Čitanka Lezbejskih I Gej Ljudskih Prava

itanka lezbejskih i gej ljudskih prava
sarajevo, 2011.
edicija Questioning sarajevskog otvorenog centra ediciju ureuje saa gavri naslov: itanka lezbejskih i gej ljudskih prava
itanku priredili_e: saa gavri, lejla huremovi, Marija savi lektura_korektura: arijana aganovi, lejla huremovi
prelom_naslovnica: Filip andronik izdavai: za izdavae: sarajevski otvoreni centar, www.soc.ba Fondacija heinrich bll, ured u bih, www.boell.ba saa gavri, Mirela grnther-eevi
sarajevski otvoreni centar/Fondacija heinrich bll/autori_ice Nekomercijalno umnoavanje, fotokopiranje ili bilo koji drugi oblik reprodukcije cijele publikacije ili njezinih dijelova je poeljno, uz prethodno pismeno informi sanje izdavaa na mail: office@soc.ba stavovi i miljenja izneseni u ovom tekstu su autorski i ne predstavljaju izriite stavove i miljenja izdavaa. svaki_a autor_ica odgovara za svoj tekst.
Cip - katalogizacija u publikaciji nacionalna i univerzitetska biblioteka bosne i hercegovine, sarajevo 342.726 : 613.885 (0b2) ITANKA lezbejskih i gej ljudskih prava / (itanku priredili/le saa gavri, lejla huremovi, Marija savi). sarajevo : sarajevski otvoreni Centar : Fondacija heinrich boell, ured u bih, 2011. 321 str. ; 21 cm autori/ce: str. 229-231. bibliografija: str. 220 isbn 978-9958-9959-3-4 (sarajevski otvoreni Centar) CObiss.bh-id 19237382
ITANKA LEZBEJSKIH I GEJ LJUDSKIH PRAVA

prvo, bosanskohercegovako izdanje
Sadraj
Predgovor saa gavri/lejla huremovi/Marija savi Uvod najee postavljena pitanja vezana za seksualnu orijentaciju i rodni identitet Teorija, terminologija i identiteti Feminizam. kratka pria o dugoj borbi Aida Spahi seksualna orijentacija i rodni identitet Marija Savi Queer teorija i Foucault Masha Durkali lezbejski identitet u kontekstu feministike teorije Sunica Vuaj/Lepa Mlaenovi gej identitet Boban Stojanovi biseksualnost. izmeu mita i seksualne orijentacije Marija Savi transrodnost nepoznato t unutar lgbt Marija Savi
7 9 11 29 31 41 51 60 67 71 77
LGBT aktivizam u bivoj jugoslaviji povijest lgbtiQ aktivizma u hrvatskoj Marko Juri istorija lgbt aktivizma u srbiji Marija Savi lgbt/queer aktivizam u bosni i hercegovini Saa Gavri Ljudska prava seksualna orijentacija i rodni identitet u kontekstu ljudskih prava u bosni i hercegovini Damir Banovi Mediji zato je razliitost vana? Snjeana Milivojevi bosanskohercegovaki mediji i Queer sarajevo Festival Masha Durkali lgbt teme u bosanskohercegovakim tampanim medijima u 2011. godini Lejla Huremovi Homofobija i coming-out homofobija fobija koju drutvo podrava Aida Spahi ta je coming out? Lejla Huremovi line coming out prie LGBTTIQ... rjenik autori_ce
91 93 102 111 119 121 135 137 144
162 171 173 189 195 213 229
Saa Gavri/Lejla Huremovi/Marija Savi
PrEdGOVOr
sarajevski otvoreni centar vam predstavlja prvu obimnu publikaciju o lgbt ljudskim pravima u bosni i hercegovini. u prolosti su ve objavljene razliite publikacije u na ovu temu, meutim, mi smo se odluili/e da proirimo ovu tematiku i iz tog razloga nastaje ova itanka. zbog naina pristupa temama i obrade istih itanka je znaajna kako za samu lgbt zajednicu u bosni i hercegovini, njeno jaanje i poveanje vidljivosti, tako i za razliite drutvene institucije, organizacije i pojedince/ke zainteresovane za ovu problematiku. publikacija promovie pozitivan stav i podizanje svijesti o znaaju zatite lgbt ljudskih prava. itanka sadri mnotvo informacija vezanih za lgbt ljudska prava, historiju lgbt pokreta kod nas i u regiji, coming out, medije, homofobiju, zatim lgbt terminologiju, kao i mnotvo drugih korisnih informacija. Ona predstavlja skup osnovnih informacija vanih za razumijevanje lgbt zajednice i njihovih prava. itanka je dio programa Ljudska prava, jednog od etiri kojima se sarajevski otvoreni centar bavi i koji na ovaj nain pokuava napraviti promjene u javnim institucijama i drutvu. publikacija je dio naeg javnog angamana, te na ovaj nain podstie drutveni razvoj i jaanje kapaciteta. teme koje su obuhvaene ovom publikacijom su: vana pitanja i odgovori o lgbt pravima, teorije o seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu, homofobija, coming out i line prie, analiza medijskog izvjetavanja, pojmovi i definicije. itanku su priredili saa gavri, lejla huremovi i Marija savi, a pored prireivaa i prireivaica na izradi itanke radili su aktivisti i aktivistice iz bosne i hercegovine, srbije i hrvatske. autori i autorice se osvru na lgbt teoriju i ljudska prava te na taj nain tematiku pribliavaju itaocu.
7
Ova knjiga je prvi naslov u okviru edicije Questioning, koju izdaje sarajevski otvoreni centar, a u kojoj emo predstaviti razliite naslove koji se tiu spola, roda, seksualnosti i teorije. posebno se elimo zahvaliti Fondaciji heinrich bll, koja nam je dala ideju za pisanje jedne ovakve publikacije, ali i pruila neizmjernu podrku tokom njenog nastanka. Fondacija heinrich bll je zelena politika fondacija koja je posveena temama demokratinosti u drutvu, politikog obrazovanja, zatite okolia i odrivog razvoja. Ova itanka bie besplatno distribuirana u sve javne biblioteke u bosni i hercegovini, kao i nevladine organizacije koje se bave promocijom ljudskih prava, kako bi to vei broj itatelja i itateljki imao pristup ovoj publikaciji. nadamo se da ete uivati u itanju. bilo bi nam drago da nam se javite sa povratnom informacijom!
UVOD
NajEE POSTaVLjENa PITaNja VEzaNa za SEkSUaLNU OrIjENTacIjU I rOdNI IdENTITET1

1. Istospolna orijentacija
ta je seksualna orijentacija? seksualna orijentacija je jedna od etiri komponente seksualnosti. preostale tri komponente su: bioloki spol, rodni identitet (biti muko ili ensko ili neto tree u psiholokom smislu), i drutvena rodna uloga (drutveno propisane norme ponaanja za pripadnice/ke enskog ili mukog spola). seksualna orijentacija uobiajeno se definie kao obrazac emotivne i seksualne privlanosti prema osobama odreenog spola (Franceour 1995, Frankowski 2004, tulhofer 2004). u teorijskom smislu, seksualna orijentacija obuhvata tri dimenzije: seksualno ponaanje (spol seksualnih partnerki/partnera), prostor privlanosti (spol osoba za koje pokazujemo emotivni ili erotski interes) i seksualne fantazije, a treu dimenziju ini seksualni identitet (samoodreenje, odnosno nain na koji pojedinka/pojedinac definie vlastitu seksualnu opredjeljenost) (Franceour 1995, Frankowski 2004, tulhofer 2004). postoje tri razliite seksualne orijentacije: Homoseksualnost ili istospolna orijentacija - emotivna, seksualna, duhovna, romantina i dr. privlanost u odnosu na osobe istog spola; Heteroseksualnost - emotivna, seksualna, duhovna, romantina i druga privlanost u odnosu na osobe suprotnog spola i Biseksualnost - emotivna, seksualna, duhovna, romantina i druga privlanost u odnosu na osobe oba spola.
1 Ovo poglavlje se oslanja, uz dopune i izmjene aktivistkinja_a sarajevskog otvorenog centra, na tekstove injenice o istopolnoj orijentaciji i Najea pitanja i odgo vori u vezi sa istopolnom orijentacijom objavljenima u publikaciji itanka. Od a do o lezbejskim i gej ljudskim pravima (2011, tree dopunjeno izdanje), koju je objavila Labris, beogradska organizacija koja se zalae za lezbejska ljudska prava. na ovom mjestu elimo se zahvaliti naoj sestrinskoj i partnerskoj organizaciji Lab ris, na ustupanju prava i podrci.
Uvod | 11
Osobe istospolne orijentacije nazivaju se lezbejkama (vai samo za ene), gejevima (vai za mukarce, ali i mnoge ene za sebe kau da su gej) i biseksualnim osobama. seksualna orijentacija se, za razliku od seksualnog ponaanja, odnosi na sopstvena osjeanja i doivljaj sebe, a osobe mogu i ne moraju pokazivati svoju seksualnu orijentaciju kroz ponaanje. Da li je seksualna orijentacija pitanje izbora? ne. nakon brojnih rasprava o porijeklu seksualnosti tokom nekoliko decenija dvadesetog vijeka, naunici razliitih oblasti postigli su konsenzus upravo u injenici da seksualna orijentacija nije pitanje izbora, bez obzira da li ove teorije dolaze iz prirodnih ili drutvenih oblasti. ni heteroseksualna orijentacija nije pitanje izbora, pa nema razloga da isto to ne vai i za homoseksualnost i biseksualnost. jedino to lgbt (lezbejke, gej mukarci, biseksualne osobe, transrodne osobe) osobama stoji na raspolaganju kao izbor jeste da li e prihvatiti sopstvenu seksualnu orijentaciju ili ne. Da li se seksualna orijentacija moe mijenjati? ne. zbog izuzetno nepovoljnog poloaja u drutvu, mnoge lgb (lezbejke, gej mukarci, biseksualne osobe) pokuavaju da promijene, odnosno potisnu svoju seksualnu orijentaciju, ali su ti pokuaji uvijek neuspjeni. takoer, upravo ovakvi pokuaji dovode do brojnih psiholokih problema kod lgb osoba, a usljed neprihvatanja sopstvenog identiteta/orijentacije. Kako nastaje seksualna orijentacija? budui da je heteroseksualnost evolucijski neproblematina, nije neobino da se porijeklo seksualne orijentacije razmatra i propituje iskljuivo u kontekstu homoseksualnosti. tokom historije smjenjivale su se razliite teorije koje su pokuavale da objasne porijeklo seksualne orijentacije, a sve one su se uglavnom odnosile na prioretizovanje biolokih ili sociolokih faktora koji mogu biti presudni na stvaranje odreene seksualne orijentacije. s obzirom da nijedna od ovih teorija do danas nije dala konano objanjenje, trenutno nauno stanovite podrazumijeva da na nastanak odreene seksualne orijentacije utjee
12 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
kombinacija biolokih (genetskih, hormonalnih) i sociolokih faktora, odnosno utjecaj okoline. same lgb osobe razliito se izjanjavaju o ovom pitanju, a na osnovu linog doivljaja sebe i linih iskustava. neke govore o tome da su sopstvenu homoseksualnost poele da spoznaju jo u veoma ranom djetinjstvu, druge navode period adolescencije kao vrijeme kada prvi put prepoznaju homoseksualnost u sebi, dok ima i onih koji tek kasnije u ivotu otkrivaju emocionalne i seksualne sklonosti ka osobama istog spola. bez obzira da li ikoji od ovih faktora presudno utjee na stvaranje odreene seksualne orijentacije, vano je naglasiti da je pravo na seksualnu orijentaciju ljudsko pravo, te samim tim traenje objanjenja o nastanku homoseksualnosti ne smije biti izgovor za nepotivanje ovog osnovnog ljudskog prava. Da li se seksualna orijentacija moe prenijeti ili nauiti? ne. s obzirom na injenicu da seksualna orijentacija nije pitanje izbora, seksualna orijentacija se ne moe nauiti. najee predrasude po ovom pitanju odnose se na odgajanje djece u istospolnim partnerstvima i utjecaj istospolnih roditelja na seksualnu orijentaciju njihove djece, ali i na njihovo opte mentalno zdravlje i sposobnosti socijalizacije. takoer, neke od profesija oko kojih se vodi najvie debata i koje su u homofobinim drutvima gotovo zabranjene za lgb osobe su upravo one koje podrazumjevaju odnos sa djecom i indoktrinacije: profesori, uitelji, itd. u mnogim zemljama su raena istraivanja o utjecaju koji na ivot djece ima odrastanje u porodici u kojoj su roditelji istog spola/roda. jo od 1970-ih godina postaje sve jasnije da procesi u okviru porodice, kao to su kvalitet roditeljstva, psihosocijalne karakteristike roditelja, kvalitet i nivo zadovoljstva odnosima u porodici, kao i nivo saradnje i harmonije meu roditeljima, su oni koji doprinose odreivanju dobrobiti djece i njihovim rezultatima, a ne struktura porodice, po sebi, kao to je broj, spol/rod, seksualnost i zajedniki ivot roditelja (australian psychological society: 2007; Canadian psychological association: 2006). Opti konsenzus meu naunicima je da djeca odgajana u porodicama iji su roditelji istog spola sama se ne izjanjavaju kao istospolno
Uvod | 13
orijentisana ee nego to se to deava u heteroseksualnim porodicama (united states district Court for the district of Massachusetts: 2009; Canadian psychological association: 2006). i na kraju, s obzirom da veina lgb osoba potie upravo iz heteroseksualnih porodica, koje nisu mogle imati utjecaja na seksualnu orijentaciju djece, nema razloga da isto to ne vai i za djecu u istospolnim porodicama. Da li je homoseksualnost/biseksualnost izazvana zlostavljanjem ili loim iskustvom sa osobama suprotnog spola? Mnogo ljudi u svom djetinjstvu preivi razliite vrste zlostavljanja i zanemarivanja, a kada odrastu budu heteroseksualni. veina ljudi, i heteroseksualnih i lgb osoba, imaju u ivotu loa iskustva sa osobama suprotnog spola. ne postoji povezanost izmeu ovih pojava i istospolne orijentacije. tvrdnje da homoseksualnost/biseksualnost moe biti prouzrokovana zlostavljanjem u djetinjstvu su vrlo problematine jer implicitno podrazumijevaju da biti lgb osoba nije pozitivna stvar, ve neto to je dolo kao rezultat ozbiljne traume. Da li je homoseksualnost/biseksualnost mentalni ili emocionalni poremeaj? homoseksualnost i biseksualnost predstavljaju normalne oblike ljudske seksualnosti koje su se javljale u svim kulturama i historijskim periodima. psiholozi/ginje, psihijatri/ce i drugi/e strunjaci/kinje za mentalno zdravlje slau se u tome da se homoseksualnost i biseksualnost ne ubrajaju u mentalne bolesti, poremeaje ili emocionalne probleme. ameriko udruenje psihijatara dijagnostikovalo je homoseksualnost kao poremeaj od 1952. do 1973. nakon ega je homoseksualnost uklonjena sa liste mentalnih i emocionalnih poremeaja. Ovu akciju podralo je i ameriko udruenje psihologa 1975. godine, dok je svjetska zdravstvena organizacija 17. maja 1990. godine uradila istu stvar. Od 2004. godine ovaj dan se obiljeava kao Meunarodni dan protiv homofobije ili idahO (international day against homophobia).
2. coming out
ta je coming out? Zbog ega neke LGBT osobe priaju ljudima o svojoj seksualnoj orijentaciji? Zato to ne zadre za sebe? Coming out (eng. Coming out of the closet - izlazak iz ormara) predstavlja doivotni proces istraivanja sopstvene homoseksualnosti, ukljuujui dijeljenje i razmjenu tog iskustva sa porodicom, prijateljima i prijateljicama, kolegama i koleginicama na poslu, koli, ali i sa irom drutvenom zajednicom (vuaj 2009). Ovo je centralno pitanje u ivotu svake lgbt osobe. sam coming out predstavlja proces koji najprije podrazumijeva otkrivanje i prihvatanje sopstvene homoseksualnosti/ biseksualnosti, a tek nakon toga i saoptavanje drugim osobama. lgbt osobe razliito postupaju kada je u pitanju razotkrivanje drugima sopstvene seksualne orijentacije. neki/e odluuju da to zadre za sebe ili podijele sa jako malim brojem najbliih ljudi, a neki/e su out u vrlo irokoj drutvenoj zajednici. u svakom sluaju, na njima samima je da izaberu kome i koliko e biti out. ali ono to je sigurno jeste da je coming out proces kod lgbt osoba vrsto povezan sa njihovim psiholokim prilagoavanjem i prihvatanjem sebe. veina lgbt osoba se trudi da svoju seksualnu orijentaciju sakrije, posebno u vrlo homofobinim drutvima kakvo je i drutvo bosne i hercegovine. Meutim, kada odlue da ne kriju svoju seksualnu orijentaciju, obino do izraaja dolaze dupli standardi, jer ono to neki smatraju razmetanjem lgbt osoba, kod heteroseksualnih osoba se smatra uobiajenim, svakodnevnim ponaanjem. kada heteroseksualni par hoda ulicom drei se za ruke, to se smatra normalnim ponaanjem i veoma mali broj osoba e takvo ponaanje smatrati neprimjerenim, ukoliko ga uopte i primjete. nasuprot tome, kada lezbejski ili gej par to isto radi, gotovo sigurno e biti primjeen i optuen za razmetanje svojom seksualnou ili promociju svoga naina ivota. zbog toga mogu doi u situaciju da budu verbalno ili ak i fiziki maltretirani. heteroseksualnim osobama je dozvoljeno da priaju o svojim suprunicima i partnerima. Mogu da nose burmu, da dre fotografije svojih voljenih na radnom stolu u firmi, da se ljube pri rastanku na aerodromu, da dolaze sa svojim voljenim biem na proslave, itd. lezbejka ili gej koja/i bi izabrala/o ovakvo ponaanje, bili bi vieni kao
Uvod | 15
neko ko izaziva nevolje ili kao radikalni homoseksualac koji istjeruje svoja prava. istina je da veina lezbejki i gejeva ne eli da se javno izjanjava; oni jednostavno ele da budu u mogunosti da objedine razliite aspekte svoga ivota, na isti nain koji je dozvoljen heteroseksualnim osobama. Ono to veina ljudi misli kada kae da lezbejke i gejevi treba da zadre svoj ivot za sebe, jeste da treba da dre svoje ivote u tajnosti. zamislite na trenutak da treba da tajite postojanje najvanije osobe u vaem ivotu! Zbog ega je coming out teak proces za LGB osobe? zbog mnogobrojnih stereotipa i nepotrebnih predrasuda u odnosu na lgb osobe, coming out za njih predstavlja veliki izazov koji moe proizvesti emocionalne patnje.2 kada prvi put postanu svjesni privlanosti u odnosu na osobe istog spola, lezbejke i gejevi mogu se osjeati usamljeno i kao da su drugaiji. takoer, mogu strahovati da e, u sluaju da naprave coming out, biti odbaeni od strane porodice, prijatelja, saradnika, vjerskih institucija. pored toga, lezbejke i gejevi su vrlo esto meta diskriminacije i nasilja. prijetnje nasiljem i diskriminacijom velika su prepreka u razvoju lgbt zajednice.
3. jo poneto o ivotu LGBT osoba

Da li su LGBT osobe protiv porodinih vrijednosti? Ono sa ime se veina lgbt osoba ne slae nema nikakve veze sa vrijednostima koje porodica eli da prenese na svoju djecu, ve sa ogranienom definicijom porodice koju mnoge institucije ele da promoviu. koncept oca, majke i njihove djece, kao jedini legitimni tip porodice, nerealan je jer postoje milioni porodica koje ne spadaju u ovaj ogranieni okvir. samohrani roditelji, porodice koje su usvojile djecu, starateljske porodice, proirene porodice (ne odnosi se samo
2 Coming out kod transrodnih osoba, vezan za njihov rodni identitet e posebno biti obraen u daljem tekstu.
na krvno srodstvo), lezbejske i gej porodice, sve su to vidovi porodinih zajednica koje imaju svoje vrijednosti i kao takve treba da budu prepoznate. vrijednosti kao to su ljubav, saosjeajnost, odgovornost, iskrenost, integritet, samouvjerenost i potenje, samo su neke od onih koje bi veina roditelja eljela da prenese na svoju djecu, bez obzira na seksualnu orijentaciju. jedna od definicija porodice, koju je zajedniki napravilo nekoliko amerikih asocijacija koje se bave porodicom, glasi: dvije ili vie osoba koje dijele prihode, odgovornosti za doneene odluke, imaju iste vrijednosti i ciljeve i koje su posveene jedne drugima. porodica je mjesto na kome smo kod kue; gde se razmjenjuju emocije i posveenost. Ovo su karakteristike koje najtanije opisuju porodicu, bez obzira na krvno srodstvo, pravne veze, usvojenje ili brak. Da li bi legalizacija istospolnih brakova mogla da umanji vrijednost i znaaj heteroseksualnih brakova? ideja da e legalizacija istospolnih brakova utjecati na vrijednost i znaaj heteroseksualnih brakova je apsurdna. Ovaj stav vai samo pod pretpostavkom da je definicija heteroseksualnog braka zasnovana na liavanju prava odreene manjine u naem drutvu. legalizacija istospolnih brakova nee oduzeti prava heteroseksualnim parovima, samo e ta prava i odgovornosti proiriti na sve pripadnice/ke drutva. Da li LGBT osobe mogu biti dobri roditelji? da. gotovo sva istraivanja koja su direktno uporeivala rezultate u odgoju djece u istospolnim porodicama i u onima kod kojih su roditelji heteroseksualni izuzetno su dosljedna u dokazivanju da su lezbejke i gejevi jednako spremni i sposobni da budu roditelji kao i heteroseksualni parovi te da su njihova djeca psiholoki zdrava i dobro prilagoena kao i djeca odgajana u heteroseksualnim porodicama (australian psychological society 2007), uprkos realnosti koja upuuje na znaajan stepen diskriminacije i pravne nejednakosti koji ostaju izuzetan izazov za ove porodice. Ove studije su pokazale da ne postoje razlike u razvoju ove dvije grupe djece; ne postoje razlike u inteligenciji, psiholokom i socijalnom prilagoavanju, popularnosti meu prijateljima, razvoju identiteta drutvenih rodnih uloga, ili razvoju seksualne orijentacije.
Uvod | 17
Da li su lezbejke feministkinje koje mrze mukarce? veliki broj lezbejki jesu feministkinje, ali nisu sve. Feministkinje ne mrzi mukarce. One samo podravaju stav da ene zasluuju jednaka prava, da samostalno donose odluke, i da imaju jednake mogunosti za drutveni i profesionalni razvoj i napredak, kao to to mukarci ve vijekovima imaju. Da li je tano da su LGBT osobe opsjednute seksom i da su promiskuitetne? promiskuitet nije povezan sa seksualnom orijentacijom, ve sa vrijednosnim normama i uvjerenjima. samim tim, isto kao i kod heteroseksualne populacije, neke lgbt osobe su promiskuitetne, a neke nisu. Da li su gejevi skloniji zlostavljanju djece? nepopularne manjinske grupe esto se stereotipno predstavljaju kao prijetnja za najranjivije predstavnike/ce veinske populacije. u tom smislu, nisu rijetke tvrdnje da gejevi predstavljaju prijetnju za djecu. jedan od najstarijih i najtetnijih mitova jeste povezivanje homoseksualnosti sa zlostavljanjem djece. u stvarnosti, djecu najee zlostavljaju odrasli mukarci heteroseksualne orijentacije. esto se radi o lanu porodice ili porodinom prijatelju. pedofili koji zlostavljaju djecu istog spola gotovo nikada nisu homoseksualci. podaci govore da je zlostavljanje djece od strane heteroseksualnih ena rijetka pojava, kod lezbejki jo manje prisutna. empirijska istraivanja su pokazala da seksualna orijentacija ne utjee na vjerovatnou da e ljudi zlostavljati djecu (american psychological association 2002). Osobe koje zlostavljaju djecu ne mogu biti okarakterisane kao osobe sa seksualnom orijentacijom svojstvenom za odrasle osobe; one su fokusirane na djecu (herek 2009). Da li su LGBT osobe religiozne? neke jesu, neke nisu. tradicionalno, religija vri veliki pritisak na lgbt zajednicu; i pored toga mnogi pripadnici/e ove populacije i dalje su vjernici/e u okviru svojih religija. stepen otvorenosti koji oni/e mogu da imaju u pogledu svoje homoseksualnosti zavisi od svake crkve ponaosob, vjeroispovijesti i kongregacije (vjerske zajednice).
neke od glavnih vjerskih organizacija posljednjih decenija pridaju veu panju pitanju homoseksualnosti; mnoge su zadrale konzervativan stav o homoseksualnosti, a pojedine su postale otvorenije za prisustvo lezbejki i gejeva u svojim redovima i imaju razumijevanja i podrku za teme i brige ovih ljudi. Zato LGBT osobe stalno insistiraju na posebnim pravima za sebe? lgbt aktivizam ne insistira ni na kakvim posebnim pravima. Organizacije koje su protiv zakona koji reguliu diskriminaciju nad lgbt osobama ele da prikau zahtjeve lgbt zajednice kao specijalne prohtjeve. Oni smatraju da su ve svi jednako zatieni i da bi zakon koji bi zabranio diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta bio specijalno napravljen da bi titio prava lgbt osoba; time bi bila ostvarena specijalna prava. Ono to ne ele da shvate je injenica da lgbt zajednica nije zainteresovana za ostvarivanje bilo koje vrste specijalnih prava. Oni ele jednaka prava i zatitu u vezi sa zaposlenjem, stanovanjem, porodicom, prava na ivot bez nasilja i diskriminacije i svim drugim aspektima ivota, kao to to imaju i heteroseksualne osobe. lgbt zajednica ne tei zakonodavnim programima afirmativne akcije kao to su kvote ili finansijski programi koji se nude poslodavcima koji zapoljavaju homoseksualne osobe. takoer, ne ele da graani/ke koji/e izdaju sobe u svojim stanovima, zakonski budu prisiljeni/e da izdaju prostor ljudima koji ne ele da se pridravaju pravila njihove kue. slino tome, crkve i druge vjerske institucije bile bi izuzete iz zakona koji bi nalagao zapoljavanje lezbejki i gejeva.
Uvod | 19
4. Parade ponosa3
Zato se organizuju Parade ponosa? Zbog ega LGBT osobe imaju potrebe da paradiraju? prajd zapravo predstavlja svojevrsno sjeanje na 28. juni 1969. i takozvanu Stounvolsku pobunu (Stonewall riots) u greenwich villageu kod new Yorka, kada su prvi put u historiji lgbt osobe, potpomognute liberalnijim strejt krugovima, zapoele fiziki otpor maltretiranju policije, koja je privodila osobe samo zbog njihove seksualne orijentacije. Od tada, taj dan se obiljeava, slino 1. maju ili 8. martu, kao dan borbe za prava osoba drugaijih seksualnih sklonosti od heteroseksualne. kako se gej pokret ubrzano razvijao i kako su mnoga prava u meuvremenu ostvarena (tj. izjednaena sa pravima heteroseksualaca), prije svega u evropi i americi, manifestacija je u veim centrima poprimila komercijalni karakter i pretvorila se u paradu ponosa, zabavnu manifestaciju koja i dalje istie specifinosti homoseksualne podkulture u svoj njenoj raznolikosti, od, na primjer, gej policajaca do drag queen performera/ki. ponos ovdje, prije svega, predstavlja ponos zbog hrabrosti u borbi za svoja prava, kao i odgovor na omalovaavanje patrijarhalne zajednice, a ne ponos zbog seksualne orijentacije kao takve ona naprosto varira od osobe do osobe i nema nikakvu a priori negativnu ili pozitivnu vrijednost. na ovim prostorima jo uvijek nema gej parade u tom obliku, jer je to specifino zapadno iskustvo, nastalo u posebnim historijskim okolnostima, dugo razvijano i mijenjano. za slian dogaaj ovdje jo uvijek nema uslova, zbog nerazvijene lgbt podkulture/infrastrukture (u odnosu na zapadnu) do ekonomskih problema (pitanje komercijalne isplativosti). Meutim, protestno okupljanje kao obiljeavanje dana ponosa ovdje ima prije svega politiki znaaj. drugo, koristi se elementarno pravo, zagarantovano ustavom, na slobodno okupljanje i protest, protest koji ima za cilj da naglasi da je diskriminacija prema lgbt osobama i dalje prisutna, traei njeno ukidanje. tree, sama manifestacija je dio procesa borbe za ravnopravnost lgbt
3 tekst pisale/i lanice i lanovi Organizacionog odbora povorke ponosa beograd 2009, objavljen u srbijanskom dnevnom listu Borba, 18. 09. 2009.
populacije. stoga, za nju nije rano, jer, kako neki kau, za nju jo nema uslova, mislei na netoleranciju koja postoji. sam protest treba da bude dio akcija koje te eljene, tolerantnije uslove stvaraju. ako bismo sjedili/e i ekali/e da oni dou sami od sebe, ne bismo ih doekali/e politika historija pokazuje nam da su marginalizovane grupe uvijek morale da se bore za izjednaavanje svojih prava. ene i crnaka populacija dobri su primjeri za to. Parade ponosa su manifestacije koje ugroavaju prava veine koja se protivi homoseksualnosti? koje pravo veine je ugroeno? ni jedno. s druge strane, pravo na slobodu okupljanja je zagarantovano ustavom, a redovno protestvuju razne grupe ljudi od izbjeglica, preko ena, do radnika. protest je, dakle, legalan i legitiman vid borbe onih koji su ugroeni i on nikoga ne ugroava, jer ne trai diskriminaciju drugih, ve se bori protiv sopstvene. veina ima pravo da se protivi homoseksualnosti, ali to ne moe ugroavati niija ljudska prava i ograniavati zakonom propisane slobode koje vae za sve. Parada ponosa vrijea javni moral? nema nieg nemoralnog u protestu u skladu sa zakonom kojim se trai ukidanje diskriminacije i koji takoer propisuje pravila i ogranienja u javnom ponaanju, ega e se organizatori pridravati. razmjena njenosti i poljubaca, koje svakodnevno viamo kod heteroseksualnih parova u javnosti dio je uobiajene kulture javnog ponaanja i nema nieg protivnog moralu ukoliko se tako ponaaju i homoseksualne osobe. naprotiv, ono to je tu pogreno jeste njihova nemogunost da se tako ponaaju zbog diskriminacije kojoj su izloeni/e, a koje esto u takvim sluajevima poinje verbalnim vrijeanjem, a zavrava se fizikom agresijom. Zbog ega LGBT zajednica insistira na organizaciji Parada kada su one nebezbjedne i esto dolazi do nasilja? apsolutne bezbjednosti nema bilo gdje, pa ni na ovakvoj manifestaciji ili okupljanjima slinog tipa, kao to su drugi protesti, koncerti i sl. na kraju, sami ljudi koji dolaze preuzimaju dio odgovornosti za svoju bezbjednost
Uvod | 21
znajui da je u pitanju rizian skup. to treba poteno i otvoreno rei. Meutim, svjesni/e toga, organizatori/ke u saradnji sa policijom i privatnim obezbjeenjem, uinie sve da obezbjeenje bude maksimalno i da niko ne bude povrijeen. takve pripreme kljuni su dio obiljeavanja dana ponosa, kojima se vrlo ozbiljno i temeljito pristupa nekoliko mjeseci, pratei aktuelna politika zbivanja i stalno procjenjujui bezbjednosnu situaciju. ukoliko je ona bitno ugroena, manifestacija e se pomjeriti za vrijeme kada zvanini organi i organizatori/ke procijene da su adekvatni uslovi ostvareni. nikakvi kompromisi s tim u vezi nee biti napravljeni bezbjednost uesnika/ca je na prvom mjestu. Zato heteroseksualne osobe ne paradiraju? zato to njihova prava na osnovu tog odreenog linog svojstva nisu ugroena. heteroseksualnost je svuda oko nas, veinska i podrazumjevajua i heteroseksaulne osobe nisu ugroene zato to su heteroseksualne. ukoliko ele, heteroseksualne osobe bi mogle da takav skup organizuju niko ih u tome ne spreava, od zakona do lgbt pojedinaca i pojedinki. Formalnih prepreka u tom smislu nema.
5. rodni identitet
ta je rodni identitet? rodni identitet je dio linog identiteta i odnosi se na socijalnu i linu percepciju svake osobe o pripadanju ili odstupanju od sopstvenog biolokog spola. rodni identitet tie se svakog ljudskog bia i ne znai samo binarni koncept mukog i enskog (poti/urkovi/hodi: 2010). ta je transrodnost, a ta transeksualnost? transrodnost se odnosi na osobe iji rodni identitet ili rodna prezentacija nije u skladu sa opteprihvaenim rodnim ulogama koje je drutvo dodijelilo enama, odnosno mukarcima. to je sveobuhvatni termin koji oznaava sve osobe koje odstupaju od tradicionalnih rodnih uloga. trans je openiti izraz koji se koristi za osobe, identitete, ponaanja i grupe koje odstupaju od normativnih rodnih/spolnih uloga (poti/ urkovi/hodi: 2010).
transeksualnost podpada pod ovu definiciju, ali predstavlja samo jedan od identiteta koje transrodnost obuhvata. transeksualnost se odnosi na osobe koje ele i imaju namjeru modifikovati svoj spol, odnosno modifikuju svoje tijelo fizikim i/ili hormonskim terapijama i hirurkim operacijama, kako bi usaglasile sopstveni rodni identitet. Zato su neki ljudi transrodni? ne postoji opteprihvaeno objanjenje zato su neki ljudi transrodni. razliitost transrodnih identiteta upravo insistira na neprihvatanju jednostavnog objanjenja i definicije porijekla transrodnosti. Mnogi eksperti tvrde da do transrodnosti dolazi zbog razliitih biolokih faktora, prije svega razliitog nivoa hormona u prenatalnom periodu, zatim se navode i genetski utjecaji, kao i rana iskustva u primarnoj porodici, ali i socijalni utjecaji koji mogu utjecati na razliita transrodna ponaanja i identitete. Mnogo vie objanjenja o porijeklu postoji kada se radi o transeksualnosti. veina njih se odnosi na psiholoke i bioloke uzroke koji nastaju u prenatalnom periodu. neka istraivanja govore o razliitostima u ljudskom mozgu i razliitom nivou hormona (Frank p. M. kruijver et.al.: 2000). drugi, pak, govore o genetskim komponentama transeksualnosti (bbC news: 2008). vrlo je vano istai da veina transeksualnih osoba smatra da istraivanje uzroka transeksualnosti polazi od pretpostavke da se radi o patologiji, pa zbog toga ne vole da istiu uzronost. Meutim, ima i onih koji misle da e istraivanja potvrditi bioloko porijeklo transeksualnosti i time umanjiti stigmu, jer e potvrditi da se ne radi o zabludi ili politikom ubjeenju. Koji sve identiteti u okviru transrodnosti postoje? neki od identiteta koje obuhvata transrodni pokret su (poti: 2003): drag: odijevanje koje je drutveno definirano kao odijevanje drugog spola ili roda; takoe se odnosi na stilizirano prenaglaeno izvoenje prethodno spomenutog; drag queen: mukarac koji se odijeva u ensku odjeu radi uitka ili performansa. pristojno je oslovljavati drag queen sa ona kada su
Uvod | 23
u dragu, a sa on kada nisu u dragu (nisu nuno homoseksualno orijentisani); drag king: ena koja se odijeva u muku odjeu u svrhu performansa, zabave ili osobnog ispunjenja predstavljajui vlastitu definiciju mukosti. takvo izraavanje moe biti personifikacija mukaraca, kulturoloko izraavanje, butch stvarnost, proirivanje identiteta ili oblik parodije. pristojno je oslovljavati drag kinga sa on kada su u dragu, a sa ona kada nisu u dragu (nisu nuno homoseksualno orijentisani); transeksualac/ka: osoba koja ima jasnu elju i nakanu da promijeni svoj spol, osoba koja je napravila prelaz i tako svakodnevno ivi ili osoba koja je fiziki modificirala (ukljuuje fiziku i/ili hormonalnu terapiju i operaciju) svoje tijelo da bi izrazila svoju rodnu prezentaciju; MtF: modifikacija iz mukarca u enu, esto se odnosi na transeksualnu, ali ponekad na transrodnu osobu ili crossdressera; FtM: modifikacija iz ene u mukarca; trans: sveobuhvatni pojam za one koji prelaze rodne ili spolne granice; transvestit: osoba koja uiva u noenju odjee drugog roda (heteroseksualno i homoseksualno orijentisani); butch: ena s naglaenim drutveno normiranim oznakama mukog roda (ne nuno homoseksualne orijentacije); interseksualna osoba - roena s neodredivim genitalijama. svake godine na hiljade djece raa se s neodredivim genitalijama koje hirurzi esto preoblikuju bez znanja i pristanka roditelja (uobiajeni zahvat je preoblikovanje genitalija u uvrijeena primarna enska spolna obiljeja) to moe rezultovati emocionalnim traumama i gubitkom osjeta i nemogunou orgazma; androgina osoba - koja se izgledom i vlastitom identifikacijom ne priklanja ni enskom ni mukom rodu i rodno se izraava mijeano ili neutralno.
Kakav je odnos izmeu transrodnosti i seksualne orijentacije? seksualna orijentacija se odnosi na emotivnu i seksualnu privlanost prema mukarcima, enama ili prema osobama oba spola, dok se rodni
identitet odnosi na doivljaj sopstvenog identiteta, odnosno sebe kao ene, mukarca ili transrodne osobe. najee se deava da osobe koje privlae ene prije tranzicije nastave da ih privlae ene i poslije tranzicije, i u drugom sluaju - osobe koje privlae mukarci prije tranzicije, nastave da privlae mukarci i poslije tranzicije (mada ima manje i suprotnih sluajeva). to znai da, na primjer, trans-ena (roena u tijelu mukarca) koju privlae mukarci prije tranzicije, poslije tranzicije mijenja seksualnu orijentaciju jer je i dalje privlae mukarci, ali je ona nakon tranzicije percipirana kao heteroseksualna ena. Meutim, isto tako vai i za, na primjer, trans-enu koju prije tranzicije privlae ene, poslije tranzicije je i dalje privlae ene, ali je ona sada percipirana kao lezbejka. transrodnost ne treba mijeati sa seksualnom orijentacijom! kako izgleda coming out transrodnih osoba? Coming out kod transrodnih osoba obino je dug proces pun izazova. iako ima slinosti sa coming outom lgb osoba, mnogo je aspekata transrodnosti koji ovaj proces ine puno teim. Ono to je specifino za transrodne osobe jeste da u odreenom trenutku postaje preteko sakriti sopstveni identitet jer su promjene obino vrlo vidljive na njima samima. u tome i jeste osnovna razlika od coming outa koji se tie seksualne orijentacije i to je upravo ono to najprije ovaj proces ini mnogo teim. kao i za lgb osobe, i za transrodne osobe coming out je vaan, prije svega zbog samoosnaivanja, ali i zbog graenja jaih i boljih odnosa sa sebi bliskim ljudima. nakon coming outa svakako da dolazi veliko olakanje. takoer, njihov coming out moe doprinijeti i uklanjanju brojnih stereotipa i predrasuda kod onih kojima se otvaraju. ali, iako postoji mnogo benefita, moe da postoji i puno rizika i negativnih posljedica, pa je uvijek vano vagati rizike i prednosti u ovom procesu.
Uvod | 25
Literatura
american psychological association (2002): Answers to Your Question, For a Better Understanding of Sexual Orientation & Homosexuality, (http://www.apa.org/topics/sexuality/sorientation.pdf) australian psychological society (2007): Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender (LGBT) Parented Families, (http://www.psychology.org.au/assets/Files/lgbt-Families-lit-review. pdf) bbC news (2008): Male transsexual gene link found (http://news.bbc. co.uk/2/hi/health/7689007.stm) Canadian psychological association (2006): Marriage of SameSex Couples (http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/documents/Marriage% 20of%20same-sex%20Couples%20position%20statement%20-%20October%202006% 20%281%29.pdf) r. Francoeur/M. Cornog/t. perper/n. a. scherzer (1995): The Complete Dictionary of Sexology. new York: Continuum press. b.l. Frankowski (2004): Sexual Orientation and Adolescents. u pediatrics nr. 113: 1827-1832. gregory M. herek (2009): Facts About Homosexuality and Child Mole station, (http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_molestation.html) Frank p. M. kruijver et.al. (2000): MaletoFemale Transsexuals Have Fe male Neuron Numbers in a Limbic Nucleus, in The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, vol. 85 no. 5 2034-2041. (http://jcem. endojournals.org/content/85/5/2034.full) jelena poti (2003): Razumijevanje transrodnosti, u Zarez. Dvotjed nik za kulturna i drutvena zbivanja (http://transserbia.org/index. php?option=com_content&view=article&id=18:razumijevanje-trans rodnosti&catid=13:transrodnost&itemid=29) jelena poti/svetlana urkovi/amir hodi (2010): LGBTIQ vje banka: O spolu, rodu, seksualnoj orijentaciji i seksualnosti. sarajevo: udruenje Q.
aleksandar tulhofer (2004): Uvod u razumijevanje seksualne orijentacije, u tea nikoli (ur.): Kako se orijentiemo? Studija o seksualnoj orijen taciji. beograd: deve. united states district Court for the district of Massachusetts (2009): Michael Lamb, Affidavit (http://www.glad.org/uploads/docs/cases/ gill-v-office-of-personnel-management/2009-11-17-doma-aff-lamb. pdf) sunica vuaj (2009): Trei glas. Coming out i lezbejke u Srbiji. beograd: labris.
Uvod | 27
TEORIJA, TERmINOLOGIJA I IDENTITETI
Aida Spahi
FEMINIzaM. kraTka PrIa O dUGOj BOrBI

da bi se dao cjelokupan pregled feministikih pokreta i teorija, bilo bi potrebno mnogo vie prostora nego to je ovdje ponueno. Meutim, to moda i nije izvodivo jer se na naim prostorima teoretiari/ke u najveoj mjeri oslanjaju na zapadnu teorijsku misao to je samo po sebi ograniavajue. imajui na umu da u svakako izostaviti neke od znaajnih teoretiara/ki i da e mi neki od kljunih momenata promai u ovom kratkom pregledu, elim unaprijed ovaj tekst okarakterizirati kao opi i saeti uvod u pojam i razvoj feminizma(ama) te naglasiti da e predstaviti tek osnovne postavke za dalje izuavanje ovog sloenog i vieslojnog fenomena. predstavit u hronoloki pregled razvoja feminizma: tri vala feminizma i njihove najznaajnije pokretae/ice te teorijska djela koja su izrodila. zapoet u situiranjem samog pojma i razmatranjem nekih od najznaajnijih koncepata koji se konstantno problematiziraju kroz historiju, a zavriti neodvojivom vezom feminizama i, primarno, gej i lezbejske teorije, a kasnije i queer teorije.
Feminizmi
potraga za znaenjem rijei feminizam u rjenicima bosanskog, hrvatskog i srpskog jezika rezultirala je nepotpunim definicijama, nerijetko seksistikim, diskriminatornim ili pretjerano uopenim (to je u ovom smislu i najbolji sluaj) i bilo bi ih suvino ovdje kritizirati. iz ovoga se lako da zakljuiti da je feminizam kao pojava na ovim prostorima jo uvijek daleko od pozicije neproblematinosti za akademske krugove. imenica feminizam i pridjev feministiki poeli su se koristiti u Francuskoj krajem devetnaestog stoljea (Cott 1989). nije lako definirati feminizam, ali u svom najirem znaenju obuhvata svaku vrstu djelovanja, pisanja i zagovaranja prava i ravnopravnosti ena, kao i borbu protiv nepravdi koje im se nanose u veini drutava na svijetu. takoer ga nije lako definirati
teorija, terminologija i identiteti | 31
jer feminizam nije jedan. Feminizam obuhvata mnogobrojne pokrete koji za cilj imaju uspostavljanje jednakih politikih, ekonomskih i socijalnih prava, kao i jednakih prilika za sve ene. u svijetu vladavine patrijarhata po kojem je mukarac norma koja posjeduje mo, mnogobrojni napori ena da se protiv toga (iz)bore slili su se u pokrete koji se jednim pojmom oznaavaju kao feminizam. Meutim, pokreti su razliiti i poeli su se odvojeno razvijati od vremena kad su se ene uspjele izboriti za pravo glasa i osnovna graanska prava. tada su se izdiferencirale razliite tenje i interesi razliitih grupacija te je dolo do razdvajanja poetnog feministikog pokreta u mnogobrojne potpravce. klasini feminizam esto se poistovjeuje sa pokretom bjelkinja, zapadnih ena koje djeluju iz privilegirane pozicije u odnosu na druge ene. ipak, feminizam predstavlja i otpor lezbejki, crnkinja, ena sa invaliditetom, samohranih majki, feministica iz postkolonijalnih zemalja, pa i nekih mukaraca.
U emu je ustvari problem?

u trenutku naeg roenja (ako ne i prije) poinje pria o rodnim ulogama. dijele nas na djevojice i djeake i u skladu s tim nam se poinje ispisivati budunost u jednoj od dvije binarne kategorije ensko/muko. Obje kategorije sa sobom povlae obaveze, oekivanja, znaenja i posljedice. Od trenutka kada postajemo deo kulturnog, drutvenog i politikog sveta-ivota, mi izvodimo svoje bivanje polom i do poslednjeg dana se trudimo da dokaemo vrednosni smisao odreene bioloke injenice steene roenjem (zaharijevi, 10). binarna podjela je problematina iz razloga jer ljudske identitete uopava i svrstava u dvije kategorije, strogo podijeljene i suprostavljene koje nisu jednake i ravnopravne, ve jedna predstavlja normu, a druga nepotpunost, nedovrenost i zavisnost. stoljeima se perpetuira ideja ene kao nesavrenog bia iji razum nije i ne moe biti razvijen kao kod mukarca. koncept je ustanovljen jo u antikoj grkoj u kojoj je postojala stroga podjela na privatno i javno, gdje mukarac pripada javnoj i ima svu mo, a ena spada u privatnu sferu i tretira se kao vlasnitvo mukarca. Ovu postavku su spremno prihvatile sve monoteistike religijske tradicije te se kroz svete tekstove i njihova tumaenja prenosi do danas. kako su mukarci oduvijek imali mo, oni
su bili u poziciji da kreiraju norme i ustrojstva drutava. tako je i privatna sfera kreirana, dakle, ona nije neto to je dato kao takvo ve je konstruirana nasuprot javne. Feministika teorija, izmeu ostalog, kritizira produkciju historijskog znanja jer iako je utjecaj ena u javnoj sferi kroz historiju bivao marginaliziran, historijska literatura zanemaruje i utjecaj koji je postojao ili ga svodi na rodne stereotipe o monim enama. tako iz dananje pozicije moemo rei da je mizoginija bila i ostala sveprisutna u svim zapadnim civilizacijama i drutvima. danas se teorija bavi rodnim odnosima kao kategorijama koje oznaavaju skup drutvenih procesa koji su sloeni i nestabilni (Flax 1999: 43). Od poznate reenice simone de bouvoir da se enom ne raa, ve postaje, poinje razvoj feministike teorije koja se agresivnije fokusira na dekonstrukciju binarnih kategorija, kritiku rodnih uloga i odgoja ena i mukaraca, patrijarhalnu heteronormativnost. pristanak na usvajanje zahtjeva i stalnu razradu sloene mree znaenja koja tu bioloku injenicu pretvara u svima razumljiv rodni sistem koji nas ini mukarcima i enama, jedan je od uslova mogunosti nesmetanog funkcioniranja drutva (zaharijevi 2010: 10). Feministice su, nakon formalnog sticanja politikih, ekonomskih i socijalnih prava, usmjerile svoje napore na dekonstrukciju drutva koje im i nakon dobivanja prava nije omoguilo ravnopravan status.
Prvi val feminizma

Filozofi i mislioci 18. i 19. stoljea nastavili su svoje teorijske postavke zasnivati na idejama razlika izmeu mukaraca i ena. Mnogi od njih su zagovarali jednakost svih u drutvu i slobodu pojedinca, ali su ene i dalje smatrali nejednakim mukarcima (na primjer, jean-jacques rousseau u svom djelu Emil ili o odgoju savjetuje da djevojice treba odgajati tako da budu prijatne svojim muevima, a ne obrazovane i pametne). ene su se i dalje smatrale inferiornim. u osamnaestom stoljeu, tanije 1791. godine, Francuskinja Olympe de gouges pie Deklaraciju o pravima ene i graanke u kojoj
tvrdi da su i ene lanice naroda i da ne mogu sami mukarci donositi odluke u ime naroda. godinu kasnije, u engleskoj, Mary Wollstonecraft izdaje Odbranu prava ena gdje postavlja kljuno pitanje: Ako su svi ljudi roeni kao slobodni, zato su sve ene roene kao robinje? Ova dva dokumenta se po mnogim tumaenjima smatraju temeljima feministikog pokreta. u devetnaestom stoljeu, osoba koje je doprinijela zaecima feministikog pokreta bio je john stuart Mill, koji je zajedniki sa svojom suprugom harriet taylor Mill bio aktivan u zagovaranju prava ena. Mill je vjerovao da je rodna ravnopravnost u domainstvu preduslov za potpuni demokratsko-politiki ivot i on je po tome izuzetak meu zapadnjakim teoretiarkama/ima demokratije (ackelsberg, shanley, 11). Feminizam kao pokret nastao je u devetnaestom stoljeu dakle, u isto ono vreme kada i strogo regulisan sistem privatnog i javnog u ijim okvirima jedino postaje mogue razumeti poloaj mukarca i ene (zaharijevi 2010: 11). Osim toga, u devetnaestom stoljeu u engleskoj nastupa viktorijansko doba koje pogorava diskriminaciju ena nameui im norme pristojnosti i ponaanja koje su bile jo represivnije. Obino kada se govori o prvom valu feminizma misli se na feministiko djelovanje tokom devetnaestog stoljea i poetkom dvadesetog. Feministiko djelovanje tog doba poklapalo se sa borbom za pravo glasa, odnosno sufraetskim pokretom, borbom za pravo na jednako obrazovanje i uee u javnom ivotu. u najveoj mjeri bile su fokusirane na politiko djelovanje, meutim, da bi postigle rezultate morale su raditi na promjeni drutva, odnosno napraviti prepravke postojeih postavki drutva. tako su poele da ukazuju na psiholoke kategorije, probleme svakodnevnih odnosa meu spolovima koji se perpetuiraju i ostavljaju drutveni status quo, impregniran patrijarhalnim nasljeem i drutvenim konzervativizmom (kneevi 2006: 13). ideje prosvjetiteljstva su dale mnoga polazita za feministiku borbu: sloboda, jednakost, razum, prava. nakon prosvjetiteljstva, ideje Francuske revolucije su pokret osnaile. nakon to su mukarci prvi put dobili pravo glasa u osamnaestom stoljeu u velikoj britaniji, ene su prvi put dobile pravo glasa 1893. godine na novom zelandu. u vicarskoj, na primjer, to se dogodilo tek 1971. godine.
prvi val feminizma koncipiran je kao borba za prava svih ena. Meutim, za koje se ene on zapravo borio? da li se mogao boriti u ime ene kao takve na ta, bez sumnje, ak i danas, polae pravo, ako je bilo ena koje nisu bile dovoljno ene, ba kao to ni svi ljudi nisu bili dovoljno ljudi (zaharijevi 2010: 11)? borbu su vodile i teoretizirale feministice koje spadaju u privilegiranu grupu bijelih, zapadnih ena koje su uglavnom bile obrazovane. sredinom dvadesetog stoljea javlja se potreba suprotstavljanja neravnopravnosti, patrijarhatu, diskriminaciji i seksizmu iz razliitih pozicija. u tom periodu poinju izranjati lezbejski, crnaki, liberalni, socijalistiki, radikalni i mnogi drugi feminizmi.
drugi val feminizma

dvadeseto stoljee obiljeeno je svjetskim ratovima koji su dvostruko utjecali na feministiki pokret. s jedne strane, poevi od prvog svjetskog rata ene su masovno poele raditi u fabrikama i na ostalim pozicijama na kojima vie nije bilo dovoljno mukaraca. s druge strane, ensko pitanje se zanemaruje u mnogim zemljama zbog prevladavajuih ratnih problema. Mnoge ene su radile za vojsku i prijavljivale se za borbu, naroito u drugom svjetskom ratu. po zavretku ratova, poetkom ezdesetih godina, raa se drugi val feminizma ije osnovne ideje i djelovanja imamo i danas. drugi val postoji paralelno sa takozvanim treim valom. nakon to su u veini zapadnih zemalja ene dobile politika prava, fokus feministike borbe usmjeren je na pitanje zastupljenosti u politikoj sferi. drugi val feminizma polazi od pretpostavke da su politika i kulturna prava do te mjere povezana da je nemogue postii politiku ravnopravnost ako ne doe do problematiziranja privatnog/linog i kulturnog. period na koji se obino misli pod pojmom drugi val feminizma odnosi se na ezdesete, sedamdesete i osamdesete godine dvadesetog stoljea. bio je to period enskog oslobodilakog pokreta u kojem su ene insistirale na obraunavanju sa stvarnim nejednakostima i diskriminacijom, jer se pokazalo da formalno dobivanje odreenih prava u praksi nije mnogo doprinijelo promjeni njihovog poloaja. prvi val bio je usmjeren na inkluziju ena u ve postojei drutveni sistem, dok je drugi val tvrdio da inkluzija nije dovoljna jer su postojei sistemi patrijarhalni i seksistiki
te ih prvo treba dekonstruirati i tek onda, na novim temeljima, graditi ravnopravnost. drugi val svoja polazita nalazi u idejama simon de beauvoir i betty Friedan koje su sredinom stoljea pisale o do tada neprihvatljivim temama seksistikom drutvu, ugnjetavanju ene, privatnom ivotu ene itd. de beauvoir je dala pregled pozicije ene kao drugog, postavila je neka od kljunih pitanja zato je poloaj ene takav kakav jeste te se njeno djelo Drugi spol smatra jednim od najznaajnijih djela feministike teorije. betty Friedan je ezdesetih godina pisala o privatnom, linom ivotu ena i prvi put otvorila pitanje intimnog ivota, svakodnevnice i zadovoljstva ena. u svom poznatom djelu enska mistinost iz 1963. godine tvrdi da je privatni ivot ena ispolitiziran i da u potpunosti oslikava strukturu moi koja postoji u drutvu. poznati feministiki slogan lino je politiko poinje se koristiti sedamdesetih godina kada se budi svijest o tome da se stvari u privatnoj sferi nee nikada promijeniti ako se o njima ne bude govorilo u javnosti. kate Millett u Seksualnoj poli tici iz 1969. godine problematizira pojmove spola i roda te kulturnim i drutvenim normama pripisuje odgovornost za neravnopravnost spolova. Ona takoer poziva na seksualnu revoluciju koja treba zahtijevati ukidanje tradicionalnih seksualnih ogranienja i tabua, naroito onih koji naruavaju patrijarhalni, monogamni brak: homoseksualnost, predbrane i vanbrane spolne odnose itd. (Millett, 62). Millett tvrdi da je patrijarhat toliko sveprisutan u drutvu da je postao vie obiaj nego politiki sistem. iako su feministice drugog vala insistirale upravo na kritici institucije patrijarhata, opet se postavlja pitanje da li su stvarno djelovale u ime svih ena i da li je to uope mogue. krajem ezdesetih godina sa prvim lgbttiQ aktivistikim istupima, poinje da se razvija i gej-lezbejska teorija u okviru feministike, te time na izvjestan nain najavljuje promjene koje e donijeti trei val.
Trei val feminizma

trei val feminizma javlja se devedesetih godina prolog stoljea kao reakcija na ono to feministice tad smatraju manjkavostima drugog
vala. smatrale su da je glavni nedostatak drugog vala esencijalistiko posmatranje ene koje nije u obzir uzimalo razliita enska iskustva koja su proeta razliitim kulturnim, klasnim i rasnim karakteristikama. trei val se fokusira na razliku, dekonstrukciju i odmicanje od centra (tj. bijele, obrazovane ene srednje klase) (Coleman 2009: 9). termin trei val prvi put je upotrijebila rebecca Walker 1992. godine, crnkinja biseksualka. teoretiarke devedesetih, a i kasnije, rade na irenju fokusa feminizma jer smatraju da su dosadanji pokreti ipak najvie zagovarali prava i status heteroseksualnih bjelkinja. historijski gledano, feministiki pokret je djelovao u korelaciji sa abolicionistikim pokretom u sjedinjenim amerikim dravama, kampanjom protiv seksualnog zlostavljanja i nasilja te gej i lezbejskim (kasnije lgbttiQ) pravima (ackelsberg/shanley 2008: 14). trei val takoer kritizira postavljanje zapadne ene kao norme za sve ostale ene. ene iz treeg svijeta i zemalja u razvoju pobunile su se protiv nametanja teorije i prakse zapada kao jedinih moguih rjeenja. drugi val se ipak u velikoj mjeri zasnivao na heteronormativnom drutvu, a lezbejke, kao i druge nepodobne ene su marginalizirane te su im se nudila gotova rjeenja. iako ne smijemo podcijeniti rezultate i postignua feministica prvog i drugog vala, neophodno je i dalje raditi na raslojavanju problematike poloaja ena tako da se obuhvate sva razliita iskustva ena koja u drutvima postoje. ne smijemo se zavaravati da feminizam oznaava slobodu da ena ima pravo izabrati kako e ivjeti (Coleman 2009: 11), jer ta sloboda predstavlja puki privid za sve ene osim nekolicine privilegiranih. trei val feminizma donio je dekonstrukciju zapadne misli i ustaljenih feministikih koncepata.
Queer teorija
u zapadnom drutvu rod podrazumijeva binarnu podjelu ljudi i drutvenih praksi u dvije kategorije koje se ak konstruiraju kao suprotne (beasley 2005: 11). poststrukturalistika misao i teoretiari/ke s kraja dvadesetog stoljea predstavljaju izazov ovom poimanju jer nastoje da razbiju kategoriju roda i politike identiteta, definirajui koncept fluidnih identiteta. poetak otvorenog suprotstavljanja binarnosti i heteroteorija, terminologija i identiteti | 37
normativnom drutvenom ureenju poinje sa gej i lezbejskim pokretom. esto se kao poetak ovog pokreta uzimaju stonewall neredi koji su se dogodili u new Yorku 1969. godine i koji su zapoeli borbu za prava osoba drugaije seksualne i rodne orijentacije. poetak razvoja gej i lezbejskog pokreta poklapa se sa drugim valom feminizma koji je uveliko doprinio poimanju seksualnosti kao kljune u konstrukciji roda i odravanju nejednakih rodnih odnosa. lezbejska feministika misao drugog vala radila je na analizi i kritici obavezne heteroseksualnosti i heteroseksizma (Coleman 2009: 7). gej i lezbejski pokreti borili su se za ostvarivanje jednakih graanskih prava i graanskog statusa, koja su ukljuivala pravo na privatnost, borbu protiv stambene i radne diskriminacije, ukidanje zakona o antisodomiji, pravno priznavanje istospolnih partnerskih zajednica ili braka, eliminaciju predrasuda o roditeljima koji su gejevi ili lezbejke u odreivanju skrbi nad djetetom, ukidanje zabrane usvajanja djece itd. (ackelsberg/shanley 2008: 19). slino pokretu za ravnopravno ukljuivanje ena u sve sfere drutva, prvobitni ciljevi gej i lezbejskog pokreta fokusirali su se na potpunu inkluziju u sve drutvene strukture. dolaskom treeg vala feminizma, fokus se mijenja i pomjera ka dekonstrukciji drutva kao patrijarhalnog, heteronormativnog ureenja u koje lgbttiQ pripadnici/e ne ele da budu inkorporirani/e jer je vrijeme pokazalo da ak i u zemljama u kojima su steena sva graanska prava, diskriminacija nije iskorijenjena. devedesetih godina dvadesetog stoljea raa se queer teorija koja problematizuje koncept roda i rodnih identiteta, proirujui fokus djelovanja na sve mogue seksualnosti koje pruaju otpor drutvenim konstruktima. najznaajnija teoretiarka na koju se queer teorija oslanja je judith butler koja je teorijom o performativnosti problematizirala esencijalizam koncepta roda. butler smatra da mi rodom ne postajemo, ve rod performativno izvodimo kroz ponavljanje odreenih radnji (butler 2007: 185). iako se pod pojmom rodnih studija obino smatraju studije feminizma i studije maskuliniteta (beasley 2005: 17), u posljednjih pedesetak godina vidimo razvoj tree kategorije queer studija koji propituju tradicionalne koncepte.
Na kraju...
Osnovni cilj feministike teorije je analizirati rodne odnose s ciljem da se kritiki distanciramo od postojeih rodnih ureenja i stvorimo prostor u kojemu ih se moe prevrednovati i promijeniti (Flax 1999: 39). pomaci u tom distanciranju su spori, naroito ako uzmemo u obzir da mi uglavnom referiramo na zapadnu misao, zapadne feminizme koji proistiu iz privilegiranih drutava. upravo je kritika tog centra dovela do manjih, pojedinanih pokreta u ostalim dijelovima svijeta i meu manjim grupama u drutvima. iskustvo queer osoba ne moe biti isto u zemljama zapadne i jugoistone evrope jer drutveni uslovi nisu isti, niti je poimanje roda isto. iz tog razloga je neophodno teoriju kreirati i odnose promiljati iz perspektive okolnosti u kojima ivimo, jer je i historija feminizma pokazala da se do napretka ne moe stii nametanjem rjeenja nastalih u drugaijim kontekstima.
Literatura
Martha a. ackelsberg/Mary lyndon shanley (2008): Privatnost, jav nost i mo, u Dijalog 3-4. sarajevo: Centar za filozofska istraivanja anubih. Chris beasley (2005): Gender and Sexuality. london: sage publications. judith butler (2007): Gender Trouble. new York/london: routledge. nancy F. Cott (1989): The Grounding of Modern Feminism. new haven: Yale university press. jenny Coleman (2009): An Introduction to Feminisms in a Postfeminist Age, u Womens Studies Journal, volume 23, number 2. new zealand: Womens studies association. jane Flax (1999): Postmodernizam i rodni odnosi u feministikoj teori ji, u linda j. nicholson (ur.): Feminizam/Postmodernizam. zagreb: liberta. ura kneevi (2006): Od feminizma do feminizma dva koraka natrag, jedan korak naprijed, ili: Feministkinje pred penzijom, u Kruh i rue br. 31. zagreb: enska infoteka. kate Millett (1969): Sexual Politics. london: virago. adriana zaharijevi (2010): Postajanje enom. beograd: rekonstrukcija enski fond.
Marija Savi
SEkSUaLNa OrIjENTacIja I rOdNI IdENTITET

Pol i rod
napraviti jasnu razliku izmeu termina pol i rod vano je radi boljeg razumevanja identiteta kao i psiholokih procesa kroz koje prolaze lezbejke, gejevi, biseksualne, transrodne, interseksualne i queer (lgbtiQ) osobe. Pol (eng. sex) je bioloka kategorija koja deli osobe na enske i muke. Ova podela odnosi se na odreenje koje dobijamo pri roenju, prvenstveno na osnovu izgleda i strukture spoljanjih polnih organa, ime se utvruje da li je roena muka ili enska osoba. na taj nain, odmah po roenju postajemo izloene/i razlikovanju u tradicionalnom i kulturolokom smislu, odnosno, sa devojicama i deacima se ni u jednom drutvu ne postupa isto. sve ono to drutvo pripisuje odreenom polu, ali i mi sami, karakterno i pojavno pripisujemo sopstvenom polu, odnosi se na rod. Rod (eng. gender) se moe razumeti i kao drutvena i kao individualna kategorija. rod se prvenstveno odnosi na drutveno odreenje mukih i enskih rodnih uloga. u isto vreme, rod je i individualna kategorija jer se odnosi i na sopstveni doivljaj linog identiteta i izraavanja (rodni identitet), koji moe da bude u skladu sa drutvenim normama dodeljenim odreenom polu, ali ih moe i prevazilaziti ili negirati. rod se zapravo odnosi na shvatanja, objanjenja, ponaanja, pretpostavke, radnje koje stvaraju razlike izmeu mukaraca i ena. Rodno izraavanje ostvaruje se kroz uloge, oekivanja, norme, odeu, nakit, minku, govor tela. rodu se pripisuju razliita znaenja i mogunosti u zavisnosti od razliitih istorijskih i drutvenih perioda, a zajednika karakteristika svih perioda i kultura jeste dominacija mukog pola/roda u odnosu na enski. svako od nas kroz ivot konstantno uestvuje u
formiranju sebe i drugih kao ena i mukaraca, a na osnovu iskustava odrastanja i socijalizacije. itav proces formiranja osobe kao muke ili enske, odnosno prihvatanja i uenja rodnih uloga, zapoinje u porodici, nastavlja se najpre kroz kolovanje, a onda i kroz sve faze i oblasti ivota. Moderno doba donelo je promene u mnogim oblastima ivota, poev od porodinih struktura, a proces globalizacije karakterie poveanje dostupnosti sve veeg broja informacija. na taj nain na stvaranje sopstvene slike o rodu utie sve vie neporodinih faktora internet, mediji, grupa vrnjaka, itd. porast broja informacija moe da ima dvojaku ulogu u sopstvenom kreiranju rodnog identiteta. s jedne strane, jaanje ovih faktora stvara bazu za postojanje vie raznolikosti u formiranju rodnih uloga i modela, odnosno, vie izbora. Meutim, problem nastaje prilikom konflikta izmeu ovih novih rodnih uloga i prethodno nauenih i drutveno prihvatljivih (tradicionalnih) modela. definisanje pola i roda koje deli osobe na samo dve kategorije naziva se binarna dihotomija. binarno shvatanje pola i roda osnov je diskriminacije jer ljude deli na dve suprotstavljene grupe kojima se pripisuju suprotne vrednosti. Ovo stanovite se zasniva na nerazlikovanju pola, roda, polnog i rodnog identiteta, kao i opte prihvaenom shvatanju rodnog izraavanja. razlikovanje pola i roda potie iz feministike teorije koja je odvojila drutveno od biolokog, insistirajui na tome da uoavamo razlike izmeu neega to je proizvod ljudskih ideja, prema tome neega to je nestalno i promenljivo, i neega to je proizvod biologije, odnosno neega to je (relativno) stabilno i nepromenljivo. naa postojanja i ivotna iskustva direktan su dokaz da niti pol niti rod nisu pojmovi koji se mogu svesti na binarni model (poti/urkovi/hodi: 2010).
Seksualna orijentacija
Seksualna orijentacija je jedna od etiri komponente seksualnosti. preostale tri komponente su: bioloki pol, rodni identitet (biti muko ili ensko
ili neto tree u psiholokom smislu), i drutvene rodne uloge (drutveno propisane norme ponaanja za pripadnice/ke enskog ili mukog pola). seksualna orijentacija se najee definie kao emotivna i seksualna privlanost prema osobama odreenog pola. Meutim, ovakva definicija dosta pojednostavljeno objanjava seksualnu orijentaciju i izjednaava je sa seksualnim ponaanjem, to u teorijskom smislu predstavlja samo jednu od tri dimenzije koje ine seksualnu orijentaciju (tulhofer 2004): 1. seksualno ponaanje: odnosi se na pol/rod seksualnih partnerki/ partnera; 2. privlaenje, erotski interes, seksualne fantazije: odnose se na pol/ rod osoba koje nas emotivno i erotski privlae; 3. seksualni identitet: nain na koji pojedinka/pojedinac definie sopstvenu seksualnost. Ove tri dimenzije koje ine seksualnu orijentaciju mogu biti u razliitim odnosima i mogu se vie ili manje preplitati. u nekim sluajevima se ne preklapaju iz razliitih razloga. jedan od tih razloga moe biti nespremnost za prihvatanje sopstvene neheteroseksualne orijentacije zbog drutvene stigmatizacije istopolno orijentisanih osoba. u takvim sluajevima ne moemo odrediti seksualnu orijentaciju na osnovu pola/roda seksualnih partnerki/a, odnosno seksualnog ponaanja. takav primer je, recimo, ena koja sebe identifikuje kao lezbejku, ali nikada nije imala emotivnih i/ili seksualnih iskustava sa drugim enama. Ovo nije tako retka pojava u izuzetno homofobinim drutvima kakva su naa. u navedenom sluaju, ova ena sebe cenzurie i negira, ona ak pokuava da zadovolji drutvene zahteve, pa moe odluiti da stupa u heteroseksualne odnose, ili pak da uopte nema partnerske odnose, a sve zbog straha od osude i odbacivanja sredine u kojoj ivi. dakle, u ovom sluaju lezbejski identitet ine poslednje dve dimenzije seksualne orijentacije: emotivna/seksualna privlanost i seksualni identitet. drugi primer je kategorija mukaraca koji imaju seks sa mukarcima - MSM (eng. men who have sex with men), bez obzira kako se
identifikuju. naime, mnogi mukarci biraju da ne prihvate homoseksualnost ili biseksualnost iz razliitih razloga. izraz MsM nastao je 1990-ih od strane strunjaka iz oblasti medicine, kako bi se prouavalo irenje seksualno prenosivih infekcija meu mukarcima koji imaju seksualne odnose s mukarcima, bez obzira na njihov identitet. pojmovi MsM i gej odnose se na razliite stvari: seksualno ponaanje i drutvene identitete. pojam MsM nije identitetska kategorija i odnosi se na seksualne aktivnosti meu mukarcima, bez obzira na to kako se identifikuju. s druge strane, pojam gej se posmatra ire i odnosi se na drutveno-kulturni identitet. dakle, neheteroseksualni mukarci mogu se identifikovati sa gejevima ili biseksualnim mukarcima, ali ne moraju uvek imati potrebu za kolektivnim identitetom. dakle, kada je re o seksualnoj orijentaciji MsM populacije, govorimo o preplitanju prve i druge komponente seksualnosti: seksualnog ponaanja i privlaenja, ali bez upliva tree dimenzije - seksualnog identiteta. postoji jo mnogo primera koji pokazuju sloenost naina na koje se dimenzije seksualne orijentacije mogu preklapati i/ili kombinovati: mukarci koji ive u heteroseksualnom braku a samo povremeno imaju seks sa drugim mukarcima, onda one/i koje/i se identifikuju kao lezbejke ili gejevi iako povremeno imaju seks sa osobama suprotnog pola, itd. poslednja dimenzija seksualni identitet nam govori o vanosti samoodreenja. i zaista, svaka/o od nas je bezbroj puta u ivotu sebi postavila/o pitanje: Ko sam ja?
Identiteti na osnovu seksualne orijentacije

ako uzmemo u obzir uobiajenu definiciju seksualne orijentacije kao seksualne i/ili emotivne privlanosti prema osobama odreenog pola/ roda, ljude moemo podeliti u etiri kategorije: heteroseksualne osobe: osobe koje emotivno i seksualno privlae osobe suprotnog pola/roda; lezbejke: ene koje emotivno i seksualno privlae druge ene; gejeve: mukarce koje emotivno i seksualno privlae drugi mukarci;
biseksualne osobe: osobe koje emotivno i seksualno privlae osobe oba pola/roda. veina ljudi se(be) moe bez problema identifikovati u okviru jednog od etiri navedena varijeteta seksualne orijentacije. Meutim, ukoliko elimo preciznije da opiemo osobe koje stupaju u emotivne i/ili seksualne odnose sa osobama istog pola/roda, da odgovorimo na pitanje ko su te osobe, nailazimo na problem, jer je injenica da je svaki individualni sluaj po neemu autentian i drugaiji od ostalih koji pripadaju istoj kategoriji. takoe, ako se definicija seksualne orijentacije posmatra ire, odnosno ako se u nju ukljue i drugi faktori (npr. neprihvatljivost binarnog posmatranja pola/roda), onda ova klasifikacija ostaje nedoreena. tako zastupnici queer teorije prevazilaze politike identiteta i binarne koncepcije pola/roda, pa se u okviru ovih teorija spominje i panseksualna ili omniseksualna orijentacija - emotivna i seksualna privlanost prema osobama bez obzira na pol i rod. pored toga, sve ee se govori i o aseksualnosti kao jednom od varijeteta (ne) seksualne orijentacije. kako je na samom poetku borbe za ostvarivanje lezbejskih i gej prava bilo vano prihvatiti lezbejski ili gej identitet, odnosno stvoriti neku vrstu zajednikog, kolektivnog identiteta, kako bi se stvorila platforma za politiku borbu, oni su na neki nain poprirodnjeni. sa druge strane, heteroseksualnost, kao dominantna seksualnost, uglavnom je neproblematizovana, neprimetna, samo-oigledna, tj. oduvek prirodna, a istopolna orijentacija se uobiajeno posmatra kao izvedena i manje razvijena forma heteroseksualnosti. nekada se u psiholokom smislu homoseksualnost objanjavala kao faza istraivanja vlastite seksualnosti tokom adolescencije. takoe, poznat je i odnos crkve/drave prema definiciji porodice, te shvatanje istopolnih partnerstava/porodica nelegitimnim. na taj i sline naine heteroseksistike strukture moi koje privileguju rodnu asimetriju, polnu reprodukciju i patrijarhalni nukleus porodice vre represiju nad neheteroseksualnim identitetima. za lezbejke i gejeve zajedniki je njihov istopolni seksualni objekat, tj. njihova seksualnost i ona predstavlja osnovu stvaranja kolektivnog identiteta kao uslov za politiku borbu. sa druge strane, ponekad se deava da su takvi kolektivni identiteti zateorija, terminologija i identiteti | 45
tvoreni, to se najee javljalo i jo uvek se javlja u lezbejskom pokretu. naime, lezbejski identitet podrazumeva enu koju emotivno i seksualno privlae druge ene i esto su neke lezbejke odbacivale i diskriminisale one ene koje preispituju i problematizuju pitanje roda, navodei svoje lezbejsko iskustvo kao jedini pravi uslov za politiku borbu za lezbejska prava i osporavajui pravo drugih da govore o lezbejskim ljudskim pravima. na taj i sline naine do izraaja dolaze ogranienosti identiteta, ali i zatvorenost marginalizovanih grupa i prenoenje sistema diskriminacije meu ve diskriminisanima.
rodni identiteti
rodni identitet se odnosi na lini doivljaj sebe kao mukarca, ene ili neeg treeg. ukoliko se vratimo na prethodno opisano objanjenje pola, odnosno roda, shvatiemo da nije dovoljno deliti sve ljude na samo dve kategorije muku i ensku, zbog postojanja brojnih varijacija koje se nalaze izmeu (ili izvan) ova dva suprotstavljena kraja, odnosno izmeu mukog i enskog. pored tradicionalnih, enskih i mukih, postoje razliiti rodni identiteti: transrodne osobe (eng. transgender): osobe iji rodni identitet i/ili rodno izraavanje nisu u skladu sa tradicionalnim i nametnutim rodnim ulogama i normama. transrodnost predstavlja ambrelu za razliite identitete koje obuhvata: transseksualne osobe, transvestite, drag queen, drag king, itd (saznaj vie poti 2003); transeksualne osobe: osobe koje imaju elju i potrebu da promene svoj pol ili su delimino ili u potpunosti modifikovale svoje telo kako bi uskladile svoj polni/rodni identitet i oseaj sebe sa fizikom pojavom svog tela. Modifikovanje, odnosno prilagoavanje tela stvarnom linom doivljaju podrazumeva hormonalnu i fiziku terapiju i/ili hirurke intervencije; interseksualne osobe: osobe roene sa polnim i reproduktivnim organima koji se ne mogu definisati kao enski ili muki. tradicionalno, odreenje pola vri se na osnovu prisustva ili nedostatka penisa. ukoliko se dogodi da spoljanji polni organi nisu jasno definisani, utvruje se poremeaj. ranije se ovakav poremeaj nazivao
hermafroditizmom, a danas je prihvatljiviji naziv interseksualnost. u takvim sluajevima obino se vre medicinske intervencije kako bi se osobi dodelio muki ili enski pol. uzroci interseksualnosti ukljuuju: hromozomske i genetske atipinosti, in utero izloenost embriona spolnim hormonima proizvedenim od strane majke ili koje majka unosi u svoje tijelo, te nasumine razvojne varijacije. budui da je spolni razvoj veoma kompleksan, do atipinosti spolnog razvoja moe doi tokom mnogih stadija ljudskog razvitka, od zaea do kraja puberteta (jelena poti/svetlana urkovi/amir hodi 2010). dakle, moemo da zakljuimo da je i pol neto to nam je odreeno mnogo pre nego to smo mi mogli bilo ta da odluimo po tom pitanju; queer osobe - mada je pitanje queera kao identiteta problematino, s obzirom da niz queer teoretiara/ki upravo rade na razgradnji postojeih identiteta. razlikovanje ovih identiteta moe, ali ne mora imati veze sa njihovom seksualnom orijentacijom, odnosno seksualna orijentacija transrodnih, transeksualnih, interseksualnih i queer osoba moe biti razliita, bez obzira na promene ili trenutno stanje njihovog polnog/ rodnog shvatanja sebe.
Queer - naputanje politike identiteta

postoji toliko razliitih objanjenja pojma queer da slobodno moemo rei da svako moe odrediti sam za sebe definiciju queera. u mainstream kulturi koristi se kao ambrela termin za oznaavanje raznolikosti identiteta unutar lgbti zajednice, ali i za druge razliitosti koje prevazilaze heteronormativni sistem aseksualne i autoseksualne osobe ili osobe ija je seksualna praksa razliita od dominantne seksualnosti bez obzira na seksualnu orijentaciju (poliamorija, bdsM odnosi, osobe koje ne prihvataju binarnost polova). Meutim, queer se ne odnosi uvek na identitete, ve moe da podrazumeva i radikalnu politiku koja uvia povezanost svih vidova represije, nasuprot usko usmerenoj politici identiteta4. Queer
4 vie na ovu temu pronaite na www.queerbeograd.org.
je nastao iz bunta, prisvajanjem ovog termina od strane lgbt osoba, a ije izvorno znaenje predstavlja uvredljiv naziv za njih (eng. queer nastran, udak i sl.). Queer teorija je nastala 90-ih godina prolog veka i razvila se iz lezbejskih-gej studija, koje takoe predstavljaju relativno novu disciplinu nastalu desetak godina ranije, a koja se razvila iz feministikih studija i feministike teorije. identitet je neto to je jedinstveno za svaku/svakog pojedinku/pojedinca, neto to ini sutinu naeg sopstva, te je (relativno) stabilna i nepromenljiva kategorija. Queer, meutim, obeleava kontinuitet identiteta. dok su lezbejski i gej pokreti naglaavali pojam politika identiteta, jer su identitet shvatali kao preduslov za politiku borbu, queer teorija i aktivizam preispituju ove politike, pre svega zbog ogranienja kategorijama identiteta, naglaavajui znaaj samodefinisanja i politike borbe iz pozicije line identifikacije. pojednostavljeno se moe rei i da se nastanak queer pokreta vezuje za promenu iz politike koja se zalagala za postizanje jednakosti lgbt osoba u drutvu, ka politici koja se zalae za potovanje razliitosti, bez obzira da li je ona razumljiva ili ne. dok, sa jedne strane, queer oznaava odbacivanje identiteta kao neeg stabilnog i prirodnog, sa druge strane oznaava drugaiju vrstu identiteta koji je konzistentan i samoidentian. Moe se rei da prevazilazi lezbejski i gej identitet zbog njihove identifikacije sa zajednicom, odnosno kolektivnog identiteta, ali i zbog ukljuivanja svih onih seksualnih i politikih identifikacija koje nisu uzete u obzir kao normalne, nisu poprirodnjene i ne mogu se svrstati u neki od zatvorenih lgbti ili heteroseksualnih identiteta. kao to vidimo, queer obuhvata skoro beskonano mnogo seksualnih identiteta, praksi i politika to ukazuje na isticanje liberalnog pluralizma. Queer podstie pregovaranje o konceptu identiteta, promiljanje identiteta, kritike, to je nestabilna kategorija koja ni ne eli da se stabilizuje, ve je u stalnom preispitivanju i konstruisanju, a u cilju otvaranja prostora za kreativnost i raznolikost u borbi protiv svih vidova opresije. ukazuje na otvaranje prostora za svaku osobu da se samodefinie i izraava, kao i na dozvolu mogunosti nedefinisanja, ak i onda kada nam nisu potpuno jasne samodefinicije drugih. Otvoren odnos prema
drugima je prirodno stanje i donosi mir i zadovoljstvo sebi i drugima, a to je mogue jedino uz shvatanje i prihvatanje razliitosti. da bi se to postiglo potrebno je uvek krenuti od sebe, pomeriti svoje granice i otvoriti prostore za prihvatanje i uenje, kako bismo mogle/i zahtevati isto to i od drugih.
Literatura
jelena poti (2003): Razumijevanje transrodnosti, u Zarez. Dvotjed nik za kulturna i drutvena zbivanja, (http://transserbia.org/index. php?option=com_content&view=article&id=18:razumijevanje-trans rodnosti&catid=13:transrodnost&itemid=29) jelena poti/svetlana urkovi/amir hodi (2010): LGBTIQ vje banka: O spolu, rodu, seksualnoj orijentaciji i seksualnosti. sarajevo: udruenje Q. aleksandar tulhofer (2004): Uvod u razumijevanje seksualne orijentacije, u tea nikoli (ur.): Kako se orijentiemo? Studija o seksualnoj orijen taciji. beograd: deve.
Masha Durkali
QUEEr TEOrIja I FOUcaULT5

O queer teoriji
termin queer je prvi put upotrijebila feministika teoretiarka teresa de lauretis u specijalnom broju feministikog asopisa Differences objavljenog u ljeto 1991., pod nazivom Queer Theory: Lesbian and Gay Sexualities, to je ujedno oznailo i zaetak razvoja queer teorije. Queer teorija je ula u kritike diskusije kao antiesencijalistiki termin usmjeren na kritiku samorefleksiju unutar gej i lezbijskih intelektualaca i dola je u istu ravan sa drugim oblicima postmodernog teoretiziranja. (Malti-douglas 2007: 1236) iako se de lauretis, tri godine nakon uvoenja fraze queer teori ja kao kritiki razornog termina za kojeg se nadala da e inaugurirati novu samorefleksivnost u lezbejskim i gej studijama, javno odrekla ovog termina kao konceptno prazne kreacije izdavake industrije (de lauretis: 1994), termin je ostao prihvaen kao fundamentalna kritika identiteta, ili kako kae teoretiarka annemarie jagose, kao nain upiranja u neto to je ispred bez znanja o tome u ta tano upiremo (annemarie jagose: 1996). kao kategorija koja se jo uvijek izgrauje, termin queer nema finalnog znaenja, te nudi ono to jagose definira kao ambivalentno uvjeravanje u nezamislivu budunost (annemarie jagose: 1996). Queer teorija i queer studije datiraju od kraja 90-tih te od poetka 2000-tih, a queer pristupi su nastali iz ranijih gej i lezbejskih studija,
5 tekst predstavlja odlomak diplomskog rada autorice, koji je pod naslovom Tretman queer populacije u medijima pod pritiskom ideolokih utjecaja 2010. godine, pod mentorstvom profesora asima Mujkia, odbranila na Fakultetu politikih nauka u sarajevu.
feministike teorije koja je preispitivala unitarnu prirodu kategorija ena i ene, te poststrukturalistike teorije, posebno one Michela Foucaulta (Historija seksualnosti), dekonstruktivizma jacquesa derride, psihoanalize jacquesa lacana, te izazova marksizma i psihoanalize gillesa deleuzea i Felixa guattarija. dok gay i lezbijske studije u veem dijelu ovise o pretpostavci da lezbijski i gej identiteti postoje transhistorijski, queer teorija (nakon Foucaulta) naglaava da je ono to posjeduje seksualnost moderna implementacija, te da su tijela i zadovoljstva drugaije organizirana u prolosti (Malti-douglas 2007: 1237). Queer teorija takoer prepoznaje da je konstruiranje svih seksualnih razliitosti oko homo/hetero binarnosti iskljuilo mnoge mogunosti i da su se same gej i lezbejske studije proirile na prihvatanje biseksualnih, transrodnih i interseksualnih iskustava. judith butler smatra da mo queera lei upravo u injenici da njegove granice nisu unaprijed odreene, da on ne imenuje neki stabilni entitet, nego je konstantno u procesu redefiniranja. uopeno, queer teorija definira i preispituje norme po kojima drutva konstruiraju dominantne seksualnosti te razmatra ono to je iskljueno queer normama. u tom kontekstu, queer stremi ka dekonstruiranju svih formi kategorija identiteta, s posebnim osvrtom na strategiju denaturalizacije u kontekstu seksualnih i rodnih identiteta definiranih u binarnim terminima. Queer takoer nastoji promijeniti razumijevanje ire definiranih koncepata subjektivnosti, identiteta i sociopolitikih uvjeta. Queer kritika modela teorije i politike baziranih na identitetu bilo da su definirani s obzirom na rod, seksualnost, rasu, etnicitet, rasu, godine ili mogunost obino je praena konstruktivnim naglaskom na multiplicitet, nestabilnost i fluidnost. umjesto konceptualiziranja identiteta kao fiksnih, stabilnih i unitarnih, queer teoretiari u prvi plan stavljaju kontekstualnu i neizvjesnu, stoga privremenu prirodu bilo kojeg oblika identifikacije, ukljuujui i one opozitne forme seksualne i rodne identifikacije koje su obino sadrane u akronimu glbt (gay, lesbian, bisexual, transgender) (Malti-douglas 2007: 1236).
no, moda je najbolju definiciju queera dala eve kosovsky sedgwick, koja na pitanje ta je queer?, dijelom odgovara: eksperimentalne lingvistike, epistemoloke, reprezentacijske, politike avanture vezane za mnoge od nas koji smo povremeno ponukani da sami sebe opiemo kao (izmeu ostalog) napadne ene, radikalne vile, fantaziste, klonove, dame u smokinzima, feministike ene ili feministike mukarce, masturbatore, dive, transseksualce, tetkice, mukarce lezbijke, lezbijke koje spavaju s mukarcima ili... ljude koji su u stanju da uivaju, ue ili se identificiraju s takvima (segal 2006: 161).
Foucault: Mehanizmi seksualne represije, scientia sexualis i bio-mo u modernom drutvu

Michel Foucualt, roen 15. oktobra 1926. (umro 25. juna 1984.), francuski filozof, sociolog i historiar, bio je profesor na Collegeu de France, te na univerzitetima u buffalu i berkeleyu, California. najvie se fokusirao na kritiku drutvenih institucija, ali je jedan od najveih doprinosa dao promiljanju ljudske seksualnosti, zbog ega je postao jedan od utemeljitelja i prethodnika queer teorije prije njene pojave. autor je kapitalnog trotomnog djela Historija seksualnosti. prvi i najpoznatiji tom, Volja za znanjem, objavljen je u Francuskoj 1976., te se fokusirao na posljednja dva stoljea i funkcioniranje seksualnosti kao moi povezane sa pojavljivanjem scientie sexualis i bio-moi na zapadu. druga dva toma, Upotreba uivanja i Skrb o sebi bavila su se ulogama seksa u grkom i rimskom drutvu. Oba su objavljena 1984., prije nego to je Foucault umro. Foucaultov doprinos poimanju ljudske seksualnosti dragocjen je zbog promjene promiljanja najtabuiziranije teme u drutvu. Foucault naglaava da je drutvo dugo podravalo viktorijanski reim, koji nama dominira i danas. zato slika britanske nepristupanosti ukraava nau ogranienu, nijemu i licemjernu seksualnost (Foucault 1978: 3). referirajui se na viktorijanski period, Foucault podsjea da je porodica seks premjestila iskljuivo u etiri zida spavae sobe te mu dodijelila ekskluzivnu funkciju reprodukcije. Foucault smatra da se moderno drutvo nije oslobodilo ovog utjecaja te sugerira da se odreeni napredak desio
zahvaljujui Freudovom radu, ali uz pratnju brojnih mjera predostronosti da se seks zadri u diskretnom prostoru. upravo do Freuda, naglaava Foucault, diskurs intelektualaca i teoretiara o seksu nije prestao kriti glavni predmet svoga diskursa (Foucault 1978: 53). represija povezuje mo, znanje i seksualnost, a Foucault je miljenja da se toga ne moemo osloboditi bez transgresije zakona, ukidanja zabrana, promjene govora, ponovnog uspostavljanja zadovoljstva te nove ekonomije u mehanizmima moi. toliko je procedura bilo namijenjeno izbjegavanju nepodnoljive i opasne istine o seksu. (Foucault 1978: 53). zbog toga, smatra Foucault, treba da proglasimo diskurs koji kombinira revnost za znanjem, odlunost da promijenimo zakone te udnju za ugodom (Foucault 1978: 7). Foucault poentira: ako je toliko stimulacija i mehanizama ograniavanja bilo potrebno kako bi se govorilo o seksu, to je zato to je vladala odreena fundamentalna zabrana; samo definitivne nunosti ekonomski pritisci, politike potrebe su bile u stanju da maknu ovu zabranu i otvore nekoliko pristupa diskursu o seksu, ali one su bile ograniene i paljivo kodirane; toliko prie o seksu, toliko nepopustljivih mehanizama koji su inili da se o njemu govori ali pod strogim uslovima: zar to ne dokazuje da je bio predmet tajne, i to je jo vanije, da jo uvijek postoji pokuaj da ostane tako? (Foucault 1978: 34). uz mnogobrojne diskurse o seksu nastalo je i mnotvo legalnih sankcija koje su se primjenjivale ak i u sluaju manjih perverzija. seksualna nepravilnost se pripisivala mentalnim bolestima, seksualni razvoj se definirao od djetinjstva do starosti, prouavale su se sve mogue devijacije, ustanovljene su pedagoka kontrola i medicinski tretmani, te je tako nastao sistem kontrole proet gnuanjem nad seksom. Meutim, Foucault se pita nije li sva ova panja zapravo motivirana brigom da se osigura populacija, da se reproducira sposobnost za rad, da se vjenom odri forma drutvenih relacija: ukratko, da se konstituira seksualnost koja je ekonomski korisna i politiki konzervativna? (Foucault 1978: 36-37). porast populacije desio se u 19. i 20. stoljeu, a tako se desila
i disperzija seksualnosti, jaanje njihovih formi te pojava perverzija. naa epoha je inicirala seksualne heterogenosti (Foucault 1978: 37). Foucault objanjava da su do kraja 18. stoljea seksualnim praksama upravljali kanonsko pravo, kranski pastoral i graansko pravo. seks mua i ene bio je podloan pravilima i preporukama brak je bio najvei fokus ogranienja, i pod stalnim nadzorom, te se, u sluaju nedostataka, morao pravdati javno. veliki grijesi podrazumijevali su razvrat, preljubu, silovanje, duhovni ili tjelesni incest, ali i sodomiju ili meusobnu masturbaciju. sudovi su osuivali kako homoseksualnost, tako i nevjeru, brak bez pristanka roditelja i bestijalnost. hermafroditi su dugo bili kriminalci ili potomci kriminalaca. u sri svih ovih praksi leao je strah. udna zadovoljstva bi s vremenom rezultirala niim drugim nego smru: individua, generacija, i same vrste (Foucault 1978: 54). Meutim, diskurzivna eksplozija 18. i 19. stoljea prouzrokovala je da sistem doivi dvije modifikacije. prva je bila centrifugalni pokret s aspektom na heteroseksualnu monogamiju. spektar praksi i zadovoljstava i dalje se odnosio na standard, ali se o njemu govorilo umjerenije. legitimni par, sa svojom regularnom seksualnou, dobio je pravo na vie diskrecije. s druge strane, detaljnije se poela ispitivati seksualnost djece, psihiki bolesnih mukaraca i ena, te kriminalaca, seksualnost onih koje ne privlai suprotan spol, te opsesije i manije ili napadi bijesa. bilo je vrijeme da sve ove linosti, jedva primjetne u prolosti, zakorae naprijed i progovore, da naprave teko priznanje o onome ta su. nema sumnje da su uprkos tome bili osueni; ali su ih sluali (Foucault 1978: 38-39). Foucault pojanjava da se stoga neprirodno odvaja kao specifina dimenzija u oblasti seksualnosti. novi interes za periferne seksualnosti sadravao je inkorporaciju perverzija i novu specifikaciju individua. po antikim graanskim ili kanonskim pravilima, sodomija je bila zabranjena, a poinitelj nita vie od pravnog subjekta. Meutim, tada se situacija promijenila: homoseksualac 19. stoljea postao je linost koja ima prolost i djetinjstvo, uz to to je postojao kao stil ivota, ivotni oblik i morfologija, sa indiskretnom anatomijom i mogue misterioznom fiziologijom. (...)
njegova seksualnost bila je prisutna svuda u njemu: u korijenu svih njegovih djela poto je to bio njihov skriveni i neogranieno aktivni princip; neskromno ispisana na njegovom licu i tijelu jer je to bila tajna koja se uvijek odaje (Foucault 1978: 43). Fizioloka, psihijatrijska i medicinska kategorija homoseksualnosti je konstituirana u momentu kada je karakterizirana (esej Carla Westphala iz 1870. o suprotnim seksualnim uzbuenjima moe posluiti kao vrijeme roenja), manje prema tipu seksualnih odnosa, a vie prema kvalitetu seksualne osjetljivosti, odreenom nainu izvrtanja muevnog i enstvenog u sebi. homoseksualnost se pojavila kao jedan od oblika seksualnosti kad se premjestila iz prakticiranja sodomije u vrstu interne androginije, hermafroditizma due. sodomit je bio privremena aberacija; homoseksualac je postao vrsta (Foucault 1978: 43). Foucault u treem poglavlju Scientia Sexualis pojanjava da je ova nauka bila sastavljena od izbjegavanja: zanimala se prvenstveno za aberacije, perverzije, iznimne udnovatosti, patoloke umanjenosti i morbidna pogoranja (Foucault 1978: 53). seksualnost je proizvela mogunost diskurzivne prakse koja ini scientiu sexualis. glavne odlike ove seksualnosti nisu izraz reprezentacije koja je vie ili manje iskrivljena ideologijom, ili nesporazuma prouzrokovanog tabuima; one odgovaraju funkcionalnim potrebama diskursa koji mora proizvoditi vlastitu istinu (Foucault 1978: 68). Foucault predlae sljedeu hipotezu: buroasko, kapitalistiko, industrijsko drutvo koje je nastalo iz 19. stoljea seks nije odbilo, ali ga nije ni priznalo. zapravo je proizvelo maineriju za proizvodnju istinitih diskursa o seksu. govorilo je o seksu i prisiljavalo ljude da to rade, te je formuliralo uniformnu istinu o seksu. kao da je sumnjalo da seks uva neku tajnu. (...) kao da je bilo vano da seks bude upisan ne samo u ekonomiji zadovoljstva nego i u nareenom sistemu znanja (Foucault 1978: 69-70). seks je tako postao predmet velike sumnje koja utjee na nae ponaanje i postojanje, slaba taka, univerzalna tajna, fragment tame koji svako nosi u sebi (Foucault 1978: 69-70) i strah koji nikad ne prestaje (Foucault 1978: 69-70).
Foucault ideologiju uvodi u posljednjem poglavlju prvog toma, Pravo na smrt i mo nad ivotom, referirajui se na novouspostavljenu bio-mo. Filozofija ideologa (...) je bez sumnje konstituirala apstraktni diskurs u kojem je bila potrebna koordinacija tehnika moi kako bi se konstruirala generalna teorija. zapravo se one nisu trebale spojiti na nivou spekulativnog diskursa, nego u formi konkretnih dogovora koji bi inili veliku tehnologiju moi u 19. stoljeu; upotreba seksualnosti bi bila jedna od njih i jedna od najvanijih (Foucault 1978: 140). bez bio-moi, kao neotuivog elementa kapitalizma, sam njegov razvoj bio bi nemogu. tokom razvijanja instrumenata drave, kao glavnih institucija moi, osigurano je odranje odnosa produkcije, te opstojanje ostataka anatomske i bio-politike koje su u 18. stoljeu nastale kao tehnike moi prisutne na svakom nivou drutvenog tijela. izvravale su ih najrazliitije institucije (porodica, vojska, kole, policija, zdravstvo...) koje su funkcionirale u sferi ekonomskog procesa. takoer su sluile kao faktori segregacije i socijalne hijerarhizacije, te tako garantirale i odravale dominaciju i hegemoniju. u sistemu koji je bio zasnovan na kontroli, ivot je postao predmet politike borbe. pravo na ivot, na svoje tijelo, na zdravlje, na sreu, na zadovoljenje potreba, i iznad svih pritisaka i alijenacija, pravo da ponovo otkrijemo ko smo i ta moemo biti, ovo pravo koje klasini pravni sistem nije bio sposoban shvatiti bilo je politiki odgovor na sve nove procedure moi koje nisu poticale od tradicionalnog prava na vlast (Foucault 1978: 145). uz procedure moi prirodno slijede i procedure iskljuivanja, od kojih je najoiglednija zabrana. dobro znamo da nemamo pravo sve rei, da ne moemo govoriti o svemu u svakoj prigodi, da napokon bilo tko ne moe govoriti o bilo emu. (...) Meu podruja gdje je mrea najzgusnutija, gdje su tamna polja sve brojnija, danas spada podruje seksualnosti te podruje politike: umjesto da bude prozirnim i neutralnim elementom u kojemu se seksualnost razoruava a politika pacificira, diskurs je izgleda jedno od poprita gdje oni, na povlaten nain, iskazuju neke od svojih najpogubnijih moi (Foucault 2006: 46).
kontrola diskursa postala je svakodnevnica komunikacije 21. stoljea dostupnost diskursa postala je ekskluzivnost i luksuz. Foucaulta zabrinjava uspostavljeni sistem kontrole: Ovdje se radi o prorjeivanju govornih subjekata; nitko nee dospjeti u poredak ako ne udovoljava stanovitim zahtjevima ili ako otpoetka nije kvalificiran za to. tonije: sva podruja diskursa nisu jednako otvorena i prohodna; neka su izrazito zatiena (diferencirajua), dok se druga ine otvorenima za gotovo sve vjetrove i bez prethodnog ogranienja na raspolaganju svakom govornom subjektu (Foucault 2006: 51). kada je u pitanju diskurs o queer populaciji, ovo se najbolje moe primijetiti ako se kao primjer uzme vidljivost, prohodnost i mogunost diskursa o queer populaciji u bosanskohercegovakom drutvu, bilo u medijima, bilo u politici, intelektualnoj i drutvenoj sferi... (Mada je situacija slina i u liberalnijim drutvima u kojima postoje razliiti pritisci koji utjeu na diskurs o queeru.) upravo zbog toga, Foucault je u pravu kada kae: Mi smo jo vrlo daleko od konstituiranja jedinstvenog i pravilnog diskursa o seksualnosti; moda u tome nikad neemo ni uspjeti, a moda se i ne kreemo u tom pravcu (Foucault 2006: 57), te predlae da bi studija o zabranama koje pogaaju diskurs seksualnosti sigurno pomogla rasvjetljavanju i rjeavanju ovog problema. Opisujui drutvo kao drutvo normiranja u kojem se ukrtaju norma discipline i norma regulacije (Michel Foucault 2006a: 206), Foucault poentira: Mi, dakle, ivimo u vlasti koja je preuzela brigu nad telom i ivotom ili koja je, drugaije reeno, preuzela brigu nad ivotom uopte, sa polom na strani tela i polom na strani populacije. prema tome, to je bio-vlast (Michel Foucault 2006a: 206).
Literatura
Michel Foucault (1978): History of Sexuality. new York: pantheon books. Michel Foucault (2006): Poredak diskursa (Historija seksualnosti), u hrestomatiji Modul II: Rod, ideologija, kultura. sarajevo: Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije univerziteta u sarajevu, Magistarski program gender/rodne studije. Michel Foucault (2006a): Treba braniti drutvo, predavanja na kole de Fransu iz 1976. godine, u hrestomatiji Modul IV: Rod i politika. sarajevo: Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije univerziteta u sarajevu, Magistarski program gender/rodne studije. annamerie jagose (1996). Queer Theory: An Introduction. new York: new York university press. teresa de lauretis (1994): The Practice of Love, Lesbian Sexuality and Per verse Desire. bloomington: indiana university press. Fedwa Malti-douglas (ed., 2007): encyclopedia of sex and gender. Michigan: Macmillan reference usa. lynne segal (2006): Why Feminism?, u hrestomatiji Modul II: Rod, ideo logija, kultura. sarajevo: Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije univerziteta u sarajevu, Magistarski program gender/rodne studije.
Sunica Vuaj/Lepa Mlaenovi
LEzBEjSkI IdENTITET U kONTEkSTU FEMINISTIkE TEOrIjE

uvek je bilo ena koje su birale ene za svoje emotivne i erotske partnerke. hiljadama godina to su bile usamljene hrabre ene koje su krenule od simbolikih prava na hodanje i disanje pod heteroseksistikim nebom, u pesmi, u jeziku, u bati, u kuhinjama, u krevetu.
Istorija
Osvrnuemo se kratko na to kako se pisalo o enama koje vole ene. britanske feministike istraivaice (lesbian history group 1989) istorijsko doba pokazivanja nenosti izmeu ena za vreme grke pesnikinje safo sa ostrva lezbos, koja je ivela 400 godina pre nove ere i koja je bila poznata po tome da je pisala poeziju u kojoj opisuje nenu ljubav prema enama, do dvadesetog veka nazivaju dobom pred-lezbejskog pokreta. pre svega termin lezbejka se koristi prvi put u medicinskom asopisu Alienist and Neurologist u lanku o pre-oblaenju (cross-dressing) o lucy ann lobdell (1829-1912), koja se oblaila u muka odela i koja je imala nena oseanja prema enama, da bi oznaio enu koja voli enu, umesto termina stanovnica ostrva lezbos kako se do tada govorilo u sad-u (katz 1976). u istoriji lezbejskog i gej pokreta prvi najznaajniji doprinos je rad nauno-humanitarnog komiteta prve organizacije u svetu koja je imala za cilj da ukloni pravnu i drutvenu netolerantnost prema homoseksualcima, a osnovao ga je 1897. godine dr. Magnus hirchfeld, doktor medicine, jevrejin, socijalista i homoseksualac. godinu dana ranije on je objavio brouru na nemakom o homoseksualnosti safo i sokrat. Magnus hirchfeld zajedno sa istraivaicom annom rueling koristi i termin trei pol na konferenciji, takoe u nemakoj, 1919. godine, kada je predstavljen film o homoseksualcima razliiti od drugih zasnovan na
istraivanju koje je nauno-humanitarni komitet obavio na 10.000 mukaraca i ena koristei upitnik od 130 pitanja. Celokupno istraivanje je objavljeno 1914. godine u knjizi homoseksualnost mukaraca i ena. u Francuskoj, 1904. godine objavljena je prva knjiga o lezbejskoj ljubavi ena mi se pojavila koju je napisala rene vivian o svojoj ljubavi prema natalie Clifford barney. u italiji 1919. godine Marija volpi nanipieri objavljuje prvu knjigu o lezbejskoj ljubavi perfide na italijanskom jeziku. u velikoj britaniji 1928. godine radclyffe hall je napisala prvi, ve legendarni, lezbejski roman na engleskom pod nazivom bunar samoe (The Well of loneliness), o lezbejskoj ljubavi. dok je 1933. godine homoseksualnost u danskoj dekriminalizovana, u nemakoj je u hitlerovoj raciji iz Magnusovog komiteta izneto vie od 10.000 knjiga koje su spaljene na Opera placu u berlinu, to predstavlja poetak progona homoseksualaca. Od 1940. godine poinje organizovano odvoenje lezbejki i homoseksualaca u koncentracione logore, nakon revizije nacistikog paragrafa 175 koji je od tada ukljuivao kanjavanje koitalnog odnosa izmeu mukaraca i homoseksualne fantazije. u logorima su lezbejke i gej mukarci bili obeleeni ruiastim trouglovima. u rusiji, iako je Oktobarskom revolucijom dekriminalizovana muka homoseksualnost, sa dolaskom staljina ona je ponovo postala zloin i povezivana je sa nacizmom, dok je u to vreme u evropi Cirih bio centralno gej mesto, budui da je vajcarska imala neutralni status u drugom svetskom ratu. posle drugog svetskog rata, 1945. godine osnovana je prva gej lezbejska organizacija COC u amsterdamu (odmah do kue ane Frank), obzirom da je holandski komitet za vreme rata bio u ilegali, ali nije bio temeljno napadnut od nacista kao onaj u nemakoj. po ugledu na nju, 1948. godine osnovana je prva danska lezbejska i gej organizacija COC u kopenhagenu - obe ove organizacije jo uvek su aktivne. godine 1947. u sad-u, lisa ben tampa prve lezbejske novine Vice versa. Osam godina kasnije 1955. godine osnovana je prva lezbejska organizacija u svetu, u san Francisku daughters of bilitis kao
drutvena alternativa ilegalnim lezbejskim barovima koji su u to vreme neprekidno bili meta policijskih napada. Osnivaice izdaju i prvi lezbejski asopis The Ladder (Merdevine), a pet godina po osnivanju lezbejske organizacije one organizuju i prvu lezbejsku konferenciju. u periodu od 27. do 30. juna 1969. godine u ulici kristofer u baru Stonewall, u njujorku su se desili neredi, jer je policija ula u gej barove, kao i mnogo puta do tada, identifikovala gej mukarce i pokuala da ih uhapsi. tada je prvi put pruen organizovani otpor i nastala je tua izmeu gej mukaraca i policije. naredna tri dana je pobuna lezbejki i gej mukaraca nastavljena razbijanjem izloga, kontejnera na ulici, ispisivanjem grafita i okupljanjem oko 2.000 ljudi ukljuujui podrku poznate glumice judi garland. u istoriji se smatra da je tada roen gej i lezbejski pokret. ve naredne godine u itavom sad-u bilo je oko 50 gej i lezbejskih organizacija, a 27. juna 1970. godine organizovana je i prva parada na dan ponosa lezbejki i gej mukaraca u njujorku. s druge strane, poetkom sedamdestih pokret za osloboenje ena se iri i 1970. godine, prve veeri drugog kongresa nacionalne organizacije ena sad-a (nOW), dvadeset lezbejki je prekinulo program i izalo sa majicama na kojima je pisalo ruiasta opasnost. to je bila reakcija na jednu od liderki enskog pokreta koja je pre toga iskljuila lezbejsku spisateljicu i aktivistkinju ritu Mae brown iz konferencije reima da su lezbejke ruiasta opasnost za enski pokret. Ova grupa buntovnica lezbejki potom osniva grupu Radikalne lezbejke objavljujui svoj manifest pod nazivom enski identifikovana ena. tu su poeci feministikolezbejskog pokreta koji se kasnije razvija u kanadi i drugim zemljama.
Feministika politika lezbejskog identiteta

ako se sada koncentriemo na sadanjost, lezbejski identitet je pojam koji zavisi od lezbejskog i feministikog pokreta, od istorijskih promena i - fluidan je. u sutini, termin lezbejke odnosi se na enski identifikovane ene koje vole ene, koje biraju ene za svoje emotivne, erotske, seksualne, drugarske partnerice.
Feministiki aspekt lezbejskog identiteta polazi od feministike analize drutva, a to znai da je drutvena struktura sainjena od hijerarhija moi koje neprekidno proizvode diskriminacije onih koji su razliiti od dominantne elite. dominatna elita je u evropi bele rase, mukog roda, heteroseksualne orijentacije, srednje ili vie klase, u odreenim mentalnim i telesnim okvirima. dakle, sve to nije u ovom malom krugu je razliito i podlono raznim oblicima drutvene represije. pre svega represije i ugnjetavanja su seksistika, rasna i homofobina. termin patrijarhat kae da je na vrhu, na poetku, uvek pater, dakle otac ili voa plemena, uvek mukarac i uvek jedan. Arhe, na grkom znai vladati, dakle taj jedan vlada, od njega poinje sve. On je prvi u hijerarhiji, u dravi, u naciji, u porodici, ambulanti, crkvi. to je totalna dominacija mukog pola nad privatnom i javnom sferom svih. prema patrijarhalnim obrascima postoji osnovna hijerarhija izmeu ena i mukaraca, izmeu dva drutveno konstruisana pola, dalje postoji hijerarhija unutar mukih odnosa i postoje sve mogue ostale hijerarhije na osnovu klase, rase, nacionalnosti, seksualne orijentacije, itd. patrijarhat funkcionie tako to stalno proizvodi hijerarhije, to onda jedna grupa ljudi ima vie moi nad drugom grupom ljudi koja se iskljuuje, diskriminie i kontrolie. Feministiki pogled na svet posmatra sve fenomene unutar ove analize drutvene moi koja iskljuuje one koji/e su razliiti/e iz procesa donoenja odluka. da bi delovale u cilju menjanja ovih drutenih nepravdi protiv ena i lezbejki, tokom osamdesetih i devedesetih godina prolog veka veina lezbejskih organizacija u svetu osnovana je od strane feministikih lezbejki. to su bile liderice koje su imale temeljnu analizu drutva kao heteroseksistikog sistema koji ugnjetava lezbejke po vie kriterijuma, po tome to su ene i po tome to su ljubavno i erotski neheteroseksualne. iz ovog poetnog stava izlaze druge politike vrednosti feministiko lezbejskog pokreta:
enska solidarnost
polazite feministiki orjentisanih lezbejki kae da su ene u parijarhalnom sistemu ugroene i da je zbog toga vano razvijati aktivnu solidarnost
sa enama. to znai da su lezbejske organizacije aktivne u podrci svih prava ena, u podrci pravima ena sa invaliditetom, romkinja, ena drugih nacionalnosti koje u naim zemljama trpe nacionalistike represije i slino adrienne rich (2003), feministika lezbejka i spisateljica iz sad-a, kae: enske solidarnosti je uvek bilo i nikada je nije bilo, jer nikada nije imala dozvolu da bude, ali ene su oduvek bile solidarne jedna s drugom, nevidljivo i ispod istorije civlizacije. zato je enska solidarnost izbor protiv patrijarhata. to je politika koja ukida patrijarhat, jer patrijarhat nije zasnovan na enskoj solidarnosti, nego na razjedinjenosti ena. kada izaberemo ensku solidarnost, onda nas se druga tie, mi se neno brinemo jedna za drugu, njene potrebe i elje su nam vane, ona nije sama, mi nismo same. Mi biramo opredeljenje da razumemo druge ene, druge lezbejke unutar mizoginikog i homofobikog drutva u kome ivimo. to je izbor ka feministiki ureenom drutvu.
Solidarnost sa drugim pokretima za osloboenje od opresije

lezbejke koje su u feministikom pokretu solidarne su sa svim drutvenim pokretima za osloboenje, od enskog pokreta, i pokreta protiv dominacije neoliberalnog kapitalizma, pokreta za prava radnika i radnica, antifaistikog, antiratnog pokreta, do ekolokog pokreta za ouvanje prirode, okoline i ivotinja.
Lino je politiko
Feministiki pokret polazi od analize da je lini ivot politiki fenomen, to znai da sve to radimo u ivotu moemo razumeti unutar drutvenih odnosa moi - da sve to se dogaa izmeu ljudi je isto tako drutveno pitanje. na primer, drave su ozakonile heteroseksualne odnose brakom, tako da sasvim intiman ljubavni, erotski, seksualni i ekonomski odnos izmeu mukarca i ene postaje drutveno i dravno pitanje inom venanja. to je tako od poetka stvaranja drave kao takve. isto tako ljubavni i seksualni odnos izmeu dve ene ili dva mukarca nije samo njihova
lina stvar, ve je i drutveno i dravno pitanje. injenica da u naim dravama na balkanu ne postoji mogunost da se dve osobe istog pola niti dre za ruke na javnom mestu je drutveno pitanje, jer oni to ne mogu initi zbog homofobije - drutvene mrnje koja je usmerena ka istopolno orijentisanim osobama. poto je lino politiko, to znai i da sve emocije i sva ponaanja koja ispoljavaju lezbejke i gej mukarci koji ive u strahu od nasilja i diskriminacije nisu samo njihova lina stvar. to znai da kao to je i heteroseksualna ili lezbejska ljubav drutveno pitanje tako su i strah ili oseanje iskljuenosti, utanje potinjenih i sva ostala oseanja koja se javljaju kao posledica homofobije isto tako drutvena pitanja. zato je organizovanje lezbejki politiko pitanje, jer delovanjem lezbejskih i gej organizacija trae se osnovna graanska i ljudska prava na ljubav, porodicu i ivot.
Poljubila si mi kosu
da me probudi. Sanjala sam da si pesma, kaem, pesma koju sam elela nekom da pokaem... nasmejem se i opet nastavim da sanjam od elje da te pokaem svima koje volim. (rich 1978)
Literatura
lesbian history group (1989, ed.): Not a Passing Phase, Reclaiming Lesbi ans in History 18401985. london: Womens press. jonathan ned katz (1976): gay american history: lesbians and gay Men in the u.s.a. new York: routlege. arana papi (1983): Antropologija ene novi horizonti analize polnosti u drutvu, u arana papi/lydia sklevicky (ur.): Antropologija ene. beograd: prosveta. adrienne rich (2003): O laima, tajnama i utnji. zagreb: enska infoteka,. adrienne rich (1978): XXI Love Poems, in The Dream of a Common Lan guage. new York: W.W norton.
Boban Stojanovi
GEj IdENTITET
dvedeseti vek donosi znaajne promene u globalnom stavu drutva prema homoseksualnosti i unosi dinamiku u pozicioniranje gej identiteta unutar razliitih javnih debata. tome doprinose brojna istraivanja koja se u oblasti ljudske seksualnosti vre nakon drugog svetskog rata, popularnost masovnih medija, a u novije vreme uvoenje seksualne orijentacije u politiki diskurs kroz problematiku potovanja ljudskih prava. Centar analize homoseksualnosti pomera se sa klinikog aspekta na istraivanja uticaja pop kulture i potroakog drutva na njeno formiranje. stavovi o istopolno orijentisanim osobama ostaju promenljivi bez obzira na nain na koji se gej identitet problematizuje. Obe strane, i ona koja ga negira i ona koja ga afirmie, neminovno su optereene predrasudama. Ovakav pristup stavlja znak jednakosti izmeu identiteta pripadnika seksualnih manjina i pripadnika identiteta drugih manjinskih grupa, a kontigent stavova koje javnost ima prema homoseksualcima jednak je stavovima koji postoje prema bilo kojoj drugoj manjini. gej identitet u procesu globalizacije lien je domovine i granica, bez monopola u nekoj od dominantnih nacija i religija, njegova percepcija se formira na osnovu pluralizma rodnih i seksualnih subkultura, neretko i seksualnih praksi. istovremeno, mnogi ve utemeljeni identiteti (poput nacionalnog i verskog), kroz proces globalizacije gube svoju stabilnost, pa gej identitet biva prevoen kao ruilaki, onaj koji ukida granice, prevazilazi ustaljene koncepte identiteta. u ovom okviru nije mogue zaobii injenicu da se upravo zbog legislativnog diskursa ljudskih prava gej identitet lako afirmie i jo lake negira. Ovaj identitet, zapravo dekonstruie stabilnost identiteta te se neprestano sprovode razliita istraivanja koja ele da ga definiu, a veina njih moe biti smetena u neku od grupa teorija.
postojee bioloke teorije ne pruaju direktne dokaze da postoje genetski faktori ili hormoni koji determiniu homoseksualnost. u okviru ove grupe teorija, najvei broj autora se fokusira na uticaj hormona u fetalnom razvoju i tvrdi da se neke osobe raaju sa tendencijom prema homoseksualnosti i da istu mogu razviti u zavisnosti od faktora u sredini koja ih okruuje. veliku panju javnosti poetkom devedesetih godina izaziva otkrie razlike u veliini jednog dela jezgra hipotalamusa. primeeno je da su kod gej mukaraca ova jezgra manja nego kod heteroseksualnih, ali uzrok nije otkriven. paralelno se pojavljuje i teorija o genetskoj predodreenosti koja se dokazuje eksperimentima sa jednojajanim i dvojajanim blizancima, gde se pokazuje da meu jednojajanim postoji vei procenat homoseksualnih jedinki. ipak, ova istraivanja ne uzimaju u obzir sredinu, pa se smatra da nisu validna. istraivanje o uticaju seksualne orijentacije roditelja na njihovu decu pokazuje da se deca iz lezbejskih porodica lake uputaju u istraivanje istopolnih veza, sa obzirom da je njihovo okruenje daleko otvorenije prema ovakvim vezama, ali da odrastanje u lezbejskim porodicama ne utie na seksualnu orijentaciju i da se veina dece iz ovih porodica identifikuju kao heteroseksualna. stepen uticaja seksualne orijentacije roditelja nikada nije zvanino dokazan. bioloke teorije u svojoj sutini sadre visoki stepen diskriminacije jer trae uzrok homoseksualnosti u instiktu koji nuno znai odstupanje od normalnosti, odnosno heteroseksualnog normativa. zbog toga brojni istraivai svoje analize vre u okviru teorije uenja, kod koje postoje dva dominantna procesa: uslovljavanje i model roditelja istog pola. istraivanja koja se rade u okviru istopolnih i heteroseksualnih porodica pokazuju da u istopolnim porodicama ne postoji vei stepen ohrabrivanja na istopolne odnose. savremena drutvena kretanja smanjuju granicu rodnog modelovanja pojedinaca, pruaju mogunost pluralnog sagledavanja pozicija unutar identiteta, pa je u pitanju predrasuda da e kod istopolnih roditelja i deca postati istopolno orijentisana. Oigledno da deca koja odrastaju u istopolnim porodicama imaju vii nivo tolerancije i prihvaanje oscilacija u odnosu na drutveno oekivane norme rodnih identiteta.
Psihoanalitika teorija sigmunda Frojda o ljudskoj seksualnosti, koja se zasniva na verovanju da su ljudi primarno biseksualni i da svoju seksualnu orijentaciju razvijaju u zavisnosti od iskustva sa roditeljima i znaajnim drugima, izaziva puno panje. Frojd veruje da je heteroseksualnost normalnost, ali za razliku od veine biologa svog vremena na homoseksualnost ne gleda kao na poremeaj i veruje da homoseksualna osoba ne mora imati bilo kakav poremeaj. njegova se teza sastoji od toga da postoji zastoj u razvoju biseksualnosti koji se moe desiti usled razliitih faktora, biolokih i sredinskih. Ovakvo shvatanje homoseksualnosti je veoma napredno u datom istorijskom kontekstu, ali to nije znailo da kasniji istraivai prate Frojda. predominantno stanovite ostaje na uroenoj heteroseksualnosti, dok je homoseksualnost fobina reakcija na osobe suprotnog pola. drugi analitiari tvrdili su da je homoseksualnost posledica patolokih odnosa u porodici tokom edipalnog perioda. empirijske studije koje ispituju uticaj roditelja na razvoj gej identiteta ne dolaze do jedinstvenog zakljuka. psihoanalitiari opisuju oca gej mukarca kao distanciranog i neprijateljskog, dok je majka dominantna, bliska i sa njom postoji povezanost. druge studije (siegelman) ne pronalaze razlike u porodinom preseku izmeu homoseksualnih i heteroseksualnih mukaraca, a ista istraivanja lezbejskih majki daju slian zakljuak, pa ne postoje empirijski dokazi o uticaju roditelja na razvoj homoseksualnosti kod njihove dece. kada je re o gej identitetu dva istraivaa su posebno vana: alfred kinsey i evelyn hooker. studije seksualnog ponaanja odraslih amerikanaca koje je sproveo kinsey otkrile su znaajne injenice. prema njegovom istraivanju veliki broj ispitanika imao je homoseksualno iskustvo. kinsey izvetava da je 10% mukaraca i 6% ena (u zavisnosti od branog statusa) bilo iskljuivo homoseksualne orijentacije, najmanje 3 godine izmeu svoje 16-te i 55-te godine ivota. Ovakvo stanje stvari uzdrmalo je prilino konzervativnu ameriku javnost koja u tom periodu veruje da homoseksualce ini mali broj socijalno neadekvatnih.
sredinom pedesetih godina prolog veka evelyn hooker u svojim istraivanjima ne polazi od premise da se homoseksualnost razlikuje od heteroseksualnosti po sposobnosti psiholokog prilagoavanja i za svoja istraivanja uzima iskljuivo gej mukarce koji su unutar drutva funkcionisali u standardima, a ne psihijatrijske pacijente. hooker donosi zakljuak da homoseksualnost nije kliniki entitet i da ne moe biti sama po sebi povezana sa psihopatologijom. Drutvene teorije istiu uticaj okoline, ali se u velikoj meri razlikuju izmeu sebe. u okviru njih postoje rodne ili queer teorije koje se ne bave traenjem uzroka ve drutvenom percepcijom homoseksualnosti. One istiu uticaj drutvenih normi na razumevanje seksualne orijentacije i problem prihvatanja razliitosti. heteroseksualno ponaanje je drutveno zadata norma ponaanja i prema njoj se odreuje ta je normalno, a ta nije. Ove teorije prave razliku izmeu pola, bioloki zadate kategorije, i roda koje je odreen drutvom. ako prihvatimo da je pol fiksiran roenjem (premda je i on promenjljiva kategorija), rod je itekako fluidna kategorija koja se najpre ne moe striktno definisati, a jo se lake moe menjati. slino je i sa seksualnom orijentacijom, a sa njom i seksualnim identitetom koji takoe nije fiksan. u poslednjih trideset godina dolazi do ubrzanog razvoja medija, ali i tzv. internet revolucije koja na eksplicitan nain gej identitet plasira na razliita trita. televizija, filmovi, mainstream umetnost, moda, dizajn, bave se pitanjem gej identiteta. takoe, ekonomija postaje senzibilna po pitanju seksualne orijentacije i dolazi do formiranja gej trita, dok talas neokonzervativizma unutar fragmenata drutva definie ovakve pojave kao nametanje gej identiteta, pa se neretko stvaraju teorije zavere koje naizgled prihvaeni gej identitet ponovo problematizuju kroz religiju ili interes nacionalne zajednice, stvarajui od njega nepoeljan drutveni model. teorija ima mnogo, ali ni jedna nije osvojila primat. za sada, homoseksualnost, kao i heteroseksualnost jeste kompleksna meavina biolokih, psiholokih i drutvenih uticaja. svaka osoba, bilo homoseksualna, biseksualna ili heteroseksualna ima svoju jedinstvenu biologiju kao i jedinstven doivljaj sebe i sveta oko sebe.
Marija Savi
BISEkSUaLNOST. IzMEU MITa I SEkSUaLNE OrIjENTacIjE

Biseksualnost se najee definie kao emotivna i/ili seksualna privlanost prema osobama oba pola. Meutim, najei stavovi o biseksualnosti suprotstavljeni su izmeu stava da biseksualnost uopte ne postoji, te da je to faza koja e dovesti do toga da osoba shvati da je homoseksualna ili (ree) heteroseksualna i suprotnog stava - da su svi ljudi biseksualni. Ovi mitovi o biseksualnosti podjednako su zastupljeni i u lgbt zajednici, kao i meu heteroseksualnom veinom, a takoe su i mnogi naunici dugo vremena posvetili dokazivanju slinih tvrdnji. izloeni takvim stavovima, biseksualni ljudi su nevidljivi, jer retko govore o sebi. Oni su pod uticajem veine koja ih uglavnom svrstava u jednu ili drugu kategoriju, ne dozvoljavai im isticanje sopstvene posebnosti. Ovo je vrsto povezano sa binarnim shvatanjem roda, odnosno, pojednostavljenim shvatanjem da se ljudi na osnovu roda dele na dve (suprotstavljene) skupine. Otuda nije udno to postoji potreba da se i na osnovu seksualne orijentacije formiraju dve suprotnosti, te tako jasno obelei protivnik od kojeg se heteroseksualna veina razlikuje. prvi istraiva koji je seksualnu orijentaciju predstavio kao konti nuum bio je alfred kinsi (kinsey, 1948). On je seksualnu orijentaciju predstavio na skali od 0 do 6, na kojoj su se izmeu brojeva 1 i 5 nalazili razliiti oblici biseksualnosti. Ovakva kinsijeva klasifikacija proizlazi iz njegovih dugogodinjih istraivanja u kojima je uzimao u obzir dva elementa: ponaanje ljudi i njihove subjektivne odgovore. nakon kinsija, mnogi istraivai su nastavili da koriste njegovu skalu, dodajui joj nove elemente, odnosno razliito istiui znaaj pojedinih faktora koji utiu na formiranje seksualne orijentacije: ponaanje ljudi, seksualne fantazije, emocionalno vezivanje, zatim klasifikacije prema vremenskoj varijabli ili prema kvanitetu odabira pola partnera, itd.
karakteristika biseksualnog identiteta jeste da on prolazi kroz nekoliko faza (kao i u sluaju homoseksualnosti). Od trenutka kada osoba prvi put oseti privlanost prema osobama oba pola, do prihvatanja sopstvene biseksualnosti, obino proe dosta vremena. Meutim, ono to je karakteristino za biseksualni identitet u odnosu na homoseksualni, jeste da ak i posle samoprihvatanja biseksualnog identiteta moe da doe do ponovne nesigurnosti i sumnje u sopstveni identitet, odnosno, ponovnog vraanja na fazu preispitivanja identiteta. Osnovni razlog za takvo samorazumevanje biseksualnih osoba lei u nedostatku podrke za ovaj identitet, kako od heteroseksualne veine, tako i od lezbejske i gej zajednice. biseksualke i biseksualci kao jedan od najveih problema navode upravo neprihvatanje od strane lezbejske i gej zajednice, odnosno pritiske na njih da se odlue i definiu. u lezbejskoj i gej zajednici za biseksualni identitet esto se tvrdi da ne moe biti realan, ve nekakav umiljeni, sa odreenim rokom trajanja. razlozi stalnog i estog preispitivanja biseksualnog identiteta mogu da budu i slabija privlanost koju biseksualne osobe oseaju prema odreenom polu, zatim nesigurnost zbog nedostatka biseksualnog ponaanja nasuprot postojanju biseksualnih oseanja, a takoe, mnoge osobe oseaju emotivnu i seksualnu privlanost prema osobama oba pola, ali sebe nikada ne identifikuju kao biseksualne jer nemaju potrebe za bilo kakvom identifikacijom. pored toga, postoji i tzv. situaciona biseksualnost6, kod koje esto ne postoji veza izmeu istopolnih odnosa koji se zasnivaju i stvarnog seksualnog identiteta. za lezbejski i gej pokret u vreme njegovog nastanka (1970-tih godina) vano je bilo postojanje dve suprotstavljene strane, odnosno napraviti jasnu distinkciju izmeu homoseksualnosti i heteroseksualnosti. Ovo je, pre svega, bilo vano kako bi se uobliila borba za jednakopravnost. to je vreme seksualne revolucije kada su biseksualne osobe u lezbejskom i gej pokretu bile optuivane za heteroseksualne privilegije, jer je tada bilo opasno biti lezbejka ili gej i biti out. u isto vreme, mediji i popularna kultura podravali su kreiranje ivotnog stila
6 definicija pojma se nalazi u pojmovniku na kraju knjige.
koji je podrazumevao i biseksualnost, kao i druge oblike seksualnog eksperimentisanja i otvaranja. ali isto tako, neke osobe svesno biraju da se identifikuju kao politike lezbejke/gejevi, bez obzira na sopstvena biseksualna oseanja, smatrajui da time doprinose poboljanju poloaja onih koji se nalaze na potpuno neprihvatljivoj poziciji u heteroseksistikom okruenju: lezbejki i gejeva. iako je vreme seksualne revolucije davno prolo, za biseksualnost se i dalje vezuje mnogo stereotipa. tako je nastao i termin bifobija, od termina homofobija, a odnosi se na netrpeljivost prema biseksualnim osobama. Bifobija i homofobija su dva razliita fenomena, iako imaju zajednike karakteristike: privlanost prema vlastitom polu je samo deo biseksualnosti. pored toga, heteroseksistiki stav o heteroseksualnosti kao jedinom pravom izboru ili nainu ivota, utie i na biseksualne osobe, kao i na lezbejke i gejeve. uzimajui u obzir razliite stigme vezane za biseksualnost, generalno bi se svi negativni stereotipi mogli klasifikovati u okviru dva osnovna uverenja: generalizaciju da biseksualnost ne postoji i generalizaciju da su biseksualne osobe promiskuitetne. negiranje biseksualnosti polazi od binarnog shvatanja seksualnosti. Ovo je takozvani ili-ili stav, koji polazi od pretpostavke da su svi ljudi ili heteroseksualni ili homoseksualni. stereotipna stanovita koja se ograniavaju na samo dva varijeteta seksualne orijentacije navode razliite razloge za negaciju biseksualnosti, a za biseksualke i biseksualce tvrdi se da su, ustvari, prikrivene lezbejke i gejevi koji nemaju hrabrosti da otvoreno govore o sopstvenoj homoseksualnosti, ili, pak, da su heteroseksualne osobe koje eksperimentiu sa sopstvenom seksualnou. Odatle i brojni stereotipi o njihovoj neodlunosti, zbunjenosti, nesigurnosti te fraze poput onih kojima se tvrdi da sede na dve stolice ili da samo prolaze kroz fazu. neretko se biseksualne osobe okrivljuju za podravanje drutvenih opresija prema lezbejkama i gejevima, objanjavajui to stavom da one negiraju sebe i sopstveni (homoseksualni) identitet, s obzirom da ne ele da se outuju kao lezbejke ili gejevi jer ne mogu da se oslobode internalizovane homofobije.
drugo najee negativno uverenje vezano za biseksualnost jeste generalizacija o promiskuitetu biseksualnih osoba7. injenica da njih seksualno privlae i ene i mukarci ne znai da oni istovremeno moraju uestvovati u seksualnim odnosima sa enama i mukarcima. njihova zainteresovanost za oba pola ne podrazumeva da e konstantno imati seksualne odnose. uverenje o promiskuitetnosti biseksualnih osoba proizlazi iz shvatanja seksualne orijentacije prventstveno u okvirima seksualnog ponaanja. Otuda se one/i stereotipno optuuju za varanje svojih partnerki/partnera sa osobom suprotnog pola, da vode dvostruke ivote, ili za irenje polno prenosivih bolesti kao to su hiv/ aids. isto tako, veliki problem je i ljubomora u odnosima koje zasnivaju. Mnoge lg osobe koje su u vezi sa biseksualkom/biseksualcem stalno strahuju od pojavljivanja osobe suprotnog pola koja e im preoteti partnerku/partnera. na isti nain i strejt ljudi strahuju od homoseksualnosti svoje/ga biseksualne/og partnerke/a. zbog toga se esto deava da biseksualne osobe odbijaju da se seksualno identifikuju (posebno) dok su u vezi, smatrajui da biseksualnost negativno utie na trajanje i kvalitet njihovih partnerskih odnosa. biseksualnost se nalazi izmeu dve suprotnosti, pa je zbog takvog nestabilnog poloaja razumljivo da je i biseksualna zajednica vrlo zapostavljena, posebno u okviru lgbt zajednice. u izrazito homo/bifobinim sredinama (kakva je i naa), biseksualna zajednica retko se konsoliduje, a njihovo politiko delovanje gotovo da je nevidljivo. ipak, u mnogim zemljama sve ee se osnivaju udruenja koja se bave upravo pitanjima koja su vana za biseksualke/ce: bifobija, coming out, nain na koji se biseksualnost predstavlja u informativnim sadrajima ili popularnoj kulturi. Odnosno, danas se moe govoriti i o razvoju pokreta za borbu protiv bifobije i ukidanje mitova o biseksualnosti. biseksualne zajednice sve vie uestvuju u organizovanju razliitih sopstvenih
7 slini stereotipi karakteristini su i za istopolno orijentisane osobe (posebno gejeve), a takvi stereotipi obino proizlaze iz izjednaavanja (istopolne) orijentacije sa seksualnim ponaanjem, bez uzimanja u obzir drugih dimenzija seksualne orijentacije. vie o dimenzijama seksualne orijentacije videti u tekstu Seksualna orijentacija i rodni identitet.
dogaaja i konferencija, objavljivanju publikacija, web stranica, asopisa vezanih za biseksualnost, kao i u osnivanju razliitih udruenja podrke. takoe se sve ee istie na veim dogaajima vanim za lgbt zajednicu, kakve su povorke ponosa, direktne akcije za graanska prava, ili pak brojne konferencije na kojima se preklapaju interesi razliitih zajednica obuhvaenih kovanicom lgbt. Od 1999. godine proslavlja se Biseksualni dan ponosa - 23. septembar. ideja za obeleavanje dana ponosa biseksualnih osoba koji e biti odvojen od lgbt dana ponosa (27. juni), direktan je odgovor biseksualne zajednice na marginalizacije kojima je izloena. Ovaj dan obeleava se u nekoliko gradova velike britanije, sad-a i evrope odravanjem razliitih dogaaja. postoje i odreeni simboli koji reprezentuju biseksualnu zajednicu kakvi su biseksualna zastava ili pink i plavi trougao koji se preklapaju. biseksualna zastava se sastoji od horizontalno poreanih boja - ire pink trake na vrhu i plave trake iste irine na dnu zastave, a izmeu njih nalazi se ua ljubiasta traka. pink boja predstavlja lezbejke i gejeve, plava traka predstavlja heteroseksualne osobe, dok boja dobijena njihovim meanjem predstavlja biseksualnu populaciju. na slian nain se objanjava i simbolika preklopljenih trouglova plave i pink boje. i na kraju, za biseksualne osobe se kae da su viestruko marginalizovane, obzirom da ih jedni potpuno negiraju, drugi misle da smo svi biseksualni, trei da biseksualke i biseksualci konstantno imaju potrebe za seksualnim odnosima. brojnost stigmi vezanih za biseksualnost proizlazi i iz injenice da ona u svojoj sutini predstavlja jo veu pretnju heteroseksualnosti, uslonjavajui subjekt od kojeg se ona razlikuje. drugim reima, prihvatanje biseksualnosti zahteva izlaenje iz okvira koji ine dve suprotstavljene strane - jedna prirodna i druga neprirodna - odnosno prihvatanje da postoji i neto to opstaje i izmeu ili izvan opteprihvaenih granica.
Literatura
alfred kinsey (1948): Sexual Behaviour in the Human Male. bloomington: indiana university press. alfred kinsey (1953):Sexual Behaviour in the Human Female, 1953. bloomington: indiana university press.
Marija Savi
TraNSrOdNOST NEPOzNaTO T UNUTar LGBT

QUEERING: (proizvoljno) s rodom kao izvedbom i tijelom kao konstruk cijom, pojedinke/ci mogu slobodno eksperimentirati s rodom, mijenjajui tako koncept roda u fluidnu varijablu koja se moe premjetati u razlii tim vremenima i kontekstima, inei rod univerzalnim onime to radi, umjesto onime to jesi. sean Fredric edgecomb (2005) transrodnost je termin koji se odnosi na negiranje i/ili prevazilaenje drutvenih normi vezanih za rodni i/ili spolni identitet, bilo da se odnosi na identitet, politiku ili kulturu. Ovaj termin se esto mijea ili izjednaava sa transeksualnou ili transvestizmom, kao najprepoznatljivijim oblicima transrodnosti, dok u sutini predstavlja sveobuhvatni termin za sva odstupanja od tradicionalnih rodnih identiteta. to znai da, pored mnogih drugih, obuhvata i ova dva pojma. transrodnost ne treba mijeati sa seksualnom orijentacijom - transrodne osobe mogu posjedovati bilo koji seksualni identitet. rodni identitet, a ne seksualna orijentacija, je ono to transrodne osobe ini posebnim. s obzirom da se rod i dalje u naim kulturama, zakonima i medicini najee posmatra kao razlikovanje izmeu (samo) dvije kategorije - mukarca i ene - nije udno da svako prevazilaenje binarnog sistema za sobom povlai i najvei stepen stigme. transrodnost je kiobran termin za razliite identitete koje obuhvata svojim znaenjem. slijede objanjenja nekih od transrodnih identi teta, dok e o drutvenom poloaju trans osoba i pravu na rodni identitet biti vie rijei u daljem tekstu. Transeksualnost - jedan od najprepoznatljivijih oblika transrodnosti. transeksualna osoba je osoba ije se rodne karakteristike i spolni
identitet ne poklapaju, usljed ega ima elju i namjeru da promijeni svoj spol, ili je djelimino ili u potpunosti modifikovala (ukljuuje fiziku i/ ili hormonalnu terapiju i operacije) svoje tijelo i prezentaciju, izraavajui svoj rodni i/ili spolni identitet i osjeaj sebe. pojednostavljeno reeno, transeksualne osobe najee opisuju svoje stanje kao zarobljenost u tijelu suprotnog spola. zbog toga se ne moe govoriti o izboru transeksualnosti, ve o neophodnosti promjena koje bi dovele u sklad duevni i tjelesni doivljaj sopstva kod transrodnih osoba. transeksualnost najee podrazumijeva invazivne medicinske tretmane, pa tako i objanjenja transeksualnosti jo uvek stiu, prije svega i najveim dijelom, iz konteksta medicine. u tom kontekstu, transeksualnost8 predstavlja mentalni poremeaj, a uzrok transeksualnosti moderna medicina danas objanjava kao hormonalne promjene u prenatalnom periodu one promjene koje nastaju u materici i utiu na nervni sistem prilikom razvoja fetusa, i kasnije - osobe. kao potvrda ovoj tvrdnji navodi se i injenica da veina transeksualnih osoba postaje svjesna svoje razliitosti jo u predkolskom periodu djetinjstva. kod transeksualnih osoba postoji (uglavnom) jasna elja za tranzi cijom iz jednog u drugi spol - iz enskog u muki ili iz mukog u enski. tako postoji razlikovanje izmeu: M2F (male to female) ili trans ena osoba iji je ciljani spol/modifikacija iz mukog u ensko; i F2M (female to male) ili trans mukarac osoba iji je ciljani spol muki/modifikacija iz enskog u muko. Ova promjena postie se komplikovanim i dugim medicinskim tretmanima, koji (najee) podrazumijevaju i izuzetno invazivne zahvate na tijelu. najprije je potrebno da psihijatar/ica dijagnosticira da se radi o transeksualnosti. zatim se osoba podvrgava hormonalnoj terapiji (hormonalna terapija traje tokom itavog ivota), a nakon perioda iskustva stvarnog ivota u tijelu suprotnog spola, osoba se podvrgava i hirurkim intervencijama u cilju i tjelesnog prilagoavanja ciljanom spolu. transeksualnim osobama obraamo se uvijek u
8 u medicinskom diskursu koristi se izraz transseksualnost (sa dva s), nasuprot lgbt pokretu koji koristi izraz transeksualnost, smatrajui da je pravo svake osobe da odluuje o svom tijelu i identitetu, samim tim - smatrajui da je transeksualnost pitanje ljudskih prava, a ne medicine.
ciljanom/eljenom rodu, ak i kad govorimo o periodu njihovog ivota prije tranzicije (ukoliko one same ne zahtjevaju drugaije). Transvestizam (crossdressing, crossdressers) odnosi se na osobe koje se povremeno oblae u odjeu koja se drutveno najee povezuje sa osobama drugaijeg spola. razliiti/e autori/ke navode razliite ciljeve preoblaenja: specifino lino izraavanje, seksualni uitak ili emocionalno zadovoljstvo. rije transvestizam prvi je koristio Magnus hirfeld9 1915. godine u berlinu. On je spojio latinske rijei trans prei i vestere obui se, kako bi oznaio grupu osoba koja je dobrovoljno nosila odjeu rezervisanu za suprotni spol. danas je mnogo prihvatljiviji izraz cross-dressing/cross-dressers, to je u osnovi politiki korektniji sinonim, obzirom da se termin transvestizam odnosi na patoloke implikacije i jo uvijek se nalazi unutar klinikog konteksta. u ranijim teorijama bilo je isticano stanovite da je osnovni cilj cross-dressera/ki postizanje erotskog zadovoljstva, dok novije studije ukazuju na cilj slobode individua da izraze razliite aspekte sopstva i razvijaju cross-rodni identitet (beemyn 2004). Drag (Dressed As a Girl) osobe koje nose odjeu drutveno rezervisanu za suprotni spol, ali to rade uz prenaglaeno odigravanje uloge suprotnog spola, najee u svrhu politikog ili zabavnog performansa. termin se u naelu odnosi na kostim i preruavanje (otuda fraza in drag preruen/a u odjeu suprotnog spola) (Fas 2003). kod oslovljavanja poeljno je obraati se osobama u onom rodu koji predstavljaju dok su u dragu, a u suprotnom rodu kada nisu u dragu. dodatno, pojam drag danas se odnosi i na performativno rodno izraavanje koje se razlikuje od uobiajenog na primjer kada butch lezbejka nosi haljine i minku ili kada je konzervativni gej obuen u kou, i sl. Drag king(s)/drag kralj(evi) lezbejka ili ena obuena u mukarca, najee radi performansa, politikog nastupa ili linog ispoljavanja vlastite definicije mukosti. za razliku od drag kraljica koje ve
9 Magnus hirschfeld (1868-1935.) je bio njemaki ljekar, seksolog i zastupnik prava na homoseksualnost (vie na: http://www.glbtq.com/social-sciences/hirschfeld_m.html)
godinama privlae panju javnosti, posebno kroz film i muziku, drag kraljevi tek od 1990-ih zaokupljaju panju javnosti, najveim dijelom kroz razliite drag king bendove ili grupne performanse. Drag queen(s)/drag kraljica(e) gej ili straight mukarac obuen u enu, najee radi performansa, politikog nastupa ili linog ispoljavanja vlastite definicije enskosti. takvo izraavanje moe biti personifikacija ene, kulturoloko izraavanje, femme stvarnost, proirivanje identiteta ili oblik parodije (poti/hodi 2005). pojam drag queen obino se odnosi na mukarce koji oblae haljine u svrhu performansa, bilo da se radi o pjevanju, plesu ili uestvovanju u paradama ponosa, gdje drag kraljice sada ve predstavljaju nekakvu vrstu tradicije. razlog tome lei u istoriji lgbt pokreta u kojoj se esto istie da su stounvolsku pobunu 27. juna 1969. u njujorku inspirisale i vodile drag kraljice. Butch/femme - ene sa naglaenim drutveno normiranim oznakama mukog (butch) i enskog (femme) roda. Ovi termini preuzeti su uglavnom iz lezbejske zajednice, i postali karakteristini za cijelu lgbt zajednicu, pa tako sada moemo rei da su butch maskuline osobe bez obzira na spol, dok su femme enstvene osobe, takoer bez obzira na spol (esto se drag kraljice identifikuju kao femme). Ovi termini se ne odnose na puko imitiranje uloga mukarca i ene- stereotip sa kojim se esto suoavaju butchfemme partnerske zajednice. kod ranijih teoretiara/ki ovi termini vezivali su se iskljuivo za lezbejsku zajednicu i njihove identitete unutar butchfemme partnerskog odnosa. u tom smislu, posebno su radikalne feministkinje 1970-ih i 1980-ih godina isticale da butch lezbejke nastoje svojim izraavanjem prisvojiti privilegije i mo heteroseksualnih mukaraca. novije teorije, meutim, istiu da identiteti butch i femme izlaze iz lezbejskog okvira, a pored toga, istiu proputanje ovakvih teorija da ukau na drutvenu cenzuru onih individua koje odbacuju drutvene i kulturalne imperative koji povezuju bioloki spol sa rodnom performativnou (dudit batler 2001). Genderqueer - termin kojim se obuhvataju svi rodni identiteti koji ne pripadaju rodno binarnom i heteronormativnom sistemu, odnosno,
drugaiji su od mukog i od enskog. nepripadanje mukom ili enskom podrazumijeva razliite odnose prema sopstvenom rodnom identitetu, bilo da se radi o prihvatanju oba roda kao dijela sopstvenog identiteta (bigender, pangender); potpunom odbacivanju rodnog identiteta (genderless); poistovjeivanju sa treim rodom; kretanju izmeu rodova (gender-fluid); ili neki potpuno individualan odnos prema sopstvenom rodnom identitetu (Marlyn M 2011). neke genderqueer osobe identifikuju se kao trans, i mogu, ali ne moraju, podvrgavati se hirurkim zahvatima ili hormonalnoj terapiji kako bi usaglasile rodno izraavanje sa unutranjim osjeajem sebe. Trans - zajedniki naziv za sve one koji/e na bilo koji nain prevazilaze rodne i spolne drutvene norme. Androgina osoba - neutralno rodno izraavanje, odnosno nepriklanjanje ni mukom ni enskom rodu sopstvenim identitetom. grki andros (mukarac) + gyne (ena): 1. Osoba je androgina ukoliko istovremeno pokazuje i enske i muke odlike u priblino jednakoj mjeri (koncept androgina se od hermafrodita razlikuje po tome to oznaava nejasnu pomjeanost spolova koja izaziva brisanje, ponitavanje spolnosti (aneli su androgina, uzvieno bespolna bia); 2. u feministikoj i queer teoriji termin esto denotira subverzivnu alternativu rigidno definisanom sistemu spolnih/rodnih razlika i/ili nezavisnost od rodnih uloga koje determinie drutvo (Fas 2003).
Pravo na rodni identitet u Evropi i svijetu

pojmovi rodnog identiteta i transrodnog identiteta razlikuju se od pojma seksualne orijentacije. seksualna orijentacija opisuje fiziku, emotivnu i/ ili duhovnu privlanost prema drugoj/im osobi/ama odreenog spola/ roda, dok se rodni identitet odnosi na lini doivljaj sebe kao mukarca, ene ili neega to negira/prevazilazi binarno muko-ensko kategorisanje. Ove razlike su napravljene i u kontekstu politikog djelovanja, u kojem ponekad izgleda kao da se ciljevi lgb politika potpuno razlikuju od ciljeva trans politika u nekim oblastima. primjer su zakoni koji reguliu
istospolne brakove, kao i lgb ljudska prava koja ne ukljuuju transrodne i interseks osobe. u okviru medicinske klasifikacije mentalnih poremeaja veine zemalja u svijetu postoji dijagnoza poremeaj rodnog identiteta (gender identity disorder - gid). takoe, i svjetska zdravstvena organizacija (World helth Organisation WhO) podrava patologizaciju trans identiteta. Mnogi/e zdravstveni/e strunjaci/kinje, ipak, tvrde da se poremeaj rodnog identiteta ne odnosi na sve trans osobe, ve samo na one kod kojih rodni identitet uzrokuje unutranje probleme (american psychological association). depresija, nesposobnost za rad i zasnivanje zdravih odnosa sa (znaajnim) drugima neki su od simptoma poremeaja rodnog identiteta. Meutim, transrodne osobe koje se osjeaju dobro sa svojim rodom, odnosno one iji rodni identitet ne prouzrokuje unutranje frustracije i ne utie na (socijalno) funkcionisanje, ne podlijeu dijagnosticiranju poremeaja rodnog identiteta. dalje, poremeaj rodnog identiteta nije uvijek trajno zdravstveno stanje i najee se u potpunosti rjeava terapijom i/ili ulaskom u tranziciju. trans zajednica se zato zalae za potpunu depatologizaciju trans identiteta. prvi korak u tom pravcu napravila je Francuska koja je u februaru 2010. godine postala prva zemlja na svijetu koja je uklonila transeksualnost sa zvanine liste mentalnih bolesti. u septembru 2011. evropski parlament se prvi put oglasio povodom ovog pitanja i pozvao WhO da ukloni poremeaje rodnog identiteta sa liste mentalnih i bihejvioralnih poremeaja i osigura depatologizaciju u okviru Meunarodne klasifikacije bolesti (international Classification of diseases iCd-11) (transgender europe: 2011). zemlje koje ele da pristupe evropskoj uniji obavezne su da standardizuju domae zakonodavstvo sa zakonima evropske unije. trenutno najvaniji meunarodni instrument koji se tie lezbejki, gejeva i biseksualnih osoba na nivou evropske unije je direktiva o zapoljavanju. naalost, kada je rije o pravima transrodnih osoba, ostalo je jo puno koraka ka potpunom priznavanju prava na rodni identitet u evropskoj uniji. niti parlament, a ni druge evropske institucije nisu mnogo doprinijele poboljanju poloaja trans osoba, za razliku od efikasnosti lgbt
sluajeva na evropskim sudovima. posljednja vana promjena vezana za unapreivanje prava na rodni identitet u evropskoj uniji vezana je za usvajanje seta pravila za potencijalne azilante/ice u zemljama lanicama. naime, od oktobra 2011. godine kao jedan od osnova diskriminacije nad potencijalnim azilantima/icama navodi se i rodni identitet (european parliament 2011). za razliku od evropske unije, vijee evrope se mnogo vie bavilo pravom na rodni identitet, mada su dokumenti (preporuke komiteta ministara i parlamentarne skuptine vijea evrope) neobavezni za zemlje lanice vijea evrope. u studiji vijea evrope o diskriminaciji i nasilju nad lgbt osobama (Council of europe 2011) iz 2011. godine navodi se da se transrodne osobe suoavaju sa ozbiljnim problemima u procesu zakonskog priznavanja roda - u najmanje 10 drava lanica (meu kojima je i bosna i hercegovina) ne postoje nikakvi zakoni koji ureuju to pitanje, dok u drugih 13 drava lanica postoji jako malo ili nimalo zakona, ali se u nekim od tih drava transrodnim osobama rod zakonski priznaje, bilo putem sudske odluke ili kroz odreene administrativne postupke (na primjer, republika srbija - promjena rodnog identiteta prikazuje se kao greka u sistemu). pored toga, u veini drava lanica vijea evrope se kao uslov za zakonsko priznavanje roda trai operacija koja vodi sterilitetu, a u 15 drava lanica se od transrodnih osoba trai da su nevjenane ili razvedene, to parove moe dovesti do situacije u kojoj nakon razvoda nemaju zakonski priznat odnos (Council of europe 2011). pored ovog dokumenta, komesar za ljudska prava je izdao i specijalni dokument u kojem se navode aktuelni drutveni i zakonski odnosi u zemljama lanicama prema pravu na rodni identitet Ljudska prava i rodni identitet (Council of europe 2009). to se tie prakse evropskog suda za ljudska prava u strazburu, u posljednih deset godina ima sve vie sluajeva koji se tiu ostvarivanja prava na rodni identitet - od onih presuda koje nalau dravama lanicama da uestvuju u pokrivanju trokova medicinskih tretmana za transeksualne osobe (van kuck protiv nemake (2003.) i schlumpf protiv vajcarske (2007.)), preko onih koji reguliu pravo na penziju, heteroseksualni brak nakon tranzicije ili zakonodavni okvir koji bi reguliteorija, terminologija i identiteti | 83
sao itav proces medicinskog tretiranja prilagoavanja spola (Christine goodwin protiv ujedinjenog kraljevstva (2002.), b. protiv Francuske 1992, grant protiv ujedinjenog kraljevstva 2009). u cilju smanjenja diskriminacije na osnovu rodnog identiteta, 2011. godine australija je omoguila svojim dravljanima/kama da sopstveni rodni identitet u pasoima mogu da izraze u okviru tri kategorije: mukarac (M male), ena (F female) i neodreeni (X - indeterminate/unspecified/intersex) (bbC news: 2011). na ovaj nain, transrodne osobe i kao i interseks osobe imaju mogunost da navedu svoj rod pod oznakom X. u dopunjenim politikama o procedurama izdavanja pasoa navodi se da prilikom zahtjeva za X oznaku u pasou nije obavezno priloiti potvrdu o izvrenim operacijama prilagoavanja spola, kao i da rodni list ili potvrda o dravljanstvu u kojima je naznaena promjena spola ne moraju da budu obavezni dokumenti prilikom zahtjeva. takoer se navodi da je prilikom zahtjeva za izdavanje pasoa sa X rodnom oznakom poeljno priloiti potvrdu o odgovarajuem medicinskom tretmanu prilagoavanja spola, pri emu taj medicinski tretman ne mora biti detaljno specifikovan (australija 2011). na taj nain, sve transrodne osobe imaju pravo zahtjevati X rodnu oznaku u pasou, bez obzira na korake koje planiraju preduzeti, ili su ve preduzele, po pitanju medicinskog procesa tranzicije. nakon samo nekoliko dana od objavljivanja pozitivnih vijesti o promjeni zakonskih propisa vezanih za pravo na rodni identitet u linim dokumentima u australiji, iz velike britanije takoer stiu vijesti o poetku procesa usvajanja promjena koje bi i britanskim dravljanima/ kama omoguile alternativnu rodnu oznaku X, pored F i M.
rodni identitet u bivoj jugoslaviji

na teritoriji bive jugoslavije medicinsko tretiranje prilagoavanja spola transeksualnih osoba najrazvijenije je u srbiji. dakle, u srbiji postoji najdugotrajnija praksa jer se jo od 1989. godine izvode operacije prilagoavanja spola, a tu je i injenica da je srbija jedina zemlja u ovom re84 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
gionu u kojoj postoji itav tim doktora/ki koji/e na tome rade (psihijatar/ rica, endokrinolog/kinja, hirurzi/kinje). zbog toga mnoge trans osobe iz itavog regiona (ali i iz svijeta) u srbiji imaju mogunosti da dobiju adekvatnu medicinsku pomo. takoer, pri gayten lgbt organizaciji u beogradu postoji i grupa (samo)podrke za trans osobe, u koju su ukljuene i osobe iz drugih zemalja sa teritorije bive jugoslavije. Meutim, u srbiji nema pravne zatite rodnog identiteta. zakon o zabrani diskriminacije propisuje u lanu 20. da je zabranjena diskriminacija zbog promjene spola, ali ova norma nije nita vie od puke deklaracije, jer ostatak zakonodavstva ili uti o ovom pitanju, ili sadri izriite odredbe nepovoljne po transrodne osobe. kada osobe koje prilagode spol pokuaju osigurati pravno ureenje svoje nove line situacije nastale faktikom promjenom spola (dobiti nova dokumenta, s novim imenom, u kojima se kao njihov spol navodi spol poslije operacije, i sl.), one nailaze na nemogunost da to uine jer je ova oblast u srbiji potpuno pravno neregulisana. u pojedinim sluajevima, matiari/ke u optinama pristaju da promjenu spola uvedu u matine knjige u vidu ispravke, ali u nekim sluajevima to nije mogue, na primjer ako je osoba koja je prilagodila spol prethodno bila u braku i/ili ima dijete iz perioda prije promjene spola10, zbog toga to se ne mogu predvidjeti posljedice koje bi ispravka mogla imati na porodino-pravne odnose. zbog neregulisanog statusa, osobe koje promijene spol susreu se sa nizom situacija u kojima ne mogu da ostvare pojedina prava samo zbog injenice da su promijenile spol (labris 2011). u ostalim zemljama bive jugoslavije, osim u Makedoniji, antidiskriminacioni zakoni zabranjuju diskriminaciju izriito i na osnovu rodnog identiteta. u nekim zemljama (hrvatska, slovenija) postoje i
10 takav je i prvi sluaj na ustavnom sudu republike srbije. Osoba a. t. podnijela je albu ustavnom sudu republike srbije, [...]. radi se o transeksualnoj osobi koja ne moe da promijeni dokumente nakon operacija prilagoavanja spola. takoer, a.t ima problema jer je prije tranzicije sklopila brak iz kojeg ima i dijete. sada ne eli da prekine brak, pa od suda trai potvrdu da prava steena brakom (iako se on trenutno faktiki moe opisati kao nevaei jer su u pitanju dvije osobe istog spola, ukljuujui i roditeljstvo) jo uvijek vae. (labris 2011).
propisi koji reguliu pravo na promjenu identiteta nakon tranzicije, ali je za te promjene potrebno priloiti medicinsku dokumentaciju, nakon ega se u svim linim dokumentima, ukljuujui i rodni list, napominje da je osoba promijenila spol to dodatno moe dovesti tu osobu u nepovoljan poloaj i uiniti je podlonoj diskriminaciji.
zakljuak
brojnost i raznovrsnost transrodnih identiteta i problemi vezani za njih malo su poznati iroj javnosti, ali i samoj lgb zajednici. rodni identitet i seksualna orijentacija su dvije razliite kategorije, a to razlikovanje prenosi se i na politiko djelovanje, to esto dovodi do toga da nam se ini da u praksi ne postoje isti ciljevi niti metode sprovoenja lgb i t politika. u kontekstu lgbt politika/pokreta esto se deava da to t ostane zapostavljeno. i na ovim prostorima je poznato da postoji veliki broj lgbt organizacija, ali je mali broj onih koje zaista ukljuuju trans prava u svoje politiko djelovanje. takoer, jo uvijek se ne moe govoriti o formiranom kolektivnom (politikom) trans identitetu u cilju postizanja promjena. stepen transfobije i stigme, koja djelimino dolazi i iz same lgb(t) zajednice, djelimino opravdava ovakvu situaciju. bogatstvo razliitosti rodnih identiteta dovodi do ruenja tradicionalnih stavova o rodu koji prepoznaju samo dvije kategorije u ogromnom dijelu nae stvarnosti u zakonima, medicini/biologiji i drutvu uopte. takoer, seksualnost je osnova iz koje se razvijaju sve dalje teorije o rodu i rodnom identitetu. kako sve ove informacije jo uvijek predstavljaju domen tabua na naim prostorima, tako su i promjene kada je rije o prihvatanju i poloaju trans osoba veoma spore i mukotrpne. pravo na ivot bez nasilja, na izbor sopstvenog imena koje bi se poklapalo sa linim doivljajem sopstvenog roda, na privatnost informacija o promjenama na tijelu, na zasnivanje porodice, na dobijanje adekvatnog medicinskog tretmana samo su neki od zahtjeva trans politika i aktivizma. Mnoga od ovih pitanja tek posljednjih deset godina postaju aktuelna za mnogo otvorenije i slobodnije sredine nego to je naa. Meutim, ljudska prava nisu statina kategorija i omoguavaju
stalni razvoj i usvajanje sve veih sloboda individua u drutvu. ne tako davno bilo je nezamislivo da ene nose pantalone, kratku kosu, ili obavljaju aktivnosti rezervisane za mukarce. Meutim, danas rodne granice i rodne uloge nisu tako krute, a one su se uglavnom pomjerile upravo za one slabije, odnosno, one sa manje moi u drutvu. upravo te promjene navode na uvjerenje da vrijeme koje e pruiti potpuno ostvarivanje prava na (trans)rodni identitet tek predstoji.
Literatura
american psychological association: Answers to Your Questions about Transgender People, Gender identity and Gender Expression (http:// www.apa.org/topics/sexuality/transgender.aspx) australia (2011): Sex and Gender Diverse Passport Applicants Revi sed Policy (https://www.passports.gov.au/web/sexgenderapplicants. aspx) dudit batler (2001): Tela koja neto znae. beograd: samizdat b92. bbC news (2011): New Australian passports allow third gender option (http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-14926598) bratt genny beemyn (2004): Crossdressing, u glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender and Queer Culture. (http:// www.glbtq.com/social-sciences/cross_dressing_ssh,2.html) Council of europe (2011): Discrimination on Grounds of Sexual ori entation and Gender Identity (http://ilga-europe.org/home/guide/ council_of_europe/lgbt_rights/commissioner_hr) Council of europe (2009): Human Rights and Gender Identity. issue paper by the Commissioner for human rights (https://wcd.coe. int/viewdoc.jsp?id=1476365) sean Fredric edgecomb (2005): To je jednostavno ljudski...: subver zija roda u djejim kazalinim predstavama, u jelena poti/amir hodi (ur.): Transgresija roda. Spolna/rodna ravnopravnost znai vie od binarnosti: zbornik konferencijskih radova. zagreb: enska soba/Cesi. european parliament (2011): Historic vote extends EU asylum standards to transgender people (http://www.lgbt-ep.eu/press-releases/historic-vote-extends-eu-asylum-standards-to-transgender-people/) dajana Fas (2003): Unutra/izvan. Gej i lezbejska hrestomatija. beograd: Centar za enske studije. labris. Organizacija za lezbejska ljudska prava (2011): Godinjeg izve taja o poloaju LGBTIQ populacije za 2010. godinu. beograd. Marilyn M (2011): Genderqueer history and Identities (http://genderqueer.tumblr.com/post/5849018580/genderqueer-history-andidentities)
jelena poti/amir hodi (2005, ur.): Transgresija roda. Spolna/rod na ravnopravnost znai vie od binarnosti: zbornik konferencijskih radova. zagreb: enska soba/Cesi. transgender europe (2011): European Parliament asks WHO to depatho logize transgender identities (http://tgeu.org/eup_res_28sept2011)
LGBT AKTIVIZAm U BIVOJ JUGOSLAVIJI
Marko Juri
POVIjEST LGBTIQ akTIVIzMa U HrVaTSkOj

prve gej i lezbijske organizacije, ili bolje reeno inicijative, u hrvatskoj kao federalnoj jedinici druge jugoslavije, pojavljuju se tek valom liberalizacije u drugoj polovini osamdesetih godina prolog stoljea, a ivot gejeva i lezbijki veoma teko se moe doivjeti; posredno - kroz rijetka literarna djela i pokoje osobne memoare. za razdoblje prije toga u enciklopediji gej i lezbijske povijesti i kulture spominju se faistiki i nacistiki progoni homoseksualaca prije i za vrijeme drugog svjetskog rata, no na podruju tzv. nezavisne drave hrvatske dosad nisu pronaeni izvori o oblicima organiziranog progona. analizom zakona poznato je kako nije postojala zakonska regulativa ustakog reima koja bi bila usmjerena protiv homoseksualnih osoba. Meutim u tekstu ilije jakovljevia konclogor na savi autor spominje da je u zatvoru u zagrebu na trgu n16 (danas trg rtava faizma) susreo ljubitelja mukog tijela. jakovljevi je proveo nekoliko mjeseci u logoru stara gradika kao pristalica hrvatske seljake stranke, a djelo koncologor na savi je njegov rukopis o vremenu provedenom u logoru. iako ne spominje ime i prezime tog ovjeka, niti zato se on naao u zatvoru, indikativno je da se referira iskljuivo na seksualnu praksu tog zatvorenika. u vrijeme socijalistike jugoslavije postoji zabrana mukog homosek sualnog ina u svih est jugoslavenskih republika i dvije pokrajine. homoseksualni in kod mukaraca se po krivinom zakonu Fnrj/sFrj, u lanku 186. stav 2., kanjavao zatvorom ili robijom u trajanju do jedne godine. iako je zakon usvojen tek 1953. godine, progon homoseksualaca, u ime naroda, pod sloganom smrt faizmu! dogaa se u vrijeme sukoba Fnrj i sssr-a, odnosno 1948. i 1949. godine. tada se nekim mukarcima, uglavnom sitnim kriminalcima, vercerima deviza, sveenicima katolike crkve, vlasnicima veih nekretnina i organizatorima ilegalnog
lgbt aktivizam U bivoj jUgoslaviji | 93
prelaska granice pripisuje i protuprirodni blud kao uglavnom dodatno kazneno djelo. u zapisima visokopozicioniranog komunistikog funkcionera i lana nOb-a Milovana ilasa navodi se i negativan stav o postojanju homoseksualaca u narodnooslobodilakoj borbi, kao i odluka da im se posve onemogui lanstvo u komunistikoj partiji. zakonski poloaj lgbt osoba u hrvatskoj se promijenio sredinom sedamdesetih godina prolog stoljea, nakon ustavnih promjena 1974. godine. reformom zakonodavstva i prenosom ovlasti federalnog vrha na republike i pokrajinske, ukinut je federalni krivini zakon. slovenija je prva vodila rasprave o dekriminalizaciji protuprirodnog bluda. profesor prava na sveuilitu u ljubljani, ljubo bavcon, ispred komisije za donoenje krivinog zakona sr slovenije pozvao je na dekriminalizaciju homoseksualnosti. novi krivini zakon sr hrvatske koji stupa na snagu 1977. dekriminalizirao je muki homoseksualni odnos, to su uz hrvatsku i sloveniju, uinile i vojvodina, te Crna gora. hrvatska lijenika komora jo je 1973. godine skinula homoseksualnost s liste mentalnih poremeaja. predmetom prvih javnih rasprava o pitanju homoseksualnosti u jugoslaviji uz slovenski gej i lezbijski filmski festival bila je i radio emisija tonija Maroevia Frigidna utinica na zagrebakom Omladinskom radiju. autor emisije, koja se bavila razliitim marginalnim drutveno-politikim temama, bio je otvoreno gej. Maroevi je nekoliko puta javno rekao da je zbog emisije pozvan na sastanak u savez komunista hrvatske koji mu je predloio da formira gej i lezbijski ogranak partije. Frigidna utinica, koja se emitirala 1985. godine naila je na medijsko negodovanje zagrebakog veernjeg lista i beogradskih veernjih novosti, te je uskoro ugaena, iako Omladinski radio nastavlja s progresivnim nainom izvjetavanja o drutvu, politici i kulturi, priklanjajui se trendu najutjecajnijih asopisa tog vremena koji su uivali naklonost saveza komunista i saveza socijalistike omladine, prije svega pletu, a potom i startu i listu danas. Feministiki pokret u hrvatskoj, uz slovenske lezbijske i gej grupe kuC ll i kuC Magnus koje su nastale na ljubljanskom sveuilitu,
te Maroevievu Frigidnu utinicu, znatno je doprinjeo i ohrabrio stvaranju prve lezbijske grupe u hrvatskoj lila inicijative. lezbijkefeministkinje iz hrvatske koje su djelovale i u aktivnostima kuC ll-a, te enske grupe Trenjevka inicirale su susrete u zagrebu kako bi sudionice izmeu ostaloga raspravljale i o lezbijskim pitanjima. inicijativa zapravo nikada nije ostvarila niz planiranih ciljeva, poput pokretanja otvorene diskusije o lezbijskim pravima i kulturi, borbi protiv homofobije, poveanje lezbijske vidljivosti i stvaranje meunarodnih kontakata. Lila inicijativa, osnovana sredinom 1989. prestala je postojati ve u svibnju 1990., neposredno nakon prvih viestranakih izbora. naime, kao i brojne druge organizacije, lila je izgubila je prostor, drutveni stan na trenjevci iz kojeg je djelovala. u vrijeme rata u hrvatskoj veina lgbt osoba koje su bile ukljuene u feministike, mirovne i zelene grupe pristupaju antiratnoj kampanji hrvatske. iako je sa svojim djelovanjem zapoela jo 1992. godine, prva hrvatska gej i lezbijska grupa - LIGMA (lezbijska i gej akcija) nije bila u mogunosti mijenjati poloaj lgbt osoba u ratnim uslovima. ligMu su vodili prvi lgb aktivisti u republici hrvatskoj, predstavljeni punim imenom i prezimenom: andreja pehar i amir hanui. iako je grupa uivala logistiku i financijsku pomo talijanske mirovne nevladine organizacije - transnacionalne stranke od javnosti i aktera lokalne i sredinje vlasti nije dobila nikakav legitimitet, a lgbt pitanja u to vrijeme nisu predstavljala nikakav interes za dravu i drutvo. ligMa je ipak uspjela djelovati kroz prvi lgb asopis, Speak out, koji je izlazio kao prilog unutar asopisa antiratne kampanje hrvatske arkzin, a bila je i znaajna jer je omoguavala lgb osobama siguran prostor za druenje i upoznavanje. Odrano je nekoliko javnih predavanja i radionica o pitanju homoseksualaca i lezbijki u hrvatskoj, a najvei skup koji je ligMa okupila bio je u prostorima kulturno informativnog centra (kiC) na temu za koga e glasati hrvatski homoseksualci? uoi parlamentarnih izbora 1995. godine. Odazvali su se samo lokalni oporbeni politiari iz redova libaralnih stranaka. Oslabljena konstantnim sukobima unutar same strukture lanstva koje nije djelilo zajedniku politiku platformu, ligMa prestaje postojati 1997. godine nakon to je zbog verbalnih i fizikih napada amir hanui zatraio i dobio azil u
kanadi, a potom je i andreja pehar emigrirala u vedsku. Oboje i danas ive u tim dravama, no prema vlastitim rijeima, prate dogaanja vezana za lgbt pokret u hrvatskoj. godine 1998. u parlamentarnu proceduru dolaze izmjene i dopune kaznenog zakona. na prijedlog vlade, granica za stupanje u dobrovoljne seksualne odnose izjednaena je neovisno o seksualnoj orijentaciji, na 14 godina starosti. uz pomo instituta Otvorenog drutva i enske mree hrvatske 1997. formirana je neformalna grupa kontra, koja je u poetku djelovala na anarho-feministikim principima. Ona djeluje i danas, no tek od 2002. kao registirana lezbijska udruga, odriui se time svojih anarhistikih korjena, fokusirajui veliki dio svojih aktivnosti na promociju istospolnih brakova i obiteljskih vrijednosti. kontra je tokom godina izgradila lezbib, knjinicu lezbijske, feministike i queer tematike, a od osnutka djeluje i info-sos telefon i savjetovalite za lezbijke. istovremeno, u rijeci inicijativa za okupljanje gej udruge pod imenom Oskar nije uspjela. njezin je pokreta ronik hrvatske vojske aldin petri, koji je izbaen iz slube nakon to se povjerio nadreenima da je homoseksualac zatraivi zatitu od mogueg zlostavljanja. petri je tuio Ministarstvo obrane republike hrvatske te je poslao i otvorena pisma vladi i saboru. za taj in podrku je dobio od hrvatskog helsinkog odbora. skuptina udruge Oskar trebala se odrati u prosincu 1999. ali je tajnik lokalne stranke primorsko-goranski savez, zoran dragievi, sprijeio ulazak osnivaima u prostore grada rijeke, pa je osnivaka skuptina odrana u kultnom rijekom klubu palach. krajem devedesetih u zagrebu nastaje grupa because press s ciljem promoviranja lezbijske umjetnosti i knjievnosti. iako je primala financijsku pomo iz inozemstva objavljena su svega tri broja fanzina just a girl te jedna publikacija, prva zbirka lezbijske poezije, igre ljubavi i ponosa autorice sanje sagaste. nakon gaenja ligMe, do 2000. godine u hrvatskoj ne djeluje niti jedna registrirana organizacija koja okuplja lgbt osobe, ve se aktiv96 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
nosti iskljuivo dogaaju na internetu i to na sajtovima crolesbians.com (danas crol.hr), crogay.com (danas gay.hr), te decki.com (kasnije medvjedi.hr), dok je u zagrebu otvoren prvi slubeni klub za okupljanje lgbt osoba: bad boy. drutveno-politiki sustav u hrvatskoj je znaajno promijenjen nakon izbora odranih 3. sijenja 2000. godine kada ujedinjena opozicija osvaja dvotreinsku veinu u saboru, a njihov kandidat pobjeuje i na izborima za predsjednika republike hrvatske. u jeku tih promjena u rijeci se osniva lezbijska organizacija rijeka (lOri), ovaj puta bez ikakvih opstrukcija gradskih vlasti. idue godine u beogradu pokuala se odrati prva povorka ponosa u bivoj sFrj, na kojoj su sudjelovale i lezbijske aktivistkinje iz zagreba i rijeke. nakon krvoprolia u beogradu u junu 2001. predloeno je da se ve idue godine u zagrebu odri prvi pride. poetkom 2002. godine u zagrebu je osnovan iskorak, slubeno lgbt organizacija. Osniva iskoraka je damir hrak, tada zamjenik predsjednika socijalistike radnike partije stipe uvara. hrak je u iskorak, uz bive lanove srpa, okupio i pokretae tadanje jedine web stranice namijenjene gej mukarcima, crogay.com (kasnije gay.hr), a za prvog predsjednika, ujedno i osobu zaduenu za izlazak u javnost preuzeo je hrakov partijski drug dorino Manzin. Manzin je u iskoraku djelovao do 2006. godine, a mediji su za njega, za razliku od aktivista iz 90-ih, pokazivali veliku panju, svrstavajui ga na listu 100 najmonijih ljudi u hrvatskoj uz titulu efa hrvatskih homoseksualaca. istovremeno, lezbijska grupa kontra poinje s javnim radom i ove dvije udruge postaju registrirane pri uredu za udruge grada zagreba, te za lipanj 2002. najavljuju odravanje prve povorke ponosa u hrvatskoj, tada nazvane gay pride zagreb. Povorka ponosa 2002., uspjeno je prola sredinjim ulicama zagreba, popraena do tada nevienim uvredama okupljenih graana, od kojih je samo manji dio povorku doekao s vidnim odobravanjem. Medijski interes za lgbt osobe bio je nevien, a uoi odravanja povorke dogaaj je najavljen kao test demokracije hrvatskog drutva.
skup su dolaskom podrali lanovi i lanice vlade tadanjeg premijera ivice raana, raanova supruga dijana pletina, zastupnice i zastupnici hrvatskog sabora, predstavnici i predstavnice meunarodne zajednice, kao i ministar unutranjih poslova ime luin koji se skupu obratio s pozornice. uoi i nakon povorke ponosa uhieno je 27 nasilnika, u najveoj mjeri pripadnika navijake skupine bad blue boys i naci-skinhead pokreta, od kojih je jedan na uesnike skupa bacio suzavac. desetine uesnika skupa, kao i osoba za koje se pretpostavlja da su bili na skupu, pretueni su u zagrebu toga dana. u drugoj polovici 2002. godine kree prva velika medijska kampanja za prava lgbt osoba koju provodi lOri pod imenom Ljubav je ljubav. kampanja je predviala i prikazivanje video spotova u okviru besplatnih minuta namjenjenih promociji ljudskih prava na hrvatskoj televiziji (htv), no urednitvo te javne kue odluilo je ne prikazati tv spot zbog obrazloenja da bi emitiranje takvog spota samo povealo nasilje protiv lgbt osoba. kampanja se na kraju fokusirala na komuniciranje preko bilboarda, a vjetar u lea vidljivosti lgbt osoba te godine, osim prve povorke ponosa i kampanje ljubav je ljubav, dao je i film dalibora Matania Fine mrtve djevojke koji za glavne likove ovog filma uzima lezbijski par. ve idue 2003. godine hrvatski sabor je izglasao prve zakone koji eksplicitno navode seksualnu orijentaciju kao antidiskriminacijsku osnovu u kaznenom zakonu, zakonu o radu i zakonu o znanstvenoj djelatnosti i visokom obrazovanju. vladajua veina tada je bila podijeljena oko omoguavanja istospolnim parovima sklapanje braka. koalicijski partner u vladi socijaldemokratske partije (sdp), hrvatska seljaka stranka (hss), uvjetovala je svoj ostanak u vladi uvoenjem posebnog zakona za homoseksualne parove koji bi bio odvojen od Obiteljskog zakona, te je stoga u ljeto 2003. godine izglasan zakon o istospolnim zajednicama ime je hrvatsko zakonodavstvo, ipak, po prvi puta u svojoj povijesti, priznalo postojanje jedne takve zajednice. taj zakon nosi samo simbolina prava: pravo na uzajamno uzdravanje partnera/ice do godinu dana nakon raskida zajednice i pravo na podjelu zajedniki steene imovine. istospolna zajednica mora se dokazati pred sudom, a uvjeti su tri godine zajednikog ivota koje treba sudskim putem dokazati. u praksi primjena tog zakona gotovo da je nemogua.
promjenom vlade u studenom 2003. godine vlast ponovno osvaja hrvatska demokratska zajednica (hdz), no ipak nastavlja s praksom dodavanja spolne ili seksualne orijentacije kao antidiskriminacijske osnove u zakone. tako je u 2006. godini kroz izmjene kaznenog zakona predviena odredba zloina iz mrnje, to se definira kao svako kazneno djelo poinjeno iz mrnje prema nekoliko navedenih osnova, meu kojima je navedena i spolna orijentacija. u oujku 2006. godine zastupnici ime luin (socijaldemokratska partija) i ivo banac (nezavisni, izabran s liste liberalne stranke) predstavljaju hrvatskom saboru zakon o registriranom partnerstvu, koji bi ivotnoj zajednici dviju osoba omoguio veliki set prava iz Obiteljskog zakona, a koji se odnosi na brak mukarca i ene. rasprava o ovom zakonu u saboru pokazala je potpuno nerazumijevanje zastupnika hrvatske demokratske zajednice i pro-faistike hrvatske stranke prava. tako su hrvatsku javnost zabavljali homofobni istupi o teoriji heteroseksualnog svemira zastupnice lucije ike (hdz), citiranjem i interpretacijom evanelja zastupnice zdenke babi petrievi (hdz), najniim oblikom heteroseksizma i vicevima o toploj brai vladimira tengla (hdz) i pedofilnim fiksacijama zastupnika damira kajina iz deklarativno liberalne stranke - istarski demokratski sabor. i dok je prvih deset godina stabilnog i organiziranog lgbt aktivizma u hrvatskoj (2002. 2011.) rezultiralo konstantnom irenju i zatiti prava za lgbt osobe, unutar samog lgbt pokreta dolazilo je do sve veeg fragmentiranja i politikog preslagivanja izmeu raznih lgbt organizacija i grupa. u poetku su udruge insistirale na masovnom lanstvu i javnim kampanjama fokusiranih iskljuivo na zakonske inicijative, prije svega na pravo na sklapanje braka, da bi kasnije naputanjem do tad jedinih organizacija, iskoraka i kontre, nastalo niz inicijativa i vie ili manje uspjenih organizacija: inqueerzicija, Queer zagreb, denormativ, kuga, zbeletron i udruga zagreb pride. zagreb pride, kao u to vrijeme jedina povorka ponosa, uspio je zadrati svoj kontinuitet i kontinuirani rast posjetitelja i posjetiteljica, iako se 2005. godine gotovo nije odrao, budui da je dogovorom red na organizaciju
spao na udrugu iskorak, koja ga je otkazala rijeima da pride teti lgbt osobama i provocira nasilje. tada je povorka ad hoc organizirana od strane studentica Centra za enske studije okupljenih u neformalnu grupu epirkiza, a od 2006. godine, povorku ponosa organizira otvorena, nehijerarhijska skupina graana okupljenih u Organizacijski odbor. za pokuaj napada molotovljevim koktelima na zagreb pride povorku 2007. godine kazneno je procesuiran stanoviti josip itum, te je osuen na 14 mjeseci zatvora za zloin iz mrnje, to je prva takva presuda za zloin iz mrnje uope. val sustavnog homofobnog nasilja organiziranih neonacistikih grupa u zagrebu, okupljenih oko navijake skupine bad blue boys protiv lgbt osoba zapoelo je u drugoj polovici 2007. godine. napadi se nisu samo vezali uz dogaaje oko rada lgbt udruga, u prvom redu zagreb pridea, nego nasilja nisu poteeni ni klubovi, privatni domovi, javni prostori; uestali i viekratni napadi na aktiviste, u prvom redu aktiviste zagreb pridea, zatim napadi na gej mukarce u parkovima i u javnom prijevozu. reakcija vlasti u potpunosti je izostala ili se nasilje ni na koji nain nije eljelo osuditi, a kamoli sankcionirati. paralelno s napadima na lgbt aktiviste i gej mukarce, zagreb je tih godina pogoen ubojstvima dvojice tinejdera i nizom mafijakih likvidacija i pokuajima mafijakih likvidacija, zbog ega je predloeno i uvoenje izvanrednog stanja. uskoro je zatvoren i jedini lgbt klub u zagrebu, global. lanovi i lanice organizacijskog odbora zagreb pridea tada osnivaju udrugu zagreb pride koja ima za misiju financijski osigurati i potpomagati Organizacijski odbor povorke ponosa, te neovisno djelovati u skladu s ciljevima suzbijanje diskriminacije i nasilja protiv lgbt osoba, zalagajui se za solidarnost lgbtiQ zajednice, stvarajui nove, sigurne prostore. udruga zagreb pride je 2010. godine inicirala stvaranje saveza s udrugama sline ili bliske politike orijentacije koji je nazvan Centar za lgbt ravnopravnost, a uz zagreb pride, ine ga lOri i Queer zagreb. iste godine organizacija koja stoji iza Queer zagreb festivala pokree multimedijalni projekt Queer.hr, a iskorak i kontra najavljuju organiziranje prve splitske povorke ponosa split pride. split pride je odran uz erupciju nasilja, prilikom ega su okupljeni sudionici/ce kamenovani, to je popraeno gromoglasnim povicima na
ubojstva. policija je privela preko stotinu ljudi, a podneseno je preko 20 kaznenih prijava za razna kaznena djela vezanih uz zloin iz mrnje. unato tome, veih rtava nije bilo, tek je est osoba zadobilo tee ozljede, od ega je jedan novinar, koji je nokautiran dok je radio svoj posao. reakcija splitske lgbt zajednice na dogaaje oko split pridea potakli su stvaranje i prvih aktivistikih okupljanja. povorka ponosa zagreb pride 2011. odrana je svega sedam dana nakon splitske, uz do tada nevienu medijsku podrku i solidarnost prema lgbt zajednici. Organizatore zagreb pridea primio je i predsjednik republike ivo josipovi, opisujui homofobno divljanje u splitu kao neto to se nikada vie ne smije ponoviti. na zagrebakoj povorci ponosa na kraju se pojavilo tri puta vie ljudi nego li su organizatori/ce predviali gotovo etiri tisue uesnika/ica bilo je previe da bi svi mogli sigurno proi ulicama koje su bile predviene, te je ruta produena tako da je u potpunosti bio blokiran itav promet u uem sreditu grada.
Marija Savi
ISTOrIja LGBT akTIVIzMa U SrBIjI

godine 1990. na sastancima u hotelu Moskva u centru beograda formirana je prva lezbejska i gej (lg) grupa u srbiji - Arkadija. Osnovno delovanje Arkadije bilo je vezano za lobiranje u medijima u cilju dekriminalizacije homoseksualnosti. pored toga, Arkadija je imala brojne definisane ciljeve koji su se uglavnom odnosili na ukidanje svih oblika diskriminacije nad lezbejkama i gejevima u svim institucijama srbijanskog drutva. kako nije imala prostorije ni izvore finansiranja, arkadija je svoj rad bazirala na medijskom lobiranju za prava lezbejki i gejeva. aktivistkinje i aktivisti su esto davali intervjue u tv i radio emisijama. Meutim, u to vreme je postojalo veliko ignorisanje srbijanskih medija za teme lezbejskih i gej prava, pa su se vesti koje su dolazile od Arkadije uglavnom objavljivale u programima nezavisnih medija: b92, vreme, republika, radio panevo, itd. takoe, od poetka je postojala povezanost sa feministikim pokretom u srbiji, tako da su se u nekim izdanjima feministikih i mirovnih inicijativa i organizacija nalazile lg rubrike. u pacifiku, asopisu za kulturu mira koji je ureivao dejan nebrigi, jedan od prvih javnih gej aktivista u srbiji. takoe, i u publikacijama enske mirovne grupe ene u crnom nalazile su se lg strane. Arkadija je formirana na samom poetku rata pa ne udi to se veina aktivistkinja i aktivista fokusiralo na pacifiko i antimilitaristiko delovanje. zbog ogromne homofobije i radikalizacije drutva, Arkadija se nije mogla vie angaovati u aktivnostima javnog karaktera. prvi i jedini put javno je obeleen Dan ponosa tribinom u domu omladine 27. juna 1991. godine. na toj tribini je nekoliko aktivistkinja i aktivista iz Ar kadije, zajedno sa teoretiarima umetnosti govorilo o lg aktivizmu i znaaju 27. juna. sledee godine su aktivistkinje i aktivisti Arkadije pokuali da organizuju tribinu u okviru studentskog protesta 92 na
Filozofskom fakultetu, kada je pred sam poetak grupa mladia koji su se predstavili kao studenti teologije, fiziki spreila uesnice/ke i publiku da uu u salu. Od tada Arkadija 27. jun obeleava radionicama i tribinama zatvorenim za javnost, ali je to obeleavanje uvek propraeno medijskim saoptenjem za javnost. zbog nedostatka materijalnih sredstava, gej lezbejski lobi Arkadija izdao je samo dva istoimena biltena, nulti broj 1993. i prvi 1994. godine. Ovi bilteni sadrali su prie o coming outu lepe Mlaenovi, aktivistkinje su izvetavale o obeleavanju 27. juna u njujorku, veliki temat je bio posveen aids-u, objavljeni su prikazi lg knjiga, itd. Od 1994. godine Arkadija poinje da dri radne sastanke u Centru za enske studije. tada se organizuju i tematske radionice, a najaktuelnije su o nasilju nad lezbejkama i gejevima na ulici, o nainima suprotstavljanja nasilju, razvijanju tehnika za savladavanje sopstvenog straha, izlazak iz uloge rtve koja dolazi iz internalizovanja drutvenog pritiska i mrnje prema lezbejkama i gejevima. u junu 1994. godine dekriminalizovan je muki homoseksualni in brisanjem lana 110. iz krivinog zakonika. treba istai da se ovo nije desilo zbog pritiska lgb aktivistkinja i aktivista, zapravo niko ni ne zna kako je tano do toga dolo i izgleda kao da je skuptina o tome odluila uz gomilu drugih propisa i zakona o kojima se u tim trenucima raspravljalo. lepa Mlaenovi iste godine dobija nagradu za doprinost lg aktivizmu, Filipe di Suza, Meunarodnog komiteta za ljudska prava lezbejki i gej mukaraca, na proslavi dana ponosa u njujorku. arkadija je registrovana pri Ministarstvu pravde. u okviru enskih studija inicirane su Lezbejske studije koje su vodile: lepa Mlaenovi, zorica Mrevi, ria Convenc (belgija), ingrid Foeken i anja Mulenbelt iz holandije i kris korin iz velike britanije. nakon to je dugo delovala kao lezbejska sekcija u okviru Arkadije, u martu 1995. godine osniva se Labris organizacija za lezbejska ljudska prava. Labris u poetku koristi prostorije enskih organizacija i tu se organizuju nedeljni sastanci i radionice. iste godine etiri aktivistkinje
su napadnute na ulici dok su ispisivale grafite ovaj sluaj nije prijavljen policiji, niti je postojala reakcija prolaznika. labris poinje da radi na umreavanju sa lezbejskim i enskim organizacijama u regionu. zapoinje se sa objavljivanjem labris novina koje se i danas objavljuju jednom godinje u izdanju labrisa. Od 1995. do 2001. godine vidljivost lg aktivizma je ograniena, a delovanje je skoro potpuno posveeno osnaivanju lg zajednice. tokom 1997. i 1998. godine organizuju se brojne radionice, organizuje se Prva lezbejska nedelja skup lezbejskih aktivistkinja iz exyu u sloveniji. takoe, tokom 1998. i 1999. godine Labris u saradnji sa Fondom za humanitarno pravo i evropskim udruenjem mladih srbije pokree projekat Kampanja protiv homofobije, koji se bavi unapreenjem poloaja lezbejki i gejeva kroz pravno-socioloke analize homofobije u srbiji, praenje medija i analitiku bibliografiju tekstova o homoseksualnosti. Ovaj proces prekida se traginom pogibijom dejana nebrigia, prvog javno deklarisanog gej aktiviste, koji je ubijen u svom stanu 29. decembra, na svoj 29. roendan. do 2001. godine redovno izlaze labris novine za lezbejke, odrava se i Druga lezbejska nedelja radi umreavanja sa lezbejkama iz regiona, osniva se Gayten LGBT koji pokree umetniki projekat Coming Out with Nick, osniva se Queeria koja zapoinje projekat 2000. godine Lega lizacija istopolnih veza, koji e ve u februaru sledee godine biti uguen napadom na prostorije ove organizacije. godina 2001. viestruko je znaajna za lg aktivizam u srbiji. Ove godine je najpre odran javni skup na beogradskom glavnom trgu u saradnji labrisa i dejeg romskog centra u martu. Labris i Gayten LGBT odluuju da organizuju paradu ponosa nakon petooktobarskih demokratskih promena, a organizuju se i drugi javni dogaaji lezbejska izloba Lesbian Connection u studentskom kulturnom centru, tribina o hiv-u i aids-u u domu omladine. nakon obljepljivanja grada nepotpisanim plakatima homofobinog sadraja, no uoi zakazane parade ponosa, 30. juna odrava se prva parada ponosa u beogradu pod nazivom Ima mesta za sve nas, a kojoj su prisustvovale i brojne lezbejke
aktivistkinje iz hrvatske, slovenije, Makedonije, irske i italije. parada je nasilno prekinuta od strane pripadnika desniarskih organizacija, od kojih je Obraz i dalje aktivna, a u nasilju su uestvovali predstavnici crkve, navijakih klubova, lanstvo pojedinih politikih partija, navijai. planirana proslava na trgu republike, tribine, pozorina predstava, koncert i koktel nisu realizovani. tokom 2001. i 2002. godine nastaje nekoliko lgbt organizacija: SPY, Queeria, Lambda u niu (kasnije i u kragujevcu), Gayrilla. vie puta je isticana inertnost policije u zatiti parade ponosa, koja je dovela do podizanja vidljivosti lg osoba vee nego ikad, ali i do povlaenja izvesnog broja aktivistkinja i aktivista sa javne scene. prva javna kampanja Labrisa, Gaytena i Queerie pokrenuta je 2002. godine kada su na tv b92 bili emitovani tv spot, radio dingl, a raena je i anketa meu lgbt osobama o homofobiji u domaim medijima. poinje da se radi pres kliping i analizira nain izvetavanja medija o lgbt temama/ osobama. Moe se rei da su se u narednom periodu od 2001. do 2005. godine u okviru lgbt aktivizma u srbiji pojavile brojne inicijative, ali da su one mahom ostajale nedoreene, pa sa ove distance izgleda kao da su se kampanje i borbe odvijale stihijski, a ne bazirane na osnovu prethodno analiziranog politikog momentuma. tako u tom periodu Labris predaje ministarstvu za socijalna pitanja predlog izmena i dopuna zakona o porodici, 2004. godine se organizuje drugi pride koji se ve u aprilu otkazuje zbog najava nasilja i odbijanja policije da zatiti skup, skuptini se predaje amandman na krivini zakon kojim se sankcionie diskriminacija graanki i graana istopolne orijentacije od strane dravnih organa, Labris otpoinje sa programima edukacije medija i nevladinih organizacija. sve ove inicijative ostaju bez rezultata. u isto vreme vie puta se dogaalo nasilje nad lg osobama: u martu 2003. godine ubijena je Merlinka (vjeran Miladinovi, 43) - prvi javno deklarisani transvestit; u niu dvojica punoletnih momaka maltretirani su od strane majke i ujaka jednog od njih; maloletna j.n. govori u radio emisiji Gayming o maltretiranju od strane majke i policije nakon to se
outovala, nakon ega jo mnogo ljudi prijavljuje lg organizacijama sline situacije; 2004. godine menader organizacije new age rainbow i magazina deko biva pretuen dok se vraao sa svojim prijateljima sa gej urke; u zrenjaninu na fasadi zrenjaninskog edukativnog centra osvanuli su grafiti za srbstvo bez pedera i pederi nisu ljudi. ukoliko je i bilo pokrenutih pravnih reakcionih procedura povodom ovih sluajeva (mada uglavnom nije), oni su se zavravali na jo veu tetu rtava nasilja i diskriminacije zbog sveprisutne institucionalne homofobije. takoe, moe se rei da nakon ogromne vidljivosti lg pokreta za vreme i neposredno nakon parade ponosa 2001, kao da se aktivistkinje i aktivisti povlae nekoliko koraka unazad, ponovo nastupa period njihovog skrivanja od javnosti, a akcije su uglavnom stihijske i bez detaljnog plana. poslednjih est godina lgbt aktivizma u srbiji, od 2005. do 2011. godine znaajno je jer se u ovom periodu aktiviraju brojne lgbt organizacije, ostvaruju prvi kontakti sa dravom, podiu prve krivine prijave i tube protiv nasilja i diskriminacije nad lgbt osobama, usvaja zakon o zabrani diskriminacije, realizuje prva parada ponosa nakon devet godina od prvog pokuaja. Od 2005. godine objavljuje se labrisov godinji izvetaj o poloaju lgbt populacije dokument koji prati sluajeve krenja ljudskih prava nad lgbt osobama, odnos institucija, kao i nain izvetavanja medija o lgbt temama. takoe, isti dokument od 2006. godine objavljuje i Gej strejt alijansa (gsa). Ovaj dokument je vrlo vaan za dalje javno zagovaranje jer se zahtevi za poboljanjem poloaja odreene grupe u drutvu mogu sistematski planirati i sprovoditi jedino na osnovu stvarnih podataka o poloaju te grupe. takoe, od znaajnijih dokumenata ove vrste treba navesti i labrisovo istraivanje o nasilju nad lgbttiQ osobama iz 2006. godine, kao i istraivanje gsa o stavovima javnog mnjenja prema lgbt osobama iz 2009. i 2010 godine. godine 2006. osniva se Trans grupa (samo)podrke kao podsekcija organizacije Gayten LGBT, prva takva grupa na prostoru bive jugoslavije. teme na kojima ova grupa radi su vezane za razliite probleme
transeksualnih osoba, a grupa do danas ostaje iskljuivo na nivou rada sa trans zajednicom i nevidljiva u javnom prostoru, pa jo uvek ne moemo govoriti o javnom trans aktivizmu u srbiji. Meutim, ovo je znaajan momenat jer se jedna lgbt organizacija po prvi put otvara za ovaj deo lgbt zajednice. nakon beograda, slina grupa poinje sa radom i u hrvatskoj nekoliko godina kasnije. jo jedan vaan dogaaj desio se 2008. godine. naime, labris je jo poetkom 2006. godine uputio zahtev srpskoj lekarskoj komori da se javno oglasi povodom njihovog stava prema homoseksualnosti, odnosno potvrdi injenicu svetske zdravstvene organizacije o izbacivanju homoseksualnosti sa liste bolesti. Oni su se oglasili na dan protiv homofobije tek 2008. godine kada su potvrdili svoje slaganje sa svetskom zdravstvenom organizacijom da se homoseksualnost i u srbiji ne nalazi na listi bolesti. Od 2008. do 2010. godine Labris i Kvirija po prvi put dobijaju donacije od drave, tanije Ministarstva kulture i uprave za rodnu ravnopravnost, za odravanje portala kvirija.com, zatim za Forum teatar sa temom koja se tie poloaja lezbejki u srbijanskom drutvu, kao i za odravanje seminara za zaposlene u zdravstvenim ustanovama. prvi susret sa Ministarstvom za ljudska i manjinska prava ostvaren je nakon napada na uesnice i uesnike Queer beograd festivala, kada je odran prvi sastanak sa tadanjim dravnim sekretarom, Markom karadiem. ubrzo se ispostavilo, meutim, da je ovo ministarstvo samo formalno zainteresovano za saradnju i podrku lgbt aktivizmu, a da je iskrena podrka lgbt pravima dolazila samo od pojedinaca iz ovog ministarstva, najvie od tadanjeg dravnog sekretara Marka karadia, koji je i sam podneo ostavku sa te funkcije 2010. godine. kljuni dogaaj za lgbt zajednicu desio se u martu 2009., kada je nakon nekoliko godina lobiranja razliitih ljudskopravakih organizacija napokon usvojen Zakon o zabrani diskriminacije. sam proces usvajanja je bio vrlo problematian jer je predlog zakona istog dana kada je uao u skuptinu, povuen na zahtev srpske pravoslavne crkve. u vremenu dok je predlog zakona u vladi ekao da bude ponovo vraen
u skuptinu, vlada republike srbije je odluila da iz njega izbaci deo koji se tie diskriminacije na osnovu rodnog identiteta, ostvarivi na taj nain kompromis sa srpskom pravoslavnom crkvom, a zakon je vrlo brzo nakon toga i usvojen. vano je naglasiti da je tokom ovih nekoliko nedelja koliko je trajao skandal oko usvajanja zakona, lgbt zajednica ponovo bila u centru politike javnosti. takoe, iste godine odmah nakon usvajanja zakona zapoinje se sa organizovanjem povorke ponosa 2009., pa ova godina predstavlja jednu od najvanijih do sada za lgbt aktivizam u srbiji, kako zbog ogromne vidljivosti lgbt aktivistkinja i aktivista, tako i zbog ostvarenih rezultata. povorka ponosa 2009. godine pod sloganom Vreme je za ravnoprav nost zakazana je za 20. septembar u 11 asova na platou ispred Filozofskog fakulteta, a zabranjena je samo 24 asa pre nego to je trebalo da se odri. premijer republike srbije,. Mirko Cvetkovi, je na sastanku u vladi republike srbije 19. septembra u 11 asova uruio reenje Ministarstva unutranjih poslova kojim se lokacija skupa premeta na ue. u reenju, koje je ispred Ministarstva unutranjih poslova potpisao direktor policije Milorad veljovi, stajalo je da se lokacija skupa premeta zbog ekstremno visokih rizika. Ovim je povorka ponosa de facto zabranjena jer je onemogueno da se povorka odri na mestu koje je unapred predvieno i prijavljeno policiji, a organizatorkama/ima nije ostavljeno pravo albe niti im je dostavljeno objanjenje kako promena lokacije moe da doprinese bezbednosti skupa. nakon viemesenog najpre izbegavanja Ministarstva unutranjih poslova da se susretnu sa organizatorkama/ima povorke ponosa, a zatim brojnih susreta na kojima su pripadnici Ministarstva unutranjih poslova i policije pokuavali da ih nagovore da izmeste dogaaj iz centra grada, odravanje povorke ponosa je na kraju onemogueno od strane vlasti. u oktobru 2009. godine petoro lanica/ova nekadanjeg Organizacionog odbora povorke ponosa podnelo je albu ustavnom sudu zbog zabrane povorke ponosa11 koja je trebalo da se odri 20. septembra. ustavna
11 kompletan dokument albe ustavnom sudu republike srbije moete preuzeti na www.b92.net/info/download.phtml?387438,0,0
alba ustavnom sudu republike srbije podneta je kako bi se osporilo reenje kojim je direkcija policije Ministarstva unutranjih poslova naloila organizatorima da premeste skup iz centra beograda na ue, kao i zbog proputanja dravnih organa da uine sve to je u njihovoj moi da spree nasilje nad uesnicima povorke ponosa i da obezbede ostvarivanje elementarnog ustavnog prava na slobodno javno okupljanje. uprkos tome to su podnositeljke/i albe ve u decembru podnele/i predstavku i evropskom sudu za ljudska prava jer za to ne postoje proceduralne prepreke, ansa je data i domaem pravosuu da ispravi nepravdu. podnosioce ustavne albe u ovom sluaju zastupa beogradski centar za ljudska prava, a do danas ne postoje jo uvek informacije da se u ustavnom sudu republike srbije bilo ta deavalo po ovom pitanju. nakon velikog pritiska na dravne organe srbije od strane meunarodnih institucija, devet godina posle prvog neuspenog pokuaja, 2010. godine odrana je prva uspena Parada ponosa u beogradu. u Organizacioni odbor ovog puta ukljuuju se i pojedina ministarstva: Ministarstvo unutranjih poslova i Ministarstvo za ljudska i manjinska prava; kao i tuilatvo r epublike srbije, lanovi gradske skuptine, itd. parada ponosa odrana je 10. oktobra 2010. godine. Organizovana je pod ogromnom policijskom zatitom. uesnice/i su bile/i primorane/i da prolaze kroz policijske punktove u deo u kojem se odravala parada ponosa, a koji je bio ispranjen od ljudi i automobila. izmeu uesnica/ ka parade ponosa i policijskih kordona bilo je oko 100 metara praznog prostora, a uesnice/i nisu mogli da vide ta se deava iza sigurnosnih prstenova. iza policijskih kordona oko 6000 huligana ruilo je grad i napadalo policijske slubenike. nakon parade ponosa, 249 osoba je uhapeno, 195 punoletnih i 54 maloletne osobe, 131 osoba je zadrana u pritvoru, 160 osoba je povreeno (veinu povreenih ine policajci). nakon toga, tokom 2010. i 2011. godine po prvi put se vode krivini postupci protiv voa ekstremistikih organizacija Obraz i SNP Nai 1389, Mladena Obradovia i Mie vacia. i dok Obrazovci zbog organizovanja nasilja na paradi ponosa 2010. godine dobijaju minimalne ili kazne ispod zakonskog minimuma u aprilu 2011. godine, postupci protiv istih zbog diskriminacije nad organizatorkama/ima povorke ponosa 2009. godine - iako po ubrzanoj proceduri - jo uvek traju.
nakon svega moe se rei da je u srbiji lgbt aktivizam doneo dosta promena na putu ka ostvarivanju boljeg poloaja lgbt zajednice u drutvu. Meutim, ostaje dosta zadataka za budunost lgbt aktivizma, a neke od najvanijih tema na kojima treba dalje insistirati vezane su za adekvatno kanjavanje nasilja i diskriminacije nad lgbt osobama i uvoenje zloina iz mrnje u krivini zakonik republike srbije, usvajanje zakonodavstva neophodnog za prepoznavanje i potovanje prava transeksualnih i transrodnih osoba, kao i razvoj programa edukacije s ciljem senzibilisanja zaposlenih u dravnim institucijama za pitanja seksualne orijentacije i lgbt ljudskih prava, pre svega za zaposlene u institucijama sudstva, tuilatva, policije i zdravstva. takoe, prava koja proizlaze iz porodinog/partnerskog ivota istopolno orijentisanih osoba u srbiji su jo uvek u potpunosti neostvarena.
Saa Gavri
LGBT/QUEEr akTIVIzaM U BOSNI I HErcEGOVINI

O pravu na seksualni i rodni identitet u odreenim periodima socijalistike bosne i hercegovine nemogue je i govoriti. adekvatnije objanjenje bi bilo: izraavanje seksualne orijentacije u javnoj ili privatnoj sferi ne samo da nije bilo drutveno poeljno, ve je bilo i zakonski kanjivo. prema krivinom zakonu socijalistike republike bosne i hercegovine iz 1977. godine, seksualni odnos dvojice mukaraca imao je karakterizaciju protivprirodnog bluda. enski istospolni odnos je izostavljen, kao u skoro svim evropskim dravama koje su poznavale protivprirodni blud. dakle, imati odnos sa drugim mukarcem znailo je izloiti se riziku kanjavanja zatvorom do jedne godine, bez obzira da li se to desilo u vaem domu gdje bi princip privatnosti trebao imati primat. bosanskohercegovako drutvo je i tada odraavalo heteropatrijarhalni stav gdje je homoseksualna ljubav dvojice mukaraca bila kanjiva, dok je lezbejska tolerisana, barem kada se radi o pitanju kanjavanja na normativnoj ravni. koliko je osuenih bilo za ovo krivino djelo, ostaje nepoznato. dodatni pritisak na pripadnike lgbt populacije inilo je postojanje prekraja o javnom redu i miru, te javnom moralu. itav pravni i drutveni kontekst tog vremena vjerovatno je imao za posljedicu jaku stigmatizaciju, posebno gej mukaraca. poznati su sluajevi iz drugih jugoslovenskih republika da se protivprirodni blud zloupotrebljavao i u sluaju politikih procesa. tek e poslijeratni period donijeti i konanu dekriminalizaciju mukog homoseksualnog ponaanja, kada se donose novi krivini zakoni u Federaciji bosne i hercegovine (1998) i republici srpskoj (1996) na nain da je krivino djelo protivprirodni blud izbaen iz oba zakona. novi krivini zakon brko distrikta (2003) takoer ne poznaje bilo koji oblik krivinog gonjenja na osnovu seksualne orijentacije. rat izmeu 1992. i 1995. godine je duboko obiljeio bosanskohercegovako drutvo. u ovom periodu dolazi do retradicionalizacije drutva,
gdje mukarci preuzimaju ulogu ratnika i branitelja doma, a ene se vraaju u dom preuzimajui ulogu domaice. u postratnom periodu ene se susreu sa velikim potekoama u borbi postizanja stepena ravnopravnosti koji je barem postojao za vrijeme socijalistike jugoslavije. pored toga, religija postaje jedan od kljunih identifikacijskih momenata, dokazujui da sekularizam ostaje samo na papiru, a da su vjerske zajednice te koje upravljaju velikim dijelom javnog ivota. godine 2001. u sarajevu, grupa entuzijastinih osoba napisala je nacrt Deklaracije bosanskohercegovake gejlezbejske asocijacije, imajui namjeru da oformi organizaciju. Ova deklaracija ponudila je istorijski prikaz, imenujui komunizam, rat, nacionalizam, poslijeratnu proislamsku autoritativnu vladu, ekonomiju i brojne skandale koji su se ticali policije, politikih partija i vlade kao prepreke u organizovanju lezbejki, biseksualnih osoba i gejeva. u dekleraciji stoji: Za lezbigej osobe 1997. 1998. je bila olienje kolapsa njihovog drutvenog pokreta, izbacivanje otvoreno gej mukarca iz vojske, zatvaranje kafia koji je bio poznat kao mjesto okupljanja lezbigej osoba, i nerazumnih kontrola koje je provodila vlada nad organizovanjem (urkovi 2007: 22). na nesreu, bosanskohercegovaka gej-lezbejska asocijacija, kao organizacija sa ciljem rada na jednakosti lezbejki, gej mukaraca, biseksualnih osoba i transrodnih osoba i njihovom osloboenju od svih vrsta diskriminacije, nikada nije registrovana kao nvO ili pravni subjekt. u to vrijeme, zakon je odreivao da 30 osoba moraju dati na uvid svoje dokumente i potpise kako bi se udruenje osnovalo. bosanskohercegovaka gej-lezbejska asocijacija skupila je potpise 20 osoba i zbog toga nikada nije registrovala svoj status. ipak, ova inicijativa bila je od izuzetne vanosti kao prvi pokuaj da se lgbt osobe organizuju oko generalnih pitanja i ljudskih prava u bih (urkovi 2007: 22). u septembru 2002. godine u bosni i hercegovini osniva se jo jedna inicijativa rada na ljudskim pravima lgbtiQ osoba. tokom tog perioda, ova incijativa je funkcionisala pod imenom Bosna 14. septembar, pod okvirom ve postojee organizacije. incijativu Bosna 14. septembar su zapoele samo dvije osobe, istok brati i svetlana urkovi, ali ve
krajem 2002. i poetkom 2003. godine ovoj incijativi se pridruilo jo nekoliko osoba te je poeo rad na stvaranju web stranice kao prvog edukativnog i informativnog portala za lgbtiQ populaciju u bosni i hercegovini i o pitanjima i ljudskim pravima lgbtiQ osoba. u februaru 2004. godine, Udruenje Q je registrovano kao prvo lgbtiQ udruenje u bosni i hercegovini, ime je bosna i hercegovina kao posljednja drava u bivoj jugoslaviji dobila lgbt udruenje. tako, bosna i hercegovina znaajno kasni iza srbije, hrvatske i slovenije. svetlana urkovi, koja se nakon dugog boravka u inostranstvu vratila u bosnu i hercegovinu, postaje predsjednica udruenja Q. pored projekata, u udruenju se radilo dosta na medijskoj vidljivosti lgbt osoba. svetlana urkovi tako ve u prvim godinama gostuje redovno u razliitim tv emisijama u skoro svim bosanskohercegovakim medijskim kuama. s vremenom ona postaje i lice lgbt zajednice te ujedno prva autovana queer osoba poznata iroj javnosti. udruenje Q realizuje razliite aktivnosti usmjerene ka zajednici. Od velikih istraivanja vezanih za potrebe zajednice i za zdravlje lgbt osoba, preko partija, radionica za samoosnaivanje, pravne pomoi, izrade publikacija itd. svoje aktivnosti proiruju i na pitanja lobiranja kod bosanskohercegovakih i meunarodnih aktera (na primejr kod donoenja zakona o zabrani diskriminacije u bosni i hercegovini) te na rad na hiv/aids tematici, naroito sa MsM populacijom. udruenje Q se aktivno ukljuuje u pravne procese, pomaui pripadnicima/ ama lgbt zajednice. Od 2004. godine pa nadalje, veliki broj aktivista i aktivistkinja prolazi kroz udruenje. udruenje dobija i veliku vidljivost unutar koordinacije razliitih lgbt grupa i organizacija u jugoistonoj evropi, te ostvaruje veliku saradnju naroito sa aktivistima i aktivistkinjama iz hrvatske, koji su rezultirali zajednikim projektima, kao to je izrada publikacije Kreacija spola? Roda? (udruenje Q, 2008). udruenje Q je bilo dio Queer mree jugoistone evrope lgbtiQ aktivista/ica iz bive jugoslavije (SEE Q mrea), koja je djelovala od 2003. do 2009. godine.
godine 2005, istupanjem vanje hamzia i drugih lanova iz udruenja Q te ukljuivanjem drugih osoba, osniva se udruenje graana Meunarodna incijativa za vidljivost queer muslimana/ki, koje e 2006. biti preregistrovano pod imenom Logos. logos je imao za cilj da kombinuje pitanja religije i lgbt/queer teme, zbog ega su bili meta napada u nekoliko lanaka u printanim medijima. naalost, pored nekoliko urki i jednog obimnijeg istraivanja, koje e rezultirati publikacijom (Os novna studija o vjerskom razvoju u Bosni i Hercegovini: Izazov vanpatri jarhalnih zajednica i pristupa, 2006/2007), udruenje logos nije imalo druge znaajnije aktivnosti. Od 2008. godine uopte ne djeluju, tako da se pretpostavlja da udruenje i formalno vie ne postoji. vanja hamzi ve nekoliko godina ivi u engleskoj, te je bosanskohercegovaki lan evropske nevladine mree pravnika pod imenom European Commission on Sexual Orientation Law. Centralni dogaaj za lgbt/queer aktivizam u bosni i hercegovini predstavlja Queer Sarajevo Festival. Festival je prvobitno predstavljao zajedniku inicijativu udruenje Q i sarajevskog otvorenog centra iz avgusta 2007. godine. lanovi sarajevskog otvorenog centra na poetku 2008. godine istupaju iz organizacionog tima festivala, zbog velikih razlika u pogledima i stavovima u odnosu na lanice udruenja Q. udruenje Q nakon toga samo nastavlja raditi na realizaciji festivala, gurajui ga do njegove konane implementacije. na primjeru Queer sarajevo Festivala, kao prvog velikog javnog lgbt/queer dogaaja, sarajevo kao grad, ali i bosna i hercegovina kao drava, pokazali su na najbolji nain koji je nivo homofobije prisutan u svim porama drutva. deklerativni sekularizam je ostao na svome deklerativnom nivou, a s druge strane, drava nije uinila nita kako bi sprijeila, zaustavila ili ublaila razliite oblike direktnih ili indirektnih napada. Festival, planiran kao petodnevni kulturni dogaaj, sluajnim izborom festivalskih datuma, zadesio se za vrijeme ramazana, to je navodno izrevoltiralo razliite aktere. Mediji, na elu sa faistikim nedjeljnikom SAFF i senzaconalistikim i desniarskim dnevnim novinama Dnevni avaz su ve sedmicama prije festivala odradili hukaku kampanju na raun organizatora i lgbt/queer zajednice uopte. tekst
Mashe durkali u ovoj publikaciji to na jedan dobar nain prikazuje. pored toga, drava je u potpunosti kapitulirala pred nasilnicima iz vehabijskog pokreta i navijakih grupa. krajnji rezultat je bio taj da je festival nasilno prekinut ve nakon veeri otvaranja, da je 8 osoba lake ili tee povrijeeno i da zbog svega toga ni do danas niko nije procesuiran, iako se radilo na sistematski planiranom nasilju. Queer sarajevo Festival je tako postao prekretnica za rad udruenja Q. udruenje je formalno nastavilo svoj rad i 2009. godine, kada je realizovano nekoliko projekata unutar zajednice (na primjer objavljivanje jedne od najboljih publikacija za aktivistiki rad u regiji LGBTIQ vjebanke), te drugi Queer sarajevo Festival QSF in a box, koji je realizovan u formi zatvorenih ili poluzatvorenih prezentacija i ire umjetnike kampanje, koja e naalost velikim dijelom u javnosti ostati skoro potpuno nevidljiva. Odlaskom svetlane urkovi u sjedinjene amerike drave, gdje se nalazi i danas, udruenje Q je ubrzo prestalo sa direktnim radom te svoj aktivizam trenutno svodi na odravanje webstranice, odravanje postojeih kontakata i umreavanje novih aktivista i aktivistkinja. Queer sarajevo Festival ujedno za lgbt zajednicu predstavlja veliku traumu i izvor straha. zajednica se nakon festivala u potpunosti povlai. ne organizuju se nikakvi dogaaji, pa ak ni urke kao bazini i najjednostavniji oblik aktivistikog rada. ta trauma je i danas-dan prisutna u zajednici. godine 2009. nastaje prva organizacija izvan sarajeva - udruenje Equilibrium u banjoj luci. radi se organizaciji koja, realizujui svoje prve projekte, ima potencijal da u narednom periodu postane relevantan akter, naroito kada su u pitanju pravni aspekti lgbt aktivizma. Ono to u banjoj luci pored toga predstoji jeste jaanje same lgbt zajednice. nakon to udruenje Q prestaje sa radom, Sarajevski otvoreni cen tar, organizacija koja se bavi primarno kulturom, obrazovanjem i drutvenim naukama, krajem 2010. godine pokree svoj program ljudska
prava, u okviru kojeg se bavi pitanjima i pravima lgbt zajednice. svoj rad usmjerava na lgbt zajednicu, optu javnost ali i dravu. Od oktobra 2010. pa do danas realizuju razliite javne mjesene kulturne dogaaje, primarno filmske projekcije i izlobe u sarajevu, banjoj luci i Mostaru te radionice o lgbt aktivizmu. intenzivno rade sa zajednicom. i ova publikacija koja je pred vama rezultat je tog rada. sarajevski otvoreni centar u julu 2011. pokree i od tada koordinira neformalnu mreu lgbt aktivizma u bosni i hercegovini. pored sarajevskog otvorenog centra, 2011. godine u sarajevu nastaju i dvije nove organizacije, udruenje Okvir te udruenje Simposyon. prva organizacija svoj rad fokusira naroito na lgbt zajedinicu, a druga vie na kulturu i umjetnost. vei i vidljiviji projekti su tek pred ovim organizacijama. takoer, u sarajevu postoji i neformalna lezbejska/ enska inicijativa pod imenom Viktorija. za razliku od perioda 2004. - 2009, kada je djelovalo samo jedno udruenje (Q), od 2010. godine pa nadalje postoji mogunost da kroz djelovanje sarajevskog otvorenog centra, equilibriuma, Okvira i symposiona te pojedinih aktivista i aktivistkinja iz prijedora, banja luke, tuzle, zenice, bihaa i sarajeva, koji su ukljueni u neformalnu lgbt mreu u bosni i hercegovini, doe do udruenog rada na unapreenju lgbt prava u bosni i hercegovini. za nadati se da e doi do nastajanja novih lgbt/queer ili gej-strejt inicijativa. drugo izdanje ove itanke, koje e se sigurno desiti za nekoliko godina, e moda ve tada predstaviti rezultate potencijalnog udruenog rada koji predstoji.
Literatura
svetlana urkovi (2007): Nevidljivo Q? Pitanje ljudskih prava i potreba LGBTIQ osoba u Bosni i Hercegovini. sarajevo: udruenje Q.
LJUDSKA PRAVA
Damir Banovi
SEkSUaLNa OrIjENTacIja I rOdNI IdENTITET U kONTEkSTU LjUdSkIH PraVa U BOSNI I HErcEGOVINI

Uvod
razvoj ljudskih prava u bosni i hercegovini nemogue je pratiti van konteksta drave u ijem je sastavu bila, bive jugoslavije i okruenja u kojem se ona trenutno nalazi; dogaajima kroz koje je prola i utjecajima iz vana. u tom smislu, nemogue je analizirati prava seksualnih i rodnih manjina bez ovih okvira koji su postavljeni jer su ti faktori neminovno utjecali na stvaranje, krenje, borbu ili ostvarivanje prava seksualnih i rodnih manjina. bosna i hercegovina, da li svjesno ili ne, ostvarivanje odreenih prava nije branila. jedno od tih je i pravo na slobodu udruivanja koje je omoguilo i prvo aktivistiko djelovanje. promjena uslova od minimalno 30 lanova, na minimalno 3 stvorilo je uslove i za formalno stvaranje prvog udruenja za borbu za lgbt prava Udruenja Q. dalje su slijedili i drugi primjeri. daljnje promjene na normativnom nivou u pogledu zabrane diskriminacije dosta su jednostavno ile. dijelom su promjene vrene i kroz utjecaj meunarodne zajednice u bosni i hercegovini koja ima, ne samo znaajan utjecaj, ve i formalne mogunosti da namee i mijenja propise. naravno, ne treba izgubiti iz vida da je i ustav bosne i hercegovine nametnut te da nije dogovor graana i naroda koji ive u njoj. Odnosno, osnovni katalog ljudskih prava i sloboda je nametnut. sve ove injenice nisu bitno utjecale na promjenu socijalne baze koja je manje-vie ostala na ravni prije normativnih promjena. upravo u kontekstu socijalog okruenja treba i itati mogunost ostvarivanja
ljUdska prava | 121
prava za pripadnike/ce seksualnih i rodnih manjina. koliko su sudovi, policija i drugi upravni organi, javne institucije, zdravstvo i obrazovanje uopte spremni da primjenjuju propise o zabrani diskriminacije kada se nije desila nijedna socijalna promjena? koliko su oni dovoljno i struno osposobljeni da prepoznaju diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije ili rodnog identiteta kada se zakonodavac nije dovoljno potrudio da definira te pojmove? principijelno, pravo je odraz socijalne baze i stavova veine da se neke oblasti drutva reguliu na jedan ili drugi nain. bosna i hercegovina, kao i ostale tranzicijske zemlje su imale ili imaju obrnut proces: unos velikog broja propisa u pravni sistem kao uslov evropskih integracija, bez prevelikog doticaja sa drutvom. tako postoje paradoksalne situacije da zastupnici u dravnom parlamentu uopte ne znaju da postoji doraeni set prava za seksualne i rodne manjine, da sudovi ne znaju kako primijeniti antidiskriminacijske propise, da policija i dalje kanjava dvije djevojke koje se dre za ruke u kafani, jer je to prema njihovom shvatanju povreda javnog morala, iako u zakonu nedvosmisleno pie da policija treba da kanjava upravo one koji to spreavaju u svojim kafiima. zbog toga, kada govorimo o pravima seksualnih i rodnih manjina, nikako se ne smijemo zaustaviti na nivou itanja propisa jer bi to odalo pogrenu sliku veoma dobrog stanja, ve pravo treba itati u kontekstu drutva u kojem se primjenjuje. to bi neminovno dovelo do zakljuka da stanje nije ba tako ruiasto. lgbt zajednica tek ulazi u period kada e se diskriminacija i napadi deavati sve ee jer postaje sve vidljivija. isto tako, ne treba potcijeniti pravne instrumente koji postoje jer oni daju neophodno oruje za borbu protiv diskriminacije, institucionalno, prije svega. takoer, ne treba potcijeniti niti injenicu da je bosna i hercegovina lanica meunarodnih organizacija i da se obavezala na potivanje ljudskih prava. to pristajanje na obavezivanje povlai sa sobom i mogunost sankcionisanja drave ukoliko ne postupa po usvojenim meunarodnim konvencijama. Ovo je posebno bitno iz razloga to se na univerzalnom i regionalnom nivou, bilo u formi obavezujuih akata, bilo kroz preporuke i deklaracije, zabranjuje diskriminacija na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta. posebno je tu znaajnu ulogu imala evropska unija u pogledu usvajanja antidiskriminacijskih propisa te utjecaja na drave lanice i potencijalne kandidate na promjenu nacionalnog zakonodavstva, te
vijee evrope kroz svoje rezolucije, a dalje i evropski sud za ljudska prava kroz svoju praksu.
ta su to LGBT prava?
prouavanju i analizi prava moe se pristupiti teoretski, pozitivnopravno i aktivistiki. teorija ljudskih prava analizira na koji nain nastaju ljudska prava, formuliraju obaveze drave, naine njihovog pozicioniranja u vaeem pravu i forme u kojima se oni javljaju. Ona klasificira prava s obzirom na vremenski period nastanka: na prava prve generacije (lina i politika prava), prava druge generacije (ekonomska, socijalna i kulturna prava) te prava tree generacije (ekoloka prava, pravo na samoopredjeljenje naroda, pravo na razvoj i sl.). sa teoretskog i pravnofilozofskog stajalita o lgbt pravima moemo govoriti kroz dvije dimenzije: o tome da ne postoje posebna lgbt prava i da ljudska prava kao takva trebaju uivati sve osobe bez obzira na odreene seksualne preferencije ili rodna izraavanja. takoer, odreeni teoretiari govore da uz osnovna ljudska prava moe postojati i odreeni set specifinih prava vezanih samo za lgbt osobe. teoretski, ta prava mogu ii i u pravcu zahtjevanja dijela teritorije u odreenoj dravi za lgbt osobe. Osnivanje posebnih teritorijalnih jedinica za pripadnike/ce populacije zvue previe egzotino, irealno i pomalo totalitaristiki. ipak lgbt identitet/i nemaju tu snagu i znaaj za osobe, kolektivistiku i pokretaku dimenziju kakvu imaju etniki i nacionalni identiteti. takoer, lgbt prava se mogu posmatrati kroz individualnu i kolektivnu dimenziju, odnosno kao individualna i kolektivna prava. u pozitivnopravnom i aktivistikom smislu, lgbt prava su ljudska prava koja uivaju pripadnici/e zajednice kao individue, a ne kao pripadnici/e odreene gupe ili kolektiva. lgbt aktivizam obino nije iao dalje od zahtjeva za ukidanjem diskriminacije pripadnika/ca zajednice i proirenja prava koja uivaju heteroseksualni/e muki i enski pripadnici drutva. ista prava za sve, glasio bi princip. pozitivno pravo ostalo je u tim dimenzijama: zabranilo je diskriminaciju u pogledu
ljUdska prava | 123
uivanja linih i politikih prava te proirio postojea prava i privilegije koje uivaju i druge osobe na pripadnike/ce lgbt zajednice. prije svega to se odnosilo na pravo na zakljuenje braka ili za priznavanje istih posljedica vanbrane zajednice na pripadnike/ce homoseksualne i lezbejske zajednice ili neke posebne oblike zajednice ivota kao to su registrirana zajednica; pravo na usvajanje djece, pravo na pokrivanje trokova promjene spola od strane zdravstvenog osiguranja i mogunost promjene podataka u matinoj knjizi. gdje je u svemu ovome bosna i hercegovina? pod utjecajem meunarodne zajednice i ne kao plod aktivistikog djelovanja zajednice, naa zemlja je zabranila diskriminaciju kroz dva zakonska akta: zakon o ravnopravnosti spolova i zakon o zabrani diskriminacije. dalje od toga se nije otilo. za sada moda i dovoljno. znaaj ovih zakona je u tome to su oni: dravni i sistemski. Oni uvode obavezu usklaivanja drugih propisa sa njima, te konano sistemski rjeavaju pitanje zabrane diskriminacije u bosni i hercegovini.
Ljudska prava prema daytonu

zavretak rata 1995. godine i nametanje novog ustava bosne i hercegovine uveo je niz mehanizama za zatitu ljudskih prava. neki od njih su postojali i za vrijeme socijalistikog ureenja, no ovo je prvi put da su postali i dio samog ustavnog teksta. univerzalna deklaracija o zatiti ljudskih prava, Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima, evropska konvencija o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda neki su od tih meunarodnih dokumenata. u svom normativnom dijelu, ustav nae zemlje navodi i listu osnovnih linih i politikih prava te uvodi jedan opti princip nediskriminacije koji podrazumjeva osiguranje uivanja prava navedenih u ustavnom tekstu bez obzira na spol, rasu, jezik, vjeru, politiko i drugo miljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinom, imovinom, roenjem ili drugim statusom. iako se rodni identitet ili seksualna orijentacija ne navode izriito, podvoenjem pod osnov drugi status moe se smatrati da je diskriminacija u uivanju prava u pogledu rodnog identiteta ili seksualne orijentacije takoer zabranjena. pored drugog osnova, mogue je ire tumaenje rijei spol u kontekstu da isti ne podrazumjeva bioloku, ve i drutvenu
komponentu, ali samo u kontekstu rodnog identiteta. uivanje prava je na normativnom nivou osigurano na cijeloj teritoriji drave, bez obzira na entitet u kojem osoba ivi, odnosno na prostoru brko distrikta bosne i hercegovine. sve vlade, administrativni organi i sudovi u bosni i hercegovini duni su primjenjivati standarde o zatiti ljudskih prava. no, ukoliko ta obaveza nije ispunjena, uvijek postoji mogunost individualnog obraanja ustavnom sudu bosne i hercegovine za krenje ustavom zagarantovanih prava i dalje, evropskom sudu za ljudska prava ili nekom drugom tijelu na univerzalnom nivou (na primjer komisiji za ljudska prava pri un-u). koliko god mehanizmi za zatitu prava bili spori u kontekstu vremenskog trajanja postupaka, ipak na kraju slue svojoj svrsi i sankcioniu povrede prava i obaveza. Mogunost obraanja evropskom sudu za ljudska prava ostvarena je nakon ratifikacije evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda u dravnom parlamentu, u aprilu 2002. godine. tako su dravljani bosne i hercegovine dobili mogunost koritenja jo jednog mehanizma za zatitu ljudskih prava. ii pred evropski sud za ljudska prava mogue je tek nakon to su, pravnikim jezikom reeno: iscrpljeni svi drugi pravni lijekovi. u prevodu, graani se moraju prvo obraati domaim organima i sudovima koji su na raspolaganju. evropski sud za ljudska prava je znaajan zbog sudske prakse koju je razvio i razvija u pogledu zatite seksualnih i rodnih manjina, a kroz pravo na privatnost i prava na porodini ivot.
Na putu ka zabrani diskriminacije: zakon o ravnopravnosti spolova u Bosni i Hercegovini

godine 2003. parlamentarna skuptina u bosni i hercegovini donosi zakon o ravnopravnosti spolova koji je prvi zakonski akt koji direktno navodi zabranu diskriminacije na osnovu seksualne orijentacije i indirektno za rodni identitet. Mada se seksualna orijentacija spominje u samo jednom lanu, to ne umanjuje znaaj zakona i uloge koju bi on trebao da ima za njenu eliminaciju. zabrana diskriminacije na osnovu rodnog identiteta nije direktna, ve se tumai zahvaljujui dosta zbunjujuoj i nezgrapnoj definiciji rijei spol u zakonu. u smislu zakona, spol predstavlja bioloke i psiholoke karakteristike po kojima se razlikuju osobe
ljUdska prava | 125
mukog i enskog spola (bioloka dimenzija) i oznaava gender/rod kao socioloki i kulturoloki uvjetovanu razliku izmeu osoba mukog i enskog spola koje su prije svega proizvod normi, praksi, obiaja i tradicije i kroz vrijeme su promjenljivi (drutvena dimenzija). iako je zakon nezgrapno odredio znaenje rijei spol, upravo je ljepota pravnog tumaanja u tome to moe, zahvaljujui argumentima, otkloniti nedostatke koje je zakonodavac napravio. diskriminacija se zabranuje kako u javnoj, tako i u privatnoj sferi. Odnosno, diskriminacija je zabranjena u oblasti zapoljavanja, obrazovanja, ekonomije, socijalne i zdravstvene zatite, sportu, kulturi, javnom ivotu i medijima. a ta je to diskriminacija? Ona podrazumijeva neopravdano davanje prava ili privilegija jednoj osobi ili vie njih, odnosno neopravdano uskraivanje prava i privilegija. dalje, diskriminacija moe biti i u razliitim postupanjima prema osoba u istoj ili slinoj situaciji. ta to znai? hipotetiki se moe zamisliti situacija u kojoj dvije osobe sa istim kvalifikacijama konkuriu na isti posao. jedna osoba je hetero mukarac, dok je druga homoseksualni mukarac. diskriminacija bi postojala u sluaju ukoliko bi mukarac homoseksualne orijentacije bio iskljuen iz daljnje konkursne procedure iz samog razloga to je drugaije seksualne orijentacije, a mukaracu heteroseksualne orijentacije dao, pak, primat. prilikom zapoljavanja, postoji sloboda poslodavaca u privatnom sektoru da prima radnike/ce i bez konkursa, no to ne znai da se kao kriteriji smiju uzimati line osobine koje nisu bitne za obavljanje odreenog zanimanja. Manja je sloboda poslodavca ukoliko se radi o dravnim preduzeima, fakultetima, zdravstvenim ustanovama, organima uprave i sl. to ipak ne znai da se diskriminacija prilikom zapoljavanja i ne dogaa. ukoliko se diskriminacija ipak desi, taj poslodavac odgovara za prekraj, a osoba koje je pretrpila diskriminaciju moe traiti naknadu materijalne i nematerijalne tete (na primjer. za pretrpljene psihike bolove) na sudovima u bosni i hercegovini. i na kraju, ukoliko neko vri nasilje ili seksualno uznemirava neku osobu zbog njezinog spola ili seksualne orijentacije, odgovarat e krivino zbog toga. zakon donosi jo neto pozitivno: formirana je agencija za ravnopravnost spolova kao administrativno tijelo na dravnom nivou,
zadueno za primjenu zakona. pored irokog spektra nadlenosti koje su joj date, meu najznaajnim su one koje se tiu obaveze pisanja albi, molbi i predstavki od graana za koje se osnovano sumnja da su rtve diskriminacije; preduzima aktivnosti za promociju; daje miljenja o usaglaenosti zakonskih i drugih pravnih akata u fazi nacrta sa zakonom te sarauje sa nevladinim sektorom koji se bavi pitanjima zatite ljudskih prava i rodne ravnopravnosti. bez obzira na iroko postavljenje nadlenosti i mogunosti djelovanja, agencija je veinom bazirala svoj rad na ravnopravnosti (biolokih) spolova kao nepromjenjenih kategorija12, zanemarujui pitanje seksualne orijentacije i rodnog identiteta. Odnosno, kako poboljati poloaj biolokih ena u drutvu predominatno determinisanom biolokim mukarcima. koliko god normativno stvari izgledale veoma dobro, implementacija je neopravdano ograniena na veoma usku sferu. i na kraju, postoji obaveza usklaivanja svih zakona i drugih propisa na nivou bosne i hercegovine, entiteta, kantona, brko distrikta bosne i hercegovine, gradova i optina u skladu sa zakonom o ravnopravnosti spolova. Ovo je imalo za posljedicu uvoenje zabrane diskriminacije na osnovu spola i seksualne orijentacije u itavom nizu propisa koji ureuju radne odnose, pitanje zapoljavanja, obrazovanja, nauke, kulture, izvrenja krivinih sankcija, pa sve do uvoenja posebnog krivinog djela na dravnom i entitetskom nivou, te nivou brko distrikta bosne i hercegovine: povreda ravnopravnosti ovjeka i graanina.
zakon o zabrani diskriminacije

parlament bosne i hercegovine 2009. godine donio je zakon13 kojim se na jedan sistemski nain rjeava pitanje zabrane diskriminacije. ni ovaj
12 na internet prezentaciji agencije za ravnopravnost spolova stoji: Pol je bioloki uroen i ne moe biti promijenjen. izvor: http://www.arsbih.gov.ba/bhs/genderpojmovnik (posljedni put posjeeno 17.10.2011.) 13 tekst zakona moete preuzeti sa http://www.ombudsmen.gov.ba/materijali/ zakon%20o%20zabrani%20diskriminacije%20slglasnik%20bih%20broj%205909.pdf (posljedni put posjeeno 17.10.2011.)
ljUdska prava | 127
zakon nije plod stanja drutvene svijesti o potrebi zatite manjinskih i vulnerabilnih grupa, ve prije svega jedna obaveza koju je drava morala da izvri u kontekstu njezinog puta ka evropskim integracijama. i ovaj zakon kao zabranjeni osnov diskriminacije navodi spol i seksualnu orijentaciju (termin koji koristi je spolna orijentacija). novina je u tome to se sada po prvi put spominje i spolno izraavanje a koje se moe tumaiti kao rodni identitet. naravno, ni ovaj zakon ne daje odreenje pojmova koje koristi, a posebno znaajnih, spolne orijentacije i spolnog izraavanja. Ovo je posebno bitno iz razloga to se do sada upravni organi i sudovi nisu susretali sa ovim pravnim standardima, to moe predstavljati potekoe u primjeni zakona te otvarati put da idu linijom manjeg otpora i odbacuju tube za diskriminaciju ili ih prekvalificiraju u neka druga djela. no, ne treba ni zanemariti strunost dravnih organa i njihov potencijal da e se ipak neke stvari primjenjivati dosljedno. pored novih zabranjenih osnova diskriminacije, ovaj propis donosi i novine u pogledu uvoenja posebnih tubi, detaljnije razrauje oblasti u kojima je zabranjena diskriminacija te uvodi instituciju ombudsmana za ljudska prava kao organa nadlenog za irok spektar poslova u oblasti zabrane diskriminacije. kako se tite prava po ovom zakonu? postupak se ne razlikuje jer se ostvaruje u pravinom, prekrajnom ili krivinom. svi ovi postupci se mogu voditi paralelno jer ne iskljuuju jedan drugog. Ono to je posebno znaajno jesu posebne tube za otklanjanje diskriminacije, utvrivanje diskriminacije i za naknadu tete, kao i kolektivne tube koje mogu podnijeti ogranizacije za zatitu ljudskih prava. Oblasti u kojima se zabranjuje diskriminacija sline su kao to je to sluaj kod zakona o ravnopravnosti spolova. zanimljivo je to to ovaj zakon ide u detalje, a to je inae neobino za zakone. pored onih uobiajenih oblasti zabrane diskriminacije kao to je zaposlenje, rad, obrazovanje, mediji, javni ivot i slino, diskriminacijom se smatra i ukoliko niste uslueni u kafiu, klubu, prodavnicama, nije vam odobren kredit, niste mogli iznajmiti stan, ako je prema vama nekorektno postupao policajac, tuilac, sudija; nije vam dozvoljeno da budete lan profesionalnih organizacija; zabranjeno vam je struno i profesionalno usavravanje i slino. institucija ombudsmana za ljudska prava ima dosta slinu funkciju koju ima agencija za ravnopravnost spolova te radi promociju zakona, sarauje sa nevladinim sektorom, prima albe i pritube, prua pomo rtvama diskriminacije itd.
Pravo na brak kao LGBT pravo?

drutvo lako pristaje na zabranu diskriminacije, no teko prelazi crvenu liniju priznavanja i ostalog seta prava za lgbt osobe: pravo na zakljuivanje braka i usvajanje djece. Ovo pitanje je najosjetljivije i njegova promjena pokazuje i pravi nivo zrelosti jednog drutva za prihvatanjem i priznavanjem pripadnika/ca seksualnih i rodnih manjina. bosna i hercegovina u tom polju ne ini nijedan korak naprijed. situacija je i komplikovanija iz razloga postojanja tri dominantne religijske zajednice koje propagiraju tradicionalnu koncepciju braka kao zajednice mukarca i ene i pokazuju izuzetnu spremnost na zajedniku saradnju kada su ove stvari u pitanju. komparativno gledajui, neke zemlje su postepeno proirivale prava koja nastaju na osnovu braka i na pripadnike/ce lgbt populacije kroz razliite forme: registirana zajednica ivota ili registrirano partnerstvo. Ovi oblici zajednikog ivljenja obino u sebi ukljuuju imovinska te prava iz socijalnog i zdravstvenog osiguranja. pravo na usvajanje djece obino je iskljueno. regulacija porodinih odnosa u bosni i hercegovini preputena je entitetima, odnosno brko distriktu. bez obzira na mogunost razliitog regulisanja odnosa od entiteta do entiteta, u pogledu seksualnih i rodnih manjina oni su skoro identini. brak se, bez izuzetka, definira kao zakonom ureena zajednica ivota izmeu mukarca i ene. posljedica ove definicije je u sljedeem: brak se nee moi zakljuiti izmeu osoba istog spola. takoer, ako se brak i zakljui izmeu osoba razliitog spola, a u meuvremena jedan od branih partnera promijeni spol: takav brak e se smatrati nitavnim. vanbrana zajednica je priznata u pravu bosne i hercegovine i smatra se faktikom zajednicom ivota mukarca i ene koja je due vremena trajala. ergo, za homoseksualne parove se ne moe povui paralela bez obzira to neko ivi sa svojim ivotnim partnerom, na primjer, 10 godina. pored toga, brak mora biti zakljuen pred matiarem uz saglasnost obje strane. to ustvari znai da e se smatrati da nikada nije ni zakljuen. brak kao institucija nije samo pitanje zajednikog ivota, ve povlai sa sobom irok spektar prava i obaveza, mogunosti i povlastica. za
ljUdska prava | 129
brano stanje vee se mogunost potpunog usvojenja koje je neraskidivo i u cjelosti izjednaeno sa roditeljskim pravom kojeg imaju i bioloki roditelji. nepotpuno, koje je raskidivo, omogueno je samcima mada je teko zamisliti situaciju u kojoj e centar za socijalni rad preporuiti lezbejki ili homoseksualcu mogunost da usvoji. takoer, za brak se vee i pravo na zakonsko nasljeivanje u sluaju smrti drugog branog partnera, stvaranje brane steevine imovine branih drugova, prava na izdravanje, pravo na zdravstveno osiguranje, oslobaanja od plaanja poreza ili umanjenja, prvenstva u pogledu kupovine stanova ija je izgradnja finansirana od strane drave, pravo na plaena odsustva sa radnog mjesta u sluaju smrti ili tee bolesti branog druga i slino. irok je spektar oblasti u kojima drava daje potporu osobama koje su u braku ili vanbranoj zajednici. seksualne i rodne manjine su neopravdano diskriminisane za irok spektar povlastica i prava. Faktike zajednice su nepriznate, a daleko je i mogunost zakljuivanja braka ili ekvivalenta braku (registrirane zajednice ivota osoba istog spola).
Pravo na promjenu spola kao LGBT pravo?

bosna i hercegovina ne regulie mogunost medicinske promjene spola. uz ovo se veu i druge oblasti kao to su, na primjer, obavezno zdravstveno osiguranje, promjena u matinoj knjizi i itav niz drugih propisa kojima se reguliu koraci prije, tokom i nakon promjene spola. kako, dakle, promjena spola nije predviena naim pravima, nije predviena ni mogunost da sve ili dio trokova promjene spola snose zavodi zdravstvenog osiguranja. ukoliko osoba i promijeni spol, do skora nije postojala mogunost ni izmjene podataka u matinim knjigama. zbog utjecaja meunarodne zajednice u republici srpskoj dolo je do donoenja novog zakona o matinim knjigama koji predvia mogunost promjene linih podataka u matinim knjigama i kada je ta promjena uzrokovana promjenom spola. novi zakon u Federaciji bosne i hercegovine je u postupku donoenja, dok novi zakon o matinim knjigama brko distrikta bosne i hercegovine ne predvia tu mogunost. razliita regulacija u entitetima uzrokuje i nejednako postupanje prema osobama na cijelom teritoriju bosne i hercegovine.
do donoenja propisa o mogunosti medicinske promjene spola i opremljenosti medicinskih centara za takve zahvate, promjena spola e se moi vriti jedino u zemljama regije.
krivinopravna dimenzija zabrane diskriminacije

kada govorimo o krivinopravnoj zatiti pripadnika/ca seksualnih i rodnih manjina, moemo je posmatrati kroz ona krivina djela koja pruaju direktnu zatitu i kroz ona krivina djela koja pruaju indirektnu zatitu. prva su krivina djela u kojima se seksualna orijentacija i/ili rodni identitet izriito navode, dok su druga ona koja tu zatitu pruaju indirektno jer se odnose na sve osobe. takva su, na primjer, krivina djela ubistva, nezakonitog pretresa stana ili nanoenja tekih ili lakih tjelesnih povreda. krivino zakonodavstvo bosne i hercegovine, zbog svog sloenog ureenja, postoji na dravnom nivou, na nivou entiteta i brko distrikta bosne i hercegovine. bez obzira o kojem nivou se radi, svi su jedinstveni u postojanju jednog krivinog djela: povreda ravnopravnosti ovjeka i graanina. ta je sutina ovog krivinog djela? Ovo krivino djelo inkriminie ponaanje slubenih i odgovornih lica u institucijama bosne i hercegovine ukoliko diskriminiu osobe na osnovu spola i seksualne orijentacije. i ovdje se diskriminacija posmatra ili kao uskraivanje prava, ograniavanje prava ili davanje povoljnijeg poloaja zbog odreenih karakteristika. na koja se prava to odnosi? naravno, zabrana diskriminacije je ograniena na lina i politika prava, koja ne ukljuuju i pravo na brak ili druga izvedena prava. slubena i odgovorna lica su one osobe koje rade u institucijama, povjereni su im odreeni poslovi, oni su rukovodioci sektora, direktor preduzea, savjetnici, policajci, sudije, parlamentarci. kazna koja je zakonom zaprijeena je od 6 mjeseci do 5 godina. znati pravo ne znai samo proitati zakon koji regulie odreenu oblast jer bi to bilo pogreno. pravo se treba tumaiti: ako je propisana kazna od 6 mjeseci do 5 godina, to ne znai da e biti i izreena u tom intervalu. Mogue je da bude i manje od 6 mjeseci jer zakon u svom optem dijelu predvia odreene uslove koji se moraju ispuniti a da bi se mogla izrei kazna manja od propisane.
ljUdska prava | 131
drugi set krivinih djela tie se indirektne zatite: to su krivina djela protiv ivota i tijela, krivina djela protiv slobode i prava ovjeka i graanina, krivina djela protiv spolne slobode i morala i slino. u ovu grupu ulaze krivina djela kao to su ubistvo, teka tjelesna ozljeda, laka tjelesna povreda, uestvovanje u tui, nepruanje pomoi, protivpravno lienje slobode, otmica, silovanje, bludne radnje itd. zajednika karakteristika svih ovih i drugih krivinih djela je da ona u svom biu ne razlikuju osobe, ve pruaju zatitu kako heteroseksualcima, tako i homoseksualcima, kako i odraslim, tako i mladim. kako se ostvaruje zatita u sluaju, na primjer, napada? bosna i hercegovina je reformisala krivini postupak 2003. godine i cijeli postupak se rukovodi od strane tuioca. Osoba koja je napadnuta duna je sluaj prijaviti policiji, a oni dalje obavjetavaju tuioca koji odluuje o tome da li postoji dovoljno jak osnov za pokretanje istrage i kasnije podizanja optunice. utjecaj oteene osobe je u tom smislu umanjen, ali i u isto vrijeme i olakan jer je nadleni organ koji je struan i osposobljen voditi postupak dalje. Obino, zbog nedovoljnog znanja osobe koja je oteena, postupci su znali propadati. Ono na to aktivisti posebno ukazuju kao neophodno za adekvatnu zatitu lgbt osoba jeste i uvoenje posebog krivinog djela koji e u svom biu imati i element poriva i osjeaja: krivino djelo poinjeno iz mrnje. sam in nanoenja tekih tjelesnih ozljeda zbog mrnje prema osobama lgbt populacije bi u tom smislu bila oteavajua okolnost za kanjavanje. no, do sada se ni jedno takvo krivino djelo nije nalo u zakonodavstvu bosne i hercegovine.
javno homoseksualno ponaanje kao povreda javnog morala?

u pravu postoje tzv. pravni standardi iji sadraj nije precizno odreen zbog irokog spektra situacija na koja se mogu primjeniti. jedan od takvih je i prekraj o povredi javnog reda i mira ili javnog morala. policija je ta koja odreuje da li su ispunjeni uslovi za postojanje prekaja i odreuje
sankciju za istu. u dosta primjera se pokazalo da se povredom javnog reda i mira ili javnog morala smatra i poljubac dvije djevojke u kafiu ili dvojice momaka u parku, ili eventualno dranje za ruke. Odreivanje sadraja pravog standarda uslovljeno je promjenom drutvenih odnosa i shvatanjima ta je moralno, a ta nemoralno ponaanje. ne nuno i u religijskom kontekstu. nekada se smatralo povredom javnog morala i poljubac dvije heteroseksualne osobe. u oima drave to vie nije povreda morala. u oima religije sigurno da.
Pravo na obrazovanje LGBT osoba

u sklopu antidiskriminacijskih propisa zabranjeno je nedozvoljeno uskraivanje prava na obrazovanje lgbt osobama. sistem osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja u bosni i hercegovini je izuzetno fragmentiran: republika srpska ima svoj sistem, brko distrikt bosne i hercegovine svoj, a u Federaciji bosne i hercegovine ukupno 10. sva ta fragmentiranost ini diskriminaciju prema marginaliziranim grupama vjerovatnijom i teom za kontrolisanje. sistemski propisi o zabrani diskriminacije utjecali su na proces izmjene zakona u oblasti obrazovanja, te eksplicitno uvoenje zabrane diskriminacija na osnovu seksuale orijentacije. rodni identitet ili ekvivalenti tom pojmu se obino izostavljaju. Okvirni zakon o visokom obrazovanju bosne i hercegovine u dijelu koji regulie oblast zabrane diskriminacije, izriito navodi spol i seksualnu orijentaciju kao zabranjene osnove diskriminacije. dalje, na primjer, u zakonu o visokom obrazovanju kantona sarajevo, koji regulie oblast visokog obrazovanja najveeg univerzitetskog centra u zemlji, stoji da visokokolska ustanova ne moe ograniiti pristup visokom obrazovanju, bilo direktno ili indirektno, na bazi spola ili seksualne orijentacije. Ova zabrana se nalazi i u etikom kodeksu univerziteta.
Ostvarivanje prava na rad LGBT osoba

zabranjuje se diskriminacija na osnovu spola, spolne orijentacije i izraavanja u pogledu ostvarivanja prava na zapoljavanje, rada i radnih uslova,
ljUdska prava | 133
ukljuujui pristup zaposlenju, zanimanju i samozapoljavanju, kao i radne uslove, naknade, napredovanja u slubi i otputanja s posla, rijei su zakona o zabrani diskriminacije. takoer, zakon zabranjuje i mobing na radnom mjestu kao oblik nefizikog uznemiravnja na radnom mjestu koji podrazumijeva ponavljanje radnji koje imaju poniavajui efekat na rtvu ija je svrha ili posljedica degradacije radnih uslova ili profesionalnog statusa zaposlenog. radna zakonodavstva u entitetima ne navode izriito kao zabranjene osnove diskriminacije seksualnu orijentaciju i/ili rodni identitet, dok jedino zakon o radu brko distrikta bosne i hercegovine navodi seksualno opredjeljenje. to to entitetska zakonodavstva ne navode izriito seksualnu orijentaciju i/ili rodni identitet nije prepreka za sudsku zatitu. dapae, zatita je osigurana zakonom o zabrani diskriminacije. ekonomska neovisnost je uslov bilo koje druge neovisnosti. uskraivanjem prava na rad i platu bitno bi se utjecalo na diskriminaciju i marginalizaciju pripadnika/ca seksualnih i rodnih manjina. stoga su izuzetno bitne norme kojima se brani nepovoljno postupanje prema osobama druge seksualne orijentacije i/ili rodnog identiteta.
kako dalje?
prvi koraci su ve uinjeni: zakonski, diskriminacija na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta je zabranjena; uvedeni su posebni postupci te jasno definirana uloga institucije ombudsmana za ljudska prava. u svojoj strategiji djelovanja, institucija ombudsmana je ukljuila i borbu protiv diskriminacije seksualnih i rodnih manjina te saradnju sa nevladinim sektorom. borba za ljudska prava lgbt osoba u bosni i hercegovini e imati i ima drugaiji kontekst i tok jer ide u pravcu zaivljavanja postojeih antidiskriminacijskih propisa, edukacije sudija, policajaca i tuioca, rad sa zajednicom u pogledu njihove edukacije o pravima i slobodama te mehanizmima zatite, rad sa drutvom s ciljem ukljanjanja homo i transfobije. tek nakon tih procesa, ima smisla govoriti o delikatnijim procesima: pravu na brak.
mEDIJI
Snjeana Milivojevi
zaTO jE razLIITOST VaNa?14

poto mediji konstruiu, a ne samo odraavaju stvarnost, priroda stvarnosti u mnogome se otkriva kroz medijske poruke. analiza sadraja ini mi se naroito korisnom za identifikovanje i utvrivanje razliitih odlika tih poruka, pogodnih za kasnije tumaenje. to je jo vanije, njeni nalazi potvruju da je medijska stvarnost proizvod ljudske aktivnosti i, kao takva, napravljena u skladu sa odreenim pravilima. analizom sadraja, postaju vidljivi obrasci, norme i postupci, koje medijski autori koriste u sloenom procesu proizvodnje stvarnosti. Mediji svakodnevno objavljuju tekstove i slike o dogaajima, sa kojima publika, uglavnom, nema neposredni kontakt, ali za koje je veoma zainteresovana. kada se ti tekstovi itaju analitiki, prema unapred utvrenim kategorijama, otkrivaju se njihove dimenzije koje se ponekad i veoma razlikuju od onih koje su nameravali da upiu autori. veoma esto se ukazuju i smiljene strategije iskljuivanja, izolacije i diskriminacije ljudski stvorene nejednakosti umesto objektivnog odraza stvarnosti onakve kakva jeste. analiza sadraja je vaan postupak za prikupljanje ovih podataka, ali nije dovoljna i da ih objasni. njihovo tumaenje, kao i razumevanje fenomena, mora da sledi iz ireg okvira medijskog istraivanja. u regionu koji je duboko propatio zbog etnikih sukoba i nemogunosti da se prihvate, potuju ili toleriu razlike, vrlo je vano prepoznavanje svih oblika iskljuivanja i diskriminacije. senzitivno i drutveno odgovorno izvetavanje o razliitosti potrebno je svugde, ali strano iskustvo regionalnih sukoba, tokom prole decenije, ini ga neophodnim upravo u ovom delu sveta. naravno, koliina nasilja nije bila ista u svim zemljama jugoistone evrope tokom devedesetih, ali je i sama geografska blizina nasilnih konflikata prouzrokovala prenoenje tragedije
14 Odlomak iz knjige snjeana Milivojevi (2002): Media Monitoring Manual, london/ beograd: Media diversity institute/samizdat b92. prevod: Miodrag kojadinovi.
mediji | 137
kroz itav region. Meutim, ak i bez tih skoranjih sukoba, svaka od ovih zemalja ima neke mrane i skrivene delove u svojoj dugoj istoriji veinsko-manjinskih odnosa. takvi dogaaji obino nisu deo svakodnenog govora ili opteg znanja, esto su potisnuti ili izbrisani iz kolektivnog pamenja. Ovaj prirunik je posveen izvlaenju potisnutih iskustava iz nevidljivosti, slavljenju razliitosti, koje doprinose kvalitetnijem zajednikom ivotu.
emu monitoring medija?

Motivi za analizu medijskog rada su mnogobrojni, to ukazuje na stalni porast drutvenog interesovanja za simboliku praksu. proizvodnjom univerzalno dostupnih poruka, mediji obavljaju jedan veoma vaan drutveni posao. dok se njime bave, novinari imaju visok stepen profesionalne autonomije u skladu sa principima slobode tampe, ali njihov rad uvek izaziva javne debate. nezadovoljstvo medijskim izvetavanjem se esto uje sa razliitih strana: Cnn simplifikuje razumevanje dogaaja u svetu stalnim amerikanizovanjem vesti, komercijalni mediji su pristrasni, jer vie brinu o interesima oglaivaa, nego publike, srpska televizija je sluila kao medijsko orue reima i manipulisala je stanovnitvom, medijsko pokrivanje rata protiv terorizma slui interesima nacionalne bezbednosti, nautrb objektivnog izvetavanja. Ovakve kritike sugeriu da je u raspravi o medijima u pitanju mnogo vie od nadmetanja za medijsku panju. One potvruju postojanje sukoba oko resursa i to, kako tvrdi dejms keri (james Carey), naroito oko jednog veoma deficitarnog resursa: stvarnosti. kao i bilo koji drugi oskudan resurs, stvarnost je predmet nadmetanja, sukobljavanja razliitih ciljeva i projekata; pridaju joj se razliita znaenja i mogunosti, troi se i konzervira, racionalizuje i distribuira. temeljni oblik moi je upravo mo da se definie, podeli i predstavi ovaj resurs. dakle, u drutvu postoji sukob oko konstruisanja stvarnosti u smislene celine, a mediji su glavna arena na kojoj se ovaj sukob vodi, uvodei ga pravo u sredite svakodnevnog ivota. Mnogi nedavni dogaaji potvrdili su kako mediji mogu da ogranie razumevanje stvarnosti ponavljanjem uproenih pria, koje veina
olako prihvata kao verni odraz stvari kakve jesu. Ove svedene prie oslanjaju se na stereotipe i ire predrasude i nekritiko miljenje. ta vie, uproene prie trae pojednostavljenu podelu na dobre i loe aktere, kao standardnu medijsku praksu razlikovanja nas i njih. potom se vreme i panja velikoduno daju onima koji su poput nas, a da se i ne primeti koliko to istovremeno uskrauje njih. Mediji osiguravaju ovakvu nejednakost mnogim sredstvima, izmeu ostalog, ignorisanjem, nedovoljnim ili neodgovarajuim predstavljanjem. time, u stvari, iz javnog predstavljanja iskljuuju odreene grupe, a to iskljuivanje je uvek oblik diskriminativne prakse. Ona moe da varira od upotrebe uvredljivog ili zapaljivog govora do nevidljivosti ili od militantnog govora mrnje protiv imigranata, stranaca, izbeglica do lingvistikog poricanja, kao u sluaju korienja jezika koji spreava ispoljavanje enskosti njenim utapanjem u univerzalni muki standard, na primer. istraivanja etnike distance pokazuju da ljudi esto imaju negativne stavove prema susednim grupama, naroito onim najbliim, ak i ako njihove lanove nikada lino ne sreu. ili, lepe crne devojke mogu da uspeju kao modeli jedino ako odgovaraju standardima, koje dominantna bela kultura propisuje kao estetske ideale. ponekad se diskriminacija ak proglaava braniocem tradicije, kao kad se korienje naziva Ciganin opravdava time da su se oni oduvek tako zvali. danas je ve opte poznato da postoji pravo na jednak pristup medijima i za razne drutvene grupe ovo je bitan politiki cilj. ali itanje medija zahteva odreeni nivo pismenosti koji se mora konstantno usavravati. zato je medijski monitoring esto od koristi za razumevanje neadekvatnog tretmana razliitosti. vie puta u medijskoj istoriji, upravo su rezultati analize medijskih poruka preusmerili tok kasnijih istraivanja, bacajui novo svetlo na nain na koji mediji funkcioniu. Meu najpoznatijim primerima su uveno istraivanje naina na koji je bbC predstavljao politike i industrijske konflikte ranih sedamdesetih, koje je izvela glazgovska medijska grupa (glasgow Media group) ili istraivanje kulturnih indikatora (Cultural indicators project), iji su nalazi ukazali kako mediji kultiviu nasilje ili mnotvo feministikih studija o medijima koje su otkrivale simboliko anuliranje ena. slino kao kada je stjuart hol (stuart hall) pre trideset godina rekao vidno
mediji | 139
okiranoj bbC-jevoj televizijskoj publici da je neto radikalno pogreno u nainu na koji su crni imigranti - sa kariba, iz azije i afrike prikazani u mas-medijima (www.cronicleworld.org). Mnogo ta se od tada jeste promenilo, ali se u medijima razlike i dalje uglavnom predstavljaju kao drugost i esencijalizuju kroz stereotipe. iz ovih primera sledi da su mediji na mnogo naina izraz stvarnosti. Oni, u stvari, jesu realistini, ali, kao to don Fiski (john Fiske) pravilno uoava u vezi sa televizijom, ne zato to reprodukuju stvarnost, to oni sasvim sigurno ne ine, nego zato to reprodukuju dominantni oseaj realnosti realizam nije pitanje vernosti nekoj empirijskoj stvarnosti, nego je to stvar diskurzivnih konvencija, kroz i za koje se kreira oseaj realnosti. Ove konvencije osiguravaju granice realnosti -uobiajeno, svakodnevno shvatanje sveta i naeg mesta u njemu. zato su kritika analiza medija i stalna javna debata o njima veoma vani. a opet, iz rezultata dobijenih monitoringom medijskog sadraja, ne mogu se izvoditi direktni zakljuci o medijskom uticaju i efektima. novija istraivanja pokazuju da se, dok prati medije, publika ne izlae samo dejstvu njihovog sadraja. itaoci se pri tumaenju vienog u mnogome oslanjaju na vlastita iskustva, pa stoga iste poruke ljudi tumae na veoma razliite naine. zato se ne moe tvrditi ni da je korigovanje preterane ili nedovoljne prisutnosti pojedinih aktera u medijima, jedini put do ispravljanja drutvene neravnopravnosti. ali rezultati monitoringa potvruju da je potovanje razliitosti sutinski vano za kvalitet medija jer, ak i kad pregovaraju o suprotstavljenim znaenjima, itaoci polaze od medijske stvarnosti kao zajednike osnove.
razlike i drugost
izvetavanje o razliitosti odnosi se na predstavljanje drugosti (osobina razliitih od onih koje mi/veina posedujemo), odnosno na osetljivost za i fer tretman razliitosti u medijima. ignorisanje, potiskivanje i iskljuivanje razliitosti rezultira dominacijom veinskih grupa nad manjinskim. posledica ovakve dominacije je diskriminacija, koja u odnosu na razliite
grupe moe da se manifestuje na mnogo naina. ali, krajnji rezultat svih tih naina je uvek isti: manjine su iskljuene iz opteprihvaenog, a njihova iskustva ostaju skrivena i neprimeena. prema mnogim savremenim teorijama, medijsko reprezentovanje se smatra centralnim za proces formiranja identiteta. Ono je takoe presudno za javnu percepciju aktera, utie na formiranje drutvenog stava prema manjinama, ukljuujui i njihovo javno prihvatanje ili odbacivanje. zato su posledice neodgovarajueg predstavljanja i ozbiljne i velike. neadekvatno reprezentovanje nije opasno samo zato to je neistinito, nego i zato to uverava ljude da nema nieg loeg u tome da se tako ini, odnosno da drugi ak i zasluuju da ne budu tretirani kao jednaki. Medijske predstave ponekad ak kreiraju tobonju prihvaenost, propagirajui stav da je nejednakost normalan i prihvatljiv odgovor na razliitost. potom ak i koriste ovaj paradoks kao opravdanje za diskriminaciju, kao u tvrdnji: romi su neobrazovani, jer njihovi roditelji ne ele da alju decu u kolu, a to je razlog zbog koga, kasnije, ne mogu da postanu ugledni lanovi drutva. ili, kao to kada muslimane zovu turcima, pozivajui se na prolost, ustvari alju podseanje da se u sadanjosti ne zaboravljaju, niti prataju, vekovi turske okupacije. Mediji kreiraju poeljne modele ponaanja i utiu na naa shvatanja o tome kakvi lanovi drutva treba da budu. to se odnosi i na percepciju razliitosti. najbolji nain da se razlike izraze, da se o njima razgovara i da se prihvate jeste javna debata, koja je podjednako vana i za pripadnike veinske i za pripadnike manjinskih grupa. pripadnici manjinskih, drutveno podreenih grupa, esto su socijalizovani ili prihvaeni samo pod uslovom da svoj inferiorni drutveni status prihvate kao normalan, kao prirodno stanje stvari. iako nezadovoljni time i sami imaju problem da prevaziu, a nekad ak i da razumeju, da svoju ulogu rtve internalizuju kao zasluenu. duga istorija diskriminacije, koju strpljivo dokumentuje enski pokret, svedoi koliko je teko razbiti ovaj zaarani krug. Medijska jednakost manjina ne ogleda se samo u koliini njihove ne/zastupljenosti. Ona podrazumeva sloeni set uslova koji garantuju
mediji | 141
jednak pristup i fer tretman svih aktera. Oni kojima je uskraeno fer izvetavanje, lieni su aktivnog uea u drutvu. posledice ovakvog iskljuivanja su naroito znaajne ako je ono sistematsko. iskljuivanje definie normu, opteprihvaeni standard, koji veoma oteava izraavanje, pa ak i pojavu, bilo kakvog alternativnog pristupa, kulture ili obrasca ponaanja. Medijske slike mogu na mnogo naina da doprinesu da se ovakav status quo odri: od ignorisanja pripadnika manjina, nepridavanja vanosti njihovim stanovitima, do stalnog predstavljanja u drutveno beznaajnim ulogama ili ak otvorenog propagiranja netolerancije i pozivanja na neprijateljski stav prema njima. Medijske predstave mogu ak i da etnifikuju pojedine teme i da izoluju manjine, bavei se njima iskljuivo u kontekstu odreenih problema, a uskraujui im pojavljivanje u svim ostalim temama. iz takve perspektive, medijske slike nesumnjivo govore mnogo vie od onoga to im je vidljivi, svakodnevni sadraj - one su svedoanstvo o prihvatanju i odbacivanju, svedoanstvo o nainu na koji se drutva samopredstavljaju. diskriminacija je praksa ouvanja nepravde i nejednakosti. Od optih tema do lokalnih znaenja, u stilu, retorici, argumentima, koji se koriste u modelima komunikacije, svuda nailazimo na sveoptu strategiju pozitivnog samo-predstavljanja nas i negativnog drugo-predstavljanja njih. takve strategije, oito, nisu samo u domenu mentalnog. One moraju da se shvate kao socio-kulturni i politiki oblici interakcije u drutvenom kontekstu etnike nejednakosti, odnosno kao uvebavanje i reprodukcija moi dominantne grupe. diskriminacija osigurava prihvatanje drutvenih nejednakosti tako to ih opravdava, ini ih prihvatljivim i normalnim, ali predrasude u medijskoj praksi mogu da se promene. da bi se to i dogodilo, neophodna su precizna i kritika istraivanja o kvalitetu medija. sistematskom analizom medija mogu da se uoe modeli diskriminacije, ne samo kao pojedinane pojave, nego kao koegzistentni obrasci selekcije i predstavljanja. u tom poslu analiza sadraja je vano analitiko sredstvo - ona identifikuje merljive dokaze medijskog rada do kojih bi dola veina analitiara u istim okolnostima. Ona nije samo jedno od mnogih moguih itanja sadraja, ona je objektivizirani opis sadraja, baziran na kvantitativnim dokazima. Mada, neke aspekte sadraja nije lako pretvoriti u merljive jedinice i to
je jedna od bitnih tekoa sa kojima se svaki medijski monitoring suoava. ukupni kvalitet rezultata monitoringa, u mnogome, zavisi od toga koliko se uspeno ova potekoa razrei.
zakljuak
itanje tampe je za mnoge ljude svakodnevni ritual. to je na neki nain i njihovo osnovno graansko obrazovanje. Mediji, a posebno dnevna tampa koja to ini ve vekovima, nude tumaenje dogaaja, oblike zabave, uzore ponaanja. Oni obezbeuju tekstove i slike koje ljudi koriste da mapiraju stvarnost oko sebe. zato je veoma vano kako itamo medije, i to ne samo ono to je u njima eksplicitno napisano, nego i ono to ostaje neiskazano. ve izborom tema i nainom pripovedanja, mediji alju implicitne poruke o onome to je drutveno dozvoljeno da se opaa, prihvata ili kritikuje. ljudi se oslanjaju na medijske poruke - na njihove predstave dobra i zla, nas i njih, starog i novog, i normalnog i devijantnog. kroz te predstave, mediji daju vie od informacije. daju prie o stvarnosti, a ponekad su to prie o neprihvatanju i mrnji, prie o odbijanju da se prihvati razliitost, opovrgavanju drugih, koji odbijaju da budu kao mi. neka od ovakvih znaenja nisu odmah uoljiva, neka se menjaju sa protokom vremena i postaju vidljiva tek u promenjenom kontekstu. ali, na veliki broj njih koja jesu vidljiva samo se odmahuje rukom, jer su to samo rei. prema Oksfordskom reniku engleskog jezika, jedno od znaenja rei monitor jeste i naziv za vrstu gutera, koji prvi upozorava na pojavu krokodila. isto koliko je u ivotinjskom svetu vano da se preivi opasnost od krokodila, u ljudskom svetu je vano da se preive socijalne boljke, koje se mogu preduprediti pravovremenim upozorenjima. kao to su nedavni sukobi na balkanu pokazali, oni koji izazivaju mrnju, tee da povrede i ponize druge, spremni su i na vie od govora, a na to su esto, svojim govorom punim mrnje, upozoravali upravo u medijima.
mediji | 143
Masha Durkali15
BOSaNSkOHErcEGOVakI MEdIjI I QUEEr SarajEVO FESTIVaL analiza poruka sadranih u lancima Dnevnog avaza i Saffa
ko iole poznaje medijsku scenu u bosni i hercegovini, koja je sama po sebi polarizirana kada su u pitanju mnoge teme, poevi od religijske posebnosti bosne i hercegovine, pa do njene politike iscjepkanosti i kompliciranosti, poznaje i koliinu ideoloke artiljerije koju svaki put pri razmatranju odreene teme ispucaju bosanskohercegovaki mediji. u sluaju prvog Queer Festivala u sarajevu 2008. godine, ova artiljerija bila je mnogo opasnija, jer je isprovocirala napade na uesnike i publiku ovog festivala. bilo bi smijeno misliti da mediji nisu imali svoj udio u tome hukanja od strane Dnevnog avaza, koja su, na kraju krajeva, dokazana i osuena od strane vijea za tampu bosne i hercegovine, a potom i bezbrojne provokacije od strane Saffa, islamske publikacije poznate po besramnom iznoenju komentara na brojne situacije koje su u koliziji sa islamskim naelima ivota, doveli su do agresivnog stava javnog mnijenja ionako ukorijenjenog u tradicionalnu patrijarhalnu normu bosanskohercegovakog drutva. iako su se mnogi od pripadnika tog javnog mnijenja odluili zadrati samo na poniavajuim komentarima na raun parade gologuzana u sarajevu, sigurno je da su tekstovi ovih publikacija, pored agresivne propagandne kampanje, doprinijeli injenici da su na dan festivala mnogi posjetitelji napadnuti.
15 tekst se oslanja na jedan odlomak diplomskog rada autorice, koji je pod naslovom tretman queer populacije u medijima pod pritiskom ideolokih utjecaja 2010. godine, pod mentorstvom profesora asima Mujkia, odbranila na Fakultetu politikih nauka u sarajevu.
da podsjetimo nakon to je festival najavljen, uslijedili su tekstovi koji su na razne naine izazivali neprijateljstvo i agresivnost ka queer populaciji. na dan festivala, 24. septembra 2008., ekstremistike vehabijske grupe opkolile su prostor akademije likovnih umjetnosti u sarajevu, te napale vie uesnika. pridruila im se i grupa nogometnih navijaa, odnosno huligana. no je rezultirala fizikim napadima na ljude za koje su pripadnici ovih grupa mislili da pripadaju queer populaciji, pa su tako stradali i mnogi koji su jednostavno imali dugu kosu ili nosili drugaiju odjeu, ukljuujui i dva sarajevska novinara (pea kojovi i emir imamovi). na ovaj epilog dogaaja su, bez ikakve sumnje, utjecali i tekstovi objavljivani u Dnevnom avazu i Saffu. sa istaknutom opremom teksta koja otvoreno potie na mrnju prema queer populaciji, pa ak i na naslovnicama, Saff se isticao kao najvei huka, iako su uglavnom o ovoj temi govorili tekstovi komentatorskog tipa. u rubrici hutba, hatib abdusamed nasuf buatli pie tekstove s naslovima ramazan je mjesec pokajanja, ne orgijanja (Saff, 5. septembar 2008.), te Crna ruka ateizma iznad sarajeva (Saff, 20. oktobar 2008.). bilo bi suludo u ovim tekstovima traiti argumentaciju za to da li se radi o orgijanju ili crnoj ruci ateizma, obzirom da su tekstovi hatiba buatlia oplemenjeni uglavnom citiranjem Kurana te zagovaranjem svetosti islamske vjere, odnosno bezonou njenog kaljanja organiziranjem jednog ovakvog festivala u svetom mjesecu ramazanu usred sarajeva. u prvom tekstu, ramazan je mjesec pokajanja, ne orgijanja, hatib buatli citira, parafrazira i navodi Kuran u vie navrata, poentirajui zabranu homoseksualnosti, kratko se osvre na ambasade holandije, kanade i vicarske koje su podrale Queer Festival te na injenicu da je medijski sponzor festivala bht 1, koju naziva televizijskom kuom koja ivi od bonjakih pretplatnika i onda im se u lice ruga (Saff, 5. septembar 2008.). Osim to koristi potpuno pogrean termin homoseksualizam, hatib buatli ne proputa prozvati i bonjake politiare (ne navodi koje), koji se, navodno, oportunistiki ponaaju prema ovoj
mediji | 145
manifestaciji te navodi neke od njihovih izjava (uglavnom demagokih i polovino politiki korektnih), zavravajui sve uzvikom allah selamet!: O kakvoj se to zaboga potrebi radi da je treba uvaavati i o kakvim ljudskim pravima i osjeanjima da ih treba potivati, tolerirati i odobravati?! zar homoseksualizam nije najgrublji atak na ljudskost i prirodna ljudska prava i zar on nije negacija istinske slobode, ma koliko se bolesne due upinjale da tu bolest, devijaciju i nemoral stave u kontekst ljudskih prava i sloboda. pokoravanje najniim prohtjevima i strastima nije izraz slobode, ve najgori vid ropstva. napad na bonjake politiare u ovom tekstu sredstvo je kojim se ekstremistika islamska politika ovog lista obruava na, za njihove pojmove, pretjerano umjerene bonjake politiare, odnosno za njihove pojmove, takoer, na pretjerano umjerenu islamsku zajednicu. hatibu buatliu pravo na ljubav i slobodu iskazivanja iste ne predstavljaju izraz slobode, pa se, kako bi dokazao svoje rijei, vraa na citiranje svog glavnog izvora allaha d.. nakon prozivanja bonjakih politiara radi njihove navodne politike korektnosti (o kojoj sigurno ne moe biti ni govora prije da se radi o potpunoj ignorantnosti), buatli koristi priliku da pohvali politiare iz republike srpske. zapravo, citiranjem izjave Milanka Mihajlice, predsjednika srpske radikalne stranke republike srpske, buatli se pobrinuo za patriotske osjeaje bonjaka. Mihajlicin komentar da je mjesto odravanja sarajevo (to i jeste pravo mjesto za takvu paradu. srpska nikada nee dozvoliti razvrat i perverzije na svojim ulicama, niti podravati neprirodne sklonosti) a koritenje ove izjave u tekstu primjer je ideolokog oblikovanja javnog mnijenja na nain da se ono, suoeno s kritikom s druge strane, koja je pri tome vrlo separatistiki nastrojena, zabrine za vlastito dvorite i pokua ga, shodno tome i oistiti. zapravo je buatliev tekst, ako se posmatra iz perspektive itateljstva naklonjenog islamu, vrlo inteligentan u smislu upuivanja eljenih poruka i ciljeva koji se ele postii. u nastavku teksta buatli se koristi uobiajenim argumentima homoseksualnost je bolest, navodno dokazana u medicini; spermatozoidi su namijenjeni oploivanju enskih jajnih elija, a ne troenju pri analnom seksu (vrijedno je spomenuti njegovo citiranje jednog medicinara: zamislite koliko je razoarenje spermatozoida kada se kod
homoseksualnog odnosa, umjesto u rodnici, nau usred izmeta u anusu). na kraju, buatli poziva sve one koji su upali u ejtanovu stupicu i odali se tom grijehu (...) da se u ovom mubarek mjesecu pokaju allahu d.., i da ne ustrajavaju u tome nazivajui oiti grijeh drugim imenima i pravdajui ga ljudskim pravom i slobodom jer je to oita samoobmana. za kraj emo spomenuti i homofobnu opremu teksta, odnosno meunaslove: bht1 sponzor festivala homoseksualaca u ramazanu i perverzija i zloin protiv ovjeanstva. u drugom navedenom tekstu, Crna ruka ateizma iznad sarajeva, napisanom nakon nasilja na Queer Festivalu, buatli pie da se dogodilo upravo ono to smo u naem magazinu i najavljivali i na ta smo iskreno i dobronamjerno upozoravali (Saff, 10. oktobar 2008., str. 4), time se ograujui od bilo kakvog mogueg medijskog utjecaja. Meutim, njegovo ograivanje pada u vodu ve u narednom pasusu, kada buatli jasno izraava vlastito zadovoljstvo epilogom dogaaja, usput demonstrirajui zavidnu dozu nepotivanja ljudskih prava i sloboda te elementarnog prezira: homoseksualci, iako su apsolutna manjina elimo im da to i ostanu do sudnjega dana po svaku cijenu su htjeli isprovocirati graane sarajeva, a posebno muslimane u toku mubarek mjeseca ramazana i od svog prljavog nauma nisu odustali. ali, kada je nakon njihove dugo pripremane akcije uslijedila reakcija iz koje su deblji kraj izvukli organizatori tog festivala smrada, nekulture i bezumlja, istog trenutka su se iz svojih busija pojavili nadobudni komunistiko-ateistiki bojovnici da putem medija, koje su na nau alost i sramotu nepravedno uzurpirali, brane agresivne homoseksualce i svoju brau po vjeri. ako na trenutak zanemarimo injenicu da su ove iste agresivne homoseksualce premlatile vehabije, jo jednom detektiramo ideoloku poruku koja glasi: dobili ste to ste traili, a tako vam je zato to ste ateisti. za Saff je ateizam najvei bauk, vei i od homoseksualnosti, a svoju otvorenost ka elji za izrazito religijski ureenim drutvom, urednitvo ovog magazina ne skriva. ve u narednim pasusima buatli objanjava kako sekularizam ustvari atakuje vjeru: jer, u naem vremenu sekularizam nije samo posveeni sistem vrijednosti, ve je dobio status religije iji su nakaradni principi postali sveti i nedodirljivi. (...) u ime te
mediji | 147
ideologije i njene trenutane moi, atakuje se svim sredstvima na vjerske slobode i prava o kojima se toliko govori i pie. trai se sloboda, razumijevanje i tolerantan odnos prema najgorim oblicima nastranosti i devijacija koje su uzronici opakih bolesti i koji u drutvu proizvode samo zlo, jer su u skladu sa sekularistikim poimanjem svijeta i ivota, a isto vrijeme sputavaju se prava onih koji vjeruju u jednog i jedinog boga, allaha d.. i slijede put islama koji je suta estitost, dobro i vrlina. drugim rijeima, glas za islam je glas protiv ateizma i trovanja drutva. Odnosno, sekularisti, tj. ateisti su oni koji promoviraju devijacije i nastranosti samim tim to ne vjeruju u boga. nema sumnje da ima mnogo queer osoba koje prakticiraju islam, no njima oito nije zagarantiran isti tretman kao onima koji su normalni u svome seksualnom opredjeljenju. Odnosno, queer se poistovjeuje s ateizmom kao najveom prijetnjom daljoj asimilaciji obinih ljudi u islam, ali ne islam kao intimnu vjeru u boga, nego islam kao nain prakticiranja pravila nametnutih od strane vjerskih ideologa, koji je jedini ispravan islam. dalje buatli u tekstu napada reisera harisa paovia, koji je u Dnevnom avazu napisao kolumnu u kojoj, prema ocjeni autora, nimalo nije krio uzavrelu islamofobinost i nezajaljivu mrnju i antipatiju prema islamu i muslimanima, pozivajui na otvoreni lin onih koji su se digli protiv homoseksualne poasti. podrazumijeva se da pri tome tekstovi Saffa ni u jednom momentu nisu okarakterizirani kao lin. ta kolumna, i po formi i po sutini, podsjea na tamni komunistiki vilajet kada je crna ruka komunizma i agresivnog ateizma sijala strah i stezala omu oko vratova svih onih koji su se deklarirali kao vjernici. ideoloko povezivanje modernih vremena sa nekadanjim komunizmom slui za propagiranje ideja u kojima je izlazak iz prakticiranja islama nedopustiv, odnosno rezultira javnim obiljeavanjem, pa ak i linovanjem, kao to se i desilo u sluaju Queer Festivala. u rubrici naziva polumjesec, Saff kritizira i magazin Dani, koji je osudio Saffov odnos prema Queer Festivalu. u tekstu s podnaslovom Ofanziva homoseksualaca na saff (to implicira da je magazin Dani pun homoseksualaca, ili, po liniji teorije zavjere, da postoji zahvaljujui nekom imaginarnom pederskom lobiju) i naslovom uvod
u islam magazina dani (kojim se zanemaruje injenica da magazin Dani uope nije vjerski, nego politiki magazin), pie sljedee: u nedostatku argumenata i u silnoj elji da nas diskreditiraju i to po dobro oprobanom receptu, strunjaci za islam iz magazina Dani optuili su nas da prenosimo tumaenja, kako to napisae i ostae ivi, islamskih radikalnih klerika abdullaha ibn abbasa i poslanika a.s. u posljednje vrijeme o Muhammedu a.s. i njegovim ashabima pie se na razne naine. Meutim, magazin Dani je prvi medij koji je poslanika a.s. i njegovog amidia abdullaha ibn abbasa proglasio radikalnim islamskim klericima. aferim! (Saff, 5. septembar 2008., str. 6). svojevrsnim prozivanjem magazina Dani, nezavisnog politikog sedminika, Saff je u namjeri potpirivanja medijskog rata i uspio. kasnije je magazin Dani prozivan kao jedan od glavnih frontova odbrane homoseksualizma. u istoj rubrici u lanku od 10. oktobra 2008. sa naslovom kako administrator web foruma dnevnog avaza pie protiv svojih novina (Saff, 10. oktobar 2008, str. 9), urednitvo Saffa komentira zanimljive ishode halabuke protiv festivala homoseksualizma. jednu takvu zanimljivost prepoznajemo u djelovanju administratora web portala Dnevnog avaza koji se putem forumske rasprave izvinjavao organizatorima 1. Queer festivala i to za ono to su njegove kolege u Avazu napisali o tom dogaaju. Saff zapravo komentira tekst administratora (ije se ime ne navodi), koji izraava svoj stav da je forum Dnevnog avaza branio od izljeva mrnje, budui da je bio suoen s velikom koliinom takvih komentara. administrator navodi svoje neslaganje sa naslovima objavljenih tekstova u Avazu, injenicu da je kolegici koja je odabrala naslove posvetio i blog na web siteu Avaza te da se s njegovim stavom sloio i glavni urednik i administrator portala adi hadiarapovi. Meutim, ograivanje web administratora proizalo iz moralne obaveze i neslaganja sa komentarima mrnje, od Saffa je dobilo sljedei komentar: tako to rade u Avazu svak za sebe, ime je Saff zapravo pokuao ukazati na nejedinstvenost u samom bastionu odbrane bonjatva Dnevnom avazu, ne uzimajui pri tome u obzir individualnu slobodu pojedinaca-novinara da se u svome radu ograde od onoga s im se ne slau. to je jo jedan poen za Saff u misiji ideologizacije itateljstva, koje se tako usmjerava sve dalje od svakog medija iji se stav u potpunosti ne podudara s njegovim.
mediji | 149
konano, u istoj rubrici u lanku od 10. oktobra 2008. godine, s podnaslovom savjetnik za pedere i naslovom zalaganjem za homoseksualizam arnaut pomogao stranci za bih da izgubi izbore, Saff kidie na damira arnauta, savjetnika harisa silajdia, jednu od rijetkih osoba iz politikog ivota koja je podrala Queer Festival. Saff navodi da je razlog to je stranka za bih izgubila izbore upravo damir arnaut, koji je nekoliko dana pred izbore davao politike izjave kojima se zalagao za homoseksualizam, odnosno za davanje i potivanje prava homoseksualaca u bih. (...) dr. silajdiu mnogi nisu htjeli oprostiti to je sebi dozvolio da ima savjetnika koji se toliko zalae za spomenute homoseksualne nastranosti (Saff, 10. oktobar 2008, str. 6). Ovim je Saff optuio stav jednog politiara za propast itave jedne stranke na izborima, to je jako pojednostavljeno, obzirom da ista ta stranka ima bezbroj razloga za neuspjeh, kao, uostalom, i svaka druga stranka u bosni i hercegovini. Saff je u rubrici pisma italaca objavio i tekst pod naslovom napredak unazad ili degeneracija ovjeanstva (Saff, 10. oktobar 2008, str. 62) koji potpisuje dr. Osman zametica. iako se ovakve rubrike trebaju smatrati pozitivnim u smislu medijacije izmeu samog medija i itateljstva, reagiranja ovog tipa teko bi bila objavljena u nekom drugom magazinu koji ima drugaiju uredniku politiku. u pitanju je suluda kombinacija poniavanja homoseksualaca putem primjera vjenanja eltona johna, nerazumijevanja injenice da je jedna ekstremna vjerska grupa napala nevine posjetitelje jednog kulturnog festivala, ponovnog pominjanja tzv. gej lobija (u ijem se kontekstu proziva i predsjednik helsinkog komiteta za ljudska prava bosne i hercegovine sran dizdarevi), te navoenja sintagmi poput demuslimanizirani novinari, organizirana antimuslimanska aktivnost, umrtvljeni islam, s poentiranjem zar problem bonjaka nije vei od jedne grupacije drugaije seksualno orijentirane?. zapravo je u ovom reagiranju itatelja najstranija relativizacija nasilja koje se desilo na Queer Festivalu: Queer manifestacija organizirana je izvana i dobili su upravo ono to su eljeli, a to je da u tome budu sprijeeni pa se tako iznova moe ispostaviti primjedba o netolerantnosti islama. samuel huntington smatra da je islam krvav izvana i iznutra. evo jednog slomljenog nosa i finda150 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
na prolivene krvi pa da se to iznova potvrdi. to se muslimanska krv svakodnevno buradima lije u svijetu, to je nebitno. Ova argumentacija zapravo je jednaka onoj koja se koristi pri silovanju djevojaka koje nose mini suknje same su krive. ludo je misliti da je iko traio i anticipirao nasilje koje se desilo, ali Saff oito nema problem s tim, obzirom da sam iznosi sline stavove, pa ih je normalno objaviti i u rubrici pisama itatelja. no, pored svih ovih primjera, sigurno je najstranije agitiranje protiv queer populacije i Queer Festivala za Saff obavio kolumnist Fatmir alispahi, inae poznat kao radikalni islamista koji ne proputa nijednu priliku za iznoenje svojih faistikih stavova, ujedno i na vrlo neprilian nain uz koritenje degradirajueg jezika. alispahi je u Saffu od 10. oktobra objavio kolumnu pod naslovom pederland (Saff, 10. oktobar 2008, str. 18), nadnaslovom borba za opstanak i podnaslovom Cilj festivala pedera u mjesecu ramazanu nije bila tek afirmacija pederluka, ve provociranje i zastraivanje muslimana, s krajnjom ambicijom da bonjaci prihvate pederluk kao manje zlo od vlastite tradicije. ve u samom naslovu se jasno iitava ideoloka poruka koja upuuje na to da je pederluk opasnost koja dolazi sa misijom da asimilira muslimane (bonjake) i usput ih prisili na pokornost, s referencom na injenicu da se bosna i hercegovina nastoji pridruiti evropskoj uniji, iz koje, po interpretaciji ovog autora, dolazi svo to pedersko zlo. alispahi ve na samom poetku i sam poentira teoriju zavjere, odnosno referira se na srpske i hrvatske obavjetajne slube, kao i meunarodni faktor (iako je u posve racionalnom smislu nejasno kakav bi njihov interes bio u jednom obinom kulturnom festivalu). no, Fatmir alispahi je jasan: nita nije moglo zaustaviti tu silu nasilja da izgura svoju faistiku zamisao da optui najtolerantniju i najotvoreniju sredinu na balkanu za zatvorenost, jednoumlje, terorizam, vehabizam, i tota jo. bez obzira na to to je izjava da se radi o najotvorenijoj i najtolerantnijoj sredini na balkanu nadasve netana, alispahi ovim putem nastoji progurati misao da je sve van bosne i hercegovine zapravo zavjera protiv nje same i da se Queer Festivalom u tradicionalne tekovine, prije svega bonjakog drutva, ele infiltrirati destruktivni zapadnjaki faktori, uz pomo vrhunaravnih neprijatelja, hrvata i srba. alispahi je usput uasnut i
mediji | 151
sljedeom injenicom: antiislamsko bjesnilo uzelo je toliko maha da se mrnja prema muslimanima iskazivala i tako to je prilog o bajramu emitiran ak u 15. minuti dnevnika, to se dosad nikad nije dogodilo. po ovoj analogiji bi se vijesti o svim vjerskim aktivnostima iz oblasti islama trebale emitirati u prvim minutama tv programa, kao to bi se trebale nalaziti i na prvim stranicama svih novina, u dravi koja je sekularna. Medijski montaeri su cijelim tokom ramazana forsirali neprijateljstvo islama prema pederluku, odslikavajui pederluk kao uvjet bez kojeg se ne moe biti tolerantan i savremen. alispahi ovim nastavlja poentirati ideju po kojoj je homoseksualnost zapravo samo izgovor za uvlaenje drutva u neki novi poredak bez morala. analogno tome, bonjaka vjerska i svjetovna tradicija prikazivana je kao izraz nazadnosti, pa i ekstremizma, koji u islamofobinom svijetu moe skupo kotati bonjaki narod. iako bonjaki otpor pederluku nije imao vjerski, ve graanski karakter, on je pod agresivnim medijskim pritiscima prikazivan kao tzv. vehabizam. Ovo je moda najopasnija reenica alispahievog teksta, obzirom da ideoloki vrlo jasno poruuje da su bonjaci u nekoj vrsti opasnosti zbog samoproglaene odvojenosti od homoseksualnosti (kao da nema homoseksualaca bonjaka ili homoseksualaca muslimana), ali jo opasnija je injenica da alispahi otpor, odnosno vrlo jasno nasilje, naziva graanskim. koliko je poznato, posjetitelje i uesnike Queer Festivala nisu napali graani, nego radikalni islamisti koji se nisu libili upotrijebiti otpor o kojem alispahi govori. u okupatorskim medijima u sarajevu objavljeno je mnotvo tekstova i ilustracija kojima se, ba na bajram, islam vrijea kao nikad dosad. po tome je sarajevo taman muslimanski grad koliko, recimo, i kopenhagen, u kojemu su muslimani i njihove svetinje meta za iivljavanje krstakih milicija i njihovih medija. poredei sarajevo sa kopenhagenom po analogiji incidenata sa karikaturom poslanika, alispahi svoje itateljstvo direktno zastrauje idejom da su, kao muslimani, ali i bonjaci, ugroeni u srcu evrope, to poentira sljedeom reenicom: sarajevo ne samo da nije muslimanski grad, ve nije ni multietniki ni multikonfesionalni grad, jer su bonjaci, zato to su muslimani, graani drugog reda, tlaeni, prognani, ponieni i uutkani. Meutim, alispahi se ne zaustavlja, tavie svoje teorije zavjere, koje inae iznosi u vezi sa bilo kojom temom o kojoj pie, nastavlja promovirati putem potpuno
nemoguih konstrukcija: pederi i njihovi plaenici e mrnju prema muslimanima, ali i openito neistomiljenicima, realizirati ubistvima, otmicama, premlaivanjima, po uzoru na MOsad, kgb, Cia-u, udbu i druge tajne slube koje su svoje stvarne ili izmiljene neprijatelje progonile po cijelom svijetu. je li potrebno jo jednom napomenuti da su ti isti pederi na kraju zavrili premlaeni od strane graana koji su samo pruali otpor? Ovakva vrsta argumentacije moe dovesti samo do hukanja i raspirivanja mrnje, a bitno je uvidjeti i da je tekst pisan nakon nasilnog epiloga festivala. nevjerovatna je koliina konstrukcija koje alispahi iznosi, to zapravo nije dokaz njegove neinformiranosti o homoseksualnosti, nego svjesnog napada: pederi e proizvoditi pedere, umnoavati ih, popederivati zdravo tkivo, jer je pederluk zakonom zatien kao tekovina slobode, ime odanost pederskoj teoriji i praksi biva klju uspjeha u karijeri. negiranje pederskih prava i sloboda bit e verbalni delikt, taka na kojoj se provjerava pravovjernost globaliziranog graanina. projektovani evropski musliman bit e baka provjeravan, jer e pored konzumiranja krmetine morati podravati i pederluk, misli li ita biti u kranskoj hijerarhiji. iznoenjem ovakvih fabriciranih prijetnji alispahi ideoloki oblikuje strah od razliitosti, koje u tekovinama evrope ne znae odvajanje od vlastitih tradicijskih vrijednosti (a barem za to postoji milion primjera u barem pet drava evropske unije). pederocentrino teoretiziranje treba da stvori efekat kako je pederluk cool i kako se pederlue samo progresivni i odvani, a to je isti socijalni model koji regrutira nove narkomane. pored toga to ova reenica suptilno upuuje roditelje da kod svoje djece pokuaju ustanoviti tragove pederluka, autor ispoljava nevjerovatnu koliinu ksenofobije koja se protee na vie drutvenih grupa, recimo na spomenute narkomane, koji su elementarno unesreeni i kojima se u ureenim dravama prua pomo. alispahi vrhunac ksenofobije ipak dostie narednim reenicama: trea podvala je bila ona o vehabijama koje su napale dobrohotne pedere, kad su u parovima, kao istospolni muevi i supruge, poli na izlobu da se kulturno uzdiu. alispahiu oito nije jasno da kulturne dogaaje ljudi pohode neovisno o svojoj seksualnoj ili bilo kojoj drugoj orijentaciji, te je ovom reenicom zapravo degradirao posjetitelje ove izlobe na obine pederine kojima kultura i umjetnost, osim ako nisu sa bonjakim i islamskim predznakom, ne
mediji | 153
znae apsolutno nita, jer oni to svakako ne mogu razumjeti. alispahi svoje slovo o pederluku, naravno, zavrava porukom roditeljima, koji trebaju odgajati kerke za mueve, a sinove za ene, kako bi ostvarili osnovni smisao postojanja i otkud je nae prirodno odgajateljsko pravo jae i pree od prava sila razvrata koje razaraju zakone prirode i slovo svevinjeg o roditeljstvu i potomstvu. Saff je svoju hukaku kampanju krunisao naslovnicom broja 226 od 22. augusta 2008., kada je objavio plakat Queer Festivala s podnaslovom Opasno poigravanje sa vjerskim osjeajima bonjaka i naslovom Festival homoseksualaca u asnom ramazanu. tekst koji nosi naslovnicu objavljen je u istom broju sa nadnaslovom skandalozno i naslovom u zadnjoj treini ramazana u sarajevu e se odrati veliki skup homoseksualaca (Saff, 22. august 2008, str. 14). tekst potpisuje ezher beganovi. ve u samom startu beganoviev tekst potie na ideologizaciju, prvo nezaobilaznim citiranjem Kurana, odnosno pasusa o lutovom narodu, a potom nastavlja sa opisom Queer Festivala kao velikog skupa, kao da se radi o politikom samitu, ime se itateljstvo dodatno potie na strah od nepoznatog, u ovom sluaju jednog festivala kulture, koji se predstavlja na laan i beskrupulozan nain, s daljnjim podtekstom da se radi o promociji homoseksualizma. beganovi u svome tekstu otvoreno proziva autora izlobe fotografija irfana redovia Na strani, dok frapantnu neobrazovanost pokazuje pri komentaru filmskog programa: kada je rije o filmovima koji e biti prikazani, organizator jo uvijek ne otkriva o kojim filmovima je rije, ve najavljuju nekakvo iznenaenje posjetitelja. vjerovatno e tu biti i erotskih homoseksualnih filmova. Ovim komentarom je najlake lakovjernog i, naalost, neobrazovanog itatelja uvjeriti da se homoseksualnost zapravo svodi na gledanje pornografije i prakticiranje neobuzdanog seksa, to potvruju i naredne reenice, koje beganovi iznosi sa apsolutnom sigurnou: Ono to se sa sigurnou moe rei jeste da e mnogi fotografi i umjetnici izlagati svoja djela meu kojima e biti erotske fotografije mukih manekena. bit e tu i sado-mazo instalacija i drugih nemoralnih i razvratnih iivljavanja. autor teksta niti u jednom momentu ne navodi da je pozvao organizatore festivala te im postavio pitanja u vezi sa programom, dok istovremeno daje sebi slobodu da kulturni program festi154 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
vala poistovjeuje sa nemoralom i razvratom. beganovi dalje u tekstu iznosi miljenje da je festival zapravo samo najava ili ispitivanje terena kao priprema organiziranja gej parade u glavnom gradu bosne i hercegovine koja bi se moda mogla odrati ve idue godine. usput se prikljuuje miljenju svojih kolega, alispahia i buatlia, u komentaru da je za vrijeme odravanja festivala namjerno izabran ramazan. i ovaj tekst javno proziva ambasade zemalja evropske unije koje su pruile podrku festivalu: holandiju, vicarsku, heart and hand Fund iz sada, te medijske sponzore: magazin Dani, bh radio 1, radio sarajevo i efM studentski radio. takoer, i ovaj tekst ima neprimjerenu opremu (meunaslovi lezbijke i pederi i izlaganje muke golotinje te naslov antrfilea pederi, njihovi donatori i promotori). jo jedan od znaajnih tekstova koji su se pobrinuli za ideoloke poruke magazina Saff je tekst u rubrici drutvo, s nadnaslovom: Odgovor homoseksualaca na prozivke zbog organiziranja festivala homoseksualaca u sarajevu, naslovom: sve debilne stoke vjerom zaludjelih masa, sve bih takve pobio da ne bih trepnuo i podnaslovom: O prijetnjama i uvredama na raun vjernika koje se mogu proitati na internetskoj stranici udruenja Q, organizatora 1. festivala homoseksualaca, niko ne govori niti pie ijedne rijei. bilo bi nekorektno kada bi to ostalo neobjavljeno (Saff, 26. septembar 2008, 26). autor ismail ibrahim sastavio je tekst u kojem zapravo pie o komentarima korisnika foruma internet sitea www.queer.ba, koji su, dakle, anonimni, ali uz to stvara psiholoku sliku i procjenjuje karaktere onih koji su pisali komentare na pomenutom siteu na isti nain kao to itatelji Saffa piu komentare na njegovom web siteu. slobodu komentiranja na internetu imaju svi i to se ne moe regulirati bilo kakvim zakonom, niti se, analogno tome, moe uzimati kao bilo koja vrsta oficijelne prijetnje bilo kome ili bilo emu (naslov teksta uzet je iz jednog od komentara na siteu queer.ba), ali s druge strane, Saffovo otvoreno hukanje prouzrokovalo je nasilje i lin uesnika ovog festivala, ali to autor teksta, naravno, ni u jednom momentu ne spominje, iako je tekst objavljen u broju dva dana nakon krvavog otvaranja festivala. iz podataka koje objavljujemo kao prilog uz ovaj tekst moemo vidjeti da osobe koje su sklone homoseksualizmu nisu nikakve rtve niti ugroene osobe. ipak je rije o ljudima koji
mediji | 155
remete red na ovoj zemlji! a te osobe su, jo jednom, damir arnaut, osuen zbog javne podrke Queer Festivalu, te direktorica amnesty internationala nicola duckworth, koja je ispred svoje organizacije osudila Saff i Dnevni avaz za poticanje mrnje i hukanje. Meutim, Saff se od ovih optubi, naravno, ograuje, uz prigodno prikazivanje nicole duckworth kao manipulatorke s predrasudama prema onima koji nisu homoseksualci. Dnevni avaz je praenju Queer Festivala pristupio sa ideologizacijom u manje rijei, za razliku od Saffa, ali su taj posao umjesto njega odradile brojne javne linosti, putem ijih se izjava itateljstvo indoktriniralo u smjeru da su queer ljudi bolesni i da su festival namjerno tempirali tokom ramazana te da zbog toga ne potuju islam i njegove temeljne vrijednosti. u rubrici aktuelno od 28. augusta, Avaz donosi tekst sa sljedeom opremom: nadnaslov istraujeMO: bh. javnost protiv odravanja queer festivala i naslovom: ko bonjacima podvaljuje gej okupljanje u ramazanu? (Dnevni avaz, 28. august 2008, str. 2). naslov oito podrazumijeva ekskluzivitet bonjaka muslimana u sarajevu, kao da u gradu ne ive ljudi drugih nacionalnosti ili konfesija. iako se u samom tekstu koristi izjava predsjednice udruenja Q svetlane urkovi, ostatak biranih sugovornika ukazuje na to da je Avaz htio dokazati upravo podvalu koju spominje u naslovu: tadanja gradonaelnica sarajeva semiha borovac smatra da se trebalo voditi rauna da se festival odgodi, jer se zna kada poinje ramazan (to valjda podrazumijeva da svih 500.000 stanovnika sarajeva zna kada poinje ramazan i prakticira ga), generalni sekretar stranke demokratske akcije ( sda) amir zuki se razmee podacima kako je medicinski dokazano da su homoseksualci bolesni, beriz belki je bez teksta, dok rajko vasi izjavljuje da je u pitanju neprirodno, bolesno i devijantno ponaanje. zapravo, jedine neutralne izjave, odnosno osloboene prezirnih stajalita, bile su izjave borisa koemjakina, predsjednika jevrejske optine u sarajevu, koji je izjavio da je potrebno donoenje zakona o zabrani diskriminacije kako bi se ova pitanja adekvatno regulisala, te episkopa sarajevske eparhije vanje jovanovia koji je izjavio da se vjerske zajednice ne bi trebale baviti ovim pitanjima. pa ipak, Avaz je mikrofon predao upravo licima iz vjerskih zajednica te politiarima. glavni argumenti u
lanku, koji stiu i do opreme teksta, to je prvo to itatelj zamjeuje, su miljenja anketiranih da se festival ne treba odravati u vrijeme ramazana te da je u pitanju bolest (uz insistiranje na koritenju pogrenog termina homoseksualizam). nimalo suptilna ideologizacija, ak oito iskalkulirana sudei po izboru anketiranih javnih linosti koji osuuju festival te govore o grenosti homoseksualnosti i nepotivanju vjerskih osjeaja bonjaka muslimana u odnosu na one koji prema njemu imaju neutralno miljenje, odnosno pravdaju ga u kontekstu slobode ljudskih prava, nadasve je prisutna u ovome lanku iji je autor potpisan kao a. dedaji. Ono to je karakteristino za izvjetavanje Dnevnog avaza o 1. Queer sarajevo Festivalu jeste i svojevrsno stvaranje panike u drugim dijelovima bosne i hercegovine kada je ovaj festival u pitanju. tako Avaz u izdanju od 2. septembra 2008. donosi lanak s nadnaslovom skandalOznO: gej okupljanje iz sarajeva se seli u Mostar, naslovom: ef. smajki: slobodu ne treba koristiti za promociju tog smea sa zapada te podnaslovom namjerno to rade u ramazanu jer su damije pune, kae seid ef. smajki (Dnevni avaz, 2. septembar 2008, str. 9). u ovom lanku oprema je odabrana tako da odraava miljenje jo jedne javne linosti mostarskog muftije seida ef. smajkia, o injenici da je, kako Avaz vrlo samouvjereno izvjetava, nakon kritika u sarajevu udruenje Q za promociju i zatitu ljudskih prava queer osoba izmjestilo u Mostar pripremne aktivnosti za prvi Queer Festival. nadalje, autor F. vele, koji je nadnaslov teksta doslovce preformulirao kako bi javnosti poslao poruku drugaiju od istine, samouvjereno pie: to jasno potvruje injenica da e konferencija za novinare, na kojoj e prvi put biti predstavljen Queer sarajevo Festival, umjesto u sarajevu u etvrtak biti odrana u gradu na neretvi, s komentarom kako su ove informacije izazvale ok u gradu. potom Avaz za sugovornika ciljano bira ef. smajkia, poznatog po mnotvu rigidnih izjava o temama koje izlaze iz opsega propisanog od strane islamske zajednice bosne i hercegovine, koji izjavljuje: ja apsolutno osuujem tu ideju i taj festival. i ovdje u Mostaru i u sarajevu. Mislim da slobodu i demokratiju ne treba koristiti u promoviranje nakaradnih ideja i toga smea koje se uvozi sa zapada. Mi smo svakako slobodno drutvo, ali trebamo njegovati zdrave ideje i
mediji | 157
zdrav ivot. a to se jednostavno ne uklapa u viziju bonjaka i vjerujem, svih drugih ljudi uope i drugih vjerskih zajednica. ako zaobiemo analizu same izjave ef. smajkia, koja upuuje na to da svrha jednog kulturnog festivala i dalje nije shvaena, te da se bosna i hercegovina sastoji od zdravih bonjaka koji ive zdravim ivotom, greka koju ini Dnevni avaz je zastraujua opremajui tekst izjavama koje se savreno uklapaju u vrstu ideologizacije kojom ele preplaviti itateljstvo, Avaz se na odreeni nain pere od vlastitog stava, gurajui u prvi plan stav jednog od islamskih zvaninika i na taj nain aljui poruku koja nije zvanini stav urednitva, iako je sasvim jasno vidljiva u podtekstu. ako dalje analiziramo izjave ef. smajkia, jasno je ponovno potenciranje teorije zavjere, obzirom da se smajki osvre na injenicu da su tada damije pune i da je to provokacija iskrenih osjeaja vjernika (jo jednom ekskluzivno bonjaka muslimana). prividni balans u ovome lanku Avaz nastoji postii minijaturnom izjavom huseina Oruevia iz OkC-a abraevi iz Mostara, kulturnog centra koji je pruio podrku Queer Festivalu: Mi probijamo barijere straha. ne smije se niko bojati zato to se osjea ovako ili onako. naalost, Oruevieva izjava ni blizu ne spaava ovaj lanak, nadopunjen s anketom osoba iz Mostara, naslovljenom rije je o provokaciji, u kojoj samo jedna osoba, aleksandra savi, direktorica World Music Centra u Mostaru, izraava miljenje da nije rije o provokaciji, jer nisu svi ljudi vjernici i ne vidim zato bi to bilo ko doivljavao lino. kao i u prolom lanku, Avaz je putem biranih javnih linosti uspio jo jednom itateljstvu prenijeti ideoloke poruke koje ukazuju na to da je ovaj festival provokacija vjerskih osjeanja i, uopeno, jedan veliki grijeh. isti se tretman nastavlja i u lanku od 5. septembra 2008., kada se jo jednom, kao jedan od glavnih sugovornika, koristi ef. smajki, kojem je ovaj put posveen povei antrfile s naslovom ef. smajki: promoviranje ideja koje su suprotne vjeri (Dnevni avaz, 5. septembar 2008, str. 10) i koji je, manje-vie, identian smajkievom poimanju Queer Festivala u lanku od 2. septembra, s tim da ovaj put Avaz citira njegov govor s ramazanskog dersa u karaoz-begovoj damiji u Mostaru: neemo se hvatati za grkljan s njima po ulici, ali moramo rei: to je nemoral, ljam, nemoralno ivljenje, promoviranje ideja koje su suprotne vjeri. da se
ne bi zadrao na samo jednom vjerskom velikodostojniku, Avaz u ovom antrfileu posljednji pasus posveuje miljenju monsinjora ive tomaevia, generalnog tajnika biskupske konferencije u bosni i hercegovini, koji je za dnevni avaz kazao da postoji ovjekova sloboda, ali da je ta sloboda uvijek ograniena slobodom drugoga. u lanku koji tematizira predstavljanje Queer Festivala na pres konferenciji u Mostaru, s potpuno neprikladnim naslovom gej okupljanje bit e u ramazanu, te podnaslovom deki kazala da to nije nikakva provokacija, jer kada su planirali prije godinu, niko nije znao kada e biti ramazan?!, posebno je problematino koritenje interpunkcijskog znaka ?! koji upuuje na osudu urednitva. dakle, oprema je jo jednom konstruirana tako da privue panju itatelja i da mu da do znanja da je u pitanju neto nemoralno. Citirane su izjave huseina Oruevia, kao i slobodanke deki iz udruenja Q, koja jasno objanjava da se ne radi o premjetanju festivala u Mostar, te da festival ni u kojem sluaju nije parada, ali urednitvo nije izabralo da ove izjave iskoristi u opremi teksta, iako bi one bacile drugo svjetlo na Queer Festival. autor teksta je ponovo F. vele. neposredno prije festivala, u izdanju od 23. septembra 2008., Avaz donosi tekst sa vrhunski senzacionalistikom opremom u stilu tabloida (ak i u kontekstu potivanja medijskih sloboda nezamislivo je da jedna dnevna novina koristi ovakvu vrstu izvlaenja iz konteksta): nadnaslov najave uprkos protivljenju javnosti Queer Festivalu, naslov gejevi u sarajevu i u noi lejletu-l-kadr!, te podnaslovom Festival poinje izlobom gej portreta / neemo nasjesti na provokacije, kae ef. dautovi / tomaevi: ta populacija pokuava se staviti kao mjerilo (Dnevni avaz, 23. septembar 2008, str. 4). poevi od toga da Avaz sam proklamira protivljenje javnosti preko naslova nabijenog mrnjom te podnaslova u kojem se koriste sintagme poput gej portreti koje ne posjeduju nikakvo znaenje, ksenofobini stav se nastavlja i u samom tekstu. ponovo se koriste izjave islamskih autoriteta, ovaj put glavnog sarajevskog imama Feriza ef. dautovia, koja ne izlazi iz raspona shvatanja njegovih kolega i otprilike se svodi na istu stvar da je festival smiljena provokacija. Monsinjor ivo tomaevi ponovo je tu da svojim miljenjem izbalansira situaciju, iako je dio izjave koji je Avazu odgovarao stavljen u podnaslov kako bi se prikazalo da nisu samo muslimediji | 159
mani protiv gejeva. generalni sekretar sda, amir zuki, jo jednom je preferirani izbor za sugovornika, pa i ovaj put ne krije svoj stav o festivalu, izjavljujui: Organizatori se nevjeto izvlae da nisu znali kada e biti ramazan. za narednih 100 i vie godina zna se kada e biti ramazan. Oito je ovdje u pitanju prkos i inat. dakle, na osnovu toga to se u narednih 100 godina zna kada e biti ramazan, u sarajevu se ta injenica treba potovati i sve se kulturne aktivnosti trebaju odvijati u skladu s tim. ponovo se u tekstu pojavljuje i rajko vasi sa neizmijenjenim miljenjem te minijaturna izjava bojana bajia, predsjednika nae stranke, koji smatra kako je sloboda svakoga da bude ono to hoe: svaki pojedinac i grupa mogu ispoljavati svoje sklonosti u skladu s ustavom bih. Mi smo za sve to osigurava ustav bih. na naim prostorima trebalo bi povesti vie rauna o pravima manjina i onda bi sve bilo uredu. lanak je krunisan informacijom da je u damiji kralj Fahd potpisana peticija protiv gej okupljanja. Ovim lankom zapravo je zakucana atmosfera mrnje i ksenofobije protiv queer populacije, to je ova, i dalje najitanija dnevna novina u bosni i hercegovini, mogla uiniti zahvaljujui moi koju posjeduje. u vrlo dobroj kombinaciji Saff i Dnevni avaz pobrinuli su se, svaki na svoj nain, da u bosanskohercegovakom javnom mnijenju posiju mrnju prema queer populaciji. Saff je pri tome na sebe preuzeo ideologizaciju dominantno islamskog itateljstva, uljuljanog u poimanje svijeta po vjerskim principima koji im se propovijedaju u ak 99 damija u sarajevu, dok je Dnevni avaz, kao dnevna novina koja posjeduje veliku ideoloku mo, preuzela slojeve drutva koji se predstavljaju graanskima kako bi ih uvjerila da je 1. Queer Festival u sarajevu provokacija i manifestacija nemorala. ideoloke poruke poslane putem ovih publikacija na zastraujui nain pokazuju kako je mogue svaku ideju koja nije u skladu sa preovladavajuim miljenjima ukorijenjenima u tradiciji i patrijarhatu (koji se i dalje predstavljaju kao najvee moralne vrijednosti) preoblikovati zahvaljujui paljivoj urednikoj manipulaciji ili ak otvorenoj mrnji koja jednostavno izbija iz napisanih redova. upozoravajui prvenstveno bonjake muslimane na to da se u bosni i hercegovini ne moe i ne smije desiti ovakva manifestacija, pri tome potpuno zaobilazei njen kulturni karakter, ove publikacije
su svojim porukama doprinijele konanom epilogu festivala i injenici da je zbog toga queer populacija ve dvije godine velikim dijelom nevidljiva u bosanskohercegovakom medijskom prostoru. Mobilizirajui bonjake muslimane, obzirom da su oni fokus ovih poruka kao dominantna etnika i konfesionalna grupa u bosni i hercegovini, a potom i sve ostale iji su vjerski osjeaji navodno ugroeni gej okupljanjem, ovi mediji doprinijeli su atmosferi mrnje, ksenofobije i diskriminacije prema queer populaciji. iako su neki od ovih tekstova osueni od strane vijea za tampu bosne i hercegovine, prave sankcije nikada se nisu desile, jer medijski prostor u bosni i hercegovini, kao i svaki drugi prostor uostalom, pati od boljke zaborava. tako je i ovaj runi incident, o kojem su vie izvjetavali mediji iz ostatka svijeta, posebno evropske unije, u samoj bosni i hercegovini nakon nekoliko mjeseci bio zaboravljen i postao je primjer koji se irom svijeta u predavanjima studentima koristi kao primjer ideologizacije, hukanja i irenja mrnje u medijima koji bi trebali biti prvi front odbrane slobode i ljudskih prava.
mediji | 161
Lejla Huremovi
LGBT TEME U BOSaNSkOHErcEGOVakIM TaMPaNIM MEdIjIMa U 2011. GOdINI

vidljivost lgbt zajednice u medijima u bosni i hercegovini ovisi od mnogih faktora. jedan od glavnih faktora za pisanje o lgbt zajednici u medijima jeste aktivizam, odnosno rad organizacija koje se bave lgbt ljudskim pravima. analizirajui tampane medije u bosni i hercegovini prvo to primjeujemo jeste da se 82% lanaka ne tiu lgbt zajednice u bosni i hercegovini, dok ih samo 18% spominje lgbt zajednicu u kontekstu bosne i hercegovine. razlog tome jeste upravo nedostatak organizacija koje e se baviti lgbt ljudskim pravima. zbog toga ne postoji ni zainteresovanost medijskih kua, kao ni pojedinano novinara/ki da istrauju sami i piu o ovoj temi. tako, vodei se ovom injenicom moemo rei da su mediji u bosni i hercegovini ipak pisali dovoljno, s obzirom na nepostojanje javnih aktivnosti lgbt aktivista i aktivistica. u periodu od 01. jula do 11. novembra o lgbt temama i dogaajima objavljeno je 140 tekstova u ukupno 10 dnevnih listova i 9 sedminih magazina. u ovoj analizi e se, izmeu ostalog, nai podaci o rubrikama i anru u kojima su tekstovi pisani, tematici lanaka, da li su pisani pozitivno, negativno ili neutralno u odnosu na lgbt zajednicu, da li je primarno ili sekundarno spomenuta zajednica, zatim kakve su fotografije stavljane uz tekst, kao i terminologija koja je koritena. najvie o lgbt zajednici je pisao dnevni list nezavisne novine i dnevni list Euro Blic, gdje je objavljeno 15 lanaka, zatim slijede dnevni listovi Glas Srpske i Fokus po 14 lanaka, dnevni listovi Dnevni list i Press RS po 12 lanaka, dnevni list Osloboenje 10 lanaka, magazin Dani 9 lanaka, dnevni listovi Dnevni avaz i Veernje novosti po 8 lanaka, magazin Slobodna Bosna - 6 lanaka, dnevni listovi Slobodna
Dalmacija i Novi Reporter po 3 lanka, dnevni list Veernji list, magazini Azra, Svijet, Express i Start po 2 lanka i magazin Gracija 1 lanak. ne ohrabruje nas injenica da je od ukupnog broja objavljenih lanaka koji se odnose na pisanje o lgbt temama vezanim za bosnu i hercegovinu, 11 lanaka (44%) imalo lgbt temu kao primarnu, dok 14 lanaka (56%) kao sekundarnu, tj. sporedna je i nije glavna tema lanka. Od ukupnog broja ostalih lanaka u kojima se spominje ova tematika, a koji se ne odnose na bosnu i hercegovinu ve, ili na region ili na svijet od 115 lanaka, 101 lanak (88%) su lgbt temu imali kao primarnu, dok u 14 lanaka (12%) tematika je spomenuta sekundarno. Od ukupnog broja objavljenih lanaka (25) u kontekstu bosne i hercegovine magazin Dani ih je objavio najvie, tanije 7 lanaka.
Broj lanaka objavljenih u tampanim medijima u BiH

20 15 10 5 0 Nezavisne novine Dnevni list Dnevni avaz Novi Reporter Express Euro Blic Press RS Veernje novosti Veernji list Start Glas Srpske Osloboenje Slobodna Bosna Azra Gracija Fokus Dani Slobodna Dalmacija Svijet
mediji | 163
Od 11 lanaka koji su imali lgbt teme vezane za bosnu i hercegovinu kao primarne, magazin Dani je imao 4 lanka, dnevni listovi Dnevni avaz i Nezavisne novine po 2 lanka i dnevni listovi Glas Srpske, Press RS i Fokus po 1 lanak. u ovim lancima lgbt tematika je dominantna i tie se izravno ivota i tema vezanih za lgbt osobe u bosni i hercegovini. Od ostale tampe koja je bar spomenula u nekom kontekstu lgbt zajednicu ili osobe pojedinano, pored tampe koja je primarno pisala o lgbt zajednici, su: magazin Slobodna Bosna, dnevni listovi Oslobo enje, Nezavisne novine i Dnevni list. uzimajui u obzir da veina tekstova nije vezana za bosnu i hercegovinu, injenica da od ukupnog broja objavljenih tekstova, 89 (64%) ih je neutralno, je razumljiva jer su uglavnom prenoene vijesti, kako iz regiona tako i iz svijeta. Meutim, pored ovih 64% neutralnih tekstova, 32 (23%) teksta su pisana u negativnom kontekstu, gdje se lgbt zajednica uglavnom pokuala predstaviti kao neko ko nepotrebno trai svoja prava, namee svoju seksualnu orijentaciju, zatim predstavljene su kao bolesne osobe, eljne popularnosti i skandala, povezane sa prostitucijom, hiv/aids-om i slino. samo 19 lanaka (13%) ih je pisano pozitivno o lgbt zajednici. i to su jedini tekstovi koji potiu na ravrnopravnost svih ljudi, bez obzira na seksualnu orijentaciju i identitet. kada je rije o tematici lanaka najvie ih je vezano za paradu ponosa koja je trebala biti odrana u beogradu. tako je u periodu od 4 mjeseca izaao 61 tekst o paradi ponosa u beogradu. uglavnom su pisana u obliku izvjetaja ili komentara, u rubrikama vijesti dana, dogaaji, region, showbizz, intervju. veoma malo tekstova je pisano u rubrici drutvo, to nam govori o nainu na koji se izvjetava o jednom od osnovnih ljudskih prava. Ostale teme u kojima se spominjala lgbt zajednica su: stavovi javnih linosti, reality show, brak, usvajanje djece, udbenici, religija,
Tekstovi pisani u pozitivnom, negativnom i neutralnom kontekstu

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Pozitivni
Negativni
Neutralni
kultura, umjetnost, vojska, zdravlje, suenja. poraavajua je injenica da se u samo dva teksta govori o lgbt ljudskim pravima i njihovoj zatiti. kada je rije o veliini tekstova, 77 (55%) ih je malih, dok je 63 (45%) velikih tekstova. Od 77 malih tekstova, izrazito malih je ak 25, dok je od 63 velika samo 14 izrazito velikih. naslovi su uglavnom ili informativni i upuuju na sadraj samog teksta ili senzacionalistiki. tako 76 lanaka (54%) u svom naslovu spominju neku od rijei vezanih za lgbt populaciju. neke od tih rijei su: gay parada, transseksualac, homoseksualac, gej aktivisti, lgbt aktivisti, istospolni brakovi, lezbejka, gej, pederi... 64 lanka (46%) ne spominju lgbt zajednicu u svojim naslovima, ve na neki drugi nain prilaze temi. neki od naslova koji su izali u tampi, a spominju lgbt zajednicu u nekom od konteksta su: transseksualac i homoseksualac u
mediji | 165
parlamentu (dnevni avaz), istospolni brakovi do proljea (euro blic), zorica Markovi okuplja homoseksualce (express), gej (ni) je ok (Fokus), pederi ne pucaju (nezavisne novine), naena mrtva dva homoseksualca, ubio ih ljubavnik? (dnevni list), najmlai homoseksualac u bih ima samo 12 godina (dnevni avaz), homoseksualnost je oboljenje (nezavisne novine), lezbijka poljubila sveenika (dnenvi avaz). itajui samo neke od ovih naslova moete vidjeti da ono to ih karakterie svakako jeste senzacionalizam. Otvoreno negativno imenuju i govore o istospolno orijentisanim ljudima. naslovi su u velikoj mjeri izmanipulisani samo da bi privukli to vie italaca, te da bi se novine vie prodavale. bitniji je to vei broj prodanih novina od etikog izvjetavanja i zatite ljudskih prava. kada je rije o lancima vezanim za bosnu i hercegovinu i senzacionalizam te predstavljanju lgbt zajednice u loem kontekstu, dovoljno govori injenica da su mediji, piui o ubistvu koje se desilo, u naslovima spominjali pekulacije o tome da li su dvojica ubijenih bili homoseksualci, stavljajui to u prvi plan a ne samo ubistvo. neki od naslova na ovu temu su: homoseksualac ubio gej par zbog ljubomore (glas srpske), naena mrtva dva homoseksualca, ubio ih ljubavnik (dnevni list). rijetki su lanci iji su naslovi ili neutralni ili pozitivni. spomenut u nekoliko njih: lgbt aktivizam u bih postoji na internetu (dani), evropom protiv homofobije (dani). Ostali naslovi koji ne spominju lgbt zajednicu su uglavnom neutralni iz razloga jer ne govore u primarnom kontekstu o lgbt zajednici. najvei broj tekstova nije potpisan, ak njih 55 (39%), dok ih je potpisanih 49 (35%). Ostali tekstovi su potpisani inicijalima 14 tekstova (10%) ili su tekstovi preuzeti od agencija - 22 (16%), tretirajui ih kao agencijske vijesti, te se na taj nain ograujui od moguih posljedica.
lanci koji su potpisani imenom i prezimenom, inicijalima, nepotpisani i agencijski preuzeti

60 50 40 30 20 10 0
Potpisani
Nepotpisani
Inicijalima
Novinske agencije
kada je rije o stavovima sagovornika/ca u tekstovima objavljenim u domaoj tampi, stavovi su uglavnom ili neutralni ili negativni. veoma mali postotak stavova je pozitivno iz razloga to su novinari/ke uglavnom za svoje sagovornike/ce nalazili osobe koje e im svojim stavom unijeti senzacionalizam u lanak, to samim tim podrazumijeva i negativno izjavljivanje o lgbt zajednici. sagovornici/ke su uglavnom isti u veini lanaka, teme se vrte u svim novinama oko istog, a novinari/ke se ne trude da potrae drugu stranu prie pronalaenjem sagovornika/ce koji bi bio/la iz lgbt zajednice, pa makar ostao anoniman/a. vezano za tekstove koji su objavljeni a tiu se izravno bosne i hercegovine, ni u jednom tekstu nije bilo stava ni jedne osobe koja je iz lgbt zajednice iz bosne i hercegovine, dok je u tekstovima koji su iz regiona ili svijeta gotovo uvijek, u koliko se trai stav o nekoj tematici, zatraen i stav nekoga od lgbt aktivista/ica. naravno, svjesni smo injenice da nakon sarajevo Queer Festivala niko iz lgbt zajednice ne eli i ne smije da javno istupi te kae svoj stav na neku temu koja se odnosi na lgbt osobe. i to je jedan od razloga za nepostojanje druge strane prie. kada analiziramo objavljene lanke, ne moemo a da ne spomenemo i fotografije koje se objavljuju uz tekst. Od ukupno 140 lanaka 50% ih ima fotografiju uz tekst. Ono to je zanimljivo jeste da ak i izrazito
mediji | 167
mali lanci uz tekst imaju fotografiju. kada analiziramo te fotografije moemo zakljuiti da su birane uglavnom da privuku panju italaca. veina ih automatski asocira na negativan stav prema temi o kojoj se govori u tekstu. tako na primjer, uzevi u obzir tekstove o paradi ponosa u beogradu i fotografijama koje idu uz te tekstove, u veini sluajeva to su bile fotografije na kojima se vidi kordon policije, uglavnom sa razbijenim glavama, zatim huligani, porazbijan grad, prolivena krv i slino. novinari se uopte nisu trudili da pokuaju pokazati pravu sliku kako bi parada ponosa trebala da izgleda i na taj nain daju uvid onim itateljima/cama koji/e smatraju paradu samo kao provokaciju i mjesto gdje e biti puno nasilja. ili, pak s druge strane, prikazuju fotografije na kojima su pripadnici lgbt zajednice sa svjetskih parada ponosa, gdje su prikazani naminkani i polugoli mukarci, fotografije na kojima se ljube dvije djevojke ili dva mukarca, predstavljajui paradu ponosa upravo onako kakvom je vidi veina graana i to zahvaljujui njima novinarima. a realnost na naim prostorima je upravo suprotna. u dosad odranim paradama ponosa u beogradu i zagrebu lgbt zajednica je izala na ulicu da se bori za svoja osnovna prava, zakopani do grla, pokazujui da oni ne paradiraju goli ve trae svoja prava. Meutim, u tampi nije bilo takvih fotografija. jo jedna zanimljiva injenica jeste da se esto pojavljuju fotografije na kojima se dvojica mukaraca dre za ruke, snimljena sa lea ali sa osjeenim glavama. takoer, uglavnom su na fotografijama gej mukarci, dok se lezbejke pojavlju u nekih 4% tekstova. kada je rije o terminologiji koja se koristi za imenovanje lgbt zajednice i osoba, rezultati pokazuju da su gej mukarci mnogo vidljiviji i zastupljeniji. Mnogo se vie pie o mukarcima u svakom kontekstu, bilo da je rije o temama vezanim za bosnu i hercegovinu, region ili svijet. ak i kada se pie o poznatim linostima koje pripadaju lgbt populaciji uglavnom se pie o gej mukarcima. kada je rije o terminima koji oznaavaju cjelokupnu lgbt zajednicu, takoer se koriste muki nazivi. to se tie termina koji u negativnom kontekstu oznaavaju i predstavljaju lgbt osobe, a koriteni su u lancima su: pederisanje,
pederizam, pederisti, lezbo, na svoju ruku i slino. u samo nekoliko lanaka primjetni su ovakvi termini, uglavnom se koristi terminologija kao to je: homoseksualac, gej populacija, lezbejka, homoseksualni brakovi, transseksualaci i slino. analizirajui tampane medije, moemo zakljuiti da bosanskohercegovaki mediji piu o lgbt temama. injenica jeste da piu mnogo vie o lgbt tematici koja se ne tie bosne i hercegovine, ali za to je zasluna i trenutna situacija po pitanju lgbt (ne)aktivizma na podruju bosne i hercegovine. da bi se promijenila slika medija potrebno je postepenim korakom raditi na poveanju aktivizma, edukaciji i vidljivosti.
mediji | 169
HOmOfOBIJA I cOmING OUT
Aida Spahi
HOMOFOBIja FOBIja kOjU drUTVO POdraVa

Uvod
diskriminaciju ljudi nehetero seksualne orijentacije i drugaijih rodnih identiteta moemo pratiti ve stoljeima. Od ranog srednjeg vijeka mrnja prema ljudima koji nisu heteroseksualne orijentacije poinje da se institucionalizira, primarno kroz crkvene strukture. poinju progoni homoseksualaca, lane optube za homoseksualnost (koja se tada nazivala sodomija) u svrhe postizanja politikih ili drugih ciljeva. jedan od primjera jeste red templara koji je cijeli uniten upravo po ovim osnovama. iako je homoseksualnost bila neto to se aktivno pokuavalo iskorijeniti, sluila je i kao sredstvo za ucjene, klevete i optube. tokom stoljea koja su uslijedila, osobe optuene za homoseksualnost bile su u sadanjim evropskim zemljama podvrgavane kaznama kao to su utapanje, davljenje, odrubljivanje glave, kastriranje, vjeanje, spaljivanje i slino (Mondimore 2003: 187). iako su dolaskom prosvjetiteljstva ovakve kazne znatno smanjene, poinju se pojavljivati kvazimedicinske i kvazinaune teorije o degeneracijama i iznalaziti raznorazna opravdanja za formalnu kriminalizaciju homoseksualnosti (Mondimore 2003: 187). tokom dvadesetog stoljea homoseksualnost je bila kriminalizirana u skoro svim zemljama, i povlaila je za sobom dugotrajne i stroge kazne. u modernom dobu, sve dok u veini zemalja nije dekriminalizirana homoseksualnost i dok nije zvanino skinuta sa liste psihikih oboljenja, postojale su razne teorije kojima se dokazivalo da se homoseksualnost moe lijeiti, nerijetko elektrookovima i slinim nehumanim metodama. veina istraivanja na kojima su se ove teorije temeljile vrena je u psihijatrijskim institucijama i zatvorima, te su se tako donosili zakljuci koji su se primjenjivali na cjelokupnu populaciju
homofobija i coming oUt | 173
(Mohr 2003). takoer je veina istraivanja raena sa ispitanicima mukarcima, jer je historijski problematina homoseksualnost bila muka homoseksualnost. iako historija biljei sluajeve optuivanja i kanjavanja lezbejki, one nisu sistematski progonjene, nisu sistematski izuavane, niti su drutvima predstavljale problem na nain na koji su to bili mukarci. ak je i u opem stanju mrnje prema odreenoj grupi ljudi nevidljivost ena prevladala. Muka homoseksualnost se stoljeima prije crkvenih progona slavila; postojale su velike vojskovoe, vladari, filozofi koji su bili homoseksualni tako da se i danas osjetno vei legitimitet pripisuje gej ljubavi nego lezbejskoj. tokom dvadesetog stoljea psihoanalitiari/ke su smatrali/e da je lezbejstvo bioloki i/ili hormonalno uslovljeno. drugi/e su pak smatrali/e da ga okolina uslovljava. umjereniji glasovi su tvrdili da smo svi po prirodi biseksualni, ali da nas drutvo i patrijarhat ograniavaju na heteroseksualnost. takoer su postojale teorije da su ene prirodno biseksualnije i senzualnije, te su psiholoki gledano, bolje seksualne i emotivne partnerice jedna drugoj nego to im to mogu biti patrijarhalni mukarci (Chesler 2005: 238). pronalaena su razna opravdanja da bi se enska homoseksualnost drala van politikog okvira. uzevi u obzir sve teorije koje su postojale, sva istraivanja, dokazivanja i zakljuke, injenica je da su lezbejke, gejevi, biseksualne, transseksualne, interseksualne, transrodne i queer osobe stoljeima bile rtvama homofobije, transfobije i drugih vrsta diskriminacije na osnovu rodnog identiteta, seksualne orijentacije ili queer politikog opredjeljenja. ta diskriminacija obuhvata irok spektar ivotnih sfera porodicu, kolu, posao, zdravstvenu zatitu, pristup osnovnim uslugama, ljudsko pravo na slobodu itd. (vijee evrope 2011: 5). diskriminacija nije samo usmjerena na osobe koje su drugaije seksualne orijentacije i/ili rodnog identiteta, ve na sve osobe koje se takvima percipiraju, bez obzira na to to mogu biti heteroseksualne. ne postoje jasni, vanjski pokazatelji koji nam signaliziraju da li je osoba gej ili ne. naroito se transrodne osobe susreu sa diskriminacijom, negativnim stavovima i odbacivanjem (vijee evrope 2011: 5). ustvari, teko je ui u trag obimu diskriminacije jer veina sluajeva ostane neprijavljena. sveprisutna diskriminacija osoba nehetero seksualne orijentacije i/ili
rodnog identiteta u drutvu, zajedno sa odbacivanjem, nepriznavanjem i neprihvatanjem naziva se homofobija (koriste se i termini transfobija, lezbofobija, bifobija u ovisnosti o tome prema kome je usmjerena). Ovdje u koristiti termin homofobija koji obuhvata sva ostala znaenja da bi se izbjeglo ponavljanje.
Pojam
homofobija nije klasina fobija, oblik neuroze, ve se ovim pojmom oznaava prije svega negativan stav prema ljudima koji ulaze u seksualno-emocionalne veze sa osobama istog spola (zulevi 2001: 117). pojam se sastoji od grke rijei homs koja znai isti, jednak i rijei phbos koja oznaava strah. pojam je populariziran 1972. godine da bi objasnio predrasudu prema ljudima homoseksualne orijentacije, bilo da se radi o strahu od homoseksualaca ili od sopstvene homoseksualnosti (todorovi 2001: 129). homofobija je iracionalan strah ili averzija prema lezbejkama, gejevima, biseksualnim, transrodnim, transseksualnim, interseksualnim i queer osobama (vijee evrope 2011: 131). posljedice homofobije su mogua diskriminacija takvih osoba u svim sferama ivota koja vodi marginalizaciji i socijalnoj iskljuenosti. homofobija je kroz historiju toliko uzela maha da je mnogo zemalja istospolni seksualni in proglasilo krivinim djelom. Manifestacije homofobije moemo susresti svakodnevno u javnom diskursu i naoj privatnoj sferi, a neke od njih su toliko ukorijenjene u drutvo da ih veina ljudi ne primjeuje i ne moe prepoznati. homofobija je takoer usmjerena i na ljude koji se percipiraju kao homo, trans ili queer, naime, one koji izgledaju kao neko ili lie na nekoga drugaije seksualne i rodne orijentacije. internalizirana homofobija i transfobija oznaavaju homofobiju i transfobiju koju lgbttiQ osobe internaliziraju i upuuju drugim lgbttiQ osobama, i onu koju imaju prema samim sebi (urkovi 2007: 11). homofobija koju osobe imaju same prema sebi najee predstavlja internaliziranu stigmatizaciju te je rije fobija neadekvatna.
homofobija moe poprimiti oblike fizikog nasilja i simbolikog nasilja. samo izbjegavanje i distanciranost takoer predstavljaju nasilje, samo ne eksplicitno i otvoreno, ve prikriveno, koje je tee otkrivati i suprotstavljati mu se. u drutvu ne bi smjela biti dozvoljena nikakva forma nasilja te bi se svaka nasilna radnja u pravilu morala sankcionirati.
Vrste i uzroci homofobije

homofobija ima razliite aktere i manifestira se kroz sve strukture i slojeve drutva, ukljuujui i same pripadnike/ce lgbttiQ populacije. svi vidovi ispoljavanja homofobije meusobno su povezani i uslovljeni u sloenoj mrei namjernih i nenamjernih djelovanja. internalizirana homofobija oznaava strah od vlastite seksualnosti, odnosno mrnju prema sebi zbog vlastite seksualnosti. internalizirana homofobija poinje da se razvija u djetinjstvu te se izraz esto upotrebljava da bi se uputilo na antihomoseksualne predrasude koje se poprimaju od roditelja i ostale djece, a koje prodiru duboko u psihu i kasnije se negativno izraavaju u adolescenciji ili odraslom dobu (Mondimore 2003: 155). internalizirana homofobija svakako korijene vue iz ranog djetinjstva i razvija se tokom cjelokupnog odrastanja jer se preuzima i ui od porodice, prijatelja/ica, iz kole, preko medija i svih ostalih drutvenih sfera. najee su najistaknutiji homofobi upravo osobe koje pokuavaju da ignoriraju vlastitu (homo)seksualnost ili ne mogu da je prihvate. neostvarena homoseksualna elja implicira represiju (todorovi 2001: 137) koja se ispoljava estokom borbom da se odri hetero pozicija putem mrnje i duboke averzije. interpersonalna homofobija je eksterna homofobija koja podrazumijeva otvoreno izraavanje netrpeljivosti, bilo da se radi o otvorenom, prikrivenom ili simbolikom nasilju nad osobama nehetero seksualne orijentacije ili nekonvencionalnog rodnog identiteta. Ova vrsta homofobije ima dosta zajednikog sa kulturnom homofobijom jer djeluje drutveno, bilo unutar porodice ili drugih drutvenih jedinica. najekstremniji oblici su fiziko nasilje, dok su prikriveni tei za otkrivanje i esto podrazumijevaju iskljuivanje, distanciranost, izbjegavanje i ignoriranje osobe koja je drugaija.
jezik igra znaajnu ulogu u ovoj vrsti homofobije jer predrasude perpetuira kroz homofobine ale, homofobine i seksistike metafore i slino. institucionalna homofobija podrazumijeva sve mehanizme homofobije koji se primjenjuju kroz javni sektor, religijske institucije, privatni sektor, medije i ostale sfere koje ne pripadaju privatnom prostoru. Ova homofobija se provodi putem diskriminacije tokom obrazovanja, procesa zapoljavanja, karijernog napredovanja, administrativnih potekoa i sl. koja se zasniva iskljuivo na seksualnoj orijentaciji i/ ili rodnom identitetu. postoje mnogobrojni naini da se institucionalna homofobija pokae, neki od njih su ak i regulirani (na primjer, pravna nemogunost da se registrira istospolno partnerstvo), dok su neki prikriveni i neopipljivi (na primjer, nejednak tretman pri zapoljavanju gdje se seksualna orijentacija ili rodni identitet uzimaju u obzir iako se formalno postupak obrazlae kvalifikacijama ili nekim drugim kriterijem). u hegemonom heteroseksualnom poretku homoseksualnost se gotovo uvijek smatra neciviliziranom i neprirodnom pojavom (butler 2007: 180) te je time poredak nastoji iskorijeniti i otvorenim i prikrivenim djelovanjem. kulturalna homofobija oslanja se najvie na tradiciju i obiaje odreene kulture i kanjava sve one koji pokuavaju naruiti te postavke. kako u veini drutava vlada heteronormativni patrijarhat, svaka druga drutvena matrica posmatra se kao direktna prijetnja vladajuem poretku. stoga biti hetero znai biti normalna osoba koja se prihvata, a sve ostale orijentacije i identiteti su nenormalni, neprirodni i neprihvatljivi jer se ne uklapaju u ono to je norma. homofobiju uzrokuje vie faktora. iako je odgovornost na pojedincu/ki za mrnju i neznanje koje ire homofobinim ponaanjem i govorom, heteroseksistiki sistem svakako je djelimino zasluan za odgajanje homofobinih graana/ki. polazei od pretpostavke da je svijet heteroseksualan, patrijarhalno-religijski sistem proizvodi homofobiju koja udruena sa seksizmom negira homoseksualni identitet koji ukljuuje politiku i kulturu (Omeragi 2010: 105). Osvrnut u se na tri najistaknutija uzroka za iroku rasprostranjenost homofobije: patrijarhat, heteronormativni odgoj i tabuizaciju seksualnosti.
patrijarhat podrazumijeva da u drutvu mo imaju mukarci, a da se sve ostale osobe pokoravaju njima. Meutim, nemaju svi mukarci mo ve samo oni koji se uklapaju u hegemoni maskulinitet oni koji su pravi mukarci. homoseksualnost je za njih problematina iz najmanje dva razloga. prvo, iako svjesni da postoje slabiji, njeniji i drugaiji mukarci, injenica da postoje mukarci koji preuzimaju ensku ulogu (a jedna od najeih predrasuda upravo jeste ta da u homoseksualnim parovima uvijek mora postojati muko i ensko) naruava muki subjekt, maskulinitet kao dominantan i nepokoriv. drugi razlog je to ne postoji jasan vanjski pokazatelj na homoseksualnim osobama koji ih odaje tako da se deava da se u hegemonim maskulinim krugovima kreu i homoseksualci koji su se infiltrirali i prijete da e naruiti hetero mo. kada su u pitanju ene, patrijarhat je zasnovan na premisi da su ene uvarice mukaraca i njihove djece tako da ene koje ne slue mukarcima ili one koje nemaju reproduktivnu funkciju patrijarhatu mogu predstavljati samo smetnju. seksizam i homofobija su vrsto isprepletene predrasude, i nije nimalo sluajno to da je borba za prava gay mukaraca i lezbejki poela neto posle poetka afirmacije ena kroz rane feministike pokrete (todorovi 2001: 136). heteronormativni odgoj nas od malih nogu ui da je osnovna elija drutva porodica koja se sastoji od mukarca, ene i djece. brak predstavlja uslov za opstanak u drutvu, a na one koji mu se suprotstavljaju vri se drutveni pritisak koji rezultira pokoravanjem ili odbacivanjem. slino je i sa reproduktivnim ponaanjem: parove koji ne ele djecu drutvo odbacuje i distancira, a one koji ih ne mogu imati saalijeva. svaka druga vrsta partnerske zajednice predstavlja prijetnju da e se unititi porodica kao osnovna elija drutva ime e se poeti uruavati cijela civilizacija. postoji strah da e istospolni brakovi odgajati homoseksualnu djecu (to se nije obistinilo u zemljama gdje je mogue zakljuiti istospolni brak). postoji i teza da je to neprirodna zajednica jer ne moe imati djecu; da se homoseksualnost moe proiriti i zaraziti druge ljude i sl. u zemljama u kojima ima manje homofobije i vie prava za lgbttiQ osobe nije zabiljeen rast u procentu te populacije. teko je povjerovati da postoji tajna zavjera irenja homoseksualnosti na svijetu, ali vano je zadrati stalno stanje ugroenosti od svega i svakoga jer se tako lake odrava mo nad
stanovnitvom. zakljuak je da homoseksualnost ozbiljno ugroava heteronormativno drutvo te je ono zato izrodilo homofobiju. iako nam je javni diskurs proet priom o seksualnosti i seksualno oslobaanje je uspjelo da slomi dugotrajnu utnju i represiju javnog bavljenja seksualnou, ona jo uvijek predstavlja tabu temu. seksualnost se tabuizira u porodici, kasnije u drutvu, a kontrolira se nametanjem braka i neophodne reproduktivne funkcije. zbog toga imamo podjelu seksualnosti na prirodnu i neprirodnu gdje prirodna proizvodi djecu i deava se iskljuivo u braku i na onu neprirodnu koju treba izlijeiti jer je nemoralna, promiskuitetna i prijeti naoj djeci. religija je svakako najzaslunija za tabuiziranje seksualnosti i zajedniki sa tradicionalnim i obiajnim normama kontrolira i sputava svaku vrstu seksualne slobode. seksualnost je tabuizirana do te mjere da je sramno o njoj priati, sramno je ak i misliti na postojanje seksualne elje. u takvim okolnostima represivnog sputavanja, javlja se nedovoljno razumijevanje primarno vlastite, a onda i drugaije seksualnosti. iako je neznanje uvijek u korijenu mrnje i netrpeljivosti, a svaka je osoba odgovorna za sebe, u drutvu u kojem ivimo potreban je znaajan napor da se do tog znanja doe. kroz cjelokupno kolovanje i odgojne institucije djeca nemaju priliku da saznaju ili uju o lgbttiQ ljudima niti da naue ta je homofobija i zato nije uredu. van kola rijetko e imati priliku da to naue jer je drutvo u svakom svom segmentu proeto homofobijom te se o tome najee ni ne pria. preuivanje je takoer homofobija jer se lgbttiQ osobe ignoriraju i oduzima im se mogunost za bilo kakav (politiki) utjecaj ili djelovanje.
Predrasude i stereotipi
predrasuda je neosnovano, pogreno negativno miljenje, stav ili uvjerenje koje se ne zasniva na linom iskustvu. predrasude obino prate i snane negativne emocije poput mrnje i elje da se nekoga ponizi ili kazni. prema teoriji Williama rayana o okrivljavanju rtve, postoje sljedee faze eskalacije predrasuda: ogovaranje stereotipno ocjenjivanje,
izbjegavanje kontakta/socijalna distanca, diskriminacija ograniavanje razliitih prava i sloboda, fiziki napad, istrebljenje, genocid (citirano u todorovi 2001: 138). Ove faze su meusobno povezane i njihove granice su propusne i veoma tanke, a postoje paralelno. u dvadesetom stoljeu smo imali pokuaj istrebljenja svih homoseksualca tokom vladavine nacizma. u nekim zemljama se i danas homoseksualci kanjavaju smru. naizgled najbeznaajniji nivo je ogovaranje, odnosno stereotipno predstavljanje koje ima dosta znaajnije implikacije nego to se obino razumijeva. homofobija se u znaajnoj mjeri zasniva na neznanju. Meutim, neznanje nikada ljude nije spreavalo da formiraju vrsta miljenja i stavove o homoseksualcima. praznina koju ostavlja neznanje popunila se stereotipima. prema Mohru, drutvo je kreiralo dvije grupe stereotipa koji su usmjereni na homoseksualne osobe. prva se odnosi na navodne greke u rodnom identitetu: lezbejke su ene koje ele biti mukarci, ili koje barem izgledaju i ponaaju se kao mukarci, a gejevi ele biti ene, ili izgledaju i ponaaju se kao ene. druga se odnosi na izuzetno homofobino, ali ne tako rijetko, poimanje lgbttiQ populacije kao rairene, podmukle, urotnike i pokvarene prijetnje koja predstavlja seksualne manijake i napasnike djece (Mohr 2003: 240). Ovakva pojednostavljena, neinformirana miljenja sve lanove grupe smjetaju u jednu kategoriju i pripisuju im istu vrstu ponaanja, vrijednosti i osobina. postoji nekoliko veoma prisutnih stereotipa i mitova o homoseksualnim osobama na kojima svakako poivaju temelji homofobije koje je emina Ferizovi u svom tekstu Homo erotikus balcanicus (Ferizovi 1999: 262-268) pobrojala kako slijedi: gej mukarci su mekuci, naminkani, feminizirani, dok su lezbejke muevne, mukobanjaste, kratke kose; ene postaju lezbejke zato to ne mogu da pronau pravog mukarca ili su imale loa iskustva sa njima; u homoseksualnim parovima jedna osoba esto igra muku, a druga ensku ulogu; homoseksualni uitelji zavode djecu; imati homoseksualnog uitelja moe prouzrokovati kod djeteta da i samo postane homoseksualac; ljudi su ili homoseksualni ili heteroseksualni ili biseksualni; homoseksualci su osueni da budu nesretni; homoseksualnost je zaraza (bolest); homoseksualnost se moe izlijeiti; homoseksualnost je znak dekadentne kulture; homoseksualnost je grijeh; svi homoseksualci su zainteresirani samo za seks; homoseksualci koji javno
govore o svojoj seksualnoj orijentaciji zapravo govore o neemu to bi se trebalo uvati u privatnosti. sve ove izjave su vrlo poznate i este ak i u javnom diskursu u bosni i hercegovini, iako nijedna nije utemeljena na injenicama i iako su vrlo proizvoljno postavljene. roman kuhar je u sloveniji proveo veliku studiju tampanih medija od 1970. do 2000. godine na osnovu koje je identificirao pet dominantnih naina na koje se lgbttiQ osobe prikazuju u medijima: stereotipiziranje, medikalizacija, seksualizacija, tajnovitost i normalizacija (kuhar 2003: 7). u naim medijima slina je situacija danas (deset godina nakon 2000. godine), ako ne i gora. stereotipiziranje, o kojem je gore bilo rije, podrazumijeva pojednostavljivanje svakog aspekta homoseksualnih odnosa tako da je svima jasno da su mukarci feminizirani, a ene mukobanjaste i da jedino takve homoseksualne osobe postoje, iako lezbejki ima i meu balerinama i manekenkama, kao i gejeva meu fudbalerima i fizikim radnicima. svaki stereotip zasnovan je na postojeem, uoenom ponaanju (ne na izmiljenom), ali se onda prenosi i primjenjuje na sve pripadnike/ce grupe ili populacije i slui kao homofobini argument. stereotipi nisu iskljuivo negativni, npr. za gejeve se esto kae da imaju stila i da su odlini modni kreatori. Meutim, i pozitivno stereotipiziranje je opasno jer u potpunosti svodi grupu na jednu pozitivnu osobinu i pojednostavljivanjem negira potencijal za razliitost. Medikalizacija homoseksualnost smjeta u domenu medicinskog psihijatrijskog izuavanja uzroka i korijena te pojave. Medikalizacijom se neko ljudsko stanje konstruira kao bolest te se na tim temeljima razvijaju teorije o lijeenju bolesti. Ovdje upravo pronalazimo osnovu za homofobine izjave da je homoseksualnost bolest, poremeaj te da je prijelazna. psihijatrija i psihoanaliza u vie navrata su dolazile do zakljuaka o tome da je homoseksualnost uzrokovana traumama, nasiljem, krizom, mrnjom prema mukarcima/enama i sl. Medicina je pokuavala da pronae genetske uzroke, a i danas se vjeruje da je mogue pronai lijek za homoseksualnost (u sad-u postoje pokreti koji duhovnim putem preobraaju homo osobe u hetero). homoseksualnost
kod nas mnogi strunjaci jo uvijek smatraju poremeajem (zulevi 2001: 118). ne tako davno, 1973. godine, ameriki psihijatrijski savez je skinuo homoseksualnost sa liste mentalnih bolesti, a tek 1990. godine svjetska zdravstvena organizacija izbacuje homoseksualnost iz Meunarodne klasifikacije bolesti. transrodne osobe suoavaju se sa problemom medikalizacije identiteta, a medicinsko etiketiranje koje im se pripisuje ne dolazi samo iz medicinske sfere i javnih zvaninika ve i od ire javnosti (vijee evrope 2011: 32). kod nas, moemo sigurno rei, ne postoji medijski prostor rezerviran za transrodne osobe, te su one u potpunosti marginalizirane. seksualizacija svodi homoseksualne odnose na puki nagon, odnosno prakticiranje seksualnih odnosa. homoseksualne osobe se percipiraju kao promiskuitetne, da stalno mijenjaju partnere/ice i ne ostvaruju dugotrajne odnose i veze, to su miljenja zasnovana na pogrenim percepcijama. teko je poznavati osobe koje su u dugim i stabilnim emotivno-seksualnim odnosima jer njihove veze nisu drutveno prihvaene te su primorani da se kriju. s druge strane, u drutvu u kojem to nije prihvaeno, teko je i odravati dugotrajan odnos zbog straha da neko ne sazna ili ne primijeti. kao i meu heteroseksualnim stanovnitvom, postoje ljudi koji su manje ili vie promiskuitetni, manje ili vie monogamni i vjerni u vezama. svaka vrsta generalizacije bila bi pogrena. kako drutvo svodi homo odnose na seks, tako su se izrodila uvjerenja poput onog da niko nikome ne smeta ako se to radi u vlastita etiri zida. bilo bi poprilino teko, ako ne i nemogue, provesti cijeli svoj ivot u vlastita etiri zida. tajnovitost i mistifikacija daju lgbttiQ osobama jednu novu dimenziju i veo tajne o tome gdje su one, im se bave i ta rade. Mistifikacija vodi marginalizaciji te otvara prostor za stvaranje novih stereotipa. sada su nam poznate stereotipne izjave poput: ima njih i ovdje i tamo; kuju neku gej zavjeru da preuzmu vlast nad svijetom; postoji svjetski gej lobi koji je jako opasan; oni se meusobno prepoznaju koritenjem tajnih ifri itd. tajnovitost otvara prostor mati i iznalaenju novih homofobinih argumenata o ivotnom stilu, seksualnim navikama, supkulturi i ostalim segmentima ivota lgbttiQ osoba. tajnovitost
takoer podrazumijeva vlastito skrivanje lgbttiQ osoba i nelagodu da se pojavljuju u javnosti pozicionirani kao lgbttiQ osobe to doprinosi njihovoj nevidljivosti i produbljuje distancu sa drutvom. normalizacijom se homoseksualne osobe nastoje prikazati kao heteroseksualne da bi homoseksualnost bila predstavljena kao manje prijetea i ispolitizirana (kuhar 2003: 7). time se umanjuje vanost borbe za prava jer se kreira privid da sva prava postoje te odjednom homofobinom drutvu nije jasno u emu je problem. normalizacija je opasna jer na perfidan nain oduzima mo politikog djelovanja dok drutvo nastavlja da se obraunava sa nepoeljnim na druge, skrivenije naine. Osim sredstava drutvene marginalizacije, i jezik igra znaajnu ulogu u stvaranju i odravanju homofobinih stavova u drutvu. ne treba mnogo napora da se u drutvu koriguje upotreba jezika i da se iz govora izbace uvredljivi i pogrdni nazivi. prema tome, savjetuje se da se u potpunosti iz upotrebe izbace pojmovi: peder, perverzni, nenormalni, lezbaa, ene koje mrze mukarce, mukaraa, seksualno devijantni, bolesni, enski petko, tetka itd. (auevi/zlotrg 2011: 41). svi ovi pojmovi koriste se i kao pogrdni, ali i u alama, dosjetkama, meu djecom, omladinom. Ono to je jo problematinije u naem drutvu je injenica da ove pojmove esto moemo uti u javnom diskursu od politiara/ki, uvaenih doktora/ica, profesora/ica i ostalih ljudi koje drutvo doivljava kao autoritet. sve je to formalno pravno zabranjeno: diskriminacija po osnovu spola i seksualne orijentacije, govor mrnje, nasilne radnje (openito) a i po osnovu spola. ipak, homofobija i njene otvorene manifestacije opstaju.
Govor mrnje i nasilje

u posljednje vrijeme na naim prostorima dolo je do znaajnih pomaka u usvajanju zakonodavstva koje bi trebalo da titi sve ljude od homofobinog ponaanja. do takvog koraka nije dolo zbog toga to je drutveni razvoj doao do take shvatanja da homofobija nije uredu, ve zbog toga to je usvajanje zakona nametnuto vanjskim faktorima i ljudskopravakim
pritiscima. sada drava moe da radi na normalizaciji jer svi imaju sva prava i ta ti ljudi jo hoe? danas imamo dvije najagresivnije manifestacije homofobije koje dalje utjeu na produbljivanje institucionalne homofobije koja se sistemski iri i oduzima ili oteava realizaciju zakonom zagarantiranih prava govor mrnje i fiziko nasilje. krivina djela poinjena iz mrnje prema lgbttiQ osobama nisu specifina samo za ove prostore. vijee evrope navodi da se takva djela deavaju u svim zemljama lanicama vijea evrope. Ova djela su uvijek izuzetno brutalna i okrutna te nerijetko vode u smrt. transrodne osobe su naroito izloene ovakvim napadima, a nerijetko se deava da napadi nisu nasumini ve da su dobro organizirani i usmjereni iskljuivo na lgbttiQ populaciju (vijee evrope 2011: 52). Mnoge lgbttiQ osobe se susreu sa nasiljem u vlastitoj porodici ili bliem okruenju iskljuivo zbog seksualne orijentacije i/ili rodnog identiteta. takoer su meta navijakih skupina, faistikih organizacija, religijskih sekti i grupacija, radikalnih struja itd. nemogue je zakljuiti do koje mjere su nasilne radnje protiv lgbttiQ osoba rasprostranjene jer se veina djela ne prijavljuje, naroito ona koja se deavaju u privatnosti porodice. postoji opravdani strah da e prijavljivanje dovesti do otkrivanja identiteta, policijskog zlostavljanja, osvete napadaa. veinom napadi ostanu nezabiljeeni, a sa posljedicama se rtve same nose. zbog toga, kanjavanja ima vrlo malo ili nimalo. ak i kada se sudska presuda donese, kazne su tako male i beznaajne u odnosu na poinjeno djelo da je pitanje da li se isplati prijavljivati sluajeve nasilja. govor mrnje je est u javnom diskursu, bilo da se radi o lgbttiQ osobama, drugim manjinama, etnikim grupama itd. skoro da i ne postoji kultura dijaloga i govora te je nerealno oekivati da se kanjavaju oni koji otvoreno govore protiv prava za lgbttiQ osobe. u zemljama bive jugoslavije u posljednjih desetak godina imali smo priliku vidjeti najrazliitije pozive na lin, ugnjetavanje, istrebljenje i razne druge vidove nasilja nad lgbttiQ osobama. i sve to u javnom diskursu. religijske zajednice su ohrabrivale one koji su prijetili nasiljem, pseudo-strunjaci/kinje su raspredali/e o teoriji bolesti i mogunostima lijeenja u psihijatrijskim institucijama. jednostavno, moe se rei da je lgbttiQ pria izazvala opedrutvenu pometnju, to je s jedne strane dobro, jer se konano to pitanje stavlja na politiki dnevni red i vie se
ne moe potiskivati u etiri zida. s druge strane, sve dok ne budu postojale ozbiljne sankcije za govor mrnje, javnu netrpeljivost i nasilje, ne moemo oekivati da e se drutvo poeti bre mijenjati.
zakljuak
kategoriziranje identiteta (npr. homo, hetero, trans) moe biti opasno jer kategorije identiteta vrlo lako mogu da stupe u funkciju regulatornih reima bilo kao normalizirajue kategorije opresivnih struktura ili kao otpor toj opresiji (batler 2003: 25). drugim rijeima, samo postojanje drugosti homoseksualnosti kojoj se sudi prema kriterijima heteroseksualnosti problematino je. tek kad bude nemogue postaviti homo i hetero kao stroge suprotnosti, ili mukarca i enu u binarnu podjelu, moi emo govoriti o ravnopravnosti. u fazi u kojoj se danas nalazimo na balkanu, neophodne su nam kategorije da slue kao temelj na kojem stojimo. u drutvu koje ivi u dva konstrukta drutveno normalnom i drutveno nenormalnom, bez moguih varijacija na kontinuumu izmeu ova dva konstruirana ekstrema, nemogue bi bilo govoriti o seksualnoj fluidnosti, o dekonstrukciji heteroseksistike opresije. takoer, ivimo u etnonacionalnoj izofreniji koja svakodnevno izraa nove drugosti, neprijatelje i prijetnje jer tako opstaje kao ista, netaknuta etnija u odbrani od svakoga i svega. ve smo iza sebe ostavili ona vremena kada je homoseksualnost bila krivino djelo ili psihijatrijsko oboljenje (iako i danas moemo uti ljekare kako je tako klasificiraju), donijeli smo zakone, potpisali meunarodne konvencije o ljudskim pravima (svih ljudi bez obzira na seksualnu orijentaciju i/ili rodni identitet) a jo uvijek homofobiju temeljimo na neznanju, netanim informacijama, predrasudama i stereotipima, uvjereni da e nam homoseksualne osobe unititi porodicu i civilizaciju. lgbttiQ osobe i dalje su uglavnom nevidljive u svakodnevnici (vijee evrope 2011: 123) zbog straha od reakcije u kolama, na poslu i u porodici. rijetki koji su vidljivi i aktivni u borbi protiv homofobije meta su raznih pritisaka i prijetnji. svako ko otvoreno progovori o
pravima za lgbttiQ osobe moe se susresti sa nekom vrstom nasilja. predrasude i stereotipi su sveprisutni, otpor drutva da se radi na edukaciji je veoma jak, a sama zajednica neuvezana. Mnogobrojne osobe nikada ne priznaju da se osjeaju drugaije iz straha od odbijanja, fizikog nasilja, odbacivanja u porodici i prisilno ive u heteronormativnoj matrici. takva vrsta represije ne doprinosi kreiranju drutva u kojem se potuju vrijednosti kao to su ljubav, potovanje, iskrenost, humanost i dobrota.
Literatura
batler, dudit (2003): Imitacija i rodna neposlunost. u dajana Fas (ur.) Unutra/izvan, gej i lezbejska hrestomatija. beograd: Centar za enske studije. judith butler (2007): Gender Trouble. new York/london: routledge. jasmina auevi/sandra zlotrg (2011): Naini za prevladavanje diskri minacije u jeziku i obrazovanju, medijima i pravnim dokumentima. sarajevo: udruenje za jezik i kulturu lingvisti/ Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije univerziteta u sarajevu. phyllis Chesler (2005): Women and Madness. new York: palgrave Macmillan. vijee evrope (2011): Discrimination on Grounds of Sexual Orientati on and Gender Identity in Europe. strassbourg: Council of europe publishing. http://www.coe.int/t/Commissioner/source/lgbt/ lgbtstudy2011_en.pdf svetlana urkovi (2007): Nevidljivo Q?. sarajevo: udruenje Q. emina Ferizovi (1999). Homo erotikus balcanicus, u zorica Mrevi/ dejan nebrigi/duan Maljkovi (ur.): GayTo. beograd: kampanja protiv homofobije/evropsko udruenje mladih srbije. roman kuhar (2003): Media Representations of Homosexuality: An Analysis of the Print Media in Slovenia, 19702000. ljubljana: peace institute. richard d. Mohr (2003): Ono osnovno o homoseksualnosti: neka pitanja, injenice i vrijednosti, u igor primorac (ur.): Suvremena filozofija sek sualnosti. zagreb: kruzak. Francis Mark Mondimore (2003): Prirodna povijest homoseksualnosti. zagreb: biblioteka historia. Merima Omeragi (2010). Dehijerarhizacija ho:ofobinog patrijarhata, u Zenike sveske, br. 12, 2010. ana todorovi (2001): Homofobija: prikaz kroz teorije predrasuda Eli sabeth Young Bruehl. u Miodrag kojadinovi (ur.): itanka istos polnih studija. beograd: program istospolnih studija/Queer studies programme.
jelena zulevi (2001): Homofobija kod studenata I godine psihologije u Beogradu. u Miodrag kojadinovi (ur.): itanka istospolnih studija. beograd: program istospolnih studija/Queer studies programme.
Lejla Huremovi
Ta jE cOMING OUT?
Coming out predstavlja doivotni proces istraivanja sopstvene homoseksualne orijentacije, ukljuujui dijeljenje i razmjenu tog iskustva sa porodicom, prijateljima, kolegama i koleginicama na poslu, koli, ali i sa irom drutvenom zajednicom. Coming out zapravo znai sloeni proces prepoznavanja, prihvatanja, izraavanja i dijeljenja svoje seksualne orijentacije sa drugima kao i sa sobom.
Teoretiari i njihove teorije o coming outu

u teoriji postoji opisano nekoliko modela razvoja lgbt identiteta. svakako najpoznatiji i to prije svega po tome to je prvi koji je, uprkos rasprostranjenoj homofobiji uzimao homoseksualnost kao normalnu je onaj koji je proizvela vivijen kas na samom pragu osamdesetih.16 Kasov model coming outa teorija razvojnog modela homoseksualnog identiteta koji je ona ponudila sastoji se od est stupnjeva opaanja i ponaanja. to su zasebni periodi tokom kojih prolaze lgbt osobe koje su u procesu coming outa. kasova, dakle, prikazuje u svojoj studiji sljedee periode: period konfuzije identiteta, period uporeivanja identiteta, period tolerancije identiteta, prihvatanje identiteta, period ponosa na sopstveni identitet, i
16 dr. vivijen kas je lezbejka, australijska klinika psihologinja i psihoterapeutkinja koja se bavi i istraivanjem u oblasti seksologije. njenu coming out priu moete proitati na: http://jlgvic.org/pdf/Coming%20Out%20kosher.pdf
sintezu identiteta.17 Ovaj model u svom pristupu odobrava obnavljanje nekih od perioda u sloenom procesu razotkrivanja identiteta tokom ivota. takoer, ovaj model ne predstavlja pravilo da ga sve lgbt osobe prolaze istim redoslijedom. zbog toga su se u historiji javile kritike modela kasove. kaufman i donson navode na osnovu novih istraivanja da je kasov model danas manje ubjedljiv, nego to je bio kada se pojavio i to iz vie razloga; da ne uzima u obzir socio-kulturne faktore koji imaju utjecaja na razvoj identiteta; da su se priroda stigme i njene prakse znaajno promijenile u meuvremenu i da bi njegova linearna struktura mogla da ukae na to da bi ako neko odudara ili se ne uklapa u est stadijuma modela razvoja identiteta, mogao da izuzme kao dobro integrisana homoseksualna osoba, to vie nije istina (kaufman 2004: 807-833). r. trioden navodi da se ovim modelom predstavlja da su razotkrivanje identiteta i njegov razvoj jedno. lora braun kritikuje ideju stadijuma kao sveobuhvatnu, jer u nedovoljnoj mjeri objanjava lgbt iskustvo. drugi teoretiari, opet, navode da se ljudi tokom svog razvoja identiteta zapravo kreu stazom naprijed-nazad. drugim rijeima, jednoga dana moemo osjetiti ponos zbog svog identiteta, ali ve narednog dana moemo osjeati (samo) toleranciju identiteta. Model kasove tako neto ne uzima u obzir. Troidenov model coming outa r. troiden vjeruje da je seksualni identitet opaanje sebe kao heteroseksualne, homoseksualne, biseksualne ili aseksualne osobe. troiden nudi model od etiri stupnja za lezbejski i gej proces coming outa. tvrdi da samo mali broj ljudi koji su imali homoseksualna iskustva zapravo usvaja jedan od identiteta. razgovori sa enama pokazali su da je feministiki pokret sedamdesetih i osamdesetih godina 20. stoljea snano utjecao na broj ena koje konceptualno razmatraju svoju seksualnost i ine sopstvene izbore.
17 vie o svakom periodu moete proitati u knjizi sunica vuaj (2009): Trei glas coming out i lezbejke u Srbiji, beograd
troidenove faze: faza osjetljivosti, faza konfuzije identiteta, faza usvajanja identiteta, faza posveivanja.
E. Kolemanov model coming outa e. koleman predlae model od pet stupnjeva pri emu se fokusira na kasnije stadijume i kreiranje romantinih veza za razliku od drugih predloenih modela. ali stadijumi koje navodi su direktno povezani sa procesom razotkrivanja seksualnog identiteta (sunica vuaj 2009): prvi: Predotkrivanje drugi: Otkrivanje trei: Istraivanje etvrti: Prva veza peti: Integracija Coming out proces podrazumijeva za veinu neheteroseksualnih ljudi intezivan proces koji poinje negiranjem, tolerancijom i prihvatanjem, a na kraju tog procesa (i najee) integracijom identiteta. u procesu coming outa prema roditeljima postoje odreeni modeli kroz koje roditelji pri saznanju prolaze.18 to su: ok, gubitnitvo, prekrat nica i angaman.
danas: savremena miljenja

danas je sve vie lezbejki, gejeva, biseksualnih i transrodnih ljudi outovano i sve vie misli kako je biti u ormaru nezdravo. sve se ee moe uti reenica Ormar je za stvari. Coming out se sve vie u lgbt zajednicama usvaja kao politiki ispravan in, pa ak i dunost, obaveza za
18 Organizacija Roditelji, porodice i prijatelji lezbejki i gej mukaraca u svom programu je ponudila ovaj proces kroz koji roditelji prolaze. vie na: http://community. pflag.org/page.aspx?pid=191
objanjenjem kako e protivnicima pod tim okolnostima biti tee da ih marginalizuju i diskriminiu. politiki aspekt coming outa vidljiv je u kampanji za ljudska prava projekat coming outa. ubrzo poslije Mara na vaington 1987. godine, praznik coming outa, 11. oktobar je proglaen praznikom lgbt osoba. naroito u univerzitetskim kampusima, praznik coming outa nagovarao je lgbt osobe da otkriju svoju seksualnu orijentaciju drugima. Coming out je postao oblik politikog aktivizma za koji se uesnici/e nadaju da e poveati podrku ciljevima zalaganja za prava lgbt osoba. jo jedan politiki aspekt coming outa je praksa outovanja, u kome drugi otkrivaju neiju homoseksualnost protiv njegove ili njene volje. za outovanje su obino ciljane poznate linosti i politiari, naroito oni koji su se zalagali protiv gej i lezbejskih ciljeva. Mada je ta praksa duboko kontroverzna u okviru lgbt zajednice, outovanje je oznailo promjenu u stavu u odnosu na period prije stounvola kada je vrhovna vrijednost meu istospolno orijentisanim osobama bilo potovanje privatnosti (ivkovi 2011). drugi misle da coming out nije uvijek individualno ili socijalno opravdan. esto se koristi i izraz coming home (dolazak kui) koji se odnosi na upoznavanje porodice sa njihovim partnerom/kom kao prijateljom/prijateljicom ostavljajui na taj nain emotivnu vezu skrivenom. Coming home kao alternativa nije zaivjela i to upravo zbog homofobije, odnosno brige da bi homofobini lanovi/ce porodice eventualno mogli/e partnera/ku njihovog djeteta da okrive za njegovu/ njenu seksualnu orijentaciju. biti out u klasinom lgbt rjeniku znai da lgbt osobe nisu vie u ormaru: da biti out znai konano biti u spoljnom svijetu i izvan svih iskljuenja i liavanja. Moemo rei da biti out (izvan) zapravo znai biti unutra unutar carstva vidljivog, izgovorljivog, onog to je kulturno razumljivo. drugim rijeima, outovanje kao takvo zapravo
konstruie ormar koga zapravo treba da uniti, a sebe da otkrije. dakle biti out, prema dudit batler i dajan Fas, biti izvan ormara znai kategoriju identiteta u kojoj je uvijek sadran, prikriven drugi ormar (Fas 2003: 25). generalno se smatra da je coming out vaan prelazak u zrelost u lgbt zajednici, prihvatavanje i saoptavanje svoje seksualnosti i neophodan preduslov za prihvatanje svog mjesta u zajednici. u praksi, meutim, coming out nije izolovani ivotni dogaaj ve proces koji traje itavog ivota i kroz koji istospolno orijentisane osobe integriu svoje line identitete sa svojom javnom linou. Mnoge lgbt osobe su out pred nekim od lanova/ica svoje porodice, pred nekim prijateljima/cama, poznanicima/ama, ali obino ne pred svima. ak i poslije prihvatanja svoje homoseksualnosti (i coming outa pred samim sobom), odluka da se napravi coming out pred drugima ostaje pitanje od vitalnog znaaja kome svaka osoba pristupa na svoj nain (ivkovi 2011).
Literatura
dajan Fas (2003): Unutra/Izvan: gej i lezbejska hrestomatija. beograd: Centar za enske studije. joanne kaufman/Cathryn johnson (2004): Stigmatized Individuals and the Process of Identitiy, u The Sociological Quarterly, nr. 45, (4), 807-833. sunica vuaj (2009): Trei glas coming out i lezbejke u Srbiji. beograd: labris organizacija za lezbejska ljudska prava. danijela ivkovi (2011): Coming out http://www.labris.org.rs/pojmovnik/coming-out.html
LINE cominG ouT PrIE

Nije mi cilj da postanem bioloki mukarac i tako ostanem potpuno nevidljiv Alex
prvi coming out imao sam kada sam bio jako bijesan i dao mami brouru za roditelje ija su djeca lezbejke, gejevi i biseksualna. uradio sam to u afektu, mada to nema nikakve veze sa mnom - nikada nisam mislio da sam lezbejka. Mama je tada pomislila da sam ja gej, a ja sam htio bilo ta uraditi tako bijesan, iako joj nisam mislio tada rei da sam trans. Ona je to proitala i poela plakati. govorila je: znala sam, nisi u amsterdamu, i sline stvari. i tada je to bila zavrena pria. nakon toga sam poeo zujati po tuzli, jer sam tamo poeo studirati. kada me je profesorica na fakultetu prvi put pitala da se predstavim, ja sam se predstavio kao aleks. nakon toga sam objanjavao i njoj i svim ostalim profesorima/icama na fakultetu, svaki put kada su me oslovljavali/e enskim imenom koje sam dobio na roenju. iscrpljivao sam se objanjavajui i ispravljajui ih. a onda me je jedna profesorica uputila kod doktora perovia koji je bio njen dobar prijatelj. Ona se tada i alila sa mnom i govorila da je mama htjela curicu, a dobila djeaka. i sada mi ona lajka statuse i estita roendane na fejsu i jo uvijek smo u kontaktu. i prije sam znao da sve informacije i medicinsku pomo mogu dobiti u srbiji, ali me je tada profesorica uputila na pravo mjesto, gdje sam i dobio prve prave informacije. kada je profesor perovi bio u posjeti na ukC-u tuzla otiao sam na kliniku i tada me je prvi put pregledao. bilo mi je jako neprijatno. Morao sam da se skinem, a onda me je cijelog ispipao. ja prije toga nikad nisam iao ginekologu/inji, pa je sve bilo jako neugodno. rekao je da imam ekstremno enski klitoris, a ja sam se gotovo rasplakao. pokazivao je na mom tijelu gdje treba uraditi koji zahvat, a okolo su ljudi prolazili koji su mogli da me vide kroz staklo...
line coming oUt prie | 195
profesor perovi me je uputio kod psihijatra seksologa koji radi sa trans osobama. rekao sam mu sve ono to je oekivao, a on mi je rekao da mi ne moe dati dijagnozu, jer je potrebno zadovoljiti jo jedan uslov - da kaem porodici, ija je podrka neophodna. u bih nema strunog medicinskog osoblja koje se bavi pitanjima transrodnosti. prije beograda sam otiao kod plastinog hirurga ovdje da pitam da li bih mogao uraditi mastektomiju (hirurko odstranjenje grudi). On mi je rekao da postoji neka psihologinja u banjaluci koja bi mi mogla dati papir, nakon ega bi on mogao izvesti taj zahvat. Meutim, shvatio sam da je to sve pogreno, jer ja nisam vrea krompira da me etaju i sjeckaju bez ikakvog smisla. kasnije sam bio i kod doktora orevia u beogradu. On me je sve vrijeme oslovljavao u mukom rodu, ali kada sam skinuo majicu da me pregleda, poeo je da se zbunjuje i nekoliko puta se prealtao na enski rod. zanimljivo je to da im ljudi vide enske karakteristike, automatski grijee. Meutim, i ja se ponekad osjeam neugodno kada treba da ispravljam ljude, jer meni to nije bitno toliko. ta su uopte te zamjenice: la, o, ta god? prije tranzicije mi je to bilo mnogo bitnije, jer mi je bilo vano da ukazujem da nije uvijek stvar onakva kako izgleda. valjda je to taj poriv da dokaem da nije uvijek sve tako drutveno uslovljeno, binarno, da nije sve crno-bijelo. ve u autobusu, dok sam se vraao u tuzlu, poeo sam pisati pisma. poslao sam tri pisma: mami, tati i sestri. Moja mama i sestra su paniarke, pa se mama uspaniila i im je dobila pisma, sakrila je tatino pismo. njih dvije su to proitale. ja sam ekao dva dana da mi odgovore, a onda me je sestra nazvala i poela plakati. i ja sam se rasplakao, jer sam dugo ekao da mi se jave i mislio sam da me vie nee voljeti. Meutim, obje su rekle da je sve uredu, ali su bile jako uznemirene. nakon toga priao sam i sa zetom i zajedno smo odluili da idemo u beograd - mama, sestra, zet i njihova kerka, kojoj su govorili da idemo u veliki grad, da se ne bi izletila pred tatom gdje je bila. sestra i mama su nasamo priale sa psihijatrom koji im je rekao da u ja biti jedan
lijep djeak, odnosno, da to ve jesam. Mama je nakon tog razgovora odjednom postala sva ponosna i poela mi se obraati u mukom rodu. vidjelo se da se ona bori u sebi, ali i da ne doputa da to izae van. Od tada se deava da, recimo, kada sretnemo neku njenu poznanicu na ulici, ona me predstavlja kao njenog sina. ja sam htio i tati da kaem, ali to je takva sredina u kojoj se njemu ne smije rei. nekoliko puta sam pokuao, ali su me mama i sestra spreavale. i zet me je spreavao i govorio da se oni boje ta se moe desiti kada ja odem u tuzlu i oni ostanu sami sa tatom. kada je krenuo proces tranzicije, poeo sam da se mijenjam. tata me je nekoliko puta pitao kakav mi je to muki glas. sada mi raste i brada i ja se uvijek obrijem kad idem kod njih, ali se to ipak vidi. Od tada me uvijek zagleda dok pria sa mnom, nita mu nije jasno, govori kako imam vie dlaka na nogama nego on, kroz alu izgovara reenice poput: Moja sinina. jednom me je nazvao i rekao: gdje je moj veliki djeak? sada definitivno moram da mu kaem, nije uredu da vie ne razgovaram s njim o tome. pomae mi to to su mama i sestra dobro sve to prihvatile. sada je taj momenat kada ne mogu vie da biram hou li ljudima priati ili neu, jer su razlike vidljive, ve skoro dvije godine sam na testosteronu. i to je ta specifinost vezana za transeksualnost - ne postoji izbor hoemo li ili neemo priati da smo trans, jer su promjene koje nam se dogaaju vrlo vidljive, za razliku od lezbejki i gejeva koje/i mogu da biraju kome i da li da priaju o svojoj seksualnosti. sa sredinom nisam imao nikakvih problema. ak i kada sam dobivao batine, dobivao sam ih jer su mislili da sam bioloki mukarac i to nikada nije imalo veze sa mojom transrodnou. kako se uglavnom druim sa enama, za mene misle da sam pika ili gej, pa sam zbog toga imao problema. na fakultetu sam odmah na poetku objasnio sve i svi su dobro odreagovali i odluili da potuju moje zahtjeve da mi se obraaju u mukom rodu, bez obzira na dokumente koji govore drugaije. svi su me oduvijek podravali, ak i prije tranzicije. jedino su mi
dok sam radio u kafani, prije tranzicije, govorili razne stvari iz nerazumijevanja. brojni su bili komentari poput: lijep si ko lutka, ima enske ruke, ne moe nikada osjetiti to ja mogu dok sam sa enom, ti nikad ne moe biti mukarac. sve to mi je vie smetalo dok nisam bio na testosteronu, jer su me tada ubjeivali da sam ensko i da nisam muko. sada mi je ipak lake. Oboavam gledati face onih koji su mi ranije tako govorili, a sada kada me vide nita ne kontaju. najvie me nervira kada mi tako neto kae gej koji ne eli to da prizna, pa tada uvijek odgovaram: ja mogu biti mukarac, a ti nikad nee sebi priznati da si gej. definitivno postoji razlika u saoptavanju drugima prije tranzicije i sada - sada vie nita ni ne objanjavam, sada me ve svi/e vide kao biolokog mukarca, tako da ni nemam ta da objanjavam. Meutim, ja i dalje volim govoriti svima da sam trans, jer mi nije cilj da preem preko toga. Meni je cilj izmijeniti neke stvari, npr. dokumente, ali mi nije cilj da postanem bioloki mukarac i tako ostanem potpuno nevidljiv. bitno mi je da i dalje priam o tome kako trans pitanje ne bi ostalo nevidljivo. veina ljudi radi drugaije i kada zavre sa tranzicijom, vie nikada ne spominju trans priu, niti ele da imaju bilo kakve veze sa tim. potujem svaiju odluku, razumijem zato ljudi imaju potrebu da preu na drugu stranu, ali meni je vano da se uvijek izjanjavam kao trans mukarac, pogotovo zbog sredine u kojoj ivim i upravo zbog trans nevidljivosti. ne znam za puno ljudi iz bih koji su trans. znam za jo jednog deka koji ima 18 godina. preporuio sam mu da ide u beograd, a on je jako nestrpljiv da ue u tranziciju, pogotovo sada kad vidi sve promjene koje se meni deavaju. znam jo nekoliko trans ljudi iz bih i uvijek se jako obradujem - poludim od sree svaki put kad upoznam jo neku trans osobu odavde. znam jo jednog deka koji je imao puno problema, dobio je neku dijagnozu od psihologa sa kojom je kasnije otiao kod doktora. to kod nas ide sve jako teko, moraju se pronalaziti kanali u traenju medicinske pomoi. taj doktor mu je rekao da oni uopte nemaju iskustva sa transrodnou, da se nikada nisu susretali sa tim problemom, ali mu je ipak prepisao na svakih dvadeset dana testoste198 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
ron. On me je jednom zvao da mi kae da u gradu nema testosterona, nakon ega smo obojica bili u panici. razgovarali smo o tome ko koliko uzima testosterona, on se alio kako uzima manje od mene. sve su to vrlo interesantne razmjene... sada ipak vie osjeam da sam dio lgbt zajednice, nego strejt. vie imam i prijatelja iz lgbt zajednice. ne mogu da zamislim sebe kako izlazim u kafanu sa nekim krkanima i priam o pikama i sisama, fudbalu ili svemu onome to me ne interesuje. kada sam bio mali, druio sam se stalno sa djeacima, nikad sa curicama. pravio sam gluposti kakve su pravili djeaci. sada kontam da nemam strejt prijatelja, ak i oni koji su strejt - makar malo su queer. ima nekih kolegica sa fakulteta sa kojima zujim, a koje su strejt, ali i one zbog mene sada mnogo vie stvari razumiju i otvaraju se. Meutim, ak i u okviru lgbt zajednice malo se govori o trans temama. Mi smo u manjini meu onima koji su ve manjina. ak i kada se govori o trans temama, prvenstveno se misli na transeksualnost, a transrodnost se zaboravlja, iako i meu lgb osobama ima puno transrodnih. to pitanje je dosta nerazumljivo i nepoznato i meu samom lgbt zajednicom. pored toga, tu je i injenica da mnoge transeksualne osobe kada zavre sa tranzicijom, vie ne ele da budu dio lgbt zajednice, ve je potpuno naputaju. niti na itavom balkanu skoro da ne postoji trans aktivizam, nema aktivista/kinja koji/e mogu da budu role modeli i koji/e o tome javno govore. zato je meni vano svuda i uvijek da govorim o transrodnosti, da priam o promjenama koje nastaju na tijelu, kako nastaju, da irim priu o onome o emu se uopte ne pria.
elim da znaju da sam sretna kao lezbejka. L.

u srednjoj koli sam intezivnije poela da gledam i priam o curama. uvijek sam bila slobodna i nemarna ko slua. sve sam to nekako gledala kao zezanciju. zato bi me iko shvatao ozbiljno, ipak sam ivjela u maloj sredini gdje veina ljudi misli da je nemogue da u njihovoj okolini postoji lezbejka. sa 17 godina sam prvi put izala na sastanak sa curom. poto sam se s njom vidjela u jednom drugom gradu, jedva sam ekala da doem kui i da to ispriam svojim prijateljicama, prijateljicama s kojima sam dijelila sve. i onako sva uzbuena sam im rekla. tog dana nije bilo neke rune reakcije, postavljale su pitanja tipa: pa je li ti se svidjelo, hoe li nastaviti, je li to bilo samo eksperimentalno i sl. ni sama nisam znala odgovore na ta pitanja, samo sam osjeala neku ispunjenost u sebi. Meutim, kako su dani prolazili i kako sam ja onako sva zaljubljena, u oblacima, hodala gradom i njima stalno priala kako mi je lijepo, one su na jednoj roendanskoj zabavi meni rekle, nakon to sam se ja outovala jednoj poznanici, da izaberem ili one ili ona. rekle su da se one ne mogu nositi s tim to sam ja takva kakva jesam i da moram odabrati. da im je neprijatno kad ja priam o takvom odnosu izmeu dvije cure, da je to bolesno i neprirodno i da one ne bi eljele da imaju veze s tim. tad mi se cijeli svijet sruio. One su bile jedine kojima sam mogla to rei, nisam mogla doi mami ili sestri i rei. trebala mi je njihova podrka a dobila sam odbijanje. zato? samo zato jer sam ja ljubila enu, a one mukarca. to me je sve nekako uzdrmalo i ono to sam ja osjeala a nisam znala opisati je poelo da dobija drugaiju dimenziju. prole su noi u razmiljanju, postavljanju milion pitanja sebi. pitala sam se da li sam si ja umislila to to osjeam, da li trebam to osjeati i sl. nisam mogla o tome priati ni s kim, jer ak i oni koji su to tad prihvatili kao Ok nisu mi mnogo mogli pomoi, jer nisu nita o tome znali. ja sam znala jedno, da se ne mogu prestati viati sa tom djevojkom. tako da, srea, pa
sam imala nju koja mi je bila velika podrka tad i jedina osoba s kojom sam mogla priati o tome. Ona mi je govorila da sam lezbejka a ja sam uporno to poricala i govorila da jedino to mogu priznati jeste da mi se ona svia. u biti taj proces prihvatanja sebe kao onog to zaista jesam, sebe kao lezbejke je trajao oko godinu dana. jedno jutro sam se samo probudila i rekla si da sam lezbejka i da me boli briga ta e ko misliti. tad sam prvi put shvatila da sam ponosna to sam lezbejka i da nemam problema da se nosim s tim u ivotu. Moj prvi coming out je znaio gubitak nekih od tih prijateljica, neke su nakon odreenog perioda dole k meni, shvativi da su pogrijeile i traei oprotaj i elei da budu ponovo dio mog ivota. postale su to, ali definitivno, bio je to najtei coming out koji sam imala prema nekom/j od svojih prijatelja/ica, i ostavio je trajni oiljak u meni. s druge strane, olakao je onaj kamen koji sam nosila na dui. lake sam se ja osjeala kada sam to izgovorila, bez obzira na posljedice koje su uslijedile. bez obzira to sam sopstvenim coming outom shvatila da se mogu nositi sa svojim identitetom i da s njim nemam problema, ve na njeg gledam kao na neto sasvim normalno i prirodno, bilo mi je jako teko ponovo se nekome outovati. u mene se tad uvukao dodatni strah. strah od outovanja ljudima do kojih mi je stalo. trebale su da prou godine da bih ja pobijedila taj strah i ponovo mogla otvoreno i slobodno rei nekome da sam lezbejka. jo jedan prinudni coming out, kako ga ja nazivam, bih izdvojila kao jako utjecajan na moj daljnji ivot. neki deko, koji je bio na jednom od gej partija, na kojem sam i ja bila, bio je iz mog grada i ve ujutro me je doekao poziv moje sestre. kada sam se javila na telefon i kada me je sestra pitala gdje si bila sino, znala sam da zna. jer nikad do tad me nije zvala i pitala gdje sam sino izlazila. ja joj nisam eljela lagati i samo sam rekla, oigledno da zna. Mislila sam da nee burno reagovati, da me nee vrijeati, mislila sam da e njena reakcija biti iznenaenje i da e eljeti sa mnom priati o tome, ali ne. rekla je da sam je razoarala, da nisam normalna, da idem u propast. bilo je tu jo tekih rijei ali ja nisam mogla da je sluam. samo sam rekla: ako eli
razgovarati, razgovarat emo kad doem kui i spustila sam joj slualicu. nismo se vie ule a ja sam nakon dva mjeseca napokon smogla hrabrosti da odem kui. sva sam se tresla, uasno me je bilo strah stati ispred nje i priati o svemu. Meutim, kada sam dola kao da se nita nije desilo. Ona je to naprosto ignorisala i nije spominjala. a nisam ni ja. Mislila sam da je bolje tako. Meutim, nije bilo. to me je samo jo vie poelo guiti i stvarati mi pritisak. par mjeseci kasnije sam smogla hrabrosti i rekla joj u lice. ja sam lezbejka i zato nee da pria sa mnom?! ali odgovor je bio negativan. i samo me je nastavila ignorisati. tada sam jednostavno odluila ne spominjati vie to i nastaviti ivjeti svoj ivot. imala sam tu sreu da ne ivim s njima, da ivim u drugom gradu. danas smo u super odnosima, ali se ta tema ne spominje. ali u meni jo uvijek tinja bol zbog toga to moja sestra ignorie moj ivot na takav nain. ne znam, nekako meni je bitno moje priznanje porodici i njihovo prihvatanje. nije da elim s njima priati o intimnim stvarima iz mog ljubavnog ivota, nego jednostavno da budu svjesne istog i da im mogu rei kad sam sretna ili kad imam neki problem, na kraju krajeva, da ih mogu upoznati sa svojom curom. ali nisam out svojoj porodici i to mi teko pada. kako postajem starija sve vie i vie mi stvara ogroman pritisak. ne zbog moguih pitanja zato nema momka, kad e se udati i sl. nego zato to elim da su dio mog cjelokupnog ivota, a ne samo prie o poslu, fakultetu i sl. elim da znaju da sam sretna kao lezbejka. ali me je strah kako e to prihvatiti i zbog tog straha svakim danom odgaam ovaj, meni najvaniji i najtei, coming out. strah me je maminog zdravlja, ne elim da ja budem uzronik njenog zdravstvenog stanja, ne bih to sebi nikad oprostila. znam da pri pomisli da im kaem ne bi tebala na to misliti, ali naprosto ne mogu da ne razmiljam. strah me je odbijanja, loih rijei. znam da u ih povrijediti, ali oni nisu svjesni da e i oni mene povrijediti takvim regovanjem. svakim danom sebe osnaujem i nadam se da u u skorijoj budunosti outovati se svojoj porodici i skinuti kamen sa srca. svi moji coming outi prijateljima nakon tog prvog su proli iznenaujue super. Moji prijatelji su me sasvim normalno prihvatili kao lezbejku i dan danas se druimo i njima je super to to preko mene
mogu upoznati dosta takvih ljudi. kau da su samo bogatiji poznavanjem njih. danas imam 24 godine i out sam svim svojim prijateljima, nekim kolegama na poslu, a i to ovisi gdje radim. na fakultetu nisam bila out, ali nisam imala ni problema da, ukoliko me neko pita da mu/joj kaem. ne skrivam svoju seksualnu orijentaciju po svaku cijenu, ali je i ne govorim na svakom oku. bitno mi je da krug ljudi s kojim se druim zna i da se unutar tog kruga mogu osjeati slobodno i da mogu biti ono to jesam. Mislim da ono to je bitno pri svakom mom coming outu jeste da sam dovoljno jaka u tom trenutku, sigurna i spremna da mogu to rei oekujui razliite reakcije, i one pozitivne i one negativne. jer, coming out za mene predstavlja jedno veliko olakanje, ini me jaom i potpunijom. vadi me iz ormara, ini me vie dijelom ovog drutva. putem coming outa postajem slobodnija. ne mogu rei slobodna, jer je to teko u drutvu u kojem ivimo. ali ini lakim moj ivot i buenje svakog jutra u ovom ve previe homofobinom drutvu. jer imajui pored sebe osobe koje znaju za mene i koje me prihvataju kao lezbejku i koje svakodnevno ive sa mnom, ine moj ivot sigurnijim i sretnijim. Fenomenalan je osjeaj kada ima osobe koje e stati uz tebe u borbi.
zaljubljujem se u osobu, u ljudsko bie sve ostalo je manje vano R.P.

Coming out samoj sebi desio se nekada u srednjoj koli. iako nisam nita konkretno ostvarila, tada sam shvatila da mi se podjednako sviaju i ene i mukarci. Meni je to bilo Ok. znala sam se zaljubiti i u enu i u mukarca, meutim, u tim srednjokolskim danima nisam enama nita pokazivala tako da nisam ostvarila nijednu vezu sa enom. nisam nikome priala o svojim osjeanjima jer tada to za mene nije bilo toliko znaajno. injenica da sam biseksualna mi ni danas ne predstavlja problematinu temu, iako mi je bila jako vana u trenutku kada sam poela o tome da razgovaram sa bliskim i bitnim ljudima jer mi je bilo vano kako e oni reagirati. Meni je, u sutini, sve to se deavalo bilo Ok i dok sam bila tinejderka imala sam osjeaj da je to tako sa svima, da je to najnormalnija stvar na svijetu - da ti se sviaju i mukarci i ene. kasnije, kad sam poela da studiram, imala sam par ozbiljnih veza sa mukarcima. svaka od tih veza je relativno dugo trajala tako da sam veinu odraslog ivota bila sa mukarcima. s njima uglavnom nisam razgovarala o svojoj biseksualnosti. tek nakon to sam ostvarila prvi odnos sa enom, u koju sam se bila jako zaljubila, poela sam shvatati da u sa buduim partnerima o tome trebati razgovarati. tako da je u mojoj posljednjoj straight vezi partner znao da sam biseksualna i otvoreno smo o tome razgovarali. prvi odnos sa enom ostvarila sam u inostranstvu i upravo ta sloboda vani me je ponukala da se ozbiljno pozabavim mogunostima i potekoama veze sa enom u naem drutvu. zapravo, tek nakon prvog zaljubljivanja u enu sam shvatila da o tome elim i trebam priati. Openito, prve reakcije svih mojih prijatelja na pomen odnosa sa enom bile su pozitivne i znatieljne, veina ih je mislila da je to seksi. ali nisu pridavali previe panje mogunosti da dvije ene stvarno uu u ozbiljan odnos i u njemu budu dugorono sretne. iako se njima inilo da je to neto to se samo jednom desilo i po svemu je bilo nebitno,
meni je u tom periodu, koji je bio formativan na vie naina, moja biseksualnost postala bitna. tada kao da sam znala da e moja idua veza biti sa enom. nekoliko mjeseci nakon to se moja najozbiljnija veza koju sam imala sa mukarcem zavrila, upoznala sam enu s kojom sam zapoela moju prvu gay vezu. tada je poeo ozbiljan coming out drugim ljudima. trajalo je to. sa svakom bitnom osobom sam ila na kafu i ozbiljan razgovor. rekla sam svim ljudima s kojima sam inae dijelila svoj privatni ivot. ja sam imala potrebu da razgovaram, a s druge strane i praktinu potrebu da prijatelje/ice upoznam sa tom osobom. samo mi je jedna osoba rekla da joj to nije Ok. sve ostale su bile pune podrke i razumijevanja. zapravo, veina je to primila kao informaciju, ne kao novost. nisu bile u oku niti su postavljale pitanja ta i kako? to je bilo dobro, jer sam ja shvatila da je bio pametan potez razgovarati i rijeiti se neugode koja se polako poela stvarati zbog preuivanja neeg to je bitan dio mene. Odjednom se pojavila potreba da o tome razgovaram jer u naem drutvu ljudi o tome malo razmiljaju i nisam znala ta da oekujem. taj jedan prijatelj jeste imao negativnu reakciju. nastavili smo se druiti i on je to prihvatio kao injenicu, ali mislim da mu to intimno nije Ok. Od tada o ovoj temi ne priamo. sa starcima nisam nikada imala ozbiljan razgovor, ali nisam imala ozbiljan razgovor nikada ni po pitanju svojih veza sa mukarcem. Oni su svjesni moje biseksualnosti, ali ja svoje odnose sa partnerima/aca ne djelim previe. Openito, ne samo s njima. vjerujem da e se vremenom pojaviti neko s kim u eljeti ostvariti neto dugotrajno i znaajno te u tada morati o tome i razgovarati. do sada su mi sve veze sa enama bile kratke i u samim zaecima, tako da nisam imala priliku da otvorim ozbiljan razgovor na tu temu. i o mojim odnosima sa mukarcima su malo znali. ne zato to je to tabu ili se o tome ne razgovara, ve zbog toga to su meni veze u mojoj intimnoj sferi i samo s nekoliko bliskih osoba o tome razgovaram. iako su starci po prirodi stvari bliske osobe, ne mislim da je na odnos manje kvalitetan zbog toga to ne dijelimo tu vrstu intime. takoer ne mislim da je takav odnos uzrokovan biseksualnim identitetom, jer ni o partnerima nisam s njima razgovarala.
u mom ivotu postoji mnogo ljudi koji ne znaju da sam biseksualna, meutim to nema veza sa sakrivanjem seksualne orijentacije. jednostavno s veinom ljudi s kojima dolazim u interakciju nemam potrebu da razgovaram o svom privatnom ivotu. nisam osoba koja e taj identitet stavljati kao prvi, ne osjeam potrebu da svima dajem do znanja da sam biseksualna. ako se nametne tema, ako me neko pita o tome - otvoreno kaem. ni ja ne pitam ljude s kim se zabavljaju i kakav im je identitet, ako se zbliimo dovoljno saznat emo. Moj ivot je na neki nain podijeljen u dvije faze, prvu mogu okarakterizirati kao straight, a drugu kao lezbejsku. veina lezbejki smatra da sam napravila taj prelaz i da sada nema povratka. kau da su i one nekada bile sa mukarcima. ja ne vjerujem u to, i ne slaem se s ljudima koji smatraju da je biseksualnost nemogua. Mislim da je iskreno mogue biti biseksualna osoba do kraja ivota i da nije potrebna promjena ili prelaz sa jedne orijentacije na drugu. Mukarci i dalje reagiraju tipino jer je veini ideja o dvije ene veoma seksi. Meni je ovaj stav problematian jer donekle oduzima legitimitet enskoj ljubavi. Mislim da veina njih potajno vjeruje da e sve ene na kraju zavriti sa mukarcima. to se mene tie, ne zanima me da li nekome neto smeta. ako nekom biseksualnost smeta, to je njihov problem, ne moj. ako se nekome neto ne svia, ne moramo se druiti. ne elim ikome da se pravdam i ne namjeravam to raditi. da li je lake biti gay ili biseksualna osoba? Ma ni jedno ni drugo nije lako. nije lako ni straight osobama. Mislim da je drama u glavi, i straight ljudi drame tako da je nemogue generalizirati. sve zavisi od osobe, ako je osoba pomirena sama sa sobom i osvijetena, svoj e identitet nositi kao i sve ostalo u ivotu. to jeste teko u naem drutvu, ali bi neto drugo bilo jednako teko u drugom drutvu. i iskreno me ne zamaraju ljudi kojima nije Ok moj nain ivota ili bilo iji drugi. samo sebi stvaraju frustraciju. u svom ivotu sam dobivala vie kritike i negativnih komentara po pitanju nekih drugih aspekata. u naem patrijarhalnom drutvu, ljudi openito imaju problem sa samostalnim enama, tako da sam u komi206 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
luku predmet ogovaranja jer ivim sama i dolaze mi mukarci u goste. ne minkam se kada idem na posao i to je ljudima udno. sve ono to se ne uklapa u konstrukt ene i enskog odskae i ljudima smeta. tako da sam navikla na komentare, kritiku i otpor drutva. da ne spominjem iri drutveni pritisak u vezi udaje i majinstva. kada govorimo o drutvenom diskriminiranju biseksualnih osoba, mislim da se sluajevi i iskustva razlikuju, kao u svemu. sve zavisi s kim osobe dolaze u kontakt. svi mi biramo odnose u koje ulazimo tako da tu vrimo selekciju partnera/ica, prijatelja/ica i sl. linim primjerom moemo raditi na mijenjanju tih predrasuda. postoji predrasuda da su biseksualne osobe promiskuitetne. ja sam imala manje partnera/ica od veine osoba koje poznajem. uglavnom sam imala duge veze tako da nisam stigla biti promiskuitetna. ne vjerujem da bih i mogla. to je toliko lino i zavisi od osobe do osobe, uostalom kao i sa ostalim seksualnim orijentacijama. ja nisam primijetila da su biseksualne osobe manje ili vie promiskuitetne od ostalih ljudi. ne volim da se smjetam u kategorije, ak se ne bih identificirala ni kao biseksualka. esto je ljudima bitna ta kategorija, ak i u zajednici postoje pritisci da se svrstavamo u kutije. Mislim da je to kontraproduktivno jer trebamo raditi na dekonstrukciji kategorija i ustaljenih, definiranih normi ponaanja. zaljubljujem se u osobu, u ljudsko bie sve ostalo je manje vano. do sada sam imala veze sa veoma razliitim tipovima ljudi. a da bih shvatila da me neko privlai, moram se sa osobom upoznati, makar do neke mjere. zbog toga nemam eme za jednu no ili neke kratkotrajne odnose za koje unaprijed znam da nee uspjeti. kada mi se osoba dopadne, taj osjeaj nije povezan sa spolom i fizikim karakteristikama. Ono to mene privue je energija i intelekt, sve ostalo pada u drugi plan. nije vana boja koe, visina, teina, spol... dovoljno je da me osoba zaintrigira. Mislim da mi ta fluidnost jedino moe biti prednost, a nikako problem u ivotu.
Imam momka i to ve due vrijeme F.

kako poeti pisati? jednostavno poeti Coming out predstavlja za veinu, gejeva i lezbejki, pa tako i za mene, prilino veliki izazov, ako ne i najvei. ne postoji formula za coming out, budui da se kod svakoga sam in outovanja sasvim drugaije odvija. Coming out se odvija cijeloga ivota. naalost, veina nas danas sasvim udno gleda kada se izgovori ja sam gej, a alosno je i to da nas samo mali broj odmah prihvati. ali valjda e se nekada i to promijeniti. sve je poelo jo u pubertetu, od toga kako sam posmatrao samo starije momke. Momci iz moje generacije mi i nisu bili neto zanimljivi, a djevojke jo nezanimljivije. stalno sam traio prisustvo momaka, ali tada jo nisam ni bio svjestan toga to sam. Mislio sam da je sve ok, i da je to sasvim normalno, ali i ne ba. poinjem posmatrati te iste momke u svlaionicama nakon tjelesnog, i sam prizor, nagih, znojnih mukih tijela me iznova fascinirao. postajao sam ljubomoran kada bih vidio kako se neki momak i djevojka ljube, zapravo, bio sam ljubomoran na djevojku i na to to ja nisam na njenom mjestu. postajao sam ljuboran samo onda kada bi se radilo o nekom zgodnom momku. jesam li moda imao kompleks nie vrijednosti? to da sam gej sebi sam priznao tek nekada u 14.-15-toj godini, nakon nekog perioda eksperimentisanja. eksperimentisanja? ne, nije to bio nikakav period eksperimentisanja, nego samo period koji je potvrdio da sam to to jesam. ali zato je tako teko sebi priznati? Mislim da je to zbog: 1. injenice da nas gej mukarce na tv-u prikazuju kao napucane i u haljinicama, ili naminkane i u super uskoj garderobi (danas malo manje nego ranije). Mlad momak, koji primijeti da je drugaiji, postane jo vie zbunjen:ja gej, eh, nisam, ne hodam ja naminkan u haljinicama, sa torbicama i ne govorim tako udno. isto tako veina momaka koji oblae haljinice radi neke predstave se automatski svrstavaju u gej osobe, iako ti isti momci nakon te predstave ulaze u normalnu garderobu i ive sasvim normalan ivot, bili oni gej ili ne.
2. klasine prie i,ima li djevojku, prie oko vjenanja, djece, kao da je to ve unaprijed odreeno. 3. s druge strane je jo uvijek, naalost, u nekim glavama, ideja da je homoseksualnost neto loe, da je bolest, mentalni poremeaj! injenica je da nita od gore pomenutog nije istina. Odrastao sam u vrlo liberalnoj porodici (mislim samo na ue lanove porodice), gdje je mama bila glava porodice i koja se nije dala vui za nos. Odrastao sam u dvije potpuno razliite sredine - jedna totalno liberalna, neoptereena glupostima, sredina u kojoj nikome nita nije falilo, i sredina u kojoj nikoga nije bilo briga ko je s kim ili ta taj sa ovim nekim radi, a s druge je strane sredina optereena sitnicama, sredina u kojoj je jad i emer bila svakodnevnica, sredina koja se jo uvijek vodila nekim zastarjelim principina i sredina u kojoj je to s kim i ta, postala duevna hrana lokalnih mahalua. sredina u kojoj je gej osoba bolesna (moe i misliti). u poetku to nisam shvatao, jer mi jednostavno nije bilo jasno kako mogu tako dva razliita svijeta da postoje, pa me je i bilo pomalo strah priati kako ja volim mukarce, strah za mene, a i strah za ljude koji su bili, i jo su sastavni dio mene. ali opet, elja za mukim dodirima je bila vea i od samog straha, pa sam poeo da traim momke po raznim portalima. bilo je tu i par zanimljivih momaka, ali samo par, naalost, i ba iz tog razloga odustanem od potrage preko tih portala. i onda upoznam sasvim sluajno i neoekivano momka preko portala za upoznavanje, kojeg inae nisam dugo koristio; momka u kojeg sam se zaljubio, zaljubio toliko da sam samo o njemu mislio. nalazio se s njim, iao njemu, provodio vrijeme s njim i sve je bilo ok, osim jedne stvari, a to je da sam svaki put kada bi se nalazio s njim morao da izmiljam neke nove ljude i neke nove situacije, a sve to kako moja mama ne bi saznala da hodam s mukarcem, i da joj je sin, jedini sin, drugaiji od ostalih. i trajalo je to, more novih, imaginarnih ljudi oko mene, more lai. i shvatim da je bolje da od mene sazna, pa makar i preko pisma, a ne od nekoga drugog. uzmem list papira i ponem da piem: draga mama, stvari ti stoje ovako: imam momka i to ve due vrijeme i odlino mi je s njim, zna volim ga, i ne mislim odustati od
njega napiem i kako je sve poelo, kako su me poeli interesovati mukarci, napiem i da mi je iskreno ao to nisam kao veina momaka, ili sin kakvog bi ona eljela, i napiem da u je razumjeti ako mi okrene lea. bilo je na tom papiru jo dosta toga, ali se vie i ne sjeam. Ostavim pismo na sto i krenem prema koli. 13:00h - sjedim u klupi i mijenjam boje, obliva me znoj, tresu mi se ruke; 14:00h - pozovem prijateljicu g. i ispriam joj ta sam uradio, a g. e na sve to: Ovako, ima dvije opcije: prva je ta da ode sada kui, uzme pismo sa stola, pocijepa ga i nastavi da ivi kako si i do sada, a druga je da ostane ovdje i prihvati tu injenicu da e ti mama nai pismo, proitati ga i da e se morati suoiti s njom. ali bilo kako bilo, tvoja g. je tu i bilo ta da ti treba zna kome da se obrati (i zahvalan sam joj zbog toga do kraja ivota). a g. je djevojka koja je slina meni, dinamina, revolucionarski nastrojena, bez dlake na jeziku i djevojka koja me je odmah skuila, a ja naravno nisam nita poricao, nego odmah potvrdio i tako uvrstio nae odnose. 15:00h - razmiljam ta da radim i nije mi dobro, sve me stee, sve me pritie, izaem ispred kole zapaliti cigaru, ali me i dalje stee i pritie. 16:00h - izbora da biram ta da radim vie nije bilo, mama je vjerovatno kod kue i ita ta joj je sin ostavio na stolu. 17:00h - sjedim, ne mrdam se, ne razmiljam, jednostavno vegetiram. 18:00h - zvoni zvono, kao kraj nastave za taj dan, a meni u glavi zvoni i govori mi idi kui, suoi se s mamom.to je bilo prvi i posljednji put da sam imao te neke udne zvukove i glasove u glavi. krenem kui i na pola puta se vratim do kole, i opet tako, dva puta, i na kraju si kaem: idi budalo jedna kui, bolje sada da se suoi sa istinom, nego da odugovlai, nastavi se unitavati i lagati se. i odjednom ponem da hodam, dobijem neku udnu snagu, neku smirenost. stanem ispred vrata, udahnem i pozvonim, kad imam ta i da vidim. Mama na vratima, spremna da negdje ide, s osmjehom na licu, i govori mi: O dobro da si stigao, idem ja sada na neki sastanak, veera ti je na poretu, jedi, odmori malo, a zna ono, ono to si mi ostavio na stolu, o tome emo kada se vratim. Okrenu se i niz stepenice, a ja ostadoh sav u udu, nije mi jasno ta se deava. Osmijeh? Moda je to uvertira u dramu, moda nije ni proitala, a moda misli da se zezam? i opet tri sata iekivanja, tri sata razmiljanja ta i kako. hodam po kui, palim svaku sljedeu cigaru prethodnom, i od jednom ujem kako se vrata otvaraju, pali se svjetlo i u svemu tome moja mama. ree ao
i nestade u svoju sobu, te se opet pojavi nakon par minuta i poe da pria: zna sine, tvoja mama je znala sve to i ranije, ali je ekala da joj ti to kae, nisam htjela vriti pritisak na tebe tako to bih te ispitivala neke stvari. ti si moj sin, samo moj i ja sam tu pored tebe kada ti god ta zatreba, a to s njom ili njim, to uopte nije vano, vano je to da si mi ti sretan i zadovoljan, a ujedno i ja. a sada, priaj mi o tom tvom malom... i tako krenu razgovor koji je trajao dugo u no, konano iskren i oputen razgovor. Od tog trenutka sam znao, zapravo, bio siguran da imam nekoga pored sebe, nekoga ko me podrava i nekoga do koga mi je sada vie nego ranije stalo. Od tog trenutka, odnos mene i mame poprima neku veu dimenziju, vie nismo samo mama i sin, sada smo kao prijatelji, koji o svemu priaju (moda ovo zvui patetino, ali je uistinu tako). i nakon toga shvatim da nisam uopte imao razloga za brigu jer sam zaboravio na injenicu da imam jako liberalnu majku, koja prihvata sve i koja za sve ima razumijevanja. i da, hvala svim silama na tome to su mi podarile jednu takvu osobu kao to je moja mama. s druge strane, moja dugogodinja prijateljica, djevojka navodno irokih shvatanja, ultra moderno natrojena, mi okrenu lea kada joj rekoh da sam gej: zna, teta to si gej, zapravo, teta to ne trai pomo, priznaj, olakaj i sebi i drugima da si bolestan, jer zna to je prvi korak ka ozdravljenju! Ostadoh bez rijei kada to izgovori. Okrenuo sam se i otiao. u poetku sam mislio da se zeza i da e se javiti kako bismo ili van, ali se to ne desi ni do danas. neto kasnije ujem od nekih zajednikih prijatelja kako je priala da vie nismo bliski, ali im ne eli rei razloge zato je sve to tako. Ok, hvala joj to je to zadrala za sebe i hvala joj to je bila iskrena pa mi sve rekla u lice, ali ja niti hou, a niti elim ubjeivati tu djevojku u neto to ona oigledno ne eli da shvati. da stvar bude jo gora, ista ta djevojka treba da zavri studiji psihologije i to kao jedan od boljih studenata! bio je tu i jedan momak koji je iao u isti razred kao i ja, momak koji se druio s mojom dobrom prijateljicom koja je znala da sam gej, koja mu je jednom prilikom i rekla za mene, ali koji se jednostavno poline coming oUt prie | 211
vukao nakon zavrene kole, kao i veina. taj momak mi se javio prije dvije godine i pozvao me na kafu. naravno da sam se odazvao pozivu. pria je krenula: prvo da ti se izvinim to sam te ignorisao u gradu, ali jednostavno nisam znao kako da se postavim prema tebi, jer znam da si gej. u poetku mi je sve to bilo fuj, ali sada, kako sam stariji shvatio sam i nauio se nositi s time, i nadam se da e me shvatiti i prihvatiti moje izvinjenje. naprosto nisam znao ta mi se deava, jer sve sam oekivao samo to ne. naravno da sam prihvatio izvinjenje i naravno da mi je bila jasna njegova reakcija, i bilo mi je ba drago da se to desilo. danas, sa istim tim momkom se druim, izlazim, pijem kao da se nikada nita nije desilo. priamo otvoreno o vezama i svim moguim stvarima, jer kako i sam kae ba mi je drago da ujem i drugu stranu prie, normalnu stranu prie. danas ivim u drugom, zapravo treem gradu, gdje sam upoznao dosta odlinih, zanimljivih ljudi, na moju sreu, ljude koji su isti kao i ja, ili ljude koji nas podravaju. Coming out mi ne predstavlja danas neki problem pred ljudima za koje znam ili mogu da predpostavim da e se znati s tim nositi. isto tako, coming out je za mene odlian mehanizam filtriranja ljudi, jer ko mene ne prihvata nije mi ni potreban u blizini. za ostale me nije briga, ne pada mi na pamet da im se outujem, jer ko treba da zna - zna.
LGBTTIQ... rjENIk
Aktivizam politiko uvjerenje da djelovanje na individualnoj ili kolektivnoj ravni moe izazvati politike promjene. aktivistiki, stav ne porie znaaj konvencionalnih institucionalnih struktura (pravo, mediji, obrazovanje itd.), nego podstie ljude da im pristupe direktno. iako aktivizam po definiciji nije nuno radikalan, on se najee javlja u domenu u kojem je neki oblik diskriminacije postao odve represivan, te se zbog toga nerijetko suprotstavlja odnosima moi koje bi da odre status quo. Asimilacija krilo lezbejske i gej politike koje naglaava da ne postoje neke znaajne razlike meu heteroseksualcima/kama i homoseksualcima/kama. uvjerenje koje ovdje vlada izraava se u nadi da e lezbejkama i gej mukarcima, ako se budu ponaali na nain koji je za dominantnu kulturu prihvatljiv, kad-tad biti omoguen ravnopravan pristup svim resursima, privilegijama, dostupnim heteroseksualnoj veini. no, kako je drutvena prihvatljivost neto to poiva na kontingentnim faktorima poput klase, rase i roda, asimilacione tendencije esto trpe osudu da ih promoviu upravo najmanje ugroeni pojedinci (bijeli mukarci srednje klase). Bifobija netolerantnost ili nasilje prema biseksualnim osobama koje sprovode heteroseksualne osobe (u tom sluaju esto je sinonimna sa homofobijom) ili lezbejke i/ili gejevi. Bioloki (hromozomski) spol Odreenje determinisano hromozomima (XX, XY), hormonima (estrogen i progesteron, testosteron) i unutranjim i spoljanjim genitalijama (vulva, klitoris, vagina, testisi i penis). konstruktivistike teorije tvrde da je spol (kao i rod i rodne uloge) konvencija (drutvena konstrukcija).
lgbttiQ... rjenik | 213
Biseksualna osoba Osoba ija je seksualna orijentacija usmjerena prema osobama oba spola, ili, osoba koja se emotivno, drutveno ili psiholoki investira u osobe oba spola. prezir prema biseksualnim osobama (vidi bifobija) poinje da jenjava tek s pojavom queer pokreta, dakle, paralelno sa tendencijama nivelisanja bitnih razlika meu neheteroseksualnim osobama. coming out sintagma koja potie iz fraze coming out of the closet, ve se ustaljeno upotrebljava u znaenju javnog i otvorenog istupanja i afirmisanja vlastite (homo)seksualne orijentacije. javlja se u dvije ravni: kao samootkrie i kao manje ili vie javna obznana. izlaenjem iz utanja izlazi se iz izolacije i negiranja, i objavljuje se drugima pravo na drugaiji ivot. u aktivizmu ili queer teoriji, coming out zadobija dimenziju politikog ina opiranja i suprotstavljanja heteroseksizmu. Druga porodica Mrea prijatelja, partnera/partnerki i bivih partnera/partnerki od kojih lgbt osoba trai (i dobija) podrku, ponekad da bi nadoknadila ono to joj je uskraeno u njenom primarnom okruenju. Diskriminacija svaki oblik zlostavljanja i represije, koji moe i ne mora ukljuivati fiziko nasilje. zasnovana na principu razlikovanja i razliitosti, ona ideoloki i posredstvom institucija koje posjeduju mo da nadziru i kanjavaju, liava prava sve one koji se na ovaj ili onaj nain ne uklapaju u dominantnu matricu. princip po kome diskriminacija funkcionie moe se vezati kako za ignoranciju tako i za privilegovano znanje, ali su mu u osnovi netolerantnost i mo. Posredna Diskriminacija posredna diskriminacija podrazumijeva svaku situaciju u kojoj, naizgled neutralna odredba, kriterij ili praksa, ima ili bi imala efekat dovoenja nekog lica ili grupe lica u nepovoljan ili manje povoljan poloaj u odnosu na druga lica.
Neposredna diskriminacija neposredna diskriminacija je svako razliito postupanje na osnovu rase, boje koe, jezika, vjere, etnike pripadnosti, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze s nacionalnom manjinom, politikog ili drugog uvjerenja, imovnog stanja, lanstva u sindikatu ili drugom udruenju, obrazovanja, drutvenog poloaja i spola, spolnog izraavanja ili orijentacije, odnosno svako djelovanje ili proputanje djelovanja kada je neko lice ili grupa lica dovedena ili je bila ili bi mogla da bude dovedena u nepovoljni poloaj za razliku od nekog drugog lica ili grupe lica u slinim situacijama. Institucionalizovana diskriminacija drutveni sklop koji se ogleda u institucijama moi (jezik, mediji, obrazovanje, ekonomija, religija i dr.) koje favorizuju jednu grupu (ili jedan sistem odlika) naspram drugih. savremena teorija se u naelu slae da je ta grupa grupa bijelih (rasa) heteroseksualnih (orijentacija) mukaraca (rod) srednjih godina (starosna dob) pripadnika srednje ili srednje-vie klase (klasa). svi koji na ovaj ili onaj nain odstupaju od date grupe, tretiraju se kao manjina (ak i kada formiraju grupu koja je od ove brojnija). Mo te grupe, ak i nad priblino jednakim (recimo, crni mukarci sa svim navedenim odlikama) ili veim grupama (ene uopte), odrava se putem spomenutih ustanova. Viestruka diskriminacija Opisuje diskriminaciju koja se deava na temelju nekoliko osnova odvojeno (na primjer, ista osoba moe doivjeti diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije, rodnog identiteta, rasnu diskriminaciju, itd.) Odnosi se na situaciju u kojoj postoji vie osnova diskriminacije u isto vrijeme, te ih je teko razdvojiti i posmatrati odvojeno. Uznemiravanje uznemiravanje se smatra diskriminacijom u svakoj situaciji u kojoj ponaanje vezano na osnovu rase, boje koe, jezika, vjere, etnike pripadnosti, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze s nacionallgbttiQ... rjenik | 215
nom manjinom, politikog ili drugog uvjerenja, imovnog stanja, lanstva u sindikatu ili drugom udruenju, obrazovanja, drutvenog poloaja i spola, spolnog izraavanja ili orijentacije ima za svrhu ili iji je efekat povreda dostojanstva lica i stvaranje zastraujueg, neprijateljskog, degradirajueg, poniavajueg ili uvredljivog ambijenta. Spolno uznemiravanje spolno uznemiravanje je svaki oblik neeljenog verbalnog, neverbalnog ili fizikog ponaanja spolne prirode iji je cilj ili efekat povreda dostojanstva lica, posebno kada e se njime stvoriti zastraujui, neprijateljski, degradirajui, poniavajui ili uvredljiv ambijent. Mobing Mobing je oblik nefizikog uznemiravanja na radnom mjestu koje podrazumijeva ponavljanje radnji koje imaju poniavajui efekat na rtvu, ija je svrha ili posljedica ili degradacija radnih uslova ili profesionalnog statusa zaposlenog. Segregacija segregacija je djelo kojim (fiziko ili pravno) lice odvaja druga lica na osnovu rase, boje koe, jezika, vjere, etnike pripadnosti, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze s nacionalnom manjinom, politikog ili drugog uvjerenja, imovnog stanja, lanstva u sindikatu ili drugom udruenju, obrazovanja, drutvenog poloaja i spola, spolnog izraavanja ili orijentacije u skladu sa definicijom diskriminacije. Drag rije se izvorno koristila u ekspirovom glob teatru kao oznaka za glumce koji su imali enske uloge (kako glumica nije bilo). termin se u naelu odnosi na kostim i preruavanje (otuda fraza in drag preruen u odjeu suprotnog spola). njime se prije svega referie na mukarce koji na ovaj ili onaj nain nastupaju, oponaajui ene, i time sprovode rodni performans ime demonstriraju fluidnost rodnog identiteta koji se inae po definiciji smatra fiksiranim.
Drag-kralj lezbejka/strejt ena koja simulira mukarca. Drag-kraljica gej/strejt mukarac koji simulira enu. Gej (gay) Osnovno znaenje termina je razdragan, veseo. u 19. vijeku zadobija novo znaenje: enske prostitutke su s prezirom nazivane vesele (gej) ene, pa se taj atribut pripisivao i mukarcima koji su se sluili njihovim uslugama i mukim prostitutkama. ranih godina 20. vijeka nekolicina mukaraca i ena iz amerike prisvaja taj izraz kao zamjenu za kliniki naziv homoseksualna osoba. rije ulazi u iroku upotrebu ezdesetih i sedamdesetih godina 20. vijeka, kada mediji prihvataju zalaganja gej pokreta da se izraz homoseksualac, koji koriste psihijatri pri dijagnozi mentalnog oboljenja, zamjeni rjeju gej. Gej mukarac Mukarac koga fiziki i/ili emotivno privlae iskljuivo osobe istog spola. zbog historijske optereenosti termina homoseksualac, preporuuje se da se koristi ovaj neutralni termin. Genderfobija diskriminacija na bazi roda (rodnih uloga, izraavanja i normi) koja proistie iz neprihvatanja i negiranja prava individua na linu koncepciju spolnog/rodnog identiteta i izraavanja. Govor mrnje govor mrnje protiv lgbt osoba odnosi se na javno izraavanje koje podrazumijeva irenje, promovisanje ili opravdavanje mrnje, diskriminacije ili neprijateljstva prema lgbt osobama - na primjer, izjave politikih i vjerskih voa ili miljenja drugih drutvenih lidera koja se objavljuju u tampi ili na internetu, a koja imaju za cilj poticanje mrnje.
Heterofobija strah i mrnja prema heteroseksualnim osobama, institucijama koje su zasnovane na heteroseksualnim odnosima (brak, porodica) ili institucijama koje podravaju ove odnose (crkva, drava). Heteroseksizam stav da je heteroseksualnost jedina validna seksualna orijentacija. heteroseksizam se esto ispoljava u formi ignorisanja lezbejki i gejeva. primjer su brojni lanci o ljubavi, parovima i odnosima koji nigdje ne pominju istospolne parove. Heteronormativnost Moe se definisati kao pretpostavka da su svi heteroseksualni, odnosno, da je heteroseksualnost idealna i superiorna u odnosu na homoseksualnost ili biseksualnost. heteronormativnost takoer ukljuuje privilegovanje normativnog izraavanja roda - ono to je nuno ili nametnuto pojedincima/kama kako bi ih percipirali ili prihvatili kao pravog mukarca ili pravu enu, tj. u okviru jedinih dostupnih kategorija. Heteroseksualna osoba Osoba koju fiziki i/ili emotivno privlae iskljuivo osobe suprotnog spola. heteroseksualna osoba ne mora da ima seksualna iskustva sa osobom suprotnog spola da bi se definisala kao heteroseksualna. Prinudna heteroseksualnost sintagma nastala u teoriji lezbejskog feminizma (edrijen ri) koja upuuje na sloene mnogostruke forme odnosa meu enama. po lezbejskim feministkinjama, ene su doslovno prisljene na heteroseksualnost, odnosno ulogu seksualnog, emotivnog i fizikog (rad u kui i staranje nad porodicom) sluenja mukarcu. s druge strane, historijskim potiskivanjem govora o ivotu lezbejki i ena koje su ivjele nezavisno od mukaraca, i blagodarei verbalnim i fizikim napadima na te ene, heteroseksualnost se nudila kao jedina opcija. Ovaj je koncept u lezbejskom feminizmu bio klju za tumaenje naina na koji funkcionie patrijarhat. Od sredine osamdesetih godina prolog vijeka, sve ee ga koriste i gej mukarci da
bi opisali automatsku pretpostavku o tome da je svako bez razlike heteroseksualan. Homofobija strah, netolerancija, nasilje ili mrnja prema gej mukarcima i lezbejkama (i biseksualnim osobama [vidjeti bifobija]). Manifestuje se kao neupitna vjera u superiornost heteroseksualnosti, koju podstiu kulturne i institucionalne drutvene prakse. ta vjera rada, nasilje prema neheteroseksualnim osobama koje se opravdava uvjerenjem u vlastitu superiornost (i njihovu inferiornost). nasilje se ogleda u verbalnim i fizikim napadima, oduzimanju potomstva neheteroseksualnom roditelju, diskriminaciji pri zapoljavanju, plaanju poreza, umirovljenju, imigracionom postupku itd. Ovi oblici diskriminacije su ono to spada u drutveni domen i mnoge homofobine osobe poricae da u tome uzimaju udjela. Meutim, homofobija se lako prepoznaje na pojedinanom nivou u svakodnevnim situacijama, recimo, kada za neku enu mislimo da je lezbejka samo zato to nije u stanju da pronae mukarca ili zato to eli da bude mukarac; ili kada osobu koja je lezbejka ili gej mukarac ne posmatramo kao cjelovitu linost, nego iskljuivo na osnovu njihove seksualne orijentacije. Interiorizovana homofobija interiorizovana mrnja prema sebi, koja nastaje kao posljedica prihvatanja negativnih stereotipa koje stvara opresivna zajednica. to podrazumijeva esto konfliktna osjeanja da su ne-strejt osobe u sri loe i inferirone ili da su superiorne i ekskluzivno dobre; da na itavom svijetu nema sigurnog prostora; da se moe vjerovati samo pripadnicima/ama grupe i da se pripadnicima/ama iste grupe ne smije ni po koju cijenu vjerovati; da se radi sigurnosti zauvijek treba skrivati; da radi sigurnosti svuda i uvijek treba istupati i otkrivati svoju orijentaciju itd. Homoseksualac zastarjeli kliniki termin za osobe koje fiziki i/ili emotivno privlae iskljuivo osobe istog spola. termin je neprikladan i mnogi gejevi i lezbejke smatraju da je uvredljiv. bolji termini su gej (mukarac)/gejevi i lezbejka.
Situaciona homoseksualnost seksualno ponaanje koje je drugaije od uobiajenog ponaanja neke osobe, a javlja se usljed boravka u socijalnom okruenju koja ine iskljuivo osobe istog spola, kao npr. vjerske ili druge kole koje pohaaju iskljuivo studenti/ice i uenici/ce istog spola, zatvori, seks sa partnerom/kom istog spola za novac itd. interseksualna osoba Osobe koje su roene s hromozomskim, hormonskim ili genitalijskim karakteristikama koje ne odgovaraju zadatim standardima muke ili enske kategorije, zbog svoje seksualne ili reproduktivne anatomije. Ova rije je zamijenila pojam hermafrodit, koji je obimno koriten od strane lijenika tokom 18. i 19. vijeka i koji se danas smatra nestrunim. interseksualnost moe poprimiti razliite oblike i obuhvatiti razliita stanja interseksualnih osoba. Lezbejka ena koja se emotivno, drutveno ili psiholoki investira u druge ene. lezbejka je jedan od najstarijih i najpozitivnijih termina za neheteroseksualne ene, to u lezbejskog feministikog teoriji ne oznaava samo seksualni identitet koji se sukobljava s konvencionalnim rodnim oekivanjima od ena, nego i drutveni i politiki identitet izgraen u opoziciji prema mukom ovinizmu, patrijarhatu, heteroseksizmu i falocentrizmu. sama rije potie od imena grkog ostrva lezbos gde je roena pjesnikinja safo koja je uznosila ljubav meu enama. LGBT sveobuhvatni pojam koji se koristi kako bi se oznaile lezbejke, gej mukarci, biseksualne i transrodne osobe. pojam oznaava heterogenu skupinu koja se obino imenuje naslovom lgbt u drutvenom i politikom aktivizmu. ponekad pojam lgbt moe biti proiren i ukljuiti i interseksualne i queer osobe (lgbtiQ). LGBTTiQ skraenica za lezbejke, gej mukarce, biseksualne, transrodne, transeksualne, interseksualne i queer osobe.
mizoginija Mrnja prema enama ili enskom rodu u naelu. out Opisuje osobu koja se seksualno/rodno/spolno identifikuje u javnom i/ ili u profesionalnom ivotu. outirati in javnog objavljivanja da je neka osoba gej, lezbejka ili biseksualna osoba. veina gej i lezbejske zajednice smatra da je nepristojno i protivi se tome da bilo koja osoba, osim one koja je u pitanju, odluuje o tome kad e i kome priati o seksualnoj orijentaciji. lezbejska i gej zajednica u bosni i hercegovini termin autirati se takoer koristi za situaciju kada sam gej ili sama lezbejka odlui nekome da pria o svojoj seksualnoj orijentaciji. tako, na primjer, moe da se kae da se neka lezbejka autirala ocu, tj. da mu je rekla da je lezbejka. Patrijarhat norma na kojoj je zasnovana struktura drutva; niz strategija da se uspostave i odre postojei sistemi odnosa moi i privilegija koje se u kontinuitetu dodjeljuju mukarcima. Peder u homofobinoj upotrebi, sleng koji u naelu denotira gej mukarce, a posebno konotira rodni lik slabanog i feminiziranog mukarca. sam termin, po nekima, vodi porijeklo od srednjovjekovne prakse spaljivanja sodomita na snopovima prua (faggot). rije peder u nehomoseksualnoj upotrebi ima slinu konotaciju, dok u gej zajednici nije nuno uvredljiva, nego se esto pojavljuje i kao samoafirmativno parodiranje strejt konotacija. Poliamorija Mnogostruke ljubavne veze, otvorene, nasuprot tradicionalnom sparivanju. uslov je da sve osobe u ovim odnosima znaju jedna za drugu i da su ti odnosi zasnovani na konsenzusu.
Spol klasifikovanje na osnovu reproduktivnih organa/funkcija i genitalija na muki, enski i interseks. drutveno prihvaeni su samo muki i enski spol. Spolni identitet individualno identifikovanje po pitanju spola i spolne pripadnosti, koji ne zavisi od spola koji je pripisan roenjem. Queer rije se prvenstveno odnosi na sve to se razlikuje od konvencionalnog na neki neobian nain (sinonim za udno, ekscentrino). u poetku su konotacije ovog termina u gej upotrebi bile negativne, pa ak i danas postoji otpor prema ovom izrazu, osobito meu starijim homoseksualnim osobama. budui da termin subverzivno razobliuje postojee, toboe fiksirane modele, odbacujui razlike (svi lgbt su njime bez razlike obuhvaeni) i identitete (nijedan od lgbt identiteta u njemu nije povlaen), on postaje sve univerzalnije prihvaen. Mnoge transeksualne, biseksualne pa ak i heteroseksualne osobe, ija se seksualnost ne uklapa u kulturne standarde monogamnog heteroseksualnog braka, prihvatili/e su ovu oznaku kao seksualni disidenti/disidentkinje. Queer je ranije u engleskom jeziku koriten kao pogrdan naziv za neheteroseksualne osobe. Ovaj termin su lgbttiQ osobe zatim preuzele kako bi opisivale same sebe. neke osobe posebno cijene ovaj termin zato to oznaava prkos i zato to obuhvata razliitost ne samo gejeva i lezbejki ve i biseksualnih, transrodnih i interseksualnih osoba, kao i heteroseksualne osobe koje sebe vide ili ive svoj ivot van heteropatrijarhalnih normi. Queer teorija kola knjievne i kulturne kritike, koja se u sad pojavila poetkom osamdesetih godina, duguje svoje intelektualno porijeklo feministikoj teoriji i francuskim filozofima poput Miela Fukoa i aka deride. Queer teoretiari analiziraju sve tipove tekstova u cilju razoblienja temeljnog znaenja, distinkcija i odnosa moi u kulturi koja je proizvela tekst. analize otkrivaju sloene kulturne strategije kojima je omogu222 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava
ena regulacija seksualnog ponaanja, to esto rezultuje represijom i diskriminacijom seksualnih disidenata koji kre seksualne tabue ili se ne uklapaju u kulturno sankcionisane rodne uloge. Ciljevi queer teoretiara su destabilizacija kulturnih ideja o prirodnosti, normalnosti, seksualnosti i termina hetero- i homoseksualnosti koji su koriteni u svrhu diskriminisanja osoba koje se nisu saobraavale zapadnom idealu monogamnog heteroseksualnog braka. Queer teorija se mahom vezuje za teoriju drutvenog konstruktivizma i u neskladu je sa esencijalistikim postavkama (recimo, teza da je neko po svojoj sutini ili bitnom odreenju gej mukarac, odnosno lezbejka) koje postoje unutar starije (ali i novije) konceptualizacije neheteroseksualnog identiteta (vidjeti lezbejski identitet). neka od najpoznatijih imena u queer teoriji svakako su dudit batler, iv kosofski sidvik, sindi paton, dajana Fas, leo bersani i sajmon vetni. Rod drutveni konstrukt spola koji po definiciji odreuje samo drutvene uloge mukaraca i ena, to jest osoba mukog ili enskog spola. takoer, individualni konstrukt sopstvenog identiteta/ izraavanja koji potvruje, negira i/ili prevazilazi drutveno zadate i formirane spolne i rodne uloge mukaraca i ena, kao i cijelu binarnu osnovu mukog i enskog. Rodni identitet rodni identitet vezuje se za individualno iskustvo u shvatanju sopstvenog spola, to moe ali ne mora odgovarati spolu dodijeljenom pri roenju, a ukljuuje lini doivljaj tijela i drugih izraaja roda (to jest, rodno izraavanje), kao to su odijevanje ili nain govora i obraanja. spol osobe obino je dodijeljen pri roenju, a odmah potom postaje socijalno i pravno pitanje. spol podrazumijeva osobni koncept/konstrukt koji moe biti u skladu sa drutveno propisanim definicijama u pogledu spola/roda ili ih moe negirati, prevazilaziti i mijenjati. neki ljudi imaju problem pri identificiranju sa spolom dodijeljenim pri roenju - ove osobe nazivamo transrodne osobe. rodni identitet nije isto to i seksualna orijentacija, a transrodne osobe se mogu identificirati kao heteroseksualne, biseksualne i homoseksualne.
Rodno izraavanje vizuelna i spoljna prezentacija svake osobe koja se ogleda kroz odijevanje, odjevne ili tjelesne oznake, frizuru, ponaanje i govor tijela. Seksualna orijentacija emocionalna i/ili fizika privlanost ili naklonost koja moe biti prema osobama istog i/ili razliitog spola. izbjegavajte koritenje uvredljivog izraza seksualna preferencija, koji se esto koristi kako bi se impliciralo da je istospolna seksualna orijentacija neto to se moe i treba promijeniti. Seksizam diskriminacija i/ili stavovi, uslovi i ponaanje kroz koje se vri promocija stereotipa i represivnih drutvenih uloga i normi na bazi spola i roda. posebno se odnosi na norme, vrijednosti, uvjerenja, strukture i sisteme koje marginalizuju i podreuju ene dodjeljujui mukarcima mo, privilegije i preimustva. Oblik nasilja koje se nad enama vri individualno ili institucionalizovano. Seksualni identitet seksualni identitet odnosi se na to kako sebe nazivamo i percipiramo. ti nazivi ukljuuju strejt, gej, bi, queer, neodreen/a, neodluan/a, asekualan/a i dr. nae seksualno ponaanje i nain na koji sebe odreujemo (identitet) predstavljaju stvar mogueg izbora/ odluke. ima i onih koji tvrde da se i seksualna orijentacija moe odabrati, iako se to mahom porie. Stil ivota termin koji se esto koristi kako bi se degradirali ivoti gejeva i lezbejki. izbegavajte korienje. kao to ne postoji ni heteroseksualni stil ivota koji je jedinstven za sve, tako ne postoji ni gej stil ivota. Strejt (ili str8 ili straight) oznaava, prije svega, neto pravo, bez skretanja (devijacija), neto nepomijeano, ali i neto konvencionalno, to ne odstupa od normi koje su priihvaene kao uobiajene, normalne i prirodne. neutralna oznaka za heteroseksualne osobe u queer zajednici.
Transgender/Transrodno sveobuhvatni termin koji se koristi kako bi se opisale razliite osobe, ponaanja i grupacije koje imaju zajedniko, djelimino ili potpuno suprotstavljanje nametnutim rodnim i spolnim ulogama. transrodnost se ne odnosi na seksualnu orijentaciju osobe. Transrodna osoba termin za osobe iji je rodni identitet u nesukladnosti sa spolom koji im je dodijeljen pri roenju, kao i one osobe koje ele izraziti svoj rodni identitet na drugaiji nain od uobiajenog izraavanja karakteristika spola koji im je dodijeljen pri roenju. transrodnost obuhvata one osobe koje osjeaju, preferiraju ili biraju da predstave sebe drugaije od oekivanih rodnih uloga koje im tradicionalno pripadaju na osnovu spola dodijeljenog pri roenju, bilo kroz nain odijevanja, nain govora, manirizme, kozmetiku ili modifikacije tijela. izmeu ostalih, transrodnost se odnosi i na osobe koje se ne identificiraju oznakama muko i ensko, zatim transeksualne osobe, transvestite i crossdressere. transrodni mukarac je osoba kojoj je pri roenju dodijeljen enski spol, ali je njegov rodni identitet muki ili se nalazi negdje na spektru maskulinih rodnih identiteta. transrodna ena je osoba kojoj je pri roenju dodijeljen enski spol, ali je njen rodni identitet enski ili se nalazi negdje na spektru enskih rodnih identiteta. Oznake za seksualnu orijentaciju transrodnih osoba koriste se u skladu sa njihovim rodnim identitetom, a ne u skladu sa spolom koji im je dodijeljen pri roenju. heteroseksualni transrodni mukarac, na primjer, je transrodni mukarac kojeg privlae i koji bira ene za partnerke. rije transrodnost odnosi se na posjedovanje transrodnog identiteta i izraavanja. Transeksualna osoba Osoba koja ima jasnu elju i namjeru da promijeni svoj spol, kao i osoba koja je djelomino ili potpuno modifikovala (ukljuuje fiziku i/ili hormonalnu terapiju i operacije) svoje tijelo i prezentaciju, izraavajui svoj rodni i/ili spolni identitet i osjeaj sebe.
Transfobija po analogiji sa bifobijom i homofobijom, oblik diksriminacije, zasnovan na strahu, neznanju i mrnji, usmjeren protiv transeksualnih, transrodnih osoba. tu predrasudu mogu perpetuirati strejt ljudi, gej mukarci, lezbejke i biseksualne osobe. Interiorizovana transfobija karakteristina je za trans osobe koje iskuavaju krivicu, sramotu, nedostatak samopouzdanja, negativnu sliku o sebi, poto implicitno ili eksplicitno prihvataju drutvenu stigmatizaciju. Tranvestija/tranvestite/tranvestiti tranvestiti su osobe koje vole da nose odjeu suprotnog spola. tranvestija, tj. preoblaenje nije povezano sa seksualnom orijentacijom. tranvestiti/e mogu biti i heteroseksualne i istospolno orijentisane osobe. Tranzicija predstavlja proces promjene rodnog izraavanja neke osobe u cilju usaglaavanja sa unutranjim doivljajem sopstvenog roda. Trougao/crni trougao/rozi trougao tokom drugog svjetskog rata nacisti su u svojim konc-logorima ruiastim trouglom obiljeavali gejeve, a crnim trouglom lezbejke, romkinje i prostitutke. tokom drugog svjetskog rata u nacistikim logorima pogubljeno je vie desetina hiljada istospolno orijentisanih osoba. Zastava duginih boja simbol jedinstva i razliitosti koji se koristi irom svijeta, kao obiljeje mirovnog, feministikog i lgbttiQ pokreta. Zloin iz mrnje prema LGBT osobama Odnosi se na kaznena djela motivisana predrasudama prema odreenoj osobi ili grupi osoba. zloini iz mrnje ukljuuju zastraivanje, prijetnje, oteenja imovine, zlostavljanje, ubistvo ili bilo koje drugo kazneno djelo, kod kojeg je rtva postala meta napada zbog stvarne ili pretpostavljene
seksualne orijentacije ili rodnog identiteta, ili je rtva povezana, pripada, podrava ili je lan/ica neke lgbt grupe. kod zloina iz mrnje mora postojati osnovana sumnja da je motiv poinioca kaznenog djela seksualna orijentacija ili rodni identitet rtve.
Literatura
dajan Fas (2003): Unutra/Izvan: gej i lezbejska hrestomatija. beograd: Centar za enske studije. ljiljana ivkovi (2005, ur.): Prirunik za novinarke i novinare : ka Evro pi: marginalizovane grupe i odgovorno novinarstvo. beograd: labris organizacija za lezbejska prava. Council of europe (2011): Discrimination on Grounds of Sexual orien tation and Gender Identity (http://ilga-europe.org/home/guide/ council_of_europe/lgbt_rights/commissioner_hr)
aUTOrI_cE
damir Banovi (1983, sarajevo) zavrio je studij prava na pravnom fakultetu u sarajevu, gdje trenutno radi kao asistent i zavrava magistarski studij. koordinator je u sarajevskom otvorenom centru, te saradnik na razliitim projektima koji se tiu drutvenih nauka i lgbt prava. autor je dvije pravne analize o lgbt pravima u bosni i hercegovini. damir@soc.ba Masha durkali (1986, sarajevo) zavrila je urnalistiku na Fakultetu politikih nauka u sarajevu. trenutno radi kao pr u jednoj sarajevskoj marketinkoj i pr agenciji. saradnica je politikog magazina dani i freelance novinarka. takoer je koordinatorica programa step up! u implementaciji ilga-europe (international gay and lesbian association europe) prisarajevskom otvorenom centru. aktivizmom se bavi od 2008. godine. masha@soc.ba Saa Gavri (1984, tuzla) zavrio je politike i upravne nauke u konstanzu. trenutno pohaa master studij u sarajevu. voditelj je sarajevskog otvorenog centra, gdje realizuje projekte u polju obrazovanja, nauke, kulture i ljudskih prava. bavi se politolokim naunim radom, izdavatvom, prevoenjem, te dri predavanja na razliite teme vezane za drutvo, politiku i kulturu bosne i hercegovine. sasa@soc.ba Lejla Huremovi (1987, vlasenica) zavrila je Odnose sa javnou na Fakultetu politikih nauka u sarajevu. trenutno pohaa master studij komunikologije i odnosa sa javnou na istom fakultetu. radi kao asistentica programa ljudska prava u sarajevskom otvorenom centru, gdje je takoer zaduena za organizaciju radionica i dogaaja. bavi se amaterski fotografijom. aktivizmom se bavi od semptembra 2011. godine. lejla@soc.ba
aUtori_ce| 229
Marko juri (1983, rijeka)bavi se zagovaranjem prava lgbt osoba. saradnik je vie nevladinih organizacija iz hrvatske sa kojima radi na aktivnostima osiguravanja pravne podrke za zloine mrnje i diskriminaciju kroz komunikaciju sa oteenim osobama i odvjetnicima/cama. u lgbt aktivizmu je od svoje 19. godine, najvie kroz organizaciju povorke ponosa u zagrebu. lan je udruge zagreb pride i jedan od koordinatora Centra za lgbt ravnopravnost, saveza 3 lgbt organizacije iz zagreba i rijeke gdje je zaduen za odnose sa javnou i monitoring postupaka pred sudom. marko@zagreb-pride.net Snjeana Milivojevi (1956, banja luka) profesorica je iz oblasti javnog mnijenja i medijskih studija na Fakultetu politikih nauka u beogradu. Ona vodi Centar za medijska istraivanja i lanica je naunog savjeta Centra za enske studije. radila je do sada na razliitim svjetskim univerzitetima, kao to su Oxford, Massachussetts, georgia, Westminster, uCl, sussex, Milano, sofia itd. autorica je velikog broja lanaka, te je vodila fundamentalna istraivanja u oblasti medija. snjmil@hotmail.com Lepa Mlaenovi (beograd) je feministika, antifaistika aktivistica, feministika konsultantica za rad sa enama sa traumom mukog nasilja i konsultantica za lezbejke. bila je jedna od prvih aktivistkinja lezbejskog pokreta u bivoj jugoslaviji i jedna je od osnivaica labrisa, prve lezbejske organizacije u srbiji. Facilitatorka radionica iskustava o emotivnoj pismenosti, nasilju nad enama i lezbejskim ivotima. lepa.ml@sbb.rs Marija Savi (1979, kragujevac), dugogodinja lgbtQ aktivistica iz beograda; lanica Queer beograd kolektiva. trenutno ivi u sarajevu i sarauje sa razliitim lgbtQ grupama i individuama iz bosne i hercegovine, srbije, Crne gore i hrvatske na jaanju kapaciteta, edukaciji i savjetovanju, direktnim akcijama i antidiskriminacijskim sudskim sluajevima. mangelinaja@gmail.com
aida Spahi (1982, sarajevo) zavrila je engleski jezik i knjievnost na Filozofskom fakultetu u sarajevu, a nakon toga rodne studije u Centru za interdisciplinarne postdiplomske studije univerziteta u sarajevu. trenutno pohaa prevodilaki postdiplomski studij na Filozofskom fakultetu. bavi se prevodilatvom i aktivno radi u nevladinom sektoru na projektima promoviranja ljudskih prava i rodne ravnopravnosti i jezikim projektima. aida.spahic@gmail.com Boban Stojanovi (1978, zajear) osniva i koordinator Queeria centra, lgbt organizacije iz beograda. viegodinji antiratni, feministiki i lgbt aktivista. realizovao je veliki broj umjetnikih projekata, kao to su Dnevnik, Queer salon umjetnosti, te je bio jedan od organizatora belgrade pridea 2010. i 2011. godine. bobanqueeria@gmail.com Sunica Vuaj, (1973, beograd) studirala je pedagogiju i andragogiju na Filozofskom fakultetu u beogradu. aktivna je od poetaka nastajanja samoorganizovanog lgbt aktivizma. napisala je knjigu Trei glas coming out i lezbejke u Srbiji i uredila jedinstvenu brouru o linim priama lezbejki u naoj zemlji ta ti srce kae. dugogodinja je saradnica organizacija labris, organizacije za lezbejska ljudska prava i gayten lgbt, centra za promociju prava seksualnih manjina u oblasti edukacije i razliitih programa podrke. ponosna je na svoju lezbejsku porodicu. suncica@zenergija.org
aUtori_ce| 231

Čitanka Lezbejskih I Gej Ljudskih Prava

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Čitanka Lezbejskih I Gej Ljudskih Prava

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

itanka lezbejskih i gej ljudskih prava

ITANKA LEZBEJSKIH I GEJ LJUDSKIH PRAVA

91 93 102 111 119 121 135 137 144

162 171 173 189 195 213 229

Saa Gavri/Lejla Huremovi/Marija Savi

NajEE POSTaVLjENa PITaNja VEzaNa za SEkSUaLNU OrIjENTacIjU I rOdNI IdENTITET1

14 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

3. jo poneto o ivotu LGBT osoba

16 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

20 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

26 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

TEORIJA, TERmINOLOGIJA I IDENTITETI

FEMINIzaM. kraTka PrIa O dUGOj BOrBI

U emu je ustvari problem?

Prvi val feminizma

drugi val feminizma

Trei val feminizma

38 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

teorija, terminologija i identiteti | 39

40 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

SEkSUaLNa OrIjENTacIja I rOdNI IdENTITET

Identiteti na osnovu seksualne orijentacije

Queer - naputanje politike identiteta

teorija, terminologija i identiteti | 47

teorija, terminologija i identiteti | 49

50 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

QUEEr TEOrIja I FOUcaULT5

teorija, terminologija i identiteti | 51

Foucault: Mehanizmi seksualne represije, scientia sexualis i bio-mo u modernom drutvu

58 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

teorija, terminologija i identiteti | 59

Sunica Vuaj/Lepa Mlaenovi

LEzBEjSkI IdENTITET U kONTEkSTU FEMINISTIkE TEOrIjE

Feministika politika lezbejskog identiteta

Solidarnost sa drugim pokretima za osloboenje od opresije

teorija, terminologija i identiteti | 65

66 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

BISEkSUaLNOST. IzMEU MITa I SEkSUaLNE OrIjENTacIjE

72 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

74 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

teorija, terminologija i identiteti | 75

76 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

TraNSrOdNOST NEPOzNaTO T UNUTar LGBT

78 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

teorija, terminologija i identiteti | 79

Pravo na rodni identitet u Evropi i svijetu

rodni identitet u bivoj jugoslaviji

teorija, terminologija i identiteti | 85

teorija, terminologija i identiteti | 87

88 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

teorija, terminologija i identiteti | 89

LGBT AKTIVIZAm U BIVOJ JUGOSLAVIJI

POVIjEST LGBTIQ akTIVIzMa U HrVaTSkOj

lgbt aktivizam U bivoj jUgoslaviji | 101

ISTOrIja LGBT akTIVIzMa U SrBIjI

108 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

110 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

LGBT/QUEEr akTIVIzaM U BOSNI I HErcEGOVINI

116 | itanka lezbejskih i gej ljUdskih prava

lgbt aktivizam U bivoj jUgoslaviji | 117

SEkSUaLNa OrIjENTacIja I rOdNI IdENTITET U kONTEkSTU LjUdSkIH PraVa U BOSNI I HErcEGOVINI

Ljudska prava prema daytonu

Na putu ka zabrani diskriminacije: zakon o ravnopravnosti spolova u Bosni i Hercegovini