciowych. Oczywicie, kada spoeczno wytwarza waciwe sobie normy i obyczaje oraz zachowania, inne za tabuizuje i pitnuje, niemniej w przypadku jednostek zawsze mamy do czynienia z przymiarkami do ideau raczej ni z jego pen realizacj. Obecne w Polsce gender studies (czyli studia o kulturowym i spoecznym ksztatowaniu pci) oraz women studies (studia kobiece) nie uprawiane jeszcze w Polsce 15

 to kierunki badawcze prowadzone przez naukowe placwki i wydziay wystpujce na wikszoci europejskich i amerykaskich uczelni; w Polsce rwnie ciesz si coraz wiksz popularnoci. Dla analiz prezentowanych w niniejszej ksice badania tych placwek maj fundamentalne znaczenie; w bibliografii podajemy informacje o dziaajcych w Polsce instytucjach o tym profilu.

Pciowa socjalizacja Jednym z poj wytworzonych w ramach bada nad pci jest pojcie socjalizacji pciowej. Stanowi ona zbir norm i praktyk majcych na celu wyksztacenie w jednostce konkretnego zestawu cech pciowych socjalizacja pciowa jest treningiem, jakiemu jednostka poddana jest przez cay okres dorastania oraz dojrzewania we wszystkich sferach ycia, dziki ktrym uzyskuje okrelon pe spoeczno-kulturow. Jak si mona domyli, dziewczynki socjalizowane s do penienia rl kobiecych, chopcy za mskich. Socjalizacja pciowa polega na tym, e ju jako dzieci zostajemy poddani szczeglnemu treningowi pci; niektrzy zwracaj uwag na to, i trening w zaczyna si jeszcze przed przyjciem dziecka na wiat. Jak wiadomo, ju nawet kolory ubranek i zabawek dla maych dzieci s podzielone pciowo w wikszoci regionw Polski: dla dziewczynek przeznaczone jest wszystko, co rowe, tymczasem chopcu przeznacza si np. kolor niebieski. W wielu krajach pierwszym pytaniem zadawanym kobiecie ciarnej jest: A czy ju wiadomo, czy to chopiec, czy dziewczynka?. Bliscy i rodzina czsto kupuj z wyprzedzeniem prezenty i konieczne do opieki nad dzieckiem przedmioty, nieraz zdarza si, e wszystko trzeba zmienia, gdy okazao si, e urodzia si jednak dziewczynka, a nie chopiec lub odwrotnie. Warto moe od razu zaznaczy, e w wielu kulturach informacja o pci spodziewanego dziecka ksztatuje nastawienie rodzicw. W wikszoci kultur jest niestety nadal tak, e oczekuje si mskiego potomka, wic informacje o eskiej pci doprowadzaj nawet do prb poronienia czy dzieciobjstwa. Dziewczynki czsto s traktowane jak dzieci drugiej kategorii dlatego, e nie bd w przyszoci dobr parti, e nie pomog utrzyma rodziny albo i to jest sytuacja najczstsza po prostu dlatego, e pe pikna ma w danej kulturze nisz pozycj ni brzydsza. Nawet w Polsce zdarza si jeszcze, e przyszej lub modej matce wspczuje si z powodu ryzyka urodzenia dziewczynki. Pochylajce si nad wzkiem ciocie przewanie od razu reaguj na informacje o pci drzemicego w nim dziecka. Jeli wiedz, e jest to chopiec, od razu mwi: Ale bdzie silny, Zuch chopak, nie pacze itp., tymczasem po uzyskaniu informacji, e dziecko jest dziewczynk, od razu mwi o delikatnoci jej nek, usteczek czy rczek. Nie ma w tym oczywicie nic zego, z drugiej strony jednak, gdy uwiadomimy sobie, jak wiele spoecznych norm i obyczajw zorientowanych jest na to, by upewnia jednostk w jej czy jego pci, przewanie zaczynamy si zastanawia, czy pozostaje tu jeszcze miejsce dla dziaania biologicznego komponentu pciowoci ludzkiego organizmu. 16

Za wyksztacenie si mskich i kobiecych cech pciowych odpowiada biologia, tymczasem ksztatowanie si pci spoeczno-kulturowej to sprawa wychowania i kultury, czyli innymi sowy socjalizacji. mudne procesy ksztatowania si jednostek s rwnie zorientowane na wyksztacenie w nich cech charakterystycznych dla kobiet i mczyzn w okrelonym obszarze kulturowym. Dla naszego obszaru kulturowego (Europa, cywilizacja zachodnia) do typowego zestawu socjalizacji pci nale: Elementy socjalizacji kobiecej wychowanie: zabawy typu opiekuczego, przyzwolenie na pacz i inne formy ekspresji emocji, oczekiwanie delikatnoci i opiekuczoci, nastawienie na receptywno, agodno i spokj; okres dojrzewania: koncentracja na wygldzie (wiksza ni na umiejtnociach), otrzymywanie bardzo silnego komunikatu o obowizku podobania si otoczeniu (bycie podbijan, a nie podbijanie), karcenie za wyamywanie si ze schematw; okres dojrzaoci: oczekiwanie wywizywania si z roli reprodukcyjnej (nastawienie na macierzystwo), oczekiwanie opiekuczoci, agodnoci, samopowicenia, realizacji w ramach dwch przestrzeni: domowej i zawodowej; okres przekwitania: mocna stereotypizacja menopauzy, oczekiwanie rezygnacji z ycia seksualnego, powicenie. Elementy socjalizacji mskiej

wychowanie: zabawy nastawione na zdobywanie, podbijanie i rzdzenie oraz konkurencj, brak przyzwolenia na pacz i ekspresj emocji, oczekiwanie walecznoci i niezalenoci, akcentowania wasnej obecnoci, chwalenie wyamywania si ze schematw; okres dojrzewania: nastawienie na umiejtnoci (w znacznie wikszym stopniu ni na wygld), rozwijanie strategii zdobywania (w tym: osigni i partnerek), afirmacja wyamywania si ze schematw;

okres dojrzaoci: nastawienie na utrzymywanie rodziny (oraz na to, e kto kobieta bdzie o ni dba); nastawienie na podbj i karier, atwo powicania innych, realizacja w jednej przestrzeni zawodowej (a nie domowej);

okres przekwitania: brak stereotypizacji andropauzy, oczekiwanie dalszej aktywnoci seksualnej, dalsza realizacja wasnych planw.

Te wybrane spord wielu innych elementy pciowej socjalizacji jednoznacznie pokazuj binarny charakter wymuszanego poprzez spoeczno-kulturowe normy wzoru pci. Ksztatowane u chopcw i u dziewczt postawy s, jak wynika z bada, komplementarne, co oznacza, e na og oczekuje si wyksztacenia cech przeciwnych przez przedstawicieli obu pci. W myl pogldu stereotypowego, przyswajanie wycznie mskich cech pciowych przez biologicznych mczyzn i wycznie kobiecych cech pciowych przez 17

biologiczne kobiety jest aksjomatem, gwarancj pciowej normalnoci. Tymczasem dla wikszoci badaczek pci i naukowcw innych dziedzin cisy zwizek midzy pci biologiczn a pci kulturow wcale nie wydaje si taki pewny. Na pewno nie zasuguje rwnie przekonanie co do koniecznoci podania za binarnym podziaem pci. Wydaje si, e czowiek wspczesny staje si coraz bardziej androgyniczny coraz wicej osb wykazuje cechy i wykonuje role typowe dla obu pci, cho w rnym stopniu w kadym razie ewidentnemu przeamaniu ulego w ostatnim czasie wiele norm i przekona na temat mczyzn i kobiet. Cho zachowania niestereotypowe przyjmowane s nadal z pewn rezerw, wida wyranie, e coraz wicej kobiet przyjmuje cechy uwaane dotd za typowo mskie, a coraz wicej mczyzn wyposaonych jest w cechy uwaane dotd za kobiece. Doprowadzio to nawet do krtkotrwaej paniki w zwizku z rzekomym kocem mczyzn (dao temu wyraz rwnie kilkoro polskich autorw, w tym Zbyszko Melosik), niemniej wydaje si, e mczyni istniej nadal, natomiast faktycznie wielu z nich rezygnuje z realizowania wzorca tradycyjnego macho. Amerykaska badaczka filozoficznych implikacji rnicy pci, Judith Butler, zwraca uwag na performatywny charakter ksztatowania pciowej indywidualizacji. Zdaniem tej autorki zachowania i nawyki pciowe s przez jednostk odgrywane przez cae ycie, oczywicie z wiksz intensywnoci w modoci ni pniej. Butler zauwaa, e niemal kada kierowana do jednostki wypowied, prawie kade jej zachowanie i dziaanie zawieraj elementy ksztatujce tosamo pciow. Innymi sowy, na setki albo nawet tysice sposobw dziennie jestemy upewniani w naszej pci. Cho wydaje si, e kady ma jak pe, historia zna przypadki osb posiadajcych cechy obu pci biologicznych jednostki androgyniczne. Osoby takie s dla Butler i kilku innych badaczy pci dowodem na to, e w istocie nie istnieje jednoznaczny, bipolarny podzia pciowy1. Wynika std, e podobnie jak moliwe jest posiadanie biologicznych cech obu pci, tak samo moliwe jest bycie osob czciowo kobiec i czciowo msk na poziomie pci spoeczno-kulturowej, mamy wic do czynienia raczej z pewnym continuum pci ni z dwiema cile oddzielonymi od siebie pciami. Jakkolwiek by byo, istnieje wystarczajco wiele przypadkw osb posiadajcych zarazem cechy waciwe mskiej pci spoeczno-kulturowej, jak te kobiecej. Wnioskujemy na tej podstawie, e tradycyjny podzia na to, co cile kobiece, i to, co wycznie mskie, jest raczej uproszczeniem ni rzeteln wiedz o wiecie. Warto w zwizku z tym zastanowi si, na podstawie jakich argumentw taki sztywny podzia jest podtrzymywany, oraz przej do analizy stereotypw i ich przezwyciania. Jednym z najmocniejszych argumentw dziaaczek i dziaaczy na rzecz rwnouprawnienia jest teza, e z okrelonej pci biologicznej nie musi wynika okrelony zestaw cech spoeczno-kulturowych, innymi sowy, e pe biologiczna nie determinuje pci spoeczno-kulturowej. Tradycjonalici twierdz natomiast, e pe biologiczna nie tylko determinuje pe kulturow, ale powinna j determinowa. Zdaniem przeciwnikw

Por. Judith Butler, Bodies that matter: On the Discursive Limits of Sex, New York 1993.

18

rwnouprawnienia pci istnieje stay i niezmienny zestaw cech i rl spoeczno-kulturowych waciwych kobietom i mczyznom, za wszelkie wykroczenie poza ten podzia oznacza ich zdaniem atakowanie podstaw kultury i cywilizacji. Zwolennicy i zwolenniczki rwnouprawnienia argumentuj tymczasem, e: kultura i cywilizacja ulegaj zmianom, denie do rwnouprawnienia pci jest jedn z takich zmian; istniej rne kultury i cywilizacje, relacje pci s w nich zrnicowane; kady czowiek jest wolny i moe wybiera, jak bdzie si zachowywa i jaki model pciowoci bdzie realizowa. W zwizku z tym deterministyczne podejcie do relacji midzy pci biologiczn a pci kulturow jest ograniczeniem wolnoci jednostki i rwnoci ludzi; istniej osoby, u ktrych pe biologiczna nie jest jasno okrelona. Istniej rwnie osoby, ktre nie identyfikuj si jednoznacznie z adn wersj pci spoecznokulturowej. Wszystkie te przypadki stanowi dowd nieistnienia jednoznacznej determinacji midzy pci biologiczn i pci kulturow. Bardzo wanym elementem wkadu, jaki do bada socjologicznych wniosy autorki feministyczne, byo ukazanie, w jak wielkim stopniu wychowanie i kultura wpywaj na ycie jednostek. Bagatelizowane na og praktyki, takie jak choby powstrzymywanie dziewczynek od udziau w bjkach czy te strofowanie chopcw za to, e pacz, stanowi niezmiernie wany element ycia kadej jednostki formuj jego i jej postawy pciowe na cae ycie. Badaczki feministyczne wskazuj, jak bardzo owe praktyki wychowawcze determinuj kad jednostk oraz jak bardzo mocno wspieraj nasz wiar w modele zachowa waciwych dla kobiet i mczyzn. W szczeglnoci oczekiwanie agodnego zachowania kobiet i agresywnego zachowania mczyzn zostay w nas uformowane kulturowo. Inne takie oczekiwania wi si na przykad ze wspieraniem samodzielnoci mczyzn i niesamodzielnoci kobiet. Takie oczekiwania nieznaczce, gdy stanowi po prostu wyraz jednostkowych postaw, okazuj si bardzo wane dla zachowa w przestrzeni publicznej (np. w szkole czy w pracy), w interakcjach z innymi ludmi (np. w rodzinie czy w zwizkach partnerskich) oraz w ksztatowaniu si postaw stereotypowych waciwych kademu spoeczestwu (np. stereotyp nadwraliwoci kobiet, przekonanie o wikszej sile mczyzn itd., problemowi stereotypu powicony jest kolejny rozdzia niniejszej ksiki). Interesujce moe wyda si to, e okrelona wizja podziau pci na og wie si z okrelonym zestawem przekona politycznych. Wedug osb nastawionych bardziej konserwatywnie, podzia pci jest spraw absolutn, ahistoryczn i niepodlegajc dyskusji. Z okrelonej budowy fizjologicznej wynika ich zdaniem okrelony zestaw norm i zachowa, ktry dana osoba powinna realizowa. Natomiast w myl wiatopogldu liberalnego i progresywnego budowa fizjologiczna nie obliguje jednostki do przyjmowania okrelonego zestawu norm czy zachowa (mskiego lub kobiecego). Cho wrd zwolennikw i zwolenniczek rwnouprawnienia kobiet i mczyzn dominuj opcje liberalno-progresywne, zdarzaj si rwnie przedstawiciele wiatopogldw konserwatywnych, ktrzy przyjmuj przynajmniej cz postulatw 19

zwolennikw i zwolenniczek rwnouprawnienia. Z kolei socjalici przewanie s zwolennikami rwnouprawnienia pci, aczkolwiek nie zawsze tak byo w historii: zdarzali si rwnie lewicowi teoretycy i teoretyczki przekonani/-ne o koniecznoci utrzymania tradycyjnego modelu relacji pci. Widzimy wic, e podziay polityczne nie do koca wi si z okrelonymi przekonaniami na temat pci, cho do pewnego stopnia korelacja taka ma faktycznie miejsce.

2. Rozrnienie natura kultura

Bardzo czsto spotykamy si ze stwierdzeniem, e kto lub co jest z natury lepszy od kogo lub czego innego. Sformuowanie: z natury weszo w skad potocznie uywanych okrele i nikt nie zadaje sobie dzi trudu jego wyjanienia. Mwienie o naturalnej cesze danej osoby lub rzeczy bardzo czsto stanowi wyraz mylenia stereotypowego, szczeglnie gdy mwicy nie wyjania, co rozumie przez samo pojcie natury, do ktrego si odwouje, ani nie podejmuje prby uzasadnienia, co pozwala mu o owej naturze orzeka oraz dlaczego wanie natura, a nie co innego, ma by koronnym argumentem w debacie. Istniej rzecz jasna cae systemy teoretyczne i religijne czynice z natury koronny argument swych twierdze. Potoczne mwienie o naturalnym charakterze jakiej normy lub rzeczy przewanie nie posiada jednak wyranego odniesienia do tych systemw wiatopogldowych, jest raczej wyrazem chci bezdowodowego postawienia na swoim. W tym sensie troch czym innym jest odwoywanie si do prawa naturalnego, a czym innym do natury, aczkolwiek natrafiamy tu nieraz na pewne zbienoci. Naturalne nastawienie, w myl ktrego kobieta jest z natury kim innym, a wic gorszym od mczyzny, kontestowane jest przez feministki, badaczki studiw o pci w kulturze oraz wikszo socjologw i socjoloek przynajmniej od lat 50. XX wieku. W swojej najbardziej znanej ksice francuska filozofka Simone de Beauvoir napisaa: Nikt nie rodzi si kobiet, tylko si ni staje 2. To wieloznaczne zdanie sygnalizuje podstawow wtpliwo obecn u wszystkich niemal autorek powanie analizujcych kwesti pci: czy biologia wyznacza pciowy charakter czowieka? Jak si niebawem okazao, samo mwienie o biologicznej komponencie pci sygnalizuje istnienie jeszcze innej sfery, w ktrej pe ulega ksztatowaniu i zmianom, mianowicie dziedziny spoeczestwa i kultury. Przekonania o naturze i naturalnym charakterze podziau pci s dzi traktowane jako stereotypowe. Dzieje si tak w szczeglnoci, gdy przekonania te dotycz

Zob. Simone de Beauvoir, Druga pe, Warszawa 2003.

20

pci spoeczno-kulturowej. Zwaszcza w kontekcie kultury bowiem trudno jest mwi o naturalnoci wynalazki czowieka, takie jak prawa jednostek, instytucje czy dziea sztuki, stanowi, zdaniem wikszoci wspczesnych badaczy i badaczek, wytwory ludzkiej twrczoci i ludzkiej wolnoci, ktre trudno pomyli z zachowaniami zwierzt czy zmianami w przyrodzie. W zwizku z tym warto zaznaczy, e mwienie o naturalnym powoaniu kobiety do pracy domowej czy inne wywody na temat naturalnych rzekomo predyspozycji okrelonej pci do okrelonych rl czy zawodw naley niestety uzna za nieuzasadnione z punktu widzenia wspczesnej socjologii i bada nad kultur. Oczywicie, istniej badacze wskazujcy na znaczce ich zdaniem rnice midzy pciami w zakresie penienia okrelonych rl i funkcji, niemniej ich badania naley odczytywa w szerszym kontekcie bada nad spoeczestwem i kultur, ktre ju od dawna traktowane s jako przestrzenie nieposiadajce z natur zbyt intensywnych zwizkw. Ksik, ktra w wyjtkowo stronniczy sposb referuje relacje zachodzce midzy fizjologiczn budow kobiet i mczyzn a ich rolami pciowymi, jest wydana rwnie w Polsce Pe mzgu Anne Moir i Davida Jessela 3. W publikacji tej zebrano informacje o badaniach przeprowadzonych na mzgach kobiet i mczyzn, z ktrych autorzy wywiedli nieuprawnione wnioski o spoeczno-kulturowych rnicach midzy kobietami i mczyznami. Warto w tym miejscu podkreli, e tego typu wnioskowania s na og wadliwe w przypadku akurat tej ksiki za problematyczne uznano: badanie niereprezentatywnej grupy osb, przedwczesne wnioskowania i uoglnienia, bdy metodologiczne bada (w tym w szczeglnoci nieuprawnione procedury przy podsumowywaniu wynikw) itd. W zwizku z tym teza goszca, e mzgi kobiet i mzgi mczyzn rni si od siebie w sposb znaczcy, jest, jak na razie przynajmniej, nieuprawniona. Naleaoby moe zauway, e stopie zaawansowania bada nad funkcjonowaniem mzgu jest jak dotd niewielki. Nie do koca znane s rwnie role hormonw oraz mechanizm ich wydzielania. Warto zatem traktowa obwieszczane czsto w tej dziedzinie rewelacje ze znaczn wstrzemiliwoci. Jak dowodz badaczki z zakresu studiw o pci w kulturze, uzyskane dotd informacje dotyczce hormonw mona interpretowa bardzo rozmaicie. Nie wykluczaj one na przykad, e za agresj, czciej spotykan u mczyzn, odpowiada nie testosteron, jak si na og przypuszcza, ale estrogen, i do tego w korelacji z innymi hormonami 4. Wielu naukowcw zwraca uwag na to, e rnice midzy pciami przebiegaj rozmaicie, w zalenoci od kultury. Cho oczywicie w wikszoci kultur mamy do czynienia z msk dominacj, wyszoci mczyzn, co w skrcie nazywamy patriarchatem, istniej take mniej liczne, ale bardzo wane kultury matriarchalne, w ktrych wadza materialna i symboliczna naley do kobiet. Mona modziey zwrci uwag na fakt, e kultury patriarchalne upowszechniy si dopiero okoo 4000 lat przed nasz er, wic do tego czasu kobiety dzieryy stery istniejcych spoecznoci.
3 4

Zob. Anne Moir, David Jessel, Pe mzgu. O prawdziwej rnicy midzy mczyzn a kobiet, Warszawa 1993. Zob. Natalie Angier, Kobieta. Geografia intymna, Pozna 2004.

21

To wana informacja pozwala bowiem skutecznie polemizowa z tez o koniecznoci istnienia mskiej dominacji, jak nazywa zagadnienie znany francuski socjolog Pierre Bourdieu5.

Kilka paradoksw podziau natura kultura Nikt o zdrowych zmysach nie neguje obecnoci biologicznych wyznacznikw pci w yciu kadego czowieka, podobnie jak nikt ju chyba nie twierdzi, e kultura i odebrane przez jednostk wychowanie nie odgrywaj adnej roli w tym, jak realizuje ona swoj pciowo. Prowadzony przez badaczy i badaczki spr o to, co jest gwnym rdem rnicy pci, oraz o to, czy jednostka jest upciowiona z koniecznoci dotyczy zazwyczaj stopnia akcentowania biologicznego czy kulturowego komponentu pciowoci. Zazwyczaj jest tak, e przeciwnicy rwnouprawnienia kobiet odwouj si do argumentw z biologii, natomiast feministki do argumentw z kultury. Moemy czsto usysze, e u wikszoci ssakw to samice opiekuj si modymi, na co feministki odpowiadaj na przykad, e ju do daleko odeszlimy od map, wic skoro kobiety pokazay, e potrafi wykonywa take inne czynnoci ni tylko te bezporednio zwizane z opiek nad potomstwem, powinny mie moliwo przekazania przynajmniej cz pracy domowej swym mskim partnerom. Takie rozmowy mog trwa bez koca, jako e przeciwnik rwnouprawnienia jest w stanie znale dowoln liczb argumentw biologicznych na rzecz swojej tezy o podrzdnym charakterze kobiet, obroca rwnouprawnienia nieskoczenie wiele odwoujcych si do kultury przykadw, ktre przemawiaj za rwnym statusem kobiet i mczyzn bd nawet wiadcz o kobiecej wyszoci. Spory takie mog wyglda tym zabawniej, e nawet wrd zwierzt wystpuje wiele wyjtkw (np. koniki morskie maj to do siebie, e samce opiekuj si pozostawionym im przez samice potomstwem), kultura za czsto dostarcza przykadw wyjtkowego poniania kobiet. Kiedy przestaniemy si jednak spiera o to, kto lepszy (ktry to spr jest niestety standardowym pocztkiem prawie kadej rozmowy o rwnouprawnieniu), bdziemy mogy przej do kwestii duo waniejszej i chyba rwnie interesujcej, mianowicie do pytania, gdzie zaczyna si pe, co j ksztatuje oraz jaki wpyw ma na pciowo jednostki jej bezporednie otoczenie, a jaki maj jej geny, ciao i przodkowie.

Zob. Pierre Bourdieu, Mska dominacja, Warszawa 2004.

22

3. Wskazwki metodologiczne
a) Metodologia, stan wiedzy W trakcie prowadzenia zaj na temat dyskryminacji warto pamita o tym, e ani biologia, ani nauka o kulturze nie s dziedzinami domknitymi, kada z nich ma swoje biae plamy i nieznane ldy. Pojawiajce si niezwykle czsto medialne sensacje o tym, e to okrelony gen powoduje u kobiet jak cech albo okrelony hormon budzi u mczyzn dany komplet zachowa, s oczywicie dowodem na to, e wiat nauk przyrodniczych nie powiedzia jeszcze w kwestii pci swego ostatniego sowa. Z drugiej strony feministyczna rewizja podstaw nauk spoecznych, a take nauk przyrodniczych w ich zastosowaniu do czowieka, pozwolia zauway, w jak wielkim stopniu jednostka staje si tym, czym jest, przebywajc w okrelonym krgu kulturowym, posugujc si okrelonym jzykiem czy wyznajc okrelon religi. Czowiek, jako istota mylca, uczca si i twrcza, jest podatny na ksztatowanie z zewntrz to, co Hegel celnie nazywa Bildung, a co na polski tumaczy si wanie jako ksztatowanie bd wychowanie. Jednoznaczne orzeczenie, jakie s proporcje wpyww biologii i kultury w pciowym yciu czowieka, nie jest celem tej publikacji, ma ona jednak zwrci Pastwa uwag na obecno i wzajemny wpyw obu tych czynnikw. b) Przekaz stereotypowy. Jak dyskutowa z medialn sensacj? Modzie, przyzwyczajona do informacji dostarczanych przez media, w tym zwaszcza telewizj, bdzie zainteresowana przede wszystkim wynikami bada i statystykami, cho zagadnienie natura/kultura jest problemem duo szerszym. Warto albo powici osobne zajcia problematyce ksztatowania i wspierania wzorcw pciowych przez media, albo wygospodarowa na to zagadnienie osobny czas w ramach prowadzenia zaj. Uyteczne moe by przedyskutowanie z modzie wizerunkw pci np. w gazetach czy w telewizji modzie do chtnie analizuje przekaz medialny, z ktrym tak czsto si styka. Mona rwnie poszuka jakiej informacji o niedawnym odkryciu naukowym zwizanym z pci i na tym przykadzie wskaza modziey zalety i wady takich medialnych informacji. c) Nie ma lepszej pci W wielu przypadkach dyskusja przenosi si z samego problemu na rozmow o tym, ktra pe jest lepsza, i z pedagogicznego punktu widzenia ominicie tej szczeglnej koralowej rafy wydaje si wielkim sukcesem. Ani rwnociowe zajcia, ani niniejszy poradnik nie ma bowiem suy promocji wyszoci ktrejkolwiek z pci maj one przygotowa modzie do zrozumienia i samodzielnego mdrego badania problematyki pci oraz do respektowania rwnoci.

23

d) Przystpnie, ale bez uproszcze Prowadzc zajcia, wielokrotnie przekonywaymy si o tym, e kada lekcja otwiera przed nami moliwo konfrontacji z naszymi wasnymi nieuwiadomionymi stereotypami oraz z atwoci upraszczania skomplikowanego zagadnienia. W warunkach szkolnych, gdy lekcje s krtkie, a grupy due, atwo jest popa w tego typu puapk. Warto w zwizku z tym zastanowi si nad tym, co mylimy na temat pci i rl pciowych, jakie przykady wydaj si nam niekontrowersyjne itd.

24

Dyskryminacja i uprzedzenia

EWA RUTKOWSKA

25

Rozdzia 2.

26

1. Dyskryminacja kobiet: rda i przejawy

Zjawiska dyskryminacji i opresji kobiet rozpoczynaj si na poziomie indywidualnym. To sposb mylenia, a pniej dziaania, ktry pomaga uporzdkowa wiat, nadaje mu ramy i uatwia ocen. Zdaniem wielu badaczek i badaczy problematyki pci, u podstaw stereotypw pci i dyskryminacji ze wzgldu na pe ley nawyk ostrego rozgraniczania tego, co kobiece, od tego, co mskie. Ten podzia rzadko ma naukowe ugruntowanie, cho oczywicie wielu teoretykw take obecnie stara si je wypracowa. Gdy spojrzymy na dyskryminacyjn histori wiata, atwo zauwaymy prby naukowego uzasadnienia dla zjawiska dyskryminacji: segregacji rasowej, gorszego traktowania kobiet, wczywszy w to przemoc czy homofobi. Kolejnym elementem dyskryminacyjnych praktyk i teorii jest wnioskowanie (na podstawie wczeniej przyjtych pseudonaukowych przesanek) o gorszym charakterze jednej z pci przewanie kobiet. Zwieczeniem takiego rozumowania jest rzeczywista praktyka wykluczania i nierwnego traktowania take na poziomie legislacyjnym zdaniem autorw teorii zawierajcych elementy dyskryminacyjne, to wszak z biologii wynika, e kobiety lepiej peni funkcje opiekucze, zatem to one naturalnie lepiej nadaj si do penienia zawodu pielgniarki czy nauczycielki. Przy takim rozumieniu powinnoci wynikajcych z natury atwo mona formuowa okrelone oczekiwania wobec pci, ktre nie pozwol ich przedstawicielom i przedstawicielkom na samorealizacj. W niniejszym rozdziale postaramy si pokaza wielopaszczyznowe konsekwencje takiego mylenia i tak zwanej wtrnej naturalizacji kultury.

Statystyki Zasig dyskryminacji i opresji kobiet moe budzi zdziwienie nawet konserwatywnie nastawionych osb. Bierze si to nie tylko z tego, e realistycznie nastawione osoby nie bd zaprzeczay statystykom, ale rwnie std, e dane te nie s powszechnie znane. Wykonane w USA badania z 1988 roku wskazuj, i okoo 25% kobiet co najmniej raz w yciu byo ofiar gwatu. 57% przypadkw gwatu miao miejsce na randce. 84% ofiar znao wczeniej sprawcw tego przestpstwa. Wedug bada prowadzonych przez Amnesty International, co trzecia kobieta yjca w rezerwatach dla Indian w USA zostaje przynajmniej raz w yciu zgwacona. W 86% przypadkw sprawcami przestpstwa nie s Indianie, ale mczyni, ktrzy przedostaj si na teren rezerwatw z zewntrz1. Z kolei w Peru 70% przestpstw zgaszanych policji dotyczy przemocy domowej. W 1985 roku 54% wszystkich dokonanych w Austrii morderstw zdarzyo si w domu, w 90% z nich ofiarami byy kobiety i dzieci2. Z kolei w Polsce

1 2

Por. Jdrzej Bielecki, Gwat to codzienno, Rzeczpospolita, 27.04.2007. Ellyn Kaschak, Nowa psychologia kobiety. Podejcie feministyczne, Gdask 2001.

27

okoo 30% prokuratorw i policjantw nie potrafi odrni gwatu od dobrowolnego wspycia seksualnego3, ponad poowa Polakw i Polek osobicie zna kobiety, ktre pady ofiar przemocy domowej, a 69% Polek deklaruje, e czuj si w Polsce dyskryminowane4, przy czym ani charakter, ani formy dyskryminacji kobiet nie s na og znane5. Jednym z najistotniejszych elementw taktyki ruchu wyzwolenia kobiet w Europie Zachodniej i USA od lat 60. XX w. byo ujawnianie tego typu informacji. Spoeczestwa z przeraeniem (c, czasem niestety rwnie z obojtnoci) dowiadyway si, jak wiele gwatw i przemocy spotyka kobiety w cywilizowanych krajach, jak bardzo ograniczony jest dostp kobiet do polityki, karier zawodowych i gremiw decyzyjnych. Grupy podnoszenia wiadomoci zaczy powstawa jedna po drugiej, poniewa kobiety chciay opowiada sobie o przemocy i dyskryminacji, jakich dowiadczaj, przewanie ze strony najbliszych. Powoli zaczto wprowadza specjalne rozwizania prawne umoliwiajce skuteczniejsze karanie sprawcw przemocy oraz zapewniajce kobietom lepszy dostp do edukacji, antykoncepcji i szeroko rozumianego bezpieczestwa. Mimo e statystyki nie zmieniaj si w sposb znaczcy, dyskryminacja kobiet i towarzyszca jej przemoc przestaa by w krajach zachodnich (mamy tu na myli gwnie Stany Zjednoczone i kraje starej Unii) tematem tabu. W tym kierunku powinna zmierza rwnie sytuacja w Polsce w zwizku z wejciem w struktury Unii Europejskiej oraz z udziaem w organizacjach midzynarodowych, na przykad ONZ. Wida jednak wyranie, e od 2005 roku mamy do czynienia ze swoistego rodzaju zmian kursu o ile na poziomie legislacyjnym Polska przyja antydyskryminacyjne prawo (nowelizujc choby kodeks pracy, o czym szerzej w nastpnym rozdziale), podpisaa midzynarodowe konwencje dotyczce likwidacji przemocy i dyskryminacji, o tyle na poziomie praktycznym prawo nie jest respektowane. Co wicej, elity wadzy daj niejako pokaz moliwych form dyskryminacji i pozostaj przy tym bezkarne przykadem moe by chociaby molestowanie seksualne w szeregach Samoobrony 6.

Wszechstronno kobiecej opresji co to jest patriarchat? Zjawisko patriarchatu byo w literaturze feministycznej opisywane wielokrotnie. Ze wzgldu na zoono tematu, ograniczymy si tutaj tylko do dwch autorek Kate Millett 7 i Agnieszki Graff 8.

4 5 6

7 8

Por. badania dotyczce kompetencji policjantw i prokuratorw w rozpoznawaniu gwatu i przemocy seksualnej omwione w: Prawo i Pe (kwartalnik wydawany przez Centrum Praw Kobiet), nr 1/2001. Por. badania CBOS, 2002 r. Szczegowe statystyki dotyczce przemocy wobec kobiet znajduj si w rozdziale 4. Por. Marcin Kcki, Praca za seks w Samoobronie, Gazeta Wyborcza, 03.12.2006 lub Rzeczpospolita, 13.07.2007, A4, Kraj. Kate Millett, Sexual Politics, w: T. Howka (red.), Nikt nie rodzi si kobiet, Warszawa 1982. Agnieszka Graff, wiat bez kobiet, Warszawa 2001.

28

Dla Kate Millett patriarchat obejmuje takie sfery, jak: ideologia, biologia, socjologia, ekonomia, wyksztacenie, przemoc, antropologia, religia, mit i psychologia. Jak widzimy, mieszaj si tu dziedziny ycia spoecznego (wychowanie, przemoc), nauka (biologia, socjologia, ekonomia, antropologia, psychologia) oraz formy duchowego i symbolicznego rozumienia wiata czyli religia i mit. Jako ideologia, patriarchat jest powszechnym przekonaniem na temat niszoci kobiet, obecnym niemal we wszystkich nurtach politycznych oraz w myleniu potocznym. Na polu biologii i socjologii wystpuje przede wszystkim jako tendencja do tumaczenia poniania kobiet przyczynami naturalnymi i biologicznymi. Feminizm wymusi zmian niektrych przynajmniej seksistowskich zaoe na temat pci, w zwizku z czym badania sytuacji kobiet i mczyzn czasem nie zakadaj ju bezwzgldnej niszoci kobiet. W zakresie ekonomii patriarchat objawia si jako ignorowanie domowej pracy kobiet (ktra, jak piszemy dalej, przyczynia si do wytworzenia okoo 40% amerykaskiego i kanadyjskiego dochodu narodowego brutto). Moe znajdowa on take swoje odbicie w rnicach midzy wynagrodzeniem kobiet i mczyzn (na tym samym stanowisku i przy podobnych kwalifikacjach); rnica wynosi od 20 do 30%. Patriarchat ekonomiczny to rwnie nieobecno kobiet wrd najbogatszych oraz wrd decydentw biznesu. Szacuje si, e w Polsce na rednim szczeblu zarzdzania jest okoo 30% kobiet, na poziomie wyszym (prezeski spek, due koncerny) w porywach do 4% i nie obserwujemy tu tendencji wzrastajcej. Jedn z najbardziej skutecznych metod patriarchalnego rzdu jak pisze Millett jest sprawowanie kontroli ekonomicznej. W spoeczestwach tradycyjnych kobiety nie miay prawnego statusu osoby i skazane byy na ekonomiczne nieistnienie, poniewa niczego nie posiaday ani te nie zarabiay na wasne konto. Zawsze jednak pracoway i zwykle byy to zajcia najbardziej mudne i rutynowe. To, e kobiety byy i s si robocz, nie stanowi wic kwestii spornej, pozostaje jedynie problem wynagrodzenia. We wspczesnych, zreformowanych spoeczestwach patriarchalnych przysuguj im wprawdzie pewne prawa ekonomiczne, ale nikt nadal nie paci za babskie prace, ktrymi trudni si dwie trzecie eskiej populacji w krajach rozwinitych. Przemoc wobec kobiet jest z kolei przez Millett traktowana jako narzdzie patriarchalnej kontroli nad kobietami. Trzeba bowiem na ni spojrze jako na zjawisko powszechne skoro ma ona miejsce rednio w co trzecim domu i skoro blisko poowa kobiet przynajmniej raz w yciu pada ofiar gwatu, mwimy tu o systemowym charakterze zjawiska przemocy. W antropologii, mitach i religii dominacja nad kobietami to przede wszystkim struktury symboliczne oraz wierzenia sytuujce kobiety w niszej od mczyzn pozycji spoecznej oraz gwarantujce takiemu usytuowaniu wyjanienia absolutne, esencjalne, a przez to niemoliwe do podwaenia. Psychologia z kolei przyczynia si do diagnozowania kobiet jako innych i sabszych od mczyzn oraz niepodatnych na zmiany. Utrudnia to zdecydowanie jakiekolwiek prby przeformuowania spoecznych rl pciowych i cech im towarzyszcych. Tak opisany patriarchat uniemoliwia kobietom jakkolwiek zmian czy redefinicj wasnej sytuacji yciowej. Trudno nie poczu si bezsiln, gdy przekonamy si, e 29

patriarchat nosi wszelkie znamiona parmenidejskiego bytu9 jest wszdzie i, niejako, jest te wszystkim. Co wicej, wszelka prba zmiany jest poniekd wpisana w system (tu: w patriarchat). Nie sposb si wic dziwi, e kobiety dowiadczaj poczucia bezsilnoci skoro w tylu sferach s zdominowane, od czego w ogle zacz? Po latach prb i bdw kobiety uznay, e analogicznie do ruchw pracowniczych oraz etnicznych naley czy si w grupy i dziaa na wielu frontach. Prawie 40 lat po wydaniu ksiki Kate Millett (Sexual Politics zostaa napisana w roku 1970) sytuacja kobiet poprawia si, wanie dziki zbiorowym wysikom kobiet zmierzajcym do rozbrojenia poszczeglnych elementw patriarchalnej struktury.

Patriarchat po polsku Agnieszka Graff wydaa swoj ksik wiat bez kobiet w 2001 roku. Czy od tego czasu zaszy jakie istotne zmiany? Jak dzi wyglda nasz rodzimy patriarchat? Graff w duej mierze patrzy na to zjawisko z perspektywy osoby, ktra yje w Polsce i dobrze zna jej specyfik. Jednoczenie, nie moe nie porwnywa krajowej wersji patriarchatu z przejawami tego fenomenu w innych krajach zwaszcza, e rwnie dobrze zna rodowisko Stanw Zjednoczonych i Europy Zachodniej. Przestamy si udzi pisze Graff e polski patriarchat znajduje si w stadium demokratycznych przeobrae. To jest patriarchat mody i prny; patriarchat, ktrego pazury s gboko wbite w podog parlamentu, a moe i w gleb pod parlamentem. On przemawia z pozycji siy tak wielkiej, e sta go na mnoenie gupstw i sprzecznoci, gadulstwo nie na temat, bezczelne udawanie, e nie rozumie si pyta drugiej strony 10. Jak wida, krajowa odmiana systemowej dyskryminacji kobiet ma si zupenie dobrze. Nie nadwtlio jej ponad 40 lat walki o prawa kobiet, ktra odbya si w spoeczestwach zachodnich, przynoszc ze sob nieodwracalne, miejmy nadziej zmiany w wiadomoci ludzi i ich podejciu do pci. Wiele wskazuje na to, e w Polsce potrzebnych bdzie jeszcze wiele lat intensywnej pracy, by tak fundamentalne zdobycze dziaaczek kobiecych, jak dostp do legalnej aborcji, dotowanej antykoncepcji, parytetu w sejmie i kwot w innych instytucjach stay si rzeczywistoci. Jeszcze dwa lata temu mogo si wydawa, e akcesja unijna wymusi na nas zmiany tak si jednak nie dzieje. Prby zamachu na konstytucj, cige walki o ustaw aborcyjn, dyskryminacja na rynku pracy, narastajca fala przemocy wobec kobiet (ekonomicznej, psychologicznej i fizycznej) wskazuj raczej na odwrotny kierunek. Dyskryminacja kobiet na trwae wesza take do jzyka wida to zwaszcza w kontekcie aborcyjnym, gdzie kobieta (ju zawsze: matka) i jej ycie s niej cenio9

10

Por. np. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa, 1984. Parmenides, jeden z greckich filozofw sdzi, e Byt jest wszystkim, co istnieje i, jakkolwiek dziwnie by to nie brzmiao, niebytu nie ma. Zatem wszelkie wydarzenia, fakty, take mentalne s bytem i, niejako, rozlewaj si na ca rzeczywisto. W tak opisanej rzeczywistoci nie ma miejsca na nieprzewidzian zmian, bowiem jest ona ju zapisana w samej strukturze Bytu. Agnieszka Graff, op.cit s. 19.

30

ne ni pd (dziecko poczte). Nie trzeba nawet odwoywa si do tak oczywistych przykadw wystarczy jeden rzut oka na rzdowy projekt polityki rodzinnej z 2007 roku. Kobieta definiowana jest w nim expressis verbis jako potencjalna lub rzeczywista mama. Z braku miejsca nie bdziemy mogy tu omwi szerzej tego dokumentu, warto jednak do niego zerkn czy choby zachci do przeczytania modzie. Mona przy okazji przeprowadzi wiele wicze nie tylko zwizanych z rzdowymi propozycjami porednich lub wrcz bezporednich praktyk dyskryminacyjnych wobec kobiet, ale rwnie prostych wicze czysto logicznych, choby na dziaanie (w przypadku projektu raczej niedziaanie) zasady wyczonego rodka 11. Pojcie patriarchatu powstao wanie po to, by da wyraz rozlegoci opresji kobiet jej wielowtkowemu i caociowemu charakterowi, w niemal bowiem wszystkich sferach ycia kobiety traktowane s gorzej od mczyzn. Zamiast analizowa moliwe przyczyny takiego stanu rzeczy, proponujemy zastanowi si raczej nad tym, w jakich sferach dyskryminacja ta przebiega najboleniej i jak mona t sytuacj zmieni.

Wprowadzenie i analiza poj Definicje kadego z omawianych tu poj znajduj si w wielu opracowaniach, ich list podajemy w bibliografii zamieszczonej na kocu poradnika. Tu prezentujemy uproszczone wersje definicji, ktre stosowaymy w ramach wasnych lekcji. Mamy nadziej, e bd one take przydatne podczas Pastwa zaj. Oczywicie, nie jest to aden obowizujcy kanon, lecz jedynie sugestia, swoisty model do skadania. Stereotyp, mylenie stereotypowe: pogld uproszczony, pozbawiony racjonalnego uzasadnienia, przekazywany w ramach tradycji czy obyczaju, przewanie artykuowany w mowie potocznej, czsto w formie nieuzasadnionego uoglnienia. Stereotypy to gotowe, utrwalone w danym jzyku przekonania o czonkach innej, obcej grupy. Niewtpliwie peni one funkcj wyjaniajc skomplikowane zjawiska, s te zazwyczaj stwierdzeniami, ktre cz wyznajce je osoby w szczeglnego rodzaju wsplnot (skoro caa moja rodzina ywi przekonanie, e blondynki s gupie, to ja, eby rzeczywicie si z ni zwiza, nie mog twierdzi inaczej). Przykady stereotypw: wszyscy Romowie 12 kradn, wszyscy imigranci to lenie, wszystkie kobiety s sabsze
11

12

Zob. Projekt polityki rodzinnej dostpny na podstronach Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej: http:// www.rodzina.gov.pl/pliki/Projekt_polityki_rodzinnej.pdf. W rzeczywistej wersji stereotypu powinnimy uy terminu Cyganie, ale nie chcemy multiplikowa dyskryminacji w jzyku std Romowie. Warto zreszt obecne w jzyku polskim napicie midzy tymi dwoma terminami okrelajcymi jedn grup etniczn potraktowa jako wiczenie dla modziey i pokaza, e dyskryminacja tej grupy jest bardzo gboko zakorzeniona w polszczynie kiedy bowiem chcemy powiedzie, e kto nas oszuka, mwimy ocygani. Dyskryminacja ta znalaza swoje odzwierciedlenie take w przysowiu: wiadczy si Cygan swoimi dziemi. Podobnie rzecz si ma z antysemityzmem obecnym w naszym jzyku. Warto pokaza modziey, e struktury jzyka s odbiciem naszych struktur poznawczych i wyjani, e trudno o prawdziwsz tez dotyczc naszego wiata i jego relacji do jzyka. Z naszego dowiadczenia wynika, e tego typu argumentacja trafia nawet do modziey wczesnogimnazjalnej jest przekonujca, w swej istocie prosta, a jednoczenie stanowi intelektualne wyzwanie.

31

fizycznie od mczyzn. Wielu naukowcw podkrela integracyjny wymiar istnienia stereotypw, niemniej nikt odpowiedzialnie nie twierdzi, e uatwienie komunikacji jest wystarczajcym argumentem na rzecz tego, by stereotypw nie podwaa. Wprost przeciwnie wikszo psychologicznych i spoecznych teorii zakada raczej zwizek midzy stereotypowym myleniem spoecznoci i funkcjonujcymi w nich praktykami dyskryminacji i wykluczenia. Jeli bdziemy zastanawia si nad stereotypami pci, zobaczymy, e s to opisy mskich mczyzn i kobiecych kobiet, wzorcw podzielanych zwykle przez og spoeczestwa. Warto take zwrci uwag na to, e dziki socjalizacji dowiadujemy si, ktre grupy cech s spoecznie wyej cenione to wanie mskie standardy s traktowane jako lepsze i, co wicej, stanowi model normatywny. Od razu wida, e kobiety, ktre z definicji nie bd spenia tych norm, skazane s na niepowodzenia. Podkrelmy zatem jeszcze raz normatywny charakter stereotypw nasze sdy wyznaczaj tu atrybuty, ktre s podane dla kadej pci. Ten aspekt mylenia stereotypowego peni jeszcze jedn wan funkcj pozwala sprawowa kontrol spoeczn nad grup stereotypizowan. Oczekiwania wobec kadej z pci staj si zatem dla nas punktem odniesienia. Czujc presj spoeczn, mamy dwa wyjcia: albo podporzdkujemy si spoecznym normom funkcjonowania naszej grupy odniesienia, potwierdzajc suszno stereotypu, albo bdziemy je kwestionowa. W tym drugim przypadku jednak mamy gwarancj utraty akceptacji i zyskania opinii osoby w najlepszym razie nieprzystosowanej, dziwnej, w najgorszym za nienormalnej. Takie zjawisko czsto okrela si mianem zagroenia stereotypem. Mowa jest o nim wtedy, gdy sytuacja, w ktrej negatywne oczekiwania dotyczce moliwoci (wynikajce ze stereotypowych wyobrae na temat zdolnoci danej grupy w konkretnej dziedzinie) wywouj u osoby napitnowanej obaw, e moe wypa sabo i potwierdzi niekorzystny stereotyp. w niepokj prowadzi za czsto wanie do pogorszenia wynikw i potwierdzenia susznoci stereotypu. Dyskryminacja: zjawisko gorszego traktowania jakiej osoby lub grupy osb uzasadniane przez sprawc przynalenoci ofiary do okrelonej grupy spoecznej, pciowej, etnicznej i in. (zazwyczaj dotyka kobiety, osoby niepenosprawne, przedstawicieli mniejszoci). Mona wyrni dyskryminacj bezporedni (tu motyw gorszego traktowania jest wyraony wprost) oraz poredni (motyw postpowania jest ukryty). Ta druga odmiana wystpuje wtedy, gdy postanowienie, kryterium lub praktyka, ktre pozornie powoduje dla wszystkich takie same konsekwencje, niektre osoby stawia w gorszej sytuacji. Przykad: teoretycznie kobiety i mczyni maj rwne szanse w zdobyciu okrelonej pracy. Tymczasem podczas rozmw kwalifikacyjnych to kobiety s bezprawnie pytane o to, czy planuj rodzicielstwo, podczas gdy mczyznom si takich pyta nie zadaje. Warto zauway, e dyskryminacja moe przybiera bardzo zoone formy, moemy bowiem by przypisani/-ne do kilku grup marginalizowanych na przykad by kobietami, niepenosprawnymi, moemy nalee do mniejszoci etnicznej, seksualnej itd. W takim przypadku mwimy o krzyowym charakterze dyskryminacji i wykluczenia. Seksizm: dziaanie i mylenie dajce si zakwalifikowa jako dyskryminacja ze wzgldu na pe biologiczn (ang. sex). Przewanie dyskryminacja ze wzgldu na 32

pe dotyczy kobiet, aczkolwiek zdarza si rwnie wobec mczyzn. Za seksistowskie moemy uzna wszelkie teorie wskazujce na pe jako na uzasadnienie gorszego traktowania, zachowania wprost bd skrycie dyskryminujce kobiety, dowcipy i przysowia stawiajce kobiety w zym wietle lub uzasadniajce stosowanie wobec nich przemocy. W Polsce najczciej podawanymi przykadami dyskryminacji mczyzn s: obowizek suby wojskowej oraz wzgldne trudnoci zwizane z uzyskiwaniem praw rodzicielskich. Przemoc wobec kobiet: przemoc dotykajca tylko kobiety ze wzgldu na ich przynaleno pciow; czsto uwaana za najbardziej dotkliw posta dyskryminacji. Gwne formy przemocy wobec kobiet: przemoc domowa (w Polsce i w USA uskara si na ni okoo 30% kobiet); gwat (warto zaznaczy, e w 90% przypadkw sprawca jest ofierze znany przed samym aktem gwatu), gwat wojenny (jedna ze strategii wojennych, uznana w 1998 roku za zbrodni przeciw ludzkoci) terminem tym okrela si masowe gwaty dokonywane przez onierzy na kobietach mieszkajcych na podbijanym terytorium. Przemoc wobec kobiet podzielono rwnie na: fizyczn, psychiczn, seksualn i ekonomiczn (wicej o przemocy wobec kobiet w rozdziale 4). Emancypacja: okrelenie zazwyczaj pojawiajce si w krytycznej myli spoecznej, w tym w marksizmie, w odniesieniu do procesu wyzwalania grup uciskanych czy dyskryminowanych. W odniesieniu do kobiet oznacza ich wyzwalanie si od zniewolenia, krzywdzcych norm spoecznych oraz stereotypw, przemocy i innych zjawisk. Rwnouprawnienie: nadanie rwnych praw wszystkim. W zakresie problematyki pci okrelenie stosowane gwnie w odniesieniu do zrwnania praw kobiet i mczyzn. Warto zaznaczy, e wikszo grup kobiecych i feministycznych uywa tego pojcia w szerszym znaczeniu jako okrelenia oznaczajcego zrwnanie praw oraz szans wszystkich obywatelek/li czy po prostu mieszkanek/cw danego terytorium.

2. Stereotypy
Popularno stereotypw Chciaybymy zaznaczy, e prezentowane przez nas podejcie do stereotypw zakada podobiestwo midzy stereotypami na temat pci, rasy i orientacji seksualnej oraz ich wspwystpowanie u tych samych osb. Tej tezy dowodz badania na temat ideologii, postaw i stereotypw prowadzone ju od lat 20. XX wieku. Dotycz one bowiem tak rasizmu, seksizmu i homofobii w ich mocnej, klasycznej postaci, jak rwnie ich postaci nowoczesnych, uwaanych za sabsze. Osoby wyznajce stereotypy na temat kobiet przewanie myl stereotypowo rwnie na temat osb nieheteroseksualnych czy te o innym ni ich wasny kolorze skry13.
13

Por. Todd D. Nelson, Psychologia uprzedze, Gdask 2003.

33

Jako przejawy mylenia uproszczonego i zarazem niezwykle popularnego, stereotypy mog wydawa si niemoliwe do pokonania. Rozpowszechnione w caoci spoecznego funkcjonowania przenikaj do myli i dziaa ludzi zupenie niepostrzeenie (rwnie odwrotnie, najpierw w dziaaniach jednostek, np. politykw, potem przenikaj do spoecznoci, tworzc system spoecznego funkcjonowania). Ich kontestowanie czy krytyka nieodmiennie budz niech i poczucie osamotnienia u jednostek podejmujcych si takich prb. Co jest tego przyczyn? Od najdawniejszych czasw jednostki dziaajce wbrew spoecznie ustanowionej normie traktowane byy jako gorsze, godne wykluczenia, napitnowania bd innej kary. Tak dzieje si czsto rwnie teraz, gdy zwolenniczki i zwolennicy spoecznego i politycznego rwnouprawnienia kobiet prezentuj swoje pogldy na forum prywatnym czy publicznym. Dzieje si tak, poniewa: stereotyp jest najprostszym sposobem rozumienia wiata, jest traktowany jako uatwienie komunikacyjne, jest powszechny, jako uoglnienie wydaje si niepodwaalny, nie wymaga wic weryfikacji, jako pogld wspierany czsto przez autorytety ma pozory nieomylnoci. Jak pisze wiele autorek feministycznych, pierwszym krokiem do pokonania stereotypu jest uzyskanie wiadomoci tego, e dany pogld to wanie stereotyp. Jeeli na przykad kto twierdzi, e kobiety s fizycznie sabsze od mczyzn, naley uwiadomi takiej osobie, e 1) nikt nigdy nie sprawdzi fizycznej siy wszystkich kobiet (pogld okazuje si tu niesprawdzony) oraz 2) istniej kobiety, ktre s silniejsze przynajmniej od niektrych mczyzn (przykad obala tez o oglnej wikszej saboci kobiet).

Jak myle i dziaa niestereotypowo? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie, trzeba zada sobie kolejne, pomocnicze dlaczego warto to robi? Przede wszystkim dlatego, e stereotypowe opinie stanowi uzasadnienie czy legitymizacj wielu aktw przemocy i dyskryminacji. Wikszo sprawcw przemocy wobec kobiet tumaczy, e przecie nie zrobili nic zego, poniewa kobiety, jako gorsze od mczyzn, nie zasuguj na dobre traktowanie. Tak samo rzecz si ma na przykad z osobami o innym kolorze skry, odmiennych przekonaniach religijnych itp. Pamitajmy, e kade zachowanie wynikajce ze stereotypu jest zachowaniem nacechowanym relacj wadzy i napiciem wynikajcym z podziau my-oni. Skoro mam prawo nazywania i definiowania, mam te prawo do naduy. Jeli moim zdaniem wszyscy imigranci s leniwi, jasne jest, e jako ich pracodawca mog im paci mniej i wykorzystywa swoj lepsz wzgldem nich pozycj. Walka ze stereotypowymi opiniami na temat pci okazuje si wic jednym z podstawowych narzdzi walki z przemoc krytyka wiatopogldu uzasadniajcego przemoc zmniejsza prawdopodobiestwo jej wystpienia. Stereotypy, jak ju 34

wielokrotnie podkrelaymy, mog dotyczy rwnie rasy, pochodzenia, orientacji seksualnej, religii czy stopnia fizycznej sprawnoci i w kadym z przypadkw opieraj si na tej samej zasadzie. Proponujemy wic, by w ramach prowadzenia zaj rwnociowych nauczyciele starali si uzmysowi uczniom podobiestwo tych form mylenia. Dziaanie i mylenie niestereotypowe moemy wic uczniom przedstawi jako dziaanie i mylenie przeciw dyskryminacji i wykluczeniu. Tu warto rwnie sign do przykadw z ycia uczniw kady i kada z nich z pewnoci mia/-a okazj postpi wbrew obiegowym opiniom.

Analiza przykadw stereotypw Jak ju wspominaymy, zajcia powicone pciowej dyskryminacji i seksizmowi powinny odwoywa si do codziennych dowiadcze uczniw, w taki jednak sposb, by nie wywoa w nich poczucia winy czy wstydu. Warto zatem rozpocz rozmow o stereotypach od przeprowadzenia z uczniami zabawy czy innej formy dziaania opierajcej si na przykadach zaczerpnitych spoza bezporedniego ich dowiadczenia. Potem atwiej bdzie rozmawia o przykadach wzitych bezporednio z ycia uczestniczek i uczestnikw zaj. Dobrym i sprawdzonym pomysem jest nawizanie do dynamiki grupy, z ktr pracujemy. W kadej grupie kto przyjmuje specyficzn rol np. bazna klasowego, pomocnika/pomocnicy nauczyciela bd koza ofiarnego. Zwaszcza na tym ostatnim przykadzie mona dobrze pokaza mechanizmy stereotypizacji zawsze kto musi wzi na siebie frustracj i zo caej grupy. Strategi bezpiecznego kanalizowania tych emocji jest znalezienie osoby, ktra jest wszystkiemu winna i za cae zo odpowiedzialna. Uczniowie i uczennice mog na tym przykadzie zobaczy, jak dziaa zjawisko samospeniajcej si przepowiedni. Pojcie to odnosi si do sytuacji, w ktrej oczekiwania obserwatora wobec spostrzeganej osoby powoduj, e zaczyna si ona zachowywa w sposb potwierdzajcy owe oczekiwania. Niektrzy badacze wysunli zatem hipotez, e jedn z przyczyn tego, e napitnowane grupy przypisuj sobie niewielk liczb stereotypowych, negatywnych cech, jest dokonywana przez ich czonkw internalizacja niepochlebnych opinii 14. Przykady na stereotypowego mylenia znajdziemy te w kulturze popularnej trudno bowiem znale ksik, gazet, film czy choby piosenk cakowicie woln od stereotypowego obrazu wiata. Proponujemy tu odpakowanie ich ze stereotypowego kontekstu oraz pokazanie konsekwencji stereotypowego mylenia i dziaania. Naley take uwiadomi modziey, e nie istniej pozytywne stereotypy. Z pozoru neutralne czy pozytywne stereotypy maj zawsze wykluczajce i opresyjne skutki uboczne.

14

Tame, s. 196.

35

3. Wskazwki metodologiczne
Warto pamita, e uprzedzenia i dyskryminacja (a wic w szczeglnoci take seksizm) wynikaj z niewiedzy. Osabia je zatem mog jedynie rzetelne informacje na temat grup marginalizowanych. Naley pokazywa uczniom i uczennicom, e wicej ich z tymi grupami czy ni dzieli. Mona take uwiadamia im, jak czuj si osoby dotknite stereotypowym traktowaniem. Dobr strategi jest tu przewiczenie zjawiska dyskryminacji na wasnej skrze, czy to poprzez odniesienia do negatywnych dowiadcze naszych podopiecznych, czy te poprzez wiczenia warsztatowe, ktre moemy przeprowadzi w klasie. Nieocenion pomoc moe by film zrobiony na podstawie eksperymentu Jane Elliott Niebieskoocy, w ktrym bardzo dobrze wida, jak dziaaj mechanizmy dyskryminacyjne, jak rodz si uprzedzenia, a take jaka jest rola ofiar, oprawcw i obserwatorw w tej strukturze. Opis tego eksperymentu mona znale w wielu podrcznikach i na wielu stronach internetowych 15. Moe okaza si, e podczas rozmowy z grup dotrzemy do szczeglnie bolesnych dowiadcze. Nie radzimy, by na forum caej klasy zajmowa si takimi sytuacjami. Osobie, ktra przeya jakie trudne dowiadczenie, powinnimy udzieli duo wparcia i pomocy, naley jednak pamita, e zajcia te nie mog peni funkcji terapeutycznych. Nie zwalnia to nas wszake od wiadomoci, e w danej klasie czy grupie mog by osoby dowiadczajce przemocy czy innych form dyskryminacji, dla ktrych rozmowa na ten temat bdzie szczeglnie dotkliwa, a czasem niemoliwa.

15

Por. choby: T. D. Nelson, op.cit.; podrcznik do III klasy gimnazjum wiat czowieka, t. 2, Warszawa 2003 czy strona internetowa projektu Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami: http://www.bezuprzedzen.org/.

36

Rynek pracy

EWA RUTKOWSKA

37

Rozdzia 3.

38

1. Kobiety na rynku pracy konteksty i definicje

Wiele kobiecych organizacji pozarzdowych oraz teoretyczek i teoretykw prawa pracy i praw kobiet uwaa, e rynek pracy jest sfer, w ktrej dyskryminacja kobiet jest najbardziej widoczna i najatwiejsza do udowodnienia. Ten punkt widzenia uzasadni mona istnieniem statystyk, ktre w niebudzcy wtpliwoci sposb dowodz, e kobiety zarabiaj rednio od 20 do 30% mniej ni mczyni zatrudnieni na tych samych stanowiskach. Pomimo i polskie prawo zostao zmienione tak, by wcieli w ycie deklarowan w Konstytucji RP zasad rwnoci pci, nadal mamy do czynienia z wyranymi nierwnociami w zakresie wynagrodze kobiet i mczyzn, a take z wieloma innymi formami dyskryminacji kobiet, spord ktrych na szczegln uwag zasuguje niewtpliwie molestowanie seksualne w miejscu pracy, amanie praw kobiet w ciy i utrudnianie awansu zawodowego. Postaramy si w tym rozdziale przybliy struktur dyskryminacji ze wzgldu na pe w miejscu pracy oraz normy i przepisy prawa, na ktre mona si powoa, by broni praw kobiet na rynku pracy. Niewykluczone, e zamieszczanie tak szczegowych informacji o dyskryminacji kobiet na rynku pracy wzbudzi Pastwa zaskoczenie. Nasza praktyka pokazuje jednak, e modzie gimnazjalna, a take licealna, nie posiada prawie adnych informacji na temat praw pracowniczych. W zwizku z tym uznaymy za stosowne do szerokie opracowanie tematu, co moe okaza si pomocne rwnie w przypadku zaj niezwizanych bezporednio z rwnouprawnieniem. Kolejnym motywem bya niewielka dostpno materiaw powiconych problematyce rwnociowej w kontekcie rynku pracy. Stwierdziymy, e skoro zmiany dotyczce rwnouprawnienia zostay wprowadzone do polskich przepisw, w tym do kodeksu pracy, stosunkowo niedawno, warto przybliy ich tre nie tylko poprzez omwienie, ale rwnie poprzez przytoczenie odpowiednich paragrafw. Jest jeszcze jeden powd, dla ktrego zdecydowaymy si na tak obszerne omwienie tego tematu to zjawisko molestowania seksualnego w miejscu pracy. Okoo 50% kobiet amerykaskich i brytyjskich oraz niewiele mniejszy odsetek kobiet polskich przyznaje, e byy molestowane w miejscu pracy, std potrzeba opisu tego zjawiska. Chciaybymy tu zaznaczy, e za prac kobiet bdziemy uznaway tak prac zawodow, jak i domow kobiet. Od lat 60. feministyczne aktywistki i osoby je wspierajce domagaj si uznania za prac rwnie tak zwan domow prac kobiet, czyli wszelk aktywno, jak kobieta realizuje w domu w odniesieniu do najbliszych sobie osb. Istniej rozmaite definicje domowej pracy kobiet, od takich, ktre ujmuj wycznie prac fizyczn, po te, w myl ktrych jako praca powinna by rwnie traktowana dziaalno terapeutyczna kobiet, tak zwana praca emocjonalna na rzecz najbliszych. Od czasu ukazania si przeomowej pracy brytyjskiej socjoloki Ann Oakley1 podjto wiele prb wyceny przynajmniej fizycznej pracy kobiet, a take zapewnienia zabezpiecze spoecznych kobietom w wieku emerytalnym, ktre cae ycie pracoway jedynie w domu. Problem domowej
1

Ann Oakley, The Sociology of Housework, London 1976.

39

pracy kobiet omwimy w drugiej czci rozdziau, natomiast na pocztek proponujemy analiz form dyskryminacji, z jakimi kobiety spotykaj si na rynku pracy. Miejsce kobiety jest w domu? W roku 2003 wskanik zatrudnienia wynosi w Polsce 38,2% dla kobiet, w krajach UE (dane sprzed rozszerzenia) wskanik ten wynosi 43,5%2. Z kolei wspczynnik aktywnoci zawodowej wynosi w 2003 roku 47,9% dla kobiet i 62,4% dla mczyzn. (Wedug GUS zbiorowo aktywnych zawodowo tworz pracujcy i bezrobotni. Wspczynnik aktywnoci zawodowej wyraa udzia osb aktywnych zawodowo w liczbie ludnoci w wieku 15 lat i wicej. Ludno w wieku produkcyjnym tworz kobiety w wieku 18-59 lat i mczyni w wieku 18-64 lata. Osoby w wieku 0-17 lat s zaliczane do grupy osb w wieku przedprodukcyjnym, a kobiety od 60 roku ycia oraz mczyni od 65 roku ycia nale do grupy osb w wieku poprodukcyjnym). Kobiet biernych zawodowo byo w 2003 roku 52,1%, bezrobotnych 9,7%; analogicznie dla mczyzn: 37,6 % oraz 11,5%. W naszym kraju na og przyjmuje si, e praca zawodowa kobiet jest czym naturalnym, tymczasem wcale nie byo tak w krajach Europy Zachodniej, gdzie jednym z gwnych postulatw ruchw kobiecych w latach 60. byo umoliwienie kobietom dostpu do pracy. Cho szczegowa analiza rnic i podobiestw rynku pracy w Polsce i zagranic przerasta rozmiary tego opracowania, warto zaznaczy, e kobiety s we wszystkich krajach mniej chtnie zatrudniane ni mczyni i o wiele atwiej zwalniane. To kobietom bowiem czsto stawiane jest pytanie o to, jak udaje im si pogodzi prac zawodow i macierzystwo, albo czy kariera nie wpywa negatywnie na ycie ich rodzin. Bardzo wiele osb nadal twierdzi, e miejsce kobiety jest w domu; przekonanie to czy si zazwyczaj z konserwatywnymi pogldami politycznymi, cho czsto zdarza si rwnie wrd osb o pogldach progresywnych czy lewicowych. W tekstach feministycznych standardowo przyjmuje si, e dysproporcje midzy traktowaniem kobiet i mczyzn na rynku pracy s istotowo zwizane z wykluczeniem kobiet ze sfery publicznej. Poniewa wikszo ideologii politycznych, religijnych i innych nadal umieszcza kobiet przede wszystkim w kontekcie rodziny, o wiele rzadziej jest ona postrzegana jako osoba pracujca zawodowo. Powszechnie przyjmuje si, e to mczyzna jest gwnym ywicielem rodziny. Kobiety nadal czciej od mczyzn rezygnuj z kariery zawodowej na rzecz zajmowania si domem i rodzin. Zarobki kobiet s w zwizku z tym traktowane jako drugorzdne, co dziaa jako okoliczno demobilizujca kobiety do podejmowania aktywnoci zawodowej. Za okres, w ktrym wykrystalizowaa si funkcjonujca po dzi dzie wizja podziau na to, co publiczne, i to, co prywatne, uwaa si przewanie XIX wiek. Wtedy kobiety zostay zamknite w domach oczywicie dotyczy to zwaszcza kobiet z klas rednich i wyszych. Mona zaobserwowa, e znaczenie pracy zawodowej kobiet wzrastao w sytuacjach konfliktw zbrojnych w Polsce okresy powsta i wojen sprzy2

Te i nastpne dane, chyba e zaznaczono inaczej, za raportem GUS: Kobiety i mczyni na rynku pracy z 2003 roku.

40

jay zwikszeniu zaangaowania zawodowego kobiet i akceptacji dla ich pracy poza domem, natomiast czasy pokoju i dobrobytu charakteryzoway si zwalnianiem kobiet z pracy i powrotem do ask ideologii przesadnie prorodzinnych. Przykadowo: wadze polskie o wiele bardziej skwapliwie zabiegay o zatrudnienie kobiet zaraz po II wojnie wiatowej, kiedy zapotrzebowanie na si robocz byo bardzo due. Tymczasem ju w latach 60. i 70. XX wieku praca zawodowa kobiet bya duo mniej ceniona. Z kolei lata 80. uwaane s za powrt pracy zawodowej kobiet; znajduje to wyraz midzy innymi w przyjmowaniu kobiet do pracy przemysowej (warto przypomnie, e w 1980 roku okoo 30% osb zatrudnionych w Stoczni im. Lenina to kobiety). Analizy historii opozycji solidarnociowej pokazuj rwnie, e w zwizku z masowymi aresztowaniami mczyzn w czasie stanu wojennego (lata 1980-84) zawodowa aktywno kobiet zwikszya si i uzyskaa spoeczn akceptacj. Po 1989 roku obserwujemy w Polsce stopniowy spadek zatrudnienia, w tym w szczeglnoci spadek zatrudnienia kobiet. Jak dowodz statystyki, cho kobiety stanowi 52% bezrobotnych, liczba kobiet poszukujcych pracy przez 3 lata i duej jest dwukrotnie wiksza ni liczba znajdujcych si w takiej sytuacji mczyzn 3. Cho autorzy cytowanego ju raportu GUS na temat zatrudnienia kobiet i mczyzn przyznaj, e wspczynnik aktywnoci zawodowej kobiet wykazywa w latach 1995-98 tendencj rosnc, od 1998 roku liczba zatrudnionych kobiet stopniowo maleje. Wspomniane nierwnoci s przede wszystkim zwizane z ogln tendencj do likwidowania miejsc pracy (zamykanie duych zakadw przemysowych) oraz z redukcj zatrudnienia w zakadach kontynuujcych dziaalno. W tym drugim przypadku zwalniani s w pierwszej kolejnoci pracownicy wymagajcy najwikszego nakadu kosztw ze strony pracodawcy, w tym gwnie kobiety, ktre jako osoby przewanie korzystajce z urlopw macierzyskich oraz zwolnie z tytuu chorb dzieci wydaj si pracodawcom najmniej opacalnymi pracownikami (warto tu zaznaczy, e wyrnienie kategorii kosztownych pracownikw przez pracodawcw wspiera negatywne zmiany w systemie zabezpiecze spoecznych). Kobiety s poza tym bardzo czsto postrzegane nie jako gwne ywicielki rodzin (nawet jeli tak jest w rzeczywistoci), ale jako osoby, ktrych praca ma charakter dodatkowy. Za gwnych ywicieli rodzin, na co wskazuje choby nawyk jzykowy, automatycznie uznaje si mczyzn, w zwizku z czym to raczej zwalnianie ich z pracy budzi kontrowersje. Zauway trzeba, e jest to podejcie zdecydowanie stereotypowe, niemniej nadal obecne choby w podrcznikach szkolnych, w ktrych kobiety s o wiele rzadziej ni mczyni prezentowane jako osoby pracujce zawodowo. Warto zaznaczy, e chocia transformacja ustrojowa dotyczya w naszym kraju obywateli obu pci, coraz wicej autorw i autorek podnosi problem ponoszenia przez kobiety bardziej dotkliwych konsekwencji zmiany systemu ekonomicznego. Jak wspominaymy powyej, pracodawcy szybko zorientowali si, e kobiety s pracownikami, ktrych zatrudnienie wie si z wykorzystywaniem urlopw macierzyskich i wychowawczych. Oprcz tego od kilku lat obserwujemy stopniowa likwidacj bezpatnych
3

Por. raport Centrum Praw Kobiet: Kobiety w Polsce 2003: http://www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_86.pdf/.

41

obkw, przedszkoli, wietlic itp., ktre w poprzednim systemie stanowiy praktyczne wsparcie dla pracy zawodowej kobiet. Cho coraz wicej kobiet sta na wynajcie opiekunki dla dziecka, coraz wicej mczyzn deklaruje za ch zastpienia kobiet w wykonywaniu prac domowych, nadal niewiele wskazuje na to, by wikszo kobiet moga pozwoli sobie na luksus pracy zawodowej.

Pojcia zwizane z dyskryminacj kobiet na rynku pracy Kobiety o wiele rzadziej ni mczyni zajmuj kierownicze stanowiska. W przypadku wiatowego biznesu najwikszych korporacji liczba kobiet na kierowniczych stanowiskach oscyluje wok 2-3%. W zwizku z tym powstao okrelenie szklany sufit bdce, zdaniem wielu badaczy i badaczek, najtrafniejsz metafor dowiadczanej przez kobiety szczeglnej niemonoci wspicia si na szczyt kariery zawodowej. Autorki posugujce si tym okreleniem wskazuj na istnienie bariery, jak napotykaj kobiety starajce si o wysokie stanowiska. Bariera ta nie przyjmuje przewanie postaci dyskryminacji bezporedniej, stanowi raczej splot spoecznych norm i oczekiwa wobec kobiet, ktre zazwyczaj oceniane s jako mniej ambitne i mniej zdeterminowane do zajmowania gwnych stanowisk ni mczyni. Stereotyp ten podzielaj tak mczyni, jak i kobiety wiele z nich faktycznie przyznaje, i nie miayby miaoci stara si o posad dyrektora.

[
42

Lepka podoga pojcie odnoszce si do zawodw o niskim dochodzie lub pre-

stiu, w ramach ktrych nie ma wikszych moliwoci awansu, a ktre w duym stopniu zdominowane s przez kobiety (sekretarki, urzdniczki, kosmetyczki itp.). mczyzn w zawodach tradycyjnie uprawianych przez kobiety (na przykad w edukacji). Nawet w tych zawodach kobiety nie maj uatwionego dostpu do najwyszych stanowisk. Pojcie szklane ruchome schody oznacza niewidzialn si wynoszc mczyzn na wysze szczeble kariery i stanowic przeciwiestwo szklanego sutu, czyli niewidzialnej bariery zagradzajcej kobietom drog na szczyt. niony jest awans z funkcji pomocniczych na kierownicze, poniewa pracownicy tego typu nie posiadaj dowiadczenia potrzebnego na wyszych stanowiskach menederskich. Dotyczy to gwnie kobiet zatrudnionych w dziedzinach o ubogich perspektywach awansu, jak sekretariat i inne rodzaje pracy biurowej. Nawet jeli otrzymaj one prac o wyszym statusie, to mog mie kopoty z dalszym awansem, poniewa menederowie wyszych szczebli nie wywodz si na og z funkcji uwaanych za wspierajce, lecz z uznawanych za centralne. (np. gremiw decyzyjnych) bez zapewnienia im realnego wpywu na podejmowane dziaania i bez moliwoci wprowadzania zmian w danej dziedzinie. Daje to zudne wraenie realizacji postulatw rwnociowych. To zjawisko prowadzi w istocie do marginalizacji statusu (np. w miejscu pracy) osb z tak zwanych grup mniejszociowych (nazwa ta nie odnosi si do liczebnoci grupy, ale do jej sposobu funkcjonowania).

Szklane ruchome schody termin odnoszcy si do sytuacji uprzywilejowania

Szklane ciany (akwarium) pojcie odnoszce si do sytuacji, w ktrych utrud-

Tokenizm wczanie przedstawicielek/-li grup mniejszociowych do sfery publicznej

Interesujce jest to, e kobiety s na og uwaane za bardziej odpowiedzialne ni mczyni, teoretycznie wic wanie one s w oczach opinii publicznej lepiej predestynowane do penienia funkcji kierowniczych. Dlaczego jednak ich nie peni? Postaramy si omwi kilka powodw podawanych przez badaczki problemu; warto przy tym pamita, e sprawami ambicji kobiet oraz reprezentacj kobiet na stanowiskach politycznych zajmujemy si w osobnym rozdziale podane tu analizy i przykady mog wic by traktowane jako jego uzupenienie.

Lk przed odrzuceniem tradycji Obawy zwizane z odrzuceniem tradycyjnej roli spoecznej przypisanej w naszej kulturze kobietom s w Polsce wci do powszechne. Warto zauway, i pomimo masowego wprowadzenia kobiet na rynek pracy po II wojnie wiatowej, nie nastpio znaczce powikszenie liczby kobiet na reprezentacyjnych stanowiskach (ani te we wadzach pastwowych). Oznacza to, e nawet jeli kobiety (i spoeczestwo jako cao) wierz w sens pracy zawodowej kobiet, wiara ta nie jest ju wcale taka silna w sytuacji, gdy zadajemy kobietom pytanie o to, czy chciayby pracowa na kierowniczych stanowiskach. Warto zaznaczy, e takie zachowawcze opinie czsto nie s wypowiadane wprost przez respondentki ankiet na temat pracy o istnieniu omawianych tu lkw mona wnioskowa na podstawie innych wypowiedzi kobiet.

Rodzina i wychowanie dzieci Kobiety s nadal gwnymi wykonawczyniami pracy w domu (w 70% maestw) 4 zajmuj si wikszoci zaj zwizanych z wychowaniem potomstwa, opiek nad starszymi osobami zalenymi, przygotowywaniem posikw, zakupami, sprztaniem i utrzymywaniem miejsca zamieszkania w dobrym stanie itd. Mczyni swj udzia w pracach domowych ograniczaj zazwyczaj do wynoszenia mieci, przestawiania mebli oraz prac remontowych, co stanowi de facto zaledwie uamek procenta wykonywanej codziennie pracy w domu. Jedynie w okoo 3% rodzin to mczyni zajmuj si w 100% domem. Aktywne zawodowo Polki pracuj w domu rednio trzy razy duej ni ich maonkowie. Tymczasem tylko 16% Polek twierdzi, e praca w domu jest dla nich przyjemnoci. Feministki twierdz, e wikszo kobiet pracowaa i nadal pracuje w Polsce na dwa etaty, z ktrych tylko jeden jest opacany i wliczany do wynagrodzenia emerytalnego. Kobiety czsto rezygnuj z edukacji i kariery zawodowej z powodu obowizkw rodzinnych i macierzystwa. Cho wicej kobiet ni mczyzn ma w Polsce wyksztacenie wysze, jest o wiele mniej kobiet z tytuem profesora. Z pewnoci nie jest to spowodowane ich mniejszymi uzdolnieniami. 53% Polek i 36% Polakw uwaa, e
4

Magorzata Fuszara (red.), Kobiety w Polsce na przeomie wiekw. Nowy kontrakt pci?, Warszawa 2002.

43

partnerski model maestwa jest modelem najlepszym. Nie jest to szczeglnie due poparcie tego modelu na tle innych pastw UE, niemniej warto zaznaczy, e wykazuje ono od kilku lat tendencj rosnc.

2. Propozycje czenia ycia zawodowego z yciem prywatnym

Godzenie tych dwch sfer uatwia aktywna polityka spoeczna pastwa obejmujca system urlopw rodzinnych i rodzicielskich, uatwie i programw w zakresie opieki nad dziemi i osobami starszymi oraz tworzenie przyjaznego rodowiska pracy5. Proponowane rozwizania systemowe to midzy innymi telepraca, elastyczny czas pracy czy te dzielenie etatw. W Polsce problem polega jednak na tym, e caa oferta takich udogodnie adresowana jest wycznie do kobiet, tak jakby mczyni w ogle nie mieli ycia domowego czy prywatnego i nie musieli go czy z prac zawodow. a) Elastyczny czas pracy Zrnicowane dziennego i tygodniowego wymiaru czasu pracy zgodnie z yczeniami pracownikw oraz potrzebami i moliwociami przedsibiorstwa. W rnych przedsibiorstwach, zwaszcza usugowych, istniej moliwoci zastosowania zrnicowanych form czasu pracy. Mog to by na przykad: siedmiogodzinny dzie pracy, szeciogodzinny dzie pracy, czterogodzinny dzie pracy, cztery lub trzy dni robocze w cigu piciu dni tygodnia, kombinacje midzy skrceniem czasu pracy w jednym dniu i kilku wolnymi dniami w okresie omiu tygodni, wczeniejsze koczenie pracy w pitek lub w inny dzie tygodnia, zmienno dni wolnych od pracy, rnicowanie dugoci zmian w ramach tygodnia pracy, ustalanie liczby godzin pracy w skali rocznej oraz udzielanie dni wolnych od pracy. Za uelastycznianiem czasu pracy przemawiaj nastpujce czynniki: Zmiany w wykorzystaniu kapitau. Wykorzystanie kapitau mona optymalizowa, co z kolei powoduje wzrost produktywnoci. Ma to due znaczenie w przedsibiorstwach o wysokich nakadach kapitaowych, np. w biurach projektowych wyposaonych w komputery wspomagajce projektowanie. Kapitaochonne miejsca pracy mog wymaga rozdzielenia czasu pracy zakadu od czasu pracy pracownika. Pracownicy o zmniejszonej liczbie godzin pracy maj wiksz wydajno na godzin. Mniejsza liczba godzin powoduje mniejsze zmczenie, potrzeba mniej przerw na odpoczynek, tak wic efektywna praca jest dusza. Ponadto wystpuje lepsza motywacja do pracy, mniej jest zachorowa, zmniejsza si liczba wypadkw przy pracy, lepsze jest wykorzystanie zatrudnionych, mniejsza ich fluktuacja.
5

Por. Sto hase o rwnoci. Podrczny sownik poj dotyczcych rwnoci kobiet i mczyzn w sferze zatrudnienia i polityki spoecznej, rwnych szans i polityki prorodzinnej, Warszawa 2000.

44

Zrnicowanie czasu pracy jest chtnie przyjmowane przez pracownikw, gdy umoliwia im lepsze przystosowanie pracy do ich potrzeb yciowych. Pracodawcy proponuj t form, aby zwikszy atrakcyjno przedsibiorstwa na rynku pracy i utrzyma w zakadzie pracownikw o poszukiwanych kwalifikacjach 6.

Przeciwko elastycznemu czasowi pracy przemawiaj nastpujce argumenty: osoby zatrudnione w ten sposb rzadziej kierowane s przez pracodawc na szkolenia czy warsztaty, co zmniejsza ich szanse rozwoju i bardzo wyranie ogranicza moliwo awansu zawodowego; mniejsza liczba godzin pracy wie si z mniejszymi zarobkami, ograniczeniem zakresu ubezpieczenia spoecznego i emerytalnego, co w rezultacie prowadzi do gorszej sytuacji yciowej kobiet. Uwarunkowania te stoj w sprzecznoci z zasad gender mainstreaming (wicej w rozdziale 5), ktra mwi o koniecznoci uwzgldniania kwestii rwnouprawnienia kobiet i mczyzn we wszystkich decyzjach i dziaaniach realizujcych polityk pastwa 7. b) E-praca/telepraca (ang. telework) Polega na wykonywaniu pracy w dowolnej odlegoci od miejsca zatrudnienia, np. siedziby firmy. W takiej formie wykorzystuje si wszelkie moliwoci komputera i najnowsze rozwizania technologii komunikacyjnej Internet, e-mail, tele- i wideokonferencje. E-praca umoliwia prac osobom, ktre z przyczyn od siebie niezalenych nie mog wychodzi z domu, np. niepenosprawnym czy zajmujcym si opiek nad dziemi lub dorosymi osobami zalenymi. Zalety telepracy: pracownik/pracownica nie musi dojeda do pracy, nie spnia si; oszczdza czas, nawet do dwch godzin dziennie, skraca lub eliminuje koszty dojazdu do pracy; firma oszczdza na stanowisku pracy (na powierzchni i zuyciu sprztu, materiaw eksploatacyjnych); zatrudnienie znajduj osoby niepenosprawne, z terenw wysokiego bezrobocia, kobiety opiekujce si dziemi lub innymi osobami zalenymi; swoboda w organizacji czasu i miejsca pracy mona j wykonywa w domu, telecentrum; telepraca daje poczucie wikszej satysfakcji z pracy, ogranicza stres, pozwala na elastyczno w wykonywaniu zada; zwiksza produktywno pracownikw/pracownic.

6 7

Za: Jzef Penc, Leksykon biznesu, Warszawa 1997, haso Elastyczny czas pracy (leksykon dostpny na stronach Portalu Wiedzy: http://portalwiedzy.onet.pl/). Por. Magda Grabowska (red.), W drodze do Unii Europejskiej. Przewodniczka nie tylko dla kobiet, Fundacja im. H. Blla, Warszawa 2002 (tekst dostpny on-line: http://www.boell.pl/download_pl/w_drodze_do_unii_europejskiej.pdf); Magorzata Jonczy (red.), O rwnouprawnieniu dla kobiet i mczyzn, Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2004.

45

Wady telepracy: pracodawca/pracodawczyni nie ma moliwoci obserwacji stopnia zaangaowania pracownikw; utrudniona kontrola nad pracownikiem/pracownic; pracownik/pracownica musi samodzielnie organizowa sobie czas pracy wan kwesti staje si samodyscyplina; brak bezporednich kontaktw z innymi pracownikami moe prowadzi do wyobcowania zatrudnionych.

W Polsce ta forma organizacji pracy jest jeszcze niedoceniana przez wikszo firm. Wynika to gwnie z mentalnoci pracodawcw i sposobu zarzdzania. Wyjtek stanowi firmy zwizane z Internetem. Dla nich ta forma pracy jest czym oczywistym. Stanie si ona w naszym kraju rzeczywistoci, gdy wycena pracy nie bdzie ju uzaleniona od liczby godzin spdzonych za biurkiem, wieku czy wygldu, a jedynie od produktywnoci. Nie bez znaczenia s rwnie wysokie koszty poczenia z Internetem, jak i koszty wyposaenia stanowiska pracy. Problemem, z jakim musz radzi sobie tele- i e-pracownicy, jest mniejszy dostp do szkole, awansw, podwyek. Jeli poczymy ten fakt z tym, e najczciej t form zatrudnienia oferuje si kobietom, zobaczymy, i dziaania docelowo antydyskryminacyjne staj si tu kolejnym narzdziem amania praw kobiet. c) Dzielenie stanowiska pracy (ang. job sharing) Sytuacja, w ktrej jedno stanowisko pracy, zwizane z nim wynagrodzenie oraz warunki zatrudnienia zostaj podzielone midzy (zazwyczaj) dwie lub wicej osb pracujcych wedug przyjtej kolejnoci lub ustalonych dyurw 8. Niestety rwnie w tym przypadku obserwujemy w Polsce tendencj, by t form zatrudnienia oferowa kobietom. Mona to uzna za dyskryminacj tak kobiet, jak i mczyzn, bowiem porednio odmawia si tu mczyznom moliwoci podjcia pracy na niepeny etat i wykorzystania pozostaego czasu na prace domowe. W ten sposb struktury rynku pracy utrwalaj stereotypy, zamiast im przeciwdziaa.

wiadome i odpowiedzialne ojcostwo Przytaczajca wikszo mczyzn nadal ogranicza swj udzia w wychowywaniu potomstwa wycznie do sporadycznych kontaktw z dziemi i fasadowej pomocy w pracach domowych. Zjawisko obojtnoci ojcw czsto tumaczone jest przyczynami naturalnymi czyli stereotypowymi wyjanieniami, e we wszystkich gatunkach mczyzna ogranicza swj udzia w rodzicielstwie do zapodnienia, ewentualnie zapewniania materialnych rodkw do przetrwania dla bliskich. Nic bardziej bdnego. Po pierwsze nawet w przyrodzie rzeczywisto jest nieco bardziej skomplikowana. Po
8

Sto hase, op.cit.

46

drugie za odpowiedzialno za potomstwo spada na barki obojga rodzicw, bez wzgldu na to, jakie role spoeczne chc oni realizowa. O tsknocie dzieci za ojcami napisano ju bardzo wiele, niemniej warto przypomnie podstawowe informacje na temat zaniedba typowych dla ojcw oraz warunkw moliwoci przywrcenia kontaktu midzy ojcami i dziemi. Od 10 do 30% rodzin w wikszoci spoeczestw zachodnich to tzw. rodziny niepene, na og nieobecn osob jest wanie mczyzna. Mczyni bardzo czsto uwaaj, e samo dostarczanie rodzinie rodkw finansowych usprawiedliwia ich nieuczestniczenie w pracach domowych, w tym wychowawczych. Naley zatem zwrci uwag na to, e akurat w Polsce, gdzie pracuje zawodowo niemal poowa kobiet, opinia ta nie wydaje si szczeglnie uzasadniona. Mczyni nie s w wielu wypadkach jedynymi ywicielami rodziny. Wprost przeciwnie. Kolejnym wyjanieniem nieobecnoci mczyzn przy wychowaniu dzieci jest przewiadczenie o specjalnych predyspozycjach niezbdnych do tego typu czynnoci. Ot wci zbyt mao mczyzn podejmuje jakiekolwiek prby nauczenia si podstawowych czynnoci zwizanych z opiek nad potomstwem. Jest to oczywicie dodatkowo wspierane przez stereotyp na temat rzekomo wycznie kobiecej zdolnoci do opieki nad dziemi, odnotowa jednak trzeba, e coraz wicej ojcw skutecznie wychowuje dzieci. Choby w krajach skandynawskich, gdzie bardzo intensywnie zachca si mczyzn do opieki nad dziemi, szybko wzrasta liczba ojcw faktycznie w wychowanie zaangaowanych. Nieobecno ojcw staje si przyczyn wielu stresw i napi dorastajcej modziey. W kulturze, ktra nakazuje rodzin definiowa jako heteroseksualn par z potomstwem, tsknota dzieci za ojcami nie powinna budzi zdziwienia. Koniecznoci posiadania mskiej rki w rodzinie dowodzi niemal kady podrcznik do nauczania pocztkowego, wikszo modzieowej literatury i cao zaj powiconych rodzinie. Kultura masowa dodatkowo umacnia ten przekaz. Sprzeczno pomidzy oczekiwaniami wobec ojca a rzeczywistoci bywa tak dua, e powoduje u modych ludzi depresje, lki i inne zaburzenia. Nie istniej niestety szczegowe statystyki na temat zalenoci midzy oczekiwaniami wobec ojcw a zdrowiem psychicznym modziey, niemniej jednak naley oczekiwa, e wspomniana przez nas sprzeczno moe odpowiada za znaczn cz kompleksw modych ludzi. W ramach zaj wychowawczych czy podczas rozmw z uczniami i uczennicami warto pamita o tym, e w kadej klasie mog by osoby wychowywane przez jednego z rodzicw lub inn osob bd w inny sposb nieprzystajce do traktowanego jako standardowy modelu rodziny. W takiej sytuacji odwoywanie si tylko do jednego modelu rodziny oznacza ich marginalizowanie, a nawet dyskryminacj. Remedium na nieobecno ojcw w domach i ich brak udziau w wychowywaniu dzieci stanowi moe chociaby obowizkowy urlop rodzicielski, ktry dzielony bdzie pomidzy oboje rodzicw. Wiele krajw unijnych wprowadzio takie uregulowania (Skandynawia, Niemcy, Austria). Jak si okazuje, nie tylko pomaga to w realizacji potrzeb zarwno mczyzn, jak i kobiet, ale take zmienia obraz rl spoecznych kulturowo przypisanych obu pciom. 47

3. Dyskryminacja kobiet na rynku pracy

Definicje prawne Cho do rzadkoci naley wyraanie wprost przekonania o nieprzydatnoci kobiet do danego tytuu czy stanowiska ze wzgldu na pe, wiele osb syszao zapewne wypowiedzi typu: Kobiety nie powinny w ogle studiowa albo Przysza na uczelni, eby zapa ma. Przewiadczenie o wycznie przypadkowej i niezwizanej z wiedz oraz umiejtnociami obecnoci kobiet na uniwersytetach ma niestety do czsto przeoenie na ocen pracy kobiet i na moliwoci ich naukowego awansu. Jak wskazujemy w rozdziale 2, przekonania te maj wpyw na postawy i samopoczucie kobiet, wtrnie warunkujc ich sabsz pozycj w sektorze wyszej edukacji czy na rynku pracy. Gwnym dokumentem polskiego prawa, do ktrego bdziemy si w tym rozdziale odnosiy, jest Kodeks pracy 9. Warto od razu zaznaczy, e po nowelizacji w 2004 roku nakada on na oskaronego o dyskryminacj pracodawc obowizek dowiedzenia, e dyskryminacja nie miaa miejsca. Ta zmiana traktowana jest przez wielu interpretatorw jako milowy krok na drodze do rwnouprawnienia (por. rozdzia 5). Kolejn zmian na rzecz rwnego traktowania na rynku pracy byo rozwinicie jego definicji, ktra aktualnie brzmi nastpujco:
Art. 183A 1. Pracownicy powinni by rwno traktowani w zakresie nawizania i rozwizania stosunku pracy, warunkw zatrudnienia, awansowania oraz dostpu do szkolenia w celu podnoszenia kwalikacji zawodowych, w szczeglnoci bez wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, ras, religi, narodowo, przekonania polityczne, przynaleno zwizkow, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientacj seksualn, a take bez wzgldu na zatrudnienie na czas okrelony lub nieokrelony albo w penym lub w niepenym wymiarze czasu pracy. 2. Rwne traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposb, bezporednio lub porednio, z przyczyn okrelonych w 1.

Polski kodeks pracy wyrnia dyskryminacj bezporedni i poredni (por. rozdzia 2). Z dyskryminacj poredni mamy do czynienia wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn okrelonych w 1 by, jest lub mgby by traktowany w porwnywalnej sytuacji mniej korzystnie ni inni pracownicy (Art. 183a 3). Dyskryminacja porednia natomiast ma miejsce, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjtego dziaania wystpuj dysproporcje w zakresie warunkw zatrudnienia na niekorzy wszystkich lub znacznej
9

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. 1998 nr 21 poz. 94) dostpna w sejmowym Internetowym Systemie Aktw Prawnych oraz m.in. na stronie http://www.kodeks-pracy.com.pl/ (tekst ujednolicony).

48

liczby pracownikw nalecych do grupy wyrnionej ze wzgldu na jedn lub kilka przyczyn okrelonych w 1, jeeli dysproporcje te nie mog by uzasadnione innymi obiektywnymi powodami (Art. 183a 4). Jak mona si domyla, praktyka dyskryminacji poredniej, o wiele trudniejsza do wykrycia i ewentualnego dowiedzenia przed sdem, jest coraz czciej spotykana, w miar, jak upowszechnia si wiedza o dyskryminacji bezporedniej i jej akceptacja spoeczna sabnie. W wielu publikacjach na temat rynku pracy znajdziemy take termin polecenie dyskryminacji, ktre polega na zachcaniu innej osoby do naruszania zasad rwnego traktowania. Moe to oznacza na przykad nakaz wydany przez przeoonego/przeoon dotyczc nierwnego traktowania osb znajdujcych si w porwnywalnej sytuacji. Przekadajc to na jzyk praktyki: moemy poprosi naszego kadrowego, by da dyskryminacyjne ogoszenie o prac lub by stosowa praktyki dyskryminacyjne w trakcie procesu rekrutacyjnego. Za form dyskryminacji poredniej coraz czciej uwaa si nisze wynagrodzenia w tych sektorach rynku pracy, w ktrych wikszo zatrudnionych stanowi kobiety 10 (pielgniarstwo, edukacja podstawowa i rednia, przemys tekstylny itd.). Wiele teoretyczek pracy twierdzi, e gdyby w tych zawodach byo choby o 30% wicej mczyzn, pensje caych sektorw zostayby podniesione. Trudno powiedzie, czy byoby tak w istocie, aczkolwiek nawet pracodawcy zwracaj uwag na wiksz ulego kobiet, jeeli chodzi o akceptowanie gorszych warunkw pracy 11.

Najbardziej powszechne formy dyskryminacji kobiet na rynku pracy Pomimo i dyskryminacja bezporednia, wyraajca si na przykad w adresowaniu ofert pracy wycznie do mczyzn, powoli znika ze spoecznej praktyki, nadal wielu pracodawcw woli zatrudnia mczyzn. Warto zaznaczy, e Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 12 wprowadza zakaz dyskryminacji ze wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, ras, pochodzenie etniczne, narodowo, orientacj seksualn, przekonania polityczne i wyznanie religijne oraz przynaleno zwizkow w procesie porednictwa pracy w stosunku do osb bezrobotnych, poszukujcych pracy i pracownikw. W zwizku z tym pracodawcy, formuujc oferty dla nowych pracownikw, nie mog selekcjonowa ewentualnych kandydatw pod wzgldem wyej wymienionych kryteriw. Wszelkie wykroczenia przeciw ustawie podlegaj karze grzywny nie niszej ni 3000 zotych. Jedn z klasycznych ju form dyskryminowania kobiet w zakresie zatrudniania jest zadawanie kandydatkom na stanowisko pracy pyta o ich plany matrymonialne,
10

11 12

Por. choby raport Koalicji KARAT: Joanna Szabuko, Anita Seibert, Anna Kamiska, Warunki pracy kobiet w polskim przemyle odzieowym, Warszawa 2005, dokument dostpny on-line: http://www.karat. org/documents/CCC-OST-polskie.pdf. Omwienie antydyskryminacyjnych przepisw zawartych w kodeksie pracy znajduje si rwnie w rozdziale 4, a wiksze fragmenty ustawy w aneksie prawnym. Ustawa ta wesza w ycie z dniem 1 czerwca 2004 r. (Dz.U. 2004 nr 99 poz. 1001).

49

planowane cie oraz danie wykonania testw ciowych. Cho to ostatnie zdarza si raczej rzadko, warto pamita o oklniku wydanym przez ministra zdrowia w 1953 roku, w ktrym zakazuje si takich pyta. Jeeli chodzi natomiast o dwie pierwsze z wymienionych wyej form dyskryminacji, skutecznie chroni przed nimi zapisy polskiego Kodeksu pracy, szczegowo okrelajce, o co mona pyta przysze pracownice i pracownikw, a take praktyka Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, ktry wielokrotnie orzeka w tego typu sprawach na korzy kobiet. a) Molestowanie podczas rozmw kwalifikacyjnych Jak dowodz badania, rozmowy kwalifikacyjne z kandydatkami trwaj czasem nawet o 40 minut duej ni z kandydatami na to samo miejsce pracy. Wiele osb twierdzi, e przynajmniej cz tego czasu ewentualny przyszy pracodawca czsto powica rozmowom, ktre mona uzna za molestowanie pyta o sprawy intymne kandydujcych kobiet itp. Tego typu praktyka, cho trudna do udowodnienia, moe rwnie zosta ukarana13. b) Strukturalna dyskryminacja kobiet w zakresie wynagrodze za prac Polski kodeks pracy przyjmuje zasad rwnej pacy za prac tej samej wartoci. Pomimo to kobiety przewanie zarabiaj okoo 20% mniej za prac na tych samych stanowiskach14. Oprcz tego kobiety o wiele czciej ni mczyni poszukuj pracy i znajduj zatrudnienie w oglnie gorzej opacanym sektorze publicznym zwizanym z opiek. Wrd pracownikw spoecznych, nauczycielek, pielgniarek przewaajca wikszo to kobiety (na podst. raportu GUS z 2003 roku: sektory typowo kobiece to ochrona zdrowia i opieka spoeczna ponad 80% zatrudnionych tu osb to kobiety, edukacja kobiety stanowi ok. 76% zatrudnionych, porednictwo finansowe ok. 71% zatrudnionych). c) Dyskryminacja kobiet zwizana z macierzystwem, ci i wychowaniem dzieci Jak pisaymy wyej, dyskryminacja kobiet ze wzgldu na moliwo ciy rozpoczyna si przewanie ju na etapie rozmw kwalifikacyjnych. Nawet kobiety zatrudnione mierz si jednak z powizanymi z zajciem w ci problemami, wrd ktrych jest midzy innymi ryzyko zwolnienia z pracy. Cho przepisy zabraniaj pracodawcom zwalniania kobiet w okresie od dostarczenia przez nie zawiadcze lekarskich o ciy do powrotu z urlopu rodzicielskiego, pracodawcy chtnie zwalniaj kobiety po tym okresie ochronnym pod byle pretekstem. Przedsibiorcy tumacz si tym, e mniej opaca im si pracownica, ktra bdzie najprawdopodobniej czsto korzystaa ze zwolnie zdrowotnych nie tylko swoich, ale rwnie tych, ktre wynikaj z chorb dzieci. Co ciekawe, wielu pracodawcw przyznaje jednoczenie, e z wewntrznych statystyk wynika, e to wcale nie kobiety, ale mczyni najczciej korzystaj z tak zwanego urlopu na danie. Czasami taki tryb urlopowy bywa zwany kacowym, bo wystpuje zwykle po duszych witach lub weekendach.
13 14

Magorzata Fuszara, Kobiety w Polsce na przeomie wiekw, op.cit. Wpyw procesu prywatyzacji na pooenie kobiet. Kobiety polskie w gospodarce okresu transformacji, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 1998, tekst dostpny on-line: http://www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_113.pdf.

50

d)

Molestowanie w miejscu pracy Kodeks pracy definiuje jako molestowanie zachowanie, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci albo ponienie lub upokorzenie pracownika. Molestowanie moe przejawia si w wykluczaniu, nakanianiu do wykonania czynnoci, ktre nie wchodz w zakres obowizkw, utrudnianiu wsppracy zespoowej itp. e) Molestowanie seksualne w miejscu pracy Dopiero od 1 stycznia 2004 roku funkcjonuje w polskim prawie definicja molestowania seksualnego wedug kodeksu pracy jest nim kade nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszce si do pci pracownika, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci lub ponienie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mog si skada fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy. Pojawienie si takiej definicji uatwi zapewne wielu kobietom wnoszenie pozww sdowych zanim pojawiy si cytowane tu paragrafy kodeksu, kobiety przewanie nie wiedziay, na mocy jakich przepisw dochodzi swoich praw. Stosowano cznie przepisy kodeksu pracy i kodeksu cywilnego bd te przepisy kodeksu karnego (zob. rozdzia 4 oraz aneks prawny w niniejszym tomie). Inna sprawa, e bardzo niewiele kobiet w Polsce decyduje si na oddanie sprawy o molestowanie do sdu. Wie si to przede wszystkim ze wstydem i niechci powtrnego przeywania traumy. Molestowanie moe wystpowa w dwch formach: Quid pro quo: co za co, nazywane take szantaem seksualnym. Wystpuje wtedy, gdy osoba molestujca sprawuje funkcj przeoonego wobec swojej ofiary lub jest przedstawicielem pracodawcy. Ulego osoby atakowanej jest faktycznym warunkiem podjcia decyzji o jej ewentualnym awansie czy zatrudnieniu. Stwarzanie nieprzyjaznych warunkw pracy: osob molestujc moe by przeoony, ale take kolega z pracy lub osoba niezwizana bezporednio z danym miejscem pracy, np. petent w urzdzie, pacjent w szpitalu. Molestowanie seksualne kwalifikuje si jako dwa rodzaje zachowa: Niepodane zainteresowanie seksualne, obejmujce m.in. takie zachowanie jak: dotykanie majce charakter seksualny, komentarze i arty o tematyce seksualnej, eksponowanie przedmiotw bd materiaw o charakterze seksualnym (kalendarze, fotografie), osobiste uwagi dotyczce seksu lub seksualnoci, komentarze o charakterze seksualnym dotyczce wygldu oraz wszelkie rozmowy o danej osobie w terminach seksualnych prowadzone w jej obecnoci (dotyczy to take sytuacji udawanego niedostrzegania obecnoci osoby, ktrej rozmowa taka dotyczy). Molestowanie z uwagi na przynaleno do danej pci to forma molestowania skierowana przeciwko osobie jako reprezentantowi okrelonej pci, niekoniecznie dotyczca seksualnoci, a samej osoby z uwagi na jej przynaleno do grupy kobiet lub mczyzn. Klasyfikuje si tutaj takie zachowania jak: obraliwe komentarze o zdolnociach (kobiet lub mczyzn), np. wypowiedzi dowodzce, e 51

kobiety nie posiadaj technicznych kwalifikacji bd nie s dobrymi menederami, oraz zniewagi lub przeklestwa15. Dyskryminacja kobiet w systemie emerytalnym W Polsce nadal obowizuje zrnicowanie wieku emerytalnego oparte na pci. Dla kobiet wiek emerytalny to 60, dla mczyzn za 65 lat. Zdania na temat tego rozrnienia s podzielone, z jednej strony bowiem wiele kobiet chciaoby mc zdobywa uprawnienia do emerytury wczeniej, z drugiej natomiast wiele protestuje wobec praktyki zwalniania ich z pracy w momencie przekroczenia wieku emerytalnego. Kobiety chciayby mie gwarancj, e pomimo przekroczenia wieku emerytalnego nie bd zwalniane z pracy, i w pewnym sensie gwarancj tak maj. Ju bowiem w 1986 roku Europejski Trybuna Praw Czowieka orzek, i zwalnianie kobiety tylko z powodu przekroczenia wieku emerytalnego jest bezprawnym aktem dyskryminacji. Zmiany wprowadzone do polskiego prawa w 1999 roku dodatkowo powizay wysoko emerytury z przepracowanym czasem pracy oraz wysokoci uzyskiwanych zarobkw. Biorc pod uwag fakt, i wiele kobiet pracuje rednio krcej od mczyzn nie tylko ze wzgldu na wczeniejsze przejcie na emerytur, ale rwnie na skutek korzystania z urlopw macierzyskich i wychowawczych w czasie aktywnoci zawodowej, naley przypuszcza, e dysproporcja midzy wysokoci emerytur kobiet i mczyzn bdzie wzrasta.

4. Praca po pracy
Nieodpatna praca kobiet Umieszczenie problematyki zwizanej z macierzystwem w kontekcie pracy moe budzi zdziwienie. Tymczasem okazuje si, e moe ono by postrzegane rwnie w ten sposb jako przewanie nieodpatna praca, ktr kobiety wykonuj na rzecz swoich bliskich. Cho jestemy jak najdalsze od postrzegania macierzystwa wycznie w wymiarze materialnym, chciaybymy zwrci Pastwa uwag na ten wanie aspekt zjawiska. Wok macierzystwa naroso mnstwo stereotypw. Istnieje caa ideologia instynktu macierzyskiego, w myl ktrej kada kobieta pragnie posiada potomstwo. Ot, jak wskazuj eksperymenty z udziaem rodzicw przeprowadzone w USA, mczyni zachowuj si zupenie podobnie do kobiet i czsto tak samo jak one chc pozostawa przy dziecku, a nawet je karmi. Jako ciekawostk chciaybymy poda, i byy ju przeprowadzane eksperymenty na mczyznach w zakresie karmienia piersi okazuje si, e nie tylko bez problemu znaleziono panw, ktrych marzeniem jest
15

Za: Anna Paszek, Molestowanie seksualne w miejscu pracy wtpliwa przyjemno, Gazeta IT nr 24 (maj 2004), tekst dostpny na stronie internetowego czasopisma: http://www.gazeta-it.pl/.

52

karmienie piersi, ale zarazem udao si to marzenie speni: podanie odpowiedniej dawki hormonw i pewne nieznaczne operacje umoliwiy kilku z nich karmienie piersi. By moe jestemy w trakcie medycznej rewolucji, ktra umoliwi mczyznom wchodzenie z dziemi w t niewtpliwie wyjtkow relacj, jak jest karmienie. W kadym razie z pewnoci do lamusa odchodzi mit o rzekomo wycznie kobiecym pragnieniu bliskoci potomstwa itp. Nawet w Polsce podjto ju prby wyceny pracy kobiet. Jak pisze dr Beata Mikuta, praca domowa jednej kobiety kosztuje okoo 2000 zotych miesicznie 16. Wycen pracy domowej kobiet zajmuj si rne organizacje zagraniczne, z ktrych wylicze wynika midzy innymi, e praca domowa kobiet amerykaskich zwiksza narodowy dochd brutto o 40%. Wyliczenia dokonane w naszym kraju pokazuj, e polski narodowy dochd brutto zasilany jest przez prac kobiet w 23% 17. Kobiety powicaj od 4 do 9 godzin dziennie na prace na rzecz rodziny i najbliszych, mona wic miao powiedzie, e te z nich, ktre cz prac domow z zawodow, pracuj na dwa etaty. Organizacje dziaajce na rzecz rwnouprawnienia kobiet czsto postuluj zapewnienie praw i zabezpiecze socjalnych (ubezpieczenia zdrowotne, emerytury, a nawet patne urlopy) kobietom pracujcym w domach. Bardzo wanym elementem upowszechniania wiedzy o pracy w domu jest rwnie denie do spoecznego uznania tej pracy i wydobycia jej ze sfery niedomwie i niewiedzy. Oczywicie, mczyni, widzc nastpujce na ich oczach zmiany w modelach i rolach pciowych, staraj si za wszelk cen utrzyma swoj dominujc pozycj rwnie w domu. Oznacza to midzy innymi wycofywanie si z obowizkw domowych pod pozorem ich nieznajomoci bd domniemanej nieumiejtnoci ich wykonania. Amerykaska socjoloka Pat Mainardi w tumaczonej na jzyk polski pracy Polityka pracy domowej 18 wymienia rozmaite sprytne strategie wykorzystywane przez mczyzn do unikania prac domowych. Zanim je wymienimy (sdzimy, e warto przeanalizowa je wraz z uczniami s do zabawne, a zarazem faktycznie wyczerpuj repertuar typowych mskich unikw przed sprztaniem i gotowaniem), chciaybymy jeszcze przypomnie, e wiele bada dowodzi, i prace domowe ciesz si bardzo niskim prestiem 19. Pomimo swojego fundamentalnego znaczenia gotowanie, pranie i sprztanie byy i pozostaj czynnociami, ktre nie gwarantuj nalenego im szacunku i uznania. Kobiety pracujce zawodowo nadal s duo bardziej szanowane ni te, ktre decyduj si pracowa w domu. Uwaamy, e naley wyczuli modzie na te zagadnienia. Ich mamy z pewnoci bd nam bardzo wdziczne.

16 17 18 19

Zob: http://www.kasakobiet.oai.pl/index.php?module=Pagesetter&func=viewpub&tid=4&pid=65. Anna Mieszczanek, Zrobione, zapacone, Prawo i pe (kwartalnik Centrum Praw Kobiet) nr 1/2001. W: T. Howka (red.), Nikt nie rodzi si kobiet, op.cit. Por. m.in. Sandra Lipsitz Bem, Msko. Kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, Gdask 2000; M. Fuszara (red.), Kobiety w Polsce na przeomie wiekw, op.cit.

53

Jak mczyni unikaj udziau w pracach domowych? Autorki feministyczne ju od dawna staraj si zwile opisa strategie, do jakich uciekaj si mczyni, by unikn udziau w pracach domowych: udaj bezradno wobec obowizkw tradycyjnie wykonywanych przez kobiety; domagaj si wyjanie i wskazwek, co w kocu tak zniechca kobiety, e postanawiaj same wykona dan czynno; dowodz, e prby wczenia ich w prace domowe zagraaj rodzinnemu szczciu; usiuj dowodzi, e ich niefeministyczne przekonania na temat rl pciowych s wystarczajcym argumentem odmowy udziau w pracach domowych; dowodz, e udzia w pracach domowych zmusza ich do poddania si (nieistniejcej przecie!) kobiecej dominacji; twierdz, e ich niech wobec prac domowych jest wiksza ni niech kobiet do tych prac; powouj si na seksistowskie twierdzenia o mskim charakterze mczyzn i kobiecym kobiet; dowodz bezsensownoci renegocjacji domowego podziau prac; twierdz, e skoro geniuszom zawsze pomagay kobiety, im take naley si wsparcie.

5. Wskazwki metodologiczne
Warto porozmawia z modzie o tym, czym w ogle jest praca, jakie s jej definicje i dlaczego jedne jej formy s wyej cenione (czy to w sensie prestiu, czy w sensie materialnym). Radzimy, by pokaza prac jako pojcie o dynamicznej treci, odnoszce si w rnych czasach i kulturach do rnych form ludzkiej aktywnoci, co stanowi moe punkt wyjcia do dyskusji o spoecznym podziale pracy. Warto zastanowi si, co sprawia, e sytuacja kobiet na rynku pracy nadal jest gorsza mimo uregulowa unijnych i zmian w polskim ustawodawstwie. Mona te zachci modzie do stworzenia katalogu prac domowych i do wsplnego poszukania odpowiedzi na pytanie, kto te wszystkie prace wykonuje. Z dowiadczenia wiemy, e wyniki s tutaj zatrwaajce. Mog pojawi si argumenty, e prace te s powinnoci kobiet, e maj one niejako charakter obowizkw prima facie ( czyli rozumianych same przez si i widocznych na pierwszy rzut oka). Tu naley zdecydowanie pokaza dobowy rozkad jazdy osb, ktre jednoczenie pracuj zawodowo i w domu moe si bowiem okaza, e dzie bdzie za krtki, by obie te aktywnoci pogodzi.

54

EWA MAJEWSKA

Prawo

Rozdzia 4.
55

56

1. Prawa kobiet prawami czowieka

Krtka historia praw czowieka Prawa czowieka w rozumieniu, jakie nadajemy temu sformuowaniu wspczenie, to wynalazek XX wieku. Cho elementy podstawowe dla naszego rozumienia czowieczestwa, godnoci ludzkiej, wolnoci i rwnoci zostay wymylone znacznie wczeniej, nowoczesny system ochrony podstawowych praw jednostki pojawi si cakiem niedawno. Jak pisze prof. Wiktor Osiatyski, prawa czowieka to jedno z najmodszych poj w sowniku polityki i spoeczestw 1. Z tego wanie powodu wydaj si one szczeglnie wane i godne ochrony. Cech szczegln praw czowieka jest ich powszechny charakter. Oznacza to, e przysuguj one kadej jednostce, winny by respektowane i egzekwowane w odniesieniu do wszystkich ludzi, a nie tylko wybranych grup. Znani teoretycy i aktywici na rzecz praw czowieka podkrelaj, e prawa te s poniekd dowodem naszego czowieczestwa i e cho przynale one do praw moralnych winny sta si przedmiotem aktywnych dziaa ze strony instytucji pastwowych. Cho, jak wyjanimy dalej, ich rozumienie ulego na przestrzeni lat szeregowi reinterpretacji, warto pamita o tym, e gwna relacja, w kontekcie ktrej pojawiaj si prawa czowieka, to relacja midzy pastwem a jednostk. Wadza posiada swoje ograniczenia, posiada te jednak swoje obowizki wobec kadego i kadej z nas. Aby broni praw jednostki ludzkiej, naley j najpierw wyodrbni z wikszej caoci. Wyrnieniu czowieka, a w zasadzie odrnieniu go od innych gatunkw, su wszelkie te definicje, ktre konstruowano w filozofii ju od staroytnoci. Synna formua homo sapiens (istota mylca), pochodzca ju ze staroytnoci, bya na rne sposoby uzupeniana. Z kolei Arystoteles definiowa czowieka jako istot polityczn zoon politikon. Ta definicja zawiera niezwykle wany element publicznego zaangaowania czowieka w dyskusj i tworzenie dobra wsplnego, co faktycznie rni go od zwierzt, ktre nie dysponuj jzykiem i w zwizku z tym ich poziom rozwoju spoecznego jest niezmiernie ograniczony. W czasach staroytnych pe, kolor skry, pochodzenie, status majtkowy i spoeczny powanie ograniczay dostp do aktywnoci publicznej oraz znacznie pogarszay sytuacj prywatn jednostki. Rozwj cywilizacji europejskiej czsto analizuje si jako powolne znoszenie tych ogranicze jako rozwj praw czowieka rozumianego jako wolna, niezalena jednostka, ktrej przysuguj okrelone prawa. Zasadnicze znaczenie dla tego rozwoju miao chrzecijastwo, z jego silnie akcentowanym (przynajmniej w fazie pocztkowej) postulatem rwnoci wszystkich ludzi (wobec Boga) oraz godnoci czowieka i witoci ycia. Cho kary cielesne, cznie z kar mierci, dyskryminacja pciowa i rasowa trway nieprzerwanie, a nawet trwaj po dzi dzie, liczba instrumen1

Wiktor Osiatyski, Wprowadzenie do pojcia praw czowieka, w: Szkoa Praw Czowieka. Teksty wykadw (skrypt dla uczestnikw Szkoy Praw Czowieka), Warszawa 1998.

57

tw prawnych, jakimi obecnie dysponujemy w zwizku z deniem do powszechnej rwnoci i wolnoci, jest nieporwnywalnie wiksza ni kiedykolwiek. Niestety, poziom wiedzy o prawach czowieka nadal jest w wikszoci spoeczestw niewielki. Pytanie, czy prawa czowieka de facto przysuguj rwnie kobietom, od zawsze budzio kontrowersje. Poza nielicznymi wyjtkami (cynicy i epikurejczycy w staroytnej Grecji, pierwsi chrzecijanie, niektrzy filozofowie Renesansu i Owiecenia) wikszo wanych pisarzy, politykw czy wadcw nie zgadzaa si na takie rozszerzenie. Spr ten przybra wyjtkowo dramatyczn posta w czasie rewolucji francuskiej, gdy ogoszona zostaa Deklaracja praw czowieka i obywatela (Dclaration des droits de lhomme et du citoyen). W jzyku polskim nazwa tego dokumentu nie budzi szczeglnych zastrzee, natomiast w jzyku francuskim sowo homme oznaczajce czowieka, ale zarazem mczyzn miao wydwik ograniczajcy. Olympia de Gouges, ktra napisaa Deklaracj praw kobiety i obywatelki (Dclaration des droits de la femme et de la citoyenne), zostaa publicznie cita po ogoszeniu swojego dokumentu. Prawa do wasnoci prywatnej i dziedziczenia, prawa polityczne w tym prawo wyborcze oraz szereg praw zwizanych z dysponowaniem wasnym ciaem i osob byy dla kobiet niedostpne do XX wieku. Walka kobiet o ich prawa rozgorzaa na dobre w XIX wieku. Kobiety chtnie uczestniczyy wtedy w dwch rodzajach ruchw spoecznych w ruchach na rzecz praw pracowniczych (wtedy przybieray one posta zwizkw zawodowych lub ruchw robotniczych czy midzynarodwek) oraz w ruchach sprzeciwiajcych si segregacji rasowej (apartheidowi). Nieliczne kobiety od pocztku zajmoway si prawami kobiet jako takich naley tu wymieni zwaszcza Mary Wollstonecraft, autork porywajcego tekstu na temat sytuacji kobiet2, oraz Harriet Taylor, partnerk znanego filozofa Johna Stuarta Milla. Dopiero uczestniczc w rozmaitych dziaaniach na rzecz praw innych, kobiety zday sobie spraw z tego, jak mao maj moliwoci dziaania politycznego. Jak wspomina Angela Davies, synne feministki, siostry Grimk, uwiadomiy sobie wszystkie swoje ograniczenia jako aktywistek, walczc o prawa Czarnych. Gdy okazao si, e nie mog publicznie przemawia na zebraniu Midzynarodowej Ligi przeciw Apartheidowi, doszy do wniosku, i do wywalczenia jest rwnie rwno pci. W zwizku z tym pierwsze grupy kobiece zaczy organizowa si wok kwestii praw politycznych kobiet, a szczeglnie prawa do gosowania (ang. suffrage, std nazwa: sufraystki). Warto tu wymieni choby Emmeline Pankhurst. Z polskich znanych postaci prawa wyborcze kobiet popieray midzy innymi Paulina Kuczalska-Reinschmit, Narcyza michowska, Eliza Orzeszkowa. Rwnoczenie kobiety angaoway si w ruchy pacyfistyczne oraz zwalczay handel kobietami i dziemi. Organizoway si take wok kwestii prostytucji, edukacji seksualnej i praw reprodukcyjnych. Tu warto wspomnie o Zofii Nakowskiej i Irenie Krzywickiej, ktre krytykujc hipokryzj wczesnych wadz i opinii publicznej, wskazyway na potrzeb propagowania edukacji seksualnej, antykoncepcji i wiadomego macierzystwa, by chroni kobiety przed zagroeniem ycia i zdrowia oraz dzieci przed yciem w ndzy, wrd chorb i patologii spoecznych. Do walki o reprodukcyjne prawa
2

Zob. Mary Wollstonecraft, A Vindication of the Rights of Women, tekst dostpny on-line: http://www. gutenberg.org/etext/3420.

58

kobiet doczali w przedwojennej Polsce rwnie mczyni warto tu przypomnie choby Tadeusza Boya-eleskiego, ktry wraz z Iren Krzywick redagowa czasopismo powicone wiadomemu macierzystwu i prawom reprodukcyjnym. Znaczca bya ponadto aktywno kobiet w ruchach na rzecz praw pracowniczych oraz lewicowych ugrupowaniach politycznych. Cho dochodzio w nich niejednokrotnie do sporw odnonie do tego, czy pierwszestwo maj oglne prawa robotnikw, czy prawa kobiet, wielu aktywistw lewicowych widziao zasadnicze racje dla przyznania kobietom praw wyborczych i socjalnych na rwni z mczyznami. Wikszo socjalistw opowiadaa si za takim rozwizaniem, natomiast w ruchach komunistycznych bywao rnie szczeglnym przypadkiem jest na przykad Felicja Nossig, ktra opowiadaa si przeciw prawom wyborczym kobiet, wskazujc na szczegln rol kobiety w rodzinie i macierzystwie. Z kolei inne dziaaczki lewicowe jak Ra Luksemburg czy Aleksandra Koontaj byy zwolenniczkami nie tylko praw wyborczych dla kobiet, ale rwnie wikszej swobody obyczajowej i rwnociowego podziau rl w spoeczestwie. Pierwszym nowoytnym krajem, w ktrym wprowadzono prawo wyborcze dla kobiet, byo Terytorium Wyoming w Stanach Zjednoczonych. Kobiety mogy tu gosowa od 1869 roku. W Nowej Zelandii, wczesnym terytorium angielskim o ograniczonej autonomii, kobiety czynne prawo wyborcze uzyskay w roku 1893, bierne prawo wyborcze za w roku 1919. W wikszoci krajw kobiety uzyskay prawa wyborcze dopiero w XX wieku. Stao si to w wikszoci przypadkw po I wojnie wiatowej, w 1918 roku. Polska rwnie uznaa prawo swoich obywatelek do gosu, cho nie obeszo si bez caonocnej okupacji Belwederu oraz wielu prb i petycji. Warto pamita o tym, e prawa kobiet, w szczeglnoci za prawa polityczne, s wynalazkiem nowym. Przewiadczenie o tym, e rwno pci zostaa ju przecie dawno osignita, nie wydaje si w zwizku z tym trafne.

Prawa czowieka problem naleytej starannoci pastwa Inn rzecz jest wprowadzi prawo, a inn realizowa je. Istniej przepisy, ktre pomimo wielowiekowej historii wci s amane, jak na przykad prawo do ycia, nietykalnoci osobistej, poszanowania czci czy zabezpieczenia wasnoci prywatnej. Podobnie dzieje si z innymi prawami czowieka: cho Polska jest sygnatariuszem wielu midzynarodowych aktw prawnych i posiada do dobre przepisy krajowe, wiadomo spoeczna praw czowieka, ich realizacja, zabezpieczanie, raportowanie oraz ewentualne karanie ich narusze s czsto na bardzo niskim poziomie. Dlatego wanie instytucje midzynarodowe powouj rozmaite komitety czy trybunay rozpatrujce skargi indywidualnych osb, ktrym nie udao si doj sprawiedliwoci na poziomie krajowym. W wietle orzecznictwa Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu Polska jest szczeglnie aktywna w amaniu praw czowieka w zakresie ograniczania i pozbawiania wolnoci, prawa do sdu oraz prawa do rodka odwoawczego (art. 5 i 6 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka). Szczeglnym przypadkiem zamania prawa do rodka odwoawczego bya sprawa Alicji Tysic kobiety, ktrej lekarze 59

i sdy w Polsce nie zezwolili na wykonanie aborcji, cho jej przypadek spenia wymogi wyznaczone przez Ustaw o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy. Problemem okaza si wanie brak rodka odwoawczego kobieta nie moga odwoa si od decyzji lekarza, ktry bezpodstawnie uzna, e cia i pord nie pogorsz w znaczcym stopniu jej stanu zdrowia. Paradoksalnie, cho jej skarga do Trybunau w Strasburgu dotyczya rodka odwoawczego, uwaga polskiej i midzynarodowej opinii publicznej skupia si na prawie do aborcji i prawach kobiet. Warto doda, e w marcu 2007 roku Trybuna zasdzi 25 000 euro zadouczynienia na rzecz Alicji Tysic za doznane krzywdy, zobowizujc rzd Rzeczypospolitej Polskiej do wypaty odszkodowania oraz pokrycia kosztw postpowania. We wrzeniu 2007 roku Trybuna oddali apelacj rzdu RP, ostatecznie podtrzymujc decyzj sprzed kilku miesicy. Dla polskich organizacji praw czowieka by to niewtpliwie wany precedens cho wczeniej uznaway one, e prawami kobiet zajmuj si ju w Polsce organizacje kobiece, niektre z nich (w tym zwaszcza Helsiska Fundacja Praw Czowieka) tym razem stwierdziy, e prawa kobiet rwnie nale do praw czowieka. Nieco wczeniej tego typu obserwacj uczynia Amnesty International. Badajc amanie praw czowieka w Rosji w latach 90. XX wieku, aktywici i aktywistki AI doszli do wniosku, e przemoc wobec kobiet jest amaniem praw czowieka. Dla Amnesty International, podobnie jak dla innych organizacji zajmujcych si prawami czowieka, bardzo wane byo pojcie naleytej starannoci (ang. due diligence) w ochronie praw czowieka. Pojcie to stanowi rozwinicie pojcia ochrony praw czowieka obecnego w wikszoci dokumentw praw czowieka w prawie midzynarodowym. Rozumowanie lece u podstaw pojcia naleytej starannoci przebiega nastpujco: jeli pastwa zobowizuj si do ochrony praw czowieka, to ich obowizkiem jest nie tylko powstrzymywanie si od amania praw czowieka wzgldem swoich obywateli i obywatelek, ale rwnie dooenie wszelkich stara i zagwarantowanie, e prawa te bd wobec kadego i kadej realizowane. W zwizku z tym rozumowaniem, przeprowadzonym rwnolegle w Komitecie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych ONZ (odpowiedzialnym za przestrzeganie Midzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych) oraz w organizacjach pozarzdowych, zapisanym za w Deklaracji ONZ o eliminacji przemocy wobec kobiet z 1993 roku, doszo do zmiany paradygmatu mylenia o prawach czowieka. O ile w fazie pocztkowej (w latach 1910-1995) respektowanie praw czowieka oznaczao dokadnie obowizek nieamania ich przez pastwo, o tyle dzi oznacza rwnie zapewnienie ich realizowania (rwnie przez innych aktorw spoecznych ni funkcjonariusze pastwa) oraz wanie dooenie w tym zakresie naleytych stara (poprzez wprowadzanie odpowiednich praw, finansowanie bada, raportowanie, rodki zapobiegawcze itd.). Jak czytamy w 14. komentarzu Komitetu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych ONZ:
Wszystkie prawa czowieka nakadaj na Pastwa trzy typy lub poziomy zobowiza. Zobowizanie do poszanowania, ochrony i wypeniania praw czowieka. Obowizek wypeniania zawiera obowizek promowania, wspierania i zabezpieczania tych praw.

60

Obowizek poszanowania wymaga od Pastw powstrzymywania si od poredniego i bezporedniego naruszenia tych praw. Obowizek ochrony wymaga od Pastw podjcia odpowiednich rodkw zapobiegajcych przed naruszaniem tych gwarancji przez osoby trzecie. W kocu obowizek wypeniania wymaga od Pastw podjcia odpowiednich dziaa legislacyjnych, administracyjnych, budetowych, jurysdykcyjnych, promocyjnych i innych, ktre maj na celu pen realizacj tych praw 3.

W zwizku z tym Amnesty International zacza w swoich raportach i publikacjach posugiwa si pojciem naleytej starannoci pastwa w realizacji praw czowieka. Naleyta staranno oznacza midzy innymi rzeczywist gwarancj, e prawa czowieka nie bd amane przez osoby trzecie na przykad firmy prywatne, przedsibiorstwa, ale rwnie osoby prywatne, w tym partnerw i mw kobiet. Ta zmiana perspektywy pozwala mwi o amaniu praw czowieka (czy raczej o niedopenianiu naleytej starannoci w ich przestrzeganiu) przez Polsk w sytuacji, gdy ofiary przemocy wobec kobiet nie s w naszym kraju naleycie chronione4.

Prawa kobiet prawami czowieka. Komentarz Wielu osobom wydaje si, e gwarantowanie kobietom pewnych szczeglnych praw oznacza wydzielanie dla nich osobnej przestrzeni prawnej i jako takie stanowi okazj do naduy. Jako rwne mczyznom gosz zazwyczaj przeciwnicy ustawodawstwa rwnociowego kobiety nie powinny mie jakich szczeglnych praw albo powinny je mie na rwni z mczyznami. Warto jednak przyjrze si argumentom drugiej strony. Wydaje si bowiem, e w wielu aspektach kobiety doznaj opresji wanie z racji przynalenoci do okrelonej pci, w zwizku z czym doprecyzowanie przepisw prawa w tych zakresach mogoby przyspieszy popraw ich sytuacji. Dotyczy to w szczeglnoci przemocy wobec kobiet (ponad 90% sprawcw przemocy w rodzinie to mczyni), gwatw (okoo 98% zgaszanych ofiar to kobiety), handlu kobietami (na ponad 300 przypadkw, z jakimi przez 6 lat dziaania zetkna si Fundacja Przeciwko Handlowi Kobietami La Strada5, tylko w jednym ofiar handlu by mczyzna). Jak pokazuj badania, to kobiety zarabiaj o 20% mniej, pracujc na tych samych stanowiskach co mczyni i tak samo wydajnie. Jak dotd nie odnotowano przypadku mczyzny, ktry byby zdolny do zajcia w ci albo ktry by w ci zaszed. W takiej sytuacji wida jasno, e istniej sfery spoecznej i zawodowej aktywnoci, w ktrych prawa kobiet powinny by szczeglnie chronione. Nie chciaybymy tu rozstrzyga, w jaki konkretnie sposb naleaoby te prawa zapewnia, sdzimy jednak, e wprowadzenie w tym zakresie szczeglnych regulacji prawnych mogoby by rozwizaniem dobrym.
3

4 5

Cyt. za: Ewa Majewska, Marta Kukowska, Przemoc wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych. Podstawowe informacje, Amnesty International Polska, Warszawa 2005 (podkrelenia E.M.). Tekst raportu znajduje si na stronach AI: http://www.amnesty.org.pl/index.php?id=214/. Tame. Obecnie dziaa pod nazw: Fundacja Przeciwko Handlowi Ludmi i Niewolnictwu La Strada.

61

2. Prawa kobiet w przepisach midzynarodowych

Prawa kobiet a prawa innych dyskryminowanych grup konwencje ONZ Po II wojnie wiatowej jako pierwsza z dziedziny praw czowieka podjta zostaa kwestia dyskryminacji rasowej zaowocowao to przyjciem w 1966 roku Konwencji o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Od 1970 roku dziaa rwnie komitet, do ktrego mona kierowa skargi indywidualne i ktremu pastwa strony tej konwencji s zobowizane przekazywa raporty o stanie realizacji jej zaoe. Dopiero 13 lat pniej (w 1979 roku) Narody Zjednoczone przyjy Konwencj o likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. W 1982 roku powoany zosta Komitet ds. Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW), do ktrego (od 2000 roku) mona kierowa skargi indywidualne. 9 stycznia 2003 r. polski parlament 379 gosami, przy 14 przeciwnych i 8 wstrzymujcych si, ratyfikowa protok fakultatywny do tej konwencji umoliwiajcy kierowanie skarg do komitetu. Posowie wszystkich klubw oprcz LPR wypowiadali si za przyjciem tego protokou. W 1989 roku uchwalona zostaa Konwencja o prawach dziecka ONZ. Wanym elementem tej konwencji jest danie zniesienia przemocy wobec dzieci, w tym rwnie kar cielesnych. W Polsce kar cielesnych zakazuje art. 40 konstytucji, natomiast w Ustawie o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie oraz w kodeksie karnym dozwolone zostao karcenie nieletnich. Niestety, granica midzy owym karceniem a stosowaniem kar cielesnych nie zostaa okrelona w sposb jednoznaczny. Dokumentem o znaczeniu postulatywnym jest przyjta w 1993 roku Deklaracja ONZ o eliminacji przemocy wobec kobiet. Cho jest wycznie deklaracj, zawiera niezwykle precyzyjne definicje przemocy wobec kobiet (zostan omwione poniej). Z punktu widzenia realizacji rwnouprawnienia kobiet i mczyzn bardzo wanym dokumentem s rwnie Deklaracja Pekiska oraz Pekiska platforma dziaania ONZ przyjte w 1995 roku. Zawieraj one bardzo konkretne wytyczne dla rzdw i instytucji pastwowych. Platforma obejmuje oprcz tego wyranie wyodrbnion cz powicon rwnouprawnieniu dziewczt, czym wyrnia si wrd innych dokumentw tego typu. Polska dwukrotnie okrelaa i staraa si wdroy w ycie tzw. Krajowy Program Dziaa na rzecz Kobiet 6. Kademu resortowi przydzielano na podstawie Deklaracji Pekiskiej zadania do wykonania (zawiera ona fragmenty zaczynajce si sowami rzdy maj, wic nie byo to zadanie skomplikowane). Niestety, sprawozdania poszczeglnych resortw z realizacji zaoe pokazuj, e cele programu pozostaway na og niewykonane bd zostay zrealizowane w niewielkim stopniu. Sam nacisk pooony na ich wdroenie posiada jednak niewtpliwie znaczenie informacyjne i reformatorskie, std naley przypuszcza, e wywar wpyw na pracownice i pracownikw instytucji pastwowych.
6

Zob. np.: Zuzanna Dbrowska (red.), Krajowy Program Dziaa na rzecz Kobiet, Warszawa 2003.

62

Przepisy europejskie dotyczce praw czowieka dla kobiet Fundamentalnym z punktu widzenia praw czowieka w Europie dokumentem midzynarodowym jest Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci przyjta w 1950 roku przez Rad Europy. Dokument ten okrela podstawowe standardy praw czowieka, do ktrych respektowania i egzekwowania zobowizay si pastwa strony konwencji. Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu rozpatruje skargi wanie na podstawie tej konwencji wszystkie jego orzeczenia dotycz amania praw w niej okrelonych. Z punktu widzenia rwnouprawnienia kobiet i mczyzn najwaniejsze s dwa zapisy zawarte w owej konwencji: zastrzeenie, e dostp do gwarantowanych na jej mocy praw ma odbywa si bez dyskryminacji ze wzgldu na pe, ras oraz inne przyczyny, oraz zawarty wprost w artykule 14. zakaz dyskryminacji ze wzgldu na pe. Dalej omwimy szczegowo zapisy konwencji, natomiast ju tu warto zaznaczy, e dokument ten wprowadzajc obowizek respektowania praw czowieka, gwarantujc prawo do ycia, wolnoci od tortur, do bezpieczestwa osobistego, wolnoci, rzetelnego procesu, poszanowania ycia prywatnego, wolnoci opinii i zrzeszania si oraz zakaz dyskryminacji wyznaczy na wiele lat podstawowe europejskie standardy praw czowieka. Od ponad 50 lat adne pastwo sygnatariusz konwencji nie moe lekceway istnienia tego dokumentu, choby dlatego, e Trybuna w Strasburgu, cho pracuje do powoli, ostatecznie rozstrzyga wszystkie przedoone mu sprawy (pod warunkiem, e speniaj one wyznaczone kryteria) i czsto nakada na pastwa obowizek zadouczynienia czy rewizji przepisw (gdy okazuj si one niezgodne z konwencj lub gdy przy okazji rozpatrywania konkretnego przypadku ujawnione zostan ich race braki). Posiadanie odpowiedniej praktyki i przepisw staje si dla wielu pastw kwesti prestiu. Skarga moe zosta skierowana do Trybunau w Strasburgu po wyczerpaniu wszystkich rodkw prawnych dostpnych w kraju, czyli po orzeczeniu prawomocnego wyroku, od ktrego nie przysuguje ju procedura odwoawcza. Tre skargi musi dotyczy zamania konkretnego artykuu konwencji przez wadze kraju. Przepisy prawa Unii Europejskiej dotycz przede wszystkim rwnouprawnienia kobiet i mczyzn na rynku pracy. To dziki nim polski kodeks pracy zawiera artykuy dotyczce rwnouprawnienia podczas przyjmowania do pracy, trwania umowy oraz rozwizywania stosunku pracy; w zwizku z nimi w kodeksie pracy zdefiniowane zostao rwnie molestowanie i molestowanie seksualne (patrz niej). Wrd dyrektyw Unii naley wspomnie o dyrektywie 76/207/EEC z 9 lutego 1976 roku o wprowadzeniu w ycie zasady rwnego traktowania kobiet i mczyzn w zakresie dostpu do zatrudnienia, szkole zawodowych i awansw oraz warunkw pracy, a take o dyrektywie 97/80/EC z 15 grudnia 1997 roku o ciarze dowodu w sprawach o dyskryminacj ze wzgldu na pe. Ten ostatni dokument obliguje pracodawc do informowania pracownikw i pracownic o tym, e w razie podejrzenia o dyskryminacj ciar dowodu spoczywa na stronie podejrzewanej, czyli pracodawcy (to podejrzewany powinien dowie, e jej nie byo, a nie skarcy/-a, e miaa ona miejsce). 63

3. Prawa kobiet i innych grup dyskryminowanych w przepisach polskich

Prawa kobiet s w polskim prawie chronione w szeregu aktw prawnych. Czsto przepisy te nie zawieraj okrele sugerujcych pe, std mona nabra wraenia, e prawa te s rwnie wane dla kobiet i mczyzn, cho w praktyce tak nie jest. W szczeglnoci przepisy odnoszce si do przemocy w rodzinie (art. 207 kodeksu karnego) oraz przestpstwa zgwacenia (art. 197 kk) odnosz si przede wszystkim do kobiet jako do ofiar i mczyzn jako sprawcw, co potwierdzaj statystyki zjawiska (zasadnicza wikszo ponad 90% sprawcw przemocy domowej i gwatw to mczyni, przytaczajca wikszo ofiar za to kobiety por. dalej, w podrozdziale 4). Najwaniejszym przepisem prawa krajowego jest w Polsce ustawa zasadnicza, czyli Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1997, nr 78 poz. 483). W artykuach 32. i 33. sformuowane zostay podstawowe zasady rwnoci kobiet i mczyzn w Polsce:

Artyku 32. 1. Wszyscy s wobec prawa rwni. Wszyscy maj prawo do rwnego traktowania przez wadze publiczne. 2. Nikt nie moe by dyskryminowany w yciu politycznym, spoecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Artyku 33. Kobieta i mczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej maj rwne prawa w yciu rodzinnym, politycznym, spoecznym i gospodarczym [].

Take kodeks pracy, znowelizowany w 2003 roku, zawiera zakaz dyskryminacji ze wzgldu na pe, ras, orientacj seksualn i inne przyczyny w okresie: przyjmowania do pracy, przebiegu zatrudnienia i zwolnienia z pracy. Kodeks ten zawiera rwnie dwie istotne z punktu widzenia prawa definicje: molestowania i molestowania seksualnego:

Artyku 112. Pracownicy maj rwne prawa z tytuu jednakowego wypeniania takich samych obowizkw; dotyczy to w szczeglnoci rwnego traktowania mczyzn i kobiet w zatrudnieniu. Artyku 183a. 5. Przejawem dyskryminowania w rozumieniu 2 jest take: 1) dziaanie polegajce na zachcaniu innej osoby do naruszania zasady rwnego traktowania w zatrudnieniu,

64

zachowanie, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci albo ponienie lub upokorzenie pracownika (molestowanie). 6. Dyskryminowaniem ze wzgldu na pe jest take kade nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszce si do pci pracownika, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci lub ponienie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mog si skada zyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne).

2)

Dowd winy/niewinnoci (tzw. ciar dowodu) w przypadku molestowania zostaje przeniesiony na podejrzewanego, co jest zasadniczym postpem wzgldem dotychczasowego prawa, gdy to osoba poszkodowana musiaa dowie, e takie naduycie miao miejsce7. Polski kodeks karny nie rnicuje ofiar i sprawcw przestpstw pod wzgldem pci. Ustawodawca w kadym artykule posuy si okreleniami neutralnymi pciowo (sprawca, osoba itp.), cho kodeks odnosi si rwnie do przestpstw, ktrych ofiarami s w praktyce gwnie kobiety, na przykad do zgwacenia czy przemocy domowej. W kodeksie karnym zawarty jest szereg przepisw wanych z punktu widzenia zabezpieczania kobiet i dzieci przed przemoc fizyczn i psychiczn. Jak wskazuje midzy innymi dr Monika Patek z Uniwersytetu Warszawskiego, skoro wikszo sprawcw przestpstwa zncania si nad najbliszymi to mczyni, moe warto byoby okreli pe sprawcw i ofiar? Wedug statystyk policyjnych blisko 96% sprawcw przemocy w rodzinie to mczyni. Gwnym przepisem kodeksu karnego odnoszcym si do przemocy w rodzinie jest artyku 207 dotyczcy zncania si:

Artyku 207 1. Kto znca si zycznie lub psychicznie nad osob najblisz lub nad inn osob pozostajc w staym lub przemijajcym stosunku zalenoci od sprawcy albo nad maoletnim lub osob nieporadn ze wzgldu na jej stan psychiczny lub zyczny, podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. 2. Jeeli czyn okrelony w 1 poczony jest ze stosowaniem szczeglnego okruciestwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 10. 3. Jeeli nastpstwem czynu okrelonego w 1 lub 2 jest targnicie si pokrzywdzonego na wasne ycie, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12.

Warto wyjani, e przestpstwo zncania si jest publicznoskargowe (czyli cigane z urzdu). Oznacza to midzy innymi, e wezwany przez maltretowan kobiet
7

Szczegowe omwienie kwestii rwnouprawnienia w miejscu pracy w kontekcie akcesji do UE zawiera opracowanie Eleonory Zieliskiej, Rwno szans kobiet i mczyzn na rynku pracy, Warszawa 2002. Por. te rozdzia niniejszej ksiki powicony kwestii pracy.

65

funkcjonariusz policji powinien, po stwierdzeniu zaistnienia przestpstwa, niezwocznie poinformowa prokuratur, ssiedzi natomiast powinni niezwocznie informowa policj, jeli zauwa wystpowanie takiego przestpstwa w bezporednim otoczeniu. Tymczasem tak si nie dzieje okoo 75% Polek i Polakw nie reaguje na sygnay przemocy w rodzinie ssiadw, czsta za reakcja policji na wezwanie do poskromienia sprawcy przemocy domowej brzmi: nie bdziemy ingerowa w poycie maeskie 8. Pewn komplikacj w odniesieniu do przestpstwa zncania wnosi pojcie powtarzalnoci zawarte w przepisie kk. Sugeruje ono, e przestpstwo powinno nastpi kilkukrotnie. Ta sugestia nie jest do koca prawdziwa, bowiem nawet jednorazowy akt zncania si, jeli jest wyjtkowo dotkliwy, moe zosta uznany za przestpstwo zncania si 9. Za zncanie si uznajemy wedug Lecha Gardockiego dziaanie lub zaniechanie polegajce na umylnym zadawaniu blu fizycznego lub dolegliwych cierpie moralnych, powtarzajce si lub jednorazowe, lecz intensywne i rozcignite w czasie [], np. bicie, godzenie, straszenie, zniewaanie, wyrzucanie z mieszkania. Z punktu widzenia praw kobiet wany jest kolejny przepis, a w zasadzie seria przepisw odnoszcych si do zjawiska zgwacenia i szerzej wymuszenia czynnoci seksualnych (artykuy 197, 198, 199, 200, 201 kk). Cho ofiar tej formy przemocy padaj nie tylko kobiety, znaczna wikszo (ponad 90%) ofiar to wanie one.

Artyku 197 1. Kto przemoc, grob bezprawn lub podstpem doprowadza inn osob do obcowania pciowego, podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. 2. Jeeli sprawca, w sposb okrelony w 1, doprowadza inn osob do poddania si innej czynnoci seksualnej albo wykonania takiej czynnoci, podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8. 3. Jeeli sprawca dopuszcza si zgwacenia wsplnie z inn osob, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 3. 4. Jeeli sprawca czynu okrelonego w 1-3 dziaa ze szczeglnym okruciestwem, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 5.

Artyku 198 kk wprowadza okrelenie: wykorzystujc bezradno innej osoby lub wynikajcy z upoledzenia umysowego lub choroby psychicznej brak zdolnoci tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postpowaniem, co oznacza kwalifikowan posta przestpstwa zgwacenia. W artykule 199 kk opisana jest inna sytuacja: Kto, przez naduycie stosunku zalenoci lub wykorzystanie krytycznego pooenia, co wskazuje na kolejn sytuacj zgwacenia, tym razem typow dla relacji zawodowych. ciganie sprawcy przestpstwa zgwacenia odbywa si na wniosek osoby poszkodowanej, chyba e jest to osoba maoletnia (poniej 15 roku ycia) lub upoledzona.
8 9

Za: Przemoc w rodzinie a wymiar sprawiedliwoci, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2006. Zob. Lech Gardocki, Prawo karne, wyd. 12, Warszawa 2006, ss. 259-260.

66

Ten wnioskowy charakter przepisu znacznie utrudnia ciganie tej kategorii przestpstw, co podkrelaj prawniczki i organizacje kobiece 10. Oczywicie, ofiary przemocy domowej czsto odwouj si do innych przepisw, jak na przykad zakazu powodowania cikiego uszczerbku na yciu i zdrowiu (art. 156 kk), uszkodzenia narzdu (art. 157 kk), groby karalnej (art. 190 kk), przymusu lub przemocy (191 kk), uderzania lub innego naruszania nietykalnoci fizycznej (art. 217 kk). Wszystkie te przypisy zostay zebrane w aneksie prawnym do niniejszej ksiki. Polskie przepisy nie zakazuj prostytucji w tym sensie, e nie wprowadzaj adnych sankcji dla osb prostytuujcych si. Zabraniaj natomiast czerpania korzyci z prostytucji innych osb oraz handlu ludmi. Tych problemw dotyczy artyku 204 kk (patrz niej oraz w aneksie).

4. Przemoc wobec kobiet rozmiary i krtka charakterystyka zjawiska

W raporcie o przemocy wobec kobiet Amnesty International znajdujemy nastpujc opowie kobiety, ktra przez wiele lat bya ofiar przemocy:

Lipiec 1994 r. Rok po lubie. Uderzy mnie po raz pierwszy. Uderzy kilka razy pici w gow. Dlaczego? Bo le skadaam tapczan u teciw, u ktrych bylimy na urlopie. Nie, to nie art. To wanie w tym miejscu musi si zacz moja historia, historia ycia w przemocy, wiecznym strachu, notorycznym poczuciu zagroenia. To by dla mnie szok. Nasz malutki synek mia wtedy 8 miesicy. Pamitam, jakie miaam zapuchnite oczy, nie wierzyam w to, co si stao. Dzisiaj wiem, e powinnam natychmiast wtedy od niego odej, ale nie zrobiam tego Bo to na pewno jaka chwilowa niedyspozycja, wszystko da si wyjani, szybko o tym zapomnimy, bdzie tak jak dawniej 11.

Przemoc wobec kobiet jest w dokumentach prawa midzynarodowego okrelana jako zjawisko wynikajce z historycznego poddastwa kobiet wobec mczyzn. Wystpuje powszechnie w kadym spoeczestwie, cho jest na og rzadko omawiane publicznie. Bardzo czsto sdzi si, e przestrze prywatna, wic rwnie dom i rodzina, nie podlega prawu i instytucjom, w zwizku z czym nawet jeli inni widz sytuacje przemocowe, nie alarmuj policji. Jak dowodz organizacje kobiece, funkcjonariusze

10

11

Zob. Monika Patek, Rzecz o bezpieczestwie kobiet w prawie karnym, w: Christine Ockrent (red.), Czarna ksiga kobiet, Warszawa 2006. Historia S., Internetowe Forum dla kobiet, cyt. za: E. Majewska, M. Kukowska, Przemoc wobec kobiet, op.cit.

67

czsto sami nie wiedz, e maj obowizek reagowa na tzw. przemoc domow. W zwizku z tym warto przytoczy statystyki dotyczce zjawiska.

Statystyki a) CBOS W lutym 2005 roku przeprowadzone zostay badania opinii spoecznej na temat przemocy w rodzinie. Wynika z nich, e nawet w okoo 40% polskich rodzin moe wystpowa zjawisko przemocy domowej. 7% badanych zna przynajmniej jedn kobiet ofiar przemocy w rodzinie (sprawc jest partner kobiety). 4% badanych deklaruje, e zna wiele takich kobiet, 16% e zna kilka takich kobiet, 17% za zna 1-2 takie kobiety. W sumie 44% ankietowanych zna przynajmniej 1 kobiet ofiar przemocy domowej12. b) Policja Statystyki policyjne informuj nas tylko o tym, ile przypadkw przemocy domowej w ogle zgoszono na policj. W zwizku z tym nie powinny by traktowane jako rdo wiedzy o skali wystpowania zjawiska przemocy domowej organizacje kobiece podkrelaj, e tylko niewielki procent przestpstw zncania si zostaje zgoszony. Warto zaznaczy, e za interwencj dotyczc przemocy w rodzinie uznaje si tylko takie, podczas ktrych wypeniono tzw. niebiesk kart. Skoro tylko 60% policjantw deklaruje jej wypenianie, moemy si domyla, e interwencji przemocowych byo znacznie wicej. Przeprowadzone interwencje 13
Rok Liczba przeprowadzonych interwencji domowych (ogem): w tym dot. przemocy w rodzinie: 2003 593 727 85 512 2004 610 941 92 495 2005 (1. pr.) 283 254 46 897

Ofiary przemocy domowej 14

Rok Liczba ofiar przemocy domowej ogem: w tym: kobiety mczyni dzieci do lat 13 maoletni od 13 do 18 lat 2003 137 299 80 7 32 17 185 527 525 062 2004 150 266 88 9 35 17 388 214 137 527 2005 (1. pr.) 76 742 44 5 18 8 175 373 212 982

12

13

14

Za: Przemoc i konflikty w domu. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2005, http://www.zigzag.pl/cbos/ details.asp?q=a1&id=3277. Cyt za: Raport o zjawiskach patologii spoecznej, stanie przestpczoci i demoralizacji nieletnich oraz przedsiwziciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2004 roku, Komenda Gwna Policji, Warszawa 2005. Tame.

68

Sprawcy przemocy domowej 15

Rok Liczba sprawcw przemocy domowej (ogem): w tym: kobiety mczyni nieletni 2003 83 330 2 861 80 233 236 2004 91 920 3 501 88 180 239 2005 (1. pr.) 46 973 2 032 44 808 133

Czym konkretnie jest przemoc wobec kobiet? Penomocniczka Rzdu RP ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn wyrniaa cztery formy przemocy wobec kobiet: fizyczn, ekonomiczn, seksualn i psychiczn: Przemoc fizyczna to kade agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciau ofiary, mogce prowadzi do blu oraz fizycznych obrae. Przykady: uycie broni, parzenie, polewanie substancjami rcymi i bicie przedmiotami, bicie otwart rk i piciami, kopanie, przytrzymywanie, obezwadnianie, popychanie, szarpanie, odpychanie, duszenie, porzucanie w niebezpiecznej okolicy i nieudzielanie koniecznej pomocy; szczypanie i policzkowanie; zaniedbanie i brak odpowiedniej opieki (w tym odmowa poywienia, zmuszanie do jedzenia i inne), jak rwnie prby zabjstwa oraz zabjstwa dokonane. Przemoc psychiczna to zachowania agresywne zmierzajce do wywoywania atmosfery kontroli, stresu i napicia. Maj one na og charakter poniajcy lub budzcy poczucie zagroenia. Nale do nich: narzucanie wasnych pogldw, zawstydzanie, staa krytyka i wmawianie choroby psychicznej, ograniczanie dostpu do snu i poywienia; zamykanie, kontrolowanie i ograniczanie kontaktu z otoczeniem; wymiewanie pogldw, pochodzenia, wyznania, wyzywanie i upokarzanie; groenie, szantaowanie i domaganie si posuszestwa. Przemoc ekonomiczna to midzy innymi uniemoliwianie dostpu do rodzinnych rodkw finansowych i niezaspokajanie materialnych potrzeb rodziny; zmuszanie do pracy bd zabranianie jej podjcia. Jedn z form przemocy ekonomicznej jest uporczywe niepacenie alimentw i innych zasdzonych wiadcze. Przemoc seksualna to midzy innymi wymuszenie poycia seksualnego oraz innych praktyk seksualnych, take w maestwie czy relacji intymnej16. Wedug Komitetu ds. Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) przemoc wobec kobiet stanowi naruszenie nastpujcych praw: do ycia, do wolnoci od tortur i innych form okrutnego traktowania, do wolnoci i bezpieczestwa, do rwnej z mczyznami ochrony prawnej,
15 16

Tame. Za materiaami opublikowanymi na oficjalnej stronie Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn (http://www.rownystatus.gov.pl/) usunitej z Internetu po likwidacji tego stanowiska.

69

 do rwnoci w rodzinie, do odpowiednich standardw zdrowia fizycznego i psychicznego17. Przemoc wobec kobiet to: maltretowanie przez partnerw, wykorzystywanie seksualne dziewczynek, przemoc zwizana z posagiem, gwat maeski, okaleczanie eskich narzdw pciowych i inne tradycyjne praktyki, ktre s szkodliwe dla kobiet. Zalicza si tu take naruszanie praw osb pracujcych jako pomoc domowa: wizienie ich, brutalno fizyczn wzgldem nich, niewolnicze warunki pracy i przemoc seksualn (Deklaracja ONZ o eliminacji przemocy wobec kobiet z 1993 roku). Fizyczna, seksualna i psychiczna przemoc wystpujca w rodzinie to: jednorazowe albo powtarzajce si umylne dziaanie lub zaniechanie naruszajce prawa lub dobra osobiste osb wymienionych w pkt 1 [najblisi, wsplnie mieszkajcy lub gospodarujcy przyp. E.M.], w szczeglnoci naraajce te osoby na niebezpieczestwo utraty ycia, zdrowia, naruszajce ich godno, nietykalno cielesn, wolno, w tym seksualn, powodujce szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a take wywoujce cierpienia i krzywdy moralne u osb dotknitych przemoc (Ustawa z dn. 29 lipca 2005 roku o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie; definicja dotyczy ofiar przemocy bez wzgldu na pe).

Flirt i napastowanie. Jak odrni zaloty od zachowa niechcianych? Jedn z najczciej stosowanych form przemocy wobec dziewczt jest napastowanie ich przez rwienikw oraz przez obcych mczyzn w rodkach lokomocji. Jeli chodzi o seksualne napastowanie przez rwienikw, to czsto jest ono niesusznie mylone z zalotami czy podrywaniem. Wikszo osb uczestniczcych w prowadzonych przez nas zajcia nie miaa jednak adnego kopotu z odrnieniem flirtu od napastowania18. Zalotami z pewnoci nie s: wyzwiska, krzywdzce przezwiska, wymiewanie, sprone odzywki; rozbieranie, zdzieranie odziey, zadzieranie spdnic; obmacywanie, obnaanie si, prezentowanie pornografii; bicie, szarpanie, niechciane pocaunki itp. Innym problemem jest napastowanie, z jakim dziewczta spotykaj si w rodkach komunikacji publicznej. Mczyni czsto pozwalaj sobie np. na obmacywanie dziewczyn pod pozorem toku. Dziewczta na og nie reaguj, wic rwnie nie odsuwaj si od sprawcy, uwaajc, e bdzie niestosowne, jeli zwrc mu na gos

17

18

Rekomendacja generalna Komitetu CEDAW nr 19, za: Making rights a reality. The duty of states to address violence against women, Amnesty International Publications, 2004, s. 14. Zob. rwnie scenariusze lekcji dotyczce napastowania opracowane przez Ann Woosik i Ew Majewsk: Dziewczta i chopcy. Bez lku, bez uprzedze, bez przemocy, modu Przeam przemoc, zamieszczony w niniejszym poradniku oraz na stronie internetowej http://wstronedziewczat.home.pl/06.php

70

uwag. Zjawiska tego dowiadczyo co najmniej kilka osb w grupach, z ktrymi prowadziymy zajcia, dlatego zwrciymy na nie uwag. Wskazwki, jak reagowa na takie zjawiska, podajemy dalej.

Handel kobietami Za jedn z form przemocy wobec kobiet czsto uznaje si zjawisko handlu kobietami. Przytoczmy definicj handlu ludmi zaproponowan przez Fundacj przeciwko Handlowi Ludmi i Niewolnictwu La Strada:
Handel ludmi oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osb, z zastosowaniem grb lub uyciem siy bd te z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w bd, naduycia wadzy lub wykorzystania saboci, wrczenia lub przyjcia patnoci albo korzyci dla uzyskania zgody osoby majcej kontrol nad inn osob, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystywanie prostytucji innych osb lub inne formy wykorzystania seksualnego, prac lub usugi o charakterze przymusowym, niewolnictwo bd praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunicie organw 19.

O handlu kobietami czsto mwi si: handel ywym towarem. Jest to okrelenie uznawane za stereotypowe i dyskryminujce, w zwizku z tym sugerujemy, eby si nim nie posugiwa. Nazywanie kobiet towarami wpisuje si w seksistowsko nacechowany dyskurs przedmiotowego traktowania kobiet. Posugiwanie si takim nazewnictwem jest przejawem dyskryminacji i moe wspiera poczucie niszej wartoci u kobiet. Poza tym stanowi przejaw bagatelizowania problemu nieludzki charakter handlu ludmi polega przecie wanie na tym, e jako towar potraktowani zostaj ywi ludzie. Fundacja La Strada i kilka innych organizacji prowadz edukacyjne zajcia prewencyjne dotyczce zagadnienia handlu ludmi. Wiele szk skorzystao ju z tych zaj i wydaje nam si, e najlepszym pomysem na przeprowadzenie zaj o tej tematyce bdzie wanie zaproszenie pracownic tej fundacji20. Omawiajc zagadnienie z modzie, warto szczeglnie mocno podkreli, i przypadki handlu ludmi zdarzaj si we wszystkich krajach i we wszystkich grupach spoecznych. Cho stabilna sytuacja finansowa, bezpieczestwo od przemocy w rodzinie i szanse na zdobycie legalnej pracy stanowczo zmniejszaj ryzyko zostania ofiar handlu ludmi, przypadki tego zjawiska maj miejsce rwnie tam, gdzie najmniej mona by si ich spodziewa. Przedstawicielki La Strady wyrniaj dwie formy zjawiska handlu kobietami: wewntrz okrelonego kraju (kraj pochodzenia ofiary jest krajem docelowym); wywoenie kobiet z jednego kraju do innego (zwizane z przekraczaniem granicy).
19 20

Cyt. za: strona internetowa Fundacji La Strada, http://www.strada.org.pl/. Kontakt jest podany na stronie http://www.strada.org.pl/.

71

Sprawcami handlu ludmi s najczciej osoby znane ofierze, czsto zdarza si, e okazuj si nimi partnerzy czy osoby nalece do rodzin kobiet. Dlatego warto uczuli dziewczta, a take chopcw, e: propozycje bajecznej kariery zagranicznej mog by nieuczciwe; w wielu krajach obowizuj zezwolenia na prac. Jeli kto oferuje nam wyjazd do takiego kraju i nie mwi nic o zezwoleniach, jego oferta moe by nieuczciwa; paszport jest dokumentem, ktrego nikt nie moe nam zabra. Wszelkie sytuacje i prby odbierania nam dokumentw tosamoci s przestpstwami i naley je zgasza na policj; Fundacja La Strada prowadzi telefon dla ofiar handlu ludmi oraz udziela informacji zwizanych ze zjawiskiem. Warto tam zadzwoni, gdy otrzymujemy ofert pracy, ktra budzi nasz nieufno: +48 (0)22 6289999 21; handel ludmi najczciej wie si z przemoc, gwatami, szantaem, filmowaniem ofiar w sytuacjach erotycznych i groeniem im upublicznieniem nagra; prbami zastraszenia, prac niewolnicz; ofiary handlu ludmi wracaj do rwnowagi psychicznej przez cae lata, czasem przez cae ycie.

Krtka charakterystyka skutkw przemocy wobec kobiet Wiele autorek i autorw porwnuje skutki przemocy wobec kobiet do skutkw, jakie na mczyzn wywiera przebywanie na froncie wojennym. Judith Herman, jedna z najlepszych badaczek zjawiska, okrela kobiety, ktre pady ofiary przemocy, jako chore na nerwic frontu domowego 22. Zazwyczaj do opisania psychologicznych konsekwencji przemocy domowej uywa si okrelenia zesp stresu pourazowego, ktre oznacza jednostk chorobow stanowic reakcj na niezwykle gwatowne zdarzenie. Osoby jej doznajce s odrtwiae, ale przeywaj niepokj, s niespokojne, miewaj stany lkowe zwizane z obaw powtrzenia si gwatownego zdarzenia. Skutki fizyczne przemocy wobec kobiet s czsto bardzo drastyczne Jzef Pasierb, lekarz specjalista w zakresie medycyny sdowej, twierdzi, e bardzo czsto zgaszaj si do niego kobiety z poamanymi koczynami, wylewami wewntrznymi, krwotokami. Najgorsi s sprawcy bijcy tam, gdzie uderzenia nie zostawiaj ladw w gow, amicy koczyny. W 2000 roku Jzef Pasierb przyjmowa dziennie 5-7 pobitych przez partnerw kobiet, okoo 1/3 z nich miaa lady przemocy kwalifikowane jako naruszenie czynnoci narzdu na okres powyej 7 dni (art. 157 kk)23.

21 22 23

Na stronach internetowych Fundacji podane s dni i godziny, w ktrych mona szuka porady. Zob. Judith Lewis Herman, Przemoc w rodzinie. Uraz i powrt do rwnowagi, Gdask 1998. Za: Obdukcja. Rozmowa z Jzefem Pasierbem, lekarzem specjalist w zakresie medycyny sdowej, kwartalnik Centrum Praw Kobiet Prawo i Pe, 1/2002, Warszawa 2002.

72

Gwat na randce i gwat maeski Do najbardziej rozpowszechnionych przesdw na temat gwatu naley ten, e sprawca tego przestpstwa to osoba nieznana wczeniej ofierze. Jak pisz autorki wydanego przez Centrum Praw Kobiet poradnika Jeli jeste ofiar gwatu, tylko 9% sprawcw przestpstwa zgwacenia to osoby nieznane wczeniej ofierze gwatu 24. Dlatego informowanie o przeciwdziaaniu i zapobieganiu temu przestpstwu naley rozpocz wanie od tej informacji. Najbardziej skomplikowane mog si okaza takie sytuacje, gdy sprawc jest ukochany lub maonek ofiary. Sytuacje te s o tyle trudne, e bardzo wiele osb wci wierzy w to, e maonek ma prawo egzekwowa maesk powinno, ukochany za rwnie moe wymusi wspycie. Nie jest to prawd przekonuj o tym tak publikacje Centrum Praw Kobiet i innych organizacji kobiecych, jak i autorzy podrcznikw do prawa karnego, jak choby cytowany ju prof. Lech Gardocki. Dr Monika Patek zwraca uwag na to, e wyobraenia kobiet o przymusie i przemocy rni si od wyobrae, jakie posiadaj na ten tematy mczyni. W polskich sdach nadal bardzo czsto niesusznie uznaje si, e kobieta musi aktywnie walczy z napastnikiem, tymczasem bardzo wiele kobiet nie reaguje przemoc na przemoc po prostu dlatego, e nigdy ich tego nie nauczono. Std przewiadczenie, e kobieta musi stawia opr, by mona byo mwi o gwacie, jest fikcj. Wystarczy, e mwi nie 25. Wie si z tym kolejny przesd: wiele osb uwaa, e kobiety mwic nie, chc powiedzie tak. Odmowa wspycia nie jest flirtowaniem, tylko decyzj kobiety, e wspy nie chce. Nikt nie ma prawa jej do tego zmusza. Wiele osb uwaa, i jeli kobieta wczeniej pia alkohol ze sprawc, posza z nim na spacer lub do kina itp., to wyrazia w ten sposb zgod na wspycie. Nie jest to prawd. Stanowi to olbrzymi problem modych dziewczyn, ktre czsto padaj ofiar gwatu na dyskotekach, randkach czy spotkaniach z kolegami lub partnerami. Naley stanowczo oddziela wiadom zgod na wspycie od sytuacji przymusu. Istnieje rwnie stereotyp, w myl ktrego dziewczyna lub kobieta ubrana atrakcyjnie, kokieteryjna czy zalotna prowokuje swoim strojem czy zachowaniem mczyzn. Naley tu stanowczo zaznaczy, e kultura i cywilizacj ludzka tym rni si od stada zwierzt, e ludzie potrafi opanowa swoje instynkty, a nawet maj obowizek to uczyni, gdy inne osoby nie ycz sobie z nimi wspy.

Jak zapobiega przemocy? Najlepszym sposobem zapobieenia przemocy wobec kobiet byoby spoeczne, ekonomiczne i kulturowe zrwnanie ich pozycji z pozycj mczyzn. Wtedy wszyst-

24

25

Ludmia Tomaszewska, Jeli jeste ofiar gwatu, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2006, poradnik dostpny on-line: http://www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_103.pdf. Por. M. Patek, Rzecz o bezpieczestwie kobiet w prawie karnym, op.cit.

73

kie uzasadnienia, na jakie powouj si sprawcy przemocy wobec kobiet, straciyby wano. Poniewa jednak nie yjemy w spoeczestwie zrealizowanej rwnoci pci i nieprdko ono powstanie, edukacj oraz dziaania w sferze prawa, kultury, polityki czy ekonomii traktowa naley jako wane dziaania zapobiegajce przemocy wobec kobiet, nawet jeli rezultaty przynie mog dopiero w duszej perspektywie. Do zapobiegajcych przemocy wobec kobiet dziaa przynoszcych bardziej bezporednie skutki naley niewtpliwie edukacja rwnociowa bd dotyczca praw czowieka oraz praw kobiet. wiadomo, e przemoc wobec kobiet to przestpstwo, moe skutecznie powstrzyma wielu potencjalnych sprawcw. Na niektrych due wraenie robi znajomo sankcji, ktre w przypadku przestpstw przeciw wolnoci seksualnej s naprawd wysokie. Inn strategi jest wyksztacanie u dziewczt postaw asertywnoci i wiadomoci wasnych praw. Dziewczta wiadomie dbajce o swoje bezpieczestwo, nieobawiajce si informowa innych o wasnych potrzebach i oczekiwaniach maj wiksze szanse nie pa ofiar przemocy 26. Zagadnienie niechcianych flirtw i napastowania warto z modzie omwi podczas lekcji wychowawczej czy przygotowania do ycia w rodzinie. To jest temat interesujcy w wieku dojrzewania, a podejmujc z modzie rozmow (bd organizujc spotkanie ze specjalistk, np. seksuolok), moemy naprawd doprowadzi do zrozumienia przez obie strony rnicy midzy flirtem i napastowaniem. Poza tym proponujc rozmow na ten temat, dajemy modziey bardzo wyrany sygna, e problem napastowania jest wany, e nie naley go myli z flirtem oraz e zaloty niebdce napastowaniem przynosz ostatecznie znacznie lepszy skutek ni te oparte na przymusie.

Jak reagowa na przemoc bezporednio w sytuacji zagroenia? Kilka sugestii na wszelki wypadek Oczywicie nie istnieje czarodziejskie, zawsze skuteczne zaklcie mogce nas uratowa w kadej moliwej sytuacji. Istnieje natomiast szereg dziaa i strategii, ktre sprawnie i szybko wykorzystane, mog nam pomc w razie niebezpieczestwa. W sytuacji zagroenia przemoc naley niezwocznie przystpi do dziaania. Krzyk, obrona fizyczna, gone informowanie o tym, co si dzieje, mog wiele zmieni. Krzyk czsto paraliuje sprawc, co daje ofierze odrobin czasu. Naley stara si jak najszybciej uwolni i uciec, nawet jeli mamy tylko poczucie zagroenia, a sprawca jeszcze nie podj adnych dziaa. Polskie prawo karze nawet za groby wic gdy usyszymy, e kto zamierza wyrzdzi nam krzywd, warto czym prdzej ucieka i ewentualnie poinformowa napastnika o konsekwencjach jego/jej sw. Parali woli w sytuacji uwiadomienia sobie zagroenia jest najgorszy, dlatego warto uczennice i uczniw przekona, e zawsze lepiej, gdy sprbuj unikn najgorszego.

26

Zob. strona internetowa WenDo Samoobrony i Asertywnoci Dla kobiet i Dziewczt: http://www.wendo.org.pl/.

74

Samoobrona dla kobiet i dziewczt jest przedmiotem szeregu kursw i zaj dostpnych rwnie w Polsce. Szczeglnie polecamy zajcia WenDo - Samoobrona i Asertywno dla Kobiet i Dziewczt 27 (skrt od angielskiego sowa women: kobiety i japoskiego do: droga czyli droga kobiet) kursy przygotowane przez specjalistki w zakresie praw i psychologii kobiet. WenDo jest strategi zapobiegania przemocy oraz samoobrony, natomiast jej gwnym celem jest wyksztacenie i uruchomienie u kobiet strategii obronnych. WenDo nie jest sztuk walki. W Polsce dostpne s rwnie inne zajcia samoobrony dla kobiet, w tym przygotowywane przez policj. Skuteczn reakcj na napastowanie w autobusie czy innym rodku komunikacji jest gone zwrcenie sprawcy uwagi; mona rwnie poskary si innej pasaerce lub innemu pasaerowi, e ma miejsce napastowanie. Mona odsun si na znaczn odlego lub zmieni wagon (pojazd). Jeli nic nie przynosi rezultatu, naley zwrci si do kierowcy.

Jak pomc ofierze przemocy? Osoba, ktra staa si ofiar przemocy, czsto wini za to sam siebie. Podstawow spraw jest wic, by nigdy nie dopuszcza do siebie takich odczu oraz by nie traktowa osoby, ktra dowiadczya przemocy, jako osoby winnej. Winnym jest sprawca, bez wzgldu na jego pozycj, pe i samopoczucie. Jeli mamy do czynienia z ofiar przemocy, powinnimy przynajmniej kilka razy zwrci jej uwag na to, e nie powinna obwinia samej siebie za zaistnia sytuacj. Osoby niezajmujce si profesjonalnie prac z ofiarami przemocy nie powinny prbowa odgrywa roli psychologw. Czym innym jest wysucha zwierze, a czym innym udzieli profesjonalnej pomocy psychologicznej. Cho osoba, ktra dowiadczya przemocy, z pewnoci odczuje ulg, gdy bdzie moga komu o swoich dowiadczeniach opowiedzie, nie moemy nagle sta si zawodowcami. Powinnimy zaproponowa takiej osobie pomoc psychologiczn (wiadczy j wiele organizacji kobiecych w caym kraju, w bibliografii podajemy list kontaktw; wsparcia udzielaj take niektre placwki suby zdrowia, pomoc spoeczna, zawodowi psychoterapeuci itd.). Jeli jest to osoba nieletnia, powinnimy zwrci si do pedagoga lub pedagoki. Bardzo wan form pomocy ofiarom przemocy wobec kobiet jest pomoc prawna bd informacja, gdzie tak pomoc mona uzyska. W caym kraju dziaa specjalny telefon dla ofiar przemocy w rodzinie (0801 120002, opata za cae poczenie wynosi 35 gr) obsugiwany przez stowarzyszenie Niebieska Linia. Stowarzyszenie to udziela take porad o placwkach pomocowych dziaajcych w caym kraju. Informacje o organizacjach i instytucjach pomagajcych kobietom w caej Polsce znajduj si rwnie na stronach internetowych Fundacji Orodek Informacji rodowisk Kobiecych Oka 28 oraz Centrum Praw Kobiet 29.
27 28 29

Tame. http://www.oska.org.pl/. http://www.cpk.org.pl/.

75

Gdy ofiar przemocy jest osoba nieletnia Teoretycznie, kady przypadek przemocy w rodzinie powinien by przez nauczycieli i nauczycielki bezzwocznie zgaszany policji lub do prokuratury. Przestpstwo zncania si jest publicznoskargowe (czyli cigane z urzdu), nauczycielka za jest w pewnym sensie przedstawicielk pastwa. Niestety, stereotyp na temat prywatnego charakteru przemocy domowej jest czsto tak silny, e wolimy przymyka oczy na smutn rzeczywisto. W Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie moemy jednak przeczyta:
Art. 12. Osoby, ktre w zwizku z wykonywaniem swoich obowizkw subowych powziy podejrzenie o popenieniu przestpstwa z uyciem przemocy wobec czonkw rodziny, powinny niezwocznie zawiadomi o tym policj lub prokuratora.

Nauczyciele i nauczycielki powinni realizowa ten przepis. W sytuacji, gdy ucze lub uczennica sami prosz o pomoc, dziaa jest znacznie atwiej. Gorzej, gdy widzimy, e uczniowie ukrywaj to, co si z nimi dzieje. Jeli jestemy wychowawcami, powinnimy przynajmniej zapyta, czy ucze/uczennica dobrze si czuje, czy nie potrzebuje pomocy. Tego typu rozmowa absolutnie nie powinna odbywa si w towarzystwie osb trzecich. Dzieci i modzie bardzo czsto potwornie wstydz si dowiadczanej przemocy i ich podstawowym celem jest jej ukrycie. W zwizku z tym warto dowiedzie si o organizacjach spoecznych (np. kobiecych) wiadczcych pomoc w najbliszej okolicy bd wrcz zasugerowa skorzystanie z anonimowego telefonu zaufania dla ofiar przemocy w rodzinie (0801 120002). Warto pamita, e przemoc wobec kobiet i wobec dzieci to nie tylko przemoc fizyczna. Wszelkie informacje o przemocy psychologicznej, wizieniu, zastraszaniu, groeniu modziey i dzieci rwnie powinny budzi nasz uwag. Przestpstwo zgwacenia jest publicznoskargowe, gdy ofiara ma mniej ni 15 lat. W takiej sytuacji powinnimy od razu zgasza to na policj. Oprcz tego konieczny jest kontakt z rodzicami (pod warunkiem, e adne z nich nie jest sprawc, co, niestety, rwnie si zdarza) oraz z psychologiem (tu rwnie pomocny moe by telefon Niebieskiej Linii). Zjawisko przemocy wobec kobiet podsumowanie Zjawisko przemocy wobec kobiet, przemocy w rodzinie i przemocy wobec dziewczt niewtpliwie wymagayby szerszego omwienia. Lecz ju nawet to skrcone opracowanie wskazuje, e problem jest znaczcy, dotyczy gwnie kobiet i dziewczt oraz e istniej narzdzia prawne i instytucjonalne, by mu si przeciwstawi. Najwaniejsza jest oczywicie wiadomo praw oraz wola powstrzymania i zapobieenia przemocy. W bibliografii i aneksie prawnym zamieciymy dalsze, bardziej szczegowe informacje, w tym rwnie fragmenty kluczowych aktw prawnych, linki do dostpnych w Internecie (nieodpatnie) poradnikw prawnych i psychologicznych dla ofiar przemocy oraz do gotowych scenariuszy lekcji o napastowaniu seksualnym, stereotypach, emocjach i innych kwestiach wanych w okresie dojrzewania. 76

5. Prawa reprodukcyjne
Bardzo istotn czci praw kobiet s ich prawa zwizane z kontrolowaniem urodze zdrowiem seksualnym, antykoncepcj i aborcj. Prawa te, nazywane cznie prawami reprodukcyjnymi, stay si szczeglnie wane w latach midzywojennych, gdy zaczto produkowa prezerwatywy na du skal oraz gdy kobiety zaczy si domaga prawa do aborcji (koci katolicki uzna aborcj za niezgodn z doktryn dopiero w XIX wieku, decyzja ta wpyna na polityk wikszoci pastw wczeniej aborcja nie bya karana). Potem, w latach 60. XX wieku, temat powrci w zwizku z masow produkcj farmakologicznych rodkw antykoncepcyjnych. Aby zrozumie, czym s prawa reprodukcyjne, naley najpierw skonstruowa pojcie zdrowia reprodukcyjnego. Pekiska platforma dziaania, dokument ONZ z 1995 roku, w wyniku ktrego pastwa zobligowane s midzy innymi do przyjmowania planw dziaa na rzecz kobiet, okrela zdrowie reprodukcyjne jako:

stan penego dobrostanu [well-being] w aspekcie zycznym, psychicznym i spoecznym, a nie wycznie brak choroby lub niedomaga, we wszystkich sprawach zwizanych z ukadem rozrodczym oraz jego funkcjami i procesami [art. 94].

Realizacja takiego stanu wymaga odpowiednich rodkw prawnych, instytucjonalnych i edukacyjnych. W zwizku z tym Pekiska platforma dziaania wprowadza rwnie definicj praw reprodukcyjnych:

prawa reprodukcyjne s czci praw czowieka []. Prawa te opieraj si na uznaniu fundamentalnego prawa wszystkich par i jednostek do wolnego i odpowiedzialnego decydowania, ile, kiedy oraz w jakich odstpach czasu chc mie dzieci, jak rwnie do informacji i rodkw umoliwiajcych osignicie tego celu, a take do moliwie najlepszego zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego.

Dostp do informacji na temat zdrowia reprodukcyjnego, praw i rodkw w tym zakresie jest w Polsce nadal bardzo ograniczony. Udzielaj ich organizacje pozarzdowe, seksuolodzy i psychologowie oraz lekarze, jednake powinny one by dostpne rwnie w szkoach. Jeli chodzi o prawa kobiet, powinny by one szczeglnie chronione podno, zwizane z ni zmiany w ciele oraz jej wpyw na ycie kobiet nadal s czsto lekcewaone. Tymczasem w Platformie dziaania czytamy:

77

Prawa kobiet jako prawa czowieka obejmuj ich prawo do sprawowania kontroli nad swoj seksualnoci, cznie ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, oraz do wolnych i odpowiedzialnych decyzji w tych sprawach, podejmowanych bez przymusu, dyskryminacji i przemocy.

Kwesti szczeglnie draliw jest problem prawa do aborcji. Polskie prawo (Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy) okrela nastpujce przypadki, w ktrych zabieg ten jest legalny:
1. 2. cia stanowi zagroenie dla ycia lub zdrowia kobiety ciarnej, badania prenatalne lub inne przesanki medyczne wskazuj na due prawdopodobiestwo cikiego i nieodwracalnego upoledzenia podu albo nieuleczalnej choroby zagraajcej jego yciu, zachodzi uzasadnione podejrzenie, e cia powstaa w wyniku czynu zabronionego [art. 4a].

3.

Jeli chodzi o sytuacj dziewczt, bardzo wany jest fragment ustawy opisujcy obowizki szkoy wobec dziewczt w ciy:
3. Szkoa ma obowizek udzieli uczennicy w ciy urlopu oraz innej pomocy niezbdnej do ukoczenia przez ni edukacji, w miar moliwoci nie powodujc opnie w zaliczaniu przedmiotw. Jeeli cia, pord lub pog powoduje niemoliwo zaliczenia w terminie egzaminw wanych dla cigoci nauki, szkoa zobowizana jest do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla kobiety, w okresie nie duszym ni 6 miesicy [art. 2].

Ustawa obliguje rwnie szkoy do wprowadzenia do programu nauczania lekcji o yciu seksualnym czowieka:
Art. 4. 1. Do programw nauczania szkolnego wprowadza si wiedz o yciu seksualnym czowieka, o zasadach wiadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartoci rodziny, ycia w fazie prenatalnej oraz metodach i rodkach wiadomej prokreacji.

Partnerstwo, zdrowie i prawa kobiet. Antykoncepcja Zdrowie reprodukcyjne kobiet obejmuje rwnie kwesti dobrowolnoci. Kobieta nie moe by zmuszana do rozmnaania, nie jest rwnie akceptowalne, by lekcewaono jej wol posiadania potomstwa. Dokumenty krajowe i midzynarodowe zwracaj 78

rwnie uwag na wspodpowiedzialno obojga partnerw za konsekwencje ich ycia seksualnego, w tym za potomstwo. Powszechne przekonanie dotyczce wycznej odpowiedzialnoci kobiet za ich zdrowie reprodukcyjne jest niestety stereotypem w rzeczywistoci odpowiedzialni za sytuacj kobiet s rwnie ich partnerzy, rodziny, szkoy i instytucje publiczne, w tym zdrowotne. W Polsce dostpnych jest wiele rnorodnych rodkw antykoncepcyjnych. Poza prezerwatywami, dostpnymi powszechnie, s one wydawane na recept, aden nie jest aktualnie dotowany przez pastwo. Najpopularniejsze s hormonalne tabletki regulujce cykl miesiczny i zapobiegajce zajciu w ci, od niedawna dostpne rwnie w wersji plastrw i zastrzykw. Dostpna jest rwnie antykoncepcja postkoitalna, ktrej nie naley myli z tabletk wczesnoporonn, gdy jest to rodek dziaajcy do 72 godzin po stosunku. Szczegowe informacje na temat dostpnych w Polsce rodkw antykoncepcyjnych mona znale na stronach internetowych Federacji na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny 30. Informujc modzie o antykoncepcji, naley oczywicie zwrci jej uwag na problem odpowiedzialnoci i partnerstwa. Partnerstwo nie oznacza wycznie oboplnej zgody na wspycie, ale rwnie tak jego realizacj, by bya komfortowa i bezpieczna dla obojga partnerw. Oznacza wiedz o ciele i zdrowiu czowieka, o preferencjach i oczekiwaniach drugiej strony oraz o tym, czego druga osoba sobie nie yczy. Partnerstwo i odpowiedzialno w zwizku dwojga ludzi to rwnie obowizek zaakceptowania przez mczyzn woli kobiety w odniesieniu do rodkw zapobiegania ciy. Nieprawd jest, e ustpstwo mczyzny stanowioby tu przejaw nierwnoci. Dowodem szacunku i partnerskiego podejcia do partnerki jest ze strony partnera akceptacja jej woli w zakresie zabezpieczania si przed ci, cho oczywicie sytuacj optymaln byby wsplny wybr strategii antykoncepcyjnej. Niemniej jednak, biorc pod uwag to, e cia jest ostatecznie ingerencj w ciao kobiety, a nie w ciao mczyzny, to do jego obowizkw powinno nalee zaakceptowanie woli drugiej strony. Partnerstwo oznacza rwnie respektowanie woli i preferencji drugiej strony. W skrajnych przypadkach zaprzeczeniem partnerstwa okazuje si gwat wymuszenie stosunku seksualnego, rwnie popularny na randkach, jak i wrd maestw. Szczcie i zdrowie ludzie wymaga ich umiejtnoci porozumienia si w zakresie seksualnoci, tak jak w kadym innym. Modzie powinna by uczona nie tylko tego, e kobieta jest rwnie czowiekiem, ale take tego, co taka konstatacja w praktyce oznacza. W szczeglnoci dotyczy ona spraw zwizanych ze zdrowiem reprodukcyjnym kobiet zapewnienie im bezpieczestwa, posiadania przez nie penej informacji o zdrowiu, rodkach antykoncepcyjnych, dostpu do profesjonalnej i nieodpatnej opieki medycznej powinno by obowizkiem pastwa oraz bliskich kobietom osb. Praktyka ycia seksualnego to czasem (w przypadku dugotrwaych relacji) wielokrotnie powtarzane sytuacje i aktywnoci, to dwie uczestniczce w nich osoby, ktre nie mog siebie nawzajem rani i naraa na zagroenie. To szereg zjawisk od komunikacji werbalnej i kontekstu spoeczno-kulturowego po bardzo subtelne odczucia ciaa, zmiany nastrojw oraz potrzeb. Do trafnego odczytania caego bogactwa sfery
30

http://www.federa.org.pl/.

79

intymnoci potrzebna jest pewna wraliwo i delikatno oraz wiedza. Szczcie dwojga ludzi w yciu seksualnym wymaga pewnej wiedzy kadego i kadej z nich, inaczej komfort ich poycia zostanie zaprzepaszczony w otchani dobrych chci. W zwizku z tym koniecznoci wydaje si przynajmniej bazowa informacja o ciele, doznaniach i aktywnociach seksualnych, ktra w ogle umoliwi doznanie przyjemnoci przez prowadzcych ycie seksualne ludzi. Warto wskaza modziey odpowiedni literatur, filmy i strony internetowe, gdzie znajdzie wicej informacji na ten temat. W bibliografii podajemy niektre takie rda. Warto rwnie zwrci uwag na to, e seksualno nie jest wycznie aktywnoci cielesn oraz przedmiotem wiedzy i bada naukowych. Towarzysz jej bardzo konkretne emocje, ktre czsto niezmiernie atwo zrani. Cho modziey moe wydawa si inaczej, warto zwrci jej uwag na to, e ostatecznie realizacja popdw nie jest jedynym celem ycia ludzi, w zwizku z czym tworzenie odpowiedniej atmosfery zaufania, wzajemnego szacunku oraz szczcia jest rwnie wane, jeli nie waniejsze ni kompetencja w zakresie technik seksualnych. Lekcja powicona yciu seksualnemu moe paradoksalnie pomc rozwiza szereg problemw, z jakimi nauczycielki i nauczyciele mierz si podczas zaj. Agresja seksualna, werbalne naduycia i nieprzyzwoite gesty bardzo czsto wynikaj std, e modzie spodziewa si, i sfer seksualnoci ogranicza zakaz. Tymczasem w gruncie rzeczy problemem czsto okazuje si to, e ich rozbudzonej w wieku pokwitania pciowoci towarzyszy kompletna nieznajomo bazowych faktw dotyczcych wspycia, seksualnoci, czuoci i relacji midzyludzkich. Usytuowanie takiej rozmowy czy lekcji w szerszym kontekcie ich emocji, lkw i pragnie moe sta si okazj nie tylko do wyjanienia podstawowych nieporozumie i sporw, ale rwnie do stworzenia atmosfery zaufania i zrozumienia, tak potrzebnej do dobrego funkcjonowania szkoy. AIDS i bezpieczny seks W dzisiejszych czasach najniebezpieczniejsz, cho nie jedyn, chorob przenoszon drog pciow jest AIDS. Jest to choroba miertelna, ktra polega na drastycznym obnieniu odpornoci organizmu. Cho istnieje wiele lekarstw spowalniajcych przebieg choroby i przeduajcych ycie osb zakaonych wirusem HIV o wiele lat, nie naley lekceway zagroenia t chorob. Jak dowodz dziennikarze, Polacy bardzo czsto przywo t chorob z zagranicy31. Niska wiadomo skutecznoci prezerwatyw oraz sposobw zakaania wirusem HIV powodujcym chorob sprawia, e wiele osb decyduje si na ryzykowne kontakty seksualne. Ryzyko to przede wszystkim stosunek z osob nieznan lub z drugiej strony rezygnacja z wykonania bada po stosunku z tak osob. W Polsce nadal lekcewaone s testy na obecno wirusa HIV w organizmie, cho wiele placwek wykonuje je za darmo. Jak kada choroba miertelna, rwnie AIDS budzi lk i stereotypizacj. Stereotypami obcione s rwnie informacje o prezerwatywach: przez wiele lat upowszechniano nieprawdziwe informacje o tym, e prezerwatywy nie zabezpieczaj
31

Por. Jakub Janiszewski, Biedni Polacy patrz na HIV, Gazeta Wyborcza, 11.03.2007.

80

przed wirusem HIV. Jest dokadnie odwrotnie prezerwatywy s najskuteczniejszym zabezpieczeniem przed wirusem powodujcym AIDS, czego dowodzi choby wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO).

6. Wskazwki metodologiczne
Podczas naszych zaj powiconych prawom kobiet, przemocy wobec kobiet oraz seksualnoci napotykaymy na liczne spory i kontrowersje. Postaramy si je zaprezentowa wraz z sugerowanymi rozwizaniami, ktre w przypadku naszych zaj i grup okazay si skuteczne. Spraw fundamentaln jest takie prowadzenie zaj, by nie zrani uczu osb, ktre s naszymi uczennicami czy uczniami i dowiadczaj przemocy domowej, przemocy seksualnej bd jakiejkolwiek innej. Wszelkie arty, dowcipy itp. s w takiej sytuacji wykluczone, gdy pomimo naszych najlepszych intencji mog by odebrane jako wymiewanie czyjego dramatu. a) Ujawnienie wasnych dowiadcze przemocowych przez uczennic czy ucznia Czasem podczas takich zaj, zwaszcza gdy atmosfera jest spokojna, a grupa zintegrowana, zdarza si, e kto zaczyna nagle mwi o jakim swoim przemocowym przeyciu. W takiej sytuacji oczywicie nie ma sensu takiej osobie przerywa, ale naley rwnie zadba o to, eby odbir jej opowieci w grupie nie by niewaciwy. Wszelkie docinki i dowcipy oraz sugestie, e to wanie ta osoba bya winna przemocy, ktra j spotkaa, naley uci i sprostowa. W sytuacjach naprawd trudnych warto zachci osob do skorzystania z pomocy (Niebieska Linia, organizacje pozarzdowe, szkolna psycholoka itd.), naley to jednak zrobi po zakoczeniu zaj. Mona ewentualnie zrobi przerw w zajciach i zasugerowa takiej osobie, by nie mwia, jeli nie chce, o bolesnych czy intymnych przeyciach. b) Jakim jzykiem mwi o przemocy? Czego nie mwi? Absolutnie nie naley zadawa klasie/grupie pyta wprost, np.: Czy zdarzyo si wam dowiadcza przemocy domowej/seksualnej?. Nie naley pozwala na posugiwanie si przykadami typu: Bo Asia z naszej klasy bya zgwacona. Jeli chcemy posuy si przykadem, powinnimy si stara, by brzmia on cakowicie neutralnie: znana mi osoba, pani X itp. W sytuacji, gdy ujawniona zostanie sytuacja przemocowa jednego z uczniw czy jednej z uczennic, absolutnie nie naley robi z tego tematu do oglnej dyskusji. (Czasem zdarzaj si sytuacje, gdy osoba, ktra dowiadczya przemocy, jest w stanie o tym swobodnie mwi. Dzieje si tak dlatego, e na przykad caa szkoa bya zaangaowana w pomaganie jej, sprawa jest wszystkim znana itd., a osoba ta wiadomie i jasno wyraa zgod na podzielenie si wasnym dowiadczeniem z ca klas. Takie sytuacje s jednak wyjtkowo rzadkie na kilkadziesit grup, z ktrymi prowadziymy zajcia, tylko w jednej zdarzya si taka sytuacja). 81

c) Rozmiary zjawiska przemocy wobec kobiet Modzie czsto wyraa olbrzymie wtpliwoci w sprawie rozmiarw zjawiska przemocy w rodzinie. Czsto wynika to z tego, e sama pada jej ofiar, a denie do wyparcia i ukrycia tego faktu wie si z wol podwaenia informacji o zjawisku. Statystyki, ktre do obficie prezentujemy w niniejszym rozdziale, do skutecznie umierzaj takie wtpliwoci, niemniej warto pamita o ich specyfice i rnorodnoci. Jak wspominaymy, czego innego dotycz dane CBOS, czego innego policji, a jeszcze inny problem obrazuj statystyki wymiaru sprawiedliwoci. W zwizku z tym warto powici troch czasu na omwienie tej kwestii. d) Podstawowe formy przemocy wobec kobiet. Przestpstwo zgwacenia To jest wyjtkowo delikatny temat. Modzie moe wyraa wol seksualizacji tematu, dlatego warto konsekwentnie unika sformuowa stosunek seksualny czy wspycie do opisu sytuacji gwatu. Jest on aktem przemocy seksualnej polegajcym na zmuszeniu kogo do stosunku seksualnego, w zwizku z czym uywanie okrelenia stosunek bez komponenty sugerujcej przemoc jest, niestety, faszowaniem problemu. e) Prawa reprodukcyjne i seksualno Tu istnieje due prawdopodobiestwo pojawienia si szczegowych pyta o dostpne w Polsce rodki antykoncepcyjne i oglniej ch uczniw i uczennic, by skupi si na technicznej stronie zjawiska. Tymczasem gwnym problemem jest tu zdrowie ludzi oraz ich szczcie, informacje za o najnowszych formach antykoncepcji nie wymagaj a tak szczegowego omwienia. Bardzo wana jest rwnie informacja o chorobach przenoszonych drog pciow, w tym zwaszcza AIDS, oraz o sposobach uniknicia zakaenia. f) Mity na temat przemocy wobec kobiet oraz gwatu Paradoksalnie, mity o przemocy, wielokrotnie omawiane w opracowaniach organizacji kobiecych, s wyjtkowo dobrym materiaem do przeprowadzenia lekcji. Propozycja omwienia stereotypowych opinii (np.: bije, bo kocha; kobieta zasuya na przemoc; przemoc domowa nie jest przestpstwem; jeli kobieta mwi nie, to myli tak itp.) moe pozwoli zorganizowa lekcj jako dyskusj wok spraw faktycznie wanych dla uczniw i uczennic, a jednoczenie omwi szereg problemw przedstawionych w niniejszym rozdziale. Odpowiednie informacje, w zasadzie zestawy takich mitw, znajduj si w: opracowaniach Centrum Praw Kobiet (tu zwaszcza: Jeli jeste ofiar gwatu, http://www.cpk.org.pl/pl.php5/on/article/cid/47/id/186/); Raporcie Amnesty International Polska o przemocy wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych (http://www.amnesty.org.pl/index.php?id=214/). g) Mity i fakty o przemocy w rodzinie Na temat przemocy w rodzinie funkcjonuje wiele mitw i stereotypw w tabeli na ssiedniej stronie zestawiano je z faktami, ktre pomagaj obali owe mity.

82

mity

Przemoc wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych nie jest zabroniona. Policjant nie musi/nie powinien reagowa na przemoc w rodzinie, gdy jest to sprawa prywatna. Nie powinno si ingerowa w ycie rodziny, nie naley reagowa na haasy u ssiadw. Z przemoc wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych mamy do czynienia tylko wtedy, gdy na ciele kobiety wyranie wida lady pobicia.

Zarwno przepisy prawa krajowego, jak i prawa midzynarodowego zakazuj uywania przemocy wobec wspmaonkw i innych bliskich osb. Policja jest zobligowana do reagowania na kade uzasadnione wezwanie dotyczce przemocy wobec kobiet. Kryterium sprawa prywatna nie odgrywa tu adnej roli. Czsto reakcja ssiadw jest jedyn szans na powstrzymanie sprawcy przemocy domowej.

Istnieje wiele sposobw posugiwania si przemoc fizyczn bez pozostawiania wyranych ladw. Przemoc to take psychiczne zncanie si, ograniczanie moliwoci przemieszczania, pozbawianie rodkw do ycia, gwat maeski i wiele innych form. adna kobieta nie chce y w zwizku przemocowym. Kobiety s przewanie przeraone dowiadczan przemoc i czsto przez dugi czas ukrywaj j przed wszystkimi. Dugoletnia zaleno od sprawcy; dzieci, ktre czasem nie wiedz o przemocy, a przewanie s finansowo zalene od jej sprawcy; lk przed omieszeniem i ponieniem; lk przed nieskutecznym prawem i dugim procesem rozwodowym wszystkie te czynniki czsto powstrzymuj kobiety przed podjciem jakichkolwiek dziaa wobec sprawcy. Pamitajmy, e ofiara przemocy dowiadcza w najbliszym otoczeniu tego, co porwnywano do tortur i pola bitwy. W takiej sytuacji trudno podj jakiekolwiek decyzje. Wbrew temu, co mona by mniema na podstawie statystyk policyjnych, przemoc wystpuje czsto w rodzinach nieuywajcych alkoholu. Do takich rodzin nie jest wzywana policja, gdy przemoc ma miejsce w ciszy, bez haaliwych oznak ktni. To prawda, niemniej wrd osb dotknitych przemoc to one stanowi ponad 90%, mczyni za jedynie ok. 6%. Wrd skazanych za zncanie si nad rodzin kobiety stanowi jedynie 2,4% osb 32.

Jeeli kobieta nie odchodzi od ma/partnera, ktry si nad ni znca, to widocznie odpowiada jej taki zwizek.

Przemoc w rodzinie to wycznie rezultat problemw alkoholowych.

fakty

Kobiety te bij.

32

Za raportem Amnesty International o przemocy wobec kobiet.

83

84

EWA RUTKOWSKA

Sytuacja kobiet w Polsce, Europie i na wiecie

85

Rozdzia 5.

86

1. W stron globalnej realizacji rwnouprawnienia pci dziaania ONZ

Wydawa by si mogo, e samo postawienie problemu dotyczcego sytuacji kobiet w tak szeroki sposb si rzeczy sprowadzi tak zwan kwesti kobiec do powierzchownego ujcia. Warto jednak spojrze na sytuacj kobiet w sposb oglny, by zobaczy pewne prawidowoci zwizane z losem kobiet na caym wiecie, dostrzec podobiestwa midzy tak skdind rnicymi si krajami rozwinitymi i rozwijajcymi si oraz midzy nowymi i starymi pastwami unijnymi. Refleksje zawarte w niniejszym rozdziale mona uj bardzo krtko: niezalenie od poziomu ycia w danym pastwie, kultury czy nawet religii rola kobiet zawsze traktowana jest jako podrzdna i niewymagajca gbszego przemylenia, a w konsekwencji niewymagajca zmiany. Nawet jeli mamy do czynienia ze zmianami na poziomie prawnym czy instytucjonalnym, praktyka pozostawia wiele do yczenia. Nie znaczy to jednak, e sytuacja kobiet od zawsze pozostaje bez zmian. O ile jednak przemiany spoeczne w innych dziedzinach (np. transformacje ustrojowe albo choby rozszerzanie si dostpu do informacji) id zdecydowanie szybciej, o tyle zmiany zwizane z yciem kobiet nie wydaj si a tak znaczce. Z koniecznoci dane faktograficzne zostan tu ograniczone, nie chcemy zajmowa si bowiem ca histori kobiet czy w szczeglnoci histori ruchu kobiecego, ale istotnymi wydarzeniami, ktre przyczyniay si do poprawy losu kobiet. Zacznijmy zatem od czterech konferencji Organizacji Narodw Zjednoczonych1. Pierwsza z nich miaa miejsce w Meksyku w 1975 roku, druga w Kopenhadze w 1980 roku, nastpna w Nairobi w 1985 roku i ostatnia w Pekinie w 1995 roku. Byy to wydarzenia przeomowe, podczas nich kobiety z caego wiata debatoway nad dzielcymi je rnicami, odkryway podobiestwa i stopniowo zaczynay si uczy, jak si komunikowa, jak dostrzega wasne problemy i, wreszcie, jak tworzy oglnowiatowy ruch na rzecz praw kobiet. Podczas tych konferencji oceniono sytuacj kobiet i sformuowano strategie na rzecz ich funkcjonowania, zwaszcza w kontekcie rozwoju i awansu. Konferencje te byy fundamentalne dla uksztatowania si globalnego wymiaru realizacji rwnouprawnienia.

Pierwsza wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet Meksyk 1975 W 1972 roku Zgromadzenie Oglne na mocy rezolucji 3010 (XXVII) proklamowao rok 1975 Midzynarodowym Rokiem Kobiet. Celem spotkania w Meksyku byo wzmocnienie dziaa na rzecz promowania rwnoci kobiet i mczyzn, zapewnienie
1

Zob. Orodek Informacji ONZ w Warszawie: http://www.unic.un.org.pl/.

87

kobietom penoprawnego udziau w rozwoju oraz zwikszenie ich wkadu w budowanie wiatowego pokoju. Konferencja przyja wiatowy plan dziaa na rzecz wprowadzania w ycie celw midzynarodowego roku kobiet. Doprowadzia rwnie do proklamowania okresu 1976 -1985 Dekad ONZ na rzecz kobiet. Druga wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet Kopenhaga 1980 Rezolucj 33/185 Zgromadzenie Oglne ONZ zdecydowao, e tematem kolejnej, drugiej konferencji w sprawie kobiet w Kopenhadze bdzie zatrudnienie, zdrowie i edukacja kobiet. Konferencja dokonaa ponadto przegldu i oceny postpu, jaki si dokona w pierwszej poowie Dekady Kobiet. Przyjto Program dziaania na drug poow ONZ-owskiej Dekady Kobiet: rwno, rozwj i pokj, ktry skupi si na dalszym identyfikowaniu istniejcych przeszkd i wypracowywaniu midzynarodowego planu na rzecz podniesienia statusu kobiet. Podczas tej konferencji przeformuowano pojcie rwnoci, ktre nie byo ju definiowane jako brak dyskryminacji prawnej, ale rwnie jako aktywne uczestnictwo kobiet w yciu spoecznym i politycznym.

Trzecia wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet Nairobi 1985 Konferencja w Nairobi podsumowaa osignicia minionej Dekady Kobiet. Pastwa w niej uczestniczce przyjy Strategie dugoterminowe na rzecz podniesienia statusu kobiet (Nairobi Forward-looking Strategies for the Advancement of Women). Postulowano w nich midzy innymi zmiany legislacyjne w wikszym stopniu uwzgldniajce prawa kobiet, dziaania na rzecz penego i rwnego udziau kobiet we wszystkich sferach ycia spoecznego, w tym rwnie w sferze polityki i w procesach decyzyjnych. Za zagadnienia szczeglnej wagi, wymagajce specjalnych dziaa, uznano: polityk zatrudniania kobiet; szeroko pojte zdrowie i edukacj kobiet; ich udzia w produkcji ywnoci, przemyle, handlu, nauce i technologii; rwny dostp do zasobw finansowych i kredytw; ubstwo kobiet wiejskich; rol mediw w eliminowaniu stereotypowego wizerunku kobiet i szerszy dostp tych ostatnich do informacji; ich potrzeby mieszkaniowe, transportowe i energetyczne; wiadczenia socjalne; zwizek midzy ubstwem kobiet a degradacj rodowiska; docenienie potrzeby udziau kobiet we wzmacnianiu wiatowego pokoju; problem kobiet i dzieci w systemie apartheidu; sytuacj kobiet palestyskich; kobiet z rejonw konfliktw zbrojnych i rejonw objtych susz; uchodczy i migrantek; kobiet z mniejszoci narodowych; kobiet modych i starszych; dowiadczajcych przemocy; pozbawionych rodkw do ycia; kobiet jedynych ywicieli rodziny; kobiet ofiar prostytucji; kobiet niepenosprawnych fizycznie lub psychicznie; kobiet w zakadach karnych. Wskazano na liczne przeszkody na drodze efektywnego wczania kobiet w procesy rozwoju. Strategie z Nairobi zawieraj wskazwki dotyczce wdraania ich podstawowych zaoe na szczeblu narodowym. Postuluj wspprac regionaln i midzynarodow na rzecz podniesienia statusu kobiet i ich wczenia w procesy rozwoju. 88

Czwarta wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet Pekin 1995 Uczestniczki konferencji w Pekinie odwoyway si do wczeniejszych ustale, a take okreliy strategie dziaa na rzecz rwnoci, awansu i zwikszenia udziau kobiet w yciu spoecznym, politycznym i gospodarczym. Dokumentem kocowym bya Platforma dziaania (Platform for Action), w ktrej sprecyzowano dwanacie obszarw o kluczowym znaczeniu dla walki z dyskryminacj kobiet, ktr podj miay tak instytucje pastwowe, jak i organizacje pozarzdowe oraz sektor prywatny. Co wane, Platforma dziaania wymaga od rzdw krajw czonkowskich ONZ, by tworzyy narodowe programy dziaania dla upowszechnienia rwnego statusu kobiet i mczyzn obejmujce zmiany legislacyjne, na rynku pracy, w rodzinie, w yciu politycznym i spoecznym. W tym celu zobowizano rzdy do zwikszenia dostpu kobiet do edukacji i zmniejszenia analfabetyzmu wrd kobiet i dziewczt; doskonalenia usug medycznych dla kobiet; upowszechnienia informacji na temat metod planowania rodziny i rodkw antykoncepcyjnych; likwidowania biedy wrd kobiet i zapobiegania ich marginalizacji spoecznej; podjcia dziaa na rzecz eliminacji przemocy wrd kobiet; zwikszenia udziau kobiet w podejmowaniu decyzji politycznych na szczeblu lokalnym, narodowym i midzynarodowym. Obszerne fragmenty Platforma dziaania znajd Pastwo w Aneksie do niniejszego poradnika. Pi lat po spotkaniu w Pekinie (2000 rok) odbya si w Nowym Jorku 23. sesja specjalna Zgromadzenia Oglnego ONZ zatytuowana Kobiety 2000: rwno pci, rozwj i pokj na XXI wiek. Celem konferencji nazywanej w skrcie Pekin+5, byo dokonanie oceny postpu we wdraaniu postanowie pekiskiej Platformy dziaania. Uczestniczki i uczestnicy nie tylko zajli si przegldem osigni, ale rwnie przyjli program dalszych dziaa i inicjatyw odnonie do podniesienia statusu kobiet na szczeblu lokalnym, narodowym, regionalnym i midzynarodowym. Po kolejnych piciu latach, w 2005 roku, odbyo si w Nowym Jorku nastpne spotkanie: Pekin po dziesiciu latach przegld i ocena. Zastanawiano si tutaj nad problemami stale pozostajcymi bez rozwizania: uatwienie dostpu do wysokiej jakoci opieki zdrowotnej, obejmujcej zdrowie reprodukcyjne i seksualne oraz profilaktyk i leczenie HIV/AIDS; zwikszenie wiadomoci w zakresie praw kobiet oraz polepszenie realizacji postanowie Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji wobec kobiet; zwikszenie udziau kobiet w yciu spoecznym i rzdowych procesach decyzyjnych; rozszerzenie moliwoci gospodarczych kobiet, w tym zapewnienie dostpu do mikrokredytw; zapobieganie przemocy wobec kobiet, w tym handlowi kobietami oraz bezkarnoci przestpcw; ograniczenie konfliktw zbrojnych i zwikszenie udziau kobiet w budowaniu pokoju, zapobieganiu konfliktom i ich rozwizywaniu. 89

Jak zatem wida, od 1975 roku do 2005 mimo obecnoci na arenie midzynarodowej kwestii zwizanych z trudn sytuacj kobiet, obszar problemowy pozosta ten sam. Niemniej warto zauway, e samo podniesienie kwestii wykluczania kobiet z ycia spoecznego czy politycznego zaczo sprawia, i do wiadomoci ludzi na trwae weszy takie pojcia, jak dyskryminacja ze wzgldu na pe oraz rwny status kobiet i mczyzn.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet i Komitet do spraw Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) W 1979 roku Zgromadzenie Oglne uchwalio Konwencj w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, okrelan czsto kart praw kobiet. Konwencja wyznacza midzynarodowe standardy w zakresie ochrony praw kobiet we wszystkich dziedzinach ycia i wyrasta z przekonania, e pojcie rwnoci ma duo gbsze znaczenie ni tylko traktowanie wszystkich ludzi tak samo. Rwne traktowanie ludzi yjcych w odmiennych warunkach prowadzi raczej do utrwalenia postaw dyskryminacyjnych i wykluczajcych ni do przeciwdziaania niesprawiedliwoci. Wysiki na rzecz zapewnienia wszystkim rwnych praw powinny rozpocz si, podkrelaj sygnatariusze (163 pastwa caego wiata), od wyrwnania rnic wynikajcych z odmiennych warunkw i sytuacji yciowych. Szersze spojrzenie na rwno stanowi podstaw i ostateczny cel w walce o uznanie i akceptacj praw kobiet. Podstawow norm prawn konwencji jest zakaz wszelkich form dyskryminacji wobec kobiet. Ten wymg nie moe by realizowany jedynie poprzez uchwalenie aktw prawnych zrwnujcych status kobiet i mczyzn w wietle prawa. Dlatego konwencja nakazuje podjcie krokw umoliwiajcych kobietom korzystanie z peni praw, ktre im przysuguj. Komitet ds. Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) zosta utworzony na podstawie artykuu 17. konwencji. Zadaniem tego komitetu jest nadzorowanie realizacji postanowie konwencji przez pastwa, ktre j ratyfikoway. Konwencja CEDAW obejmuje m.in. nastpujce obszary: edukacja seksualna, dostp do usug w zakresie zdrowia reprodukcyjnego, sytuacja kobiet na rynku pracy, reprezentacja kobiet w polityce, ustawodawstwo w zakresie przemocy wobec kobiet, w tym przemocy domowej oraz handlu kobietami. Co ciekawe, pierwszym regionem, w ktrym wszystkie pastwa zostay stron konwencji, bya Ameryka aciska i Karaiby. Kraje, ktre ratyfikoway konwencj, maj co 4 lata obowizek przedstawiania raportw ze swoich dziaa. W roku 2007 podczas obrad Komitetu ONZ rzd polski przedstawi raport za lata 2000-2005. Komitet ONZ zapozna si take z raportem alternatywnym (shadow report) dotyczcym sytuacji kobiet w Polsce oraz dziaa polskiego rzdu na rzecz zwalczania dyskryminacji, przygotowanym przez polskie organizacje pozarzdowe. Na koniec obrad wszystkie pastwa strony otrzymay szczegowe rekomendacje. Jak nietrudno si byo spodziewa, wytyczne dla strony polskiej byy do obszerne poczwszy od sugestii przywrcenia stanowiska penomocnika rzdu do spraw rwnego statusu kobiet i mczyzn (zlikwidowanego w 2005 roku), podpisania 90

ustawy o rwnym statusie, poprzez konieczno wczania i monitorowania strategii gender mainstreaming 2 (o tym pojciu szczegowo niej), a po wskazwki dotyczce braku wystarczajcej reprezentacji kobiet w yciu publicznym, stereotypizacj pciow, znajdujc swoje odzwierciedlenie we wszystkich obszarach ycia i dziaa czowieka (jak choby edukacja czy rynek pracy). Rekomendacje dotyczyy take zbadania sfery zdrowia reprodukcyjnego i skutkw dziaania restrykcyjnej ustawy aborcyjnej 3.

2. Unia Europejska
Od koca lat 50. XX wieku mona zauway, e w prawodawstwie Unii Europejskiej kwestia rwnoci pci jest traktowana jako niezbdna dla dalszego rozwoju wsplnoty. W 1957 kraje Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej podpisay Traktat Rzymski, w ktrym jasno sformuowano zasad rwnej pacy za rwn prac i za prac o tej samej wartoci (artyku 119). Niestety, sam traktat, jak si szybko okazao, nie wystarczy, by efektywnie przeciwdziaa dyskryminacji kobiet, zwaszcza na rynku pracy. Dokument zosta wic w trakcie kolejnych 20 lat rozszerzony o dyrektywy majce pomc w realizacji antydyskryminacyjnego prawa. W szczeglnoci interesujce s dyrektywy dotyczce urlopu rodzicielskiego zgodnie z ktrymi ju nie tylko matka, ale i ojciec dziecka ma prawo, a czsto nawet obowizek skorzysta z czasu przysugujcego na opiek nad dzieckiem poprawy warunkw pracy kobiet w ciy, poogu i karmicych, zabezpiecze socjalnych czy dostpu do awansw, szkole i zatrudnienia. Jedn z ciekawszych jest take dyrektywa o rwnym dostpie do towarw i usug, ktra wejdzie w ycie z kocem 2007 roku. Gdyby przeoy jzyk prawa na jzyk praktyki, mona by zobaczy, e czsto za t sam usug kobiety pac wicej ni mczyni chodzi tu przede wszystkim o wszelkie usugi kosmetyczne, w szczeglnoci fryzjerskie. Wystarczy przej si po ulicach jakiegokolwiek miasta, by zaobserwowa te race dysproporcje. W kontekcie sytuacji kobiet du wag ma ponadto dyrektywa w sprawie ciaru dowodu winy w przypadku dyskryminacji ze wzgldu na pe. Ta dyrektywa oparta jest na orzecznictwie Trybunau Sprawiedliwoci Wsplnot Europejskich, ktre przenosi ciar dowodu ze strony wnoszcej skarg na pozwan. Pierwszy przypadek, w ktrym mielimy do czynienia z przeniesieniem ciaru dowodu winy mia miejsce w 1989 roku, a pozwanym przedsibiorstwem by Danfloss. Ta dyrektywa jest bardzo dobrze uzasadniona praktycznie, uwzgldnia bowiem odmienno sytuacji pracownika czy pracownicy wzgldem pozycji pracodawcy. Jest jasne, e w przewaajcej liczbie przypadkw, to wanie pracownik/pracownica s w gorszym pooeniu: nie sta ich na wynajcie

gender mainstreaming strategia wczania perspektywy pci na poziomie wsplnotowym, narodowym i lokalnym. Pojcie to zostanie szerzej omwione w nastpnym podrozdziale. Peny tekst rekomendacji w j. polskim mona przeczyta na stronie Federacji na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny: http://www.federa.org.pl/ w dziale: Wybrane dokumenty praw czowieka.

91

drogich adwokatw, nie znaj najczciej take prawa na tyle, by mc si skutecznie broni. Tutaj zatem sdy pracy maj obowizek niejako stan po ich stronie i nakaza pracodawcy udowodnienie, e nie stosowa adnych dyskryminacyjnych praktyk ani podczas procesu rekrutacji, ani te w czasie obowizywania stosunku pracy. Przygldajc si dalej prawu unijnemu, zobaczymy, e dyrektywy take nie dziaay (i nadal nie dziaaj) wystarczajco dobrze. Odpowiedzi na t sytuacj byo podpisanie przez pastwa czonkowskie Traktatu Amsterdamskiego w 1999. Strony zobowizay si tu do podjcia dodatkowych dziaa na rzecz likwidacji dyskryminacji kobiet i promocji rwnego statusu obu pci zostao to zapisane w tym dokumencie jako priorytet. Istotne byo te i to, e wsplnota zostaa zobowizana do podejmowania dodatkowych inicjatyw na rzecz przeciwdziaania dyskryminacji, cznie ze stosowaniem dziaa pozytywnych (tymczasowe zarzdzenia zmierzajce do przyspieszenia faktycznego zrwnania kobiet i mczyzn poprzez zmian nierwnych praw czy norm stosowanych wobec obu pci 4 ). Zbliajc si do historii najnowszej Unii Europejskiej i dziaa na rzecz poprawy sytuacji kobiet, naley pamita rwnie o tak zwanej Strategii Lizboskiej (2000 rok), w ktrej sformuowano kilka szczegowych celw dla Wsplnoty w obszarze zatrudnienia s to midzy innymi: pene zatrudnienie, podniesienie jakoci i efektywnoci pracy oraz spjno i integracja spoeczna (chodzi tu na przykad o wczanie do rynku pracy grup marginalizowanych, a tak grup s wszak kobiety nie chodzi tu bowiem o liczebno, a raczej o sposb traktowania danej grupy, jej praw i prerogatyw). W myl strategicznego celu podjtego w Lizbonie, Wsplnota Europejska ma osign pozycj najbardziej konkurencyjnej gospodarki wiata, opartej na wiedzy, do 2010 roku. Jednym z podstawowych elementw strategii jest wzmocnienie polityki rwnoci szans na rynku pracy. W wymiarze praktycznym oznacza to moe na przykad przejrzysto zasad zwizanych z zatrudnieniem, rwny dostp do spoecznie cenionych dbr w miejscu pracy (takich jak awanse, szkolenia, premie), badanie poszczeglnych sektorw i sprawdzanie, gdzie mamy do czynienia z przewag jednej pci (np. w edukacji sektorze sabo dowartociowanym zwaszcza pod wzgldem finansowym, o niskim prestiu spoecznym, zwykle zdominowanym przez kobiety). Mwi si te tutaj o godzeniu ycia zawodowego i prywatnego, wychodzc z zaoenia, e pracodawca ma umocowany w prawie, a nie tylko w sferze obyczajowej, obowizek dbania o rwnowag midzy tymi dwoma obszarami ycia pracownika czy pracownicy. Coraz czciej podkrela si w tym kontekcie wanie wymiar prywatnoci, poniewa nie chodzi wycznie o to, by osoby posiadajce rodziny mogy odnale rwnowag midzy prac a domem, lecz by mogy si w peni realizowa w kadej pozazawodowej sferze, choby takiej jak rekreacja czy oddanie si wasnym zainteresowaniom. Przeformuowanie rodzinnego na prywatne uzasadnia si take tym, e ludzie, mimo i nie posiadaj wasnej rodziny, czsto zajmuj si starszymi bd niepenosprawnymi osobami zalenymi. Niestety, te opiekucze funkcje penione s w naszej kulturze najczciej przez kobiety.
4

Zob. Sto hase o rwnoci, op. cit.

92

Wrmy jeszcze na chwil do drugiej poowy lat 90. i unijnych pomysw na polepszenie sytuacji kobiet. Naley pamita, e w oczach decydentw UE sytuacja jednej pci jest jednoznacznie zwizana z sytuacj drugiej. Takie podejcie pozwolio stworzy jedn z bardziej nowoczesnych i postpowych strategii na rzecz rwnoci pci. Nadrzdnym celem tej polityki rwnociowej jest faktyczna, a nie tylko prawna (na papierze) rwno kobiet i mczyzn. Jako rwnowane obok zmian legislacyjnych wymieniane s tu zatem take zmiany w wiadomoci, obyczajach, kulturze i tradycji pastw Wsplnoty. W 1996 roku Komisja Europejska wraz z Organizacj Narodw Zjednoczonych i Rad Europy ogosia specjalny komunikat o wczaniu rwnoci kobiet i mczyzn do wszystkich strategii i dziaa politycznych Unii Europejskiej. Zainicjowao to stworzenie nowego narzdzia zwanego gender mainstreaming. W 1998 Rada Europy zaproponowaa nastpujc definicj tego instrumentu: (re)organizacja, udoskonalanie, rozwj i ewaluacja procesw politycznych, aby perspektywa rwnoci pci bya wczana we wszystkie dziedziny, na wszystkich poziomach przez osoby zaangaowane w proces podejmowania decyzji.

3. Gender mainstreaming
Powicimy teraz troch miejsca, by szczegowo wyjani definicj tego pojcia (warto przypomnie, e polski rzd wanie za brak odpowiednich narzdzi instytucjonalnych odpowiedzialnych za wdraanie tej strategii zosta skrytykowany przez ONZ w roku 2007). Mainstream oznacza gwny nurt, czyli pogldy, opinie lub przekonania, ktre podziela wikszo spoeczestwa. Wida tu wic, e kategoria gender ma by uwzgldniana w fazie planowania, realizacji i oceny wszystkich pastwowych przedsiwzi. Ponadto szczeglne znaczenie zyskuje kategoria spoeczno-kulturowej tosamoci pci, a sprawiedliwo spoeczna ma by priorytetowym deniem. Gender mainstreaming (gm) jest wica dla wszystkich krajw czonkowskich UE, tak na szczeblu pastwowym, jak i lokalnym (w przypadku Polski bd to zatem wojewdztwa, powiaty i gminy). Warto pamita te o pragmatycznym aspekcie gender mainstreaming jednym z warunkw uzyskania funduszw unijnych jest uwzgldnienie tej strategii w programach, jako e jest ona traktowana jako kwestia horyzontalna w Unii Europejskiej. Mamy zatem, jeli chodzi o Uni Europejsk i sytuacj kobiet, wymiar legislacyjny, gdzie cigle jeszcze widoczne s luki, nie tyle na poziomie aktw prawnych, ile na poziomie praktyki. Bierze si to oczywicie std, e zmiany w ludzkiej wiadomoci zachodz bardzo powoli. Trudno si te temu dziwi, przez setki, a nawet tysice lat praktyki dyskryminacyjne zdyy si na dobre zakorzeni w tradycji i obyczajach. Mamy te jednak wymiar polityczny jednym z jego elementw jest na pewno gender mainstreaming, ktra zmusza niejako ciaa decyzyjne do mylenia i dziaania na rzecz rwnego statusu kobiet i mczyzn. 93

Nie ma na razie w jzyku polskim wielu publikacji pokazujcych dobre praktyki z zakresu rwnoci pci, ale moemy si tu pokusi o krtki opis tego, jak gender mainstreaming moe wyglda na szczeblu administracyjnym 5. Wyobramy siebie zatem, e pracujemy w gminnym wydziale odpowiadajcym za kanalizacj. Otrzymujemy oferty rnych przedsibiorstw, ktre uczestnicz w przetargu. Wybieramy najlepsz ofert z punktu widzenia finansowego oraz z punktu widzenia efektywnoci planowanych dziaa. Staramy si, by praca bya wykonana szybko, tanio i dokadnie. Nie widzimy tu adnego pola dla tak zwanej genderowej perspektywy, bo przecie z kanalizacji bd korzysta wszyscy mieszkacy. Nic bardziej mylnego. Jeli bowiem zaoymy genderowe okulary, z atwoci zobaczymy, kto najczciej zajmuje si domem, kto sprzta, pierze, zmywa i gotuje. Kto jest odpowiedzialny za przynoszenie wody do domu i kto opiekuje si dziemi (jak wiadomo, zabiegi higieniczne zwizane z maymi dziemi wymagaj ogromnej iloci wody). Zwykle s to kobiety t wiedz moemy zaczerpn zarwno z wasnych obserwacji, jak i z bada. Zreszt, co ciekawe, niezalenie od szerokoci geograficznej, to kobiety wanie zajmuj si prac domow, zwykle obok normalnej pracy zarobkowej. Czyje zatem warunki ycia poprawi si bardziej w konsekwencji naszych planw kanalizacyjnych? Zdecydowanie kobiet. Trudno jednak, bymy sami na to wpadli, nie majc dowiadczenia w analizie danych ze wzgldu na pe czy w ogle w patrzeniu na sytuacj spoeczn z perspektywy pci spoeczno-kulturowej. Dlatego potrzebne s w administracji publicznej osoby, ktre piastowayby stanowiska ekspertw/ekspertek z dziedziny gender mainstreaming. Na poziomie unijnym we wszystkich strukturach administracji publicznej pracuje osoba zajmujca si wdraaniem i monitorowaniem strategii gender mainstreaming. W Polsce pewnie dugo przyjdzie nam na to poczeka, zwaszcza e wiele urzdw, a nawet instytucji centralnych nie zdaje sobie sprawy z tego obowizku, naoonego na nas w momencie akcesji. Zastanwmy si jeszcze przez chwil nad innym, take wzitym z ycia przykadem. Jakie mog by konsekwencje oglnopolskiego strajku rodowiska lekarskiego? Mona by udzieli odpowiedzi chorzy nie bd poddawani zabiegom medycznym, z wyjtkiem tych ratujcych ycie. To jest jasne, ale polityka wczania rwnego statusu kobiet i mczyzn pokazuje nam, e chory take ma pe. Czy mamy dostp do bada, kto jest czciej hospitalizowany kobiety czy mczyni, osoby starsze, dzieci czy ludzie w wieku produkcyjnym? Kto czciej zajmuje si dowozem do szpitali, przychodni, orodkw zdrowia dzieci i starszych osb zalenych? Po analizie, w ktrej wemiemy pod uwag wskaniki pci i wieku (a jak bdziemy skrupulatni, to take miejsca zamieszkania i zarobkw), bdziemy wiedzieli, e pozornie neutralne pod wzgldem pciowym zjawisko, wcale takim nie jest.

Zob. take: Polityka rwnoci pci na poziomie lokalnym, Warszawa 2005.

94

4. Rwne prawa i rwne szanse w praktyce. Kobiety w sporcie

Przejdmy teraz do nieco lejszego tematu ni polityka do sportu. Postaramy si przyjrze temu obszarowi nieco szerzej, by sprawdzi, czy i na ile sytuacja kobiet rni si tutaj od tej, z ktr musz mierzy si mczyni. Nie do koca prawdziwe s twierdzenia, jakoby w czasach antycznych kobiety nie uczestniczyy w igrzyskach sportowych. Przykadem mog by tu Hereje zawody organizowane przez kobiety i dla kobiet zawodniczek w staroytnej Grecji. Tradycja staroytnych nie pomoga niestety kobietom w aktywnoci na tym polu. Oto gar faktw 6 :

1921

Powstaje pierwsza Midzynarodowa Federacja Sportu Kobiecego, wtedy te miay miejsce pierwsze nowoytne igrzyska olimpijskie kobiet w Monte Carlo. Kobiety pierwszy raz uczestnicz w Olimpiadzie w konkurencjach lekkoatletycznych. I Mistrzostwa Europy w koszykwce kobiet, podczas ktrych polska druyna odniosa wielki sukces, zdobywajc brzowy medal. Synna bitwa pci, podczas ktrej byy mistrz Wimbledonu, Bobby Riggs rzuci wyzwanie czoowym zawodniczkom, twierdzc, e udowodni wyszo tenisa mskiego. Podja je midzy innymi Billie Jean King i okazaa si zdecydowanie lepsza. Na marginesie warto doda, e musiaa sobie radzi z rywalem nie tylko sportowo, ale take obyczajowo Riggs wyszed na kort w damskiej spdniczce, usiowa wrczy bukiet kwiatw i ceremonialnie pocaowa tenisistk w do. Olimpiada w Los Angeles, po raz pierwszy w programie pojawiy si: pywanie synchronizowane i gimnastyka artystyczna wczeniej uznawane za zbyt kobiece, by mogy sta si dyscyplinami olimpijskimi. Z inicjatywy Ireny Szewiskiej powstaje Polskie Stowarzyszenie Sportu Kobiet (http://www.pssk.org.pl/).

1928 1938 1973

1984

1994

Podczas Midzynarodowej konferencji w sprawie kobiet w sporcie (1994) w Brighton 7 zorganizowanej przy wsppracy Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego po raz pierwszy w zasadzie postawiono pytanie, co naley zrobi, by przyspieszy
6

Korzystam tu z informacji opracowanych przez Beat Fiszer przy okazji prowadzenia szkole z tematyki gender mainstreaming. Por. oficjalna strona Ministerstwa Sportu i Turystyki RP: http://www.msport.gov.pl/.

95

proces zmian prowadzcych do eliminacji nierwnoci wystpujcych midzy kobietami a mczyznami w sporcie. Podpisano wwczas specjaln deklaracj, ktrej celem byo zwikszenie zaangaowania kobiet w sporcie na wszystkich szczeblach i w odniesieniu do wszelkich funkcji i rl. W treci deklaracji moemy midzy innymi przeczyta:
Mimo wzrostu udziau kobiet w sporcie, ktry mia miejsce w ostatnich latach, oraz pomimo zwikszania si szans uczestnictwa w wydarzeniach sportowych o randze krajowej i midzynarodowej, zjawiskom tym nie towarzyszy wzrost udziau kobiet w zakresie podejmowania decyzji i sprawowania funkcji kierowniczych w sporcie. Kobiety s zdecydowanie sabo reprezentowane wrd kadry zarzdzajcej, trenerw i urzdnikw, w szczeglnoci wyszych szczebli. Dopki brak bdzie kobiet na stanowiskach kierowniczych i decyzyjnych oraz brak bdzie kobiecych wzorcw w sporcie, postulat rwnych szans dla kobiet i dziewczt nie bdzie moliwy do zrealizowania.

W 2003 roku Parlament Europejski podejmuje uchwa w sprawie udziau kobiet w sporcie. Jak wynika z bada, w Unii Europejskiej 29,5% ogu mczyzn i tylko 16% ogu kobiet oraz 63% mczyzn w wieku od 15 do 24 lat i 37% kobiet w tym samym wieku deklaruje, i regularnie uczestniczy w pewnych formach aktywnoci fizycznej lub sportowej. Dysproporcje s, jak wida, ogromne i wynikaj w duej mierze z przyczyn kulturowych. Tradycyjnie to wanie chopcw zachca si do wikszej aktywnoci fizycznej, dziewczynki za wychowuje si w sposb, ktry raczej nie pozwala na podejmowanie wysiku fizycznego czy wchodzenie w sfer publiczn i zajmowanie w niej miejsca, nawet jeli jest ni tylko sport. Wystarczy spojrze na szkolne boiska zwykle podczas przerw w zajciach chopcy graj w pik i biegaj, a dziewczta na og siedz w tym czasie na awkach, obserwujc gr chopcw. Wyranie te wida brak pomysu na zwikszenie aktywnoci dziewczt przy planowaniu architektonicznym osiedli czy parkw. Naley te zwrci uwag na nieobecno medialnych kampanii wiadomociowych, ktre mogyby zwikszy udzia dziewczt, a pniej kobiet w sporcie tak rekreacyjnym, jak i zawodowym. Co gorsza, wizerunki kobiet zawodniczek take pozostawiaj wiele do yczenia, poniewa zawieraj cay pakiet stereotypw pciowych. Na te wszystkie czynniki wprost zwrcono uwag wanie w Parlamencie Europejskim. Zauwaono take dyskryminacj na poziomie materialnym, okazao si bowiem, e najlepsze sportsmenki nie s traktowane na rwni z najlepszymi sportowcami pod wzgldem dochodw i rodkw finansowych, jakie uzyskuj (stypendia, dotacje, sponsorzy), nie maj take rwnorzdnych moliwoci zwizanych z podjciem pracy zawodowej po zakoczeniu kariery sportowej. Ten ostatni czynnik wynika najprawdopodobniej z zakorzenionego w kulturze przekonania, e kobiety nie musz pracowa, mog bowiem pozostawa w domach i zajmowa si dziemi. Mczyzn za dotkn tu znany stereotyp jedynego ywiciela rodziny, ktry pracowa musi. Widzimy zatem, e uchwaa PE, mimo e bezporednio dotyczy kobiet, ma rwnie na celu przeciwdziaanie stereotypizacji mczyzn. W przypadku stanowisk niejako pozasportowych dysproporcje w udziale obu pci s take widoczne wikszo pracownikw obsugi technicznej i personelu medycznego oraz sdziw i urzdnikw nadal stanowi m96

czyni (podczas Igrzysk Olimpijskich w Sydney odsetek kobiet wrd zawodnikw wynis 38%, wrd pracownikw obsugi technicznej 8%, wrd za personelu medycznego 4%). Molestowanie seksualne zawodniczek take znalazo specjalny paragraf w opisywanej tu uchwale 8. Poszczeglne pastwa czonkowskie Unii zostay na mocy tego dokumentu wezwane midzy innymi do: konsekwentnego uwzgldniania kwestii rwnoci pci w prowadzonej przez nie polityce w zakresie sportu, w szczeglnoci w zasadach przyznawania dotacji; zniesienia podziau na tak zwane mskie i kobiece dyscypliny sportu; zagwarantowania kobietom i mczyznom rwnego dostpu do uprawiania sportu na wszystkich poziomach i w kadym wieku niezalenie od pochodzenia spoecznego; skadania projektw dotyczcych uczestnictwa kobiet w sporcie, ktre byyby ukierunkowane na wyeliminowanie seksistowskich stereotypw, w szczeglnoci w sporcie; zbadania kwestii zdrowotnych, problemw spoecznych i problemw w sferze edukacji zwizanych z uprawianiem sportu przez kobiety (to dotyczy nie tylko poziomu narodowego, ale take caej Wsplnoty); przeprowadzenia bada nad udziaem dziewczt i chopcw w sporcie w ramach zaj szkolnych i poza szko w aspekcie ilociowym i jakociowym oraz do zapewnienia rodkw niezbdnych do zwikszenia udziau dziewczt w sporcie i rnych formach aktywnoci fizycznej; przeszkolenia nauczycieli wychowania fizycznego odnonie do kwestii zwizanych z koedukacj i pci przez wczenie tych zagadnie do programw szkole, a take do uwiadamiania rodzicom, e stereotypy prowadz do zawenia horyzontw mylowych; zobowizania zwizkw sportowych do umieszczenia w ich statutach klauzuli gwarantujcej kobietom i mczyznom dostp do sportu na rwnych prawach, do wdroenia planw dziaania promujcych uprawianie przez kobiety wybranej dyscypliny sportu, do prowadzenia traktowanych priorytetowo szkole z zakresu rwnoci pci, do wyodrbnienia w budetach wydatkw na amatorski sport kobiecy jako osobnej kategorii, do proponowania kobietom uprawiania sportu razem z mczyznami lub tworzenia kobiecych sekcji sportowych; zagwarantowania, e kobiety uprawiajce sport wyczynowo nie bd przy tym podlega dyskryminacji porednio ani bezporednio 9. Wikszoci postulowanych zmian nie udao si na razie wprowadzi w Polsce. Nie wida take pomysu na medialne kampanie na rzecz zachcenia dziewczt do sportu, zmian w programach edukacyjnych w tym zakresie czy odpowiednich deklaracji ze strony polskich zwizkw sportowych. Wyej wymienione rekomendacje s tylko wybran czci spord wszystkich, jakie nakada na pastwa czonkowskie uchwaa z 2003 roku. W Polsce nie prowadzi si adnych bada, ktre mogyby pokaza obecno dziewczt w yciu sportowym szk, nie ma wic mowy o jakichkolwiek planach zaradczych. Trzeba przecie wiedzie, co poprawia, a tej wiedzy, przynajmniej na razie, nie mamy.
8 9

Por. cao uchway na stronach Ministerstwa Sportu i Turystyki RP: http://www.msport.gov.pl/content.php?id=361/. Por. Urzd Komitetu Integracji Europejskiej: http://www.ukie.gov.pl/.

97

Gdy przejrzymy dokadnie strony Ministerstwa Sportu i Turystyki RP, zobaczymy take, e w strategii rozwoju do 2015 roku kobiet w ogle nie ma. Pojawia si modzie, osoby niepenosprawne, ale grupy te najwyraniej w oczach projektodawcw nie posiadaj pci. Widocznie nasze ministerstwo uznao, e uchwaa Parlamentu Europejskiego nas nie dotyczy. Wymienione wyej obszary si rzeczy nie wyczerpuj opisu sytuacji kobiet na wiecie, w Europie czy w Polsce. Pewne uszczegowienia tematw tu zarysowanych mona znale w innych rozdziaach niniejszego poradnika, m.in. dotyczcych rynku pracy i zagadnie prawnych.

5. Wskazwki metodologiczne
Rozmawianie z modzie na temat sytuacji kobiet warto rozpocz od danych. Z jednej strony, moe si to wyda niezbyt ciekawe i odtwrcze, ale stanowi mocne ugruntowanie dla pniejszych dyskusji. Czasem zdarza si, e modzie kwestionuje wyniki bada czy statystyki, nie ma si zreszt czemu dziwi, robi to take ludzie doroli, zwaszcza w odniesieniu do tematw trudnych i budzcych kontrowersje, a wszak takim wanie obszarem jest dyskryminacja i nierwno spoeczna, polityczna czy ekonomiczna. Warto wsplnie z klas zastanowi si nad tym, co stanowi przyczyn nierwnego statusu kobiet i mczyzn i dlaczego stan faktyczny jest tak daleki od tego postulowanego przez prawo. Wane wydaje si tu take odniesienie do indywidualnego poziomu modziey czy ja mog co zrobi, by stan ten zmieni, czy s moliwe dziaania, ktre moemy razem podj, by cho troch sytuacj kobiet poprawi? Stosunkowo najatwiej bdzie zacz zajcia od sytuacji kobiet w sporcie, zachci modzie do zrobienia na ten temat ankiet w klasie czy w caej szkole. Bdzie okazja, by sprawdzi empirycznie, ile dziewczt i ilu chopcw uprawia sport, kto aktywnie wypoczywa, mona pokusi si take o wsplne badania kadry i rodzicw. Mona take poprosi o sprawdzenie tak zwanego wskanika pci na boiskach, placach zabaw i w parkach wyniki warto szczegowo omwi z modzie, jeszcze raz przywoujc badania. Proponowanym zadaniem moe by tutaj wsplne zorganizowanie zawodw sportowych dla caej szkoy i akcji wiadomociowej skierowanej do dziewczt. Tematyk zwizan z gender mainstreaming zdecydowanie lepiej zaj si nieco pniej, po wprowadzeniu pojcia gender i po omwieniu rnic midzy pci biologiczn i pci spoeczno-kulturow. Nawet zaawansowani suchacze maj problemy z tropieniem wtkw dotyczcych wczania perspektywy pci w yciu codziennym. Tu mona zachci modzie do sprawdzenia, kto czciej przychodzi na zebrania (wskanik pciowy), kto czciej podejmuje zawd nauczycielski, i na podstawie tych danych wsplnie zastanowi si, jakie ma to konsekwencje dla ycia tych osb. Naley pamita o umocowaniu unijnym: nawet jeli bdziemy krytykowa gender mainstreaming jako niepotrzebny, musimy pamita, e jest to narzdzie, od ktrego (na szczcie) nie uciekniemy.

98

EWA MAJEWSKA, EWA RUTKOWSKA

Polityka i media

Rozdzia 6.
99

100

1. Mechanizmy dyskryminacji w mediach i przestrzeni publicznej

Media w oczywisty sposb posiadaj potencja przyspieszenia realizacji celw ruchw spoecznych. Niestety, zbyt czsto media autorytatywnie narzucaj swoj interpretacj, aby czasem rozwanie, a czasem beztrosko utrudni spoeczn zmian.
Donna E. Young1 Dyskryminacja kobiet w mediach i przestrzeni publicznej posiada wiele wymiarw i istotnych aspektw, z racji rozmiarw niniejszej publikacji bdziemy musiay ograniczy si do omwienia tylko niektrych z nich. Media bdziemy rozumiay tu bardzo szeroko, wczajc w ich zbir: media informacyjne (telewizje, radio, gazety), Internet, reklam i film. Z kolei przestrze publiczna to przestrze, w ktrej dyskutowane s problemy dotyczce ogu ludnoci, w tym marginalizowanych i dyskryminowanych grup spoecznych, na przykad kobiet, migrantw i uchodcw, mniejszoci etnicznych, osb nieheteroseksualnych czy niepenosprawnych. W dzisiejszych czasach przestrze publiczna jest silnie zmediatyzowana, wikszo informacji o spoecznych i politycznych debatach dociera do nas wanie za porednictwem telewizji, radia, gazet, filmu czy Internetu. Ju od dawna przyjmuje si, e media nie s neutralnym, przejrzystym porednikiem informacji, ale posiadaj rwnie wpyw na przekazywane dane. Erving Goffman posugiwa si w tym kontekcie pojciem ramy, ktre okrela konieczno przycicia tematu do potrzeb okrelonego medium. Moemy tu wyrni szereg takich przyci: dugo moliwego do wyemitowania przekazu (media na og posuguj si krtkimi fragmentami wycitymi z wikszych wypowiedzi); konwencja programu, artykuu czy suchowiska (dla programu sportowego bdzie tworzony zupenie inny materia ni na przykad dla debaty przedwyborczej); typ medium (jest bardzo dua rnica midzy gazet a telewizj, s te rnice midzy dziennikiem a tygodnikiem, radiem modzieowym a radiem publicznym itd.); jzyk, jakim posuguj si media (na og w mediach preferowane s wypowiedzi jednoznaczne, dobitne i niezbyt dugie).
1

Donna E. Young, Introduction, w: Martha A. Fineman, Martha T. McCluskey (red.), Feminism, Media and the Law, Oxford Univ. Press, New York 1997, s. 3.

101

Takich czynnikw wpywajcych na charakter przetworzenia rdowego materiau przez media mona poda oczywicie wicej, tak te zrobimy, gdy przejdziemy do typowych dla mediw strategii dyskryminacyjnych. Tymczasem chciaymy tylko zwrci Pastwa uwag na to, e media wcale nie s przekanikiem neutralnym, e posiadaj nieodczne strategie dostosowywania materiaw do swoich potrzeb take reporterskich i krconych na ywo.

Kobiety, prawa kobiet oraz feministki w mediach Na pocztku warto zauway, i strategie dyskryminowania kobiet w przekazie medialnym mona podzieli na trzy gwne grupy: dyskryminacj kobiet, kwestionowanie ich praw oraz omieszanie i krytyk feministek. W przypadku kadej z tych form dziaania mediw de facto dyskryminowane s kobiety. Dlaczego tak si dzieje? Sposb omawiania w mediach przepisw obligujcych do realizacji rwnouprawnienia pci bdzie tu moe dobrym przykadem. Jak staraymy si pokaza praktycznie w kadym rozdziale tego poradnika, kobiety stanowi grup dyskryminowan. W zwizku z tym prby zapobieenia, powstrzymania bd ukarania dyskryminacji powinny by traktowane neutralnie jako co oczywistego. Na og tak jednak nie jest, wszelkie formy wprowadzania rwnouprawnienia kobiet i mczyzn do polskiego prawa budz rozmaite dyskryminacyjne reakcje, dla wielu politykw i dziennikarzy stanowic doskonay pretekst do szerzenia licznych seksistowskich pogldw. Bez wzgldu na to, czy dana ustawa jest wartociowym projektem, czy nie, sama propozycja poprawy sytuacji kobiet nie powinna by przedmiotem napastliwych krytyk. Podobnie z feministkami, ktre s po prostu dziaaczkami na rzecz praw kobiet. Przemiewcze przedstawianie kobiet walczcych o prawa kobiet jest zatem dyskryminacj nie tylko pewnego legalnego i pokojowego ruchu spoecznego, ale rwnie wszystkich kobiet w ogle. Krytyka poszczeglnych dziaaczek czy konkretnych dziaa jest czym zupenie innym ni z zaoenia negatywny odbir danego ruchu spoecznego (w tym przypadku kobiecego). Dyskryminacja kobiet przebiega w mediach na wiele sposobw. Polega ona midzy innymi na: nieproporcjonalnym udziale kobiet w gremiach decyzyjnych konkretnych mediw, nieproporcjonalnym udziale kobiet ekspertek w prezentowanych programach, filmach czy artykuach, pomijaniu naukowych i merytorycznych osigni kobiet, prezentowaniu kobiet wycznie jako partnerek/on lub crek znanych mczyzn, stereotypowym prezentowaniu kwestii szczeglnie wanych dla kobiet, stereotypowym prezentowaniu ciaa kobiecego i wizerunkw kobiet (jest to szczeglnie wane w reklamie). Wymienione tu elementy dyskryminacji kobiet w mediach warto przedstawi bliej. Brak proporcjonalnego udziau kobiet w gremiach zarzdczych mediw przyczy102

nia si midzy innymi do tego, e tak trudno podway dominujc w nich msk perspektyw. Cho obecno kobiet we wadzach mediw nie musi wcale gwarantowa zmiany sytuacji, jest przez badaczki feministyczne uznawana na og za jeden z gwnych czynnikw wspierajcych rwnouprawnienie w medialnym przekazie i chyba susznie. Brak kobiet ekspertek w mediach skutkuje na przykad tym, e jak podaj autorzy opracowania We the media w 1996 roku kobiety stanowiy tylko 1% bohaterek pierwszych stron gazet w USA 2. Ci sami autorzy wskazywali rwnie na to, e kobiety pisz znacznie mniej komentarzy i opinii w gazetach codziennych ni mczyni (w USA w 1996 roku byo to 26%). Takie dysproporcje w znaczcym stopniu wspieraj stereotypowe przekonania o tym, e nie ma zbyt wielu kobiet ekspertek lub e kobiety nie zajmuj si polityk. Z tego typu dysproporcjami prbuj czasem walczy sami dziennikarze, jednake wikszo z nich przyznaje, e ostatecznie czciej prezentuj opinie mczyzn. Pomijanie bd podwaanie merytorycznych i naukowych osigni kobiet polega take na tym, e jako ekspertw bardzo czsto traktuje si wycznie mczyzn. Cho w Polsce pracuje na przykad bardzo wiele ginekoloek, na ekspertw wybierani s w zasadzie wycznie mczyni zajmujcy si ginekologi. Podobnie z ekonomi mamy cakiem spory odsetek specjalistek w dziedzinie ekonomii, niemniej jednak autorytetami w tej dziedzinie nadal s panowie. Problem ten dotyczy skdind nie tylko mediw, ale rwnie edukacji, gdzie uporczywie pomija si dokonania kobiet. Stereotypowe przedstawianie przez media spraw szczeglnie wanych dla kobiet jest bardzo wyrane w kontekcie spraw zwizanych z przemoc wobec kobiet. Na temat gwatw, przemocy w rodzinie, handlu kobietami dziennikarze i dziennikarki nadal czsto wypowiadaj si lekcewaco, zazwyczaj preferuj rwnie opinie krytykw praw kobiet w tym zakresie oraz ignoruj fakt prawnego zakazu przemocy wobec kobiet, tworzc faszywy obraz rzeczywistoci.

Reklama Stereotypowe prezentowanie wizerunkw kobiet jest szczeglnie czste w reklamie. Joanna Bator twierdzi, e nawet 2/3 rl wykonywanych przez kobiety w materiaach reklamowych to tradycyjne role kobiece, czyli zwizane z opiek nad domem i rodzin 3. Jak pisze ta autorka, dziki reklamie sprzedawany jest kobietom nie tylko dany towar, lecz take pewien sposb ycia. Innymi sowy, w reklamowanych towarach wana jest nie tylko ich warto czysto uytkowa, ile warto dodana, czyli fikcyjny wiat wykreowany wok tych produktw 4. Warto zwrci na to uwag:

3 4

Zob. Don Hazen, Julie Winokur (red.), We the media. A Citizens Guide to Fighting for Media Democracy, New York 1997. Zob. Joanna Bator, Wizerunek kobiety w reklamie telewizyjnej, Warszawa 1998 (dane z roku 1997). Tame, s. 5.

103

im czciej ogldamy skrajnie useksualnione wizerunki modych dziewczyn, a nawet dziewczynek, tym bardziej prawdopodobne jest to, e coraz wicej osb myli o nich wycznie w kategoriach obiektu podania. Im czciej za ogldamy reklamy oparte na tradycyjnych wzorcach spoecznych, tym bardziej prawdopodobne jest, i wzorce te umacniaj si w spoeczestwie.

Przestrze publiczna i debata polityczna Szczeglny splot stereotypowych zazwyczaj doniesie mediw informacyjnych i rwnie, jeli nie bardziej jeszcze stereotypowej reklamy powoduje, e przekaz mediw utwierdza mylne wyobraenia i wzmacnia uprzedzenia, co naley oceni jako bardzo szkodliwe. Zdarzaj si oczywicie programy, filmy, a nawet reklamy, ktre zrywaj z tradycyjnym, stereotypowym wizerunkiem kobiet i ich praw. Nie s to jednak sytuacje czste i nie mona na ich podstawie doj na razie do wniosku, e przekaz medialny wolny jest od dyskryminacji. Poniajce, bagatelizujce i omieszajce wizerunki kobiet w reklamie, programach publicystycznych i kulturalnych, programach radiowych, artykuach w gazetach i na portalach informacyjnych ksztatuj nie tylko postawy poszczeglnych osb, ale wpywaj rwnie na przebieg debaty politycznej dotyczcej sytuacji kobiet i innych grup dyskryminowanych. Do niedawna polscy politycy swobodnie zaprzeczali istnieniu przemocy domowej, a nawet popierali j, twierdzc, e jest elementem kultury. Dopiero od momentu, gdy media zaczy poddawa takie stwierdzenia krytyce, dopuszczajc do gosu zwolenniczki praw kobiet lub samodzielnie analizujc wypowiedzi posw i politykw w odwoaniu na przykad do prawa karnego, ci ostatni zaczli wypowiada si o kwestiach kobiecych nieco bardziej ogldnie. Media nie bez powodu nazywane s czwart wadz. Maj bardzo powany wpyw nie tylko na opini publiczn, ale rwnie na osoby posiadajce wadz i dysponujce moliwoci ksztatowania prawa oraz praktyki jego realizacji. To akurat wie si ze spoecznym powoaniem mediw, ktrym jest midzy innymi krytyka naduy wadzy. Niejednokrotnie jednak media same postpuj dyskryminujco, propagujc na przykad poniajce kobiety reklamy. W takich sytuacjach teoretycznie zadziaa powinny Komisja Etyki Mediw oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, jak wskazuj jednak prby odwoania si do tych instytucji, nie maj one w Polsce woli zmiany sposobu prezentowania kobiet i grup dyskryminowanych na lepszy.

104

2. Udzia kobiet w polityce

Kobieta nie moe peni obowizkw obywatelskich w domu i w Ojczynie, gdy gos jej nie warunkuje prawa tych obowizkw. Kobieta chce by woln matk wolnych pokole.
Paulina Kuczalska-Reinschmit 5

Polityczne prawa kobiet wydaj si nam dzi oczywistoci, przynajmniej w Europie, obu Amerykach, Australii oraz czci krajw azjatyckich. Musimy jednak pamita o tym, e przez dugie lata, a nawet tysiclecia, kobiety byy tych praw pozbawione. Jak pisaymy ju w rozdziale powiconym prawom kobiet, prawa polityczne zostay kobietom prawnie zagwarantowane dopiero w XX wieku, po niemal stuleciu aktywnych dziaa ruchw kobiecych w tej sprawie. Jak wspominaymy w rozdziale 4, Polki uzyskay prawa wyborcze w 1918 roku, po caonocnej manifestacji pod Belwederem. Mniej wicej w tym samym czasie prawa polityczne kobiet uznaa wikszo pastw Europy i obu Ameryk. Do interesujcych wyjtkw nale: Francja (dopiero w roku 1945), Szwajcaria (1971 rok) oraz Liechtenstein (1985 rok) 6. Kobiety nadal pozostaj mniejszoci w gremiach decyzyjnych ich udzia siga od kilku do maksymalnie okoo 30% czonkw rzdw, parlamentarzystw, wadz miejskich czy samorzdw 7. Chlubnymi wyjtkami s na og kraje skandynawskie, gdzie kobiety zajmuj nawet ponad 50% stanowisk w rzdach (Finlandia w roku 2007). Krtki czas obowizywania praw politycznych kobiet przekada si nadal na przekaz medialny, kulturowy i preferencje wyborcw. W spoecznych oczekiwaniach i nawykach, kulturze i mediach nadal popularne jest przekonanie o tym, e do polityki lepiej nadaj si mczyni. Jak pisaa w 2002 roku prof. Renata Siemieska, 36% mczyzn i 2% kobiet twierdzi, e woli gosowa na mczyzn 8. Warto zaznaczy, e te opinie nie posiadaj

Fragment Odezwy, cyt. za: Aneta Grnicka-Boratyska (red.), Chcemy caego ycia. Antologia polskich tekstw feministycznych z lat 1870-1939, Warszawa 1999. Paulina Kuczalska-Reinschmit (1859-1921) bya jedn z pierwszych polskich dziaaczek na rzecz praw kobiet, redaktork feministycznego czasopisma Ster (wychodzio w latach: 1885-1887 we Lwowie i 1907-1914 w Warszawie). Zaoya rwnie Zwizek Rwnouprawnienia Kobiet Polskich, bodaj najwaniejsz organizacj kobiec przed I wojn wiatow. Zob. L. Goldberg, W deniu do parytetu, w: Zuzanna Dbrowska (red.), Co to jest parytet?, Biblioteczka Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, zeszyt 2, Warszawa 2002, s. 36. Por. Zuzanna Dbrowska (red.), Krajowy program dziaa na rzecz kobiet II etap wdroeniowy na lata 2003-2005 (dokument opracowany przez Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, przyjty przez Rad Ministrw, Warszawa, 19.08.2003. Renata Siemieska, Mechanizmy zwikszania reprezentacji kobiet w parlamencie z perspektywy dowiadcze polskich, w: Zuzanna Dbrowska (red.), Co to jest parytet?, op.cit., s. 29.

105

adnego merytorycznego odniesienia. Z tej perspektywy ruchy i organizacje kobiece maj racj, gdy twierdz, e kobiety nie maj w polityce rwnych szans z mczyznami. Analizujc niekorzystne dla kobiet statystki udziau obu pci w polityce, wiele kobiet dochodzi do wniosku, e warto prawnie zagwarantowa rwnouprawnienie kandydatw i kandydatek na listach wyborczych czy w gremiach decyzyjnych, organizacjach, instytucjach i partiach politycznych. Std propozycje parytetu oraz kwot (systemu kwotowego), czyli prawnego zagwarantowania okrelonego udziau procentowego kobiet i mczyzn w tych gremiach parytet oznacza rwny, czyli 50%-wy udzia kobiet i mczyzn, system kwotowy dotyczy wszystkich innych proporcji to zagwarantowanie np. kadej z pci co najmniej 20%, 30%, 40% udziau np. na listach wyborczych bd w gremiach politycznych. Zwolennicy i zwolenniczki parytetw oraz systemw kwotowych s czsto krytykowani. Uwaa si, e skupiaj si wycznie na ilociowym aspekcie zjawiska, co wie si z lekcewaeniem kompetencji kandydatek lub kandydatw, czasem s rwnie oskarani o to, e traktuj rwnouprawnienie wycznie formalnie zamiast walczy o wprowadzenie rwnociowych przepisw i praktyk, sztucznie komplikuj funkcjonowanie partii, organizacji czy instytucji. Wszystkie te argumenty posiadaj zasadnicz wad nie uwzgldniaj kulturowej dominacji stereotypowych wyobrae o kobietach. Jeli na przykad w Polsce ponad 30% osb deklaruje nieuzasadnion niech do kandydatek i wol gosowania jedynie na kandydatw, oznacza to, i posiadaj ugruntowane przekonanie o tym, e kobiety nie potrafi kompetentnie zajmowa si polityk. Przekonanie to jest potwierdzeniem siy antykobiecych stereotypw nadal funkcjonujcych w kulturze. Wprowadzenie prawnych gwarancji udziau kobiet w polityce, wadzach czy partiach politycznych moe stanowi czynnik edukujcy aktualne i przysze pokolenia o tym, e kobiety i mczyni s sobie rwni i w zwizku z tym powinni w rwnym stopniu uczestniczy w procesach decyzyjnych. Czasem wskazuje si na prawny aspekt parytetw i systemw kwotowych, twierdzc, e s one niezgodne z prawem. Warto w zwizku z tym przypomnie, e tak polski kodeks pracy, jak i Pekiska platforma dziaania oraz inne przepisy prawa midzynarodowego przyjte rwnie przez Polsk umoliwiaj wprowadzenie narzdzi uatwiajcych kobietom zajmowanie stanowisk jako przejaw woli zniesienia dotykajcej je dyskryminacji. Parytet czy kwoty byyby w tym kontekcie prb realizacji aktywnego wyrwnywania szans obu pci w polityce, a nie dowodem na dyskryminowanie mczyzn.

Zasig polityki W Polsce nadal bardzo popularne jest przekonanie o tym, e polityka ogranicza si do udziau w partiach politycznych, kandydowania do sejmu czy senatu lub do zajmowania stanowisk pastwowych. Nie jest to do koca prawd, poniewa wane decyzje polityczne zapadaj take w instytucjach pastwowych i samorzdowych na szczeblu lokalnym, a dziaania spoecznych organizacji pozarzdowych i grup nieformalnych rwnie czsto dotycz polityki. W zwizku z tym wanie warto pamita, e 106

udzia kobiet w polityce oznacza rwnie ich aktywno obywatelsk, ich uczestnictwo w debacie publicznej oraz w dziaaniach mediw. Decyzje polityczne podejmowane s ponadto w przestrzeni midzynarodowej, jak choby w instytucjach midzynarodowych. Zaliczamy do nich na przykad ONZ, wiatow Organizacj Zdrowia czy Midzynarodow Organizacj Pracy, Bank wiatowy, wiatow Organizacj Handlu czy Midzynarodowy Fundusz Walutowy. Rwnie w nich udzia kobiet jest bardzo wany. Wikszo instytucji midzynarodowych oraz midzynarodowych organizacji pozarzdowych praktykuje polityk rwnych szans, co przejawia si midzy innymi tym, e akcentuj one potrzeb niedyskryminowania kobiet i mczyzn w swoich ogoszeniach o prac, w przebiegu pracy i przy jej koczeniu. Polityka nie ogranicza si do podejmowania decyzji i tworzenia prawa. Jest ni rwnie aktywne uczestniczenie w gremiach decyzyjnych, wyraanie poparcia bd niezgody na okrelony stan prawny i faktyczny. Analizujc przestrze polityki, nie sposb zatem pomin rol spoeczestwa obywatelskiego, ktre wsptworz rwnie kobiety. Organizacje pozarzdowe, grupy nieformalne oraz media to tylko niektrzy aktorzy tej sfery. Tu rwnie oczekiwane jest rwnouprawnienie, tej przestrzeni take dotycz przepisy rwnociowe, jak na przykad konstytucyjny zakaz dyskryminacji, regulacje antyprzemocowe, zakaz dyskryminacji w pracy, zakaz molestowania. Wielu badaczy i wiele badaczek wskazuje na wzrost roli spoecznych organizacji w ksztatowaniu decyzji politycznych. Dzi organizacje te zabieraj gos nie tylko podczas demonstracji, bardzo czsto staj si rwnie partnerami w projektach realizowanych wsplnie z funduszy pastwowych lub unijnych, doradcami w zespoach i komisjach zajmujcych si ocen i opracowaniem projektw przepisw oraz w mediach, dla ktrych stay si wanym rdem opinii i informacji. Organizacje kobiece i feministyczne peni w spoeczestwie obywatelskim i yciu politycznym w Polsce bardzo wan rol. Stay si rdem informacji o sytuacji kobiet, doradc dla instytucji pastwowych oraz, w niektrych przypadkach, rwnie stranikiem podstawowych praw i wolnoci. Wedug danych Orodka Informacji rodowisk Kobiecych OKa, w Polsce dziaa okoo 350 organizacji pozarzdowych, ktre w swych statutach uwzgldniaj polityk rwnouprawnienia i dziaania na rzecz kobiet 9. Organizacje te zajmuj si nie tylko pomoc osobom poszkodowanym na przykad ofiarom przemocy wobec kobiet ale take opiniowaniem i zbieraniem danych o realizacji rwnouprawnienia w Polsce. Chyba najbardziej spektakularnym przejawem dziaania polskich kobiecych organizacji pozarzdowych byo utworzenie Komitetu Organizacji Pozarzdowych na Midzynarodow Konferencj Kobiet w Pekinie w 1995 roku, ktry przedstawi alternatywny do rzdowego raport na temat realizacji w Polsce Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Od tego czasu raporty alternatywne byy w naszym kraju tworzone przez organizacje kobiece co 5 lat, stanowiy one przejaw woli kontroli poczyna rzdw w zakresie realizacji praw kobiet.
9

Zob. baza danych organizacji pozarzdowych na stronach http://www.oska.org.pl/.

107

Dla ksztatowania si rwnociowych, wolnych od stereotypw postaw niezbdne s dobre praktyki przykady dziaa rwnociowych, ktrych nie ma niestety szczeglnie wiele. Warto w tym kontekcie wspomnie o parytetach na listach wyborczych i we wadzach polskiej Partii Zielonych 2004 (formacji tej zawsze przewodnicz dwie osoby kobieta i mczyzna), o Parlamentarnej Grupie Kobiet, w ktrej dziaaj przedstawicielki rnych formacji politycznych, czy o Polskiej Partii Kobiet, ktrej gwnym celem jest rwnouprawnienie pci.

Moliwe przyczyny dyskryminacji kobiet w polityce

Za zadanie wziam sobie obali ten przesd, e kobieta, co skoczya uniwersytet, przestaje by kobiet
Zofia Nakowska Aktualnie (2007 r.) kobiety stanowi tylko 20% polskich parlamentarzystw. W zestawieniu z faktem, e stanowi ponad poow spoeczestwa, uzna trzeba reprezentacj t za nader skromn. Jak wskazaymy, Polska nie rni si szczeglnie od reszty wiata w kwestii nieproporcjonalnego udziau kobiet we wadzach. Moe warto sprbowa ustali, z czego owa saba reprezentacja kobiet wynika? Jak wskazywaymy w rozdziaach powiconych pci spoeczno-kulturowej oraz dyskryminacji, istnieje wiele schematw i oczekiwa, ktre wi si z pci, oraz cay wachlarz ogranicze i sankcji zwizanych z przekroczeniem wasnej roli pciowej, czyli z sytuacj, w ktrej biologiczny mczyzna zachowuje si wedug kobiecego wzorca zachowa i odwrotnie. Analogiczny zestaw oczekiwa istnieje rwnie w przestrzeni polityki. wiat polityki wymaga posiadania szeregu cech i kompetencji. Jak podkrelaj liczne autorki, zestaw ten praktycznie w caoci pokrywa si z tym, co w rozdziale 1 okreliymy jako mski wzorzec zachowa. W takiej sytuacji pierwszym problemem, jaki napotykaj kobiety chcce realizowa si w polityce, jest kwestia przekroczenia kulturowo uwarunkowanego kobiecego wzorca zachowa 10. Barbara Labuda (dziaaczka Solidarnoci, posanka Unii Demokratycznej, potem w SLD) pisaa tak: Po to, aby w polityce si wybi, kobiety musz nakada barwy ochronne w ten sposb upodobniaj si do otoczenia. A otoczenie jest mskie. Ono narzuca reguy gry. Jeeli kobiety zmieni barw ochronn i odbiegn od konwenansu politycznego, to nara si na mieszno, bo sprzeciwiaj si stereotypowi i zaznaczaj swoj odmienno 11.

10

11

Bardzo wane omwienie sytuacji kobiet w polityce znajduje si w ksice Agnieszki Graff, wiat bez kobiet. Pe w polskim yciu publicznym, Warszawa 2001. Cyt. za: Agnieszka Metelska, Ewa Nowakowska, Gdzie diabe nie moe, Warszawa, 1992, s. 121.

108

Kolejnym problemem jest nadal bardzo popularne wyobraenie o kobiecoci. Dopiero od niedawna mona zobaczy kobiety w roli polityczek, wczeniej wystpoway gwnie jako ony, matki i kochanki. Std atrakcyjno pytania zadawanego bardzo czsto kobietom dziaajcym politycznie: Jak Pani godzi karier zawodow z obowizkami domowymi?. Bodaj najbardziej przytomnie odpowiedziaa na to pytanie bya penomocniczka rzdu ds. rwnego statusu kobiet i mczyzn, Izabela Jaruga-Nowacka, ktra zareagowaa pytaniem do pytajcego j dziennikarza: A Pan? 12. Przytoczmy wypowied posanki konserwatywnej formacji Prawo i Sprawiedliwo, Anny Pakuy-Sacharczuk:

Nie sdz, eby takie cakowicie automatyczne rozwizania, takie, powiedzmy, mechaniczne byy najlepsze. Ale rzeczywicie jest tak, e nieco trudniej kobietom uczestniczy w yciu publicznym, poniewa eby ju uzyska te moliwoci, trzeba duego wysiku, trzeba duo zainwestowa. Ja na przykad startowaam, bdc w bardzo trudnej sytuacji nansowej. Jestem matk niepenosprawnego dziecka i wiem, jak to jest. Na 11 mandatw w naszym wojewdztwie podkarpackim, ktre uzyskali politycy Prawa i Sprawiedliwoci, tylko 1 mandat naley do kobiety, i to rwnie musiaam podj ogromne ryzyko. Rwnie fakt, e startuje si z tego niszego puapu nansowego, a kampania wymaga nakadw, jest ograniczeniem. Ju nie mwi o samych stereotypach i o tym, jak si ukada listy, ale nawet ta bariera istnieje i wiem, e ona istniaa dla bardzo wielu moich koleanek, ktre zachcaam do tego, eby rwnie byy bardzo aktywne 13.

Kolejnym wic problemem okazuje si, jak widzimy, na og niszy status ekonomiczny kobiet, co przekada si na ich szanse i moliwoci w organizowaniu kampanii wyborczej. Jeszcze inna trudno wie si zdaniem posanki z brakiem kobiet na listach wyborczych partii np. Prawo i Sprawiedliwo, co powoduje poczucie pewnej ekstrawagancji u kobiet, ktre mimo wszystko decyduj si kandydowa. Zwrmy uwag na to, e wiele polityczek, cho widzi problem nierwnoci pci, stara si nie mwi o nim bezporednio. To wynika by moe z obawy przed etykiet medialn, ktr dziennikarze bardzo atwo przyklejaj wszystkim znanym kobietom upominajcym si o rwno niezalenie od tego, czy faktycznie zajmuj si one dziaaniem na rzecz praw kobiet. Bardzo interesujc opowieci o kobietach w polityce jest bez wtpienia historia dziaaczek pierwszej Solidarnoci. Jak dowodz zarwno niektre uczestniczki opozycji antykomunistycznej, jak i autorki, ktre o nich napisay choby Shana Penn czy Ewa Kondratowicz aktywistki podziemia byy podstaw dziaania opozycji, zwaszcza w latach stanu wojennego. Ukazywanie si Tygodnika Mazowsze, szeregu publikacji oraz wiele

12 13

Relacja Zuzanny Dbrowskiej, wczesnej rzeczniczki prasowej penomocniczki. Fragment rozmowy z Ann Paku-Sacharczuk i Alicj Olechowsk, ktra odbya si 07.01.2006 w Programie I Polskiego Radia, cyt. za: Feminoteka, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=126.

109

innych dziaa byo zasug wanie kobiet 14. Niestety, po zmianie wadzy i systemu politycznego w 1989 roku kobiety zostay niejako wymazane z pamici, ich rola za w ponownie zarejestrowanym zwizku zawodowym Solidarno bardzo ograniczona. Warto zwrci uwag na to, e w historii miao miejsce wiele okresw, w ktrych kobiety na krtko uzyskiway znaczenie w polityce czy na rynku pracy. W przypadku Polski byy to z pewnoci lata zaborw i wojen oraz okres stanu wojennego. Wtedy kobiety, niejako zastpujc mczyzn, okazyway si rwnie sprawne jak oni w sprawach tradycyjnie uznawanych za mskie. Te krtkie okresy wyrwnywania praw i szans kobiet i mczyzn nie wpyway niestety na powszechne nawyki spoeczne w wystarczajcym stopniu, niemniej jednak zawsze niosy nadziej na to, e rwno pci moe zosta osignita.

3. Jak mwi bez dyskryminacji?

Mowa dyskryminacji Aby sformuowa praktyczne zasady mwienia bez dyskryminacji, naley najpierw okreli, czym jest mowa dyskryminacji. Mowa dyskryminacji jest bardzo podobna do mowy nienawici. Dziaa na analogicznych zasadach, cho natenie zego traktowania moe by w niej znacznie mniejsze ni w mowie nienawici. Postaramy si najpierw odnie do tej ostatniej, a potem zbudujemy bardziej syntetyczne pojcie mowy dyskryminacji, dostosowane do analiz dyskryminacji przeprowadzanych w ramach bada nad pci w kulturze. W swoim raporcie Mowa nienawici. Raport 2001 Sergiusz Kowalski i Magdalena Tulli proponuj nastpujc definicj mowy nienawici:
pojcie to obejmuje wypowiedzi (ustne i pisemne) i przedstawienia ikoniczne lce, oskarajce, wyszydzajce i poniajce grupy i jednostki z powodw po czci przynajmniej od nich niezalenych takich, jak przynaleno rasowa, etniczna i religijna, a take pe, preferencje seksualne, kalectwo czy przynaleno do naturalnej grupy spoecznej, jak mieszkacy pewnego terytorium, reprezentanci okrelonego zawodu, mwicy okrelonym jzykiem itp 15.

14

15

Zob. na przykad: Shana Penn, Podziemie kobiet, Warszawa 2003; Ewa Kondratowicz, Szminka na sztandarze. Kobiety Solidarnoci 1980-1989. Rozmowy, Warszawa 2001. Zob. Sergiusz Kowalski, Magdalena Tulli, Mowa nienawici. Raport 2001, dostpny on-line: http://or.icm. edu.pl/monitoring3.htm#_Toc23569156/, wydanie ksikowe: Sergiusz Kowalski, Magdalena Tulli, Zamiast Procesu. Raport o mowie nienawici, Warszawa, 2003.

110

Mowa nienawici (ang. hate speech) jest wynikiem gboko zakorzenionych uprzedze, cho w jej nazwie zawarte jest odwoanie do silnej emocji (nienawici), to nie ona, ale silny emocjonalny wydwik nienawistnych treci stanowi problem. Osoba, ktra posuguje si mow nienawici, nie musi by wzburzona, problemem jest raczej nienawi, jak jej wypowied moe wzbudzi lub podsyci u osb suchajcych nienawi w stosunku do osb, ktrych dotyczy (mwic np. ydzi morduj dzieci nie musimy by wzburzeni). Pewne skrajne formy mowy nienawici s zakazane z mocy prawa; polski kodeks karny zakazuje na przykad goszenia nienawici w artykuach 256 i 257. Mowa dyskryminacji, jak proponujemy nazwa zjawisko dyskryminowania w jzyku, jest zjawiskiem nieco szerszym ni mowa nienawici. Cho w jej zakres moemy wpisa rwnie wypowiedzi nawoujce do nienawici wobec okrelonej pci, naley tu rwnie wliczy werbalne zjawiska subtelnej dyskryminacji, ktre nie s kryminalizowane. Mocne postaci mowy dyskryminacji to: nawoywanie do nienawici wobec osb okrelonej pci; odmowa podstawowych praw (ycia i godnoci); otwarte nawoywanie do wprowadzenia bd utrzymania zasadniczych nierwnoci midzy pciami; groby karalne, szantaowanie, ponianie, lenie, wyzywanie osb ze wzgldu na ich pe. Autorki podrcznika dla trenerek Chrysalis. Leadership Training for Pioneering Women wyliczaj 10 postaci subtelnej dyskryminacji kobiet 16. Proponujemy przyjrze si zjawiskom werbalnym stanowicym jej elementy. Bdziemy analizoway owe zjawiska werbalne w kontekcie dyskryminacji ze wzgldu na pe, ale mona rwnie dobrze rozpatrywa na ich przykadzie inne formy dyskryminacji, jak choby dyskryminacj rasow, homofobi czy ageizm (dyskryminacj ze wzgldu na wiek).

Paternalizm oglnie: pozornie opiekucze traktowanie kobiet, ktrego podstaw jest przekonanie o niedojrzaoci, saboci czy niedorozwoju przedstawicielek tej pci; w mowie: traktowanie takie przejawia si lekcewaeniem postulatw wysuwanych przez kobiety (Pani jest jeszcze taka moda!). Wykluczenie oglnie: pomijanie bd niedopuszczanie kobiet do udziau w dyskusji, istotnych wydarzeniach, ograniczanie ich praw itd.; w mowie: ignorowanie wypowiedzi kobiet; niedopuszczanie ich do gosu, niesuchanie ich wypowiedzi, zaguszanie itp. (O, widz, e pani ju skoczya. Panie Jurku, bardzo prosz!). Stereotypizowanie oglnie: przypisywanie jednostce cech stereotypowo przypisywanych grupie, do ktrej ona przynaley; w mowie przejawia si na dwa sposoby: albo jako uporczywe posugiwanie si stereotypami wobec kobiety mwicej (Bo pani zawsze tak cichutko mwi, jak wszystkie kobietki), albo upraszczanie treci jej komunikatu (Jak wszystkie kobietki jest pani taka opiekucza!). Taka stereotypizacja powoduje czsto dezinterpretacj komunikatu mwicej kobiety.
Maggie Range, Phoebe Omondi, Chrysalis. Leadership Training for Pioneering Women, Winrock International Institute for Agriculture, Arlington 2000.

16

111

Tokenizm oglnie: ustanowienie przez grup zdominowan przez mczyzn specjalnej pozycji dla jednej czy dwch kobiet, ktre pojawiajc si publicznie i mwic o prawach kobiet, niejako zdejmuj z wikszoci obowizek rewizji ich stereotypowych postaw i zachowa; w mowie: dopuszczanie kobiety do gosu tylko wtedy, gdy grupa chce pokaza, e przecie realizuje prawa kobiet, np.: Od tego specjalistk w naszej grupie jest pani Basia, to prawdziwa feministka (i oczekiwanie, e skoro mamy ju u siebie pani Basi, sami moemy nadal zachowywa si seksistowsko). Nadmierna grzeczno oglnie: czsto stanowi wyraz trudnej do ukrycia niechci, przejawiajcej si w sztucznie akcentowanej grzecznoci; w mowie: uporczywe raczenie kobiet zdrobnieniami (Tak, nasza kochana pani Zosia znowu upomina si o te biedne kobietki. Mj Boe), przerywanie ich duszych wypowiedzi nieodpowiednimi w danym momencie grzecznociami (A moe pani Kasia chce cukiereczka? No, niech si pani jednak skusi! rzucone w rodku wypowiedzi pani Kasi). Koncentrowanie si na seksualnych walorach kobiety oglnie: lekcewaenie treci wypowiedzi kobiety lub jej zachowania i nieustanne akcentowanie jej walorw wizualnych bd ich braku; w mowie: ignorowanie wypowiedzi kobiety (Co pani mwia? Nie mogem si skupi, tak pani dzi piknie wyglda, pani Marysiu!) lub interpretowanie ich w sposb niezgodny z intencj osoby mwicej (Chce pani podwyk, pani Asiu? Ale dla osoby rwnie piknej jak pani zrobi wszystko!). Niewidzialno kobiet oglnie: dziaania zmierzajce do uniemoliwienia kobietom zaznaczenia swej obecnoci w grupie, formuowania postulatw i dochodzenia swych praw: zaguszanie, natarczywe ignorowanie ich wypowiedzi czy dziaa, niewprowadzanie procedur uwidaczniania kobiet (np. uporczywe pomijanie problematyki rwnociowej); w mowie: niedostrzeganie, pomijanie, zaguszanie wypowiedzi kobiet (osigane np. w ten sposb, e nie podaje si kobiecie mikrofonu podczas publicznej dyskusji) oparte na oczekiwaniu, e kobiety same musz nagoni swe problemy i opinie (wic mczyzna z mikrofonem nie moe powtrzy na gos tego, co kobieta mwi cicho itd.). Jzyk ciaa w ogle niezwykle wany w komunikacji: przybieranie postaw ciaa, wykonywanie gestw i min, ktre oniemielaj, dowodz lekcewaenia, omieszaj itp. (np. obracanie si tyem do kobiety mwicej, rozpoczynanie jakiej absorbujcej bd haaliwej czynnoci w czasie, gdy kobieta mwi, miech i miny omieszajce mwic kobiet). Uporczywe narzekanie na dyskryminacj mczyzn bardzo wielu mczyzn reaguje przypomnieniem wszystkich sytuacji, w ktrych dyskryminowani s mczyni, gdy tylko pojawia si haso rwnouprawnienia. Lekcewaenie lub pomniejszanie zasug kobiet oglnie: ignorowanie osigni kobiet; w mowie: pomijanie tytuw naukowych (mwienie do pana doktora per panie doktorze, a do pani doktor per pani Basiu), ignorowanie osigni i dokona (akcentowanie dokona innych osb); uporczywe tumaczenie kobietom tego, co w oczywisty sposb wiedz z racji wyksztacenia, zawodu itp. (np. uporczywe tumaczenie pielgniarce zasad pierwszej pomocy).

112

Do powyszego zestawu 10 form dyskryminacji subtelnej proponujemy doczy kilka szczeglnie czstych form subtelnej dyskryminacji w mowie i komunikacji, ktre czsto zdarzaj si w polskich placwkach edukacyjnych: uporczywe przekonywanie dziewczt, e ich gwnym atutem jest wygld (Dziewczta, dbajcie o siebie! przy jednoczesnym niekierowaniu takich sugestii do chopcw); przekonywanie chopcw, e ich powoaniem s nauki cise (Bo chopcy to na og id na politechnik!); niewspieranie dziewczt w rozwoju naukowym (Asiu, nie mcz si nad tym zadaniem. Franek nam je rozwie); zniechcanie dziewczt do rozwoju w zakresie nauk cisych oraz do sportu (Dziewczta, nie przesadzajcie z t koszykwk. To taki niekobiecy sport); uporczywe dobieranie stereotypowych przykadw (na wydziaach prawa czsto daje si jako przykad z sali sdowej sytuacje, ktrych opis rozpoczyna si sowami Bo prosz pastwa, mamy gwat. Statystycznie rzecz biorc, na kadej sali wykadowej moe przebywa przynajmniej jedna ofiara gwatu lub przemocy seksualnej. Trudno opisa, co musi czu, suchajc takich, czasem traktowanych jako dowcip, opowieci); posugiwanie si stereotypowymi wzorcami (Dziewczynki zostaj mamami i nic nie robi, Chopcw czeka kariera zawodowa itp.); pomijanie zgaszajcych si do odpowiedzi dziewczt; skupianie uwagi na najbardziej haaliwych uczniach (z reguy s to chopcy). Wiele nauczycielek i wielu nauczycieli przyznaje, e niechccy dyskryminuj dziewczta w swoich klasach. Dzieje si tak czsto dlatego, e chopcy s bardziej haaliwi, w zwizku z czym wymagaj czstszych interwencji. Wydaje nam si, e dobrym sposobem zmniejszenia (rozpraszajcej) aktywnoci chopcw jest rozmowa z modzie, w ktrej wskaemy na potrzeb rwnego traktowania dziewczt i chopcw. Naley uzmysowi chopcom, e zajmujc nasz uwag w stopniu znacznie wikszym ni dziewczta, przyczyniaj si do gorszego traktowania tych ostatnich. Sugerujemy, e warto zastanowi si nad proporcjami uwagi, jak powicamy dziewcztom i chopcom w czasie lekcji. Najprawdopodobniej okae si, e znaczn cz tej uwagi faktycznie absorbuj chopcy. Dla dziewczt jest to bardzo wyranym sygnaem niedoceniania ich zasug i umiejtnoci, nawet jeli nie powiedz nam tego nigdy wprost. Moe to mie i czsto ma fundamentalne znaczenie dla ich wyborw dalszej drogi rozwoju. Czasem zdarza si, e to dziewczyna lub dziewczyny stanowi/- t bardziej haaliw cz klasy. Sugerujemy, eby w ramach uspokajania nie posugiwa si stereotypowymi kliszami typu: Dziewczynie nie przystoi takie zachowanie. Wysyamy bowiem wwczas wyrany sygna do chopcw: Ale wam, chopcy, wolno si tak zachowywa.

113

Strategie mwienia bez dyskryminacji O wiele atwiej jest krytykowa okrelone zjawisko ni wskaza pozytywne wzorce zachowania wolne od dyskryminacji. W kontracie do mowy dyskryminacji moemy jednak wskaza szereg praktyk, ktre nie nios za sob stereotypowego bagau i nie su dyskryminacji kobiet. Tu rwnie warto pamita, e pokazane przez nas przykady mog zosta wykorzystane jako strategie mwienia bez dyskryminacji o innych mniejszociach: etnicznych, osobach nieheteroseksualnych czy starszych lub niepenosprawnych. Akcentowanie zasug i osigni kobiet w mowie: odwoywanie si do znanych postaci kobiecych, mwienie o ich zasugach i osigniciach jako o przykadach; w szkole: akcentowanie zasug i osigni dziewczt. Posugiwanie si eskimi formami nazw zawodw oraz czasownikw i rzeczownikw oczywicie nie wszystkie zawody posiadaj odpowiednie formy eskie, ale warto stara si poszerza zakres uycia eskich kocwek. Pamitajmy o tym, e kiedy sowo studentka musiao brzmie dziwnie, cho dzi jest to okrelenie uywane powszechnie. Jzyk, podobnie jak kultura, rozwija si i zmienia nic nie stoi na przeszkodzie, by uczyni go wolnym od nierwnoci pci. W szkole: uywanie sw uczennice oraz nauczycielki. To przedziwne, jak bardzo brakuje ich w jzyku, ktrym posugujemy si w szkoach. Zwracajc si do naszych podopiecznych, najczciej uywamy formy uczniowie, tymczasem mona mwi uczniowie i uczennice. Ten praktykowany przez nas rwnie w ramach zaj akademickich zwyczaj (na uniwersytecie mwimy: studenci i studentki, panie i panowie) by przyjmowany z entuzjazmem tak przez panw, jak i przez panie. Udzielanie gosu dziewcztom, dbanie o to, by by syszalny: dziewczta bardzo czsto mwi ciszej ni chopcy. Warto prbowa doprowadzi do sytuacji, w ktrej rwnie i one bd mogy swobodnie si wypowiedzie i zostan przez wszystkich usyszane. Niepowielanie stereotypw: nie warto posugiwa si stereotypami. To niczego nie wnosi, wiadczy raczej o naszych ograniczeniach. Naley w wypowiedziach pomija wszelkie sformuowania typu: kobiety zawsze, mczyni nigdy. Moemy zamiast tego mwi: kobiety zazwyczaj, mczyni na og. Cho nie zabezpiecza to nas do koca przed myleniem stereotypowym, chroni przynajmniej przed skrajn jego postaci. Powstrzymywanie si od opowiadania seksistowskich dowcipw: w Polsce swego czasu furor zrobiy dowcipy o blondynkach. Uporczywe powtarzanie tych i podobnych artw przyczynia si do utrwalenia oglnego przyzwolenia na dyskryminacj. Analogicznie dziaaj dowcipy o ydach, Niemcach, Rosjanach i innych grupach mniejszociowych. Starajmy si mia z tekstw wolnych od stereotypu. Uwzgldnianie kobiet jako autorytetw: polscy dziennikarze i dziennikarki czsto na przykad pomijaj polityczki, przygotowujc swoje artykuy lub materiay filmowe. Pynie z tego prosty komunikat dla widzw: kobiety nie robi polityki. W szkole: starajmy si t sytuacj zmienia. Istniao i istnieje wiele kobiet, do ktrych moemy si odwoa jako do autorytetw. Nie bjmy si tego. 114

Na zakoczenie tego rozdziau chciaybymy zaprezentowa fragment bada wykonanych w kontekcie poszukiwania eskich form nazw zawodw. Historia dotyczy wybranej w 2003 roku pomorskiej wicewojewody (wicewojewodzini, wicewojewdki, pani wicewojewody do ustalenia), pani Krystyny Gozdawy-Noco, ktra w wywiadzie udzielonym Dziennikowi Batyckiemu tu po nominacji stwierdzia od razu, e nie jest adn feministk i w zwizku z tym akceptuje tradycyjn nazw swojej funkcji, czyli wicewojewoda. Jedna z nas zapytaa o opini w sprawie nazewnictwa kilka specjalistek w zakresie praw kobiet i jzyka polskiego. Oto, co udao si ustali. Beata Kozak:
redaktorka naczelna feministycznego czasopisma Zadra, Krakw

Na kobiet penic funkcj wojewody naley mwi wojewodzina. To oczywiste!

Anna Czerwiska:
Orodek Informacji rodowisk Kobiecych OKa, Warszawa

Wojewodzina to chyba jedyna sensowna nazwa w takim przypadku. Uywanie tego okrelenia wydaje mi si zupenie naturalne.

Anna Kamiska:
Przedwyborcza Koalicja Kobiet, Pozna

Moim zdaniem trzeba uywa eskich form, a jeeli takie nie istniej naley je tworzy. W przypadku wojewody jego kobiecym odpowiednikiem jest wojewodzina; wojewodowa to nazwa okrelajca on wojewody.

Zuzanna Dbrowska:
bya rzeczniczka prasowa penomocnika rzdu ds. rwnego statusu kobiet i mczyzn

Jak wiadomo, sowo wojewoda odmienia si tak jak rzeczowniki rodzaju eskiego, wobec czego stanowi okrelenie kobiety. To mczyni powinni poszuka dla siebie jakiej mskiej nazwy wojewd byaby chyba najlepsza. Moim zdaniem pani wojewoda, ewentualnie wojewodzini to odpowiednie nazwy. Niestety, wedug Sownika poprawnej polszczyzny (red. A. Markowski, PWN, Warszawa 2000) okrelenie pani wojewoda winno w formie przydawki stosowa si do mskiej odmiany, naleaoby wic mwi np. Przedstawiam pastwu dwch wojewodw: pani Iksisk i Igrekowsk, co jest oczywistym absurdem. Ju lepiej stworzy nowe sowo, np. wojewodzini.

Ludmia Laskowska:
polonistka, UW

Jak wida, w kwestii eskich kocwek jest czasem niejakie zamieszanie, nie oznacza to jednak zgody na bierne akceptowanie form mskich.

115

4. Wskazwki metodologiczne
a) Szukanie stereotypw W przekazach medialnych wci niestety bardzo atwo znale powielajcy stereotypy przekaz na temat kobiet, migrantw, uchodcw czy osb nieheteroseksualnych bd niepenosprawnych. Mona w zwizku z tym poczy zajcia o stereotypach z zajciami na temat roli mediw we wspieraniu dyskryminacji i jej zwalczaniu, co czasem, cho rzadko, rwnie ma miejsce. b) Modzie bardzo lubi analizowa media Zainteresowanie modziey mediami moe nam znacznie uatwi przeprowadzenie zaj na temat mechanizmw dyskryminacji. Musimy jednak pamita o tym, e modzie znacznie chtniej rozmawia o tym, co zobaczya, ni o tym, na czym nam zaley czyli mechanizmach wykluczania. W zwizku z tym musimy stara si pilnowa przebiegu dyskusji. c) Gazetka szkolna Dobrym pomysem moe okaza si zaproponowanie wydania gazetki antydyskryminacyjnej w szkole. Uczniowie i uczennice mog sprbowa swych si jako autorzy i autorki, a przy okazji w praktyce nauczy si formuowa przekaz wolny od dyskryminacji.

116

Wskazwki dla nauczycielek i nauczycieli o edukacji wolnej od dyskryminacji

EWA MAJEWSKA EWA RUTKOWSKA

Rozdzia 7.
117

118

Dziewczta czsto traktuje si jako istoty gorsze, spoeczestwo wychowuje je tak, by same stawiay siebie na ostatnim miejscu, co podwaa ich poczucie wasnej wartoci.
Platforma dziaania Czwartej wiatowej Konferencji w sprawie Kobiet Pekin, 1995

1. Dyskryminacja w edukacji
Szkoa i cay system edukacyjny bywaj czsto okrelane przez teoretykw jako represyjne i utrwalajce porzdek spoeczny. Szkoa rzadko promuje tendencje emancypacyjne modziey, zamiast tego raczej wzmacnia wzorce tradycyjne. Wida to bardzo dobrze choby na przykadzie wyborw cieek ksztacenia chopcy czciej wybieraj przedmioty cise, dziewczta za humanistyczne lub przyrodnicze (z naciskiem na biologi), ewentualnie artystyczne. To swoisty szkolny wkad w utrwalanie stereotypw i uwewntrznianie rl pciowych przez dziewczta i chopcw. Niestety, mskie zawody (i szerzej: mskie standardy) s wyej cenione w naszej kulturze, zatem wybory edukacyjne dziewczt owocuj w przyszoci mniejszymi szansami awansu zawodowego, mniejszymi zarobkami oraz niszym prestiem spoecznym1. Posumy si tutaj przykadem. W Polsce kobiety pracujce w zawodzie informatyka stanowi bardzo nieliczn grup. W roku 2000 jedynie 2% absolwentw studiw informatycznych stanowiy kobiety 2. Podobnie byo w 2001 roku, dane za lata 2002, 2003 i 2004 to odpowiednio: 3,6%, 6,6% i 7,7%. W 2006 absolwentek byo ju 8,6%, rednia krajowa za podane lata waha si midzy 10 a 11%. Wida wic, e dziewczta postpujc zgodnie z tradycj i obowizujcymi stereotypami, nie podejmuj studiw o profilu technicznym, cho sytuacja i tak zmienia si na korzy. Jest to poniekd zasuga zmieniajcego si rynku, ktry (na szczcie) niejako wymusza na kobietach podejmowanie takich kierunkw studiw, ktre w przyszoci bd owocowa wikszym prestiem i lepszym uposaeniem. Szkolnictwo wida to bardzo dobrze na przykadzie naszego kraju to rodowisko sfeminizowane; im niszy poziom ksztacenia (a wic i nisze zarobki oraz presti, przykadem mog by przedszkola), tym wicej w nim kobiet. Zawodowa hierarchia w szkoach potwierdza wic po raz kolejny stereotypy pciowe. Kobiety peni funkcje podrzdne i pomocnicze, mczyni za s tymi, ktrzy sprawuj wadz. Wyrane jest to zwaszcza w kontekcie zjawiska szklanych ruchomych schodw (por. rozdzia 3), wanie bowiem w edukacji zjawisko to zrobio zawrotn karier. Jest to zreszt niejako zamknicie stereotypowego bdnego koa skoro ju mczyzna trafia do sfeminizowanego zawodu i mniej w zwizku z tym zarabia, naley poprawi jego sytuacj. Nie mona jednak podnie zarobkw caej grupie zawodowej, bo by1 2

Dorota Pankowska, Wychowanie a role pciowe, Gdask 2005. Badania przeprowadzone przez firm Motorola w ramach szkolnego konkursu Diversity: http://www.diversity.pl/.

119

oby to zbyt kosztowne. Co mona zrobi, to podnie status mczyzny pracujcego w kobiecym rodowisku i da mu awans. Std tak dua liczba dyrektorw szk, a tak maa nauczycieli wrd mczyzn. Co ciekawe, w Polsce nie przeprowadza si adnych bada w obszarze edukacji przy uyciu wskanika pci. Moemy tylko snu domysy, jakie wyniki mona by uzyska, gdyby zbada: proporcje dziewczt i chopcw na wszystkich szczeblach edukacji; proporcje przyj oraz proporcje ukoczenia wszystkich kierunkw i specjalizacji (byoby to dodatkowo badanie dotyczce segregacji zawodowej). Dodatkowo mona by jeszcze postara si zachci dziewczta do studiowania na innych ni humanistyczne kierunkach. Nie od rzeczy byoby take zobaczy, jak wygldaj ulotki, materiay reklamowe i plakaty wyszych uczelni czy faktycznie kierowane s one do obu pci, czy pisane s odpowiednim jzykiem (na przykad neutralnym pod wzgldem pci lub wprost w formie eskoosobowej). Nie inaczej rzecz si ma, jeli chodzi o kadr tu take brak danych z uwzgldnieniem czynnika pci. Warto by zbada co najmniej dwie kwestie: proporcje kobiet i mczyzn w zawodzie nauczycielskim osobne dane dla kadego szczebla edukacyjnego (od obkw do edukacji pomaturalnej i wyszej); proporcje kobiet i mczyzn na stanowiskach administracyjnych i kierowniczych na wszystkich szczeblach edukacyjnych. Osobn spraw jest jzyk podrcznikw. Wikszo, a w zasadzie wszystkie podrczniki szkolne w Polsce w mniejszym lub wikszym stopniu powielaj stereotypy dotyczce rl pciowych, zada bd obowizkw kobiet i mczyzn. Dotyczy to kadego etapu nauczania, ju bowiem w ksikach polecanych dla grup przedszkolnych czy zerwek mamy do czynienia z jasno okrelonymi miejscami obu pci w rodzinie i spoeczestwie. Podrczniki dla starszych uczniw i uczennic pogbiaj stereotypy pciowe nie tylko za pomoc przekazu ilustrowanego, ale take poprzez przekaz zawarty w warstwie sownej. Wszystkie polecenia formuowane s mskoosobowo, z gry uznaje si bowiem, e sowo ucze jest rodzaju nie tyle mskiego, ile uniwersalnego. Poza sposobem komunikowania si z modzie zwrci trzeba uwag na to, i autorzy i autorki podrcznikw nie podejmuj trudu odnalezienia wanych kobiet w historii lub literaturze (o naukach cisych i przyrodniczych nie wspominajc), ktre mogyby stanowi przeciwwag dla mskiego modelu bohatera, artysty czy naukowca. Jeli jednak znajd si postaci kobiece, ktrych pomin nie mona, sposb ich przedstawiania jest marginalny i wybirczy casus Orzeszkowej, Konopnickiej czy michowskiej, w przypadku ktrych zwraca si uwag na twrczo literack, a nie na dziaalno spoeczn czy emancypacyjn. Zdarza si, e kobiety pokazywane s jednoznacznie negatywnie skrajnym przykadem jest tu Katarzyna II, przedstawiana na og jako osoba, najoglniej mwic, ulegajca kaprysom i dzom, a nie jako wielka wadczyni. Wyranie wida tu stosowanie podwjnych standardw wobec mczyzn i kobiet oraz powielanie odmiennych oczekiwa wobec obu pci. Ten model przekazywania wiedzy mona nazwa ukrytym programem nauczania, w ktrym implicite zawarta jest negatywna ocena roli kobiet lub te deprecjonowanie ich osigni 3.
3

Szczegow analiz a 25 podrcznikw dopuszczonych przez ministerstwo owiaty w 1989 roku mona znale w ksice D. Pankowskiej, Wychowanie a role pciowe, op.cit.

120

Prawa dziewczt Jak wspominaymy wczeniej w rozdziale 4, dziewczta jako grupa nie byy podmiotem osobno definiowanych praw. Przeomowa bya tu Pekiska platforma dziaania, w ktrej problemy dziewczt zostay nie tylko szczegowo omwione, ale zawarto rwnie szereg zobowiza dla rzdw pastw. Obliguj one do podjcia dziaa majcych na celu likwidacj dyskryminacji dziewczt. Prawa dziewczt s obecnie okrelone w dokumentach dotyczcych kobiet oraz w tych, ktre dotycz dzieci, jak na przykad w Konwencji ONZ o prawach dziecka. Dlaczego zdaniem autorek Deklaracji Pekiskiej oraz Platformy dziaania warto mwi o dziewcztach jako o osobnej grupie posiadajcej prawa? Dziewczta s naraone na dwie formy dyskryminacji jednoczenie na dyskryminacj wynikajc z modego wieku oraz na t, ktra wynika z pci. W takiej sytuacji wydaje si zasadnym, by szczeglnie podkreli ich prawa, znaczenie i pozycj spoeczn. Wiele nauczycielek i wielu nauczycieli przyznaje, e w sumie przyczyniaj si do dyskryminacji dziewczt. Czsto dzieje si to zupenie niewiadomie i pomimo jak najlepszych intencji. Wymiemy kilka przykadw takiego niekoniecznie rozmylnego gorszego traktowania dziewczt: preferowanie chopcw w sytuacjach, gdy zgaszaj si tak oni, jak i dziewczta; niesuchanie dziewczt do koca, przerywanie im; mwienie w taki sposb, e komunikat ostatecznie odbierany jest jako skierowany do chopcw (na przykad zwracanie si do uczennic i uczniw wycznie w formach mskich); pomijanie dziewczt przy wyborach do waniejszych funkcji lub do zada wymagajcych siy, odwagi i odpowiedzialnoci; rnicowanie zaj WF dla chopcw i dziewczt bez sprawdzenia, czy faktycznie grupom to odpowiada rnicowanie takie wpywa negatywnie na pniejsz aktywno dziewczt i kobiet w sporcie amatorskim i zawodowym; lekcewaenie takich sytuacji jak menstruacja (zwaszcza w odniesieniu do zaj WF); pouczanie dziewczt akcentujce znaczenie ich pci (Dziewczta nie szturchaj kolegw) przy rwnoczesnym niekierowaniu analogicznych uwag do chopcw (nikt nie mwi im: Chopcy nie powinni szturcha innych osb itd.). Komunikaty korygujce s zreszt szkodliwe take dla chopcw (Chopcy nie pacz!, Chopcy radz sobie sami); wskazywanie na spoeczno-kulturowe normy zachowa i wygldu obu pci jako na absolutne rdo odniesienia (nie moemy nikomu nakaza, by zachowywa si jak kobieta albo by zachowywa si jak mczyzna). Odnosi si to w szczeglnoci do poucze, jakie nauczycielki i nauczyciele artykuuj odnonie przyszej kariery (doradzanie dziewcztom kierunkw humanistycznych, a chopcom cisych itp.) oraz wygldu i zachowania (zob. powyej); traktowanie nachalnego drczenia jako zalotw (na og jest tak, e to chopcy s napastliwi wobec dziewczt, ale moe zdarzy si rwnie sytuacja odwrotna). 121

Powysza lista jest oczywicie niekompletna, niemniej ju tu widzimy, e istnieje cakiem sporo zjawisk, ktre mona podsumowa jako dyskryminujce. Zwrmy uwag na to, e bardzo wiele z nich nie wynika ze zej woli nauczycieli i nauczycielek. Sugerowanie dziewcztom okrelonych kierunkw studiw moe wynika z jak najlepszej intencji. Naley jednak dostrzec rnic pomidzy sprawdzeniem, czy dziewczyna zdaje sobie spraw z tego, e kierunek studiw, na jaki si wybiera, nie jest popularny wrd kobiet, a mocnym, normatywnym odradzaniem jej tego wyboru. Prawa dziewczt zagwarantowane w przepisach dotycz midzy innymi rwnoci w dostpie do edukacji. Warto si w zwizku z tym zastanowi, czy powicamy dziewcztom faktycznie tyle samo czasu i uwagi co chopcom. Chciaybymy zasugerowa, e warto zmierzy czas powicany w klasie dziewcztom i chopcom. Tak zrobia jedna ze szk amerykaskich rezultaty zdziwiy wszystkich. Na wikszoci lekcji chopcy mwili wicej (chodzi tu o publicznie wypowiedzi wobec caej klasy), byli czciej proszeni do odpowiedzi i w sumie zyskiwali o wiele wicej zainteresowania ze strony nauczycielek i nauczycieli ni dziewczta. Wyniki bada przyjto z takim zaskoczeniem, poniewa pracujcy w badanej szkole nauczyciele byli na og bardzo yczliwie nastawieni tak do dziewczt, jak i do postulatu rwnouprawnienia. Podczas prowadzonych przez nas zaj okazao si, e wprowadzanie postaci kobiecych do programw lekcyjnych nie budzi kontrowersji, wprost przeciwnie chopcy rwnie wydaja si zainteresowani takimi poprawkami. Warto zatem czciej nawizywa do dziejw kobiet oraz omawia przykady kobiet, ktre zmieniay histori. Zasadniczym utrudnieniem realizowania rwnouprawnienia w szkole s oczywicie nadal stereotypowe podrczniki szkolne. Bardzo wiele ilustracji, treci zada i omwie powiela stereotypowe ujcia rl pciowych oraz przedstawia kobiety w negatywnym wietle (jeszcze do niedawna podobizny Katarzyny II byy podpisywane Caryca Katarzyna II miaa licznych kochankw, podczas gdy portrety innych monarchw w ogle pomijay kwestie zwizane z yciem seksualnym tych postaci, co w tej akurat sytuacji przemawiao zdecydowanie na ich korzy).

2. Uchodcy, migranci i migrantki, mniejszoci etniczne, religijne i kulturowe w klasie, szkole, spoeczestwie
Informacje oglne Uchodc jest osoba poszukujca schronienia na terytorium innego kraju z powodu grocego jej w kraju pochodzenia niebezpieczestwa. Za niebezpieczestwo uznawane s zazwyczaj: stan wojny, klski ywioowe oraz przeladowania polityczne. Wedug Konwencji Genewskiej z 1951 roku, uchodca to osoba, ktra na skutek uzasadnionej obawy przed przeladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowoci, 122

przynalenoci do okrelonej grupy spoecznej lub z powodu przekona politycznych przebywa poza granicami pastwa, ktrego jest obywatelem, i nie moe lub nie chce z powodu tych obaw korzysta z ochrony tego pastwa. Podstawowym problemem wikszoci osb starajcych si o status uchodcy w Polsce i w innych krajach jest konieczno dowiedzenia przeladowa czy zagroenia, co w przypadku osb przeladowanych z powodw politycznych jest czsto niewykonalne. Obraenia, straty materialne i psychologiczne s bardzo trudne do udowodnienia, poza tym wiele osb starajcych si o status uchodcy nie posiada adnych dokumentw. Wedug raportu Biura Wysokiego Komisarza Narodw Zjednoczonych do Spraw Uchodcw (UNHCR) z 2005 roku na wiecie yo 8,4 miliona uchodcw. Bya to najnisza liczba od 1980 roku. Krajami, w ktrych yje najwicej uchodcw, s Pakistan oraz Iran w obu tych krajach yje cznie okoo 20% wszystkich uchodcw, czyli w przyblieniu 1 680 000 osb. Dla porwnania: w Polsce w latach 1992-2005 status uchodcy uzyskao 2 458 osb4, co w zestawieniu z iloci osb ubiegajcych si o taki status oznacza zaledwie kilka procent. Od niedawna w Polsce wydaje si rwnie zgody na pobyt tolerowany, w 2005 roku objto t procedur 1822 osb. Obecnie, w zwizku z wejciem naszego kraju do Unii Europejskiej, radykalnie wzrasta liczba osb starajcych si o prawo pobytu na jego terenie. Wi si z tym niejednokrotnie ksenofobiczne i lkowe reakcje politykw czy mediw. Warto zatem zaznaczy, e ilo osb starajcych si o prawo pobytu w Polsce jest znikoma w porwnaniu z krajami Europy Zachodniej i w aden sposb nie uzasadniaj obaw czy zego traktowania migrantw i uchodcw. Statut Rzymski Midzynarodowego Trybunau Karnego definiuje gwat, niewolnictwo seksualne, wymuszon prostytucj, wymuszanie ciy, sterylizacji i wszelkie inne powane formy przemocy seksualnej jako zbrodnie przeciwko ludzkoci. Pomimo to przemoc seksualna wobec kobiet rzadko stanowi podstaw nadania im statusu uchodcy. O wiele trudniejsza do oszacowania jest liczba migrantw trwale przebywajcych na terenie Polski. Do niedawna najwiksze ich grupy pochodziy z krajw byego ZSRR, Wietnamu, innych krajw Azji oraz Afryki. Rozrnienie midzy migrantami a uchodcami jest czasem bardzo trudne do przeprowadzenia, niemniej jednak intencj wyrnienia uchodcw i zapewnienia im specjalnej ochrony bya polityczna bd zwizana z wojnami i klskami naturalnymi motywacja do starania si o prawo do ochrony i pobytu na terytorium innego pastwa. W przypadku migrantw tymczasem motywacja ta jest na og ekonomiczna wikszo migrantw zmienia miejsce zamieszkania w nadziei na popraw standardu ycia. Ostre rozrnianie obu tych grup nie jest moliwe dlatego, e ubstwo czsto wie si z drastycznym zagroeniem dla ycia i zdrowia. Poza tym brak wojny nie musi (czego dowodzi przykad Czeczenii) oznacza penej stabilnoci i braku zagroe. Z tego wanie wzgldu wprowadzono instytucj zgody na pobyt tolerowany, ktra oznacza moliwo legalnego przebywania na terytorium RP bez praw do pomocy czy wsparcia, ktre mog uzyska uchodcy. Za nielegalnych imigrantw uznaje si osoby, ktre przekroczyy granic bez wymaganych dokumentw albo nieposiadajce dokumentw. Ich sytuacj wielu
4

Opracowane na podstawie materiaw UNHCR. Warto zaznaczy, e dane dotyczce uchodcw dostpne na stronach internetowych MSWiA dotycz lat 1992-1999.

123

autorw analizuje jako wspczesn form wykluczenia i pozbawienia praw, bo cho oczywicie nie mona ich pozbawi elementarnych praw czowieka, to mog zosta w kadej chwili aresztowani i deportowani. W Europie Zachodniej dziaa wiele ruchw spoecznych wspierajcych migrantw bez wzgldu na ich status. Przepisy Unii Europejskiej jeszcze do niedawna nastawione byy przede wszystkim na zwalczanie nielegalnej migracji, dzi motywacja ekonomiczna do migracji traktowana jest przychylniej. Wynika to midzy innymi z realnego zapotrzebowania na si robocz, coraz bardziej widocznego w starzejcych si krajach starej UE. W zwizku z tym okrelone grupy pracownikw mog czasowo stara si o prac na terenie UE, cho nie oznacza to w adnym razie otwarcia granic Unii. Mona wrcz powiedzie, e granice te s coraz bardziej uszczelniane, o czym wiadczy nie tylko zmniejszajca si liczba zaakceptowanych wnioskw o status uchodcy w krajach starej UE, ale rwnie wzmoenie kontroli granicznych (za zewntrznych granicach UE) i bardzo rygorystyczne ograniczenia moliwoci przemieszczania si migrantw. S to bezporednie konsekwencje zabezpiecze antyterrorystycznych wprowadzanych od czasu zamachu na WTC w 2001 roku nie tylko w USA, ale rwnie w Europie. Warto zaznaczy, e strach przed zamachami i wojna z terroryzmem znacznie wzmocniy niech do cudzoziemcw i rasistowskie ideologie polityczne. Cho trudno oczywicie podwaa zasadno zabezpieczania ludnoci przed aktami terroru, trzeba zauway, e osoby pochodzce z krajw arabskich s od kilku lat znacznie gorzej traktowane wanie ze wzgldu na podejrzenia o sprzyjanie terroryzmowi. Inn grup osb, o ktrej powinnymy w tym rozdziale wspomnie, s mniejszoci narodowe. Jak czytamy w opracowaniu MSWiA, w Polsce mieszkaj przedstawiciele i przedstawicielki 9 mniejszoci narodowych Biaorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Sowacy, Ukraicy, ydzi oraz 4 mniejszoci etnicznych: Karaimi, emkowie, Romowie i Tatarzy. Ich liczba jest trudna do dokadnego oszacowania, ze spisu ludnoci z 2002 roku wynika, e przynaleno do mniejszoci deklaruje 253 228 osb 5. Sytuacja mniejszoci, prawa przysugujce ich przedstawicielom i przedstawicielkom reguluje Ustawa o mniejszociach narodowych i etnicznych oraz o jzyku regionalnym 6. Mniejszoci maj w szczeglnoci prawo do uywania swojego jzyka publicznie i prywatnie, do nauki tego jzyka (powinna to zapewni szkoa w porozumieniu z organizacjami pozarzdowymi lub wadzami lokalnymi). Organy wadz s zobowizane do ochrony, zachowania i rozwijania tosamoci kulturowej mniejszoci.

Przeciwdziaanie dyskryminacji rasowej, etnicznej oraz religijnej Pracujc w placwkach edukacyjnych, musimy bra pod uwag to, i naszymi uczennicami i uczniami mog by uchodcy, migranci, przedstawiciele i przedstawicielki mniejszoci. Osoby takie nie powinny w adnym razie czu si dyskryminowane ani
5

Opracowanie dostpne na stronach internetowych MSWiA, http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/61/37/. Kontakty do wojewdzkich przedstawicieli wadz odpowiedzialnych za problemy mniejszoci znajduj si tu: http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/117/277/. Tekst ustawy: http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/178/2958/.

124

przez nauczycielki i nauczycieli, ani przez koleanki i kolegw. Zapewnienie im rwnego dostpu do wiedzy i nauki jest wychowawczym obowizkiem. Jak czytamy w materiaach dla nauczycieli i nauczycielek opracowanych przez Biura Wysokiego Komisarza Narodw Zjednoczonych do Spraw Uchodcw (UNHCR), rodziny uchodcw, zmuszone przez przeladowania do opuszczenia swoich krajw, docieraj do nas czsto z urazami po traumatycznych przeyciach, s zdezorientowane. To dotyczy take dzieci. Niezwykle istotne jest zapewnienie im poczucia stabilizacji i normalnoci. Na pocztku pobytu w nowej szkole dzieci potrzebuj przede wszystkim yczliwoci i zrozumienia 7. Liczne badania i opracowania wskazuj, e rnorodno okazuje si raczej wartoci ni problemem. Ludzie posiadajcy rne dowiadczenia, dzielcy si wiedz i umiejtnociami tworz trwalsze i lepiej rozwijajce si spoecznoci. Oswojenie lku przed innoci moe zatem okaza si nie tylko szans dla grup i osb potencjalnie wykluczonych, ale rwnie szans na wzbogacenie spoecznoci, ktra zechce si na nich otworzy 8. Warto w ten sposb myle rwnie o uczennicach i uczniach uchodcach, migrantach czy przedstawicielach mniejszoci etnicznej lub religijnej. Ich odmienno moe by dla nas okazj do poszerzenie naszej wiedzy i przestrzeni dowiadcze. Podstawowym problemem uchodcw i migrantw w szkole jest czsto saba znajomo jzyka polskiego. Inne utrudnienia mog wiza si ze z sytuacj finansow, dyskryminacj, jakiej osoby te dowiadczaj w szkole lub w spoecznoci lokalnej. Nie naley zapomina o tym, e szczeglnie naraone na dyskryminacj s migrantki i uchodczynie, w tym rwnie dziewczta. To wanie one czsto staj si ofiarami przemocy seksualnej, napastowania i wyzysku. Przekonanie o tym, e mona pomin te problemy jest bardzo szkodliwe. Stanowi ono przykad do naladowania dla uczniw i uczennic, ktrzy w dalszym yciu mog rwnie lekcewaco podchodzi do migrantw i uchodcw. Mniejszoci etniczne i narodowe czsto budz kontrowersje jako zaburzenie jednolitej, jak moe si na pozr wydawa, struktury narodowej. Wiele osb uwaa, e skoro w Polsce wikszo osb stanowi katolicy (okoo 90%) oraz osoby deklarujce narodowo polsk, to nie powinno si przyznawa innym grupom adnych praw. Jest to rozumowanie bdne, wie si rwnie z nieumiejtnoci docenienia i uszanowania rnorodnoci. adna religia nie uczy nienawici, aden przepis nie moe by traktowany jako podstawa zego traktowania.

3. Bezpieczne zwizki
Mimo wielu podrcznikw do edukacji seksualnej oraz czstej obecnoci w mediach specjalistek/w z tego zakresu w szkoach w zasadzie nie odbywa si edukacja seksualna. Jest jasne, e jej obecno nie pozwoliaby na cakowit eliminacj takich
7

Rady dla nauczycieli pracujcych z dziemi uchodcami opublikowane na stronie internetowej UNHCR: http://www.unhcr-rrbp.org/poland/index.php?option=com_content&task=view&id=129&Itemid=57 dostpne s tam rwnie inne materiay edukacyjne, m.in. scenariusze lekcji. Por. podrcznik do warsztatw z filmem o eksperymencie Jane Elliott Niebieskoocy, http://www.bezuprzedzen.org/projekt/index.php?dzial=PR_Filmy.

125

zjawisk, jak przedwczesne cie, patologie relacji midzyludzkich, rozprzestrzenianie si AIDS i innych chorb przenoszonych drog pciow czy seksualnego wykorzystywaniu kobiet i dzieci, jednake na pewno mogaby wpyn na zmniejszenie ich skali. Mogaby te pomc modym ludziom podchodzi z wikszym szacunkiem i odpowiedzialnoci do swoich partnerw w relacjach intymnych. Zajmujc si tematyk rwnociow, moemy porednio take dotkn tematyki relacji seksualnych. Z koniecznoci zajmiemy si tutaj tylko dwoma obszarami dotyczcymi sfery seksualnoci gwatami na randce i ochron wasnych granic. Nie znaczy to jednak, e chcemy ten temat tak drastycznie zawzi, chodzi nam raczej o poruszenie dwch najbardziej palcych problemw.

Przemoc wobec dziewczt Okoo 50% spord wszystkich przynajmniej jednokrotnie zgwaconych w USA kobiet twierdzi, e dowiadczyy prb gwatu na randkach. Wspominaymy ju o tym, i wikszo sprawcw to osoby wczeniej znane ofiarom, teraz skupimy si na tych przypadkach, w ktrych sprawca jest partnerem kobiety osob nie tylko znan bardzo dobrze, ale te tak, wobec ktrej kobieta najprawdopodobniej ywi pozytywne odczucia i do ktrej ma zaufanie. Gwaty na randkach s dla bardzo wielu modych kobiet dowiadczeniami traumatycznymi, ktrych konsekwencje polega mog na przykad na tym, e przez dugi czas nie bd prbowa one nawet wchodzi w jakiekolwiek bliskie zwizki. Bardzo wiele modych dziewczyn doznaje przemocy i rozmaitych form szantau seksualnego w relacjach intymnych. Tam, gdzie powinno mie przede wszystkim miejsce oparte na zaufaniu wzajemne potwierdzanie uczu, podziwu i mioci, dochodzi do przemocy. Jak mona si domyli, o wiele czciej dowiadczaj jej dziewczta ni chopcy. Dziewczyny s przewanie gorzej przygotowane do reagowania na przemoc i obrony przed ni ni chopcy. Jest to zreszt efekt patriarchalnej socjalizacji nikt nie uczy dziewczt, e mog krzycze, kopa, gry, szarpa si i bi, gdy kto stosuje wobec nich si fizyczn. S zamiast tego uczone ulegoci i podporzdkowania. Chopcom za wpaja si czsto w domach, a czasem rwnie i w szkole, e dziewczyny s gorsze. Nic nic nie stanowi lepszej legitymizacji przemocy w oczach mczyzn, jak wanie wiadomo, e przecie kobiety s gorsze. Std midzy innymi wynika nasz wysiek, by zmieni negatywny wizerunek pci piknej w edukacji. Psychologiczny szanta wobec dziewczt polega gwnie na wymuszaniu kontaktu seksualnego. Jeli kobieta mwi nie, to dokadnie tyle chce powiedzie, jednak wielu mczyzn odmowa skania do stosowania rnych strategii w tym bardzo bolesnych by kobiet wreszcie zmusi do kontaktu seksualnego. Wiele kobiet syszy w takich sytuacjach: Dobrze, jeli nie chcesz, zostawi ci i bd z inn, Ona bya fajniejsza (a take bardziej wyszukane formy szantau w stylu: Powiem twojej mamie, co wyprawiamy na tych randkach, z pewnoci si ucieszy). Dla wielu kobiet pierwszy stosunek pciowy, jako wymuszony, jest nie tylko 126

psychicznie, ale rwnie fizycznie bolesny. Jak wiadomo, do komfortowego odczucia stosunku niezbdne jest podniecenie, tymczasem adna kobieta nie dowiadcza go w chwili zastraszenia.

Granice drugiej osoby jak je rozpozna? Jak je szanowa? Badania wskazuj, e kobiety maj duo mniejsz przestrze osobist ni mczyni e pozwalaj podchodzi do siebie bliej, dotyka si i obejmowa, sowem ich granice s umieszczone bliej ciaa ni w przypadku mczyzn (dotyczy to jednak wycznie europejskiego krgu kulturowego). Kobiety przewanie uznawane s za bardziej dostpne od mczyzn i jak si przynajmniej wydaje rzadziej ni oni zastrzegaj sobie prawo wycznoci do okrelonego terytorium, na przykad pokoju czy fragmentu przestrzeni publicznej. Zanim sprbujemy odpowiedzie sobie na pytanie, dlaczego tak si dzieje, przyjrzyjmy si jeszcze raz temu, jak si takie zaznaczanie wasnych granic odbywa, i zastanwmy si, czy przypadkiem nie jest tak, e kobiety czsto usiuj wyznacza granice duo szersze ni si nam to wydaje. Nie s jednak syszane, std tak czste przejawy naruszania ich prywatnoci. Mczyni przyzwyczajani s do zakrelania bardzo szerokim ukiem granic wasnej przestrzeni ju w dziecistwie. Sandra Lipsitz Bem 9 opisuje interesujce badania wykonane w USA, na mocy ktrych stwierdzono, e chopcy potrzebuj duo wicej przestrzeni do zabawy ni dziewczynki. Bawicy si chopiec wyranie zaznacza swoje terytorium, jest ono zazwyczaj znacznie wiksze ni terytorium dziewczynek, ktre zreszt przewanie bawi si w grupie. Potem, jako doroli, kobiety i mczyni rwnie czsto rni si w podejciu do otaczajcej przestrzeni to kobiety maj wikszy kopot z jej wytyczaniem oraz obron. Dziewczynki zazwyczaj uczone s zachowania stonowanego i wyzbytego agresji. Okazuje si to w praktyce niemoliwe kobiety zwykle ju jako dziewczta wyksztacaj szeroki asortyment rodkw agresji poredniej (obmowy, plotki, intrygi), ktrymi staraj si nadrobi zalegoci zwizane z brakiem podwrkowych lekcji boksu. Maj one jednak duo wikszy kopot, by za pomoc zachowa wymagajcych wyzwolenia bezporedniej agresji broni wasnego terytorium. Oprcz tego dziewczynki przewanie szykowane s do roli matek, co oznacza midzy innymi gotowo do zachowa opiekuczych i czuych z zasady wykluczajcych agresj i odgraniczanie wasnego terytorium. Bardzo rzadko zdarzaj si kobiety, ktre mwi gono i wyranie, e naruszona zostaa ich fizyczna przestrze. Bardzo wiele kobiet jest tak wystraszonych, nieprzygotowanych na tak sytuacj bd niemiaych, e tylko bardzo cicho i niemiao wyraa swj protest. Pamitajmy jednak o tym, e jak bardzo cichy i niemiay by on nie by, istnieje i powinien by wysuchany.
9

Sandra Lipsitz Bem, Msko. Kobieco. O rnicach, op.cit.

127

4. Wskazwki metodologiczne
a) Migrantki/migranci w klasie Skutecznym sposobem lepszego zintegrowania uczennic i uczniw uchodcw, migrantw i nalecych do mniejszoci jest z pewnoci umoliwienie im prezentacji wasnego kraju, religii czy zwyczajw na forum caej klasy. Realizacja takiego projektu wymaga jednak dobrego zgrania klasy z osobami nalecymi do wymienionych grup. Zanim zaproponujemy im tego typu prezentacj, powinnimy najpierw zapyta ich, czy czuj si na siach, eby j przygotowa. Wymuszanie integracji jest zdecydowanie niewskazane10, nie moe by te ona jedynym dziaaniem podejmowanym w zwizku z omawianymi tu kwestiami. Jak sugeruj autorki materiaw dla nauczycieli UNHCR, warto zapozna si z krajem pochodzenia uchodcy bd migranta oraz utrzymywa kontakt z jego lub jej rodzicami czy opiekunami. Warto rwnie powici zajcia wychowawcze na ogln prezentacj problematyki mniejszoci, uchodcw i migrantw. b) Rozmawia o dyskryminacji dziewczt Dobrym pomysem uatwiajcym podjcie rozmowy z uczniami i uczennicami o problemach dyskryminacji w szkole jest wsplne zbadanie jakiegokolwiek podrcznika tak by sprawdzi, czy jzyk w podrczniku jest lepy na pe, czy te nie. Na pocztku modzie moe oponowa, mwic, e to przecie nie ma a takiego znaczenia, e wszystko jedno jak si mwi, a wane co. Warto tu jednak po raz kolejny podkreli, e jzyk rzeczywicie wyznacza granice naszego wiata. Poza tym mona stosowa dodatkowe zachty w postaci pokazywania wicze z jzykiem jako swoistej gry intelektualnej. Mona te sprbowa wsplnie przeformuowa jaki tekst (na przykad literacki), tak aby by on skierowany do obu pci jednoczenie. Warto take porozmawia z uczniami i uczennicami o rolach pciowych w edukacji ile nauczycielek, a ilu nauczycieli ich uczy? Czy dostrzegaj jakie stae cechy kadry, z ktr mieli do czynienia od pocztku swego ycia szkolnego? Czy kiedykolwiek zastanawiali/-y si nad tym, dlaczego byo w tej grupie tak niewielu mczyzn? c) Bezpieczne zwizki W przypadku rozmw dotyczcych relacji midzyludzkich, w tym relacji intymnych, warto pamita o tym, e uczniowie i uczennice pochodz z bardzo rnych rodzin, ich etyczne i religijne przekonania mog by bardzo rozmaite, czasem zupenie inne ni nasze. Cho zadowolenie wszystkich przewanie przerasta moliwoci nauczyciela czy nauczycielki, mona przynajmniej stara si, by nasze opinie nie brzmiay oceniajco tam, gdzie nie powinny. Mona wreszcie skupi si na samym temacie, a nie mwi cay czas o czym zupenie innym ni seksualno jak my dotd w naszym poradniku.

10

O uchodcach moemy dowiedzie si wicej z ich wasnej gazety publikowanej online: http://www.refugee.pl/.

128

ZAT AJ ON EWA M CZ AJEW Y-A SKA DA MS KA EWA RUTKOWSKA

MA

OR

Dobre praktyki

Rozdzia 8.
129

130

W niniejszym rozdziale znajd Pastwo przykady projektw edukacyjnych i wiadomociowych realizowanych w Polsce. W wikszoci z nich (wszystkich oprcz projektu Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami) miaymy swj udzia jako organizatorki, pomysodawczynie, trenerki. Mamy nadziej, e te dowiadczenia bd z jednej strony stanowi inspiracj do podejmowania przez Pastwa podobnych dziaa, z drugiej przykad edukacyjnych przedsiwzi rwnociowych, ktre zakoczyy si sukcesem.

Lekcje genderowe, czyli rwnouprawnienie pci w piguce

Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice (2005, 2006, 2007)

Lekcje genderowe to projekt edukacyjny skierowany do uczennic i uczniw oraz nauczycielek/-li realizowany przez Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej od 2005 roku, ktrego integraln cz stanowi wydanie niniejszego podrcznika. Projekt realizowany jest we wsppracy i przy finansowym wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta. Celem projektu jest popularyzacja tematyki rwnouprawnienia pci w rodowisku nauczycielskim, co ma przyczyni si do umocnienia w wiadomoci spoecznej pozycji kobiety jako penoprawnej obywatelki oraz obali istniejce stereotypy, ktre bardzo czsto stanowi barier w realizowaniu ambicji i celw wielu kobiet. Prowadzone w ramach projektu dziaania obejmuj cykl warsztatw powiconych problematyce rwnoci pci w rzeczywistoci szkolnej oraz tematyce zwizanej z ksztatowaniem pci spoeczno-kulturowej (ang. gender). Zdecydowaymy si przygotowa projekt adresowany do nauczycielek/-li, poniewa to wanie ta wana grupa zawodowa jest odpowiedzialna na co dzie za edukacj i wychowanie dzieci i modziey, rwnie w zakresie tego, z czym wie si w naszej kulturze bycie kobiet czy mczyzn. Podczas warsztatw staraymy si przekaza informacje dotyczce prawnych gwarancji rwnoci w edukacji, wskaza dyskryminujce treci zawarte w podrcznikach, uwiadomi znaczenie ukrytego programu nauczania funkcjonujcego w szkoach. Jednoczenie jednak dyymy do zwikszenia wiadomoci genderowej nauczycielek/ -li, wsplnie analizowaymy te wydarzenia z ycia kadego czowieka, ktre decyduj o tym, jakie decyzje podejmujemy, jakie s nasze wybory yciowe, jak postrzegamy siebie, wasne zdolnoci i moliwoci w kontekcie swojej pci. Zakres tematyczny warsztatw obejmowa nastpujce zagadnienia: wprowadzenie do problematyki genderowej, czyli pci spoeczno-kulturowej oraz pci biologicznej; ksztatowanie si tosamoci pciowej wpyw rnych rodowisk wychowawczych na yciowe wybory dziewczynek i chopcw; stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja mechanizmy dziaania i zalenoci; rwno praw a rwno szans; 131

przemoc wobec kobiet, przemoc wobec dziewczt jak im przeciwdziaa, jak sobie z nimi radzi; seksualno dziewczt i chopcw jako jedna z przyczyn dyskryminacji ze wzgldu na pe.

W pierwszym etapie realizacji projektu Lekcje genderowe (2005 r.) wzio udzia: 12 kobiet, ktre zostay przygotowane do roli osb prowadzcych warsztaty rwnociowe dla modziey, ok. 300 dziewczt i chopcw w wieku gimnazjalnym i licealnym, dla ktrych prowadziy warsztaty przygotowane w ramach projektu multiplikatorki. Zajcia prowadzone w szkoach realizowane byy tak, by w ich przebieg zaangaowa cae klasy metodami aktywnymi, pozwalajcymi na swobodn wypowied i dzielenie si dowiadczeniami, a take pogldami na zagadnienia kobiecoci i mskoci. Ten charakter zaj stanowi du warto, cho rwnoczenie sprawia, e modzi ludzie wykazywali tendencj do wzajemnego nakrcania si, mnoenia artw z tego, co kobiece, mskie, pciowe, wulgaryzowania i sprowadzania tematu do biologii, do narzdw pciowych i ich funkcji. Czsto trudno byo wej w merytoryczn dyskusj o pci kulturowo-spoecznej, o skutkach jej funkcjonowania w naszej kulturze, nie prowokujc ironicznych uwag. Z jednej strony modzie doskonale wie, co jest babskie, a co mskie, i przyjmuje taki wyrazisty podzia wiata za oczywisty, ze wszystkimi jego konsekwencjami. Z drugiej strony nie widzi albo nie chce zobaczy zalenoci midzy trudn sytuacj kobiet na rynku pracy i niepowanym traktowaniem penionych przez nie zawodw a socjalizacj dziewczt na osoby delikatne, agodne, opiekucze, przypisane do sfery domowej. Trudno tutaj mwi o tym, e udzia w 90-minutowych jednych zajciach mg zmieni postawy dziewczt i chopcw, mamy jednak nadziej, i udao nam si nakoni tych modych ludzi do mylenia o pci w nieco innym kontekcie, do zastanowienia si nad rolami spoecznymi kobiet i mczyzn oraz nad formuowanymi w stosunku do nich oczekiwaniami. Drug i trzeci edycj projektu (2006 i 2007 r.) skierowano do nauczycielek/-li pracujcych w gimnazjach i liceach, uznano bowiem, e dziki wiedzy uzyskanej w trakcie jej realizacji osoby te bd mogy dotrze z ide rwnoci pci do znacznie wikszej grupy uczennic i uczniw. TTakie rozwizanie umoliwio powicenie wikszej iloci czasu i uwagi grupom bardzo zaangaowanych i zainteresowanych osb. Uczestniczki obu edycji (do udziau w projekcie zgosiy si tylko kobiety) nauczycielki, studentki pedagogiki, doradczynie metodyczne, trenerki i osoby zajmujce si edukacj nieformaln wziy udzia w cyklu warsztatw (kady cykl obejmowa 8 dni warsztatowych), dziki czemu wskazane w zakresie tematycznym projektu problemy mona byo omwi bardzo szczegowo 1.

Dodatkowe informacje: Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, ul. Rybnicka 27, 44-100 Gliwice, tel. +48 (0)32 2324902, e-mail: haus@haus.pl.

132

Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami przeciwdziaanie uprzedzeniom i dyskryminacji w dziaalnoci edukacyjnej i szkoleniowej
Stowarzyszenie Kobiet KONSOLA, Pozna 2005

Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami to projekt zrealizowany przez poznaskie Stowarzyszenie Kobiet KONSOLA w 2005 roku. Odbi si on szerokim echem jego efekty cay czas funkcjonuj w rodowisku osb i organizacji zajmujcych si przeciwdziaaniem dyskryminacji ze wzgldu na wiek, pe, ras, pochodzenie narodowe i etniczne, orientacj seksualn czy niepenosprawno. Projekt by prb odpowiedzi na: ograniczony dostp osb zajmujcych si edukacj (w szerokim tego sowa znaczeniu) oraz dziaajcych w sektorze organizacji pozarzdowych, do warsztatw i szkole na temat przeciwdziaania dyskryminacji; nieobecno problematyki zwizanej z przeciwdziaaniem dyskryminacji ze wzgldu na pochodzenie etniczne, ras, orientacj seksualn, religi, pe i in. w programach edukacyjnych skierowanych do przyszych edukatorek/-w w tym trenerek/-w organizacji pozarzdowych czego skutkiem jest m.in. nieuwzgldnianie tej problematyki w procesie przygotowywania i prowadzenia szkole i warsztatw; istnienie niewielkiej liczby dopracowanych moduw warsztatowych ujmujcych w sposb kompleksowy problematyk uprzedze, stereotypw i dyskryminacji. Gwne cele projektu to: upowszechnienie wiedzy na temat uprzedze i dyskryminacji ze wzgldu na pe, orientacj seksualn, pochodzenie etniczne, wiek, sprawno i z innych przyczyn; wczenie kwestii przeciwdziaania uprzedzeniom i dyskryminacji do dziaa edukacyjnych; uwraliwienie na przejawy dyskryminacji; wzmocnienie postawy obywatelskiej i odwagi cywilnej w wystpowaniu przeciwko aktom dyskryminacji i przemocy. Projekt Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami obejmowa: stworzenie strony internetowej http://www.bezuprzedzen.org/ i publikacji na CD; tumaczenia tekstw i materiaw dotyczcych edukacji antydyskryminacyjnej; zakup, tumaczenie i projekcje trzech filmw o charakterze edukacyjnym powiconych tematyce antydyskryminacyjnej: Blue Eyed (Niebieskoocy), Killing us softly 3 (Delikatnie nas zabijajc 3) i Tough guise (Maska twardziela); wspomniane tu filmy (z przekadem na jzyk polski) s wywietlane przez autorki projektu Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami 2.

http://www.bezuprzedzen.org/projekt/index.php?dzial=PR_Filmy

133

 a)

b) c) d)

zorganizowanie czterech warsztatw na temat przeciwdziaania uprzedzeniom i dyskryminacji, ktrych gwnymi odbiorczyniami/-cami byy/-li: dziaacze/-czki organizacji pozarzdowych, szczeglnie zajmujcych si prowadzeniem warsztatw i szkole oraz tych, ktre dziaaj na rzecz grup wykluczanych i dyskryminowanych ze wzgldu na ras, pochodzenie etniczne, wiek, orientacj seksualn, pe czy niepenosprawno, trenerki/-rzy organizacji pozarzdowych, edukatorki/-rzy, nauczycielki/-e, osoby zainteresowane zaangaowaniem si w przeciwdziaanie dyskryminacji, wolontariusze/-ki organizacji pozarzdowych.

Program warsztatw zosta oparty na mao znanych w Polsce moduach szkoleniowych: warsztacie antydyskryminacyjnym stworzonym w ramach programu Wzmocnienie polityki antydyskryminacyjnej i warsztacie stworzonym przez Jane Elliott pt. Niebieskoocy, a take innych, w tym autorskich, materiaach. Warsztaty zostay poprowadzone przez dowiadczone polskie trenerki. Materiay zawarte na stronie internetowej oraz dostpno filmu Niebieskoocy stanowi bardzo cenn pomoc dla osb, ktre spoecznie i zawodowo zajmuj si przeciwdziaaniem dyskryminacji albo po prostu chc na ten temat co wicej wiedzie. Szczeglnie wane wydaje nam si przytoczenie w tym miejscu zaoe projektu, ktre z powodzeniem mona odnie do celu przywiecajcego wszystkim dziaaniom prowadzonym w jego ramach: nie ma ludzi wolnych od uprzedze i stereotypw; seksizm, rasizm, homofobia i inne uprzedzenia s nabyte, a nie wrodzone; uprzedzenia i dyskryminacja dotycz nas wszystkich bez wzgldu na to, czy naleymy do grupy dyskryminowanej, czy te nie; uprzedzenia s multiplikowane m.in. w procesie edukacji, dlatego tak wane jest, by proces ten uczyni jak najbardziej wolnym od uprzedze i przejaww dyskryminacji; prawo zakazujce dyskryminacji nie dziaa samo z siebie, czsto te przed dyskryminacj nie chroni; brak osobistego zaangaowania w dziaania antydyskryminacyjne nie wystarcza milczc i nie reagujc aktywnie na przejawy dyskryminacji, podtrzymujemy obecny stan rzeczy; dziki autorefleksji, zdobyciu wiedzy na temat mechanizmw wadzy, wykluczania i dyskryminacji, dziki krytycznemu spojrzeniu na kultur, w ktrej si wychowaymy/-limy i codziennej antydyskryminacyjnej praktyce moemy zmieni obecne praktyki spoeczne 3.

Bliszych informacji udziela koordynatorka projektu, Monika Serkowska: monika.serkowska@wp.pl, +48 503820297, http://www.bezuprzedzen.org/.

134

Rwno od przedszkola
Stowarzyszenie Silesia Nostra i Grupa Nieformalna
lska Strefa Gender, Wojewdztwo lskie 2007 r. Rwno od przedszkola to projekt edukacyjny adresowany do nauczycielek/-li przedszkolnych, realizowany w 2007 roku przez koalicj organizacji pod przewodnictwem Stowarzyszenia Silesia Nostra oraz nieformalnej grupy lska Strefa Gender. Partnerzy przedsiwzicia: Centrum Rozwoju Inicjatyw Spoecznych CRIS, Centrum Odpowiedzialnoci Spoecznej i Nieformalna Grupa Modych Kobiet. Projekt by realizowany w wojewdztwie lskim. Narodzi si on z przekonania, i problem nierwnego traktowania kobiet i mczyzn ma swoje rdo w okresie wychowania przedszkolnego, kiedy to dziewczynki spychane s w sfer prywatn, zwizan z kuchni i opiek nad dziemi lalkami podczas gdy chopcom pozostawia si znaczn swobod wyboru zabaw twrczych, aktywnych i zespoowych. Taki podzia powoduje uksztatowanie w umysach dzieci stereotypowych rl spoecznych i sprawia, e koczc nauk przedszkoln, posiadaj odmienny zasb umiejtnoci, zainteresowa i zachowa. Gwnym elementem projektu Rwno od przedszkola byy warsztaty dla nauczycielek/-li przedszkolnych, czyli osb posiadajcych najwikszy wpyw na dziecicy sposb postrzegania wiata. Warsztaty powicone byy problematyce rwnouprawnienia kobiet i mczyzn w kontekcie ksztatowania rl spoecznych, mechanizmw powstawania stereotypw oraz uprzedze, a take wyznaczania zachowa oraz cech charakteru uwaanych za odpowiednie dla dziewczynek/kobiet i chopcw/mczyzn. Warsztatom towarzyszy konkurs fotograficzny ilustrujcy ide zapobiegania dyskryminacji od wieku przedszkolnego. Jego celem byo pokazanie rzeczywistoci przedszkolnej i zachowa dzieci w odniesieniu do rl kulturowo-spoecznych obu pci. Fotografie pokazay z jednej strony, w jaki sposb kilkuletnie dzieci powielaj obserwowany podzia na kobiece i mskie zachowania, z drugiej za przykady amania przez dzieci stereotypw. Nagrodzone i wyrnione fotografie, a take zdjcia fotografek/-w zaproszonych do wsppracy, zoyy si na wystaw fotografii prezentowan w miastach objtych realizacj projektu. Nagrodzone zdjcia zostay rwnie wydrukowane w formie widokwek, ktre posuyy promowaniu idei rwnoci pci w kontekcie zachowa dzieci w wieku przedszkolnym. Projekt by finansowany w ramach Programu Wspierania Polskich Organizacji, Inicjatyw i Grup Kobiecych Fundusz dla Kobiet, realizowanego przez Fundacj Orodek Informacji rodowisk Kobiecych OKa 4.

Bliszych informacji o projekcie udziela Magorzata Jonczy-Adamska, lska Strefa Gender, tel. +48 501522934, gender@gender.pl. Peny opis projektu na stronach http://www.gender.pl/.

135

Dziewczta i chopcy. Bez lku, bez uprzedze, bez przemocy. Jak sobie radzi z trudnymi uczuciami, dyskryminacj, szykanowaniem i napastliwoci w relacjach z rwienikami i rwieniczkami

Stowarzyszenie W stron dziewczt, Warszawa 2006 Celem projektu byo przygotowanie scenariuszy lekcji dla modziey szk ponadpodstawowych wraz z wyborem tekstw rdowych, zestawem wicze dla uczennic i uczniw oraz plakatem promujcym zasady negocjacji partnerskich. Projekt zosta zrealizowany ze rodkw Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, scenariusze napisaa Anna Woosik we wsppracy z Ew Majewsk. W niniejszym tomie prezentujemy wybrane moduy lekcyjne, cao jest nieodpatnie dostpna w Internecie na stronach: http://www. wstronedziewczat.org.pl/. Scenariusze lekcji obejmuj tematy zwizane z problemami wieku dorastania. Perspektywa rwnoci pci jest w nich obecna tak w doborze materiaw, jak i w poruszanej problematyce. Zajcia zostay przygotowane w ten sposb, by mogy zosta zrealizowane w warunkach szkoy publicznej moduy s podzielone na bloki odpowiadajce 45-minutowym zajciom. W ramach realizacji projektu zosta rwnie wykonany pilota cykl zaj przeprowadzonych przez Ann Woosik i Sylwi aczkiewicz w gimnazjum w omiankach pod Warszaw. Zajcia pokazay, jak wane jest rozmawianie z modzie o ich emocjach.

Rwnouprawnienie w szkole. Fakultety, lekcje wychowawcze oraz zajcia z etyki spoecznej dla modziey gimnazjalnej i licealnej

Projekty prowadzone przy wsparciu placwek edukacyjnych w Warszawie oraz Gender Studies przy ISNS Uniwersytetu Warszawskiego

Poniszy opis dotyczy zaj przeprowadzonych w latach 2001-2004 w warszawskim gimnazjum przy ul. Raszyskiej (Ewa Majewska i Ewa Rutkowska), zaj prowadzonych w 2003 r. podczas Letniej Szkoy Feminizmu w Subicach (Ewa Majewska i Ewa Rutkowska) oraz zaj dla modziey prowadzonych w ramach warszawskich Gender Studies (Ewa Majewska i Ewa Rutkowska 2003 oraz Ewa Rutkowska i Joanna Tomaszewska 2004). Celem zaj byo uwraliwienie na problemy kobiet, odsonicie mechanizmw dziaania patriarchatu i, co za tym idzie, dyskryminacji kobiet, uwiadomienie istnienia stereotypw zwizanych z tradycyjnymi rolami spoecznymi, prezentacja rnic pomi136

dzy pci spoeczno-kulturow a biologiczn (czy raczej pokazanie, e taka dystynkcja jest w ogle obecna). Prowadziymy zajcia w formie dyskusji, wykadw, a take analizy tekstw tak filozoficznych, jak i publicystycznych. Zajcia pozwoliy uczestni(cz)kom zdoby informacje na temat sytuacji kobiet w Polsce i na wiecie, zyska wiedz teoretyczn, a take nauczy si, jak przekracza stereotypy i broni wasnych granic. Uczestniczki i uczestnicy wykazywali due zaangaowanie: brali aktywny udzia w dyskusjach, chtnie sami proponowali tematy, ktre chcieli omawia na zajciach. Nasz projekt zmierza do wprowadzenia perspektywy rwnociowej do polskiego szkolnictwa; chciaymy, eby uczennice i uczniowie mogy/-li uczestniczy w zajciach powiconych problematyce pci, choby fakultatywnych, oraz eby nie uczono ich stereotypw na temat pci, a nawet czego odwrotnego rozpoznawania stereotypowego przekazu w yciu codziennym i w mediach oraz przeciwstawiania si mu. Zaproponowaymy analiz, propozycje wicze i dyskusji o stereotypach na temat kobiet i mczyzn, o przemocy wobec dziewczt, ze szczeglnym uwzgldnieniem tej motywowanej stereotypami, o historii kobiet oraz o artystkach. Wedug naszej wiedzy cykl fakultetw rwnociowych przeprowadzony w gimnazjum przy ul. Raszyskiej by pierwszym w kraju. Kolejnym realizowanym projektem byy zajcia z etyki ycia spoecznego przygotowane przez Ew Majewsk dla placwki opiekuczo-wychowawczej dla chopcw w Warszawie. Lekcje byy prowadzone jako zajcia dodatkowe dla jednej z grup uczniw. Celem projektu byo poszerzenie edukacji obywatelskiej ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki pci, praktycznie nieomawianej podczas standardowych zaj w tej placwce. Zajcia dotyczyy ksztatowania si postaw moralnych, stereotypizacji i wykluczenia oraz przemocy seksualnej. Ich odbir by zaskakujco dobry, modzie okazaa si szczerze zainteresowana proponowan tematyk, wykazywaa ch rozmowy oraz gotowo zmiany wasnych przekona dotyczcych dyskryminowanych grup (zmiana dotyczya przede wszystkim postrzegania osb homoseksualnych). Zajcia nie byy niestety kontynuowane, niemniej ich skuteczno przynajmniej w zakresie zmiany jzyka, jakim modzie opisuje grupy wykluczone wskazuje na to, e warto problematyk tak zaj si nie tylko w szkoach, ale rwnie w placwkach opiekuczo-wychowawczych.

137

138

Propozycje wicze do wykorzystania podczas zaj z zakresu przeciwdziaania dyskryminacji ze wzgldu na pe

SKA JONCZY-ADAM MAGORZATA waa: zebraa i opraco A RUTKOWSKA wsppraca: EW

Rozdzia 9.
139

140

W niniejszym rozdziale znajd Pastwo propozycje wicze, ktre mona wykorzysta podczas zaj powiconych rwnoci pci i przeciwdziaaniu dyskryminacji. wiczenia pomagaj wprowadzi uczennice i uczniw w problematyk rwnoci pci, rozrnienia midzy pci biologiczn (sex) a pci kulturowo-spoeczn, stereotypw, uprzedze, dyskryminacji zwizanych z pci. Zachcamy do korzystania z opisanych tu wicze, a take ze wskazanych poniej podrcznikw zawierajcych wiczenia dotyczce omawianej problematyki.

1. Pe spoeczno-kulturowa a pe biologiczna
wiczenie 1.1.

Kobieco a msko (Prawdziwa kobieta a prawdziwy mczyzna)

Cel: Zapoznanie uczennic i uczniw z pojciem pci spoeczno-kulturowej (gender) oraz rozrnieniem jej od pci biologicznej. Przebieg wiczenia: Na dwch plakatach/blokach flipchart piszemy haso kobieco i msko lub prawdziwa kobieta i prawdziwy mczyzna, nastpnie prosimy osoby uczestniczce w lekcji o wypisanie wszystkich skojarze zwizanych z tymi pojciami. Nie chodzi tutaj o wasne pogldy uczennic/uczniw, ale o przekonania funkcjonujce w spoeczestwie. W zalenoci od wielkoci grupy moemy podzieli j na mniejsze grupy dwie lub cztery z ktrych kada bdzie miaa do opracowania jedno pojcie. Jeeli modzie bdzie miaa problem z rozpoczciem pracy, wyjanijmy, e skojarzenia mog dotyczy wygldu, zachowania, zainteresowa, cech charakteru odpowiednio kobiet i mczyzn. W tym wiczeniu najczciej pojawiaj si bardzo stereotypowe skojarzenia, ktre w przypadku kobiet wi si ze sfer domow, opiekuczoci, byciem matk, delikatnoci, piknem czyli wygldem zewntrznym, rolami spoecznymi matki, ony i kochanki. Mczyni twardzi, uminieni, macho, zarabiajcy na dom, interesujcy si pik non, pijcy piwo i ogldajcy telewizj.

141

Omwienie wiczenia. Podsumowanie:

Czy kobiety i mczyni speniaj te wymagania? Czy znacie takie kobiety, takich mczyzn? Czy mona posiada wszystkie te cechy jednoczenie?

Tego typu wiczenie stanowi doskonae preludium do wprowadzenia pojcia pci spoeczno-kulturowej (gender) i odrnienia go od pci biologicznej. Moemy, po omwieniu plakatw, wrci do nich i zapyta, ktre z zapisanych hase wynikaj bezporednio z biologii, z tego, e rodzimy si jako biologiczna kobieta albo biologiczny mczyzna. Zwykle osoby uczestniczce w wiczeniu s w stanie wskaza dwie-trzy takie cechy wobec kilkunastu wynikajcych z tego, w jakiej kulturze i jakim spoeczestwie przyszo im y. Nastpnie wprowadzamy pojcia pci biologicznej oraz spoeczno-kulturowej i wskazujemy, e wikszo wypisanych w wiczeniu hase, skojarze to wanie te wynikajce z pci spoeczno-kulturowej. Przy omwieniu moemy skorzysta z najprostszej definicji:

Gender (pe spoeczno-kulturowa) wszystko to, co w danej kulturze/spoeczestwie jest

uwaane za odpowiednie dla dziewczynki/kobiety lub chopca/mczyzny. Mona w podsumowaniu wiczenia zrobi dwa plakaty, z ktrych kady powicony bdzie jednemu rodzajowi pci przy pierwszym z nich, dotyczcym pci biologicznej, pytamy o rnice midzy kobietami i mczyznami wynikajce bezporednio z biologii oraz o to, co na nie wpywa (geny, hormony, budowa ukadu rozrodczego, narzdy pciowe, II- i III-rzdowe cechy pciowe, mutacja, niektre choroby, miesiczka, cia i rodzenie dzieci). Przy drugim plakacie, dotyczcym pci spoeczno-kulturowej, pytamy, co jest w naszym spoeczestwie lub w innych kulturach uznane za odpowiednie dla kobiety lub mczyzny (zainteresowania, zawody, kolory ubra i zabawek szczeglnie dla niemowlt, wygld zewntrzny ubrania, fryzura, makija, sporty, sposb spdzania wolnego czasu, moliwo wychodzenia w okrelonym towarzystwie, godzina powrotu do domu itp.).

wiczenie

1.2.

Spacer gender 1
Cel: Uwiadomienie sobie potocznych skojarze dotyczcych pci spoeczno-kulturowej (gender). Przebieg wiczenia: Grupa wstaje, na haso spacer spaceruje po sali, na haso osoba do osoby osoby uczestniczce dobieraj si w pary i rozmawiaj na zadany temat. Nastpnie
1

Zmodyfikowane wiczenie Spacer gender z podrcznika dla trenerek/-rw gender wydanego przez Stowarzyszenie Amnesty International.

142

na ponowne haso spacer uczestniczki/uczestnicy ponownie spaceruj po sali a do usyszenia hasa osoba do osoby. W czasie wiczenia takie krtkie rozmowy (2-3 minuty), przeplatane spacerami, s prowadzone cztery razy, mona zwrci uwag grupy na to, eby za kadym razem osoby uczestniczce rozmawiay z kim innym. Osoba prowadzca kadorazowo podaje tematy rozmw, ktre kolejno brzmi: 1. Co uznanego za typowe dla mojej pci, co lubi robi. 2. Co uznanego za typowe dla mojej pci, czego nie lubi robi. 3. Co nietypowego dla mojej pci, co lubi robi. 4. Co nietypowego dla mojej pci, co chcia(a)bym robi i nie by za to oceniana/-ny. Wana jest parzysta liczba osb uczestniczcych w wiczeniu. W razie koniecznoci osoba prowadzca rwnie moe wzi w nim udzia. Po przeczytaniu wszystkich pyta i ich przedyskutowaniu w parach podziel osoby uczestniczce na 4 grupy i daj kadej grupie arkusz papieru. Popro o zapisanie na nim kilku stwierdze zwizanych ze stereotypami dotyczcymi tego, co typowe/nietypowe dla kobiet i mczyzn, ktre przyszy im do gowy podczas tego wiczenia. Praca w grupach powinna trwa 5-10 minut, nastpnie popro kad z grup o prezentacj wynikw. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: To wiczenie pozwala na uwiadomienie sobie, e pe spoeczno-kulturowa (gender) rzeczywicie funkcjonuje zwykle uczestni(cz)kom wiczenia adnego problemu nie sprawia okrelenie tego, co typowe, a co nietypowe dla kadej z pci. Pytania do dyskusji: Czy atwo/trudno byo przywoa rzeczy typowe i nietypowe dla Waszej pci spoeczno-kulturowej? Czy znalelicie takie czynnoci, ktrych nie lubicie robi, chocia s przypisane do Waszej pci spoeczno-kulturowej? Czy uwaacie, e taki podzia aktywnoci dziewczt i chopcw (kobiet i mczyzn) jest ograniczajcy? Kogo i w jaki sposb ogranicza?

wiczenie

1.3.

Banie i bajki 2
Cel: Uwiadomienie osobom uczestniczcym, w jaki sposb w popularnych bajkach/ baniach przekazywane s wzorce kobiecoci i mskoci.

wiczenie opracowane przez Bogusaw Bbnik i Magorzat Jonczy-Adamsk w ramach projektu Rwno od przedszkola.

143

Przebieg wiczenia: Popro uczennice/uczniw o wymienienie najpopularniejszych bajek funkcjonujcych w naszej kulturze. Zwykle w tym miejscu pojawiaj si takie bajki, jak: Czerwony Kapturek, Ja i Magosia, Kopciuszek, Krlewna nieka i siedmiu krasnoludkw, pica krlewna. Podziel grup na 4 mniejsze podgrupy i popro o analiz poszczeglnych bajek (kada grupa jedna ba) na podstawie poniszych pyta. Rozdaj due arkusze papieru. 1. Ile jest bohaterek, a ilu bohaterw pierwszo- i drugoplanowych? (Wany podzia ze wzgldu na pe). 2. Jakie cechy charakteru maj poszczeglni bohaterowie/bohaterki, jacy s? 3. Jakie podejmuj dziaania, jak si zachowuj? 4. Czy otrzymuj od dorosych jakie przekazy dotyczce tego, jaka powinna by dziewczynka/kobieta, jaki powinien by chopiec/mczyzna? Przeznacz na prac w grupach ok. 15 minut, nastpnie popro o prezentacj. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Pytania do dyskusji Czym zajmuj si dziewczynki i kobiety w poszczeglnych bajkach? Komentarz: czsto dziewczynki zajmuj si pracami domowymi (Kopciuszek, Magosia w domu Baby Jagi) lub zwizanymi z dbaniem o wygld zewntrzny, zreszt w wikszoci bajek pojawiaj si informacje dotyczce wygldu dziewczynek i kobiet, wskazujc tym samym, w jakiej sytuacji s one wartociowymi osobami wtedy, kiedy s najpikniejsze, np.: Lustereczko, powiedz przecie, kto jest najpikniejszy w wiecie.

Co jest wane dla dziewczynek i kobiet, co jest ich celem yciowym? Komentarz: dziewczynki s bierne, czsto zajmuj si swoim wygldem (Kopciuszek), nagrod dla nich jest pojawienie si ksicia, krlewicza, ktry wybawi je z opresji (Kopciuszek, Krlewna nieka, pica Krlewna). W Kopciuszku przybycie Wrki (Matki Chrzestnej) jest nagrod za dobre sprawowanie, a prezenty od niej suknia, pantofelki, karoca dotycz tylko wygldu zewntrznego. W bajkach waciwie nie pojawiaj si dziewczynki sprytne, mdre, zaradne w Jasiu i Magosi to Ja wymyla, jak oznaczy drog do domu czy jak przechytrzy Bab Jag.

Kto zwykle jest postaci z, negatywn w bajce? Komentarz: kobiety macocha, za krlowa, Baba Jaga.

W jaki sposb w bajkach ukazywani s chopcy/mczyni? Komentarz: zaradni, sprytni, radz sobie w trudnych sytuacjach (Ja i Magosia) lub po prostu pojawiaj si pod koniec bani, eby uratowa bohaterk obudzi ze snu, odczarowa po ugryzieniu zatrutego jabka (pica krlewna, Krlewna nieka).

144

Mona zapyta uczennice/uczniw, czy znaj jak popularn ba, w ktrej dziewczynka jest bohaterk pozytywn aktywn, zaradn, przejmujc sprawy w swoje rce (komentarz: Gerda z Krlowej niegu ratuje brata, sama podejmuje dziaania ale warto przy tym zwrci uwag, e jest to ba duo mniej popularna ni wymienione powyej bajki). W niektrych grupach moe pojawi si tendencja do wymylania na si bani lub bajek z bohaterkami pozytywnymi, mona je znale w literaturze dla dzieci, jednak sugerujemy ponownie uy tutaj argumentu popularnoci bajek i tego, ile osb je zna. Warto zwrci uwag na to, e pojawiajce si w baniach wizerunki dziewczt/kobiet i chopcw/mczyzn s bardzo spjne ze sob, w zwizku z tym dzieci dostaj bardzo jednorodny przekaz dotyczcy tego, jak powinny si zachowywa i jakie powinny by osoby obu pci. Znaczce jest take to, e w efekcie bajkowych przekazw kilkuletnie dziewczynki chc by ksiniczkami, podczas gdy marzenia chopcw dotyczce przyszoci przybieraj ksztat konkretnych zawodw, np. straaka, policjanta, murarza.

2. Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja

wiczenie 2.1.

Stereotyp co to takiego?
Cel: Wypracowanie definicji stereotypu, ustalenie niezbdnych warunkw, w ktrych moemy mwi, e jaki pogld, wyraona opinia jest stereotypowa. Przebieg wiczenia: Podziel uczennice/uczniw na 3 lub 4-osobowe grupy i popro o wypracowanie w grupach definicji stereotypu. Modzie czsto wie instynktownie lub z innych zaj czym s stereotypy (definicja stereotypu zostaa przytoczona w rozdziale 2 niniejszego poradnika). Mona w dyskusji z modzie porwna mechanizm oddziaywania stereotypu do filtra czy klapek na oczach, ktre dopuszczaj do nas ze wiata zewntrznego okrelone informacje dotyczce osoby nalecej do jakiej grupy, ale tylko takie, ktre s zgodne ze stereotypem. Jeeli zachowanie czy cechy pojedynczej osoby nie s zgodne ze stereotypem, mamy tendencj do traktowania ich w kategoriach wyjtku potwierdzajcego regu. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Po prezentacji definicji przygotowanych przez modzie i ustaleniu jednej wsplnej definicji stereotypu przejd do dyskusji z wykorzystaniem nastpujcych pyta zwizanych ze stereotypami dotyczcymi pci: 145

Czym jest stereotyp dotyczcy pci? Prosz poda przykady stereotypw dotyczcych dziewczt i chopcw, kobiet i mczyzn. Czy w ogle zdarzaj si ludzie wolni od stereotypw pciowych? Skd w naszych gowach bior si stereotypy zwizane z pci? Wskazwka: nie rodzimy si z nimi, przyswajamy je w procesie socjalizacji, od rnych wanych dla nas osb, grup spoecznych, za porednictwem przekazw medialnych, podrcznikw itp.

Dlaczego w okrelonej kulturze/spoeczestwie stereotypy (w tym stereotypy dotyczce pci) s tak mocno zakorzenione? Dlaczego tak trudno je zmienia? Czy stereotypy s zjawiskiem pozytywnym czy negatywnym? Uwaga: istniej teorie, w myl ktrych stereotypy sprzyjaj spoecznej integracji, buduj grup. Warto jednak pamita o tym, e taka integracja zawsze dokonuje si kosztem jakiej osoby/grupy osb. Std pomys na budowanie spoecznej jednoci bez stereotypw i zarazem bez wyklucze.

Czy istniej dobre stereotypy? Prosz poda przykad. Odpowied brzmi: nie. Nawet stereotypy dotyczce cech powszechnie uznawanych za podane, np. tego, e kobiety s delikatne, a mczyni s odpowiedzialni za utrzymanie domu, mog by ograniczajce i mie negatywne skutki dla kobiet, ktre nie s czy nie chc by delikatne albo postrzegane jako takie, oraz dla mczyzn, ktrzy chc zaj si domem czy dziemi albo nie mog znale pracy.

wiczenie

2.2.

Stereotypy jak im przeciwdziaa?

Cel: Uwiadomienie sobie uproszcze, jakie funkcjonuj w stereotypowych stwierdzeniach, zwrcenie uwagi na fakt, e posugujc si stereotypami, wrzucamy wszystkie osoby z jakiej grupy spoecznej do jednego worka. Przebieg wiczenia: Podziel uczennice/uczniw na pary, kada para otrzymuje na maej kartce stereotyp dotyczcy wybranej grupy spoecznej pochodzcy z poniszej listy. Zadaniem kadej pary jest rozmowa o tym stereotypie i przygotowanie argumentw, ktre udowodniyby, e jest on, jak kady stereotyp, krzywdzcy i niesprawiedliwy w odniesieniu do grupy, ktrej dotyczy. Po pracy w parach zapro wszystkich do prezentacji efektw przytoczenia stereotypu i obalenia go. 1. Osoby rude s zawsze faszywe. 2. Murzyni maj wrodzone poczucie rytmu. 146

Kobiety s bardziej uczuciowe od mczyzn. Wszyscy ydzi maj yk do interesw. Filozofowie to osoby bujajce w obokach. Niemcy s bardzo pracowici. Wszystkie osoby urodzone pod znakiem Barana uparcie i wytrwale d do samodzielnie wytyczonych celw. 8. Wszyscy Murzyni s czarni. 9. Kobiety s mniej sprawne intelektualnie od mczyzn. 10. Ludzie ortodoksyjnie wierzcy boj si samodzielnie podejmowa decyzje. 3. 4. 5. 6. 7. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Zapro grup do wsplnego zastanowienia si nad moliwymi strategiami przeciwdziaania stereotypom. Moesz w tym miejscu wsplnie z uczennicami i uczniami na duej kartce papieru lub na tablicy zrobi list moliwych dziaa, ktre pomog obala takie stereotypowe przekonania.

wiczenie

2.3.

Dyskryminacja co to takiego?
Cel: Doprecyzowanie pojcia dyskryminacji okrelenie w dokadny i jednoznaczny sposb, czym jest, a czym nie jest dyskryminacja. Przebieg wiczenia: Dzielimy modzie na mae grupy. Pierwsze zadanie w takich grupach to wypracowanie definicji dyskryminacji czym jest dyskryminacja? Na to zadanie przeznaczamy ok. 5 minut, nastpnie prosimy o prezentacj wypracowanych definicji. Definicja dyskryminacji znajduje si w rozdziale 2 niniejszego poradnika, mona te skorzysta z innych definicji, dostpnych w kodeksie pracy (rozdzia 3) czy wskazanych w bibliografii publikacjach. W tej czci wiczenia chodzi przede wszystkim o to, aby wskaza wyznaczniki dyskryminacji, tj.: nierwne, gorsze traktowanie jakiej osoby w okrelonej sytuacji tylko na podstawie jej przynalenoci do pewnej grupy spoecznej, np. pci ten element definicji oznacza, e inna osoba, nienaleca do wskazanej grupy, byaby traktowana lepiej (sprawca dyskryminacji uzasadnia gorsze traktowanie pci, wiekiem, niepenosprawnoci, pochodzeniem narodowym czy etnicznym, wyznaniem, orientacj seksualn danej osoby); gorsze traktowanie nie jest usprawiedliwione adnymi obiektywnymi przesankami, np. w Polsce znany jest przypadek mczyzny, ktry nie zosta przyjty do pracy w laboratorium analitycznym mimo posiadania penych kwalifikacji do pracy

147

w tej dziedzinie, poniewa jego wacicielka stwierdzia, e mczyni s mniej precyzyjni by to przykad dyskryminacji ze wzgldu na pe: adne obiektywne dane nie wskazuj, jakoby precyzja przy wykonywaniu pracy w laboratorium bya w jakikolwiek sposb zwizana z pci. Po zdefiniowaniu dyskryminacji prosimy modzie o powrt do maych grup i prb znalezienia przykadw z wasnego ycia (zarwno wasnych dowiadcze, jak i sytuacji, w ktrych znalazy si bliskie czy znajome osoby) kto, kiedy i gdzie jest najbardziej naraony/-na na dyskryminacj i ze wzgldu na co. Po 10-15 minutach pracy w grupach prosimy o prezentacj wynikw. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Z naszych dowiadcze wynika, e modzie czsto uskara si na dyskryminacj ze strony osb od nich starszych oraz wanie ze wzgldu na pe. Warto w tym miejscu podda dyskusji zabiegi socjalizacyjne, z ktrymi uczennice i uczniowie stykaj si na co dzie (o socjalizacji mskiej i kobiecej pisaymy w rozdziale 1).

wiczenie

2.4.

Od stereotypu do dyskryminacji
Cel: Przekazanie informacji dotyczcych zalenoci midzy stereotypami, uprzedzeniami i dyskryminacj; uwiadomienie szkodliwoci stereotypw tego, e mog prowadzi do dyskryminacji. Wielu osobom wydaje si, e stereotypy nikomu nie szkodz, i to, e mamy w gowie jaki pogld na temat blondynek czy kibicw, jest w porzdku. Tymczasem takie przekonania prowadz do dyskryminacji gorszego traktowania osb, na temat ktrych mamy stereotypowe pogldy. Przebieg wiczenia: Na pocztku wiczenia poka uczennicom i uczniom wskazane poniej rozrnienie midzy stereotypem, uprzedzeniem i dyskryminacj jako skadnikami jednej postawy. Uprzedzenie postawa (trwaa negatywna ocena rzeczy lub zjawisk). 3 skadniki: Stereotyp to zestaw opinii na temat jakiej osoby lub grupy osb formuowany tylko na podstawie jednej cechy (mona w tym miejscu wykorzysta szersz definicj stereotypu z rozdziau 3, wane jednak, by zwrci uwag na poznawczy charakter stereotypu wyranie odrni myli, opinie, przekonania od emocji i zachowa zwizanych z grup spoeczn, ktrej dotyczy stereotyp). Uprzedzenie (termin ten wystpuje tu jednoczenie jako nazwa caej postawy i jednego z jej skadnikw) dotyczy sfery uczu, emocji, jakie ywimy w stosunku do jakiej osoby lub grupy osb na podstawie jednej cechy; waciwe s mu np. strach, lk, lito, zo. 148

Dyskryminacja dotyczy zachowania, a wic dziaania lub powstrzymania si od niego, w stosunku do jakiej osoby lub grupy tylko na podstawie jednej cechy. Nastpnie podziel grup na 4 mniejsze zespoy i przydziel kademu z nich jedn z grup spoecznych, wobec ktrych spoeczestwo najczciej posuguje si stereotypami. Nazwy takich grup przygotuj na kartkach i popro uczennice oraz uczniw, eby pracowali cicho, tak eby aden z zespow nie wiedzia, nad jakimi stereotypami pracuj pozostae. Zadaniem kadego zespou bdzie wypisanie na arkuszach papieru, jaki jest stereotyp dotyczcy danej grupy (mona tu wskaza, e chodzi o wygld zewntrzny, typowe cechy, zachowania), jakie ywi si wobec tej grupy uprzedzenia, czyli jakie uczucia budzi ta grupa w innych ludziach, oraz jakie przejawy dyskryminacji j dotykaj: jak zachowuj si ludzie wobec jej przedstawicielek/-li. Dodatkowo kady zesp powinien przygotowa pantomimiczn scenk, na podstawie ktrej pozostali musz zgadn, o jak grup spoeczn chodzi. Czas pracy to ok. 20-25 minut, po tym czasie zapraszamy zespoy do prezentacji wynikw pracy, kadorazowo zaczynajc od scenki, a dopiero po odgadniciu, o jak grup dyskryminowan chodzi, przechodzimy do omwienia efektw pracy. Przykadowe stereotypy do wykorzystania w wiczeniu (katalog grup spoecznych mona rozszerza i dobiera w zalenoci od wieku i poziomu wiadomoci uczniw/uczennic): blondynki, kibice, Romowie, osoby homoseksualne, kobiety, mczyni, Murzyni, osoby otye. Uwaga! Przy przekazywaniu polecenia do tego wiczenia warto zwrci uwag, e nie chodzi w nim o to, eby uczennice/uczniowie opisywali wasne przekonania, a zatem wasne stereotypy dotyczce jakiej grupy, ale takie, ktre funkcjonuj w spoeczestwie. Zastrzeenie to da modziey poczucie bezpieczestwa i pozwoli wyczy cenzur, ktra funkcjonowaaby, gdyby osoby uczestniczce w wiczeniu miay wiadomo czy choby wraenie, e chcemy sprawdzi, jakie stereotypy maj w swoich gowach. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Mona zapyta modzie, czy atwo/trudno byo wypisa stereotypy czsto pada odpowied, e to byo atwe zadanie, co stanowi dowd na to, e stereotypy bardzo mocno funkcjonuj w naszej kulturze i przytoczenie ich nie stanowi adnego problemu. Jednoczenie warto zwrci uwag na to, e najczciej nie znamy adnej osoby, ktra naleaaby do opisywanej przez stereotyp grupy spoecznej i zachowywaa si czy wygldaa w sugerowany przez stereotyp sposb. Zatem stereotypy nie pochodz z naszego wasnego dowiadczenia, przyswajamy je na og w oderwaniu od rzeczywistej wiedzy o grupach, ktrych dotycz. Mona take (w odniesieniu do sytuacji w konkretnej klasie) podkreli, e scenki przedstawiajce stereotypy dotyczce okrelonych grup spoecznych s zwykle bardzo jednoznaczne i atwe do odgadnicia, co te pokazuje, jak jednoznaczne i szablonowe s stereotypy. Film Niebieskoocy Dodatkowym materiaem dla pracy nad przeciwdziaaniem stereotypom i dyskryminacji moe by z pewnoci film Niebieskoocy (Blue-Eyed, re. B. Verhaag, 1995). Jest to dokument nakrcony na podstawie eksperymentu wykonanego przez Jane Elliott, nauczycielk szkoy redniej w USA, ktra widzc popularno segregacji rasowej w swoim miasteczku, 149

postanowia przerobi z uczennicami i uczniami zagadnienie dyskryminacji w sposb wyjtkowo intensywny. Zaproponowaa klasie (pierwszy raz odbyo si to w latach 60. w szkole, w ktrej pracowaa Elliott, ale do dzi prowadzi ona analogiczne eksperymenty, przede wszystkim dla grup osb dorosych), by podzielili si na grup dyskryminowan i grup dyskryminujc na podstawie umownie wyznaczonego kryterium, ktrym w tej pierwszej edycji eksperymentu by kolor oczu (std tytu filmu). Uczennice/uczniowie speniajcy owo umownie wybrane kryterium przez cay dzie podlegali takiej dyskryminacji, jakiej na co dzie dowiadczaj osoby czarnoskre, kobiety, przedstawiciele mniejszoci i innych grup. Eksperyment okaza si skuteczn lekcj wikszo uczestniczek/uczestnikw po jednym dniu wiedziaa, na czym polega dyskryminacja i jak bardzo jest nieznona. Sam film Niebieskoocy jest zapisem warsztatu realizowanego w latach 90. z grup dorosych osb, ktre dobrowolnie zgosiy si na zajcia powicone uprzedzeniom i dyskryminacji. Dokument pokazuje, jak bardzo poprzez umiejtne stosowanie rnych mechanizmw dyskryminacji nawet w cigu kilku godzin mona negatywnie wpyn na sytuacj i samopoczucie osb nalecych do jakiej grupy spoecznej. Film Niebieskoocy oraz towarzyszcy mu podrcznik dotyczcy prowadzenia zaj antydyskryminacyjnych z wykorzystaniem tego filmu zostay wydane w ramach projektu Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami, szczegowo opisanego w rozdziale pt. Dobre praktyki niniejszego poradnika.

3. Kobiety na rynku pracy

wiczenie 3.1.

Zawd kobiecy zawd mski

Cel: Analiza zjawiska stereotypowego zwizania rnych zawodw z pci biologiczn

Przebieg wiczenia: Zapro uczennice/uczniw do pracy w maych grupach. Popro o wypisanie na arkuszu papieru zawodw typowo mskich i typowo kobiecych. Popro, eby zrobili to w formie tabeli, wypisujc zawody w pionie. Przeznacz na t cz wiczenia 10 minut. Nastpnie zapro grupy do prezentacji wynikw. Zwykle w tym miejscu pojawiaj si m.in. nastpujce nazwy zawodw zawody kobiece: pielgniarka, sprztaczka, opiekunka, nauczycielka, przedszkolanka (nauczycielka wychowania przedszkolnego), fryzjerka, ekspedientka itp.; zawody mskie: grnik, hutnik, straak, policjant, pracownik fizyczny na budowie itp. Po prezentacji wynikw zastanw si na forum caej klasy, czy moliwa byaby zamiana nagwkw tabeli, a zatem czy kobiety mogyby wykonywa zawody uznane za mskie, a mczyni te uznane za kobiece.

150

Omwienie wiczenia. Podsumowanie: W dyskusji mog pojawi si argumenty zwizane z tym, e kobiety maj instynkt macierzyski, w zwizku z tym s stworzone do opieki nad dziemi, zarwno w yciu prywatnym, jak i zawodowym. Zwr tutaj uwag modziey na to, e istniej ludzie, ktrzy chtnie zajmuj si dziemi i tacy, ktrzy tego typu zaj nie lubi, a podzia taki nie jest zwizany bezporednio z pci biologiczn. Z pci biologicznej wynika jedynie, e kobieta moe rodzi dzieci, a mczyzna nie, natomiast wszystkie pozostae zajcia s wyuczane (karmienie butelk, przewijanie, kpanie itp.) i moe si ich nauczy kady czowiek. A jednak w zwizku z pci kulturowo-spoeczn to kobietom przypisuje si wszystkie zadania, rwnie zawody, zwizane z opiekowaniem si innymi ludmi dziemi, osobami chorymi, osobami starymi. A co z kobietami, ktre nie chc mie dzieci? Ktre nie lubi dzieci, nie lubi z nimi pracowa? Czy przestaj by wtedy kobietami? Z kolei w przypadku zawodw mskich pojawiaj si argumenty dotyczce siy fizycznej czy odwagi zwizanej z wykonywaniem zawodw uznawanych za typowo mskie. Oczywicie statystycznie wikszo mczyzn jest silniejsza od wikszoci kobiet (co wynika z faktu, e mczyni maj wicej tkanki miniowej). Ale jednoczenie bycie osob siln/sab, wysok i dobrze zbudowan bd nisk i drobn nie jest zwizane z pci biologiczn, w zwizku z tym znowu nie mona przypisywa takich cech tylko jednej pci. Tak wanie funkcjonuj stereotypy zwizane z pci uznaj za naturalne i zwizane z pci biologiczn pewne cechy, ktre w rzeczywistoci wynikaj z obrazu kobiecoci i mskoci w naszej kulturze, z socjalizacji pciowej. Czy mczyzna, ktry jest drobnej budowy i nie jest osob odwan, przestaje by mczyzn? W dyskusji z modzie moesz podkreli take, e zawody uwaane za kobiece s bardzo sabo patne, natomiast te uwaane za mskie wrcz przeciwnie. Zwr uwag modziey na to, ktre grupy zawodowe traktuje si powaniej np. w sytuacji strajku grnikw czy pielgniarki? Jak wygldaj takie protesty? Jakich argumentw uywaj te grupy zawodowe?

wiczenie

3.2.

Rozmowa kwalifikacyjna z pracodawc

Cel: Uwiadomienie uczennicom i uczniom, jakie pytania s dozwolone na rozmowie kwalifikacyjnej, a ktre stanowi naruszenie prawa pracy. Przebieg wiczenia: Zapro dwch ochotnikw lub dwie ochotniczki do odegrania rozmowy kwalifikacyjnej dotyczcej jakiego stanowiska pracy. Do bezpieczn form tego wiczenia jest przygotowanie przebiegu rozmowy w maych grupach i proba o zaprezentowanie jej przez dwie osoby. Jedna osoba gra rol pracodawcy, druga kobiety starajcej

151

si o prac. Zwr uwag na to, jakie pytania zadaje pracodawca i czy w przypadku pyta o dane osobowe porusza si we wskazanym poniej obszarze dozwolonym przez kodeks pracy. Zgodnie z kodeksem pracy (Art. 221, par. 1): Pracodawca ma prawo da od osoby ubiegajcej si o zatrudnienie podania danych osobowych obejmujcych: 1) imi (imiona) i nazwisko, 2) imiona rodzicw, 3) dat urodzenia, 4) miejsce zamieszkania (adres do korespondencji), 5) wyksztacenie, 6) przebieg dotychczasowego zatrudnienia. Dopiero od pracownika osoby ju zatrudnionej pracodawca moe zada danych dotyczcych np. imion i nazwisk oraz dat urodzenia dzieci. Z pewnoci nie moe o to zapyta podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Jeeli w trakcie rozmowy pojawi si pytania dotyczce wieku, stanu cywilnego, rodziny, planw rodzinnych, warto w omwieniu wiczenia zwrci na to uwag modziey i dokadnie wyjani zapisy kodeksu. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Pytania dotyczce planw rodzinnych, stanu rodziny, liczby i wieku dzieci najczciej padaj w czasie rozmw kwalifikacyjnych w stosunku do kobiet. Takie obcienie rodzin jest traktowane jako argument przeciwko zatrudnieniu kobiety pracodawca zakada, e kiedy kobieta zajdzie w ci, pjdzie na zwolnienie lekarskie, e kiedy dzieci bd choroway, kobieta nie skupi si tylko i wycznie na pracy. Z drugiej strony pojawiaj si ju gosy, e pytania o rodzin s adresowane rwnie do mczyzn, przy czym jej posiadanie w ich przypadku jest traktowane jako atut mona spodziewa si, e jako stereotypowa gowa rodziny, mczyzna bdzie solidnym pracownikiem, zwie si z firm na duej i bdzie wobec niej lojalny, wanie w zwizku ze zobowizaniami rodzinnymi, ktre ju posiada. W omwieniu trzeba zatem znowu zwrci uwag na to, e takie postrzeganie kobiet i mczyzn przez pracodawcw jest efektem funkcjonowania pci spoeczno-kulturowej, a nie biologicznych rnic midzy przedstawicielami obu pci.

wiczenie

3.3.

Prawa kobiet w miejscu pracy

Cel: Uwiadomienie modziey zjawisk zwizanych z amaniem praw kobiet w miejscu pracy, ze szczeglnym zwrceniem uwagi na zjawiska molestowania i molestowania seksualnego w miejscu pracy. 152

Przebieg wiczenia: Na pocztek warto sprawdzi, czy modzie zetkna si z pojciami: molestowanie i molestowanie seksualne oraz sprbowa spisa wszelkie formy molestowania na tablicy. Mona przygotowa definicje zapisane w polskim kodeksie pracy. W tym miejscu czsto pojawia si dyskusja o tym, co ju jest molestowaniem seksualnym, a co jeszcze flirtem naley w tym przypadku zwrci uwag na kluczowe kryterium: brak akceptacji zachowa o charakterze seksualnym przez jedn ze stron (rnica midzy flirtem i napastowaniem zostaa wskazana w rozdziale powiconym prawom kobiet i przemocy). A zatem, jeeli jedna osoba nie yczy sobie jakich zachowa i wyrazi to gono, a mimo to druga osoba bdzie takie zachowania kontynuowa, moemy mwi o molestowaniu. Po ustaleniu definicji zapro uczennice/uczniw do pracy w maych grupach i wypisania rnych przejaww molestowania i molestowania seksualnego (to nie tylko dotykanie miejsc intymnych, ale opowiadanie spronych dowcipw, uwagi dotyczce ubioru np. dekoltu czy dugoci spdnicy, dopytywanie o szczegy ycia intymnego, wieszanie w miejscu pracy kalendarza z nagimi kobietami/mczyznami itp.). Nastpnie omw wyniki pracy na forum caej klasy. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Co charakterystyczne, zwaszcza dla starszych grup modziey, to arty z molestowania seksualnego oraz odwoywanie si do argumentu, e w Stanach Zjednoczonych przesadzono w drug stron i teraz nawet za spojrzenie mona zosta oskaronym o molestowanie seksualne trzeba wwczas podkreli, e w Polsce dopiero niedawno zaczto mwi o prawach kobiet, a odpowiednie zapisy w kodeksie pracy znalazy si dopiero pod presj przystpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Odpowiedzi na arty zwizane z molestowaniem moe by pytanie (ktrego postawienie ma raczej zachci do refleksji, nie do dyskusji na forum): Wyobra sobie, e ofiar molestowania jeste Ty albo bardzo bliska Ci osoba mama, siostra, dziewczyna. Czy w takiej sytuacji rwnie traktujemy tego typu zachowania jako art? Czy wtedy wydaj nam si one jednak bardzo nieprzyjemne i nieprzyzwoite? Jest to wybieg, ktry trzeba stosowa bardzo ostronie, tak aby nikogo nie urazi, ale jednoczenie jest to bardzo mocne odniesienie oglnej sytuacji informacji o pani Iksiskiej, ktra nikogo nie obchodzi do sytuacji i dowiadcze konkretnej kobiety lub dziewczyny, ktra jest dla nas wana. Zreszt taka metoda odnoszenia rnych przejaww dyskryminacji ze wzgldu na pe do wasnej sytuacji albo pooenia wanej dla nas osoby czsto powoduje zmian punktu widzenia, uwiadamia, e sytuacja dyskryminacji moe by naprawd przykra i trudna. Inne formy amania praw kobiet w miejscu pracy zostay opisane w rozdziale 3 poradnika warto poprowadzi z uczennicami/uczniami dyskusj na ten temat.

153

wiczenie

3.4.

Szklane domy
Cel: Wprowadzenie poj opisujcych sytuacj kobiet na rynku pracy przykady dyskryminacji ze wzgldu na pe. Przebieg wiczenia: Na tablicy/kartce flipchart rysujemy duy budynek, siedzib firmy Szklane domy, na kolejnych pitach rysujemy symbolicznie nastpujce osoby (wane jest pitro, pe osoby, ewentualny komentarz): PARTER: sprztaczki kilka kobiet (lepka podoga) I PITRO: pitro dzielimy pionow kresk na p, z jednej strony ciany mamy dyrektora dziau, z drugiej strony asystentk dyrektora (szklane ciany) II PITRO: wiceprezeski 2 kobiety; dopisujemy komentarz wiek: 45-50 lat, dowiadczenie: 25 lat, wyksztacenie i kwalifikacje: ukoczone studia wysze i studia podyplomowe, znajomo dwch jzykw obcych (szklany sufit) III PITRO (najwysze w naszym budynku): prezes mczyzna; dopisujemy komentarz wiek: 30 lat, dowiadczenie: 5 lat, wyksztacenie i kwalifikacje: studia wysze, znajomo jednego jzyka obcego (szklane ruchome schody) Nastpnie dzielimy modzie na 4 grupy i rozdajemy grupom pojcia (lepka podoga, szklane ciany, szklany sufit, szklane ruchome schody) z prob o prb ich zdefiniowania oraz zastanowienie si, w ktrym miejscu w firmie Szklane domy mogo doj do takiego zjawiska. (Warto, ebycie Pastwo mieli przygotowane prawidowe definicje na flipcharcie, tak eby pokazywa je w miar omawiania wiczenia definicje przytoczono w rozdziale 3 niniejszego poradnika). Po 5-10 minutach prosimy modzie o przedstawienie wypracowanych definicji i wskazanie ich umiejscowienia na schematycznym rysunku. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Czsto intuicyjne definicje maj wiele wsplnego z tymi waciwymi, funkcjonujcymi w literaturze dotyczcej sytuacji kobiet na rynku pracy, warto w tym miejscu pokaza te definicje oraz wskaza podobiestwa z prawidowymi intuicjami uczennic/uczniw.

154

4. Przemoc wobec kobiet i dziewczt

wiczenie 4.1.

Czym jest przemoc?

Cel: Uwiadomienie modziey, czym jest przemoc wobec kobiet i dziewczt oraz jakie mog by jej formy. Przebieg wiczenia: Dzielimy uczennice i uczniw na mae grupy i proponujemy spisanie wszystkich znanych im form przemocy, przykadw przemocy (im bardziej szczegowe, tym lepiej). Mog take dokona kategoryzacji na przemoc psychiczn, ekonomiczn, fizyczn itd. Nastpnie, po wsplnym omwieniu ich pracy, podajemy definicje przemocy wobec kobiet, zamieszczone w rozdziale 4. niniejszego poradnika. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: W omwieniu naley wskaza modziey, e do przemocy wobec kobiet i dziewczt najczciej dochodzi w ich najbliszym rodowisku we wasnym domu. Moemy take pomc uczennicom i uczniom w kategoryzacji przemocy, pokazujc, e rwnie w innych paszczyznach ycia kobiety i dziewczta s naraone na przemoc: oprcz domu take w szkole, miejscu pracy, na ulicy. Modzie ma niejednokrotnie tendencj do wskiego rozumienia przemocy jako fizycznej i ewidentnej warto pokaza, e wiadomo i wiedza na temat przemocy moe uatwi przeciwdziaanie. W tym miejscu naleaoby take zaprezentowa uczniom i uczennicom statystyki dotyczce przemocy wobec kobiet (dostpne na stronach policyjnych, w raporcie Amnesty International o przemocy wobec kobiet, czy na stronach internetowych fundacji Centrum Praw Kobiet). Z naszych dowiadcze wynika, e refleksja nad statystykami znacznie uatwia dyskusj, pokazuj one bowiem, e przemoc wobec kobiet i dziewczt nie jest zjawiskiem marginalnym.

155

wiczenie

4.2.

Przemoc wobec kobiet fakty i mity

Cel: Analiza mitw i faktw dotyczcych przemocy wobec kobiet i dziewczt.

Przebieg wiczenia: W wiczeniu skorzystaj z listy mitw i faktw dotyczcych przemocy wobec kobiet i dziewczt, przytoczonych w rozdziale 4. Przygotuj mity na maych kartkach, podziel uczennice i uczniw na mae grupy i rozdaj im mity, informujc, e s to pewne utarte, stereotypowe opinie dotyczce przemocy wobec kobiet i dziewczt. Popro modzie o omwienie ich w maych grupach i prb obalenia. Nastpnie omw kolejno wszystkie mity na forum caej grupy po przedstawieniu argumentw przygotowanych przez ma grup albo podniesieniu wtpliwoci dotyczcych tego, czy dane stwierdzenie jest mitem, moesz przedstawi odpowiadajce mitom fakty. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Zapytaj modzie, czy przychodz jej do gowy jeszcze jakie inne stwierdzenia dotyczce przemocy, ktre mog stanowi prb usprawiedliwiania tego typu zachowa, a w rzeczywistoci zafaszowuj fakty.

wiczenie

4.3.

Przemoc jak reagowa?

Cel: Wypracowanie sposobw postpowania w sytuacji, kiedy jaka kobieta lub dziewczyna jest ofiar przemocy. Przebieg wiczenia: W rozdziale 4, powiconym prawom kobiet i przemocy, szczegowo opisaymy, jakie kroki mona podj w przypadku, kiedy podejrzewamy, e osoba w naszym otoczeniu jest ofiar przemocy. Zapro uczennice/uczniw do burzy mzgw, w ktrej sprbuj wypracowa moliwe strategie dziaania w takich sytuacjach, zastanowili si, jak mona pomc ofierze przemocy. Zapytaj take, czy wiedzieliby, do kogo zwrci, gdzie szuka pomocy? Dobrze jest spisa wyniki burzy mzgw na duych arkuszach papieru czy tablicy, by pokaza modziey, e nie jestemy bezsilni wobec przemocy i e kto, kto jej dowiadcza, nie moe by pozostawiony/-na sam/-a sobie.

156

Jeeli zauwaysz, e modzi ludzie nie wiedz, nie maj pomysu, w jaki sposb mona reagowa na przemoc wobec kobiet i dziewczt, po omwieniu tego problemu zastanwcie si wsplnie, co mona zrobi, eby wicej osb miao wiadomo, jak powinnimy zachowa si w tego typu sytuacjach. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: W podsumowaniu naley podkreli, e przemoc wobec kobiet i dziewczt moe zdarzy si kadej osobie, niezalenie od statusu spoecznego, materialnego czy intelektualnego. Warto te powtarza, e win za przemoc moe by obarczony jedynie sprawca/sprawczyni nigdy za ofiara i e nikt na przemoc nie zasuguje.

5. Polityka i media
wiczenie 5.1.

Jak nas widz, jak nas pisz?

Cel: Analiza wzorcw kobiecoci i mskoci w prasie.

Przebieg wiczenia: Do przeprowadzenia tego wiczenia potrzebne bd gazety i prasa kolorowa, najlepiej eby byy to tytuy o zrnicowanym charakterze adresowane do dziewczt/kobiet, chopcw/mczyzn, dzienniki i tygodniki opiniotwrcze. Podziel modzie na mae grupy i popro o przygotowanie plakatw metod kolau na temat Jaka jest/powinna by kobieta? oraz Jaki jest/powinien by mczyzna?. Mona tutaj budowa obraz kobiety na podstawie gazet adresowanych do kobiet, analogicznie obraz mczyzny na podstawie gazet adresowanych do mczyzn. Na wykonanie kolay przeznacz 15-20 minut. Nastpnie popro wszystkie grupy o prezentacje i komentarze. Zwykle przygotowane przez modzie kolae pene s stereotypw zwizanych z kobiecoci i mskoci, co nie wynika ze stereotypowego mylenia modziey (a przynajmniej nie tylko), ale przede wszystkim z wizerunkw kobiecoci i mskoci lansowanych przez media drukowane. Omwienie wiczenia. Podsumowanie: Warto zwrci uwag modziey na to, jakie stae rubryki pojawiaj si w prasie kobiecej, a jakie w prasie mskiej (tytuw nalecych do tej grupy jest stosunkowo niewiele, wikszo z nich wie si z okrelonymi zainteresowaniami uwaanymi za typowo mskie).

157

W innej wersji wiczenia mona wzi pod uwag dzienniki i tygodniki opiniotwrcze i poprosi modzie o policzenie, ile kobiet i ilu mczyzn jest bohaterami artykuw lub zdj, kogo i w jakim wietle ukazuj te gazety. Wyniki wska najprawdopodobniej przewag mczyzn, ktrzy znacznie czciej s gwnymi bohaterami opisywanych przez pras wydarze. A przecie kobiety stanowi ponad 50% populacji ludzi yjcych w Polsce dlaczego s niewidoczne w prasie? Mamy nadziej, e opisane powyej wiczenia stanowi bd dla Pastwa wskazwk i inspiracj w prowadzeniu zaj rwnociowych w swojej szkole. Zachcamy take do zajrzenia do nastpujcych ksiek i stron internetowych zawierajcych bogat baz wicze i zada do zastosowania w pracy z modzie:
Brander, P. i inni (red.), Kompas. Edukacja o prawach czowieka w pracy z modzie, Stowarzyszenie dla Dzieci i Modziey SZANSA, Centralny Orodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005. Pankowska, D., Wychowanie a role pciowe, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 (2 czci podstawy teoretyczne + program edukacyjny). Dzierzgowska, A., Skrzypczak, P. (red.), Kulturowa tosamo pci. Podrcznik dla trenerw, Stowarzyszenie Amnesty International, Warszawa 2005. Antydyskryminacja. Pakiet edukacyjny, Centralny Orodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005. Kady inny, wszyscy rwni. Pakiet edukacyjny, Europejski Ruch Modziey przeciwko Rasizmowi, Ksenofobii, Przejawom Antysemityzmu i Nietolerancji, Harcerskie Biuro Wydawnicze Horyzonty, Warszawa 2003.

158

ANNA WOOSIK, EWA MAJEWSKA

Scenariusze lekcji O stereotypach niestereotypowo oraz Przeam przemoc

159

Rozdzia 10.

160

W niniejszym rozdziale zaprezentowano wybrane scenariusze lekcji przygotowane w ramach projektu Dziewczta i chopcy. Bez lku, bez uprzedze, bez przemocy, realizowanego przez Stowarzyszenie W stron dziewczt ze rodkw Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej.

O stereotypach niestereotypowo
Stereotyp zawsze jest paski, nie stereo. Lech Konopiski

Cele: refleksja na temat stereotypowego postrzegania pci i rl pciowych; analiza wasnych stereotypw i uprzedze; refleksja nad tym jak stereotypy wpywaj na ycie ludzi, do ktrych si odnosz.

Temat jest wany, poniewa: w kontaktach midzygrupowych bardzo czsto patrzymy na siebie przez pryzmat stereotypw. Wyidealizowany, uproszczony obraz wasnej grupy oraz rwnie jednostronna, upraszczajca i negatywna wizja innych grup bo tak mona zdefiniowa stereotyp wprowadza nieufno i wrogo oraz wiedzie do uprzedze i dyskryminacji. Czym jest stereotyp? Jak mu si nie poddawa? Jak go zwalcza? Jak unika niesprawiedliwoci i tendencyjnoci w ocenie innych? Oto pytania, na ktre poszukamy odpowiedzi. Czas: Materiay: 3 godziny Due arkusze papieru, mazaki [A.1.] (jedna odbitka dla klasy) [A.2.] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) [A.3.] (jedna odbitka dla kadej uczennicy/kadego ucznia) dyskusja, praca w grupie

Metody:

Po zakoczeniu zaj ucze/uczennica umie: omwi na przykadach, czym s sterotypizacja, uprzedzenia, dyskryminacja; zastosowa w praktyce sposoby przeamywania stereotypw. 161

Propozycja realizacji tematu:

wiczenie

wprowadzajce

Co mylimy o sobie nawzajem?

Chopcy i dziewczta wykonuj to wiczenie oddzielnie, w osobnych 4-6 osobowych grupach. Kada grupa otrzymuje dwa arkusze papieru. Grupy chopice arkusze z napisami: na pierwszym Chopcy o sobie. Jacy jestemy?, na drugim Chopcy o dziewcztach. Jakie jestecie?. Grupy dziewczce arkusze z napisami: na pierwszym Dziewczta o sobie. Jakie jestemy?, na drugim Dziewczta o chopcach. Jacy jestecie?. Kady arkusz jest podzielony na dwie kolumny. Lewa kolumna nosi tytu Pozytywnie, prawa Negatywnie. Poinformuj uczniw, e ich zadaniem jest wpisanie na otrzymanych arkuszach papieru przymiotnikw, ktre najlepiej, najtrafniej charakteryzuj grup, do ktrej przynale i grup o pci przeciwnej. Na prace przeznacz 10-15 min. Arkusze zawie na cianach i rozpocznij dyskusj podsumowujc wiczenie Pytania pomocnicze: Czy ukadajc listy przymiotnikw mielicie/miaycie wsplne wyobraenie, jaka jest charakteryzowana grupa, czy te wasze wyobraenia i przypuszczenia si rniy? Jak dziewczta wypowiadaj si o sobie? Raczej pozytywnie, czy negatywnie? A jak mwi o chopcach? Jak chopcy charakteryzuj swoj pe? A jak dziewczta? Ktrych przymiotnikw jest wicej, pozytywnych czy negatywnych? Czy przymiotniki wiernie charakteryzuj kad dziewczyn/kadego chopca w klasie, w szkole, na osiedlu? W podsumowaniu zwr uwag, e na arkuszach pojawiy si pewne z gry przyjte wyobraenia, uoglnienia, uproszczona charakterystyka dziewczt/chopcw. Takie uoglnienia, uproszczenia potocznie nazywa si stereotypami.

Pytania do dyskusji

Co to jest stereotyp? Jakie s elementy skadowe stereotypu?

W rozmowie z uczennicami/uczniami wykorzystaj ponisze definicje. Stereotyp: pogld uproszczony, pozbawiony racjonalnego uzasadnienia, przekazywany w ramach tradycji czy obyczaju, przewanie artykuowany w mowie potocznej, czsto w formie nieuzasadnionego uoglnienia. Wikszo stereotypw dotyczy rozmaitych grup spoecznych oraz narodowoci, na przykad: kobiet, osb niepenosprawnych, osb starszych, mieszkacw krajw ssiadujcych (dla Polski bd to Rosjanie, Niemcy i rzadziej Czesi); ydw, kolorowych (zwaszcza Czarnych, ale rwnie 162

Azjatw, Indian i in.). Stereotyp to jednostronny, upraszczajcy, wyidealizowany obraz wasnej grupy oraz rwnie jednostronna, upraszczajca i negatywna wizja innych grup lub zbiorowoci. Przykady stereotypw: wszystkie blondynki s gupie, wszyscy imigranci to lenie. Stereotypizacja to czynienie uytku z wiedzy dotyczcej stereotypw w trakcie spostrzegania jakiego konkretnego czowieka. Jakie s elementy skadowe stereotypu? Popro modzie, by chwil zastanowia si nad tym, z czego skadaj si zdania stereotypowe. Warto moe opowiedzie klasie, e kady stereotyp zawiera uoglnienie o jakiej grupie osb (wszyscy piegowaci kami, wszystkie blondynki to idiotki), w logice takie uoglnienie dokonywane jest za pomoc wielkiego lub maego kwantyfikatora (odpowiednio: wielki wszyscy; may kady). Potem nastpuje jaka nazwa grupy (Murzyni, Biali, ydzi, kobiety, trdowaci, niepenosprawni etc), a potem jest jaka cecha charakteru (na og negatywna, np. s gupi, kradn etc); cho zdarzaj si stereotypy pozytywne (np. wszystkie kobiety s delikatne, wszyscy mczyni s silni, wszyscy Polacy s uczciwi). Modzie ulega stereotypom tym chtniej, im bardziej jest nastawiona na prost wiedz o wiecie na informacje nie budzce wtpliwoci, nie wymagajce skomplikowanych wyjanie etc. Wielu psychologw twierdzi, e stereotypy uatwiaj czowiekowi poruszanie si po wiecie uzyskuje on zestaw atwych odpowiedzi na trudne pytania.

Jakie s zwizki midzy terminami stereotyp, uprzedzenia, dyskryminacja? Uprzedzenia uwaane s za postaw; dyskryminacja to typ zachowania; na ,,stereotyp za skada si zestaw przekona.

wiczenie
Gry jzykowe [A.1]
Wybierz jedn osob. Pamitaj, e udzia w wiczeniu nie jest za kar, wiec niech to bdzie losowo wybrana osoba, np. majca taki numer w dzienniku, jak dzie miesica, ktrego akurat prowadzisz wiczenia. Podziel klas na dwie druyny. Osoba wybrana na pocztku kolejno odczytuje z kartki z instrukcj [A.1] opinie. Zadaniem pozostaych osb jest moliwie szybkie odgadnicie, czy kolejno czytane opinie s stereotypowe. Osoba, ktra pierwsza trafnie powie, czy to stereotyp, czy nie, zdobywa punkt dla swojej grupy. Wsplnie z grup przedyskutuj te stereotypy. Czy mog doprowadzi do przemocy? Dlaczego lepiej ich unika? Czy nam jest mio, kiedy syszymy o samych sobie stereotypowe opinie?

163

Pytania do dyskusji Czy i w jaki sposb nasze wyobraenia o pci przeciwnej ksztatuj zachowania wobec niej? Czy stereotyp wpywa na nastawienie ludzi do siebie, na to, jak si do siebie odnosz? Wyobraenia na temat jakiej grupy ksztatuje nastawienie do niej. Jeli mieszkacy jakiego kraju uwaaj, e wszyscy emigranci to lenie, to czy bd ich chtnie zatrudnia i przyjanie wita? Nie. Czy szef przekonany, e czowiek otyy ma sab wol, powierzy mu zadanie wymagajce dyscypliny i wytrwaoci? Nie. Nastawienie wynike z uproszczonych wyobrae utrudnia, a nawet uniemoliwia zbudowanie wywaonej opinii lub sprawiedliwej oceny.

Wr do plakatw wykonanych przez modzie w wiczeniu wprowadzajcym i rozwa wsplnie z uczennicami/uczniami: Czy dziewczta scharakteryzoway wasn pe w sposb wyidealizowany, a chopcw w sposb negatywny? Czy chopcy scharakteryzowali wasn pe w sposb w wyidealizowany, a dziewczta w sposb negatywny? Czy s na listach przymiotniki, ktre mona uzna za obraliwe i krzywdzce? Czy charakterystyk poszczeglnych grup mona nazwa stereotypow?

Stereotyp to uproszczona, jednostronna, przejaskrawiona wizja innych. Dlaczego tak powszechnie i chtnie si ni posugujemy? Zach uczennice/uczniw, eby podzielili si swoimi obserwacjami, osobistymi dowiadczeniami, przemyleniami. W rozmowie wykorzystaj cytat z ksiki Stereotypy i uprzedzenia:

Stereotypizacja przynosi rnorakie korzyci (). Spostrzegajc przedstawicieli innej grupy przez pryzmat stereotypu, czowiek moe zadouczyni kilku wanym motywom. Stosunkowo niekorzystny obraz grupy obcej pozwala mu widzie grup wasn jako lepsz, a dziki temu myli lepiej o sobie samym (). Czonkom grup uprzywilejowanych atwiej jest akceptowa nierwnoci spoeczne, jeli wypracuj sobie takie przekonania na temat pokrzywdzonej grupy, ktre pozornie wytumacz i usprawiedliwi nieproporcjonalny podzia dbr (). Stereotypizacja zgodna jest take z podstawowym dla wikszoci osb spostrzegajcych motywem zachowania nieuszczuplonych zasobw umysowych () pomimo ksztatowania spjnych i ustrukturowanych spostrzee na temat otoczenia spoecznego. Metafora ,,skpca poznawczego () trafnie okrela skonno ludzi do szukania rozwiza raczej dostatecznych ni optymalnych (), czyli do tego, by powici tylko tyle wysiku, ile to konieczne, aby mona byo stworzy adekwatny (na pierwszy rzut oka) obraz innych. Wyciganie wnioskw na podstawie czyjej przynalenoci grupowej jest na og atwe i pozwala unikn znacznie bardziej skomplikowanego zadania, jakim jest wychwycenie niepowtarzalnych cech napotkanej osoby i poczenie ich w cao. Pod nieobecno jakich silniejszych naciskw ska-

164

niajcych do dokadnoci stereotypizacja staje si najczciej wykorzystywana droga dochodzenia do sdw (). Co wicej, dla wielu ludzi opieranie si na stosunkowo prostej strukturze podziau kategorialnego moe by niezmiernie satysfakcjonujce, gdy zyskuj wwczas poczucie wikszej przewidywalnoci i uporzdkowania zoonego wiata spoecznego (). C.N. Macrae, Ch.Stangor, M.Hewstone: Stereotypy i uprzedzenia, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1999; str.191.

Zwr uwag grupy na to, e procesy poznawcze waciwe czowiekowi prowadz do tworzenia i wzmocnienia stereotypw. Ludzie maj skonno do czenia tego, co widz, w grupy, innymi sowy lubi klasyfikowa, czyli dokonywa systematycznego podziau przedmiotw, ludzi lub zjawisk wedug okrelonej zasady. Wikszo ludzi dokonuje rozrnienia i klasyfikacji biorc pod uwag pe i kolor skry. Dlaczego ludzie dziel innych, biorc pod uwag pe i kolor skry? Bo te cechy wida na pierwszy rzut oka. Mczyni i kobiety inaczej si ubieraj i maj inne uczesania. A czy mona grupowa ludzi w jaki inny sposb, biorc pod uwag inne cechy? Oczywicie mona dokona podziau biorc pod uwag kolor wosw, kolor oczu, albo cechy, ktrych nie wida, jak wiek, zainteresowania, upodobania kulinarne, gust muzyczny itp. Poniewa jednak te cechy nie s widoczne, niezbyt chtnie sigamy po nie, aby dokona podziau, nawet wtedy, kiedy s nam one dobrze znane.

Jak klasyfikacja prowadzi do stereotypizacji? Z jednej strony klasyfikacja sama w sobie nie jest za. Musimy porzdkowa rzeczy, zjawiska, ludzi stajc wobec zoonej rzeczywistoci. Z drugiej jednak strony klasyfikacja otwiera w naszej psychice drzwi stereotypowi. Ludzi, ktrych przyporzdkowalimy do jednej grupy, uznajemy za takich samych, a rnych od ludzi w innej grupie. Tak wic traktujemy wszystkich czonkw grupy w sposb niezrnicowany, niezalenie od ich cech indywidualnych. Przypisujemy im identyczn charakterystyk, niezalenie od rzeczywistych rnic midzy nimi. A to jest wanie stereotyp, czyli przekonanie, e ludzie z jednej grupy s podobni/identyczni, tylko z tego powodu, e wanie do tej grupy nale.

Jak jzyk uatwia tworzenie stereotypw? Potnym narzdziem sucym stereotypizacji s generalizacje. Generalizacja, uoglnienie, zdanie (twierdzenie) oglne, czsto zaopatrzone w przyswki zawsze i wszdzie. Ludzie lubi generalizacje i czsto je wygaszaj. Na przykad: Kobiety zawsze kieruj si sercem, a nie rozumem, Mczyni nigdy nie pacz. Kiedy przez lata, w domu i w szkole syszymy generalizacje na temat chopcw bd dziewczt, i w kocu mylimy, e wikszo czonki/w grupy jest taka i tak si zachowuje, jak to ujto w generalizacji. Kto, kto przez cae swoje ycie syszy generalizacje, atwo przeksztaca je w stereotypy.

165

wiczenie
y i dziaa jak
Powiedz uczennicom/uczniom, e wiczenie suy poszukaniu odpowiedzi na pytania: Co to znaczy by kobiet, by mczyzn we wspczesnym wiecie?, Jakie s stereotypy pci i jak one wpywaj na nasze ycie? Na jednej tablicy napisz y i dziaa jak prawdziwy mczyzna. Zapytaj uczennice/uczniw: Jakie przymiotniki przychodz wam na myl, kiedy mwimy prawdziwy mczyzna? Co to znaczy by mczyzn w domu, w pracy, w sporcie, w interesach, na randce? W odpowiedziach pierwszestwo dajemy chopcom, dziewczta wypowiadaj si potem. Wypowiedzi uczennic/uczniw zapisuj. Na drugiej tablicy napisz y i dziaa jak prawdziwa kobieta. Zapytaj uczennice/uczniw: Jakie przymiotniki przychodz wam na myl, kiedy mwimy prawdziwa kobieta? Co to znaczy by kobiet w domu, w pracy, w sporcie, w interesach, na randce? W odpowiedziach pierwszestwo dajemy dziewcztom, chopcy wypowiadaj si potem. Wypowiedzi uczennic/uczniw zapisuj. Przeprowad dyskusj podsumowujc wiczenie i zwr w niej uwag na fakt, e przez dugie lata, w czasie ktrych chopcy staj si mczyznami, wpaja im si wiele pogldw i postaw, ktre spoeczestwo uwaa za waciwe dla mczyzny. Dzieci pci mskiej nie rodz si z tymi cechami, s ich uczone. Podobnie jest z dziewczynkami. Przez dugie lata, w czasie ktrych staj si kobietami, wpaja si im wiele pogldw i postaw, ktre spoeczestwo uwaa za waciwe dla kobiety. Dzieci pci eskiej nie rodz si z tymi cechami, s ich uczone.

Pytania do dyskusji

Jak si okrela chopcw, ktrzy nie pasuj do stereotypu, to znaczy nie wykazuj zachowa, postaw typowych dla ich pci? (mazgaj, maminsynek, lalu, baba). Jak si okrela dziewczynki, ktre nie pasuj do stereotypu, to znaczy nie wykazuj zachowa, postaw typowych dla ich pci? (herod-baba, babochop, chopczyca). Jak sdzicie, jak czuje si osoba nazwana lalusiem albo herod-bab? Czy przezwiska maj zwizek ze stereotypem?

Zwr uwag grupy na nastpujce zjawiska. Ten, kto rzuca przezwisko chce napitnowa osob, ktr uwaa za gorsz, nie speniajc standardw uznanych za waciwe dla jej pci ( ty jeste gorsza, bo nie jeste prawdziw kobiet, a ja jestem lepsza ). Osoba przezwana cierpi i czuje si dotknita. Jedyne wyjcie widzi w przyjciu postaw i pogldw akceptowanych spoecznie czyli zawartych w stereotypie By prawdziw kobiet/ prawdziwym mczyzn. W ten sposb przezwiska wzmacniaj stereotyp.

Dlaczego okrelenie jak baba! jest deprecjonujce, natomiast stwierdzenie jak mczyzna dodaje osobie w ten sposb opisanej wartoci?

166

Jak uczymy si by kobiet, by mczyzn? Gdzie uczymy si tych rl? Kto nas ich uczy? Zach uczennice/uczniw, aby podzielili si swoimi obserwacjami, osobistymi dowiadczeniami, przemyleniami. W rozmowie wykorzystaj cytat z ksiki U. Erhardt Grzeczne dziewczynki id do nieba, niegrzeczne id tam, gdzie chc

() Duga jest lista sposobw przeobraania maych dzieci w typowych mczyzn i typowe kobiety. Niektre z nich s oczywiste i powszechnie znane: wszyscy wiedz, e mae dziewczynki nakania si do zabawy lalkami, a maym chopcom podsuwa si zabawki mechaniczne. Ale s te inne metody. Wychowawczyni opowiada, jak cieszy j, kiedy chopcy usiuj wyprowadzi j w pole. Bawi j ich spryt i pomysowo w omijaniu regu i wymigiwaniu si od obowizkw. Przyznaje z umiechem, e waciwie godzi si na amanie zasad przez chopcw, okazujc najwyej odrobin dezaprobaty. Sycha podziw w jej gosie, gdy opowiada o niesubordynacji chopcw. Chopcy j intryguj i oniemielaj, dziewczynkom tak atwo by si nie upieko. Chopcy dostaj wicej zabawek. Dziewczynkom czciej oarowuje si co poytecznego, a w kocu otrzymuj posag. Chopcy maj si bawi, dziewczynki przygotowywa do roli pani domu. Dziewczynki maj mie lekko i atwo, nie wolno im dwiga cikich rzeczy. Czyby byy zbyt sabe? Podczas menstruacji nie powinny uprawia sportw. Czyby byy chore? Bd ostrona! tak upomina si dziewczynki, zanim wyjd z domu. Musz by stale czujne, bo wiat jest niebezpieczny. Pod pozorem troski uczy si je unikania ryzyka, odbierajc im szanse na odnoszenie zwycistw w przyszoci. Nie ma wygranej bez ryzyka! Jak wida, kobiety wczenie eliminowane s z gry. () To wanie sukcesy wychowawcze powoduj, e dziewczynka zachowuje si w typowo kobiecy sposb. Nie s to zachowania wrodzone, wiczy si je cierpliwie caymi latami: uprzejmo, zaleno i umiejtno przystosowania si. Trening asertywnoci nie naley zazwyczaj do programu wychowania dziewczynek. To prawda, dziewczta ucz si swojego rodzaju samodzielnoci i zaradnoci, zwizanych z prowadzeniem domu: z robieniem zakupw, gotowaniem, pomaganiem matce w kuchni. Czy jest tu jest jednak miejsce na niezaleno, na zew przygody? Czy nie jest to po prostu dobrze zamaskowana forma trenowania umiejtnoci przystosowania si i przygotowanie do przyszej funkcji sucej swojej rodziny? Mae dziewczynki dowiaduj si, e niebezpiecznie jest przebywa poza domem. Niech nie dziwi nas wic, e tak wiele kobiet odczuwa niepokj, gdy maj opuci dom. Wczenie zaszczepiono w nich lk przed moliwoci zagubienia si w obcym otoczeniu, zwaszcza jeli chciayby wyj gdzie wieczorem lub wyruszy w podr do obcych krajw. Dziewczyny i kobiety nie powinny wysiadywa po nocach w barach ani wczy si z plecakiem po Australii. Pene troski ostrzeenia zapadaj gboko w dusze. W kocu zastpuj one rzeczywisto, ktr z gry uznaje si za niebezpieczn. Nawet pozytywne dowiadczenia nie s w stanie zmieni tego przekonania. Zamiast tworzy przestrze dla realizacji marze i pragnie, wmawia si dziewczynkom, e najlepiej bdzie zadowoli si tym, co jest. Pod paszczykiem troski i mioci stopniowo i agodnie nakada im si coraz mocniejsze pta. Uczy si je, e naley szuka ochrony w dobrze znanym otoczeniu wrd bliskich osb. W rwnie zakamuowany sposb przekazuje si dziewcztom informacje, e nie maj uzdolnie matematycznych czy talentw menederskich, e nie nadaj si do zawodw uwaanych powszechnie za mskie. Przytrzymuje si uprzejmie kobietom drzwi i podaje im paszcze, tak jakby nie umiay ubra si bez pomocy. Otwiera si przed nimi drzwi samochodu, a cen jest miejsce obok kierowcy. S woone, ale to kierowca ustala tempo i tras. Zawsze skazane na odgrywanie biernej roli. M troszczy si o rodki na utrzymanie, a one maj by posuszne i gospodarne. U. Ehrhardt, Grzeczne dziewczynki id do nieba, niegrzeczne id tam, gdzie chc, Wydawnictwo Szafa, Warszawa 2003.

167

wiczenie
Czego Ja i Magosia ucz si w szkole? [A.2]
Zapro uczennice i uczniw do wiczenia Czego Ja i Magosia ucz si w szkole?, korzystajc z karty z instrukcj [A.2], zawierajcej ilustracje i cytaty z podrcznikw do matematyki oraz przedmiotw humanistycznych. Powiedz, e suy ono znalezieniu odpowiedzi na pytanie: Jak chopcy i dziewczta, kobiety i mczyni s portretowani w podrcznikach szkolnych? Przeprowad z uczennicami / uczniami dyskusj podsumowujc wiczenie zwr w niej uwag na nastpujce kwestie: Stosunkowo atwo zobaczy, jak rodzice zachcaj dzieci do pewnych zachowa i zaj (chopcy sport, samochody, dziewczynki stroje i uroda). Jak stereotypy wpajaj szkoa i media, zobaczy nie jest ju tak atwo. Podrcznik, tak jak szkoa, powinien przekazywa wartoci wane i cenione w demokratycznym pastwie prawa, wrd nich otwarto, tolerancj, rwno, powinien przygotowywa do penienia okrelonych rl spoecznych, do ycia i dziaania w sferze publicznej. Podrcznik powinien take zapewni rwne szanse kadej uczennicy / kademu uczniowi bez wzgldu na jego pochodzenie, pe, wyznanie etc. Czy podrczniki wypeniaj tak sformuowan misj? Wiele podrcznikw, jeli spojrze na nie z perspektywy rwnoci, nie wywizuje si z niej rzetelnie. Wikszo proponuje tradycyjne podejcie do rl pciowych. Mona odnie wraenie, e autorki / autorzy podrcznikw za najwaniejsze uwaaj, aby modzi ludzie zaadoptowali si do zastanych warunkw ycia, ksztatowali u siebie okrelone cechy i sigali po uwicone tradycj nienaruszalne wzory osobowe, a nie zyskiwali autonomi, wewntrzn niezaleno i gotowo do krytyki i zmiany spoecznej. Obecne w podrcznikach nastawienie, uprzywilejowujc mczyzn, niekorzystnie, szkodliwie wpywa na dziewczta, a take porednio oddziaywuje na spjno spoeczn na rynku pracy, w procesie podejmowania decyzji i w yciu rodzinnym. Nierwno w traktowaniu pci bez wtpienia obecna w polskich podrcznikach jest zrnicowana. Moemy spotka dyskryminacj jawn, stereotypy brutalne jak np. w podrczniku dla klasy IV obficie przytaczane arty z cyklu Przychodzi baba do lekarza, czy dowcip w podrczniku zatytuowanym nomen omen Wesoa szkoa brzmicy jak nastpuje: Mama pyta tat: - Jak mam si ubra do teatru? Szybko!. Najczciej jednak nierwno w traktowaniu pci jest na tyle subtelna, nieuchwytna, wymykajca si pobienej analizie, e nauczyciele i uczniowie s zupenie niewiadomi siy jej oddziaywania. Nie jest atwo j dostrzec, zwykle jest niezamierzona, ale przez to nie mniej szkodliwa. Podrczniki do matematyki O mczynie mwi si w zadaniu Pan Modoeniec, czyli powanie i po nazwisku; o kobiecie Pani Kasia, czyli poufale poklepuje si j po ramieniu. Mczyzna zarabia 2000 z miesicznie i jak wida sta go na inwestowanie, kobieta po podwyce zarabia

168

720 z miesicznie czyli blisko pacy minimalnej, ale w tym samym wymiarze godzin co mczyzna. Matematyka, cho jest krlow nauk, nie jest przychylna kobietom. W zadaniach z treci kobiety robi wycznie podstawowe zakupy spoywcze, piek ciasta, a dla rozrywki robi na drutach swetry dla mczyzn i obszywaj tasiemk serwetki. Natomiast mczyni prowadz firmy, remontuj mieszkania, robi badania statystyczne, a jeli cos kupuj, to samochody, artykuy techniczne lub czci komputerowe. W podrcznikach dla klas 4-6 nie ma ani jednego zadania, w ktrym role mskie i kobiece byyby pokazane w zrnicowany, niestereotypowy sposb. Wiele bada z obszaru matematyki w szkole i w spoeczestwie pokazao, i to niechtne, wzmocnione stereotypami nastawienie dziewczt do matematyki, a nie rzeczywiste wyniki, identyczne z tymi osiganymi przez chopcw przesdzaj o braku zainteresowania tym przedmiotem. Podrczniki do przedmiotw humanistycznych Kobiety, a take dziewczta ukazywane s jako osoby, ktrych zainteresowania ograniczaj si do spraw urody i stroju. W pewnym podrczniku rozdzia zatytuowany Dzisiejsza gospodarka zdobi zdjcie modej kobiety wpatrzonej w ekran komputera. Podpis gosi Hm, ktra torebk by tu wybra? Zakupy w sklepie internetowym robi si o dowolnej porze, nie wychodzc z domu, na przykad przy filiance kawy. Internet nie jest wiec dla niej rdem informacji o wiecie, ale inn form sklepu. Szkoa zajmuje centralne miejsce w podrcznikach. Czytanki pokazuj rne wymiary codziennego ycia szkoy, mwi si tam o lekcjach, zajciach sportowych, wycieczkach, przytacza wypowiedzi nauczycielek / li i uczennic / uczniw, pokazuje stosunek do obowizkw szkolnych. Obraz, jaki si z tych tekstw wyania mona zatytuowa nastpujco: Dziewczynka siedzi cicho, a chopiec ma pomysy. Z podrcznikw pynie sygna, i chopcy to kreatywno, niezaleno, ambicja, rywalizacja, a dziewczta to pilno, pracowito, ulego i przystosowanie. Chopcy s aktywni, zaangaowani, maj wiedz nawet pozaszkoln i pomysy. To im nauczyciele powicaj wicej uwagi, zadaj wicej pyta i zlecaj problemowe zadania. Nawet jeli chopcy s mao pilni, nie przestrzegaj regu, to dyscyplinowanie ich przez nauczycielk / la jest agodne i pene zrozumienia. Dziewczynki ucieleniaj cechy wzorcowego, a wic zdyscyplinowanego, zawsze przygotowanego ucznia (a waciwie uczennicy). S pilne, solidne, pracowite, systematyczne i obowizkowe. To one odpowiadaj na pytania powtrzeniowe i porzdkujce przerobiony materia, ale w czasie klasowej dyskusji otrzymuj mniej wsparcia ze strony nauczyciela. Na wielu lekcjach pokazanych w podrczniku dziewczynki s milczce bd przytakuj, nie maj natomiast odwagi zmierzy si z chopcami i przemwi wasnym gosem. Takie odmienne stereotypowe portrety dziewczt i chopcw w rodowisku szkolnym przynosz w rezultacie trwae zmiany, wywieraj wpyw na osignicia i samoocen uczennic / uczniw. Dziewczta trac wiar we wasne siy i moliwoci, staj si mniej energiczne i ambitne. Odmienne traktowanie chopcw i dziewczt pogbia rozdwik midzy pciami i wzmacnia stereotypy.

169

wiczenie
Moje wasne dowiadczenia [A.3]
Poinformuj uczniw i uczennice, e wiczenie i nastpujca po nim rozmowa suy bd znalezieniu odpowiedzi na pytanie: Jak przeamywa stereotyp? Zapro uczniw i uczennice do udziau w wiczeniu: Moje wasne dowiadczenia karta z instrukcj [A.3]. Popro, aby przypomnieli sobie sytuacje, kiedy kto ich niesprawiedliwie oceni lub obraliwie potraktowa tylko z powodu wieku, pci, miejsca zamieszkania. Napisz na tablicy lub rozdaj odbite na kartkach pytania pomocnicze: Na czym opierao si Twoje przekonanie, e zostae/a potraktowany obraliwie i krzywdzco? Jakie usyszaa/e sowa? Jakich zachowa dowiadczye/a? Jak si wtedy czua/e? Jakie sowa i czyny uznaby /uznaaby w danej sytuacji za waciwe? Przedyskutuj z uczennicami / uczniami odpowiedzi na tak zadane pytania. Pytania do dyskusji

Co mona zrobi ze stereotypem? Jak mu si nie poddawa? Jak go zwalcza? Jak przeamywa stereotypy? Jak unika niesprawiedliwoci i tendencyjnoci w ocenie innych?

Raz uksztatowany stereotyp jest niezwykle trudny do przeamania. Czynnikiem sprzyjajcym zakorzenianiu si stereotypw jest szeroka spoeczna akceptacja, przejawiajca si w formach dominacji/podporzdkowania grup spoecznych, w obrazach przekazywanych w massmediach i w normach spoecznych. Poniewa jednak stereotyp grupy obcej, innej jest jednostronny i negatywny, co uatwia dyskryminacj i uniemoliwia wspprac, uznaje si powszechnie potrzeb opracowywania i wdraania strategii dcych do zmiany stereotypw (np. akcje afirmatywne wprowadzanie kobiet na listy wyborcze poprzez zastosowanie kwot). Na lekcji zajmiemy si strategi zwalczania stereotypw, ktr kady z nas moe zastosowa od razu. Jest to strategia oparta na autorefleksji, na gbokim namyle nad tym, co i dlaczego mwi i robi. 1. Stereotyp jest szkodliwy, bo odzwyczaja Ci od mylenia. Pod jego wpywem mylisz i dziaasz schematycznie, wedug uproszczonego wzorca. Pod wpywem stereotypu nie widzisz ludzi takimi, jakimi oni s, nie widzisz ich niepowtarzalnym cech. Niech bdzie dla Ciebie waniejsze to, co wiesz o danej osobie, od tego, co mona by o niej przypuszcza. Nieraz, tylko na podstawie wczeniej uksztatowanych stereotypw, okrelamy jaka, naszym zdaniem, dana osoba

170

jest. Ale, jak wiemy, stereotypy to uproszczony jednostronny obraz, co wic robi? Szuka informacji indywidualizujcych. Na pewno bd to informacje podwaajce stereotyp. Wemy taki przykad - nie wiemy, co kupi w prezencie 7-letniej kuzynce. Znajomi doradzaj lalk. Mae dziewczynki lubi lalki. Ty znasz zasad Waniejsze jest to, co wiemy o danej osobie, od tego co moglibymy zakada. Dzwonisz do rodzicw i dowiadujesz si, e dziewczynka przepada za wdkarstwem. Wniosek: aby nie popeni bdu, odwouj si do tego, co rzeczywicie wiesz, a nie do stereotypu. 2. Przyjty i zaakceptowany stereotyp ma wielk, niszczc moc. Ta destrukcyjna sia stereotypu moe uderzy w Ciebie lub w ludzi z Twojego otoczenia. Nie pozwl, aby stereotypy niszczyy Twoj i innych samoocen, odbieray wiar we wasne siy. Po pierwsze, nigdy nie mw, e kto postpuje niewaciwie, jest w czym zy, bo jest chopakiem, dziewczyn, prawosawnym albo ydem. Upewniaj innych ludzi, e nie wierzysz w stereotypy. Dziewczynie przygotowujcej si do matematyki powiedz, i dziewczyny s tak samo dobre w matematyce jak chopcy. Jej motywacja, zapa i wiara we wasne siy wzrosn. Chopcu, ktry nie chce sprzta, zmywa i zajmowa si modszym rodzestwem, bo to babska robota powiedz, e to bzdurny stereotyp, a rozumni ludzie dziel si sprawiedliwie obowizkami domowymi. 3. Pod wpywem stereotypu zacienia si krg ludzi, ktrych akceptujesz (jeli mylisz o kim stereotypowo, to nie bdziesz szuka/a z nim/ni kontaktu). Buduj mosty midzy ludmi. Nie pozwl, aby stereotypy je burzyy. Nie charakteryzuj ludzi przy pomocy stereotypw. Stereotypowe podejcie do ludzi moe zniszczy kad znajomo albo przyja. Jak tego unikn? Nie sd ludzi po pozorach. Pamitaj, kady czowiek jest jedyny i niepowtarzalny. To wielka yciowa przygoda zna kogo, nawiza wi z kim, kto jest inny ni my sami i grupa, do ktrej przynaleymy. 4. Pod wpywem stereotypu zmniejszaj si Twoje moliwoci yciowe. Nie pozwl, aby stereotypy ograniczyy Twoje yciowe szanse i moliwoci. Nie bj si w yciu wyzwa, prb, bdw oraz zmian. miao mw przyjacioom i rodzinie o swoich zainteresowaniach, celach i planach, take wtedy, gdy s niestereotypowe. Stereotypowe podejcie do ludzi, do yciowych aktywnoci zamyka wiele drg. Po prostu ogranicza. Jak tego unikn i nie da si zaszufladkowa? Nawet jeli mwi si, e grupa, do ktrej przynaleysz, tego a tego nie robi, nie daj si przekona. Przecie nie jest tak, e okrelone zajcia s tylko dla okrelonych ludzi. Prbuj, prbuj i jeszcze raz prbuj, tylko w ten sposb znajdziesz to, w czym jeste dobry/dobra, tylko tak znajdziesz to, co mgby/mogaby pokocha.

171

wiczenie
Burzenie muru stereotypw [A.4]
Zapro uczennice i uczniw do wiczenia Burzenie muru stereotypw karta z instrukcj [A.4]. 1. Wydrukuj i rozdaj modziey kartki ze stereotypami (jeden stereotyp na kartce). 2. Popro, by modzie przyczepiaa je do tablicy (za pomoc tamy klejcej etc.) tak, by tworzyy mur. Jeli to nie jest moliwe, moecie rysowa mur na tablicy odczytujc i skrtowo zapisujc stereotypy. 3. Popro, by uczniowie/uczennice podawali sposoby przeciwdziaania stereotypom lub informacje odkamujce stereotyp. Jeden sposb/jedna informacja = jedna cega w murze mniej. (zdejmujcie arkusze lub zmazujcie stereotyp). 4. Podsumowanie zobaczcie, czy udao wam si zburzy cay mur. Jeli nie moesz zaproponowa uczniom/uczennicom wymylenie wikszej iloci strategii przeciwdziaania stereotypom. Burzenie muru stereotypw to praca wielu ludzi, organizacji, instytucji. Jak sami widzimy, jest ono czasochonne i pracochonne, niemniej trudno wyobrazi sobie wiat bez tej pracy. Moecie podsumowa dyskusj rozmow o znanych osobach/ organizacjach zajmujcych si walk ze stereotypami.

172

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.1] Gry jzykowe

Kobiety rodz dzieci, mczyni nie. Mae dziewczynki s delikatne i agodne, chopcy ostrzy i dni przygd. Wszyscy w okularach s dziwni. Kobiety do karmienia niemowlt uywaj piersi, mczyni butelek. W staroytnym Egipcie mczyni zostawali w domu, a kobiety prowadziy rodzinne interesy. Kobiety dziedziczyy majtki, mczyni nie. Wszyscy Niemcy to faszyci. Kady czowiek z nadwag z pewnoci ma sab wol. Wszyscy chudzi to niejadki. Wszyscy Polacy s uczciwi. Wszystkie osoby urodzone pod znakiem Barana s uparte. Kobiety s mniej sprawne intelektualnie od mczyzn. Ludzie ortodoksyjnie wierzcy boj si samodzielnie podejmowa decyzje. Kobiety maj piersi. Kada Rumunka to prostytutka.

173

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.2] Czego Ja i Magosia ucz si w szkole?

Oto kilka ilustracji i cytatw zaczerpnitych z podrcznikw uywanych w polskich szkoach. Obejrzyjcie dokadnie ilustracje i przeczytajcie uwanie teksty, a nastpnie odpowiedzcie na pytania. Co te ilustracje i teksty mwi o rolach przypisanych chopcom i dziewczynkom? Matematyka. Podrczniki do szkoy podstawowej.

Zadanie 1. Pan Modoeniec chce kupi nowe mieszkanie, ktre kosztuje 150 tys. z. W banku moe poyczy albo kwot 2,75 razy wiksz ni jego roczne zarobki, albo kwot rwn 70% wartoci mieszkania. Pan Modoeniec zarabia miesicznie 2 tys. zotych. Przy ktrej z dwch wersji otrzyma wiksz kwot? Zadanie 2. Pani Kasia otrzymaa 120 z podwyki, co stanowio 20% jej dotychczasowej pensji. Ile wynosi jej nowe wynagrodzenie? (Odpowied: 720 z) Zadanie 3. Tata Olafa kupi na raty samochd osobowy. Pierwsza wpata wynosia 7 040 nibw i stanowia 1/5 wartoci samochodu. Pozosta naleno tata Olafa musi zapaci w 32 rwnych miesicznych ratach. Ile kosztuje samochd i jaka jest wysoko jednej raty? Zadanie 4. Kasia chce obszy tasiemk sze kwadratowych serwetek o boku 25 cm i prostoktny obrus o wymiarach 1m x 2 m. Ile metrw tasiemki musi kupi Kasia? Zadanie 5. Adam, Piotr, Karol i Micha zbierali puszki. Adam zebra najwicej puszek, Piotr chorowa, wic zebra ich najmniej. Karol zebra mniej puszek ni Adam, ale wicej ni Piotr. Micha zebra wicej puszek ni Karol. Zadanie 6. Babcia Basi chciaa upiec szarlotk. Basia przygotowywaa jabka na szarlotk: obieraa je i kroia w wiartki. Ile wiartek jabek otrzymaa z dwch jabek?

174

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

ILUSTRACJE Z PODRCZNIKW DO PRZEDMIOTW HUMANISTYCZNYCH

[A.2]

175

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.3] Moje wasne dowiadczenia
Przypomnij sobie sytuacje, kiedy kto Ci niesprawiedliwie oceni lub obraliwie potraktowa tylko z powodu wieku, pci, miejsca zamieszkania.

Na czym opierao si Twoje przekonanie, e zostae/a potraktowany obraliwie i krzywdzco? Jakie usyszaa/e sowa? Jakich zachowa dowiadczye/a? Jak si wtedy czua/e? Jakie sowa i czyny uznaby /uznaaby w danej sytuacji za waciwe?

176

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.4] Burzenie muru stereotypw

Wszyscy Chiczycy s niemiali. Wszyscy Rosjanie s gruboskrni. Wszyscy ydzi kradn. Wszystkie kobiety s gupie. Dzieci i ryby gosu nie maj. Wszyscy zezowaci maj ze intencje. Kady Murzyn jest leniwy. Do opracowania wicze oraz materiau niniejszego moduu wykorzystano poradniki: Kulturowa tosamo pci. Poradnik dla trenerw, Amnesty International Polska, Warszawa 2005; fragmenty publikacji Rwna szkoa. Edukacja wolna od dyskryminacji. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli pod red. Ewy Rutkowskiej i Ewy Majewskiej (w opracowaniu, korzystamy z manuskryptu); Materiay Biura Wysokiego Komisarza Narodw Zjednoczonych do Spraw Uchodcw (UNHCR) (Wszystkie wiczenia zostay znacznie zmodyfikowane).

177

Przeam przemoc
A. Dzieci id na wojn
Cele: dostarczenie informacji o zjawisku mobbingu; nakrelenie charakterystyki sprawcy, ofiary; przedstawienie strategii przeciwstawiania si przemocy.

Temat jest wany, poniewa: w ostatnich latach przemoc rwienicza nasila si i przybiera drastyczne formy. Jedn z nich jest mobbing. Kiedy mamy do czynienia z mobbingiem? Jak sobie z nim radzi? Oto pytania, na ktre poszukamy odpowiedzi. Czas: Materiay: 3 godziny due arkusze papieru, mazaki karty z instrukcjami do wicze [A.1] ( jedna odbitka dla dwch uczennic/uczniw) [A.2] (jedna odbitka dla kadej uczennicy/kadego ucznia) [A.3] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) [A.4] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) dyskusja, praca w grupie, praca z tekstem

Metody:

Po zakoczeniu zaj ucze/uczennica umie: umie objani na przykadach, czym jest mobbing; wie, jak postpi, gdy kto tyranizuje, omiesza, ponia drug osob.

wiczenie

wprowadzajce
[A.1]

Powiedz uczennicom/uczniom, e celem wiczenia jest rozmowa o ukrytym, drugim yciu szkoy. Rozdaj uczennicom/uczniom do przeczytania artyku karta z instrukcj [A.1]. Po przeczytaniu artykuu poprowad dyskusj, w ktrej wykorzystaj nastpujce pytania: - Co spotkao Adriana w szkole? - Czy byo to jednorazowe, przypadkowe zdarzenie? - Czy midzy Adrianem a pozostaymi uczniami bya rwnowaga si? - Jak Adrian si czu w szkole? - Dlaczego Waszym zdaniem takie zdarzenia maj miejsce? W podsumowaniu dyskusji powiedz, e takie dziaania okrela si mianem mobbingu. Zapytaj uczennice/uczniw, czy wiedz, co to jest mobbing? Kiedy mamy do czynienia z mobbingiem? 178

Pojciem mobbingu okrela si sytuacj, w ktrej jedna lub kilka osb celowo, systematycznie i przez duszy okres czasu szykanuje (przeladuje) fizycznie i psychicznie inn osob. Mob to po angielsku tum, motoch tak wic mobbing oznacza napadanie na kogo, zaczepianie i nagabywanie. Do mobbingu zaliczaj si takie zjawiska, jak nkanie, tyranizowanie i sprzysiganie si przeciwko komu. Mobbing mona okreli krtko jako przemoc, terror psychiczny stosowany przez jedn lub kilka osb wobec innego czowieka. Dziaania takie nie s jednorazowe, trwaj czasem miesicami, a nawet latami. Dan Olweus definiuje mobbing nastpujco: O zjawisku mobbingu mona mwi wwczas, gdy ofiara przez duszy czas jest wielokrotnie naraona na negatywne dziaanie ze strony innej osoby lub osb. Przez negatywne dziaania rozumie naley wyrzucanie z grupy, napitnowanie, odrzucanie, bicie, ograniczenie wolnoci, denerwowanie, wrogie gesty. Szykanowanie tworzy w klasie i szkole klimat strachu, chaosu, zagubienia, wzburzenia emocjonalnego, a przez to negatywnie wpywa na uczenie si. Osoby poszkodowane nie s w stanie normalnie funkcjonowa, czuj si zmuszone do zmiany szkoy, trac wiar w siebie.

wiczenie
Jak narasta przemoc? [A.2]
Zapro uczennice/uczniw do wykonania wiczenia Jak narasta przemoc?, polegajcego na uszeregowaniu wymienionych zachowa od najbardziej do najmniej gronych i szkodliwych karta z instrukcj [A.2]. Nastpnie omw z modzie wyniki pracy. W dyskusji podsumowujcej wykorzystaj nastpujce pytania: Co decyduje o tym, e jeden czyn uznajemy za bardziej niebezpieczny i szkodliwy ni inny? Czy osoba, ktra zachowuje si niebezpiecznie i szkodliwie, ale nie napotyka na sprzeciw, popeni rwnie czyny groniejsze? O ktrych czynach Waszym zdaniem powinien by niezwocznie powiadomiony kto dorosy z personelu szkoy?

179

wiczenie
Wirtualna fala [A.3]
Daj uczniom do przeczytania fragmenty artykuu pt. Wirtualna fala straszy dzieci w Internecie karta z instrukcj [A.3]. Szykanowanie wdaro si do sieci. Z wirtualn fal mamy do czynienia wtedy, gdy uczniowie szkodz sobie nawzajem za porednictwem Internetu, telefonw komrkowych lub innych technologii informacyjnych. Wirtualna fala to:

wysyanie wulgarnych, obelywych , napastliwych, tekstw, e-maili, SMS-w; umieszczanie niekorzystnych, obraliwych zdj innych osb, np. na prywatnej stronie WWW lub w blogu; wykorzystywanie czyich nickw do rozpowszechniania plotek, pomwie, szkodliwych kamstw.

W dyskusji dotyczcej wirtualnej fali zapytaj: Jak sobie radzi z pomwieniami, szkodliwymi kamstwami oraz wulgarnymi artami rozpowszechnianymi poprzez sie? Pene wrogoci teksty, wulgarne, obelywe arty docieraj do wielu z nas. Ludzie wysyaj e-maile bezrefleksyjnie, nie zastanawiajc si nad ich treci ani nad tym, jak odbierze to adresat. E-mail atwo wysa: klik i ma go w skrzynce 100 osb. Co z tym robi? W jaki sposb przeciwdziaa wirtualnej fali?

Nie przesyaj dalej! Niech Twj komputer bdzie barier dla obraliwych artw. Skasuj je. Samo wykasowanie to oczywicie niewiele i niewiele ma wsplnego z otwart obron wasnych przekona, ale to wany krok. Odpowiedz nadawcy. Napisz, e e-mail obraa rozum i ludzkie uczucia. Zadaj, aby nigdy wicej podobnych e-maili Ci nie przysyano. Wyjanij dlaczego zupenie nie uwaasz takich zdj/tekstw za mieszne, krzywdz one innych, s niegodne czowieka. Zach innych, ktrzy by moe otrzymali taki sam e-mail, by postpili podobnie.

wiczenie
Sprawca, napastnik, ofiara
Zapytaj uczennice/uczniw, z czym kojarz im si sowa sprawca, napastnik oraz ofiara. Ich odpowiedzi zapisz na tablicy. Poniej przykadowe odpowiedzi: Sprawca, napastnik agresywny, niebezpieczny, okrutny; osoba, ktra krzywdzi innych, stosuje przemoc; sprawca przestpstwa Ofiara kto, kto ulega czyjej przemocy; kto wydany na pastw, bezbronny, poszkodowany, fajtapa, niedoga, oferma, niezdara. Zach uczennice i uczniw, aby podzielili si swoimi obserwacjami, osobistymi dowiadczeniami i przemyleniami w odpowiedzi na nastpujce pytania. 180

Pytania do dyskusji Dlaczego niektrych ludzi czciej ni innych spotykaj szykany i przeladowania? Dlaczego ludzie tyranizuj i szykanuj innych? Dlaczego przeladowani nie buntuj si, nie walcz i z rezygnacj znosz swoj sytuacj? Czsto celem przeladowa staj si osoby, o ktrych wiadomo, e nie bd walczy, broni si modsze, sabsze, nowe w grupie, niepewne siebie. Szykany spadaj te na osoby, ktre wydaj si grupie inne z powodu wygldu, rodziny, rodowiska, zainteresowa. Na niektre osoby czciej ni na inne spadaj przeladowania, poniewa: nie maj do odwagi i umiejtnoci, aby si broni; nie prosz o pomoc dorosych, s bowiem przekonane, e powiadomienie ich nic nie da, pogorszy tylko sytuacj; s samotne, nie maj przyjaci, ktrzy by je wsparli; s uznane za inne, nie s takie jak wszyscy. Mog mie np. zainteresowania i hobby, ktre inni uznaj za dziwaczne. Dla wielu modych ludzi szykanowanie innych to sposb, aby poczu si kim lepszym, kim waniejszym. Wierz, e stosowanie szykan to sposb na kontrolowanie innych, wywieranie na nich wpywu. Niektrzy modzi ludzie szykanuj i przeladuj innych, bo nie czuj si dobrze we wasnej skrze, nie lubi i nie szanuj siebie. Myl wic, e tyranizowanie innych przyda im siy i popularnoci. Modzi stosuj szykany, bo: inni/inne to robi; chc zyska podziw i uznanie innych; chc przycign czyj uwag; chc poczu si kim lepszym od innych; chc zwikszy sw pewno siebie; uwaaj, e nie ma niczego niewaciwego w ranieniu czyich uczu; chc swoj ofiar ukara, bo jej zazdroszcz urody, zdolnoci, pienidzy, itp.

Ofiary klasowych szykan uwaaj, e taki jest porzdek rzeczy, dzi musz znosi przeladowania, ale jutro si odegraj. Niektre nastolatki tak boj si odrzucenia, wykluczenia z grupy, e znosz to, co inni robi i mwi, nawet jeli jest to dla nich bardzo bolesne. W wielu szkoach napastnikami s przede wszystkim chopcy. Czy to znaczy, e chopcy s bardziej skonni do przemocy ni dziewczta? Zgodnie z wypowiedziami uczennic i uczniw chopcy czciej i atwiej uciekaj si do szykan ni dziewczta. Dziewczta wskazuj, e byy przeladowane zarwno przez chopcw, jak i dziewczta, natomiast chopcy twierdz, e najczciej ich przeladowcami byli inni chopcy. Przemoc werbalna jest t form przemocy, z ktr najczciej stykaj si uczniowie obu pci. Celem plotek, pomwie, szkodliwych kamstw najczciej staj si dziewczta. One

181

te najczciej cierpi z powodu napastowania seksualnego. Jeli ju dochodzi do uycia siy fizycznej, to czciej wrd chopcw ni wrd dziewczt. Dziewczta za to chtnie uciekaj si do takich dziaa, jak wykluczenie z grupy, ignorowanie, sprzysiganie si przeciwko komu. Ofiary klasowych szykan maj gorsze stopnie, nienawidz szkoy i nie chc do niej chodzi. Czsto boli je gowa, brzuch, nie mog spa, s zaniepokojone bez wyranego powodu. A co z napastnikiem? Czy dowiadcza on konsekwencji swoich dziaa? Zapytaj uczniw, czy zdaj sobie spraw, e szykanowanie, krzywdzenie innych jest szkodliwe, niszczce nie tylko dla ofiary, ale take dla przeladowcy. Badania wykazay, e modzi ludzie, ktrzy tyranizuj i przeladuj innych, atwo popadaj w kopoty, takie jak ze oceny, brak promocji, uzalenienia. Czy chcesz by osob, ktra szkodzi innym i sobie, ma ze oceny i nie radzi sobie w szkole? Na pewno nie! Jeli cigle mylicie, e troch kpin, miechu i mskich artw jeszcze nikomu nie zaszkodzio, to posuchajcie o wynikach wieloletnich bada: wrd modocianych przeladowcw istnieje wysze ni w innych grupach ryzyko, i popeni oni przestpstwo zanim skocz 24 lata. Wrd stosujcych przemoc dorosych jest wielu, ktrzy w dziecistwie szykanowali innych. Modociani przeladowcy, ktrzy nie zmienili swego wrogiego nastawienia do innych, jako doroli czsto stosuj szykany w pracy i w yciu rodzinnym. Rany zadane przeladowaniem i zncaniem si trudno si goj! Wrogie, obraliwe sowa przynosz bl i poczucie krzywdy trwajce znacznie duej ni chwila, w ktrej zostay wypowiedziane. Problemy nie mijaj z wiekiem. Doroli, ktrzy dowiadczyli szykan, czuj smutek, osamotnienie, depresj, zdarzaj im si myli samobjcze. Znalezienie si w krgu przemocy szkodzi wszystkim: ofiarom i napastnikom. Przeycia z tym zwizane zostawiaj gboki i dugotrway lad.

Teraz, kiedy ju wiemy, dlaczego ludzie posuwaj si do szykan i jakie to niesie dla nich nastpstwa, pomylmy, co mona zrobi, aby szykanowanie nie miao miejsca.
Co moesz zrobi, kiedy w Twojej obecnoci kto tyranizuje, omiesza, ponia drug osob? Poinformuj, e mona pomc na wiele sposobw jeli widzisz, e kto tyranizuje, omiesza lub ponia druga osob, to nie przyczaj si do szykan, kpin. Jeli napastnik wciga Ci do swoich dziaa, stanowczo odmw i odejd; nie rozpowszechniaj plotek, pomwie, szkodliwych kamstw. Jeli kto Ci je przekazuje, natychmiast przerwij, powiedz, e to Ci nie interesuje, a samo takie dziaanie jest niewaciwe;

182

zgo zdarzenie osobie dorosej. Informowanie o zdarzeniach, w ktrych kto cierpi, jest Twoim obowizkiem. Nie ma to nic wsplnego z donosicielstwem; zaoferuj pomoc i wsparcie osobie przeladowanej. Pobd z ni, porozmawiaj. Zach, aby o wszystkim opowiedziaa zaufanej osobie. Zawsze, kiedy pomoesz osobie krzywdzonej, wnosisz wiele dobrego do ycia tej osoby i do swojego wasnego ycia. Co moesz zrobi, jeli to Ty jeste przeladowany/-a? Jak zapobiec szykanom i przeladowaniom? Unikaj towarzystwa osb, ktre s agresywne, skonne do przemocy. Staraj si przebywa zawsze w grupie kolegw, przyjaci, a jeli to niemoliwe w zasigu wzroku osoby dorosej. Dziaaj rozwanie. Pokadaj wiar we wasne siy, wcale nie s takie mae.

Czy zdarza Wam si szykanowa innych? Jak zmieni postpowanie? Jak naprawi krzywdy? Wiele osb dopuszcza si szykan, nawet o tym nie wiedzc! Wielu modych ludzi nie zdaje sobie sprawy, e to, co robi innym, to szykanowanie. Zastanw si, czy nie zdarzyo si tak, e krzywdzie kogo, bo by modszy, sabszy, mniej pewny siebie ni Ty. Poinformuj uczennice/uczniw, e warto skorzysta z zalece opracowanych przez psychologw, ktre pomog zmieni postpowanie: Przyznaj, e zdarzao Ci si szykanowa innych, a takie dziaania przynosz bl i poczucie krzywdy. Zmie swoje zachowanie, postaraj si o troch yczliwoci dla innych. Dowiedz si, jak budowa dobre, przyjazne relacje z innymi. Zajrzyj w gb siebie, rozpoznaj swoje uczucia. Naucz si radzi sobie z negatywnymi emocjami, jak gniew, niepokj, zo, zazdro, rozczarowanie. Naucz si rozadowywa stres poprzez sport, hobby, spotkania z przyjacimi, rozmowy. Porozmawiaj z zaufan osob. Poradzi Ci, jak zmieni zachowanie, jak wyzwoli si ze zych nawykw. Podpowie, jak nawizywa pozytywne kontakty. Zmiana, ktrej chcesz dokona, bdzie wymagaa czasu i wysiku. Nie zniechcaj si. Jeli zauwaysz, e wanie za chwil powiesz co wulgarnego albo upokarzajcego, zatrzymaj si, pomyl: dlaczego waciwie chcesz zrobi co takiego? Naprawd chcesz, aby kto przez Ciebie cierpia? Na pewno nie. Powiniene/powinna wic znale inny sposb na rozadowanie kbicych si w Tobie emocji. Dwa nastpne wiczenia suy bd znalezieniu odpowiedzi na pytanie Co mona i naley zrobi, aby zapobiec przemocy w szkole?

183

wiczenie
(Nie)codzienna sytuacja [A.4]
Zapro uczennice/uczniw, aby w parach wykonali wiczenie (Nie)codzienna sytuacja karta z instrukcj [A.4], polegajce na analizie przykadowych sytuacji, w ktrych uyto przemocy fizycznej lub psychicznej. Zadaniem uczennic/uczniw jest zaproponowanie, w jaki sposb powinni zachowa si wiadkowie oraz poszkodowani. Po czci obejmujcej prac w parach popro uczennice/uczniw o podzielenie si proponowanymi rozwizaniami, przedyskutujcie je na forum caej klasy, zastanwcie si, ktre rozwizania byby najbardziej odpowiednie i dlaczego.

wiczenie
Szkoa wolna od szykan i przemocy
Uczennice/uczniowie pracuj w grupach 4 6-osobowych. Ich zadanie to uoy i zapisa na duym arkuszu papieru zasady, ktre powinny obowizywa w szkole wolnej od szykan i przemocy. Arkusze rozwie na tablicy, popro poszczeglne grupy o prezentacj. Zapro uczennice/uczniw do dyskusji.

Propozycje rozwinicia tematu Zaproponuj uczennicom/uczniom dyskusj wok nastpujcych pyta i problemw: Co to znaczy stan po czyjej stronie? Kiedy taka sytuacja ma miejsce? Podajcie przykady. Co znacz wyraenia wykaza si odwag cywiln, wystawi si na osobiste ryzyko? Kiedy taka sytuacja ma miejsce? Podajcie przykady. Napastnik szykanuje sabszych, aby zdoby podziw i uznanie grupy. Bez widzw szykanowanie zniknie. Czy zgadzasz si z t opini? Czy Waszym zdaniem rozwijanie u uczniw empatii pomoe ograniczy przemoc w szkole? Kto Waszym zdaniem powinien przede wszystkim dziaa na rzecz powstrzymania przemocy w szkole? W jaki sposb Ty/Wy moecie przyczyni si do zmniejszenia przemocy w szkole? Ludzie rni si wygldem, pogldami, upodobaniami, stylem ycia. Nie zawsze podchodzimy do tych rnic z tolerancj, nie zawsze je akceptujemy. Jak to zmieni? Jak zwikszy podziw i szacunek dla rnorodnoci i odmiennoci ludzi?

184

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.1] Historia Adriana
Przeczytaj uwanie poniszy tekst 14-letni Adrian ze szkoy w podkrakowskich Mogilanach prbowa si powiesi, bo od kilku miesicy by terroryzowany przez kolegw. Bili go, wyzywali, upokarzali. W ubiegym tygodniu chopak znw zosta zaatakowany. Wedug policyjnych ustale chopiec dowiadcza przemocy od co najmniej roku, a w ostatnim okresie agresja sprawcw wobec chopca nasilia si. Napastujcy chopca agresorzy wyzywali go wulgarnie, straszyli pobiciem, a take kilkukrotnie pobili. Zdarzyo si to take w obecnoci innych uczniw, ktrzy jednak nie przyszli z pomoc ofierze. O przeywanej gehennie oprcz samej ofiary i uczniw szkoy nikt nie wiedzia powiedzia Dariusz Nowak z maopolskiej policji. Fakt, e Adrian by przez kolegw zaczepiany, zarejestroway szkolne kamery. Ale tamy przejrzano dopiero wtedy, gdy doszo do samobjczej prby. W dodatku aden z nauczycieli [] nie wiedzia, e chopak by od kilkunastu miesicy ofiar fali w szkole. Sam Adrian nie skary si nikomu, a nauczyciele najpewniej nie przykadali odpowiedniej uwagi do monitoringu; tamy byy rzadko przegldane. Wanie dugotrwae zncanie si nad chopcem przez rwienikw stao si powodem targnicia si przez niego na swoje ycie. Tego dnia rano (25 padziernika) w szkole doszo do kolejnego aktu przemocy ze strony agresorw. Jeden z uczniw uderzy go w twarz rk i chcia doprowadzi do bjki. Napadnity ucze nie da si sprowokowa i wrci do domu, doszed jednak do przygnbiajcego wniosku, e w sytuacji, w jakiej si znalaz, nie znajduje adnego konstruktywnego rozwizania. Na szczcie chopca odratowano powiedzia Nowak. [] Wszyscy chopcy uczszczali do rwnolegej klasy. Jeden z zatrzymanych w ubiegym tygodniu nastolatkw przyzna si do zncania nad koleg, drugi stwierdzi, e jedynie przyglda si caemu zdarzeniu. [] Chopcy z gimnazjum w Mogilanach drczyli nie tylko Adriana przyznaj w rozmowie z naszym reporterem uczniowie. Oni nas prowokuj opowiadaj. Czasami starsi koledzy umawiaj si z nami, ebymy si przyszli bi, a jak nie przyjdziemy, to nas atakuj w szkole. Poszkodowany chopiec zosta otoczony profesjonaln pomoc i wsparciem psychologw z Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Mylenicach. rdo: portal Interia.pl, poniedziaek, 30 padziernika 2006 roku (godz. 11:20)

185

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.2] Jak narasta przemoc?
Uszereguj zachowania, ktre wymieniono poniej. Na pocztku listy wpisz zachowanie, ktre uwaasz za najbardziej grone i szkodliwe. Na kocu listy umie postpki, ktre s Twoim zdaniem naganne, ale mao grone i szkodliwe. Do listy moesz dopisa zachowania, ktre znasz lub o ktrych syszae/-a. bicie, kopanie, popychanie przezywanie, wymiewanie, ponianie zmuszanie do czynnoci niebezpiecznych i upokarzajcych w celu uzyskania akceptacji grupy wulgarne, nieprzyzwoite artowanie, czynienie takich komentarzy i/lub gestw plotkowanie rozpowszechnianie szkodliwych kamstw wyszydzanie, zakrzykiwanie, zastraszanie szydercze komentarze, kpiny zaczepianie, popychanie, szturchanie wciganie w ktnie i bjki wymuszanie haraczy, grabie niszczenie mienia (rozrzucanie na pododze, kopanie itp.) obraliwe gesty wobec kogo odmiennej pci, rasy, wyznania otwarte i celowe wymiewanie si, kpiny z kogo tylko dlatego, e jest inny (np. nosi okulary, jest otyy) szeptanie z kolegami/koleankami w obecnoci innej osoby bez powiedzenia jej, o czym rozmawiacie celowe, przeprowadzone z premedytacj wykluczenie kogo ze wsplnej zabawy, gry, spotkania tworzenie paczki czyli zamknitej grupy osb, ktra nie chce zaaprobowa i przyj nikogo z zewntrz . . . . . . . . .

186

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.3] Wirtualna fala
Przeczytaj poniszy artyku i odpowiedz na pytanie: Co to jest wirtualna fala? W gimnazjum w Czarnkowie uczniowie zaoyli forum internetowe, na ktrym cz modych internautw drwia i lya nielubianych kolegw i koleanki. Mona byo przeczyta wpisy typu: A. jest strasznie gruba, brzydka i nikt nie chce z ni trzyma, a B. si jka. Dyrekcja stron zablokowaa, naraajc si na zarzuty o tumienie wolnoci sowa. Nie ma wtpliwoci, e Czarnkw sta si sztandarowym przykadem narastajcego na wiecie i u nas w kraju tzw. cyber bullyingu, czyli wirtualnej fali. Nie wiadomo, jaka jest skala drczenia dzieci w Polsce. Jak zapewniaj specjalici, nie rnimy si zbytnio od innych krajw europejskich. ycie Warszawy dotaro do wynikw ankiety przeprowadzonej przez brytyjski orodek badawczy YouGov. Okazuje si, e ponad 10% nastolatkw dowiadczyo cyber bullyingu, a co czwarty zna ofiar takich praktyk. A do 62% respondentw dotary zoliwe plotki rozsiewane przez Internet. Nasze kontakty z dziemi i obserwacje ich wirtualnych zachowa potwierdzaj, e dzieci bez trudu podaj wszelkie dane osobowe i udzielaj informacji na temat swj, swojej rodziny, stanu posiadania, przesyaj swoje zdjcia. W sposb oczywisty rodzi to zagroenia tumaczy Pawe piewak, szef fundacji Kid Protect. Tymczasem co najmniej poowa rodzicw nie jest wiadoma zagroenia. Nastolatkowie rzadko ujawniaj im, e padli ofiar wirtualnej fali, bojc si utraty dostpu do sieci. Wirtualna fala jest tym bardziej niebezpieczna, e wiadomoci umieszczane w Internecie yj duej ni ustna plotka. Ze treci trudniej jest usun z sieci. Internet jest narzdziem, dziki ktremu mona szykanowa inne osoby, nie patrzc ofierze w oczy mwi dr Dominik Batorski, socjolog Internetu. Mona jednak walczy z zagroeniem. W gimnazjum nr 11 w Gorzowie Wielkopolskim do regulaminu szkoy wprowadzono zapis, ktry mwi, e za oczernianie w Internecie grozi naganna ocena ze sprawowania. Mielimy takie incydenty. Dzieciaki na rnych stronach wypisyway, jakie wady maj koledzy, i obraali np. ich rodzicw. Zdecydowalimy wic, e tego rodzaju wykroczenia zostan zapisane w regulaminie. Problem niemal znikn tumaczy Ewa Jzefowicz, dyrektor gimnazjum nr 11 w Gorzowie Wielkopolskim. rdo: Polska Agencja Prasowa, artyku pt. Wirtualna fala straszy dzieci w Internecie, opublikowany w yciu Warszawy, 16 marca 2006 roku.

187

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[A.4] (Nie)codzienna sytuacja
Poniej znajdziecie opisy kilku sytuacji, w ktrych uczennice/uczniowie uyli przemocy fizycznej lub psychicznej. Jak Waszym zdaniem powinni postpi wiadkowie oraz poszkodowani (jeli tacy s)?

Ucze chwali si kolegom, e ma sprynowy n i nie zawaha si go uy, jeli kto mu podpadnie. Grupa najsilniejszych chopakw zabiera pierwszakom pienidze. W stowce dziewczynka siedzi zawsze sama, inni od czasu do czasu ciskaj w ni jedzeniem.

188

Przeam przemoc
B. Ale z niej laska ! O napastowaniu seksualnym. Jak stawi czoa niechcianym artom, komentarzom oraz wulgaryzmom?
Cele: zmniejszy lk, uprzedzenia i przemoc w relacjach dziewczta chopcy w rodowisku szkolnym; ksztatowa u uczennic/uczniw pozytywne, wolne od wpywu stereotypw popkultury, nastawienie do wasnej tosamoci pciowej; zwiksza poczucie bezpieczestwa poprzez wyeliminowanie napastowania seksualnego, czyli relacji opartej na wrogoci;

Temat jest wany, poniewa: yjemy w kulturze przesyconej seksem. Dawniej zachowania seksualne miay miejsce prawie wycznie w sferze prywatnej, w domowym zaciszu. Obecnie seks jest upubliczniony. Prowokacyjnie rozebrane dziewczyny na plakatach, reklamowe hasa every women reserved for you (kada kobieta jest zarezerwowana dla ciebie), kasety porno w kadej wypoyczalni, czy wreszcie pary namitnie caujce si w miejscach publicznych te zjawiska nie budz zgorszenia i sprzeciwu. Czy to oznacza, ze kada forma zachowania seksualnego i kada forma fascynacji pci przeciwn jest dopuszczalna? Jak odrni zabaw, naturalne okazywanie zainteresowania i uczu od nkania, czynienia krzywdy? Jakie zachowania uznamy za nkanie, nagabywanie, napastowanie seksualne? Jak moemy sobie z nimi radzi ? Czas: Materiay: 3 godziny due arkusze papieru, mazaki [B.1] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) [B.2] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) [B.3] (jedna odbitka dla kadej uczennicy/kadego ucznia) [B.4] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) [B.5] (jedna odbitka dla maej grupy) [B.6] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) [B.7] (jedna odbitka dla kadej uczennicy/kadego ucznia) [B.8] (jedna odbitka dla dwojga uczennic/uczniw) dyskusja, praca w grupie, praca z tekstem

Metody:

Po zakoczeniu zaj ucze/uczennica: potrafi dokona rozrnienia midzy zabaw, flirtem a nkaniem seksualnym; potrafi objani wasnymi sowami, czym jest napastowanie seksualne; 189

potrafi poda przykady zachowa bdcych napastowaniem seksualnym; wie, jak radzi sobie z napastowaniem seksualnym; wie, jak postpi, gdy zdarzy mu/jej si powiedzie niestosowny art, komentarz o podtekcie seksualnym.

wiczenie

wprowadzajce

Ale z niej laska! [B.1]

Napisz na tablicy lub rozdaj uczennicom i uczniom na odrbnych kartkach zestaw pyta, zawarty w karcie z instrukcj [B.1], daj im kilka minut na zastanowienie si nad pytaniami, a nastpnie poprowad dyskusj. Zwr uwag, e yjemy w kulturze przesyconej seksem. Dawniej do zachowa seksualnych (flirtu, uwodzenia, stosunkw intymnych) dochodzio prawie wycznie w sferze prywatnej, w zaciszu, w ukryciu, poza spojrzeniami innych. Obecnie seks jest upubliczniony. Mamy go w mediach, w Internecie, na billboardach i ulotkach reklamowych. Prowokacyjnie rozebrane dziewczyny na plakatach, reklamowe hasa: every women reserved for you, kasety porno w kadej wypoyczalni czy wreszcie pary caujce si namitnie caujce si w miejscach publicznych te zjawiska nie budz zgorszenia i sprzeciwu. Czy to oznacza, e kada forma okazywania swojego zainteresowania seksem, demonstrowania swojej aktywnoci seksualnej, fascynacji pci przeciwn jest dopuszczalna? Gdzie przebiega granica? Co jest dopuszczalne i akceptowane, a co nie?

wiczenie
W szkole [B.2]
Rozdaj uczennicom i uczniom do przeczytania fragment artykuu pt. Dramat gdaski mg zdarzy si wszdzie, ktry ukaza si w Dzienniku 27 padziernika 2006 roku karta z instrukcj [B.2], nastpnie popro ich o odpowied na pytania zawarte w karcie, dotyczce granic midzy zabaw, flirtem, a nkaniem i napastowaniem o charakterze seksualnym. Poprowad dyskusj, w ktrej moesz wykorzysta nastpujce pytania:
W jakich grach i zabawach uczestnicz chopcy? W jaki sposb o tym mwi? Jakich okrele uywaj? Jak Wy sami opisalibycie te zabawy? Jakie uczucia w Was wywouj? Jak Waszym zdaniem czuy si ofiary? Zwr uwag grupy na nastpujcy fakt brutalne gry s dla inicjatorw zabaw, dla obserwatorw zachowaniem skandalicznym i nagannym, a dla ofiar czym obraliwym i krzywdzcym. Zapytaj: Jak odrni zabaw, naturalne okazywanie zainteresowania i uczu od nkania, gnbienia, wyrzdzania krzywdy? Kiedy kontakty z pci przeciwn s flirtem, a kiedy przeksztacaj si w nkanie i napastowanie o podtekcie seksualnym?

190

wiczenie
Flirt a nkanie [B.3]
Rozdaj uczennicom/uczniom do wypenienia tabelk Flirt Nkanie karta z instrukcj [B.3], nastpnie zach do podzielenia si wynikami pracy indywidualnej i poprowad dyskusj. Poniej przedstawiamy przykadowe odpowiedzi na zawarte w tabeli pytania. Flirt Co wtedy czuj, co wtedy myl Czuj si dobrze Szczliwa/y, radosna/y, podekscytowana/y Jestem zainteresowana/ny Sowa i gesty s mi mie Dotyk jest przyjemny Panuj nad biegiem spraw Czuj si wyrniona/y, to mi pochlebia Nkanie Co wtedy czuj, co wtedy myl Czuj si le Smutna/y, za/y, przygnbiona/y Nie chc w tym uczestniczy Sowa i gesty s wstrtne Dotyk jest odpychajcy Czuj bezsilno i bezradno Czuj si upokorzona/y, poniona/y, zdeptana/y, odarta/y z godnoci

Rnice midzy flirtem a nkaniem: Flirt, zakochanie, chodzenie ze sob, fascynacja osob pci przeciwnej oznacza, e wzajemne bliskie kontakty s wzajemnie akceptowane i podane; te dwa przymiotniki przesdzaj o tym, czy mamy do czynienia z flirtem, czy nie, oraz wyznaczaj granice. Napastowanie seksualne to zachowania niechciane i nieakceptowane przez jedn ze stron, a wrcz odstrczajce.

Pytania do dyskusji

Co to jest napastowanie seksualne? Co to jest szykanowanie?

Napastowanie seksualne to wszelkie niepodane i nieakceptowane zachowania o charakterze seksualnym, ktre rozsdna osoba okreliaby jako niechciane, obraliwe, obelywe i zastraszajce. Przykadami napastowania seksualnego s: wymiewanie czyjego ciaa i/ lub seksualnoci, zmuszanie do ogldania materiaw o treci seksualnej, werbalna ekspresja podania seksualnego danej osoby dokonana w formie niechcianej, natarczywej i/lub wulgarnej, 191

zastraszanie, podgldanie, filmowanie i nagrywanie intymnych czci ciaa bd intymnych czynnoci innych osb, pozbawianie odziey, podnoszenie bluzki czy spdnicy, dotykanie osb w miejscach intymnych, zmuszanie do dotykania siebie w tych miejscach, szantaowanie zwizane ze sfer seksualnoci (natarczywe dania zobaczenia intymnych czci ciaa, danie pocaunku, dotknicia kogo w miejscach intymnych, danie dotknicia w tych miejscach, straszenie upublicznieniem filmu pokazujcego kogo w krpujcej sytuacji, straszenie nagraniem takiego filmu etc).

Napastowanie seksualne naley do zachowa, ktre okrelamy szykanowaniem. Szykanowanie oznacza celowe i powtarzajce si dziaania majce na celu upokorzenie kogo. Na og dotyczy to relacji pomidzy grup a sabsz jednostk. Kiedy szykanowanie ma seksualny podtekst, mwimy o napastowaniu, o nkaniu, nagabywaniu seksualnym. Kiedy sowne komentarze, wulgaryzmy jzykowe, miny i gesty moemy uzna za napastowanie, nkanie seksualne? Sowa wypowiadane pod czyim adresem mona uzna za nkanie, gdy bd wulgarne i obsceniczne, powtarzane czsto i uporczywie i gdy osabi bd odbior moliwo normalnej pracy, nauki lub ycia osobie gnbionej. Gesty i dotyk uwaamy za napastowanie ju wtedy, gdy s niechciane. Nie musz by szczeglnie natarczywe, wystarczy, e odbiorca wyranie sobie ich nie yczy. Napastowanie moe by zjawiskiem zachodzcym midzy osobami pci obojga (najczciej to chopcy napastuj dziewczta, cho bywa odwrotnie), jak te tylko midzy chopcami (czsto pojawia si jako ze rozwinicie konkurencji midzy chopcami) lub midzy samymi dziewczynami.Czsto uwaa si, e aby doszo do napastowania, musi ono by dugotrwae. Wiele osb nie reaguje w zwizku z tym na pierwsze akty napastowania. Poczucie bezkarnoci sprawcy moe prowadzi do kontynuacji opisanych praktyk, z drugiej strony informacja, e nkanie seksualne jest dziaaniem uporczywym i dugotrwaym moe spowodowa, e ofiary nkania nie poinformuj nauczycielek/nauczycieli czy rodzicw o takim wydarzeniu. Naley w zwizku z tym zwrci uwag uczniw i uczennic na to, e nawet jednorazowe niechciane zachowanie o podtekcie seksualnym moe zosta uznane za napastowanie. Sugerujemy, eby reagowa w kadej takiej sytuacji, nawet jeeli nie mamy ku temu wystarczajcych rozwiza prawnych czy wychowawczych. Celem reakcji na napastowanie jest pokazanie uczennicom i uczniom, e takie zachowania nie s w porzdku i krzywdz innych ludzi, a sfera seksualnoci, szczeglnie w okresie dojrzewania, jest sfer bardzo intymn i wraliw. Warto zwrci uwag modziey na to, jak czuje si ofiara napastowania, jakie mog by skutki takiego zachowania. Wikszo modych osb kompletnie nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji napastowania. Tymczasem typowe reakcje na tak sytuacj to:

192

stres, niepokj, strach, znerwicowanie, utrata wiary we wasne siy, zanik kompetencji spoecznych, utrata zaufania do innych; w ostatecznoci: rezygnacja z przychodzenia do szkoy, depresja, zaamanie nerwowe, akty autoagresji, prby samobjcze. Taka informacja moe uwiadomi modziey, jak bardzo ich zachowania mog skrzywdzi innych. Komentarz Warto zaznaczy, e napastowanie seksualne moe przybra bardzo brutalne, drastyczne formy (vide sprawa Ani z Gdaska - dziewczyna bya napastowana przez kolegw, midzy innymi zmuszana do zdejmowania bielizny, wreszcie powiesia si; wszystko miao miejsce w 2006 roku). W Polsce nie mamy jednolitej terminologii dotyczcej problematyki napastowania seksualnego w sytuacji szkolnej. Najbardziej drastyczne formy zachowa opisanych powyej jako napastowanie seksualne (wymuszanie czynnoci seksualnych, obmacywanie, zdejmowanie ubrania etc) w sytuacji pracy okrelane s molestowaniem seksualnym. Te i inne formy zachowa niechcianych dokonane poza miejscem pracy i majce miejsce poza kontekstem zawodowym mog by rozpatrywane jako przestpstwa, okrelone w kodeksie karnym jako naruszenie nietykalnoci czy zmuszenie do czynnoci seksualnych (a nawet gwat). Cho oczywicie wikszo zjawisk okrelanych tu przez nas jako nkanie czy napastowanie nie osiga na szczcie tak drastycznej postaci, jak wskazane tu przykady, niektre z nich z pewnoci zbliaj si do tych karalnych form zachowa, ktre w wiecie dorosych s traktowane jako wykroczenia czy wrcz przestpstwa. Cho zdajemy sobie spraw z tego, e napastowanie w szkole ma agodniejszy przebieg, ni przestpstwa opisane w kodeksach, nie chciaybymy, by w umysach modziey powstao atwe przeciwstawienie napastowania (rzekomo niekaralnego) molestowaniu czy naruszeniu nietykalnoci lub gwatowi. Rozmawiajc o tym z modzie warto wskaza, e cho wikszo zachowa modziey nie jest drastyczna, to zawsze, gdy jest niechciana - jest form przemocy, i jako taka powinna nigdy nie mie miejsca. Warto wskaza stopniowalno napstowania - moe ono by zjawiskiem czysto werbalnym i jednorazowym, ale moe sta si form drczenia drugiej osoby, form zmuszania jej do relacji podlegoci, form napastowania seksualnego, molestowania, naruszenia nietykalnoci lub gwatu. Pomimo, i wikszo uczniw i uczennic nie przekracza tej granicy, zdarzaj si przypadki jej przekroczenia. Oprcz nauczycieli i nauczycielek raczej nie istniej osoby, ktre mog to modziey uwiadomi, tym bardziej wic warto to zrobi.

193

wiczenie
Czy to jest flirt, czy to jest nkanie [B.4]
Zapro uczennice/uczniw do wykonania wiczenia Czy to jest flirt, czy to jest nkanie karta z instrukcj [B.4], polegajcego na analizie przypadku sytuacji, w ktrej mona mwi o nkaniu seksualnym. Popro modzie o odpowied na zawarte w karcie pytania, a nastpnie poprowad dyskusj podsumowujc wiczenie. Zwr uwag na to, e fakt, czy dane zachowanie zostanie uznane za napastowanie seksualne, czsto zaley od pci orzekajcego. Mczyni mniej zachowa skonni s uzna za napastowanie. Co wicej, nawet jeli ju jakie zachowanie uznaj za napastowanie, to s przekonani, e tak naprawd kobiecie/dziewczynie si to podoba. Warto podczas dyskusji jeszcze raz w sposb wyrany podkreli rnic midzy flirtem a nkaniem.

wiczenie
Napastowanie seksualne. Jak je zmierzy? [B.5]
Powiedz uczennicom/uczniom, e wiczenie Napastowanie seksualne. Jak je zmierzy? karta z instrukcj [B.5], suy bdzie znalezieniu odpowiedzi na pytanie: Jakie zachowania uznajemy za nkanie, nagabywanie, napastowanie seksualne?. Zapro uczennice/uczniw do pracy w 4-osobowych grupach, przy czym dziewczta i chopcy pracuj oddzielnie. To wane, poniewa najprawdopodobniej wiczenie da rne wyniki w grupie chopcw i dziewczt, co stanowi moe ciekawy punkt wyjcia do dyskusji. Kada grupa otrzymuje kartk ze skal termometru narysowan na kartce A4 lub duym arkuszu papieru oraz zestaw kartek (kade zachowanie oddzielnie, na podunej kartce). Na skali powinny znale si temperatury uywane przy okrelaniu temperatury ciaa czowieka, tj. od 36,6 oC do 42 oC. Poinformuj uczennice/uczniw, e maj za zadanie uszeregowa zachowania wedug nastpujcego porzdku: Jeli zachowanie budzi silny sprzeciw, oburzenie, wywouje bia gorczk, naley umieci je przy wartoci 42 oC. Jeli do zachowania ma si stosunek neutralny, uwaa si je za naturalne i normalne, naley je umieci przy wartoci 36,6 oC. Mona te lokowa zachowania przy wartociach porednich, midzy 36,6 42 oC. Po wykonaniu wiczenia przez wszystkie grupy popro o prezentacj wynikw i poprowad dyskusj podsumowujc wiczenie.

194

Pytania do dyskusji Jeli dziewczyna owiadczy, e bya napastowana przez chopaka, a on zaprzeczy i powie, e to byy arty i wygupy z jego strony, to nie mamy do czynienia z napastowaniem seksualnym. Czy to prawda? Zgodny opis i ocena charakteru popenionego czynu midzy napastnikiem a osob gnbion nie jest konieczny. Jeli dziewczyna owiadczy, e zachowanie chopca miao seksualny charakter i byo dla niej obraliwe, obelywe i zastraszajce to jest to napastowanie seksualne. Napastowanie seksualne identyfikuje si, biorc za punkt wyjcia ocen i odczucia ofiary, a nie napastnika. Jeli jaka osoba nie yczy sobie ( i mwi o tym), aby druga osoba okazywaa jej zainteresowanie, bo to przeszkadza jej w codziennym yciu i nauce, a kwestionowane zachowanie nie ustaje, to jest ona osob seksualnie napastowan.

Jeli nkanie seksualne odbywa si bez wiadkw, to poszkodowany/-a nie ma szans na pozytywne rozpatrzenie skargi, bo napastnik powie, e to kamstwo i wszystkiemu zaprzeczy. Czy to prawda? Mwienie innym o wasnych bolesnych dowiadczeniach o gniewie, wstydzie, strachu jest trudne. Pomimo to trzeba si nie zdecydowa, poniewa jest bardzo prawdopodobne, i napastnik ju kogo nagabywa w przeszoci, a zaraz wybierze sobie kolejn ofiar. Naley temu zapobiec. Mao prawdopodobna jest sytuacja, e nikt niczego nie widzia i nie sysza. Szkoa i jej najblisze otoczenie to miejsca publiczne, oglnie dostpne, gdzie przewija si wiele osb, niektre z nich co zapewne widziay i mog potwierdzi przynajmniej cz zezna. Wsplne zeznania kilku osb znacznie podnosz wiarygodno osoby poszkodowanej. Oczywicie, moe by i tak, e nikt nie widzia i nie sysza uczennic/uczniw, ktrzy przebywali przez jaki czas tylko ze sob. Wtedy zdarzenie jest interpretowane przez uczestniczce w nim osoby cakowicie odmiennie, osoby te zarzucaj sobie nawzajem kamstwo Ale nawet taka ewentualno nie powinna nikogo skania do zatajenia przypadku napastowania seksualnego. Trzeba si wtedy zwrci do kogo zaufanego i/lub opisa wszystko dokadnie (co zostao powiedziane, zrobione przez kogo, kiedy). Pisemna relacja bdzie pomocna w ustaleniu faktw.

Czy zdarza si, e chopcy s seksualnie nkani przez dziewczta? Chopcy mog by nkani przez poszczeglne dziewczta, jak i przez grup dziewczt. Chopcy podaj nastpujce przykady nkania: komentarze dotyczce ich wygldu (ze szczeglnym uwzgldnieniem intymnych czci ciaa), arty i kpiny odnoszce si do ich intymnych przey z dziewcztami, a take uporczywe aluzje do ich domniemanej orientacji seksualnej (gej, ciota).W tym miejscu warto take zwrci uwag, e zarwno chopcy, jak i dziewczta mog dowiadczy nkania seksualnego ze strony osb tej samej pci.

Czy najlepiej nie byoby po prostu ignorowa napastowanie seksualne, poniewa prdzej czy pniej sprawca si znudzi i przestanie? Napastnik, ktry nie napotyka si na aden sprzeciw, raczej nasila swoje dziaania ni z nich rezygnuje. Osoba atakowana czsto nie protestuje, bo boi si, e zostanie

195

omieszona, wykpiona, uznana za wspwinn. Mimo obaw i wstydu trzeba protestowa, gono mwi nie, aby napastnik wyranie zrozumia, e le postpuje, a inni koledzy, nauczyciele dowiedzieli si, e w szkole istnieje problem seksualnej przemocy. Aby tak si stao, osoba przeladowana musi mie wiadomo, e jej prawa zostay naruszone, oraz wiedzie, jakie dziaania przedsiwzi, aby si broni.

wiczenie
Jak Ola moe broni swoich pogldw? [B.6] i [B.7]
Powiedz uczennicom/uczniom, e wiczenie Jak Ola moe broni swoich pogldw? karta z instrukcj [B.6] suy bdzie znalezieniu odpowiedzi na pytanie: Jak pooy kres seksualnemu nkaniu?. Podziel uczennice i uczniw na pary lub 4-osobowe grupy i rozdaj im tekst [B.6], opisujcy przypadek zachowa chopcw wobec jednej z koleanek. Popro o zastanowienie si nad odpowiedzi na zawarte w karcie z instrukcj pytania. W dyskusji podsumowujcej wiczenie zwr uwag na nastpujce fakty: sytuacja Oli jest trudna. Koledzy z klasy to osoby, z ktrymi Ola jest zwizana na dugo (by moe mieszkaj na tym samym osiedlu), codziennie spdza z nimi par godzin. Jak utrzyma przyjazne, koleeskie relacje z nimi, a jednoczenie broni swoich pogldw i pooy kres seksualnemu nkaniu? Seksistowskie dowcipy, wulgarne odzywki uczennice/uczniowie sysz tak czsto, e przestaj je zauwaa, traktuj je jak co naturalnego, jako cz ycia. Niczym nieuzasadniona niech, wrogo, zoliwa agresja pozostawione bez komentarza i stosownej reakcji intensyfikuj si, zatruwajc relacje midzyludzkie. A nie powinno tak by. Dziewczta i chopcy maj pene prawo uczy si w szkole wolnej od seksualnej przemocy. Wyegzekwowanie tego prawa nie jest atwe, poniewa wiele zachowa, ktre mona zaliczy do kategorii seksualnego napastowania, nie budzi spoecznego sprzeciwu; wiele zachowa o seksualnym podtekcie jest aprobowanych. Jednak przeciwstawianie si nkaniu jest kwesti podstawow to kwestia poszanowania praw czowieka. W dyskusji wykorzystaj kart z instrukcj [B.7], zawierajc list moliwych reakcji, zachowa w sytuacji, kiedy jestemy ofiarami napastowania czy nkania seksualnego. By moe uczennice/uczniowie bd chcieli uzupeni t list.

196

wiczenie
Nikt nie mia si z moich dowcipw [B.8]
Powiedz uczennicom/uczniom, e wiczenie Nikt si nie mia z moich dowcipw karta z instrukcj [B.8], suy bdzie znalezieniu odpowiedzi na pytanie: Jak postpi, kiedy zdarzy nam si zachowa niewaciwie? Rozdaj uczniom karty z instrukcj [ B.8]. Zapytaj: Jak zwalcza swoje wasne uprzedzenia? Jak naprawi sytuacj, w ktrej zdarzyo si nam powiedzie lub zrobi co ewidentnie zego? W dyskusji podsumowujcej wiczenie wykorzystaj nastpujce propozycje dziaa na rzecz usunicia wasnych uprzedze:

Uwolnienie si od wasnych uprzedze nie jest atwe. Na pocztek trzeba przyzna, e si bdzio, robio gupstwa. Trzeba zachowanie nazwa po imieniu, stan w prawdzie. To boli, ale przecie nikt nie jest doskonay. Nie wolno te pozwoli, aby lk, skrpowanie, wstyd i poczucie winy zablokoway kiekujc ch poprawy. Przepro niezwocznie, mwic: Nie wiem, co mi przyszo do gowy. Prosz o wybaczenie, strasznie mi przykro. Teraz jest dla mnie jasne, e takie dowcipy s prostackie i krzywdzce dla dziewczt. Napisz list. Jeli nie bdzie okazji, by zareagowa od razu, bd nie zdoasz tego zrobi, po powrocie do domu napisz list: Wrciem do domu z uczuciem zaenowania, ktre byo tak wielkie, e uniemoliwio mi wykrztuszenie przeprosin. Przepraszam za te seksistowskie i prostackie dowcipy. Zapewnij, e zmienisz swoje postpowanie. Zapamitaj t lekcj. Wicej tego nie rb, nawet jeli ponownie znajdziesz si w towarzystwie, w ktrym takie arty przyjmowane s z entuzjazmem. Opowiadaj dowcipy, ale nie seksistowskie.

Propozycje rozwinicia tematu Warto wsplnie z uczniami i uczennicami zastanowi si, jaka forma publicznego okazywania uczu jest powszechnie akceptowana, a jaka nie. Kontakt fizyczny jest ludziom potrzebny. Nie naley go unika, uwaa za co niewaciwego. W szkole uczennice/ uczniowie s blisko siebie, nie tylko w sensie fizycznym, ale te psychicznym. Kontakt fizyczny, na przykad uciski, poklepywanie, ma miejsce wtedy, gdy uczniowie si bawi, ciesz, gratuluj sobie sukcesu, pocieszaj si lub po prostu witaj si lub egnaj. Nie naley im tego zakazywa, przeciwnie naley ich do tego zachca, co nie znaczy, e wszystko jest dozwolone, akceptowalne. Okazywanie sobie gorcych uczu przez bardzo bliski, intensywny kontakt fizyczny nie powinno mie miejsca na korytarzu lub boisku szkolnym. Czynienie teatru z tego, co prywatne i intymne, jest raczej z tendencj.

197

Omw z uczniami i uczennicami problem na nastpujcym przykadzie: Jacek i Agata lubi razem spdza czas, s sob wyranie zainteresowani. W trakcie wykadu w sali gimnastycznej Agata usiada midzy szeroko rozstawionymi nogami Jacka. eby byo im wygodniej, Jacek obejmowa j wp. Ania popatrzya z niechci na zakochanych, wstaa i posza do wychowawczyni, mwic, e ona nie chce patrze na takie przytulanki. Wystawiona na taki widok, czuje si napastowana. I to seksualnie. Pytania do dyskusji

Czy Waszym zdaniem rodzice lub nauczyciele powinni rozmawia o seksie ze swoimi dziemi/uczennicami/uczniami? Jak takie rozmowy mogyby wyglda? Jak wielu z Waszych kolegw i koleanek to osoby rozwane i odpowiedzialne w sprawach seksu? Czy rozwaga i odpowiedzialno w tych sprawach jest cool? Dlaczego cz nastolatkw rozpoczyna ycie seksualne wczeniej, ni przewiduj spoeczne normy w naszej kulturze? Jak mylicie, co ich do tego skania? Co naley wzi pod uwag, o czym pomyle, zanim si rozpocznie ycie seksualne?

198

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.1] Ale z niej laska!

Czy i w jaki sposb wiat mediw i rozrywki zwiksza Wasze zainteresowanie seksem? Czy i w jaki sposb taniec, dyskoteki, imprezy zwikszaj Wasze zainteresowanie seksem? O wielu strojach mwi si, e s seksowne. W jaki sposb ubranie moe zwikszy zainteresowanie seksem? Jaka jest rnica midzy seksem a mioci? Czy moliwy jest seks bez mioci? A mio bez seksu? Jak tak mio wyrazi, pokaza drugiej osobie?

199

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.2] W szkole
Przeczytaj fragment artykuu z Dziennika z dnia 27 padziernika 2006 roku i odpowiedz na ponisze pytania:

Jak odrni zabaw, naturalne okazywanie zainteresowania i uczu od nkania, gnbienia, wyrzdzania krzywdy? Kiedy kontakty z pci przeciwn s flirtem a kiedy przeksztacaj si w nkanie i napastowanie o podtekcie seksualnym? - Najbardziej popularne s berek cwelony i kanapka - opowiada z tajemniczym umiechem Tomek, ucze II klasy. I demonstruje z kolegami, na czym polega, trzeba dogoni koleg, ale zamiast dotkn go rk, jak w zwykym berku, naley zaj od tylu i symulowa stosunek pciowy: Kanapka to zabawa, W ktrej cala grupa I goni jedn osob, powala j na podog i kady z graczy kadzie si na niej. - Najfajniej, jak si goni jak dziewczyn - przyznaje Tomek. Podczas lekcji mierz linijk przyrodzenie. Rozpinaj dziewczynom staniki. ()16-letni Jarek z gimnazjum w centrum Krakowa na imprezie imieninowej porobi zdjcia pijanym koleankom, a potem wykona fotomontae: dopasowa ich twarze do postaci gwiazd porno. - Kolportowalimy to po szkole i sprzedawalimy na sztuki - mieje si. Dlaczego dzieci, ktre byy wiadkami brutalnej napaci piciu kolegw na bezbronn koleank w gdaskim, nie zrobiy nic, eby j ratowa? Dlaczego napastnicy bezkarnie rozebrali i poniali dziewczyn? Dzi odpowiadaj sami wiadkowie tego koszmaru. Nie reagowali, bo... uznali, e nie dzieje si co niezwykego.- Takie rzeczy spotykay j waciwie codziennie - mwi Asia, koleanka z klasy. - Oni cigle zaczepiali Ani... Dziewczynka spuszcza gow. Nie umie powiedzie, dlaczego nikt nie przeciwstawi si grupce napastnikw. Inna koleanka prbuje tumaczy: - Mylelimy, e i tym razem to s arty. Cala klasa zajmowaa si swoimi sprawami. Jakimi? - Wszyscy wydurniali si, haasowali, jak to w klasie, kiedy nie ma nauczyciela - opowiada. Jeden z uczniw () Sam podchodzi i opisuje: - Nie rozebrali jej do naga. Ot, cignli troch spodnie i majtki - macha lekcewaco rk. I dodaje beztroskim gosem: - Udawali, e rne rzeczy z ni robi. Ona si wyrywaa , ucieka pod biurko, ale j dopadli. Ania miaa si, cho to by taki dziwny miech... Dlaczego nic nie zrobiem? Nie przygldaem si im dokadnie graem z koleg w monety. rdo: Dziennik, 27 padziernika 2006 roku, fragmenty artykuu pt. Dramat gdaski mg zdarzy si wszdzie

200

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.3] Flirt a nkanie
Wypenij tabelk.

Flirt

Nkanie

Co wtedy myl...

Co wtedy myl...

201

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.4] Czy to jest flirt, czy to jest nkanie ?
Darkowi z III klasy wpada w oko Ela, uczennica I klasy tego samego gimnazjum. Chopak od tygodni nie odstpuje jej na krok, chodzi za ni na przerwach, a po szkole wystaje pod jej domem. Mwi jej, e wie, jak j uszczliwi. Darek nie budzi adnych ciepych uczu w sercu Eli. Dziewczyna wielokrotnie i wyranie mu to mwia. da, eby przesta j nka, dzwoni do domu. Dla Darka nie to nie jest odpowied. Nie bierze sw Eli na serio, przekonany, e si swego uczucia zmieni jej nastawienie. Ostatnio zacz wysya jej SMSy i e-maile .

Jak Darek widzi swoj relacj z El? Dla niego to jest flirt, czy nkanie? Jak Ela ocenia zachowanie Darka? Dla niej jest to flirt czy nkanie?

202

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.5] Napastowanie seksualne. Jak je zmierzy?
Zachowania obraliwe, obelywe i zastraszajce: gwizdy, mlaskanie, cmokanie i inne zwierzce odgosy uporczywe podliwe wpatrywanie si nachalne, natarczywe nagabywanie o randk seksualne aluzje, seksualny podtekst wypowiedzi komentarze na temat ciaa, jego intymnych czci seksualne gesty przypadkowe dotknicia intymnych czci ciaa okrzyki typu: Ale z ciebie laska! niespodziewane ataki, jak np. zadzieranie spdnicy, szarpanie ramiczek czy zapicia biustonosza obsceniczne SMS-y, e-maile, telefony, listy naruszanie przestrzeni osobistej przez niepodane dotknicia i uciski napieranie, ocieranie si wulgarne, seksualne graffiti wulgarne dowcipy napa na tle seksualnym (ciganie ubrania, symulowanie czynnoci seksualnych) obnaanie si w obecnoci innych rozpowszechnianie rysunkw zdj o pornograficznym charakterze

203

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.6] Jak Ola moe broni swoich pogldw?
Ola chodzi do II klasy gimnazjum. Jej kolega z drugiej awki w kko opowiada dowcipy o blondynkach. Inny wtrca wulgarne sowa do zwykej, codziennej rozmowy. Chopcy kpi z obfitych ksztatw koleanki i nazywaj j kaszalotem. A Ola milczy, krzywo si umiecha, a najczciej zaenowana, sfrustrowana i za odchodzi szybkim krokiem, powtarzajc w duchu: Powinnam co powiedzie.

Czy Ola powinna reagowa na seksistowskie dowcipy, wulgarne odzywki swoich kolegw? Co mogaby wtedy mwi?

204

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.7] Napastowanie seksualne. Co moesz zrobi?
1. Nazwij rzecz po imieniu. Powanym tonem, wprost bez owijania w bawen powiedz: Opowiadasz wulgarne, poniajce dziewczyny dowcipy. 2. Nie tumacz i nie usprawiedliwiaj sprawcy. Poinformuj innych o tym, co zrobi. Sprawc rozzuchwala poczucie, e nikt albo prawie nikt nie wie o jego czynach. 3. Mw, co mylisz i czujesz. Mw prostymi jasnymi zdaniami, nie uywaj grb, nie bd wulgarna/-y. 4. Domagaj si natychmiastowego zaprzestania napastowania seksualnego czy nkania. 5. Wr do swoich spraw. Nie suchaj wyjanie, usprawiedliwie, nie daj si wcign w dyskusj. 6. To sprawca ma problem, nie Ty. Powiedz, co masz do powiedzenia, i powtarzaj to tak dugo, jak dugo sprawca nie zaprzestanie swoich dziaa. 7. Wzmocnij swoje sowa gestami i mimik. Mwic do napastnika wyprostuj si, trzymaj gow wysoko, patrz prosto w oczy i nie umiechaj si. Pochylone ramiona, spuszczona gowa, unikanie kontaktu wzrokowego osabiaj si przekazu. 8. Zakocz interakcj zdecydowanym stwierdzeniem: Syszae, co powiedziaam/-em. Przesta nka dziewczyny.

205

Materiay do wykorzystania w realizacji wicze

[B.8] Nikt nie mia si z moich dowcipw
Przeczytaj poniszy tekst i odpowiedz na pytanie:

Jak zwalcza swoje wasne uprzedzenia? Jak naprawi sytuacj, w ktrej zdarzyo si nam powiedzie lub zrobi co ewidentnie zego? Opowiedziaem w towarzystwie koleanek i kolegw z klasy seksistowski dowcip. Syszaem go od kolegw na podwrku. Tam wzbudzi sporo radoci. Wszystkim wydawa si fajny i nikt nie protestowa. Kiedy opowiedziaem dowcip w klasie, w odpowiedzi usyszaem guch cisz. Dziewczyny po prostu odsuny si i poszy, a chopcy szybko zmienili temat. Do dzi mi wstyd.

206

Podstawowe akty prawne dotyczce praw kobiet i innych dyskryminowanych grup

opracowaa:

EWA MAJEWSKA

Aneks
207

208

Poniszy aneks zawiera tylko fragmenty przepisw prawa krajowego i midzynarodowego zamieszczenie tu caych aktw prawnych przerasta moliwoci niniejszego opracowania. Podkrelenia (w formie wytuszcze niektrych kluczowych sformuowa) pochodz od redakcji. Opuszczenia zasadniczo zaznaczono jedynie w obrbie poszczeglnych artykuw cytowanych tekstw. Pene teksty wikszoci dokumentw prawa krajowego (w tym teksty ujednolicone) i midzynarodowego znale mona w sejmowym Internetowym Systemie Aktw Prawnych (http://isip.sejm.gov.pl/). Polskie przekady podstawowych dokumentw ONZ i innych midzynarodowych aktw prawnych z zakresu praw czowieka zawiera take strona Orodka Informacji ONZ w Warszawie (http://www.unic.un.org.pl/human_rights/) oraz Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka (http://www.hfhrpol.waw.pl/ w dziale prawo).

1. Przepisy midz y n a r o d o w e

Karta Narodw Zjednoczonych (1946 r.; Dz.U. 1947 nr 23 poz. 90)

[Pocztek preambuy:]

MY, LUDY NARODW ZJEDNOCZONYCH, ZDECYDOWANE uchroni przysze pokolenia od klsk wojny, ktra dwukrotnie w cigu naszego ycia wyrzdzia niewypowiedziane cierpienia ludzkoci, i przywrci wiar w podstawowe prawa czowieka, w dostojestwo i warto jego osoby, w rwnouprawnienie mczyzn i kobiet oraz w rwno praw narodw wielkich i maych, i stworzy warunki, w ktrych bdzie moga panowa sprawiedliwo i poszanowanie zobowiza opartych na traktatach i innych rdach prawa midzynarodowego, i przyczyni si do postpu spoecznego i podniesienia stopy yciowej przy wikszej wolnoci [].
[Przekad w wersji opublikowanej w Dzienniku Ustaw, nowsze tumaczenie znale mona np. na stronie Orodka Informacji ONZ w Warszawie: http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php/.]

Powszechna Deklaracja Praw Czowieka

(przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 r.)

Artyku 2 Kady czowiek posiada wszystkie prawa i wolnoci zawarte w niniejszej Deklaracji bez wzgldu na jakiekolwiek rnice rasy, koloru, pci, jzyka, wyznania, pogldw politycznych i innych, narodowoci, pochodzenia spoecznego, majtku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu. []

209

Konwencja o Prawach Politycznych Kobiet

(z dnia 31 marca 1953 r.; Dz.U. 1955 nr 16 poz. 86)

Artyku I Kobiety s uprawnione do gosowania we wszelkich wyborach na rwnych warunkach z mczyznami bez adnej dyskryminacji. Artyku II Kobiety s wybieralne na rwnych warunkach z mczyznami bez adnej dyskryminacji do wszelkich organw, pochodzcych z wyborw publicznych, a przewidzianych w ustawodawstwie krajowym. Artyku III Kobiety s uprawnione na rwnych warunkach z mczyznami bez adnej dyskryminacji do piastowania urzdw publicznych i do wykonywania wszelkich funkcji publicznych, przewidzianych w ustawodawstwie krajowym.

Midzynarodowy Pakt Praw Spoecznych i Gospodarczych

(otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.; Dz.U. 1977 nr 38 poz. 169)

2.

Artyku 2 [] Pastwa Strony niniejszego Paktu zobowizuj si zagwarantowa wykonywanie praw wymienionych w niniejszym Pakcie bez adnej dyskryminacji ze wzgldu na ras, kolor skry, pe, jzyk, religi, pogldy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, sytuacj majtkow, urodzenie lub jakiekolwiek inne okolicznoci. Artyku 3 Pastwa Strony niniejszego Paktu zobowizuj si zapewni mczyznom i kobietom rwne prawo do korzystania z wszystkich praw gospodarczych, spoecznych i kulturalnych wymienionych w niniejszym Pakcie.

1.

Artyku 6 Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj prawo do pracy, ktre obejmuje prawo kadego czowieka do uzyskania moliwoci utrzymania si poprzez prac swobodnie wybran lub przyjt, oraz podejm odpowiednie kroki w celu zapewnienia tego prawa. [] Artyku 9 Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj prawo kadego do zabezpieczenia spoecznego, wczajc w to ubezpieczenia spoeczne. Artyku 10 Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj, e: [] Szczegln opiek naley otoczy matki w rozsdnym okresie przed i po urodzeniu dziecka. W tym czasie pracujce matki powinny otrzymywa patny urlop lub urlop z zapewnieniem odpowiednich wiadcze z tytuu zabezpieczenia spoecznego.

2.

210

3.

Naley podj specjalne kroki w celu zapewnienia ochrony i pomocy wszystkim dzieciom i modziey bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze wzgldu na pochodzenie lub inne przyczyny. Naley chroni dzieci i modzie przed wyzyskiem ekonomicznym i spoecznym. Zatrudnianie ich przy pracy szkodliwej dla ich moralnoci lub zdrowia bd niebezpiecznej dla ycia lub mogcej przeszkodzi w ich normalnym rozwoju powinno by ustawowo karalne. Pastwa powinny rwnie ustali granic wieku, poniej ktrej patne zatrudnianie dzieci powinno by ustawowo zakazane i karalne. Artyku 11 Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj prawo kadego do odpowiedniego poziomu ycia dla niego samego i jego rodziny, wczajc w to wyywienie, odzie i mieszkanie, oraz do staego polepszania warunkw bytowych. Pastwa Strony podejm odpowiednie kroki w celu zapewnienia realizacji tego prawa, uznajc w tym celu zasadnicze znaczenie wsppracy midzynarodowej, opartej na zasadzie dobrowolnoci. [] Artyku 12 Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj prawo kadego do korzystania z najwyszego osigalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego. []

1.

1.

Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

(otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.; Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167)

1.

Artyku 2 Kade z Pastw Stron niniejszego Paktu zobowizuje si przestrzega i zapewni wszystkim osobom, ktre znajduj si na jego terytorium i podlegaj jego jurysdykcji, prawa uznane w niniejszym Pakcie, bez wzgldu na jakiekolwiek rnice, takie jak: rasa, kolor skry, pe, jzyk, religia, pogldy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, sytuacja majtkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okolicznoci. [] Artyku 3 Pastwa Strony niniejszego Paktu zobowizuj si zapewni mczyznom i kobietom rwne prawo do korzystania ze wszystkich praw obywatelskich i politycznych wymienionych w niniejszym Pakcie. Artyku 13 Cudzoziemiec przebywajcy legalnie na terytorium Pastwa Strony niniejszego Paktu moe by z niego wydalony jedynie w wykonaniu decyzji podjtej zgodnie z ustaw i bdzie mia prawo, jeeli wane wzgldy bezpieczestwa pastwowego nie przemawiaj przeciw temu, przedoy argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domaga si ponownego zbadania swej sprawy przez waciwe wadze

211

albo osob lub osoby specjalnie przez te wadze wyznaczone i by przed nimi w tym celu reprezentowanym. 1. Artyku 14 Wszyscy ludzie s rwni przed sdami i trybunaami. [] Artyku 20 [] Popieranie w jakikolwiek sposb nienawici narodowej, rasowej lub religijnej, stanowice podeganie do dyskryminacji, wrogoci lub gwatu, powinno by ustawowo zakazane.
[Pastwa strony powyszego paktu powoay Komitet Praw Czowieka (CCPR). Do Komitetu mona zgasza skargi indywidualne zwizane z naruszeniem praw gwarantowanych w MPPOiP. Wicej informacji na stronach internetowych Ministerstwa Sprawiedliwoci: http://www.ms.gov.pl/prawa_czl_onz/si_ccpr.shtml.]

2.

Midzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej

(otwarta do podpisu w Nowym Jorku dnia 7 marca 1966 r.; Dz.U. 1969 nr 25 poz. 187)

1.

Artyku 1 W niniejszej Konwencji wyraenie dyskryminacja rasowa oznacza wszelkie zrnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, ktre ma na celu lub pociga za sob przekrelenie bd uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania, na zasadzie rwnoci z praw czowieka i podstawowych wolnoci w dziedzinie politycznej, gospodarczej, spoecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie ycia publicznego. [] Artyku 2 Pastwa Strony Konwencji potpiaj dyskryminacj rasow i zobowizuj si prowadzi przy pomocy wszelkich waciwych rodkw i bezzwocznie polityk zmierzajc do likwidacji dyskryminacji rasowej we wszystkich jej formach oraz do pogbiania zrozumienia midzy wszystkimi rasami i w tym celu: kade Pastwo Strona Konwencji zobowizuje si nie dokonywa adnych aktw lub stosowa praktyk stanowicych dyskryminacj rasow przeciwko osobom, grupom osb lub instytucjom i zapewni, by wszystkie wadze i instytucje publiczne, tak oglnokrajowe, jak i lokalne, dziaay zgodnie z tym zobowizaniem; kade Pastwo Strona Konwencji zobowizuje si, e nie bdzie udziela poparcia, wystpowa w obronie ani podtrzymywa dyskryminacji rasowej stosowanej przez jakiekolwiek osoby lub organizacje; kade Pastwo Strona Konwencji podejmie skuteczne rodki w celu dokonania przegldu polityki rzdowej oglnokrajowej i lokalnej oraz zmiany, uchylenia lub uniewanienia wszelkich ustaw i przepisw, ktrych skutkiem jest stwarzanie dyskryminacji rasowej lub utrwalenie jej tam, gdzie ona istnieje;

1.

a)

b)

c)

212

d)

e)

2.

kade Pastwo Strona Konwencji przy uyciu wszelkich waciwych rodkw, wczajc w to jeeli okolicznoci tego wymagaj rodki ustawodawcze, zabroni i pooy kres dyskryminacji rasowej uprawianej przez jakiekolwiek osoby, grupy osb lub organizacje; kade Pastwo Strona Konwencji zobowizuje si popiera, w odpowiednich wypadkach, integracjonistyczne wielorasowe organizacje i ruchy oraz stosowa inne rodki majce na celu likwidacj barier midzy rasami i przeciwdziaa wszystkiemu, co zmierza do umocnienia podziau rasowego. Pastwa Strony Konwencji podejm jeeli okolicznoci tego wymagaj specjalne i konkretne rodki w dziedzinie spoecznej, gospodarczej, kulturalnej i innych dziedzinach dla zapewnienia odpowiedniego rozwoju i ochrony okrelonych grup rasowych i jednostek do nich nalecych w celu zagwarantowania im na zasadach rwnoci penego korzystania z praw czowieka i podstawowych wolnoci. rodki te w adnym wypadku nie powinny pociga za sob utrzymania nierwnych lub odrbnych praw dla rnych grup rasowych po osigniciu celw, dla ktrych zostay podjte. Artyku 3 Pastwa Strony Konwencji potpiaj szczeglnie segregacj rasow i apartheid i zobowizuj si zapobiega na terytoriach podlegych ich jurysdykcji wszelkim tego rodzaju praktykom, zakaza takich praktyk i wykorzenia je.

[W zwizku z powstaniem tej konwencji Pastwa Strony powoay w 1970 roku Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej (CERD). Do Komitetu mona zgasza skargi indywidualne zwizane z naruszeniem praw gwarantowanych w konwencji. Wicej informacji na stronach internetowych Ministerstwa Sprawiedliwoci: http://www.ms.gov.pl/prawa_czl_onz/si_cerd.shtml].

Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

(przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ dnia 7 listopada 1967 r.)

[Deklaracja staa si podstaw dla spisania dwanacie lat pniej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet.]

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

(przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ dnia 18 grudnia 1979 r.; Dz.U. 1982 nr 10 poz. 71)

Artyku 1 W rozumieniu niniejszej konwencji okrelenie dyskryminacja kobiet oznacza wszelkie zrnicowanie, wyczenie lub ograniczenie ze wzgldu na pe, ktre powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemoliwienie kobietom, niezalenie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bd korzystania na rwni z mczyznami z praw czowieka oraz podstawowych wolnoci w dziedzinach ycia politycznego, gospodarczego, spoecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych.

213

a)

b) c) d)

Artyku 2 Pastwa Strony potpiaj dyskryminacj kobiet we wszelkich jej formach oraz zgadzaj si prowadzi, za pomoc wszelkich odpowiednich rodkw i bez zwoki, polityk likwidujc dyskryminacj kobiet i w tym celu zobowizuj si: wprowadzi zasad rwnoci kobiet i mczyzn do swych konstytucji pastwowych lub innych odpowiednich aktw ustawodawczych [] oraz zapewni w drodze ustawodawczej lub za pomoc innych rodkw realizacj tych zasad w praktyce, podj stosowne kroki ustawodawcze i inne dziaania, obejmujce tam, gdzie jest to niezbdne, sankcje i zabraniajce wszelkiej dyskryminacji kobiet, ustanowi ochron prawn praw kobiet [], powstrzymywa si od wszelkich dziaa i praktyk dyskryminujcych kobiety i zapewni, aby wadze i organy publiczne dziaay zgodnie z tym obowizkiem [].

[Na podstawie konwencji utworzony zosta Komitet ds. Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW), ktry przyjmuje skargi indywidualne od osb, ktrych prawa okrelone w tej konwencji zostay naruszone. Szczegowe wytyczne znajduj si na stronach internetowych Ministerstwa Sprawiedliwoci: http://www.ms.gov.pl/prawa_czl_onz/si_cedaw.shtml].

Konwencja o prawach dziecka

(przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ dnia 20 listopada 1989 r.; Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526)

Artyku 1 W rozumieniu niniejszej konwencji dziecko oznacza kad istot ludzk w wieku poniej osiemnastu lat, chyba e zgodnie z prawem odnoszcym si do dziecka uzyska ono wczeniej penoletno. 1. Artyku 11 Pastwa Strony bd podejmoway kroki dla zwalczania nielegalnego transferu dzieci oraz ich nielegalnego wywozu za granic. [] Artyku 12 Pastwa Strony zapewniaj dziecku, ktre jest zdolne do ksztatowania swych wasnych pogldw, prawo do swobodnego wyraania wasnych pogldw we wszystkich sprawach dotyczcych dziecka, przyjmujc je z naleyt wag, stosownie do wieku oraz dojrzaoci dziecka. W tym celu dziecko bdzie miao w szczeglnoci zapewnion moliwo wypowiadania si w kadym postpowaniu sdowym i administracyjnym, dotyczcym dziecka, bezporednio lub za porednictwem przedstawiciela bd odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewntrznego. Artyku 13 Dziecko bdzie miao prawo do swobodnej wypowiedzi; prawo to ma zawiera swobod poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei

1.

2.

1.

214

wszelkiego rodzaju, bez wzgldu na granice, w formie ustnej, pisemnej bd za pomoc druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem kadego innego rodka przekazu wedug wyboru dziecka. [] 1. Artyku 16 adne dziecko nie bdzie podlegao arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sfer jego ycia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencj ani bezprawnym zamachom na jego honor i reputacj. Dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko tego rodzaju ingerencji lub zamachom. Artyku 19 Pastwa Strony bd podejmoway wszelkie waciwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, spoecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bd psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bd zego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, dzieci pozostajcych pod opiek rodzica(-w), opiekuna(-w) prawnego(-ych) lub innej osoby sprawujcej opiek nad dzieckiem. []

2.

1.

Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet

(przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ dnia 20 grudnia 1993 r.)

Artyku 1 Do celw tej Deklaracji termin przemoc wobec kobiet zostaje zdefiniowany jako wszelki akt przemocy zwizany z faktem przynalenoci danej osoby do danej pci, ktrego rezultatem jest, lub moe by, fizyczna, seksualna lub psychiczna krzywda lub cierpienie kobiet, wcznie z grob popenienia takich czynw, wymuszenie lub arbitralnym pozbawieniem wolnoci, niezalenie od tego, czy czyny te maj miejsce w yciu publicznym, czy prywatnym. Artyku 2 Przemoc wobec kobiet bdzie rozumiana na podstawie poniszych definicji, ktre maj na celu usystematyzowanie rnych przejaww tego zjawiska, nie stanowi jednak ostatecznej i zamknitej listy: Fizyczna, seksualna i psychiczna przemoc wystpujca w rodzinie; maltretowanie, wykorzystywanie seksualne dzieci w domu rodzinnym, przemoc zwizana z obowizkiem wniesienia posagu, gwat maeski, okaleczenie genitalne kobiet, jak te inne tradycyjne praktyki szkodliwe dla kobiet, przemoc w zwizkach pozamaeskich; Fizyczna, seksualna i psychiczna przemoc o charakterze spoecznym, do ktrej zalicza si gwat, molestowanie seksualne, wykorzystywanie seksualne i zastraszanie w miejscu pracy, placwkach edukacyjnych i innych miejscach publicznych, handel kobietami i zmuszanie do prostytucji; Fizyczna, seksualna i psychiczna przemoc dokonywana lub tolerowana przez pastwo, majca miejsce w yciu prywatnym, jak te publicznym. 215

a)

b)

c)

a) b) c) d) e) f) g) h)

Artyku 3 Kobiety maj pene prawo do korzystania ze wszystkich praw i fundamentw wolnoci na polu polityki, ekonomii, na polu spoecznym, kulturalnym, obywatelskim, jak te kadym innym. Te prawa to m.in.: Prawo do ycia, Prawo do rwnoci, Prawo do wolnoci i bezpieczestwa osobistego, Prawo do rwnoci wobec prawa, Prawo do wolnoci od wszelkich form dyskryminacji, Prawo do zdrowia fizycznego i psychicznego, Prawo do sprawiedliwych i korzystnych warunkw pracy, Wolno od tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub upokarzajcego traktowania albo karania. Artyku 4 Kade pastwo powinno potpia przemoc wobec kobiet i nie powinno powoywa si na aden obyczaj, tradycj lub wzgldy religijne, aby unikn wypeniania swoich obowizkw w zakresie jej wyeliminowania. []

Deklaracja Pekiska
(Czwarta wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet, Pekin 1995 r.)

1.

My, Rzdy uczestniczce w Czwartej wiatowej Konferencji w sprawie Kobiet, [] Wyraamy przekonanie, e: [] 13. Uwasnowolnienie [empowerment] kobiet oraz ich pene uczestnictwo na zasadach rwnoci we wszystkich sferach ycia spoecznego, cznie z udziaem w procesie podejmowania decyzji oraz dostpem do wadzy, stanowi podstawowy warunek osignicia rwnoci, rozwoju i pokoju; 14. Prawa kobiet s prawami czowieka; [] Deklarujemy nasze zdecydowanie, aby: 22. Wzmc wysiki i dziaania na rzecz osignicia do koca tego wieku celw sformuowanych w Perspektywicznych strategiach z Nairobi na rzecz awansu kobiet; 23. Zapewni kobietom i dziewcztom pen moliwo korzystania ze wszystkich praw czowieka i podstawowych wolnoci oraz skutecznie przeciwdziaa amaniu tych praw i wolnoci; 24. Podj wszelkie niezbdne kroki w celu likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet i dziewczt, jak rwnie usun wszelkie przeszkody stojce na drodze do osignicia rwnoci kobiet i mczyzn z perspektywy kulturowej tosamoci pci [gender equality] oraz awansu i uwasnowolnienia [empowerment] kobiet [].

216

Platforma dziaania
(Czwarta wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet, Pekin 1995 r.)

1.

Platforma dziaania jest programem uwasnowolnienia [empowerment] kobiet. Ma ona na celu przypieszenie realizacji Perspektywicznych strategii z Nairobi na rzecz awansu kobiet1 oraz usunicie wszelkich przeszkd utrudniajcych kobietom aktywne uczestnictwo we wszystkich dziedzinach ycia publicznego i prywatnego, oparte na penym i rwnym udziale w procesie podejmowania decyzji w dziedzinie gospodarczej, spoecznej, kulturalnej oraz politycznej. [] 9. Celem Platformy dziaania, ktra jest w peni zgodna z celami i zasadami Karty Narodw Zjednoczonych oraz prawa midzynarodowego, jest uwasnowolnienie [empowerment] wszystkich kobiet. Warunkiem koniecznym uwasnowolnienia kobiet jest pene korzystanie przez wszystkie kobiety z wszystkich praw czowieka i podstawowych wolnoci. Obowizkiem Pastw, bez wzgldu na ich system polityczny, gospodarczy i kulturalny, jest promowanie i ochrona wszystkich praw czowieka i podstawowych wolnoci2, przy uwzgldnieniu specyfiki krajowej i regionalnej, jak rwnie uwarunkowa historycznych, kulturowych i religijnych. [] 39. Dzisiejsza dziewczynka to kobieta jutra. Jej talenty, pomysy oraz energia stanowi podstaw penego osignicia takich celw, jak rwno, rozwj i pokj. By w peni zrealizowa swoje moliwoci, musi rozwija si w sprzyjajcym rodowisku, umoliwiajcym jej zaspokojenie duchowych, intelektualnych i materialnych potrzeb w zakresie utrzymania, ochrony i rozwoju oraz gwarantujcym jej rwne prawa. Jeli kobiety maj by rwnymi partnerami mczyzn we wszystkich dziedzinach ycia i rozwoju, to trzeba ju dzisiaj uzna ludzk godno i warto dziewczynki oraz zapewni jej pene korzystanie z przysugujcych jej praw czowieka i podstawowych wolnoci, cznie z prawami zawartymi w Konwencji o prawach dziecka3, na powszechn ratyfikacj ktrej zdecydowanie si nalega. Jak dotd na caym wiecie mona stwierdzi fakty wiadczce o tym, e dyskryminacja i przemoc wobec kobiet zaczyna si ju w najwczeniejszym okresie i kontynuowana jest przez cae dalsze ich ycie. Czsto maj one mniejszy ni chopcy dostp do ywnoci, opieki w dziedzinie zdrowia fizycznego i psychicznego oraz do owiaty, w mniejszym stopniu korzystaj z praw oraz moliwoci i korzyci, jakie daje dziecistwo i wiek dojrzewania. Czsto padaj ofiar rnych form wykorzystywania seksualnego i ekonomicznego pedofilii, wymuszonej prostytucji, a moliwe e i handlu organami i tkankami ludzkimi, przemocy i szkodliwych praktyk, takich jak dzieciobjstwo i prenatalna selekcja ze wzgldu na pe, kazirodztwo, okaleczenie eskich narzdw pciowych i wczesne maestwo, cznie z maestwem w wieku dziecicym. [] 44. W tym celu wzywa si Rzdy, spoeczno midzynarodow oraz spoeczestwo obywatelskie, cznie z organizacjami pozarzdowymi i sektorem prywatnym, do podjcia strategicznych dziaa na nastpujcych newralgicznych obszarach problemowych: Utrzymujce si i rosnce ubstwo kobiet;
1 2 3

Raport wiatowej Konferencji w sprawie Przegldu i Oceny Osigni Dekady Narodw Zjednoczonych ws. Kobiet: Rwno, Rozwj i Pokj, Nairobi, 15-26 lipca 1985 roku (publikacja Narodw Zjednoczonych, nr E.85.IV.10). Wiedeska Deklaracja i Program Dziaania, Raport wiatowej Konferencji Praw Czowieka, rozdz. III, par. 5. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego nr 44/25, aneks.

217

Nierwno, nieodpowiednio i niejednakowa dostpno owiaty i szkole: Nierwno, nieodpowiednio i niejednakowa dostpno opieki zdrowotnej i zwizanych z ni usug; Przemoc wobec kobiet; Konsekwencje konfliktw zbrojnych i innego typu konfliktw ponoszone przez kobiety, w tym przez kobiety yjce pod obc okupacj; Nierwno w ramach struktur i strategii gospodarczych, we wszystkich formach dziaalnoci produkcyjnej oraz w dostpie do zasobw; Nierwno kobiet i mczyzn co do udziau w sprawowaniu wadzy i podejmowaniu decyzji na wszystkich szczeblach; Niedostateczne mechanizmy promocji awansu kobiet na wszystkich szczeblach; Brak poszanowania oraz niewaciwa promocja i ochrona praw kobiet jako praw czowieka; Stereotypowy wizerunek kobiet w mediach oraz nierwny udzia i dostp kobiet do wszelkich systemw komunikacyjnych, a zwaszcza do rodkw masowego przekazu; Zwizana z kulturow tosamoci pci [gender] nierwno w traktowaniu kobiet przy gospodarowaniu zasobami naturalnymi i ochronie rodowiska naturalnego; Utrzymujca si dyskryminacja oraz amanie praw dziewczynek. []

Cel strategiczny A.4. Opracowa metodologiczne zasady analizy z punktu widzenia kulturowej tosamoci pci [gender-based] oraz prowadzi badania dotyczce feminizacji ubstwa. [] Cel strategiczny B.3. Uatwi kobietom dostp do szkolenia zawodowego, nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych oraz ksztacenia ustawicznego. [] Cel strategiczny B.4. Rozwija edukacj woln od dyskryminacji. Dziaania, ktre naley podj: 83. Rzdy, wadze owiatowe i inne instytucje owiatowe oraz akademickie maj: a) Opracowa w porozumieniu ze wszystkimi zainteresowanymi stronami wydawcami, nauczycielami, wadzami pastwowymi i stowarzyszeniami rodzicw zalecenia i programy, podrczniki oraz pomoce dydaktyczne nieobcione kulturowymi stereotypami dotyczcymi tosamoci pci [gender-based] na wszystkich poziomach ksztacenia, cznie z ksztaceniem nauczycieli; b) Opracowa programy ksztacenia oraz materiay dla nauczycieli i wychowawcw, podnoszce wiadomo co do tego, jaki jest status, rola oraz wnoszony wkad kobiet i mczyzn w rodzinie, zgodnie z tym, jak to zostao okrelone w paragrafie 29, oraz w spoeczestwie; propagowa w tym kontekcie rwno, wspprac, wzajemny szacunek i dzielenie si obowizkami midzy dziewcztami i chopcami, poczwszy od okresu przedszkolnego, oraz w szczeglnoci wprowadzi do programw ksztacenia elementy pozwalajce chopcom opanowa niezbdne umiejtnoci do samoobsugi 218

c)

d)

e) f)

g)

w domu i wzicia na siebie czci obowizkw zwizanych z prowadzeniem domu i opiek nad wymagajcymi tego czonkami gospodarstwa domowego; Opracowa programy oraz materiay szkoleniowe dla nauczycieli i wychowawcw w celu podniesienia ich wiadomoci na temat roli, jak odgrywaj w procesie edukacyjnym, i zaoferowania im skutecznej metodyki nauczania wraliwego na kulturow tosamo pci [gender-sensitive]; Podj dziaania majce na celu zapewnienie nauczycielkom i kobietom profesorom takich samych moliwoci i rwnego statusu z mczyznami nauczycielami i profesorami ze wzgldu na znaczenie, jakie ma obecno nauczycielek na wszystkich poziomach nauczania oraz w celu przycignicia dziewczt do szkoy i utrzymania ich w niej; Wprowadzi i propagowa ksztacenie w dziedzinie pokojowego rozwizywania konfliktw; Podj pozytywne dziaania w celu zwikszenia liczby kobiet uczestniczcych w tworzeniu polityki owiatowej oraz podejmowaniu decyzji w owiacie, w szczeglnoci nauczycielek, na wszystkich poziomach ksztacenia i w dyscyplinach akademickich tradycyjnie zdominowanych przez mczyzn takich jak nauki matematyczno-przyrodnicze i techniczne; Wspiera i rozwija studia oraz badania na temat kulturowej tosamoci pci [gender] na wszystkich szczeblach ksztacenia, zwaszcza na akademickich studiach podyplomowych, oraz wykorzystywa je przy opracowywaniu programw, w szczeglnoci programw szk wyszych, podrcznikw i pomocy dydaktycznych, a take w ksztaceniu nauczycieli; []

Cel strategiczny B.5. Przyzna odpowiednie rodki na reformy owiatowe i monitorowa realizacj tych reform. [] Cel strategiczny C.3. Podj wraliwe na kulturow tosamo pci [gender-sensitive] inicjatywy dotyczce przeciwdziaania chorobom przenoszonym drog pciow, HIV/AIDS i problemw zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. [] Cel strategiczny D.1. Podj kompleksowe dziaania w celu zapobiegania i eliminacji przemocy wobec kobiet. Dziaania, ktre naley podj: 124. Rzdy maj: a) Potpia przemoc wobec kobiet oraz powstrzymywa si od powoywania si na jakiekolwiek zwyczaje, tradycje lub zasady religijne dla uniknicia odpowiedzialnoci za to, e si jej nie przeciwdziaa zgodnie z Deklaracj o likwidacji przemocy wobec kobiet []. 219

Cel strategiczny D.3. Zlikwidowa handel kobietami i pomaga ofiarom przemocy zwizanej z tym handlem i prostytucj. [] Cel strategiczny I.1. Promowa i ochrania prawa kobiet jako prawa czowieka poprzez pene wprowadzenie w ycie wszystkich midzynarodowych instrumentw ochrony praw czowieka, zwaszcza Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. [] Cel strategiczny I.2. Zapewni rwno i niedyskryminowie kobiet w prawie i w praktyce. [] Cel strategiczny I.3. Upowszechnia elementarn wiadomo prawn. Dziaania, ktre naley podj: 233. Rzdy i organizacje pozarzdowe, ONZ i inne organizacje midzynarodowe maj stosownie do potrzeb: [] g) Popiera edukacj na temat przysugujcych kobietom praw czowieka i ich praw ustawowych w programach szk na wszystkich poziomach nauczania oraz prowadzi kampanie publiczne, w szczeglnoci w najbardziej rozpowszechnionych jzykach danego kraju, na rzecz rwnoci kobiet i mczyzn w yciu publicznym i prywatnym, informujce midzy innymi o prawach kobiet w rodzinie oraz o odpowiednich instrumentach ochrony praw czowieka przewidzianych przez prawo krajowe i midzynarodowe; [] Cel strategiczny J.1. Zapewni kobietom wikszy udzia w decyzjach dotyczcych rodkw masowego przekazu i nowych technik komunikacyjnych oraz wiksz moliwo wypowiadania si za ich porednictwem. [] L. Dziewczynka [] 260. Dziewczta czsto traktuje si jako istoty gorsze i spoeczestwo wychowuje je tak, by same siebie stawiay na ostatnim miejscu, co podwaa ich poczucie wasnej wartoci. Dyskryminacja dziewczt i ich zaniedbywanie w okresie dziecistwa moe zapocztkowa trwajc cae ycie eskalacj ndzy i wyczania z zasadniczego nurtu [mainstream] ycia spoecznego. Naley wic podj dziaania w celu przygotowania dziewczt do aktywnego, skutecznego i rwnego z chopcami przewodzenia w yciu spoecznym, politycznym oraz kulturalnym na wszystkich szczeblach. 261. Tendencyjne w podejciu do kulturowej tosamoci pci [gender-biased] procesy edukacyjne, w tym programy nauczania, materiay i praktyki dydaktyczne, postawy 220

nauczycieli i stosunki wewntrz klasy midzy uczennicami a uczniami wzmacniaj istniejc nierwno zwizan z kulturow tosamoci pci [gender]. 262. Dziewczynki i dziewczta mog odbiera od rodzicw, nauczycieli, rwienikw i ze rodkw masowego przekazu rozmaite sprzeczne i zbijajce z tropu sygnay dotyczce ich rl zwizanych z kulturow tosamoci pci [gender]. Kobiety i mczyni powinni wsplnie z dziemi oraz modzie pracowa nad przeamaniem istniejcych stereotypw zwizanych z kulturow tosamoci pci [gender], uwzgldniajc prawa dziecka oraz odpowiedzialno, prawa i obowizki rodzicw, okrelone poniej, w paragrafie 267. Cel strategiczny L.1. Zlikwidowa wszelkie formy dyskryminacji dziewczynek. Dziaania, ktre naley podj: 274. Rzdy maj: [] f) Opracowa i wprowadzi w ycie kompleksowe strategie, plany dziaania oraz programy zapewnienia dziewczynkom przeycia, ochrony, rozwoju i awansu, aby umoliwi im pene korzystanie z ich praw czowieka oraz da im rwne szanse; plany te powinny stanowi integraln cz oglnego procesu rozwoju; g) Zadba o to, by wszystkie dane na temat dzieci, dotyczce zdrowia, edukacji i innych dziedzin, segregowane byy wedle kryterium pci i wieku, w celu wczenia perspektywy kulturowej tosamoci pci [gender] do planowania, wprowadzania w ycie oraz monitorowania odpowiednich programw. [] Cel strategiczny L.2. Likwidowa negatywne kulturowe postawy i praktyki wobec dziewczt. [] Cel strategiczny L.3. Promowa i chroni prawa dziewczynek oraz podnosi wiadomo na temat ich potrzeb i moliwoci. [] Cel strategiczny L.4. Likwidowa dyskryminacj dziewczt w ksztaceniu, podnoszeniu kwalifikacji i szkoleniu. [] Cel strategiczny L.7. Zlikwidowa przemoc wobec dziewczynek. [] Cel strategiczny L.8. Rozszerza wiadomoci dziewczynek na temat ycia spoecznego, gospodarczego i politycznego oraz promowa ich udzia w tych dziedzinach. [] 221

2. Dokumenty Rady Europy

Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci

(sporzdzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.; Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284 z pn. zmianami)

Artyku 1 Obowizek przestrzegania praw czowieka Wysokie Ukadajce si Strony zapewniaj kademu czowiekowi, podlegajcemu ich jurysdykcji, prawa i wolnoci okrelone w rozdziale I niniejszej Konwencji. ROZDZIA I Prawa i wolnoci Artyku 2 Prawo do ycia Prawo kadego czowieka do ycia jest chronione przez ustaw. Nikt nie moe by umylnie pozbawiony ycia, wyjwszy przypadki wykonania wyroku sdowego skazujcego za przestpstwo, za ktre ustawa przewiduje tak kar. Pozbawienie ycia nie bdzie uznane za sprzeczne z tym artykuem, jeeli nastpi w wyniku bezwzgldnie koniecznego uycia siy: w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawn przemoc; w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemoliwienia ucieczki osobie, pozbawionej wolnoci zgodnie z prawem; w dziaaniach podjtych zgodnie z prawem w celu stumienia zamieszek lub powstania. Artyku 3 Zakaz tortur Nikt nie moe by poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu. Artyku 4 Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej Nikt nie moe by trzymany w niewoli lub w poddastwie. Nikt nie moe by zmuszony do wiadczenia pracy przymusowej lub obowizkowej. [] Artyku 5 Prawo do wolnoci i bezpieczestwa osobistego Kady ma prawo do wolnoci i bezpieczestwa osobistego. Nikt nie moe by pozbawiony wolnoci, z wyjtkiem nastpujcych przypadkw i w trybie ustalonym przez prawo [].

1.

2. a) b) c)

1. 2.

1.

222

1.

2.

Artyku 6 Prawo do rzetelnego procesu sdowego Kady ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsdnym terminie przez niezawisy i bezstronny sd ustanowiony ustaw przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowizkach o charakterze cywilnym albo o zasadnoci kadego oskarenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. [] Kadego oskaronego o popenienie czynu zagroonego kar uwaa si za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustaw. [] Artyku 7 Zakaz karania bez podstawy prawnej Nikt nie moe by uznany za winnego popenienia czynu polegajcego na dziaaniu lub zaniechaniu dziaania, ktry wedug prawa wewntrznego lub midzynarodowego nie stanowi czynu zagroonego kar w czasie jego popenienia. Nie bdzie rwnie wymierzona kara surowsza od tej, ktr mona byo wymierzy w czasie, gdy czyn zagroony kar zosta popeniony. Niniejszy artyku nie stanowi przeszkody w sdzeniu i karaniu osoby winnej dziaania lub zaniechania, ktre w czasie popenienia stanowiy czyn zagroony kar wedug oglnych zasad uznanych przez narody cywilizowane. Artyku 8 Prawo do poszanowania ycia prywatnego i rodzinnego Kady ma prawo do poszanowania swojego ycia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. Niedopuszczalna jest ingerencja wadzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjtkiem przypadkw przewidzianych przez ustaw i koniecznych w demokratycznym spoeczestwie z uwagi na bezpieczestwo pastwowe, bezpieczestwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochron porzdku i zapobieganie przestpstwom, ochron zdrowia i moralnoci lub ochron praw i wolnoci innych osb. Artyku 9 Wolno myli, sumienia i wyznania Kady ma prawo do wolnoci myli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolno zmiany wyznania lub przekona oraz wolno uzewntrzniania indywidualnie lub wsplnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekona przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynnoci rytualne. [] Artyku 10 Wolno wyraania opinii Kady ma prawo do wolnoci wyraania opinii. Prawo to obejmuje wolno posiadania pogldw oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji wadz publicznych i bez wzgldu na granice pastwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Pastw do poddania procedurze zezwole przedsibiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. []

1.

2.

1. 2.

1.

1.

223

1.

Artyku 11 Wolno zgromadzania si i stowarzyszania si Kady ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania si oraz do swobodnego stowarzyszania si, wcznie z prawem tworzenia zwizkw zawodowych i przystpowania do nich dla ochrony swoich interesw. [] Artyku 12 Prawo do zawarcia maestwa Mczyni i kobiety w wieku maeskim maj prawo do zawarcia maestwa i zaoenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulujcymi korzystanie z tego prawa. Artyku 13 Prawo do skutecznego rodka odwoawczego Kady, czyje prawa i wolnoci zawarte w niniejszej Konwencji zostay naruszone, ma prawo do skutecznego rodka odwoawczego do waciwego organu pastwowego, take wwczas, gdy naruszenia dokonay osoby wykonujce swoje funkcje urzdowe. Artyku 14 Zakaz dyskryminacji Korzystanie z praw i wolnoci wymienionych w niniejszej Konwencji powinno by zapewnione bez dyskryminacji wynikajcej z takich powodw, jak pe, rasa, kolor skry, jzyk, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, przynaleno do mniejszoci narodowej, majtek, urodzenie bd z jakichkolwiek innych przyczyn. Artyku 15 Uchylenie stosowania zobowiza w stanie niebezpieczestwa publicznego W przypadku wojny lub innego niebezpieczestwa publicznego zagraajcego yciu narodu, kada z Wysokich Ukadajcych si Stron moe podj rodki uchylajce stosowanie zobowiza wynikajcych z niniejszej Konwencji w zakresie cile odpowiadajcym wymogom sytuacji, pod warunkiem, e rodki te nie s sprzeczne z innymi zobowizaniami wynikajcymi z prawa midzynarodowego. [] Artyku 16 Ograniczenia dziaalnoci politycznej cudzoziemcw adnego z postanowie artykuw 10, 11 i 14 nie mona uzna za wyczajce prawo Wysokiej Ukadajcej si Strony do ograniczenia dziaalnoci politycznej cudzoziemcw.
[Na mocy art. 19 powyszej konwencji utworzony zosta Europejski Trybuna Praw Czowieka, do ktrego poszczeglne osoby mog wnosi skargi przeciwko pastwom sygnatariuszom konwencji po wyczerpaniu drogi sdowej we wasnym kraju. Informacje o trybie skadania skarg indywidualnych do Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu dostpne s na stronach Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka: http://www.hfhrpol.waw.pl/.]

1.

224

Europejska Karta Spoeczna

(sporzdzona w Turynie dnia 18 padziernika 1961 r.; Dz.U. 1999 nr 8 poz. 67)

CZ I Ukadajce si Strony przyjmuj za cel swej polityki [] osignicie warunkw, w ktrych nastpujce prawa i zasady mog by skutecznie realizowane: [] 7. Dzieci i modociani maj prawo do szczeglnej ochrony przed zagroeniami fizycznymi i moralnymi, na ktre s oni naraeni. 8. Kobiety pracujce, w razie macierzystwa, oraz inne kobiety pracujce, w uzasadnionych przypadkach, maj prawo do szczeglnej ochrony w swej pracy. [] 16. Rodzina jako podstawowa komrka spoeczestwa ma prawo do waciwej ochrony spoecznej, prawnej i ekonomicznej dla zapewnienia jej penego rozwoju. 17. Matki i dzieci, niezalenie od stanu cywilnego i stosunkw rodzinnych, maj prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej i ekonomicznej. [] CZ II Artyku 4 Prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do sprawiedliwego wynagrodzenia, Umawiajce si Strony zobowizuj si: uzna prawo pracownikw do takiego wynagrodzenia, ktre zapewni im i ich rodzinom przyzwoity poziom ycia; uzna prawo pracownikw do zwikszonej stawki wynagrodzenia za prac w godzinach nadliczbowych, z zastrzeeniem wyjtkw w przypadkach szczeglnych; uzna prawo pracownikw, zarwno mczyzn, jak i kobiet, do jednakowego wynagrodzenia za prac jednakowej wartoci; [] Artyku 7 Prawo dzieci i modocianych do ochrony W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa dzieci i modocianych do ochrony, Ukadajce si Strony zobowizuj si: zapewni, i wiek 15 lat bdzie minimalnym wiekiem dopuszczenia do zatrudnienia, z zastrzeeniem wyjtkw wobec dzieci zatrudnionych w pracy okrelonej jako lekka, nieszkodliwa dla ich zdrowia, moralnoci lub ksztacenia; zapewni, e wyszy minimalny wiek dopuszczenia do zatrudnienia bdzie ustalony w odniesieniu do okrelonych zawodw uznanych za niebezpieczne lub niezdrowe; zapewni, e osoby, ktre podlegaj jeszcze obowizkowemu ksztaceniu, nie bd zatrudniane w takich pracach, ktre bd uniemoliwiay im pene korzystanie z ksztacenia; zapewni, e czas pracy osb poniej 16 lat bdzie ograniczony zgodnie z potrzebami ich rozwoju, a szczeglnie z potrzeb ich szkolenia zawodowego; uzna prawo pracownikw modocianych i praktykantw do godziwej pacy albo innych waciwych zasikw; 225

1) 2) 3)

1)

2) 3)

4) 5)

6)

zapewni, e czas powicony przez modocianych na szkolenie zawodowe, podczas normalnego czasu pracy za zgod pracodawcy, traktowany bdzie jako stanowicy cz dnia pracy; 7) zapewni, e osoby zatrudnione w wieku poniej 18 lat uprawnione bd do nie mniej ni trzytygodniowego patnego urlopu corocznego; 8) zapewni, e osoby w wieku poniej 18 lat nie bd zatrudniane w pracy nocnej, z wyjtkiem pewnych zawodw okrelonych przez ustawodawstwo krajowe; 9) zapewni, e osoby w wieku poniej 18 lat zatrudnione w zawodach okrelonych przez ustawodawstwo krajowe bd podlegay regularnej kontroli lekarskiej; 10) zapewni szczegln ochron przeciwko fizycznym i moralnym niebezpieczestwom, na ktre naraone s dzieci i modociani, a szczeglnie przeciwko tym, ktre bezporednio lub porednio wynikaj z ich pracy. Artyku 8 Prawo zatrudnionych kobiet do ochrony W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa zatrudnionych kobiet do ochrony, Ukadajce si Strony zobowizuj si: zapewni kobietom przed i po urodzeniu dziecka urlop w wymiarze oglnym co najmniej 12 tygodni poprzez albo patny urlop, albo wiadczenia z ubezpieczenia spoecznego, albo wiadczenia z funduszw publicznych; uzna jako bezprawne wypowiedzenie przez pracodawc pracy kobiecie podczas jej nieobecnoci z powodu urlopu macierzyskiego lub udzielenia jej wypowiedzenia w takim czasie, w ktrym wypowiedzenie wygasoby w okresie takiej nieobecnoci; zapewni matkom karmicym swoje dzieci uprawnienie do wystarczajcych przerw w tym celu; a) uregulowa zatrudnienie kobiet w pracy nocnej w przemyle; zakaza zatrudniania kobiet w kopalniach pod ziemi oraz w miar potrzeby we wszystkich pracach nieodpowiednich dla nich z powodu ich niebezpiecznego, niezdrowego lub uciliwego charakteru.

1)

2)

3) 4) b)

Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci

(sporzdzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r.; Dz.U. 2000 nr 107 poz. 1128)

Artyku 7 Obowizek szybkiego dziaania Prowadzc postpowanie dotyczce dziecka, organ sdowy ma obowizek szybkiego dziaania w celu uniknicia nieuzasadnionej zwoki, a take niezbdne jest istnienie przepisw zapewniajcych bezzwoczne wykonanie orzecze. W przypadkach pilnych organ sdowy powinien mie, jeeli zachodzi taka potrzeba, prawo zarzdzenia natychmiastowego wykonania orzecze.

226

3. Prz e p i s y p r a w a p o l s k i e g o

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

(Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483 z pn. zmianami)

Rozdzia II WOLNOCI, PRAWA I OBOWIZKI CZOWIEKA I OBYWATELA ZASADY OGLNE 1. 2. Art. 32. Wszyscy s wobec prawa rwni. Wszyscy maj prawo do rwnego traktowania przez wadze publiczne. Nikt nie moe by dyskryminowany w yciu politycznym, spoecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Art. 33. Kobieta i mczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej maj rwne prawa w yciu rodzinnym, politycznym, spoecznym i gospodarczym. Kobieta i mczyzna maj w szczeglnoci rwne prawo do ksztacenia, zatrudnienia i awansw, do jednakowego wynagradzania za prac jednakowej wartoci, do zabezpieczenia spoecznego oraz do zajmowania stanowisk, penienia funkcji oraz uzyskiwania godnoci publicznych i odznacze. WOLNOCI I PRAWA OSOBISTE Art. 40. Nikt nie moe by poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje si stosowania kar cielesnych.

1. 2.

Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie

(Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493)

2)

Art. 2. Ilekro w ustawie jest mowa o: [] przemocy w rodzinie naley przez to rozumie jednorazowe albo powtarzajce si umylne dziaanie lub zaniechanie naruszajce prawa lub dobra osobiste osb wymienionych w pkt 1 [czyli czonkw rodziny oraz osb wsplnie mieszkajcych lub gospodarujcych], w szczeglnoci naraajce te osoby na niebezpieczestwo utraty ycia, zdrowia, naruszajce ich godno, nietykalno cielesn, wolno, w tym seksualn, powodujce szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a take wywoujce cierpienia i krzywdy moralne u osb dotknitych przemoc. Art. 12. Osoby, ktre w zwizku z wykonywaniem swoich obowizkw subowych powziy podejrzenie o popenieniu przestpstwa z uyciem przemocy wobec czonkw rodziny, powinny niezwocznie zawiadomi o tym Policj lub prokuratora. 227

Art. 13. Umarzajc warunkowo postpowanie karne wobec sprawcy przestpstwa popenionego z uyciem przemocy lub groby bezprawnej wobec czonka rodziny albo zawieszajc wykonanie kary za takie przestpstwo, sd, nakadajc obowizek, o ktrym mowa w art. 72 1 pkt 7a i 7b ustawy z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny, okrela sposb kontaktu skazanego z pokrzywdzonym lub moe zakaza zbliania si skazanego do pokrzywdzonego w okrelonych okolicznociach.

Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy
(Dz.U. 1993 nr 17 poz. 78 z pn. zmianami)

3.

1.

1. 1) 2)

3)

Art 2. [] Szkoa ma obowizek udzieli uczennicy w ciy urlopu oraz innej pomocy niezbdnej do ukoczenia przez ni edukacji, w miar moliwoci nie powodujc opnie w zaliczaniu przedmiotw. Jeeli cia, pord lub pog powoduje niemoliwo zaliczenia w terminie egzaminw wanych dla cigoci nauki, szkoa zobowizana jest do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla kobiety, w okresie nie duszym ni 6 miesicy. [] Art. 4. Do programw nauczania szkolnego wprowadza si wiedz o yciu seksualnym czowieka, o zasadach wiadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartoci rodziny, ycia w fazie prenatalnej oraz metodach i rodkach wiadomej prokreacji. [] Art. 4a. Przerwanie ciy moe by dokonane wycznie przez lekarza, w przypadku gdy: cia stanowi zagroenie dla ycia lub zdrowia kobiety ciarnej, badania prenatalne lub inne przesanki medyczne wskazuj na due prawdopodobiestwo cikiego i nieodwracalnego upoledzenia podu albo nieuleczalnej choroby zagraajcej jego yciu, zachodzi uzasadnione podejrzenie, e cia powstaa w wyniku czynu zabronionego, []

Ustawa z 6 lipca 1997 r. Kodeks karny

(Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z pn. zmianami)

Rozdzia XIX Przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu Art. 156. 1. Kto powoduje ciki uszczerbek na zdrowiu w postaci: 1) pozbawienia czowieka wzroku, suchu, mowy, zdolnoci podzenia, 2) innego cikiego kalectwa, cikiej choroby nieuleczalnej lub dugotrwaej, choroby realnie zagraajcej yciu, trwaej choroby psychicznej, cakowitej 228

albo znacznej trwaej niezdolnoci do pracy w zawodzie lub trwaego, istotnego zeszpecenia lub znieksztacenia ciaa, podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 10. 2. Jeeli sprawca dziaa nieumylnie, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. 3. Jeeli nastpstwem czynu okrelonego w 1 jest mier czowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. Art. 157. 1. Kto powoduje naruszenie czynnoci narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia, inny ni okrelony w art. 156 1, podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. 2. Kto powoduje naruszenie czynnoci narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia trwajcy nie duej ni 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2. 3. Jeeli sprawca czynu okrelonego w 1 lub 2 dziaa nieumylnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do roku. 4. ciganie przestpstwa okrelonego w 2 lub 3, jeeli naruszenie czynnoci narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia nie trwa duej ni 7 dni, odbywa si z oskarenia prywatnego. [] Rozdzia XXIII Przestpstwa przeciwko wolnoci Art. 190. 1. Kto grozi innej osobie popenieniem przestpstwa na jej szkod lub szkod osoby najbliszej, jeeli groba wzbudza w zagroonym uzasadnion obaw, e bdzie speniona,podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2. 2. ciganie nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 191. 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub grob bezprawn w celu zmuszenia innej osoby do okrelonego dziaania, zaniechania lub znoszenia,podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. [] Rozdzia XXV Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci Art. 197. 1. Kto przemoc, grob bezprawn lub podstpem doprowadza inn osob do obcowania pciowego,podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. 2. Jeeli sprawca, w sposb okrelony w 1, doprowadza inn osob do poddania si innej czynnoci seksualnej albo wykonania takiej czynnoci,podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8. 3. Jeeli sprawca dopuszcza si zgwacenia wsplnie z inn osob,podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 3. 4. Jeeli sprawca czynu okrelonego w 1-3 dziaa ze szczeglnym okruciestwem,podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 5. 229

Art. 198. Kto, wykorzystujc bezradno innej osoby lub wynikajcy z upoledzenia umysowego lub choroby psychicznej brak zdolnoci tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postpowaniem, doprowadza j do obcowania pciowego lub do poddania si innej czynnoci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoci, podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8. Art. 199. 1. Kto, przez naduycie stosunku zalenoci lub wykorzystanie krytycznego pooenia, doprowadza inn osob do obcowania pciowego lub do poddania si innej czynnoci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoci, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. 2. Jeeli czyn okrelony w 1 zosta popeniony na szkod maoletniego, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. [] Art. 200. 1. Kto obcuje pciowo z maoletnim poniej lat 15 lub dopuszcza si wobec takiej osoby innej czynnoci seksualnej lub doprowadza j do poddania si takim czynnociom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. 2. Tej samej karze podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje maoletniemu poniej lat 15 wykonanie czynnoci seksualnej. Art. 201. Kto dopuszcza si obcowania pciowego w stosunku do wstpnego, zstpnego, przysposobionego, przysposabiajcego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. Art. 204. 1. Kto, w celu osignicia korzyci majtkowej, nakania inn osob do uprawiania prostytucji lub jej to uatwia, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. 2. Karze okrelonej w 1 podlega, kto czerpie korzyci majtkowe z uprawiania prostytucji przez inn osob. 3. Jeeli osoba okrelona w 1 lub 2 jest maoletnim, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 10. 4. Karze okrelonej w 3 podlega, kto zwabia lub uprowadza inn osob w celu uprawiania prostytucji za granic. Rozdzia XXVI Przestpstwa przeciwko rodzinie i opiece Art. 207. 1. Kto znca si fizycznie lub psychicznie nad osob najblisz lub nad inn osob pozostajc w staym lub przemijajcym stosunku zalenoci od sprawcy albo nad maoletnim lub osob nieporadn ze wzgldu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5.

230

 2. Jeeli czyn okrelony w 1 poczony jest ze stosowaniem szczeglnego okruciestwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 10. 3. Jeeli nastpstwem czynu okrelonego w 1 lub 2 jest targnicie si pokrzywdzonego na wasne ycie, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. Art. 209. 1. Kto uporczywie uchyla si od wykonania cicego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sdowego obowizku opieki przez nieoenie na utrzymanie osoby najbliszej lub innej osoby i przez to naraa j na niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2. 2. ciganie nastpuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy spoecznej lub organu udzielajcego odpowiedniego wiadczenia rodzinnego albo zaliczki alimentacyjnej. 3. Jeeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie wiadczenie rodzinne albo zaliczk alimentacyjn, ciganie odbywa si z urzdu. Art. 210. 1. Kto wbrew obowizkowi troszczenia si o maoletniego poniej lat 15 albo o osob nieporadn ze wzgldu na jej stan psychiczny lub fizyczny osob t porzuca, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. 2. Jeeli nastpstwem czynu jest mier osoby okrelonej w 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8. Rozdzia XXVII Przestpstwa przeciwko czci i nietykalnoci cielesnej Art. 217. 1. Kto uderza czowieka lub w inny sposb narusza jego nietykalno cielesn, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do roku. [] 3. ciganie odbywa si z oskarenia prywatnego. Rozdzia XXXII Przestpstwa przeciwko porzdkowi publicznemu Art. 256. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrj pastwa lub nawouje do nienawici na tle rnic narodowociowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzgldu na bezwyznaniowo, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2. Art. 257. Kto publicznie zniewaa grup ludnoci albo poszczegln osob z powodu jej przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowoci lub z takich powodw narusza nietykalno cielesn innej osoby, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3.

231

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy

(Dz.U. 1998 nr 21 poz. 94 z pn. zmianami)

Dzia pierwszy Przepisy oglne

Rozdzia II Podstawowe zasady prawa pracy Art. 111. Pracodawca jest obowizany szanowa godno i inne dobra osobiste pracownika. Art. 112. Pracownicy maj rwne prawa z tytuu jednakowego wypeniania takich samych obowizkw; dotyczy to w szczeglnoci rwnego traktowania mczyzn i kobiet w zatrudnieniu. Art. 113. Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezporednia lub porednia, w szczeglnoci ze wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, ras, religi, narodowo, przekonania polityczne, przynaleno zwizkow, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientacj seksualn, a take ze wzgldu na zatrudnienie na czas okrelony lub nieokrelony albo w penym lub w niepenym wymiarze czasu pracy jest niedopuszczalna. Rozdzia IIa Rwne traktowanie w zatrudnieniu Art. 183a. 1. Pracownicy powinni by rwno traktowani w zakresie nawizania i rozwizania stosunku pracy, warunkw zatrudnienia, awansowania oraz dostpu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczeglnoci bez wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, ras, religi, narodowo, przekonania polityczne, przynaleno zwizkow, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientacj seksualn, a take bez wzgldu na zatrudnienie na czas okrelony lub nieokrelony albo w penym lub w niepenym wymiarze czasu pracy. 2. Rwne traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposb, bezporednio lub porednio, z przyczyn okrelonych w 1. 3. Dyskryminowanie bezporednie istnieje wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn okrelonych w 1 by, jest lub mgby by traktowany w porwnywalnej sytuacji mniej korzystnie ni inni pracownicy. 4. Dyskryminowanie porednie istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjtego dziaania wystpuj dysproporcje w zakresie warunkw zatrudnienia na niekorzy wszystkich lub znacznej liczby pracownikw nalecych do grupy wyrnionej ze wzgldu na jedn lub kilka przyczyn okrelonych w 1, jeeli dysproporcje te nie mog by uzasadnione innymi obiektywnymi powodami. 232

 5. Przejawem dyskryminowania w rozumieniu 2 jest take: 1) dziaanie polegajce na zachcaniu innej osoby do naruszania zasady rwnego traktowania w zatrudnieniu, 2) zachowanie, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci albo ponienie lub upokorzenie pracownika (molestowanie). 6. Dyskryminowaniem ze wzgldu na pe jest take kade nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszce si do pci pracownika, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci lub ponienie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mog si skada fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne). 1. Art. 183b. Za naruszenie zasady rwnego traktowania w zatrudnieniu, z zastrzeeniem 2-4, uwaa si rnicowanie przez pracodawc sytuacji pracownika z jednej lub kilku przyczyn okrelonych w art. 183a 1, ktrego skutkiem jest w szczeglnoci: odmowa nawizania lub rozwizanie stosunku pracy, niekorzystne uksztatowanie wynagrodzenia za prac lub innych warunkw zatrudnienia albo pominicie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych wiadcze zwizanych z prac, pominicie przy typowaniu do udziau w szkoleniach podnoszcych kwalifikacje zawodowe chyba e pracodawca udowodni, e kierowa si obiektywnymi powodami. Zasady rwnego traktowania w zatrudnieniu nie naruszaj dziaania polegajce na: niezatrudnianiu pracownika z jednej lub kilku przyczyn okrelonych w art. 183a 1, jeeli jest to uzasadnione ze wzgldu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywania lub wymagania zawodowe stawiane pracownikom, wypowiedzeniu pracownikowi warunkw zatrudnienia w zakresie wymiaru czasu pracy, jeeli jest to uzasadnione przyczynami niedotyczcymi pracownikw, stosowaniu rodkw, ktre rnicuj sytuacj prawn pracownika ze wzgldu na ochron rodzicielstwa, wiek lub niepenosprawno pracownika, ustalaniu warunkw zatrudniania i zwalniania pracownikw, zasad wynagradzania i awansowania oraz dostpu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych z uwzgldnieniem kryterium stau pracy. Nie stanowi naruszenia zasady rwnego traktowania w zatrudnieniu dziaania podejmowane przez okrelony czas, zmierzajce do wyrwnywania szans wszystkich lub znacznej liczby pracownikw wyrnionych z jednej lub kilku przyczyn okrelonych w art. 183a 1, przez zmniejszenie na korzy takich pracownikw faktycznych nierwnoci, w zakresie okrelonym w tym przepisie. [] Art. 183c. Pracownicy maj prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakow prac lub za prac o jednakowej wartoci. [] Art. 183d. Osoba, wobec ktrej pracodawca naruszy zasad rwnego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokoci nie niszej ni minimalne wynagrodzenie za prac, ustalane na podstawie odrbnych przepisw. 233

1) 2)

3)

2. 1)

2) 3) 4)

3.

1.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny

(Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z pn. zmianami)

Art. 8. 1. Kady czowiek od chwili urodzenia ma zdolno prawn.

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy

(Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59 z pn. zmianami)

Tytu I MAESTWO DZIA II Prawa i obowizki maonkw Art. 23. Maonkowie maj rwne prawa i obowizki w maestwie. S obowizani do wsplnego poycia, do wzajemnej pomocy i wiernoci oraz do wspdziaania dla dobra rodziny, ktr przez swj zwizek zaoyli. Art. 27. Oboje maonkowie obowizani s, kady wedug swych si oraz swych moliwoci zarobkowych i majtkowych, przyczynia si do zaspokajania potrzeb rodziny, ktr przez swj zwizek zaoyli. Zadouczynienie temu obowizkowi moe polega take, w caoci lub w czci, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wsplnym gospodarstwie domowym. Art. 28. 1. Jeeli jeden z maonkw pozostajcych we wsplnym poyciu nie spenia cicego na nim obowizku przyczyniania si do zaspokajania potrzeb rodziny, sd moe nakaza, aeby wynagrodzenie za prac albo inne nalenoci przypadajce temu maonkowi byy w caoci lub w czci wypacane do rk drugiego maonka. 2. Nakaz, o ktrym mowa w paragrafie poprzedzajcym, zachowuje moc mimo ustania po jego wydaniu wsplnego poycia maonkw. Sd moe jednak na wniosek kadego z maonkw nakaz ten zmieni albo uchyli. Art. 30. 1. Oboje maonkowie s odpowiedzialni solidarnie za zobowizania zacignite przez jednego z nich w sprawach wynikajcych z zaspokajania zwykych potrzeb rodziny. 2. Z wanych powodw sd moe na danie jednego z maonkw postanowi, e za powysze zobowizania odpowiedzialny jest tylko ten maonek, ktry je zacign. Postanowienie to moe by uchylone w razie zmiany okolicznoci. []

234

Bibliografia i pomocne materiay

235

236

W niniejszym rozdziale znajd Pastwo informacje dotyczce bibliografii oraz materiaw pomocnych w przygotowaniu i prowadzeniu zaj o tematyce rwnociowej. Bibliografia zostaa podzielona na kilka dziaw tematycznych, niektre pozycje literatury czy wskazywane strony internetowe powtarzaj si ze wzgldu na fakt, e dotycz kilku rnych obszarw tematycznych. Wydawc wskazano tylko w sytuacjach, kiedy publikacje wydawane byy przez organizacje pozarzdowe i nie s dostpne w sprzeday.

Pe spoeczno-kulturowa a pe biologiczna

Beauvoir, S. de, Druga pe, tum. G. Mycielska i M. Leniewska, Warszawa 2003. Bem, S. L., Msko. Kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, tum. S. Pikiel, Gdask 2000. Brach-Czaina, J. (red.), Od kobiety do mczyzny i z powrotem. Rozwaania o pci w kulturze, Biaystok 1997. Brannon, L., Psychologia rodzaju, tum. M. Kacmajor, Gdask 2001. Butler, J., Bodies that matter: On the Discursive Limits of Sex, Routledge, New York 1993. Dunin, K., Czytajc Polsk, Warszawa 2004. Humm, M., Sownik teorii feminizmu, tum. B. Umiska, J. Mikos, Warszawa 1993. Howka, T. (red. i tum.), Nikt nie rodzi si kobiet, Warszawa 1982. Kronika kobiet, PWN, Warszawa 1998. Kuczyska, A. (red.), Zrozumie pe, Wrocaw 2002. Moir, A., Jessel, D., Pe mzgu. O prawdziwej rnicy midzy mczyzn a kobiet, tum. N. Kancewicz-Hoffman, Warszawa 1993. Radkiewicz, M. (red.), Gender. Konteksty, Krakw 2004. Wojciszke, B. (red.), Kobiety i mczyni: odmienne spojrzenia na rnice, Gdask 2002. Zaworska-Nikoniuk, D., Drogi modyfikowania socjalizacji i wychowania przez feminizm, Olsztyn 2004. Placwki studiw nad pci w kulturze w Polsce: Baza informacji Fundacji Oka:
www.oska.org.pl/index.php?option=com_sobi&catid=72&Itemid=189

Dyskryminacja i uprzedzenia

Bourdieu, P., Mska dominacja, tum. L. Kopciewicz, Warszawa 2004. Chicz, M. (red.), Lesbijki w yciu spoeczno-politycznym, Fundacja Lorga, Pock 2006. Graff, A., wiat bez kobiet. Pe w polskim yciu publicznym, Warszawa 2002. Greer, G., Kobiecy eunuch, tum. J. Goy i B. Umiska, Pozna 2001. Howka, T. (red. i tum.), Nikt nie rodzi si kobiet, Warszawa 1982. Kaschak, E., Nowa psychologia kobiety. Podejcie feministyczne, tum. J. Wgrodzka, Gdask 2001. 237

Kcki, M., Praca za seks w Samoobronie, Gazeta Wyborcza, 3.12.2006. Laszuk, A., Dziewczyny, wyjdcie z szafy!, Fundacja Lorga, Pock 2006. Nelson, T. D., Psychologia uprzedze, prze. A. Nowak, Gdask 2003. Projekt polityki rodzinnej, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej,
www.rodzina.gov.pl/pliki/Projekt_polityki_rodzinnej.pdf

Starczewska, K. (red.), wiat czowieka, t. 2, Warszawa 2003. Tomaszewska, J., Czarnacka, A., Dyskryminacja ze wzgldu na pe i jej przeciwdziaanie, Sekretariat Penomocnika Rzdu do Spraw Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa 2004. Walczewska, S., Damy, rycerze, feministki, Krakw 1999. Zaworska-Nikoniuk, D., Drogi modyfikowania socjalizacji i wychowania przez feminizm, Olsztyn 2004. Engel-Bernatowicz, A., Kamiska A., Coming out. Ujawnienie orientacji psychoseksualnej zaproszenie do dialogu, Warszawa 2005. Strony internetowe:

Projekt Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami Stowarzyszenia Kobiet KONSOLA

www.bezuprzedzen.org

Centrum Praw Kobiet

www.cpk.org.pl

Fundacja Feminoteka
www.feminoteka.pl

Fundacja Kobieca eFKa

www.efka.org.pl

Rynek pracy, nieodpatna praca kobiet

Bem, S. L., Msko. Kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, tum. S. Pikiel, Gdask 2000. Budrowska, M., Titkow, A., Duch, D., Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier polskich kobiet. Raport z bada jakociowych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. Ehrenreich, B., Za grosze pracowa i (nie) przey, tum. B. Gadomska, Warszawa, 2006. Engels, F., Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa, tum. L. Krzywicki, Warszawa 1978. Fuszara, M. (red.), Kobiety w Polsce na przeomie wiekw. Nowy kontrakt pci?, Warszawa 2002. Grabowska, M. (red.), W drodze do Unii Europejskiej. Przewodniczka nie tylko dla kobiet, Fundacja im. H. Blla, Warszawa 2002,
www.boell.pl/download_pl/w_drodze_do_unii_europejskiej.pdf

Graff, A., wiat bez kobiet. Pe w polskim yciu publicznym, Warszawa 2001. Howka, T. (red. i tum.), Nikt nie rodzi si kobiet, Warszawa 1982. Jonczy, M. (red.), O rwnouprawnieniu dla kobiet i mczyzn, Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2004.

238

Kobiety i mczyni na rynku pracy [raport GUS],

www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_kobiety_mezczyzni_na_rynku_pracy.pdf

Kobiety w Polsce 2003, Raport Centrum Praw Kobiet Kobiety w Polsce 2003, Warszawa 2003
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_86.pdf

Mieszczanek, A., Zrobione zapacone, Prawo i pe [kwartalnik], Centrum Praw Kobiet, nr 1/2001,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_99.pdf

Oakley, A., The Sociology of Housework, Londyn 1976. Oppermann, K., Weber, E., Jzyk kobiet, jzyk mczyzn. Jak porozumie si w miejscu pracy?, tum. J. Makowska, Gdask 2000. Paszek, A., Molestowanie seksualne w miejscu pracy wtpliwa przyjemno, Gazeta IT nr 24 (maj 2004),
www.gazeta-it.pl/epr/2,9,210,index.html

Penc, J., Leksykon biznesu, Warszawa 1997. Putnam Tong, R., Myl feministyczna. Wprowadzenie, tum. B. Umiska, J. Mikos, Warszawa 2002. Rich, A., Zrodzone z kobiety. Macierzystwo jako dowiadczenie i instytucja, tum. J. Mizieliska, Warszawa 1995. Schon, L., Synowie i ojcowie. Tsknota za nieobecnym ojcem, tum. A. Ubertowska, Gdask 2003. Sto hase o rwnoci. Podrczny sownik poj dotyczcych rwnoci kobiet i mczyzn w sferze zatrudnienia i polityki spoecznej, rwnych szans i polityki prorodzinnej, tum. A. Grzybek, Stowarzyszenie Kobiet na rzecz Rwnego Statusu Pci Pekin 1995,
www.jobpilot.pl/content/service/chat/profil/A_Grzybek.html

Szabuko, J., Seibert, A., Kamiska, A., Warunki pracy kobiet w polskim przemyle odzieowym, Koalicja KARAT, Warszawa 2005,
www.karat.org/documents/CCC-OST-polskie.pdf

Walczewska, S., Damy, rycerze i feministki, Krakw 1999. Wjcicka, I., Kobiety w polskim systemie emerytalnym, w: Pe a moliwoci ekonomiczne w Polsce. Czy kobiety straciy na transformacji?, Raport Banku wiatowego, marzec 2004. Wpyw procesu prywatyzacji na pooenie kobiet. Kobiety polskie w gospodarce okresu transformacji. Raport z bada, Orodek Realizacji Bada Socjologicznych IFiS PAN, Warszawa 2000
http://w w w . c p k . o r g . p l / i m a g e s / a r t y k u l y / a t t a c h _ 1 1 3 . p d f

Zaworska-Nikoniuk, A., Drogi modyfikowania socjalizacji i wychowania przez feminizm, Olsztyn 2004. Strony internetowe:

Fundacja Feminoteka
www.feminoteka.pl

Fundacja MaMa
www.fundacjamama.pl

Centrum Praw Kobiet

www.cpk.org.pl

239

Projekt Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL Gender Index

www.genderindex.pl

Serwis o prawie pracy dr. Mariusza migla

www.republika.pl/prawo_pracy/pracakobiet.htm

Prawa kobiet i innych grup dyskryminowanych

Brander, P. i in. (red.), Kompas. Edukacja o prawach czowieka w pracy z modzie, Warszawa 2005. Dbrowska, Z. (red.), Krajowy program dziaa na rzecz kobiet II etap wdroeniowy na lata 2003-2005, Sekretariat Penomocnika Rzdu RP ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa 2003. Dbrowska Z. (red.), Prawne gwarancje rwnoci kobiet i mczyzn w Polsce, Sekretariat Penomocnika Rzdu RP ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa, 2004. Dbrowski, L., Niemiec, S. (red.), Prawa mniejszoci seksualnych prawami czowieka, Biblioteczka Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa 2003. Gardocki, L., Prawo karne, wyd. 12, Warszawa 2006. Grnicka-Boratyska, A. (red.), Chcemy caego ycia. Antologia polskich tekstw feministycznych z lat 1870-1939, Fundacja Res Publica, Warszawa 1999. Grabowska, M. (red.), W drodze do Unii Europejskiej. Przewodniczka nie tylko dla kobiet, Fundacja im. H. Blla, Warszawa 2002,
www.boell.pl/download_pl/w_drodze_do_unii_europejskiej.pdf

Grzybek, A. (red), Prawa kobiet w dokumentach ONZ, Warszawa 1998. Konwencja w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Polskie Stowarzyszenie Feministyczne, Warszawa 1993. Majewska, E., Kukowska, M., Przemoc wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych. Podstawowe informacje, Amnesty International Polska, Warszawa 2006,
www.amnesty.org.pl/index.php?id=214/

Making rights a reality. The duty of states to address violence against women, Amnesty International Publications, 2004. Nowakowska, U., ...Jeli jeste ofiar przemocy poznaj swoje prawa. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2006,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_190.pdf

Osiatyski, W., Wprowadzenie do pojcia praw czowieka, w: Szkoa Praw Czowieka. Teksty wykadw [skrypt dla uczestnikw Szkoy Praw Czowieka], Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 1998. Pearson, E., Handel ludmi a prawa czowieka. Nowe rozumienie ochrony ofiar, Warszawa 2003. Platforma dziaania. Wybr opracowany przez Spoeczny Komitet Organizacji Pozarzdowych. Pekin 1995, tum. A. Grzybek, Warszawa 1995. Prawa pacjenta prawami czowieka. Poradnik dla kobiet, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa 1997. Prawo i Pe [kwartalnik], Centrum Praw Kobiet, Warszawa 1999-2004,
www.cpk.org.pl/pl.php5/on/articles/cid/52/

240

Raport organizacji pozarzdowych. Pekin 1995, Spoeczny Komitet Organizacji Pozarzdowych Pekin 1995, Warszawa 1995. Rwne prawa i rwne szanse zawodowe kobiet i mczyzn. Sytuacja prawna w Unii Europejskiej i w Polsce, Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2003. Tomaszewska, J., Czarnacka, A., Dyskryminacja ze wzgldu na pe i jej przeciwdziaanie, Sekretariat Penomocnika Rzdu RP ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa 2004. Tomaszewska, L., ...Jeli chcesz si rozwie poznaj swoje prawa. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2004,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_102.pdf

Tomaszewska, L., ...Jeli jeste ofiar gwatu poznaj swoje prawa. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2004,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_103.pdf

Wollstonecraft, M., A Vindication of the Rights of Women,

www.gutenberg.org/etext/3420

Woosik, A., Majewska, E., Dziewczta i chopcy. Bez lku, bez uprzedze, bez przemocy. Jak sobie radzi z trudnymi uczuciami, dyskryminacj, szykanowaniem i napastliwoci w relacjach z rwienikami i rwieniczkami, (scenariusze lekcji), Warszawa 2006
www.wstronedziewczat.home.pl/06.php

Zieliska, E., Rwno szans kobiet i mczyzn na rynku pracy. Program monitoringu akcesji do Unii Europejskiej, Warszawa 2002. Z perspektywy rwnoci pci. Ramy koncepcyjne, metodologia i przykady dobrych praktyk, Sekretariat Penomocnika Rzdu RP ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa 2005.

Samoobrona dla kobiet i dziewczt

Strony internetowe:

WenDo - Samoobrona i Asertywno dla Kobiet i Dziewczt

www.wendo.org.pl

Szkoa samoobrony dla kobiet WSDP

www.samoobrona.kobiet.webpark.pl

Przemoc wobec kobiet i dziewczt

Bielecki, J., Gwat to codzienno, Rzeczpospolita, 27.04.2007. Bourdieu, P., Mska dominacja, tum. L. Kopciewicz, Warszawa 2004. Graff, S., Rieger, B., Samoobrona dla dziewczt. Naucz si broni!, tum. U. Szymanderska, Warszawa 2003. Gwat, poradnik Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2000. 241

Herman, J. L., Przemoc. Uraz psychiczny i powrt do rwnowagi, tum. M. Kacmajor, Gdask 1998. Herzberger. Sh., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii spoecznej, tum. E. Bielawska-Batorowicz, PARPA, Warszawa 2002. Kaschak, E., Nowa psychologia kobiety. Podejcie feministyczne, tum. J. Wgrodzka, Gdask 2001. Kobiety wobec przemocy. May poradnik dla ofiar przemocy w rodzinie, NEWW-Polska, Gdask 2003. Kruczyski, W., Drodziak P., Zawsze bezpieczna. Psychologiczne aspekty samoobrony kobiet, Warszawa 2003. Kubacka-Jasiecka, D., Lipowska-Teutsch H. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, ALL, Krakw 1997. Majewska, E., Kukowska, M., Przemoc wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych. Podstawowe informacje, Amnesty International Polska, Warszawa 2006,
www.amnesty.org.pl/index.php?id=214

Mufson, S., Kranz, R., Gwat na randce, Warszawa 1996. Nowakowska, U., ...Jeli jeste ofiar przemocy poznaj swoje prawa. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2006,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_190.pdf

Ockrent, Ch. (red.), Czarna ksiga kobiet, tum. K. Bartkiewicz, E. Biernacka, M. Kowalska, A. Maka-Chmura, J. Piejko, D. Polszewska, Warszawa 2006. Przemoc i konflikty w domu. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2005,
www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_027_05.PDF

Przemoc wobec kobiet, Biuletyn OKi, nr 1/2002. Przemoc w rodzinie a wymiar sprawiedliwoci, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2006,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_14.pdf

Przemoc w rodzinie wobec kobiet i dzieci, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2000. Raport o zjawiskach patologii spoecznej, stanie przestpczoci i demoralizacji nieletnich oraz przedsiwziciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2003 roku, Komenda Gwna Policji, Warszawa 2004. Raport o zjawiskach patologii spoecznej, stanie przestpczoci i demoralizacji nieletnich oraz przedsiwziciach w zakresie prewencji kryminalnej w 2004 roku, Komenda Gwna Policji, Warszawa 2005. Tomaszewska, L., ...Jeli chcesz si rozwie poznaj swoje prawa. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2004,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_102.pdf

Tomaszewska, L., ...Jeli jeste ofiar gwatu poznaj swoje prawa. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2004,
www.cpk.org.pl/images/artykuly/attach_103.pdf

Woosik, A., Majewska, E., Dziewczta i chopcy. Bez lku, bez uprzedze, bez przemocy. Jak sobie radzi z trudnymi uczuciami, dyskryminacj, szykanowaniem i napastliwoci w relacjach z rwienikami i rwieniczkami, (scenariusze lekcji), Warszawa 2006
www.wstronedziewczat.home.pl/06.php

242

Pomoc ofiarom przemocy:

Strony internetowe:

Baza danych organizacji wiadczcych pomoc (Fundacja OKa)

www.oska.org.pl/index.php?option=com_sobi&catid=90&Itemid=189

Centrum Praw Kobiet

www.cpk.org.pl

Poradniki prawne CPK

www.cpk.org.pl/pl.php5/on/articles/cid/47

Raporty Amnesty International o przemocy wobec kobiet

www.amnesty.org.pl/index.php?id=214

Federacja na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

www.federa.org.pl

Helsiska Fundacja Praw Czowieka

www.hfhrpol.waw.pl

Zdrowie, seksualno, prawa reprodukcyjne

Angier, N., Kobieta. Geografia intymna, tum. B. Kope-Umiastowska, Warszawa 2001. Chaumier, S., Razem, lecz osobno, tum. K. Szerzyska-Makowiak, Warszawa 2006. Giddens, A., Przemiany intymnoci. Seksualno, mio i erotyzm we wspczesnych spoeczestwach, tum. A. Szulycka, Warszawa 2006. Kaschak, E., Nowa psychologia kobiety. Podejcie feministyczne, tum. J. Wgrodzka, Gdask 2001. Perrot, R. (red.), Historia ycia prywatnego, t. 4: Od rewolucji francuskiej do I wojny wiatowej, tum. A. Paderewska-Gryza, B. Panek, W. Gilewski, Wrocaw 1999. Rich, A., Zrodzone z kobiety. Macierzystwo jako dowiadczenie i instytucja, tum. J. Mizieliska, Warszawa 1995. Szczuka, K., Milczenie owieczek. Rzecz o aborcji, Warszawa 2004. Strony internetowe:

Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

www.federa.org.pl

Grupa Modych Doradcw

www.ponton.org.pl

Midzynarodowa Sie na rzecz Praw Reprodukcyjnych Astra

www.astra.org.pl

243

Sytuacja kobiet w Polsce, Europie i na wiecie

Fuszara, M. (red.), Kobiety w Polsce na przeomie wiekw. Nowy kontrakt pci?, Warszawa 2002. Neimanis, A., Polityka rwnoci pci w praktyce. Podrcznik, tum. A. Grzybek, Warszawa 2006,
www.equal.org.pl/download/mainstreaming.pdf

Ockrent, Ch. (red.), Czarna ksiga kobiet, tum. K. Bartkiewicz, E. Biernacka, M. Kowalska, A. Maka-Chmura, J. Piejko, D. Polszewska, Warszawa 2006. Polityka rwnoci pci na poziomie lokalnym, Fundacja OKa, Warszawa 2005. Raporty Centrum Praw Kobiet: Kobiety w Polsce 2003 oraz Kobiety w Polsce w latach 90., odpowiednio: Warszawa 2003, Warszawa 2000. Titkow, A., Domaski, H., Co to znaczy by kobiet w Polsce?, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1995. Strony internetowe:

Amnesty International Polska

www.amnesty.org.pl

Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

www.federa.org.pl

Inicjatywa Wsplnotowa EQUAL

www.equal.org.pl

Ministerstwo Sportu i Turystyki RP

www.msport.gov.pl

Orodek Informacji ONZ w Warszawie

www.unic.un.org.pl

Projekt IW EQUAL Gender Index

www.genderindex.pl

Raport organizacji pozarzdowych na midzynarodow konferencj Pekin+10

www.neww.org.pl/pl.php/beijing/index/0.html?bei=1

Raporty Centrum Praw Kobiet o sytuacji kobiet w Polsce

www.cpk.org.pl/pl.php5/on/articles/cid/50

Urzd Komitetu Integracji Europejskiej

www.ukie.gov.pl

Polityka i media

Arciszewski, K., Obraz mczyzny w polskich mediach, Gdask 2003. Bator, J., Wizerunek kobiety w reklamie telewizyjnej, Warszawa 1998. Chicz, M. (red.), Lesbijki w yciu spoeczno-politycznym, Fundacja Lorga, Pock 2006. Dbrowska, Z. (red.), Co to jest parytet?, Biblioteczka Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, zeszyt 2, Warszawa 2002.

244

Dbrowska, Z. (red.) Krajowy program dziaa na rzecz kobiet. II etap wdroeniowy na lata 2003-2005, Sekretariat Penomocnika Rzdu RP ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, Warszawa 2003. Fineman, M. A., McCluskey, M. T. (red.), Feminism, Media and the Law, Oxford Univ. Press, New York 1997. Hazen, D., Winokur, J. (red.), We the media. A Citizens Guide to Fighting for Media Democracy, New York 1997. Kowalski, S., Tulli, M., Mowa nienawici. Raport 2001,
ht t p : / / o r . i c m . e d u . p l / m o n i t o r i n g 3 . h t m # _ T o c 2 3 5 6 9 1 5 6

Kowalski, S., Tulli, M., Zamiast procesu. Raport o mowie nienawici, Warszawa 2003. Krzemiski, I. (red.), Wolno, rwno, odmienno. Nowe ruchy spoeczne w Polsce pocztku XXI wieku, Warszawa 2006. Majewska, E., Spoeczne oddziaywanie mediw. Feministki na rozdrou?, w: P. uk (red.), Media i wadza. Demokracja, wolno przekazu i publiczna debata w warunkach globalizacji mediw, Warszawa 2006. Majewska, E., Sowa, J. (red.), Zniewolony umys II. Neoliberalizm i jego krytycy, Krakw 2006. McNair, B., Seks, demokratyzacja podania i media, czyli kultura obnaania, tum. E. Klekot, Warszawa 2004. Nelson, T. D., Psychologia uprzedze, tum. A. Nowak, Gdask 2003. Range, M., Omondi, P., Chrysalis. Leadership Training for Pioneering Women, Winrock International Institute for Agriculture, Arlington 2000. Jonak, ., Mazurek, P., Tarkowski, A. (red.), Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje, Warszawa 2006. Rosenberg, M., Porozumienie bez przemocy. O jzyku serca, tum. M. Kobukowski, Warszawa 2003. Umiska, B., Barykady. Kroniki obsesyjne, Krakw 2006. Zierkiewicz, E., Kowalczyk, I. (red.), Kobiety, media, feminizm, Stowarzyszenie Kobiet KONSOLA, Pozna-Wrocaw 2005. Zierkiewicz, E., ysak, A. (red.), Trzeci wiek drugiej pci. Starsze kobiety jako podmiot aktywnoci spoecznej i kulturowej, Pozna 2006. uk, P., Spoeczestwo w dziaaniu. Ekolodzy, feministki, skotersi. Socjologiczna analiza nowych ruchw spoecznych w Polsce, Warszawa 2001.

Wskazwki dla nauczycielek i nauczycieli o edukacji wolnej od dyskryminacji

Bem, S. L., Msko. Kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, tum. S. Pikiel, Gdask 2000. Chomczyska-Miliszkiewicz, M., Edukacja seksualna w spoeczestwie wspczesnym. Konteksty pedagogiczne i psychospoeczne, Lublin 2002. Chromiec, E., Dziecko wobec obcoci kulturowej, Gdask 2004. Czerepaniak-Walczak, M., Pedagogika emancypacyjna, Gdask 2006. 245

Fudala, R., Kowalski M. (red.), Kobieta i mczyzna w zawodzie nauczycielskim, Krakw 2007. Grnicka-Boratyska, A., Stamy si sob. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2002. Iwasiw, I., Gender dla rednio zaawansowanych, Warszawa 2004. Janion, M., Kobiety i duch innoci, Warszawa 2006. Kalinowska, E., Wizerunki dziewczynek i chopcw, kobiet i mczyzn w podrcznikach szkolnych, Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1-2/1995, Warszawa 1995. Kowalczyk, I., Zierkiewicz, E. (red.), W poszukiwaniu maej dziewczynki, Konsola, Pozna 2003. Mazurkiewicz, G., Ksztacenie chopcw i dziewczt. Naturalny porzdek, nierwno, czy dyskryminacja, Warszawa 2005. Pakszys, E., Feminizm w poszukiwaniu wspczesnej tosamoci kobiet, w: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1/2, 1995. Pankowska, D., Wychowanie a role pciowe, Gdask 2005. Pietrzak, E., Kobiety mwi o swoim yciu czyli grupy poszerzania wiadomoci, d 2006. Tibo, G., Dziewczynka, ktra przestaa si umiecha, tum. E. Zubrzycka, Gdask 2005. Walsh, M. R. (red.), Kobiety, mczyni i pe. Debata w toku, tum. P. Cichawa, Warszawa 2003. Wojcieszke, B. (red.), Kobiety i mczyni: odmienne spojrzenie na rnice, Gdask 2002. Zawiszewska, A. (red.), Gender w weekend, Fundacja Feminoteka, Warszawa 2006. Zaworska-Nikoniuk, D., Drogi modyfikowania socjalizacji i wychowania przez feminizm, Olsztyn 2004. Materiay dostpne w internecie:

Badania przeprowadzone przez firm Motorola w ramach szkolnego konkursu Diversity

www.diversity.pl

Fundacja Porozumienie bez Przemocy:

www.fpbp.most.org.pl

Opis metody komunikowania bez przemocy Marshala Rosenberga

www.wszpwn.com.pl/wszpwn/index.jsp?place=Lead07&news_cat_ id=139&news_id=428&layout=13&page=text

Porady o uczniach/ uczennicach-uchodcach UNHCR dla nauczycielek

www.unhcr.pl/nauczyciele/index.php

Projekt Nikt nie rodzi si z uprzedzeniami" Stowarzyszenia Kobiet KONSOLA

www.bezuprzedzen.org

Woosik, A., Majewska, E., Dziewczta i chopcy. Bez lku, bez uprzedze, bez przemocy. Jak sobie radzi z trudnymi uczuciami, dyskryminacj, szykanowaniem i napastliwoci w relacjach z rwienikami i rwieniczkami, (scenariusze lekcji) Warszawa 2006.
www.wstronedziewczat.home.pl/06.php

246

dr Ewa M a j e w s k a (ur. 1978) filozofka, feministka, aktywistka. Uczestniczka wolnociowych i oddolnych ruchw spoecznych. Wspredaktorka dwch antologii tekstw z zakresu filozofii i krytyki spoecznej: Zniewolony Umys II. Neoliberalizm i jego krytycy (wraz z Jankiem Sow, Krakw 2007) oraz Futuryzm Miast Przemysowych (wraz z Jakubem Szrederem, Krakw 2007). Od 2002 roku bya staystk, wolontariuszk i pracowniczk wielu organizacji kobiecych, w tym Fundacji Przeciwko Handlowi Ludmi i Niewolnictwu La Strada oraz Fundacji Orodek Informacji rodowisk Kobiecych OKa, prowadzia te zajcia dla modziey i nauczycielek z zakresu edukacji rwnociowej. Prowadzia zajcia w ramach Gender Studies UW. W 2007 roku obronia w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego doktorat o problematyce rodziny w filozofii spoecznej. Publikuje teksty i przekady w antologiach i czasopismach z zakresu teorii i krytyki sztuki, analizy mediw oraz filozofii spoecznej. Mieszka w Warszawie. Ewa Rutkowska (ur. 1975) ukoczya studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim i Szko Nauk Spoecznych PAN. Przygotowuje prac doktorsk z zakresu feminizmu i postmodernizmu. Od 2003 roku trenerka samoobrony i asertywnoci dla kobiet i dziewczt WenDo. W latach 2002 2006 prowadzia feministyczne i rwnociowe fakultety dla modziey gimnazjalnej i licealnej, a take dla kadry nauczycielskiej. Ekspertka gender mainstreaming UNDP Polska i UNDP Macedonia. Pracuje w Fundacji Feminoteka i Stowarzyszeniu OPTA, dla ktrych prowadzi projekt z zakresu profilaktyki przemocy wobec kobiet.

Anna Woosik (ur. 1954) nauczycielka, feministka, aktywistka spoeczna. Autorka programw nauczania historii w szkole podstawowej i gimnazjum oraz serii podrcznikw zatytuowanych Opowiem Ci ciekaw histori. W latach 2004 - 2005 dziaaa w Radzie Konsultacyjno - Programowej przy Penomocniku Rzdu do spraw Rwnego Statutu Kobiet i Mczyzn, skupiajc si na zagadnieniach rwnoci w edukacji. Zaoya i prowadzi Stowarzyszenie W stron dziewczt. Magorzata Jonczy-Adamska (ur. 1979) psycholoka, pedagoka, trenerka, przedsibiorczyni. Od kilku lat zaangaowana w dziaania na rzecz rwnych praw kobiet i mczyzn oraz przeciwdziaania dyskryminacji, inicjatorka projektw i przedsiwzi antydyskryminacyjnych. Prowadzi szkolenia z zakresu mikkich umiejtnoci spoecznych oraz warsztaty rwnociowe i genderowe. Jest czonkini sieci trenerek/w gender mainstreaming wdraania polityki rwnoci pci w ramach Programu Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL. Pomysodawczyni i zaoycielka lskiej Strefy Gender. W latach 2004 2007 menederka projektw o tematyce spoecznej w Domu Wsppracy Polsko-Niemieckiej.
Wicej informacji o dziaalnoci autorek na stronach: W stron dziewczt w w w . w s t r o n e d z i e w c z a t . o r g . p l Feminoteka www.feminoteka.pl www.gender.pl 247 Samoobrona i Asertywno dla Kobiet i Dziewczt WenDo w w w . w e n d o . o r g . p l lska Strefa Gender

Fundacja im. Friedricha Eberta, Przedstawicielstwo w Polsce

Fundacja im. Friedricha Eberta jest prywatn niemieck instytucj o charakterze publicznym. Dziaa na rzecz podstawowych wartoci demokracji spoecznej i gospodarki rynkowej. Zaoona zostaa w Berlinie w roku 1925 na mocy zapisu testamentowego Friedricha Eberta, pierwszego prezydenta Rzeszy po ustanowieniu Republiki Weimarskiej. Fundacja im. Friedricha Eberta posiada przedstawicielstwa w 90 krajach, a angauje si w ponad 100 krajach na caym wiecie. Polska, ze wzgldu na zakres i intensywno podejmowanych tematw, jest jednym z waniejszych obszarw dziaa Fundacji. wiadczy o tym chociaby fakt, e dziaajce od 1990 roku biuro warszawskie pod wzgldem liczby zatrudnionych i wielkoci rodkw naley do najwikszych zagranicznych przedstawicielstw Fundacji. Fundacja podejmuje wspprac z rnymi partnerami w Polsce zalenie od tematu i rodzaju projektu. Na szczeblu centralnym partnerami Fundacji s urzdy centralne, organy Sejmu i Senatu, uczelnie i orodki badawcze, a take cay szereg polskich i midzynarodowych organizacji pozarzdowych. Na szczeblu lokalnym i regionalnym Fundacja wsppracuje z organami samorzdowymi, agencjami rozwoju regionalnego, a take reprezentacjami branowymi i regionalnymi zwizkw zawodowych.

Obszary tematyczne:
Integracja w UE i stosunki midzynarodowe - Wyzwania zwizane z czonkostwem Polski w Unii Europejskiej - Polska w obliczu globalizacji i transformacji - Polska w polityce zagranicznej: stosunki z Niemcami, Rosj, Ukrain, Biaorusi - Forum polityki midzynarodowej dla modych politykw i liderw spoecznych - Wspieranie wymiany informacji o Unii Europejskiej Dialog spoeczno-polityczny - Spoeczestwo polskie: zagadnienia polityki spoecznej i gospodarczej - Prawa czowieka, demokracja i rozwj spoeczny - Forum Kobiet - rwnouprawnienie, dyskryminacja, zwalczanie handlu kobietami - Gdaska Nagroda im. Ericha Brosta za zasugi dla rozwoju stosunkw polsko-niemieckich i wsppracy europejskiej Spoeczestwo i gospodarka - Cele polskiej polityki regionalnej - Wspieranie skutecznoci instytucji spoeczestwa obywatelskiego - Wyzwania dla gospodarki i polityki spoecznej w dobie transformacji - Transgraniczna i regionalna wsppraca z krajami ssiadujcymi Stosunki pracy i dialog spoeczny - Polsko-niemiecka wsppraca zwizkw zawodowych i partnerw spoecznych - Formy efektywnej wsppracy pracodawcw i pracobiorcw w ramach dialogu spoecznego

Organizacje mog ubiega si o wsparcie merytoryczne oraz finansowe ze strony Fundacji im. Friedricha Eberta, przesyajc propozycj konkretnego projektu do biura Fundacji w Warszawie. Musi si ona wpisywa w ramy podanych powyej obszarw tematycznych. Nie ma cile okrelonych terminw skadania wnioskw, jednak planowanie na rok nastpny zaczynamy ju we wrzeniu roku poprzedniego. Kontakt: Biuro Fundacji Friedricha Eberta, Przedstawicielstwo w Polsce Podwale 11, 00-252 Warszawa tel./fax.: 022/ 831 13 03, 831 78 61 www.feswar.org.pl

248

Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej

jest polskim stowarzyszeniem skupiajcym polskie i niemieckie organizacje i instytucje. Uroczyste otwarcie Domu z udziaem Prezydenta Republiki Federalnej Niemiec prof. dr. Romana Herzoga oraz - w imieniu Prezydenta RP Aleksandra Kwaniewskiego - prof. Danuty Hbner, wczesnej szefowej Kancelarii Prezydenta RP, odbyo si 17 lutego 1998 r. Dziaalno Domu Wsppracy Polsko-Niemieckiej ma na celu wzmacnianie spoeczestwa obywatelskiego, rozwijanie dobrych stosunkw polsko-niemieckich w oparciu o postanowienia Traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17 czerwca 1991 r. midzy Rzeczypospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec, propagowanie midzynarodowych standardw ochrony praw mniejszoci narodowych, dialog interkulturowy midzy mniejszoci a wikszoci, dialog o znaczeniu i roli niemieckiego dziedzictwa kulturowego dla rozwoju regionalnego, decentralizacj i rozwj samorzdnoci. Kooperacja partnerw polskich i niemieckich w ramach Domu bierze swj pocztek z picioletniej dziaalnoci w regionie Fundacji im. Friedricha Eberta. Siedziby Domu znajduj si w Gliwicach i w Opolu. Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej realizuje projekty edukacyjne i informacyjne typu: konferencje, seminaria, szkolenia, warsztaty, wyjazdy informacyjne, publikacje, konkursy itp. Adresatami i partnerami tych dziaa s samorzdy terytorialne, organizacje pozarzdowe, modzie, mniejszo niemiecka, dziennikarze, rodowiska nauki, polityki, kultury. Jednym z bardzo wanych obszarw dziaalnoci Domu jest realizacja projektw skoncentrowanych na kwestiach zwizanych z rwnoci kobiet i mczyzn, ktre nasza organizacja realizuje niemal od pocztku istnienia. Tradycj stay si wiosenne konferencje powicone tej tematyce, seminaria, warsztaty, publikacje, a take cykliczne projekty szkoleniowe, np. Iron Maiden versus Pretty Woman projekt wspierania modych kobiet w yciu spoecznym, zawodowym, politycznym; Przygotowanie sieci specjalistek (penomocniczek) ds. rwnego statusu kobiet i mczyzn w gminach i powiatach wojewdztw lskiego i opolskiego, czy wreszcie projekt realizowany dziki merytorycznemu i finansowemu wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta Lekcje genderowe, czyli rwnouprawnienie pci w piguce. Realizacja tych projektw to z jednej strony prba implementacji niemieckich dowiadcze w tym obszarze, a take odniesienie do prawnych gwarancji rwnoci w Unii Europejskiej, z drugiej obserwacja rzeczywistoci i przekonanie, jak bardzo popularno stereotypw i uprzedze dotyczcych pci wpywa na sytuacj kobiet w rnych obszarach ycia spoecznego. Blisze informacje o obszarach dziaania i projektach Domu znajd Pastwo na stronie internetowej www.haus.pl

Kontakt:

Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej ul. Rybnicka 27, 44-100 Gliwice tel. 032/ 232 49 02, faks 032/ 232 49 01 e-mail: haus@haus.pl, www.haus.pl

249

Notatki

250

251

Rwnouprawnienie kobiet i mczyzn oraz niedyskryminowanie ze wzgldu na pe, pochodzenie, religi, sprawno fizyczn, wiek i orientacj seksualn to obowizki, jakie Polska zdecydowaa si wypenia, wpisujc rwnouprawnienie i zakaz dyskryminacji do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz podpisujc szereg dokumentw midzynarodowych. Edukacja rwnociowa powinna w zwizku z tym sta si jednym z elementw obowizujcych w polskich szkoach. Proces wczania tej problematyki do szk rozpocz si ju jaki czas temu, wraz z wczeniem kwestii zwizanych z aktywnoci obywatelsk do programw zaj. Problematyka pci jest jednak nadal traktowana marginalnie, cho nie jest to ju zgodne z aktualnym stanem prawnym. Niniejsza publikacja w zamierzeniu stanowi ma podrczny zestaw informacji na temat problematyki spoeczno-kulturowego ksztatowania pci, dyskryminacji oraz rwnouprawnienia. Zostaa pomylana jako poradnik dla nauczycielek i nauczycieli przede wszystkim dlatego, e coraz czciej dowiadujemy si o osobach, ktre nie posiadajc wyksztacenia oraz pogbionej wiedzy z zakresu studiw nad pci w kulturze chciayby w ramach zaj szkolnych prowadzi zajcia powicone problematyce rwnouprawnienia. Mamy nadziej, e niniejszy poradnik bdzie nie tylko zbiorem interesujcych informacji i sugestii merytorycznych, ale e stanie si rwnie jednym z narzdzi realizowania faktycznego zrwnania pci, ktre jak dotd pozostaje gwnie w sferze deklaracji. Wychodzimy z zaoenia, e nasze sugestie mog zosta wykorzystane przede wszystkim podczas zaj wychowawczych, lekcji wiedzy o spoeczestwie, kulturze i literaturze oraz zaj z historii.

ISBN 978-83-60470-04-6

252