Razvoj stilistike kritike

Prouavanje stila kao oblik antipozitivistike reakcije

Nauka o knjievnosti utemeljena u drugoj polovici XIX st.; poetkom XX st. bila je u dubokoj krizi jer je knjievno djelo shvaeno kao umjetniko ostvarenje, a ne kao dokument nacionalne kulture, historijske epohe, drutvene sredine ili individualne psihe Metodi koje je bila razvila pozitivistika nauka o knjievnosti u sredite panje su dovodili: ono to djelu prethodi to je izvan njega ili to je sporedno u odnosu na njegovu umjetniku prirodu

U opoj antipozitivistikoj reakciji knjievnokritika svijest je svoj interes odluno okrenula od drutvene i psiholoke situacije u kojoj knjievno djelo nastaje na samo to djelo kao proizvod umjetnosti. Nauka o knjievnosti se tako poela odricati svih vanjskih pretpostavki knjievnog djela i usmjeravati se na tumaenje njegovih unutranjih svojstava i njegove egzistencije u sferi umjetnosti. Zbog te posveenosti umjetnosti, kritiarima se sam od sebe nametnuo jedan stari pojam stil. Stil se ukazao kao istraivako polje koje je izloeno provjerljivom analitikom promatranju i tumaenju te su zbog njega mnogi smatrali da je u stilu nauka o knjievnosti nala svoj osnovni nauni predmet. Za Schopenhauera stil je bio fiziognomija duha. Za Flauberta stil je bio jedan apsolutan nain gledanja na stvari. Za Stendhala stil se sastojao u tome da se datoj misli pridaju sve one okolnosti koje su sraunate da proizvedu ukupan efekt koji ta misao treba da proizvede. Pomenuta shvaanja stila su prevazilazila tradicionalnu retoriku ideju o stilu kao ruhu u kojem se odijeva misao. Za Gustava Lansona stil je bio put kojim se dolazi do cilja. Tek poetkom XX st. javila se misao da se stil uini sredinjim predmetom nauke o knjievnosti. Wolfgang Kaiser je u svojoj uvenoj knjizi Jeziko umjetniko djelo definirao knjievno djelo kao u sebi zatvorenu jeziku strukturu. U tom poimanju poezije kao jezike organizacije vieg reda stil se sam od sebe nametnuo kao glavni pojam jedne nove nauke o pjesnitvu. Da je u pitanju bilo jedno sveope raspoloenje kritike svjesti, koja se od pozitivistiki koncipirane historije okrenula jeziku i stilu, svjedoi nam i izjava A.G. Matoa, koji je 1908. godine zakljuio: Kritika je, dakle, prouavanje stila.

Utemeljenje stilistike kao nauke o izraajnim vrijednostima jezika

Saznanje da je jezik stvaralaki medij koji i izvan poezije predstavlja svrhovit sistem prirodno je vodio povezivanju nauke o knjievnosti i lingvistike. Do tog povezivanja je moglo doi ne samo zato to je moderna knjievnokritika svijest razvila izuzetan interes za jezik, ve i zato to je moderna lingvistika napustila tradicionalan pristup jeziku. Tek poslije Ope lingvistike De Saussurea jezik je postao utvreni i normirani sistem znakova koji je izgradila i usvojila jedna jezika zajednica i koji postoji u svijesti svakog njenog lana. To shvaanje jezika, omoguilo je da se on izuava kao u sebi organiziran sistem, ali i da se na nov nain postavi staro pitanje stila. Upravo na toj osnovi je Charles Bally proirio interes nauke o jeziku na one jezike pojave koje stoje u slubi izraavanja linih stavova i emocionalnog stanja onog koji govori. U tom smislu on je zasnovao stilistiku nauku o izraajnim vrijednostima jezika. Stilistika, po njegovom miljenju, prouava ekspresivna sredstva jezika kao sistema sa stanovita njihovog afektivnog sadraja, tj. izraavanje osjeajnosti pomou jezika i utjecaj jezika na osjeajnost. Njegovi sljedbenici su pojam afektivnosti zamijenili irim pojmom ekspresivnosti, ukljuujui u oblast stilistike sve ono to poveava prodornost i snagu govora ili doprinosti njegovoj dosljednosti i vrstoj organizaciji. Uveli su i pojam stilistike varijante u jeziku uvijek postoji vie od jedne mogunosti izraavanja neke misli, tvrdnje ili osjeanja. Stilistika kakvu je Bally zamislio nije se bavila stilskim osobenostima cjelovitog iskaza teksta, pa ak ni knjievnog djela. Odluno je odbio da se bavi jezikom u knjievnim djelima. Ballyjevi uenici su svoja istraivanja usmjerili na prouavanje konkretne realizacije opih jezikih mogunosti u individualnom govornom inu. Tako je stilistika poela tretirati knjievnost kao najdosljedniju i najsistematiniju upotrebu jezika.

Croceova estetika i Vosslerov metod stilske analize

Benedetto Croce je ustvrdio da svako bavljenje jezikim izrazom znai suoavanje sa estetikim fenomenom. Nastojao je dokazati kako je jezik u svim svojim formama estetiki fenomen, jer pretvara impresiju u ekspresiju, emociju u izraajni oblik. On je jezik shvaao vie kao kreativnu aktivnost pojedinca nego kao sistem znakova koji je svojina i tekovina itave jedne zajednice. Po njegovom miljenju, odvajanje stila od psihe koja ga je odredila i koja je njime dovedena do izraaja nuno znai nedopustivo razgraniavanje ekspresije i intuicije, jezike forme i duhovnog sadraja. Zbog toga je on odbacio tradicionalnu retoriku klasifikaciju stilskih sredstava, smatrajui da ih ona odvajaju od ive forme izraza. Croce je stil shvatio kao dvostruko jedinstvo: jedinstvo intuitivnog saznanja i njegovog ekspresivnog oblika i jedinstvo svih izraajnih sredstava u cjelini jednog jezikog iskaza.

Najvei znaaj Croceove estetike je u tome to je povezala misaono-emotivni sadraj i njegov iskaz. Njegova estetika misao odigrala je znaajnu ulogu u razumijevanju knjievnosti kao umjetnosti rijei i stvorila je teorijsku osnovu za tzv. knjievnu kritiku ili stilistiku kritiku. Croceovo uenje je imalo snanog odjeka u Njemakoj, gdje je Karl Vossler razvijao svoj metod stilske analize. On je sebi postavio zadatak da interpretira jezike injenice u knjievnom djelu kao tekstualno odreene stilske funkcije, tj. kao vrijednosti koje se razabiru u njihovoj vlastitoj situaciji. Teorijsku osnovu svoje stilske analize izloio je u djelu Pozitivizam i idealizam u nauci o jeziku, gdje je kritikovao racionalistiki pozitivizam i njegov princip kauzaliteta. Po njegovom uenju, jeziki iskaz nije zbir jezikih injenica koje vuku jedna drugu, ve je ucjelovljeno ospoljenje ovjekova duha. U jeziku se odraava sutina ovjeka. U jeziku poezije, ta sutina podrazumijeva i tenju ka jednom estetskom idealu. Shvaen kao in ovjekovog duha i njegove volje, stil se u Vosslerovom tumaenju javlja kao stvaralaka energija kojom pojedinac preobraava i mijenja potencijalne izraajne mogunosti zajednice kojoj pripada.

Stilistika i psihoanaliza
Psihologija nije mogla doprinijeti razumijevanju stila kao oitovanja individualne svijesti, ali je ona svojim razumijevanjem dinamikog karaktera psihikih procesa dala nove sugestije za tumaenje njihovog manifestiranja u jeziku. U studiji Manifestni i latentni sadraj sna Freud je postavio princip psiholokog tumaenja simbola kao oblika indirektnog prikazivanja. Za razliku od klasinog tumaenja simbola kao slike koja izraava jednu misao ili osjeanje, Freud je protumaio symbol kao sliku koja je odreena itavom psihikom situacijom ovjeka i koja u sebi sadri svu dinamiku njegovog psihikog ivota. Pod utjecajem ovog uenja, neki knjievni kritiari su poeli primjenjivati psihoanalitiki metod i u tumaenju knjievnih djela, gdje su pristupili tumaenju stila na nain na koji psihoanaliza tumai snove. Jo u Freudovo vrijeme javilo se uvjerenje da knjievno djelo ak i u psiholokom smislu predstavlja neto vie od izraza subjektivne autorove linosti. Karl Gustav Jung je odluno ustvrdio da se psiholoki sadraj umjetnikog djela mora tumaiti na jednoj drugoj razini nego to je individualna psiha njegovog tvorca. On je istakao da se u psihi jedinke stiu ne samo individualni simboli, ve i tzv. arhetipovi motivi koji se jednom vrstom naslijea provlae kroz cijelu historiju kulture i proimaju kolektivni mentalitet svakog drutva. Ovom idejom, ljudska jedinka se prvenstveno vidi kao ovjek, za ije stvaralake aktivnosti su faktori kolektivnog naslijea barem isto toliko znaajni kao i faktor individualne psihologije. U tom smislu, razvila se i neko vrijeme bila popularna tzv. arhetipska kritika.

Prouavanje stila epohe i Wolfflinov pojam historije umjetnosti

Tokom dvadesetih godina XX st. kritiari poput Walzela, Stricha i Spoerrija, pristupili su prouavanju onih stilskih obiljeja knjievnih djela po kojima ona pripadaju odreenoj epohi. Neposredan podsticaj za istraivanja te vrste dala je knjiga Osnovni pojmovi historije umjetnosti Heinricha Wolfflina, koja je pokazala da u historiji umjetnosti postoje nadline eme u kojima se oituju stilske tendencije cijele jedne epohe. Godine 1916. Walzel pokuava Wolfflinova iskustva iz historije umjetnosti prenijeti u historiju knjievnosti. On je Wolfflinove kategorije shvatio u irem smislu, kao stilske tipove koji nisu omeeni odreenom epohom. Umjesto historije stilova dobili smo stilsku tipologiju, a Wolfflinovi razvojni principi su svedeni na Schlegelovu binarnu opoziciju izmeu klasike i romantike, kao stalnih i univerzalnih tipova umjetnosti. Istraivanja stila epohe su skretala panju stilistike kritike na injenicu da je stil historijski fenomen, jer nije odreen samo individualnou stvaraoca, ve i opim tenjama epohe. Prouavanje stila epohe je nuno zasnovano na historijskim istraivanjima. Takva se istraivanja rijetko kad koncipiraju kao isto stilistike studije.

Stilistika kritika Lea Spitzera

Leo Spitzer je najznaajniji predstavnik one kole koja je sebe nazivala novom stilistikom i koja je teila pribliavanju lingvistike i knjievne historije kroz tumaenje stila kao fenomena koji je istovremeno i lingvistiki i knjievnoestetski. Za njega, stil nije drugo do jezik upotrebljen kao umjetnost. Predmet njegovih analiza bilo je unutranje bie djela, do kojeg se dolazi paljivim razmatranjem njegovih stilskih svojstava. Taj metod je nazvao krunim postupkom. Pristupanje interpretaciji knjievnog djela predstavlja samo po sebi vrijednosni in koji je zasnovan na vjeri da je to djelo istinski umjetniko djelo. Po njegovom miljenju, taj prvi korak je svijest da nas je dojmio jedan detalj, a zatim uvjerenje da je taj detalj u osnovi povezan sa umjetnikom prirodom djela. Kritiar se ne smije zaustaviti na toj poetnoj intuiciji, ve je mora provjeravati i produbljivati daljnjim zapaanjima i dedukcijama. Spitzerov metod je zasnovan na uvjerenju da je svako pravo knjievno djelo jedna cjelina, u ijem sreditu je smjeten duh njegovog tvorca, koji ujedno predstavlja i princip njegove unutranje kohezije. Po njegovom miljenju, kritika treba da bude imanentna djelu i da iz njega samog izvlai svoje kriterije.

Stil kao totalitet djela

etrdesetih godina XX st. stilistika je sama sebe vidjela kao sredinji dio nauke o knjievnosti, uvjerena da je upravo stil predmet te nauke. Dresdenu je stil bio naziv za totalitet djela.

panski kritiar Amado Alonso je na toj osnovi htio zasnovati stilistiku kao nauku o umjetnikoj prirodi knjievnosti. Prema njegovoj zamisli, stilistika bi prouavala knjievno djelo u dva razliita smjera: - nain na koji je ono ostvareno kao struktura - nain na koji ono proizvodi odreeni estetski uitak Osnovni zadatak stilistike bi bio da otkrije modus operandi nain djelovanja onih stvaralakih sila koje oblikuju arhitekturu djela. On je shvatao stil kao cjelovit ekspresivni sistem knjievnog djela kojeg obuhvataju misli, emocije, ritam, metafore i slike.

Stilistika danas
S jedne strane, iako usmjerena na jezik, stilistika nije grana lingvistike, ve paralelna disciplina, koja jeziki fenomen promatra u njegovom posebnom aspektu. To je pogotovo sluaj sa onom vrstom stilistike koja se bavi knjievnim izrazom. S druge strane, savremena stilistika se vie ne identificira ni sa naukom o knjievnosti, jer je postala svjesna da knjievnost pred nauku postavlja mnotvo problema koji izlaze iz okvira njene interesne sfere. Postavi svjesna toga, stilistika se danas uspjeno kree unutar nekoliko specifinih podruja, koja vode: - od istraivanja stila pojedinih djela i stila jednog pisca u cijelom njegovom opusu - preko uporednih stilistikih prouavanja grupa djela, - do pokuaja izgradnje jedne ope poetike koja bi bila utemeljena na modernim saznanjima i o knjievnosti i o jeziku U svim tim pravcima, stilistika istraivanja sui danas plodna i brojna. Najznaajnija imena stilistike danas su: Viktor Vinogradov, Viktor irmunski, Roman Jakobson, Cvetan Todorov, Robert Sayce i drugi.