UGO VLAISAVLJEVIC Rat Kao Najveci Kulturni Dogadjaj

Ugo Vlaisavljevi
Rat kao najvei kulturni dogaaj

Ka semiotici etnonacionalizma
Sarajevo, 2007.
Biblioteka
razmea
Redakcija Biblioteke Jasminka Babi-Avdispahi Demal S o k o l o v i U g o Vlaisavljevi Glavni i odgovorni urednik Esad Bajtal
Ugo Vlaisavljevi Ral kao najvei kulturni dogaaj K.i smiotici e t n o n a c i o n a l i z m a Izdava Maunagi d.o.o. - Mauna-fe An izdavaa Feda Maunagi direktor
Recenzent
Esad Bajtal
CIF - Ketalogliacija u publikaciji N a c i o n a l n a 1 un 1 v a r i i t a t a k a b i b l i o t e k a Boane i Hercegovine, Sarajevo 321.01 aoi : 1 1 V l a l a a v l j e v i U, VLAISAVLJEVI, Ugo Rat kao na)verl kulturni dogaaj ka semiotoci etnonacionalizma / Ugo Vlaisavljevi. - Sarajevo : Maunagi, 2007 - 184 str ; g r a f . p r i k a z i ; 21 cm B i b l i o g r a f i j a 1 b l i j e s k e uz t e k s t ISBN 978-99S8-681-02-8 BH-ID 1W74982
COBISS
Sadraj
1. G e o t r o p i d i s k u r s a 2. P a d realnog socijalizma na zemlju 3. R a t n a stvarnost objanjena autistinoj djeci 4. K r u e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i 5. P o e t i k a vlastitog i m e n a 6. R a t k a o najvei kulturni d o g a a j 7. R a t n a subjekt-konstitucija malih n a r o d a B a l k a n a 8 . T r i j e z i k a ili tri p o r o d i c e v l a s t i t i h i m e n a 9. E t n i k i i d e n t i t e t i rat Razgovori s povodom Pogovor Biljeka o i z v o r i m a 7 13 23 35 51 61 77 95 117 139 173 181
Prvo poglavlje
Geotropi diskursa
Terra nunquam rcust imperium Cicero
Nita nas kao geotropi diskursa u doba procvjetale " r e a l n e p o l i t i k e " ne p o u a v a o vezi j e z i k a i tla. Ma t a govorili lingvisti, j e z i k r a s t e n a o d r e e n o m teritoriju. Ako s u g r a n i c e j e z i k a g r a n i c e n e k o g svijeta, o n d a j e taj svijet zemaljski. N i j e d n a zemlja nije toliko n e p l o d n a d a n e b i m o g l a biti h r a n l j i v a p o d l o g a n e k o g j e z i k a . P r i r o d n o s t " p r i r o d n o g j e z i k a " govori n a m o njegovoj u k o r i j e n j e n o s t i u tlu. E f e k t i v n o irenje n e k o g j e z i k a b u d u i d a s u jezici r a s p r o s t r t i - j e s t e najprije i r e n j e n e k o g teritorija, a to ne ide b e z n e k o g p r o c e s a ili oblika socijalizacije. J e z i k o m o d r e e n u p o p u l a c i j u t r e b a uvijek s a g l e d a v a t i k a o " u k o r i j e n j e n u z a j e d n i c u " n a n e k o m p r a s t a r o m tlu n a k o j e m s e j e z i k o b i e uzgajalo i m o d a j o uzgaja, sa kojeg se, ali i na koje se, p r e s a i v a l o i k a l e m i l o , gdje se krilo i plijevilo, ali gdje je z a s a d t a k o e r m o g a o v e n u t i , p r o p a d a t i i biti z a p u t e n . Ako s e n e p r e v i d i ovo nalijeganje j e z i k a n a z e m a l j s k u p o v r ,
Geotropi
diskursa
o n d a e n a m s e svaka k u l t u r a u k a z a t i k a o a g r i k u l t u r a , o n d a e figurativnost koju n o s i od izvora biti reljef i flora " d o s l o v n e s t v a r n o s t i " . O t u d a a g r i k u l t u r a nije o z n a k a za o n o to s p u t a v a j e z i k o k r e t a n j e i p r o m j e n u ; naprotiv, o n a n a s n a v o d i gdje d a t r a i m o njihova o s n o v n a s r e d s t v a . Ako teritorij i n i j e z i k p r i r o d n i m , o n d a jezik ini teritorij historijskim; k o m p l e m e n t a r n o isticanje ovih naziva p r e d s t a v l j a n a i n da se p o m j e r e i n a n u njihove g r a n i c e . K a d a p r i r o d n i j e z i k n a z i v a m o historijskim, o n d a n i p o t o n e s m i j e m o z a n e m a r i t i njegovu " s u p s t a n c i j a l n o s t " i " t j e l e s n u t e i n u " koja je z a s i g u r n o z e m a l j s k e p r i r o d e - m a k a r toliko koliko je d o p u t e n o govoriti o d o s l o v n o s t i ili g e o t r o p i z m u . R a s p r o s t i r u i se d u teritorija, jezici imaju - k a k o n a s p o u a v a geolingvistika - u g l a v n o m s l o e n u reljefnost, dijalekatski i s k o m a d a n u i k o n t i n e n t a l n o p o v e z a n u . Mogu se spajati i mijeati, a t a k o e r r a z d v a j a t i i proiavati. Nalazimo ih postojane, pomjerene, p r e n e s e n e , r a i r e n e , o u v a n e i iskorijenjene; n a l a z i m o ih ive, u r a s t u i p r o c v a t u , ili m r t v e , sa j o ivim presadima i korijenima p r u e n i m u drugim jezicima, o e m u nita t a k o d o b r o n e svjedoi k a o m a r k a n t n i t o p o n i m i . S v a k i p r i r o d n i j e z i k ima svoje g r a n i c e n a kojima se pojavljuje d r u g i jezik, a o n e su n a j e e geografski vjerodostojne, reljefno o c r t a n e u l i k o v i m a t e k o p r o h o d n o g p l a n i n s k o g lanca, t e k o p r e m o s t i v e rijeke, m o r s k e obale... Na krajevima ili p o e c i m a p o j e d i n o g j e z i k a s v a g d a s e pojavljuje p i t o r e s k a n p e j z a . J e z i c i ostavljaju t r a g o v e n a geografskoj k a r t i , m o g u e j e njihove k o r p u s e s a n a j m a n j i m a r e a l i m a p r e s l i k a t i ,
Geotropi
diskursa
p r a v i t i itave atlase, a da lingvistiki ne z n a m o p r e v i e o njima. D a k a k o , ove k a r t e s v r e m e n o m zastarijevaju, g u b e svoju s t v a r n o s t , ili j e z a d r a v a j u s a m o z a s e b e , z b o g p r o m j e n a
na terenu, uglavnom neprimjetnih promjena, poput v e g e t a t i v n o g r a s t a i rijetkih t e k t o n s k i h p o r e m e a j a . I p o r e d toga, o n e m o g u o d r a a v a t i d u b o k a socijalna k r e t a n j a i b u r n e s u k o b e , obojiti o s n o v n e o b r i s e i likove historije ovjeanstva. C e s t o p o g o d n e ilustracije d o m i n a n t n i h utjecaja i konstelacija m o i u o d r e e n i m r a z d o b l j i m a , ove k a r t e n a d m a u j u i n t e r e s lingvistike i m o g u se koristiti i izvan odjela lingvistike geografije, u s a s v i m p r a k t i n e s v r h e : u k o l i k o se m o e govoriti o j e z i k o m utjecaju k a o o k u l t u r n o m i p o l i t i k o m utjecaju, o d o m i n a n t n o m i i n f e r i o r n o m jeziku, o s v j e t s k o m i l o k a l n o m jeziku, o v l a d a j u e m i oficijelnom j e z i k u i j e z i k u m a n j i n a , o "jeziku k u l t u r e " i " n a p r o s t o p r i r o d n o m j e z i k u " itd. I p a k , najvanija s v r h a j e "podjela zemlje." Tu, u jezikim podjelama, navodno nalazimo p r a v i kriterij z a p a r t a n e u g o v o r e , najpogodniji o s l o n a c logike povlaenje g r a n i c a m e u n a r o d i m a , ispisivanja c r t a i biljega p o l a z e i od kojih se mjesta i stanita uope tek obrazuju preko dvostrukog kretanja
Geotropi
diskursa
iskljuivanja i povezivanja, prisvajanja i otuivanja. Nije li granica, tj. pojam koji o njoj imamo, prije svega granica m e u n a r o d i m a i idiomima, narodima/idiomima? Nije li ona neto s t o j e najudaljenije od p r i r o d n e granice i z m e u neba i zemlje? Geografija p r u a grafiki materijal, " p r i r o d n e c r t e " p o p u t korita jezika, za a g r a r n e reforme "zemaljskih kultura," "agrikultura". O n a je osnovno sredstvo upisivanja postignua prilikom odmjeravanja p r i r o d n i h snaga "ukorijenjenih" i " p o s a e n i h " populacija koje su, p o p u t svih p r i r o d n i h sorti, tako n a s ui " p r i r o d n a povijest", teile da proire svoj ivotni prostor. Meutim, nijedna kultura nije toliko "divlja" da u njoj nije trebalo premoivati rijeke, odravati " i n t e r c o u r s e " (E de Saussure), kultivirati zemljite - i bez zemljoradnje. Ljudi su ukorijenjeni u zemlju p u t e m jezika koji se nikada ne da sasvim prizemljiti. Njegova prirodnost je iluzorna, a svoju prirodnost o n o to nazivamo " p r i r o d o m " ne dobiva bez njega. Ne zapljuskuju s a m o talasi lokalnog jezika p r i r o d n e barijere nego i najvie planine duguju svoje postojanje imenovanju: uostalom, prenoenje s j e d n e obale na drugu, prebacivanje p r e k o visokog grebena, uvijek je bilo i prevoenje (translatio). Dominacija j e d n o g jezika kao izraz dominacije j e d n e kulture moe uputiti na razmjere politike moi koja bi svagda htjela da b u d e p r i r o d n a i postojana: p r e k o uspjenosti njegove implantacije. Dakako, ovdje n a m se ne isplati odve se doticati pitanja "jezika i kulture," a kamoli " k u l t u r e i moi." Svesti e m o to na ukazivanje na dvije figure: geografska p r o d o r n o s t jezika i njegova geoloku
10
Geotropi
diskursa
stvarnost. Nedovoljno otklanjajui politiko, ne zatvaramo se u "teorijsko znanje" o jeziku, d i r a m o u ono drugo lingvistike koje moe biti obiljeeno i m e n o m geografije, u "vanjske o g r a d e " ove discipline koje nedovoljno pokriva lingvistika geografija. Misliti granice j ezika kao p r i r o d n e p r e p r e k e , to n a m znanost ne doputa, jer je inkorporirana u univerzalnom jeziku, u kojem su sve e n d e m s k e biljke ve stavljene u herbarij. No ipak, granice empirijskog m n o t v a jezika n a m razotkrivaju r u b o v e s a m o g Jezika, onog kojim se bavi lingvistika. N a e pitanje e, dakle, prije biti ta je dominacija jednog jezika po mjeri jezike kultivacije kao svojevrsne meliorizacije oploenog tla. Jezika kultivacija koja je uvijek kultivacija zemlje, vodi s a m o m svojom logikom ili botanikom uklanjanju supstancijalne veze sa zemljom. O n a stalno dovrava onaj posao drobljenja, pomjeranja i iezavanja tla, s p o n t a n e metamorfoze zemljinog elementa, to ve svaki izriaj donosi sa sobom, potkopavajui svaku n e p o s r e d n u vezu, ono to bi mogli nazvati "georeferencijom". Nadmoniji jezik nije onaj koji bolje "nalijee" na tlo. Uostalom, t a m o "dolje" n i k a d a ne nalazimo jezik, nego s a m o natpise ili mjesta za natpise koji ekaju t e k letimian pogled pa da b u d u uzdignuti u vertikalne krugove heliotropa. 1 Ali govornici koji odolijevaju iskuenjima slikovitog govora zbog svoje zemlje, oni su tu, vrsto prikovani za zemlji i vjeruju u ono to vide.
1 O k o n c e p t u ili, radije, figuri h e l i o t r o p a , kojoj ovdje s u p r o t s t a v l j a m o , de la d a k a k o u vidu d o p u n e , figuru g e o t r o p a vidi: J a c q u e s D e r r i d a , M a r g e s p h i l o s o p h i e , Les e d i t i o n s de M i n u i t , P a r i s , str. 292 i dalje.
11
Geotropi
diskursa
Na zemlji s m o d o k govorimo maternjim jezikom, no izgubljenu blizinu zemlji - o njoj je rije - d u g u j e m o opet jeziku i s a m o jeziku. K a d a n a p u t a m o u t r o b u zemlje, a to inimo kao raslinje koje nadvisuje zemaljsku povr, uvijek je to u m a t e r n j e m krilu jezika. Simbol zemlje bi mogao biti simptom odsustva jezika. Nemogui simbol, simbol nemogueg, stvarnijeg od stvarnog, onog to bi bilo bez vlastitog imena. Stvarnost
prije jezika. J o e de S a u s s u r e u v r e m e n u k o n a n o g troenja znaka, kada se n a p o k o n mogla z n a n s t v e n o ogoliti njegova priroda, za primjer z n a k a ili za s a m Z n a k izabrati drvo, ija je sva zvuna supstancijalnost zavrila na zvunoj slici. Divo je pravi nain da se znak pojavi (kao slika), prilika za lingvistu da crta, ali on je ve t a d a bio s a m o b e z d r v n a algoritamska konstrukcija, pa L a c a n u n e e biti teko da, na p o z n a t o m mjestu, 2 ne propovijedajui na zemlji ispod drveta, tako r a z g r a n a drvo da nikakvog traga r o d n e zemlje na njegovom korijenu ne o s t a n e i da k o n a n o uvidimo da ono uvijek raste s a m o u jeziku, i to iz svoje kronje.
2 J a c q u e s L a c a n , " L ' i n s t a n c e de la lettre d a n s l ' i n c o n s c i e n t ou la r a i s o n d e p u i s F r e u d " , u : Ecrits. E d i t i o n s du Seuil, Paris, str. 4 9 3 - 5 2 8 , p o s e b n o str. 4 9 9
12
Drugo poglavlje
Pad realnog socijalizma na zemlju
K o m u n i z a m je, k a u , p a o u E v r o p i . Ili b a r o n o t o s e na e v r o p s k o m istoku predstavljalo njegovim i m e n o m . Dakle, " k o m u n i z a m " ipak moe pasti. To sada navodno z n a m o . K a o to s m o o d a v n o znali za n a c i z a m . P r i t o m su i najvei r e a l i s t i bili z a t e e n i , i z n e n a e n i , pa i z a p r e p a t e n i . Ne zbog toga to nisu znali d a j e to "stvar prolosti" nego zbog brzine s kojom je poeo da p a d a . N e v j e r o v a t n a l a k o a p a d a z a t a k o m a s i v n u formaciju. O t o m e se ne prestaje govoriti i pisati, na svim s t r a n a m a svijeta. K o s e m o g a o n a d a t i takvoj p r o p a s t i b e z velikih otpora, bez krvavih sukoba irokih razmjera, bez p o t r e s a koji b i u z d r m a l i i t a v svijet. Ili b e z d u g o g povijesnog dotrajavanja. K o m u n i z a m se j e d n o s t a v n o uruio p r e m a u n u t r a , kao odavno dotrajala, klimava g r a e v i n a . Z a r n a s j e toliko m o g l a p r e v a r i t i n j e g o v a i m p o z a n t n a konstrukcija? No, ne vara li nas d a n a s t a k o e r n j e g o v p a d , njegov kraj, njegov p o r a z ? M o d a se ak v a r a m o u svakom pogledu na " k o m u n i z a m " o n d a k a d a b r o j i svoje p o s l j e d n j e a s o v e . M o d a j e t o f e n o m e n koji s e n e d d o b r o vidjeti, i m e n o v a t i , 13
Pad realnog socijalizma na zemlju
o d r e d i t i . . . I to u p r a v o z a t o t o nije n i t a i l u z o r n o , t o nije p u k i privid, o p s j e n a . Veliki d o g a a j nije p o p r a e n sa k l i c a n j e m od oduevljenja, s n e o b u z d a n o m r a d o u , p a m o d a a k ni sa o l a k a n j e m , k a k o se to m o g l o oekivati. Ni t a m o ni o v a m o , ni s ove ni s o n e s t r a n e i s t o n e g r a n i c e E v r o p e . Prije bi se to m o g l o n a z v a t i o s l u k i v a n j e m sa j e z o m , s a s t r e p n j o m z a o n o to t e k t r e b a d a s e desi. A o n o n a j g o r e se u naoj zemlji ve desilo. O s t v a r e n e su i o n e najcrnje slutnje o t o m e k a k o bi m o g l a izgledati p r o p a s t d r u t v e n o g u r e e n j a koje j e toliko m n o g o o b e a v a l o . ini se da je B o s n u i H e r c e g o v i n u z a d e s i l o u p r a v o o n o to j e e v r o p s k i istok u s p i o izbjei, b a r z a s a d a . N i k o jo ne z n a da li se r a d i o i z u z e t k u , zloj slutnji ili p o u z d a n o m p u t o k a z u . N a e oajanje s u s r e e u Z a p a d n o j E v r o p i velike n a d e da e " s u r v a v a n j e koje je i s p u n i l o o e k i v a n j a " biti sluaj koji se z b o g "vanijih stvari" moe i "previdjeti." Ali velika oekivanja n a k o n velikog p a d a , koja su z a p r a v o oslukivanja s t r a n o g s u d a r a , b u d e s u m n j u d a d o p a d a jo nije n i dolo. M o d a s e s a m o prvi k o m a d p o l u k o n t i n e n t a l n e ploe s r u i o . N i t o nije s i g u r n o . P o g o t o v o ovdje gdje se na p a d n a j m a n j e e k a : gdje se o n o to s e prijetei n a d v i l o p o k u a v a o b o r i t i . U stvari - nije to t e k o d o k u i t i sa m j e s t a na k o j e m stojimo - k o m u n i z a m jo p a d a . J o p a d a u b e s k r a j n o o d l o e n o m t r e n u t k u . Svi o s l u k u j u njegovo p a d a n j e , strmoglavljivanje njegovog g l o m a z n o g tijela. M o d a
14
Pad
realnog socijalizma
na
zemlju
v e u k o e n e leine. P r i t o m svi - svi o n i koji to jo m o g u - p o k u a v a j u da ive k a o da se n i t a nije desilo. M o d a se o n o najvanije jo nije desilo. S a s v i m je neizvjesno k a d a , gdje i k a k o e doi do p a d a . Da li b a s v u d a t a m o gdje s e p r u a zloslutna sjena o n o g a to p a d a ? K a k v e s t r a n e posljedice e i m a t i taj p a d ? T r e b a li ga pospjeiti ili sprijeiti? T a m o gdje s e ini d a j e s r u e n , tobonji k o m u n i z a m s e najvie o p i r e p a d a n j u . T a m o gdje nije h t i o d a m i r n o p a d n e izbio j e rat. M o d a j e t o j e d i n i n a i n njegovog padanja: uz strahovit tresak i ratni plamen. Moda e p a s t i s a m o t a m o gdje e biti o b o r e n ; ali m o d a j e ve p a o t a m o gdje g a nije t r e b a l o o b a r a t i . N e k o m o e u s t v r d i t i n a o s n o v u "novijeg historijskog i s k u s t v a " d a k o m u n i z a m m o e s a m o m i r n o p a s t i - i n i k a k o drukije. S a m o a k o s e p u s t i d a t o u i n i s a m o d s e b e . Ako n a i e n a veliku s p r e m n o s t da b u d e oboren, on se opire svom ruenju. U p r a v o r a z m j e r n o toj p r e v r a t n i k o j s p r e m n o s t i , usisavajui u s e b e n j e n u r u i l a k u energiju. K a d a govorimo o obaranju k o m u n i z m a nikada ne z n a m o da li ve g o v o r i m o o o b a r a n j u ve o b o r e n o g k o m u n i z m a . M o d a s e o d p o e t k a njegove v l a d a v i n e m o g a o zapaziti ovaj " z a h t j e v " k o m u n i z m a , njegov i n h e r e n t n i zahtjev d a b u d e " o b o r e n " . O n g a je, prije svega, postavljao p r e d s e b e s a m a , oslovljavajui g a n a r a v n o d r u g i m i m e n i m a , o n i m d o kojih j e s l u b e n a d o k t r i n a m a r k s i z m a lenjinizma najvie d r a l a . Tek d a n a s m o d a m o e m o odgonetnuti da je temeljna zadaa samorealiziranja socijalizma p r e t p o s t a v l j a l a ispunjenje zahtjeva za
15
P a d realnog socijalizma na zemlju
" o b a r a n j e m , " d a k a k o u o n o m smislu u kojem to ovdje p o k u a v a m o o c r t a t i . M o r a m o biti o p r e z n i : " o b a r a n j e " k o m u n i z m a p o svoj prilici n e znai njegovu p r o p a s t ; ili u p r a v o i ne z n a i n i t a d r u g o n e g o " p r o p a s t , " a k o razvijemo m e t a f o r i n i k a p a c i t e t ovog p o j m a ; ali " p r o p a d a n j e d o d n a " n e z n a i i njegov kraj, a k o o p e t rije " k r a j " m o e m o odvojiti o d "krajnje s v r h e . " " P a d k o m u n i z m a " - m n o g i m i s l e da se s a d a o t o m e r a d i , ali m o d a j o n i k o n e z n a t a t o doista z n a i . B a r n i k o od o n i h koji to p o k u a v a j u samjeriti sa " v i s i n o m " ideje k o m u n i z m a i e f e k t i m a n j e n o g historijskog realiziranja. Tek b i t r e b a l o odgovoriti n a pitanja ili b a r p r e u z e t i svu njihovu t e i n u : D a lije k o m u n i z a m n e t o to m o e p a s t i ? Da li je p a d k o m u n i z m a - tobonjeg, r e a l n o g , n e r e a l i z i r a n o g - njegov kraj? O k a k v o m kraju se r a d i ? Vladajua s a m o r a z u m l j i v o s t n e ostavlja p u n o p r o s t o r a takvim pitanjima. Obino sluamo: " K o m u n i z a m je pao u Istonoj E v r o p i , a pobijedio je z a p a d n j a k i e k o n o m s k i i politiki l i b e r a l i z a m . D a k a k o , itav j e d a n svijet se n e m o e p r e k o noi p r o m i j e n i t i ; najveu o p a s n o s t p r e d s t a v l j a n a g l o b u e n j e n a c i o n a l i z m a . To je, u stvari, a u t e n t i n i izraz k u l t u r n e zaostalosti tih n a r o d a . Svojom a g r e s i v n o m p r i r o d o m , slijepim n a r c i z m o m , n a c i o n a l i z m i lako m o g u izazvati s u k o b e . T r e b a s e t r u d i t i o k o s p r e a v a n j a t a k v i h s u k o b a , a logika profita i razvoj civilnog d r u t v a n u d e najbolji lijek. l t d . " M n o g o koristi se, bez s u m n j e , m o e izvui iz ovakvih t u m a e n j a koja idu d o b r o u t r t i m , p u t e m . S v a o n a
16
v e o m a uveavaju k a p i t a l - ideoloki, politiki, m o r a l n i - m o n o g , p r e m o n o g " p o b j e d n i k a . " Z b o g toga je s a m o p o t r e b n o osigurati to laki, to prohodniji, to p r o p u s n i j i " p r e l a z a k iz socijalizma u k a p i t a l i z a m . " S t a r i , d o b r i neprijatelj e t u vie p o m o i n e g o novi prijatelj. S v e to d a n a s stoji n a p u t u " n e o g r a n i e n e " t r i n e razmjene i "istinske" demokracije sabire se i pojavljuje u liku e t n i k o g konflikta." O s t a o je jo n a c i o n a l i z a m , p a d a b i p o b j e d a bila p o t p u n a , d a b i p a d bio smrtonosan. Jo j e d n o m nacionalizam. Da li j o u o p e ita z n a m o o n j e m u , i p o r e d svog t r u d a koji m u s e o d a v n o posveuje? N e u k l o n j i v i n e u h v a t l j i v k a o v l a s t i t a sjena, sve o p s k u r n i j i t o prisniji. M o d a ga, k a o utvaru, u stvarnosti nikada n e e m o moi dokuiti - z a t o to s m o uvijek na n j e g o v o m mjestu, t a m o gdje bi s e t r e b a o nalaziti. M o d a n a s p a d " r e a l n o g socijalizma" tjera d a prije s v e g a d r u g o g p r o m i l j a m o mjesto, m j e s t o koje n a m s e u k a z u j e k a o mjesto njegovog p a d a . M o d a s e t a k o n a najodvaniji n a i n p r i h v a t a izazov koji " i s t o n o e v r o p s k i n a c i o n a l i z a m , " a k o t a k v o n e t o postoji, i s p o r u u j e miljenju. R i s k i r a t i e m o da taj izazov f o r m u l i r a m o k a o n a l o g da se misli kraj historije, kraj ideologije, kraj p o l i t i k e itd. - rijeju, o n a a p s o l u t n a t a k a koju j e p r e t p o s t a v l j a o n a c r t e m a n c i p a c i j e - k a o p a d n a zemlju. Nigdje d r u g d j e n e p a d a k o m u n i z a m n e g o n a zemlju. D a b i t u j e d n o m zauvijek o k o n a o . E t n o n a c i o n a l i z a m b i o t u d a bio n a zemlju o b o r e n i k o m u n i z a m . Ali k o m u n i z a m i p o r e d r a s c v j e t a n o g
17
n a c i o n a l i z m a j o nije p a o . M o d a j e n a c i o n a l i z a m o n o to n e d o p u t a k o m u n i z m u d a i k a d a p a d n e n a zemlju. O n s e uvijek n a k n a d n o r a z g r a n a , u n e p r o p u s n i v e g e t a t i v n i pokrov, im k o m u n i z a m t r e b a d a d o t a k n e s a m u z e m a l j s k u p o v r , d a s e srui n a nju. Z a t o m u t o m o d a n i k a d a n e e uspjeti i p o r e d sve n e u m i t n o s t i pada. Moda nacionalizam i n e m a drugi smisao nego da o b z n a n i istinu d a t o to ovaj p u t n a z i v a m o k o m u n i z m o m m o e s a m o m e t a f o r i n o pasti. N a izvjesnoj kritinoj t a k i b l i z i n e zemlji dolazi d o figurativnog o b r a t a . Nacionalizam se predstavlja kao ve-oborenik o m u n i z a m , a u stvari je j o - n e - o b o r e n i - k o m u n i z a m (ime, b e z s u m n j e , p o k u a v a p r i k r i t i svoje s a s v i m r e c e n t n o porijeklo). Svi n a c i o n a l i s t i I s t o n e E v r o p e t v r d e da su a n g a i r a n i u b o r b i da se o b o r i jo-neo b o r e n i - k o m u n i z a m . Svi oni koji se n a l a z e na m j e s t u o e k i v a n o g i n e i z b j e n o g p a d a se za to z a l a u . I z a p r a v o n i k o vie n e b r a n i k o m u n i z a m , n i k o s e n e t r u d i d a sprijei njegov p a d . Svi znaju ta e se desiti i ve su z a u z e l i najbolje poloaje - i z a t o do k r a h a ne dolazi. Ili dolazi u b e s k r a j n o o d l o e n o m t r e n u t k u . D a l i z n a m o t a j e t o to leti p r e m a zemlji k a o p r e m a s v o m k r a j u ? M o e m o li to s a z n a t i prije z a s t r a u j u e g p r i z e m l j e n j a ili mi to v e o d a v n o z n a m o ? Da li je to p a d s a m o jo j e d n o g c a r s t v a , s a m o j o j e d n e vlasti, s a m o j o j e d n e ideologije, p o l i t i k e itd.? K r a j c r v e n o g t e r o r a , d i k t a t u r e ? S m i j e m o li previdjeti v r s t u i specifinu b r z i n u p a d a o n o g a to n i k a d a prije nije p a l o na zemlju - " z e m a l j s k e religije"? t a u i s t i n u z n a i
18
kraj j e d n e e s h a t o l o k e vizije koja se p o k u a l a ostvariti ovozemaljskim sredstvima? Da li to j o u o p e m o e biti n e k i "historijski d o g a a j , " n e t o z a to s a s i g u r n o u z n a m o d a s e desilo? K r a j j e d n o g svijeta, kraj j e d n o g d o b a ili m o d a a k s a m o g v r e m e n a ? Svjedoimo o k r a h u historijskog p r o j e k t a p a r e x c e l l e n c e . K a k o d a p r i t o m m j e r i m o vrijeme? K a k o m o e "stvar b u d u n o s t i " postati "stvar prolosti," a da to ne b u d e "pitanje v r e m e n a , " samog v r e m e n a kao t a k v o g ? D e r r i d a , kojeg ovdje s l u a m o iz daljine koja n a s r e a l n o dijeli, ponavlja i z u s t a o p s j e d n u t o g H a m l e t a : " T i m e i s o u t o f j o i n t . " 3 Nije s a m o e p o h a k o m u n i z m a i s p a l a iz svojih zglobova, leita, a r k i . Ili, n i s u to bili s a m o njeni glavni oslonci. N e m a vie v r e m e n a . V r i j e m e j e n a i z m a k u . Ili, ipak, i m a j o v r e m e n a koje e m o p r o v e s t i o e k u j u i veliki p a d . P a d n a v r i j e m e ? M o d a p a d v r e m e n a ? N a n a e m p r o s t o r u , svugdje s a m o n a " n a e m , " na kolektivno r e a p r o p r i r a n o m prostoru. I p a k , ne p r e c j e n j u j e m o li t a k o , slijedei izvjesne utjecajne mislioce, " t o b o n j i " k o m u n i z a m k a o d a j e bio " p r a v i " k o m u n i z a m ? Nije li p r a v a s r e a osloboditi s e t a k v e iluzije? B a u d r i l l a r d j e novije d o b a o z n a i o k a o " v r i j e m e u k o j e m su sve utopije r e a l i z i r a n e . " Ne p r o p a d a k o m u n i z a m zbog svoje i l u z o r n o s t i n e g o zbog svoje s t v a r n o s t i , zbog svoje o g r o m n e i n e s n o s n e zemaljske t e i n e . J e d i n o t a k o j e i m o g a o p r o p a s t i . Z a njega s e n e m o e rei d a j e bio iluzija, n e g o prije
3 Cf. J a c q u e s . D e r r i d a , S p e c t r e s de M a n e , L e s d i t i o n s G a l i l e , Paris, I W.V
19
" n e p o d n o l j i v a s t v a r n o s t . " T a m o gdje s e t o t e k o m o e rei, on n e e lako pasti. U p a d u k o m u n i z m a misliti prije svega mjesto p a d a , znai misliti r e a l n u t e i n u o n o g a to p a d a , z e m a l j s k o g tijela, ili p r i v l a n u s n a g u o n o g a na to p a d a , zemaljske realnosti. P a d k o m u n i z m a n a s tjera da mislimo njegovu realnost s krajnjom strogou, da ga od p o e t k a s a g l e d a v a m o k a o realni socijalizam. E t n o n a c i o n a l i z a m se o n d a ukazuje k a o n e t o to bi t r e b a l o da je realnije od " r e a l n o g socijalizma." Realnije od " r e a l n o g socijalizma"! Niko jo ne z n a da li je to m o g u e . Ko bi u takvo n e t o povjerovao, gledajui "realni socijalizam" na s v o m e kraju, na izdisaju od svoje glomaznosti koja mu o n e m o g u a v a svako kretanje. S a d a , odavde, gledajui u n a z a d , vidi se cjelokupna p u t a n j a realiziranja k o m u n i z m a . Njegovo itavo kretanje je bilo geotropsko, u sasvim niskoj, p r e t e n o u najnioj moguoj orbiti. T r e b a l o je na p o e t k u postii s a m o toliko u b r z a n j e da se uspije odlijepiti od zaviajnog tla. To je o n a prva, heliotropska faza k o m u n i z m a , n a p r e d o v a n j a u "svjetlu b u d u n o s t , " koja n a s je zavaravala da suvie visoko d i e m o pogled k a d a govorimo o k o m u n i z m u . U Rusiji, t a m o gdje je izalo s u n c e k o m u n i z m a , to je bilo razdoblje n a d n a c i o n a l n i h aspiracija, koje G u n o u n d a t i r a s a m o i z m e u 1917. i 1923. godine. 4 O t a d a poinje i sve vie u z i m a m a h a nacionaliziranje opeg dobra, realiziranje n a c i o n a l n o g socijalizma. N e u m i t n a nacionalizacija svega kolektivnog. U t o m smislu su nacionalisti bili a v a n g a r d a komunistikog p o k r e t a . P o d uvjetom da su se mogli
4 D . G u n o u n , " S u r les ( p r t e n d u e s ) s o r t i e s d u ( p r t e n d u ) c o m m u n i s m e e n E u r o p e , " L i g n e s No 18, J a n v i e r 1 9 9 3 , str. 128.
20
razlikovati k a o klasa, da su bili toliko n a p r e d n i . Komunisti d a n a s , a k o se mogu razlikovati, ne m o g u a da ne b u d u i m p r e s i o n i r a n i onim to su oduvijek najvie cijenili: njihovom dalekovidnou. T e k d a n a s se moda m o e nazreti, u zalasku ideje k o m u n i z m a , da ono n a c i o n a l n o krije tajnu stvarnosti, u t e stvarnosti. D a n a s k a d a s m o izgubili svaki smisao za stvarnost, osim m o d a o n o g " n a c i o n a l n o g . " U p o r e e n j u p r o s t o r a koji su m o d a p r e b r z o nazvani "postkomunistikim" sa njihovim "kapitalistikim o k r u e n j e m , " vidi se da je to j e d i n i smisao "istinske s t v a r n o s t i " s kojim na kraju r a s p o l a e m o . Vidi se to kao n i k a d a prije - u jasnosti apokaliptike vizije - j e r n i k a d a k o n t r a s t i z m e u k u l t u r a koje imaju i k u l t u r a koje n e m a j u s t v a r n o s t nije bio vei niti je m o g a o biti vei. Baudrillard n a s uvjerava d a j e Z a p a d o d n e d a v n o izgubio svaki d o d i r sa s t v a r n o u . Na Istoku se n a k o n toliko godina r e a l n e politike, r e a l n e ekonomije, p l a n s k o g realiziranja p r i v r e d e i k u l t u r e itd., p o n o v o uje pokli za p o v r a t k o m ka stvarnosti, d o k s e Z a p a d u vrtoglavom kretanju p l a n e t a r n e eksploatacije dotie najudaljenije t a k e od komunistikog ideala "posljednje stvarnosti." G r o t e s k n i s u s r e t je na d n e v n o m r e d u . Liberalni kapitalizam j e n a Istoku postao novo i m e z a " o b e a n u zemlju," d a k a k o n e zbog " p u k o g e k o n o m s k o g i n t e r e s a , " nego zbog p o t r e b e d a s e n a p o k o n ostvare a u t e n t i n e ljudske vrijednosti, da se a u t e n t i n o progovori, da se ivi u autentinoj zajednici... Dovravajui ovu skicu, n a p o m e n i m o , na mjestu gdje dolazi potpis, da se ono n a c i o n a l n o podvrgava
21
filozofskoj refleksiji s a m o pod uvjetom da je p r e o b r a t i u geofilozofiju. 5 D r u g i m rijeima, prozirui stvarnost, miljenje na neodoljiv nain ulazi u g e o t r o p s k o kretanje, gdje m u j e d i n o p o u z d a n o tlo n u d e "vlastita i m e n a " s a kojima m o e prispjeti s a m o do vlastite zemlje. A to mu njegova "vlastita" figurativnost uvijek onemoguuje. D o b r o z n a m o da to nije n a p r o s t o njegova manjkavost. Pravi p r i m j e r je upeatljiva slika o apogeju kapitalizma, koju je B a u d r i l l a r d n e n a d m a n o naslikao, 6 koja proima, m a n j e ili vie, sve produbljenije analize s u v r e m e n o g zapadnjakog drutva. T r e b a , dakle, prihvatiti, u ime "filozofskog" pojma, susret sa S t v a r n o u , 7 varljivi o d n o s p r e m a zemlji, koji m o e biti s a m o slikovit, da se ne bi opet zanemarilo, i n a k o n pola stoljea, o n o to se moglo nauiti jo s prvim iskustvom " d i r e k t n o g o b r u a v a n j a " koje je slijedilo p o d n e v n u vertikalnost s u n e v i h zraka: P a d n e k e e v r o p s k e k u l t u r e na zemlju uvijek je p a d u etniki n a c i o n a l i z a m . A svaka kultura, utoliko to kao k u l t u r a uvijek z a d r a v a svoje p r i m a r n e c r t e a g r i k u l t u r e , tei obnavljanju svoje izgubljene autentinosti. K o n a n o m p a d u n a zemlju.
5 G i l l e s D e l e u z e i F e l i x G u a t t a r i , Q u ' e s t - c e q u e la p h i l o s o p h i e , L e s d i t i o n s de m i n u i t , P a r i s , 1 9 9 1 , str. 82 i dalje. 6 Na primjer u poglavlju T r a n s c o n o m i q u e u: La transparence du M a l , Les d i t i o n s G a l i l e , P a r i s , 1 9 9 0 , str. 3 3 - 4 2 . 7 E t o z a t o a n a l i z a u m j e t n i k e p r o i z v o d n j e postaje o d s u t i n s k e v a n o s t i - j e r n a j n e p o s r e d n i j e i s p o r u u j e v l a d a j u u funkciju m i m e s i s a u d r u t v u . P u n o t o g a je u t o m p r a v c u u novije v r i j e m e u r a e n o , a ovdje m o e m o s a m o za u v o e n j e p r e p o r u i t i : M . D a m u s , Sozialistischer R e a l i s m u s u n d K u n s t i n N a t i o n a l s o z i a l i s m u s , F i s c h e r , F r a n k f u r t / M , 1981.
22
Tree poglavlje
Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci
O e m u to g o v o r i m o k a d a g o v o r i m o o n a o j r a t n o j s t v a r n o s t i ? N e m a n e o b i n i j e g p i t a n j a koje b i s e m o g l o p o s t a v i t i u a s u k a d a r a t j o uvijek traje ili t e k to je p r o a o . Z a t o b i o d m a h t r e b a l o istai njegov p o s e b a n smisao, ako je m o g u e . Postavljamo, n a i m e , semiotiko pitanje o aktualnom statusu referenta u n a e m jeziku (ili o v d a n j i m j e z i c i m a ) . Z a n i m a n a s k a k o stoji s t v a r s a z n a k o m . M o e m o t a k o e r rei: i sa znaenjem, smislom. U j e d n o m o d r e e n o m asu, n a j e d n o m o d r e e n o m p r o s t o r u . D r u g i m rijeima, z a n i m a n a s k a k a v j e o d n o s kulture p r e m a stvarnosti nakon stranog ratnog iskustva. D a n a s s e t o o n i m a koji s u iskusili r a t n u s t v a r n o s t m o r a initi k a o p o s v e n e o b i n o p i t a n j e . T o j e p i t a n j e kojem nedostaje svaka stvarnost. Moda besmisleno p i t a n j e . Ili j e t o m a k a r s u v i n o p i t a n j e , a k o v e t r e b a u v a i t i o d a k l e dolazi (iz n e k e d r u g e k u l t u r e koja j e o d a v n o iskusila t r o e n j e Z n a k a " ) . O d a v n o i m a m o t o
23
i s k u s t v o s u v i n i h i b e s m i s l e n i h p i t a n j a postavljenih s n e k o g d r u g o g mjesta, a sa p r e t e n c i o z n o u najvieg mjesta, k a k a v je e s t o bio sluaj sa o n i m to su u svojim novijim t o k o v i m a n u d i l e u v e z e n e " d r u t v e n e z n a n o s t i . P r o t e k l o r a z d o b l j e izgradnje r e a l n o g socijalizma bilo j e obiljeeno t a k v i m i s k u s t v i m a . M a k a r n a s je u to a k i n a u n i v e r z i t e t i m a htjela uvjeriti d o m a a e p i s t e m o l o k a politika. Po svjedoenju o n i h koji su bili p o z v a n i za ovu oblast, tzv. h u m a n i s t i k e inteligencije, d r u t v e n a z n a n o s t , prije p r o c e s a r e i n s k r i p c i j e i r e a p r o p r i j a c i j e k o j e m j e m o r a l a biti p o d v r g n u t a n a n a e m tlu, e s t o nije z n a l a postavljati pitanja koja p o g a a j u n a u drutvenu stvarnost. Trebalo je stalno imati na u m u da se r a d i o " g r a a n s k i m m i s l i o c i m a " , o dvije v r s t e iskustva, o " n a o j " i " t u o j " ( d r u t v e n o j , e k o n o m s k o j , politikoj, z n a n s t v e n o j ) k u l t u r i . R e c e p c i j a a k t u a l n i h z n a n s t v e n i h t e k o v i n a p r e t p o s t a v l j a l a je s t r o g i z b o r i paljivo p r e v o e n j e - p r e v o e n j e na n a vlastiti jezik. Nije se p r e v o d i l o o n o to nije imalo z n a e n j a za n a s , a a k o bi se to i d e a v a l o , p o g o t o v o u novije vrijeme, o n d a t o u g l a v n o m n i k o nije itao. D v a " z n a n s t v e n a d i s k u r s a o ovjeku" se n i s u m o g l a p o v e z a t i b e z p r e v o e n j a s j e d n o g j e z i k a n a d r u g i . P r i t o m e j e bio upadljiv v i a k znaenja, s j e d n e strane, i manjak stvarnosti, s d r u g e s t r a n e . ini se d a j e osjeaj t u o s t i najprije i d o l a z i o od tog n e d o s t a t k a s t v a r n o s t i , tanije od p r i v i d n e i i z o p a e n e s t v a r n o s t i . S t v a r n o s t i o n i h d r u g i h , o n i h koji s u toliko m n o g o proizvodili i iznosili na trite, pa i u o b l a s t i h u m a n i s t i k i h d i s c i p l i n a . I z l o e n a takvim o p a s n o s t i m a - koje su sve i m a l e v e o m a zavodljiva oblija, j e r su se p r i v i d n o s t i i s p r a z n o s t n e p o s r e d n o vezale u z u z o r n i
24
Ratna stvarnost objanjena
autistinoj
djeci
" z n a n s t v e n i d i s k u r s " - nije u d o da su se m n o g i profesori pokazali kao osvjedoeni h u m a n i s t i i uzorni uvari a u t e n t i n e s t v a r n o s t i d r u t v a u kojem su obitavali. Postojala je itava j e d n a p o l i t i k a usvajanja i k o r i t e n j a d i s k u r s a d r u t v e n i h z n a n o s t i , k a o svojevrsna politika njegovog p r e v o e n j a , p r i l a g o a v a n j a , o d o m a i v a n j a , za to su bili p o n a j p r i j e z a d u e n i s a m i njegovi nosioci. T r e b a l o j e z n a t i t e h n i k e u d a h n j i v a n j a p u n o g smisla i znaenja u " s t r a n e " v o k a b u l a r e i interpretacije iji je utjecaj bio toliko j a k da su zapljuskivali i n a e obale. S v a k a p o r u k a iz svijeta z n a n o s t i " do n a s je dopirala vie ili m a n j e o t e e n a i neraspoznatljiva. O n o to je uvijek nedostajalo, u n a p r i j e d se to moglo znati, bila je n a a a u t e n t i n a stvarnost. Tek n a k o n iskustva s u s r e t a sa t o m stvarnou, iskustva koje dovoljno n a d a h n j u j e i osvjetava, moglo se pristupiti, uvijek o p r e z n o i sumnjiavo, pristiglim tekstovima velikih svjetskih a u t o r a . U specifinom p r o s t o r u a k a d e m s k i h institucija, dovoljno, ali n i k a d odve u d a l j e n o m od s t v a r n o g ivota i s t v a r n e p r a k s e , prouavalo ih se, ne odve u d n o i ne odve sistematski, k a o manje-vie t e h n i k e novotarije ije p o z n a v a n j e je moglo posluiti kao dokaz profesionalne u p u e n o s t i , to je bilo poeljno u stjecanju a k a d e m s k i h titula, a t a k o e r i u e d u k a t i v n e i p e d a g o k e svrhe. U p r a v o je vlastita k u l t u r n a a u t e n t i n o s t spreavala da bilo kakva vrsta s t a n d a r d i z i r a n e profesionalne k o m p e t e n t n o s t i d o e s te "izvanjske" s t r a n e . O n a m a s a m i m a i o n a e m vlastitom svijetu, oni t a m o u " t u e m svijetu", ma koliko zadivljujue rezultate postizali u svojim istraivanjima, nisu imali nita bitno rei. U t a k v o m stavu se mogla nazrijeti, jo d o d u e suptilna, ksenofobija " z n a n s t v e n o g socijalizma".
25
Neodoljivi " s t r a n i utjecaji" n i s u p r e r a s t a l i u p o g u b n e i d e o l o k e utjecaje i i n d o k t r i n a c i j e u t o l i k o to je bilo osigurano stvaralako napajanje idejama iz s a m e stvarnosti, iz stvaralake p r a k s e onih pregalaca koji su joj bili najblii. O s i g u r a n j e takvog p r i m a t a s t v a r n o s t i ili p r i m a r n o g o n t o l o k o g k o n t a k t a - na o s n o v u kojeg j e ova ideologija t r a i l a d a b u d e n e t o m n o g o vie o d p u k e ideologije: a u t e n t i n a k u l t u r n a s t v a r n o s t - bila je glavna t e k o v i n a revolucije s kojom j e u s p o s t a v l j e n socijalistiki p o r e d a k , n a o s n o v u ega s e o n a r a d o p r e d s t a v l j a l a k a o " k u l t u r n a revolucija". Na t e m e l j u takvog i n a u g u r a c i j s k o g ina, koji je otvorio p u t k o n a n o g o s t v a r e n j a ideologije, svakoj k u l t u r n o j d j e l a t n o s t i j e bio n a m e t n u t i m p e r a t i v blizine s t v a r n o s t i . P r i t o m s e m o r a l o p o s e b n o voditi r a u n a , s p u n o bojazni i p o d o z r e n j a , o o n i m d j e l a t n o s t i m a koje su u n a j v i e m s m i s l u i d e o l o k e ili k u l t u r n e . R a z u m l j i v o j e o t u d a d a s u d o m a e d r u t v e n e z n a n o s t i podlijegale istoj onoj strategiji r e c e p c i j e kojoj su, sa svoje s t r a n e , p o d v r g a v a l e p o s t i g n u a svjetske z n a n o s t i . Izvorite smisla "znanstvenog diskursa" nalazilo se, d a k l e , n a d r u g o m mjestu. P r a v a s t v a r n o s t j e bila neto drugo. Ako bi se deavalo da p o n e k a d b u d e u p u e n na s a m o g a s e b e , da se o d r a z i u svojoj istoj ogledalnoj s u p s t a n c i , t a d a se u p u n o j o e v i d n o s t i m o g l a uvidjeti njegova d e r i v i r a n a i p a r a z i t a r n a p r i r o d a : u nerazumljivom jeziku i ispraznosti " a k a d e m s k i h r a z g l a b a n j a " . Z a v l a d a v i n e socijalizme n i t a bolje nije moglo p r e d s t a v l j a t i " p r a z n i g o v o r " - tu n a j v e u o p a s n o s t p o d r u t v o , u t v a r u koja j e o d s a m o g p o e t k a
26
R a t n a stvarnost objanjena autistinoj djeci
prijetila izgradnji d r u t v a po mjeri ovjeka - od takvih "jalovih r a s p r a v a " . Vea daljina od s t v a r n o s t i se nije m o g l a izmjeriti. B u d u i d a j e s m i s a o g o v o r a bio z a d a t u s t v a r n o s t i , n i k o nije h t i o (pa ni u n i v e r z i t e t s k i profesori), a k o je elio n e t o d a k a e , d a iznevjeri t u s t v a r n o s t . M o r a l o s e n a ovaj ili onaj n a i n govoriti o njoj. O naoj socijalistikoj s t v a r n o s t i . Ni o e m u d r u g o m e se nije u s t v a r i ni govorilo. ini se da d a n a s povijesni s m i s a o tzv. " r e a l n o g socijalizma" m o e m o prije s v e g a s a g l e d a t i u u z o r n o m r e a l i z m u njegovog v l a d a j u e g d i s k u r s a . U vrstoi v e z e oznaitelja i o z n a e n o g . U u z o r n o m s t a n j u z n a k a k a k v o j e o d a v n o n a l o e n o o d metafizike. Socijalistika s t v a r n o s t i p a k nije inila sva " z n a n s t v e n a " p i t a n j a o ovjeku i d r u t v u p u k i m " t e o r i j s k i m " ili " i d e o l o k i m " p i t a n j i m a . M e u t i m , najvii kriterij z n a n s t v e n o s t i m o r a o j e biti p r a k t i a n , to z n a i d a s e nalazio izvan s a m e znanosti. Drutvene i humanistike d i s c i p l i n e u socijalizmu n i s u m o g l e i m a t i svoju posljed nju s v r h u u sebi s a m i m a . U d o b a k o n a n o g o s t v a r e n j a " z n a n s t v e n o g p o g l e d a n a svijet" z n a n s t v e n o m s e r a d u jedino s a m a stvarnost mogla n a m e t n u t i kao takav o d l u u j u i "izvanjski" kriterij. Z n a m o l i d o i s t a ta j e u i s t i n u bila s t v a r n o s t " r e a l n o g s o c i j a l i z m a " ? M o d a d a n a s , s n a v o d n i m " p a d o m " tog p o r e t k a , o kojem se toliko p r i a i koji se toliko slavi, m o e m o n e t o n a s l u t i t i o t o m e . Ili n a m j e t o p o s t a l o t e e i neizvjesnije n e g o i k a d a prije? Postavljajui to
27
p i t a n j e u polju semiotike, p o s e b n u p o z o r n o s t zavreuju najneposredniji od svih n e p o s r e d n i h proizvoaa": r u d a r i . T r e b a l o bi ponovo ili m o d a t e k po prvi p u t ispitati poloaj r u d a r a u socijalizmu. Moglo bi se ustvrditi da su krajnju i obavezujuu mjeru m i m e s i s a za itav reim koji se diio svojim s t v a r n i m o d n o s o m p r e m a stvarnosti zadavali r u d a r i k a o n e p o s r e d n i proizvoai. N e p o s r e d n o s t s a d a t r e b a t u m a i t i kao n e p o s r e d n u blizinu stvarnosti. Da li se tu formirao povlateni politiki d i s k u r s u kojem su svoj a u t e n t i n i smisao i krajnje o p r a v d a n j e stjecali svi ostali diskursi? Da li je r a d n i k a klasa na elu sa r u d a r i m a imala, ili m a k a r mogla imati, "posljednju rije"? Ako nije, ne ostaje li to z a d a a nekog jo realnijeg socijalizma koji t e k t r e b a doi? S a m i pobornici socijalizma bi odgovorili o d r e n o , da bi p r i t o m s p o n o s o m istakli dijalektiki k a r a k t e r svog materijalizma. "Posljednja s t v a r n o s t " nije mogla biti s v e d e n a na svoju zemaljsku mjeru. Znailo bi to p o b r k a t i p u k u stvarnost socijalizma sa v i r t u a l n o m s t v a r n o u k o m u n i z m a , surogat stvarnosti predstaviti k a o p r a v u stvarnost. Ne smijemo previdjeti d a j e u d o b a socijalistikog r e a l i z m a nita manje vana od m i m e s i s a bila mjera Ideje ili o p o n a a n j a j e d n e o n o s t r a n e stvarnosti. To su bile dvije glavne osi, dva glavna pravca " o d r a a v a n j a " , u ijem u k r t a n j u se p r o d u c i r a o sav smisao i znaenje, izrazito simbolikog p o r e t k a socijalizma. Na najveoj jezikoj moi, na nerazdvojnoj isprepletenosti ulnog i duhovnog, na " p r i r o d n o j vezi" oznaitelja i o z n a e n o g kakvu n u d i simbol, poivao j e u r u e n i p o r e d a k . T r e b a l o j e sluati p o m p o z n e govore politiara koji su znali i m e n o v a t i "pojave u s t v a r n o s t i " pa iskusiti dobro stanje Z n a k a " . . .
28
I s t i n s k i s u b j e k t istinskog g o v o r a - imajui u vidu p o v l a t e n o m j e s t o koje m u j e bilo d o z n a e n o o d s t r a n e s i m b o l i k o g p o r e t k a - bio je politiar ili, tanije, " p o l i t i k i aktivist". I z m e u i z o b l i e n e s t v a r n o s t i i lijepog privida, ili u v i d a u s t v a r n o s t koja to j o nije, t r e b a l o j e s t a l n o p o s r e d o v a t i . B u d u i d a s t v a r n o s t nije bila n a p r o s t o p r i r o d n a n e g o i n d u s t r i j s k o - t e h n o l o k a s t v a r n o s t d r u t v a , o n a j e t r a i l a svoj n e d o s t a j u i "posljednji s m i s a o " u z n a n s t v e n o - t e o r i j s k o m d i s k u r s u koji je, sa svoje s t r a n e , u funkciji svoje istinitosti, t r a i o svoju p o d l o g u u s t v a r n o s t i . T o p o s a u t e n t i n o g d i s k u r s a se nalazio daleko od " a k a d e m s k i h razglabanja", mnogo blie s t v a r n o s t i , ali ne toliko blizu koliko je to m o g l a ukazivatiblizinastvarnostiizkojesugovorili"neposredni p r o i z v o a i " . I r u d a r e je t r e b a l o predstavljati, njihove s t a v o v e z a s t u p a t i , njihov govor p r e n o s i t i g r a a n i m a . I o n i su, k a o i svi d r u g i lanovi drutva,, podlijegali r e p r e z e n t a c i j s k o j m a t r i c i s i m b o l i k o g s i s t e m a , ije je p r i s u s t v o - koje sve vrijednosti p r i s u s t v a n a t a p a odsustvom - stalno uklanjano, potiskivano, prikrivano: d a s e blizina s t v a r n o s t i n e b i kojim s l u a j e m dovela u p i t a n j e . Politiari su u socijalizmu n e u m o r n o i s t r a s t v e n o osuivali k l a s u kojoj s u p r i p a d a l i , f a m o z n u b i r o k r a c i j u , k a o klasu b e z s t v a r n o s t i . D v a v a n a diskursa - priprosti i mucavi govor r u d a r a , s j e d n e s t r a n e , i manje-vie n e r a z u m l j i v e vizije uvijek utopijski n a d a h n u t i h z n a n s t v e n i k a , s d r u g e s t r a n e - t r e b a l o je n a d o p u n j a v a t i , p o s r e d o v a t i , p r e v o d i t i u o k v i r u treeg, o b u h v a t n i j e g d i s k u r s a koji im je d u g o v a o svu svoju s u p s t a n c u . Da bi se sistem odrao - p r e d stalnom o p a s n o u cijepanja p o avu s i m b o l i k e p o v e z a n o s t i
29
- t r e b a o je ideolog koji e p o m o u r e v o l u c i o n a r n o g uenja, z n a n s t v e n o - u t o p i j s k e i n t e r p r e t a c i j e , ideja koje j o ne n a l a z e n i k a k v o z e m a l j s k o tlo - p r e p o z n a t i u postojeoj, jo n e d o v o l j n o ljudskoj s t v a r n o s t i v i r t u a l n u s t v a r n o s t k o m u n i z m a , predstavljajui, k a o s v e n a r o d n i veliki z a d a t a k , svijet n a d o l a z e e b u d u n o s t i . T a k o j e s t v a r n o s t socijalizma poivala n a k u l t u r n o j politici, n a politici o s t v a r e n j a ideja i idealizacije s t v a r n o s t i . P o r e d i m p e r a t i v a blizine s t v a r n o s t i , p o s t o j a o je, koliko god o b e s n a e n i f o r m a l a n , i m p e r a t i v usvajanja t e k o v i n a z n a n o s t i o ovjeku. K a d a je najpozvaniji g o v o r n i k p r i a o o najvanijoj stvari, k a d a je p o l i t i a r govorio o drutvenim p o t r e b a m a - recimo o usklaivanju i v o t n i h p o t r e b a r u d a r a s a p o t r e b a m a ovjeka k a o t a k v o g - n a s l u u j e m o s a d a da je p r i t o m b r i n u o o o s n o v n o j s e m i o t i k o j p o t r e b i socijalizma: o o u v a n j u s i m b o l i k e vrijednosti z n a k a , z n a k a u to p r i r o d n i j e m stanju. S u d b i n a d r u t v a , uvijek neizvjesna, bila je u d o s l o v n o m s m i s l u u r u k a m a politiara. P r i p a d a j u i p o svojim b i t n i m c r t a m a h o r i z o n t u m o d e r n o s t i koja se, k a k o je p r i m i j e t i o J.-F. L y o t a r d , "odvija u p o v l a e n j u s t v a r n o s t i " , historija socijalizma je bila historija p o s t e p e n o g i n e u m i t n o g iezavanja s t v a r n o s t i poevi od t r e n u t k a k a d a je, s ( k u l t u r n o m ) r e v o l u c i j o m s a m a posljednja s t v a r n o s t bila u s p o s t a v l j e n a u p u n o m p r i s u s t v u i p r e v i r u e m znaenju. O t a d a j e s t a l n o n a r a s t a o s t r a h o d g u b i t k a tla p o d n o g a m a , p r e r a s t a j u i na kraju u m a n i j u t r a g a n j a za o s t a c i m a s t v a r n o s t i . Ne i z n e n a u j e d a j e najvea boljka d r u t v e n i h z n a n o s t i bilo p o l i t i k a n s t v o koje je p r e d s t a v l j a n o k a o najvii oblik tzv. " d r u t v e n e d j e l a t n o s t i " . Politiarima se, k a k o j e p a d
30
r e i m a sve vie prijetio, s a b e z n a d e n i m i n s i s t i r a n j e m obraalo: "Recite n a m neto konkretno o konkretnoj stvarnosti povodom konkretnog pitanja!" Da bi se sprijeilo t r o e n j e s i m b o l i k e vrijednosti z n a k a , d a b i se u m a n j i l a sve v e a n a p e t o s t i n e s k l a d i z m e u u l n o g i idejnog, socijalizam je p o s t a j a o sve realniji, i s t i n s k a s t v a r n o s t j e sve vie postajala p o s t o j e a s t v a r n o s t drutva. N a p o k o n je p o t p u n a ispraznost javnih govora p o l i t i a r a o z n a i l a kraj s t v a r n o s t i socijalizma.
& % %
P i t a n j e o s t a t u s u z n a k a se postavlja u d o b a i s t r o e n o s t i znaka. O d a v n o su na Z a p a d u pitanja o stvarnosti p o s t a l a upeatljivo s e m i o t i k a , j e r j e z n a k izloen o p a s n o s t i d a p o s t a n e p u k i oznaitelj, a j e z i k d a izgubi svoju r e f e r e n c i j a l n u m o . To da se d a n a s i ovdje p i t a n j e o i s t r o e n o s t i Z n a k a pojavljuje bez s m i s l a ili, tanije, d a s e u o p e n e pojavljuje, u k a z u j e n a p u n o p r i s u s t v o O z n a e n o g . U p r a v o j e r a t s a svojim s t r a h o t a m a d o n i o " a p s o l u t n u b l i z i n u " s t v a r n o s t i . ini s e d a n i t a n e m o e biti s t v a r n i j e od r a t n e s t v a r n o s t i - za koju se uvijek ispostavi d a j e s t v a r n o s t n e k e k u l t u r e . Rije j e o s t v a r n o s t i koja je t a k v a i n i k a k o d r u k i j a . M e u t i m , n j e n o o b z n a n j i v a n j e n e m o e ostaviti j e z i k n e t a k n u t i m . I m a j u i u v i d u o b n o v u i p r e p o r o d itavog s i m b o l i k o g p o r e t k a , o e m u postoje m n o g i z n a c i , m o e s e govoriti o k u l t u r n o j revoluciji c j e l o k u p n o g d r u t v a . J e z i k e j o d u g o ivjeti od tog s u s r e t a sa s t v a r n o u , od opisivanja i p r e p r i a v a n j a s u d b o n o s n i h d o g a a j a ,
31
velikih krvoprolia, koji su se odvijali u p r a v o o n a k o k a k o su se odvijali. P o v l a t e n i d i s k u r s e biti u p r a v o onaj koji b u d e najvjernije u v a o to k o l e k t i v n o sjeanje na o k r u t n u i velianstvenu stvarnost, drei pritom itavu n a u k u l t u r u u a u t e n t i n o s t i . I p a k nije s v a k o sklon da povjeruje u posljednju s t v a r n o s t . Ako n a m n e p o s r e d n a p r o l o s t nije s u v i e d a l e k a , prisjetit e m o s e d a s u t u " p o s l j e d n j u s t v a r n o s t " d r u t v e n o j svijesti p r u a l i preivjeli borci, rjeiti svjedoci b i t a k a , a j o vie pjesnici i knjievnici, o n i k u l t u r n i p o s l a n i c i ija je velika v r l i n a da na najbolji n a i n uspijevaju s a u v a t i ivo sjeanje o o n o m n a j z n a a j n i j e m iz p r o l o s t i n a r o d a . I d a n a s je p r i m j e t n o s t v a r a l a k o u s h i e n j e takvih s t v a r a l a c a d r u t v e n e s t v a r n o s t i " p o v o d o m " u s v a j a n j a " r a t n i h t e m a - koje e uiniti svaku priu m n o g o stvarnijom od knjievnosti - i njihova n e p o s r e d n a z a d u e n o s t p r e d k u l t u r n o m p o l i t i k o m d a n a n a r o d n i j e z i k o d r e u to " p r i r o d n i j e m s t a n j u " , u s t a n j u najvee blizine s t v a r n o s t i . Na t a k v i m n a r a t i v n i m t e k o v i n a m a i svojevrsnoj n a t u r a l i s t i k o j kodifikaciji d i s k u r s a poivat e c j e l o k u p n a b u d u a " s i m b o l i k a r a z m j e n a " u d r u t v u . Moglo bi se s t o g a u s t v r d i t i daje socijalistiki p o r e d a k trajao o n o l i k o d u g o koliko j e t r a j a l o r a t n o i s k u s t v o njegovog u s p o s t a v l j a n j a , p e r f o r m a t i v n o g o d r a v a n j a posljednje s t v a r n o s t i " u j a v n i m g o v o r i m a o n i h koje j e t r e b a l o sluati, k o l i k o j e r e v o l u c i o n a r n a e p o p e j a o s t a l a u svjeem n a r o d n o m pamenju, za to su p o s e b n o jamstvo davali njeni u d o m preivjeli u e s n i c i . U p r a v o toliko j e t r a j a l a d e n o t a t i v n a funkcija z v a n i n o g realistikog d i s k u r s a
32
ovog p o r e t k a , s p a a v a j u i ga od aveti fikcije, od z e b n j e pred nestvarnou. D a n a s s e k a e d a j e socijalizam p r o p a o , j e r nije bio dovoljno a u t e n t i a n , j e r j e bio t u naoj k u l t u r i , d a l e k s a m o j s t v a r n o s t i d r u t v a . Ali u p r a v o n a m s a m socijalizam n a l a e da t a k o g o v o r i m o o njegovom kraju, uvajui n a s i dalje u s v o m " a r g o n u a u t e n t i n o s t i " . U p r a v o j e socijalizam ostavio n a c i o n a l i z m u p u t o k a z da je r a t posljednji i najdjelotvorniji n a i n da se d o k u i s a m a s t v a r n o s t . U p r a v o j e socijalizam p o s t a v i o i d e a l i p o b u d i o elju da se na p o v l a t e n o m , z n a e n j i m a b r e m e n i t o m mjestu r u d a r a formira uistinu a u t e n t i a n diskurs, neposredovan nijednim drugim. Upravo n a c i o n a l i z a m slijedi d o kraja t u p u t a n j u p a d a s t v a r n o s t i " r e a l n o g socijalizma" u " p r i r o d n u s t v a r n o s t " , s t i m d a n a m j e s t o r u d a r a postavlja seljake, isplaujui t a k o s t a r i d u g " n e n a r o d n o g r e i m a " . K u l t u r a je, u z veliko o l a k a n j e n a r o d n i h m a s a , v r a e n a njenoj " n a j p r i r o d n i j o j f o r m i " p u k e tradicije ili " a g r i k u l t u r e " . Na taj n a i n postsocijalistiki e t n o n a c i o n a l i z a m n u d i r a d i k a l n o rjeenje za modernistiki p r o c e s troenja znaka, za n e s t v a r n o s t kapitalizma, kidajui i o n u labavu - u p o z n o m socijalizmu ve sasvim labavu i p r o v i z o r n u vezu povlatenog diskursa (interpretacije, reprezentacije, legitimizacije drutva) sa z n a n s t v e n i m d i s k u r s o m . D r u t v e n a z n a n o s t se, d o d u e ovaj p u t sasvim p r e u t n o , odbacuje k a o frivolan diskurs, tipian za m o d e r n i z a m , koji ne n u d i odgovore na najvanija pitanja.
33
Ratna stvarnost objanjena
autistinoj djeci
Ostaje da se promilja ovaj p a d socijalizma u "zemaljsku stvarnost". Uvjereni s m o da bi to t r e b a l o initi na niti vodilji p o n o v o v e o m a o s n a e n e d e n o t a t i v n e funkcije jezika koju s a d a osiguravaju vlastita i m e n a , prije svega n a r o d n a i m e n a (etnonimi), pri e m u sve rijei vlastitog jezika postaju vlastita i m e n a vlastite stvarnosti. Dakako, ovaj " p a d " , n a p o m e n i m o t o n a kraju, n e nalazi "vrsto tlo", j e r je svako "zemaljsko ostvarenje" uvijek " o n o s t r a n o " , k a k o to svjedoe "religija bez t r a n s c e n d e n c i j e " (J. Baudrillard), koju etniki socijalizam s a d a stavlja ispred s e b e k a o svoju zastavu, ili p a k fantastine p r i e o etnogenezi koje zauzimaju mjesto najvieg znanja.
34
etvrto poglavlje
Kruenje vlastitih imena u prirodi
Svako odvajanje od zemlje prijeti gubljenjem p o u z d a n o g oslonca. To se j a s n o uvia sada k a d a se forme semiotike produkcije i ekonomije poinju o d izvjesne t a k e n e p o v r a t n o u d a l j a v a t i o d o n i h n e k a d a n j i h , t a k o d a i h j e t e k o smjestiti n a istu s k a l u k a o s t u p n j e v e u razvoju. U novijim p o g o n i m a s m i s l a i z n a e n j a vie n e m a t r a g o v a p r a i n e niti n o s t a l g i n i h slika zemljoradnika. Baudrillard vjeruje da je " h i p e r p r o d u k c i j u " i n j e n u " h i p e r e k o n o m i j u " sa kojom se d a n a s s u o i l a i u koju se u p u s t i l a z a p a d n a k u l t u r a najbolje o p i s a t i k a o gubljenje z e m a l j s k e v e z a n o s t i , k a o p o p u t a n j e g r a v i t a c i o n e sile. P r a e n j e i osvjetljavanje ove m a g i s t r a l n e tendencije "orbitalnog kretanja", njegove f a s c i n a n t n e " d e m a g n e t i z a c i j e " c j e l o k u p n o g z e m a l j s k o g ivota, m o e n a m p o k a z a t i t a z n a i z a k u l t u r u d a i z g u b i ili istroi svoju v r s t u p o d l o g u . I p a k z a u z i m a n j e t a k o visoke t a k e , n a koju s e vie n i k a k v a p o l u g a n e m o e osloniti, p r u a n a m p r i l i k u d a k o n a n o j e d n o m s a m j e r i m o m o p r i r o d n o g okrilja i g e o l o k i h elemenata. Nasluujemo da se pritom radi s a m o o 35
j e d n o m : d a s e uvidi veza i z m e u "specifine t e i n e " k u l t u r e , s v a k e p o s e b n e k u l t u r e k u l t u r a , i zemlje - koja s e o n d a ponajprije pojavljuje k a o " r o d n o tlo", " s t a n i t e n a r o d a " , "zaviaj p r e d a k a " i slino. T r e b a l o bi p o k u a t i misliti o n o zemaljsko k a o p o v l a t e n r e f e r e n t s v a k e z n a e n j s k e veze, s v a k e s m i s a o n e g r a d n j e , svakog jezikog izriaja, i to u p r a v o u s u d b o n o s n o m a s u k a d a k u l t u r a kojoj p r i p a d a m o , kojoj svi m a n j e vie p r i p a d a m o k a o "svjetskoj k u l t u r i " , " g u b i s i d r i t e u r e f e r e n t u " (J.-F. Lyotard). P i t a t e m o , d a k l e , jo j e d n o m o jeziku, ali to e m o u i n i t i ovaj p u t o k r e u i s e p r e m a " s u p s t a n t i v i z i r a n o m j e z i k u " , j e z i k u koji je toliko o t e a o da p r e d s t a v l j a tijelo n a r o d a , da ulazi u definiciju njegovog s t v a r n o g b i a koji u m o d e r n o m d o b u n e k i toliko eljno i m e n u j u nacijom. Svijest o " p r i r o d n o m j e z i k u " , m o d e r n a svijest o jeziku, p o e l a je sa t e r i t o r i j a l n i m o b j e d i n j a v a n j e m i r a z g r a n i a v a n j e m , pruivi priliku za z n a n s t v e n u definiciju najprije e v r o p s k i h n a r o d a . U o v o z e m a l j s k o m d o b u , p l a n t i f i k o v a n a populacija - u mjeri u kojoj je to tek trebala da postane u pouzdano p r e d v i e n o m p e r i o d u u b r z a n e kultivacije - d o p u t a svoju e g z a k t n u d e t e r m i n a c i j u , k a o nacija. P r i t o m e j e z n a n s t v e n o saznanje, tanije p r i r o d n o z n a n s t v e n o saznanje, jo j e d a n p u t n a k o n g r k e f i l o z o f i j e , odluilo o b i t n o m o d n o s u p r e m a zemlji. U iskuenju s m o da procesu n a k n a d n e etnike socijalizacije d o kojeg j e dolo n a k o n n a v o d n o g p a d a
36
socijalizma s a g l e d a m o k a o izvjestan p r o c e s u p r i r o d n o m jeziku. P o k a z a l o se da veliku d r u t v e n u o p a s n o s t , a ve o d a v n o j e t o p o s t a l a p l a n e t a r n a o p a s n o s t koja s e h r a n i potencijalima svakog savremenog drutva i kulture, p r e d s t a v l j a izvjesna n a k n a d n a f o r m a socijalizacije. I m a j u i u v i d u povijesno i s k u s t v o m o d e r n i z i r a n o g e t n i k o g z a j e d n i t v a m o g l o b i s e u s t v r d i t i d a veliku prijetnju m i r u p r e d s t a v l j a zbliavanje p r e k o d a v n o u m r l i h p r e d a k a . U d r u t v i m a koja obnavljaju i p r e o b l i k u j u p r o c e s e g r a d n j e e t n i k e bliskosti t o postaje p r i m a r n a f o r m a socijalizacije kojoj su prije svega izloeni odrasli lanovi d r u t v a . ta se to desilo da stariji toliko p o m n o sluaju j o starije, u g l a v n o m o n e d a v n o u m r l e , d a b i p o m n o r a z a b r a l i njihove p o r u k e o z a j e d n i k o m i v o t u ? K a o da je rije o o b e a n j u n a j v e e s r e e koja b i m o g l a n a p o k o n z a d e s i t i e t n i k u zajednicu. Zajednicu obeanog bratstva. Ko socijalizira o d r a s l e ? To je p r v o p i t a n j e koje t r e b a p o s t a v i t i p o v o d o m e t n i k e socijalizacije, p o n a j p r i j e s t o g a d a s e o d m a h p r i p r e m i t e r e n d a b i s e izbjegla o n a k o b n a z a m k a koja v r e b a s v a k u a n a l i z u n a o v o m p r e t v r d o m tlu: toliko s a m o r a z u m l j i v o i t v r d o k o r n o oslanjanje na p r e t p o s t a v k u o s u b j e k t u d r u t v e n o g p r o c e s a . P o m o i e n a m loginost tog pitanja. N e k o d r u g o o d m a h n i n e b i mogli postaviti. K o socijalizira o d r a s l e ? To se ne m o e vidjeti t a k o lako, j e r to n i k o i ne ini. B a r n e n i k o iv. Odrasli se uvijek s a m o procesu naknadno, socijalizacije povremeno i podvrgavaju djelomino,
37
u s v a k o d n e v n o j ortopediji koju d o n o s e s u s r e t i sa d r u g i m ljudima, iskustva s u o a v a n j a s a s o b o m p r e k o o n i h d r u g i h , najprije o n i h blinjih. M e u t i m , d o b a drutvenog prevrata moe na n e u p o r e d i v i zauujui n a i n iznijeti na vidjelo ovaj p r o c e s re-socijalizacije o d r a s l i h . I to u njegovoj najtvroj p e d a g o k o j z a d a t o s t i . P r i t o m e s e ocrtava, p a i n a m j e s t u d o kojeg n a m j e p o s e b n o stalo, b i t n a r a z l i k a i z m e u d r u t v e n e revolucije i e t n o k o m u n i t a r n e r e f o r m e - rije je u p r a v o o r e f o r m i , o n a k o k a o to se govori o a g r a r n o j reformi. D o k se u d r u t v e n o j revoluciji r a d i o, uvijek n a k n a d n o m , izbijanju otpora prema nametnutoj socijalizaciji, socijalizaciji k r o z koju s e ve p r o l o , p r e m a n j e n i m normama, agentima, mehanizmima, svrhama, pa je t o uvijek zakanjeli p o k u a j re-socijalizacija p r e m a vlastitoj mjeri koja n i k a d a prije nije bila o s t v a r e n a , d o t l e u e t n o s o c i j a l n o m r e f o r m i r a n j u d r u t v a odrasli p o k u a v a j u ispraviti z a b l u d e i n e u k o s t i svojih odgojitelja i n a d o k n a d i t i sve p r o p u t e n e , a o d a v n o u s t a n o v l j e n e m j e r e , n o r m e , ciljeve i efekte socijalizacije. N i k o nije t a k o s t r o g p r e m a s v o m djetinjstvu k a o ovi r e f o r m a t o r i . Z a n i m a n a s ko socijalizira o d r a s l e u etnosocijalnoj r e f o r m i koja j e o b i n o b u r n a p o p u t revolucije. T o m o g u initi s a m o o n i koji su od njih stariji, koji su stariji od s t a r a c a koji i s a m i jo podlijeu ovoj socijalizaciji - sa z a u u j u i m v i t a l i z m o m (uvijek e t e ih n a i po t r g o v i m a u b u n o j gomili, n e o p t e r e e n e b r e m e n o m g o d i n a ) . Socijalizaciju o d r a s l i h vre p r e c i . I to t o su p r e c i stariji sve su odgovorniji za socijalizaciju. P r e d a k , u stvari, n i k a d a ne m o e biti p r e t j e r a n o star, p o g o t o v o m u s e n i k a d a n e m o e zamjeriti n a p r e t j e r a n o j s t a r o s t i .
38
To p o t v r u j e e t n i k i neprijatelj u i d e o l o k o m o b r a u n u : k a k v o god d a i z r a a v a uvjerenje o n uvijek nastoji d a p o m l a d i p r e t k e z a j e d n i c e s k o j o m je u s p o r u , da n j e n u v e z a n o s t z a tlo olabavi d o k a z u j u i d a j e n a s l j e d n a loza n j e n i h l a n o v a m n o g o k r a a i tanja n e g o to o n i misle. K a k o p r e c i m o g u vriti socijalizaciju? K a k o m r t v i (prapra...) roditelji okupljaju ive, ma koliko oni bili s t a r i ? N a razliite n a i n e . Svi s u o n i d o b r o p o z n a t i k a o razliiti oblici batinjenja k u l t u r n i h o b r a z a c a i formi. Ali se u p o g l e d u na m o d e r n i e t n i c i z a m e s t o p r e v i a najvaniji n a i n , onaj kojem su p o d r e e n i svi d r u g i , a to je socijalizacija koja se vri u i m e p r e d a k a . Prije o s t a v t i n e djela i zamisli dolazi o s t a v t i n a i m e n a . To j e o s t a v t i n a koja s e n e m o e svesti n a jezik, j e r k a o t o p o n i m m o e biti trajnija od s v a k o g j e z i k o g tijela. Uvijek se p o g r e n o postavlja p i t a n j e o t o m e ko vri etnosocijalizaciju, t r a i se s u b j e k t kojeg je najlake u g l e d a t i a k o je izloen, n e g d j e u z d i g n u t , p o p u t stele n e g d j e n a poloaju, u n e k o m a s u o b r a a n j a kolektivu, k a o poiljalac p o r u k e koja j e m n o g i m a u p u e n a . P o t p u n o s e p r e v i a p o m j e r a n j e ovog i z v o r n o g " s u b j e k t a " k o r a k iza, u p o z a d i n u koja p r u a p r a v i o s l o n a c p o p u t zemlje. D a k a k o d a s u p r e c i sprijeeni d a n e p o s r e d n o i i z r a v n o djeluju, pa to za njih m o r a j u initi o n i j o ivui. S a d a s e p r e d n a m a otvaraju sve z a g o n e t k e i z a m k e p o l i t i k e r e p r e z e n t i r a n j a . Ali s m o m o d a u prilici da ovu p o l i t i k u s a g l e d a m o s a p r a v o g mjesta, k a o injenicu
39
da se r e p r e z e n t i r a n j e obavlja u neije ime, da je rije o preuzimanju imena, tako da se p r u a dojam kao da j e nosilac i m e n a p r i s u t a n . N a r o i t u p o g o d n o s t u ovom sluaju p r u a razdaljina koju r e p r e z e n t i r a n j e i m e n a m o r a premostiti. Naizgled je to najvea nemogunost. Ako m e u ljudima n e k o n e k o g a t r e b a d a z a s t u p a , o n d a j e najvei r a s p o n z a t a k a v m e u l j u d s k i o d n o s postavljen i z m e u n e k o g s a d a n j e g p r e d s t a v n i k a i njegovog p r a d a v n o g p r e t k a , p r e t k a koji j e idealniji to j e stariji. U t a k v o m p r i z o r u o g r o m n o g r a s p o n a i z m e u razliitih koljena istog r o d a , u oi u p a d a j o s a m o ime, n i k a k v o g lika vie n e m a , slici se g u b i svaki t r a g . Vlastito i m e jeste jedino sredstvo premoivanja tako neizmjerne distance, ak brisanja samog v r e m e n a , onostranog zbliavanja s a p r e t k o m . U e t n o n a c i o n a l i z m u s a m o i m e n a u i s t i n u zbliavaju. K a o to s a m o o n a , n e m o j m o t o previdjeti, p r a v e d i s t a n c e . D r u g i , d r u g i "ovjek", njegov jezik, t u i jezik, pojavljuje s e prije s v e g a k a o d r u g o i m e . N a s l u u j e m o s v o j e v r s n u r e d u k c i j u n a i m e . S a v svijet j e s v e d e n n a i m e n a . S a v svijet se sastoji s a m o od n a i h i m e n a . I od p r o c e s a u k l a n j a n j a t u i h i m e n a , a k o ve t r e b a d a b u d e n a "svijet". D a b i svijet p o s t a o n a p o k o n o n o to j e s t e , o n o to je od i s k o n a bio, da bi bio p r o i e n i v r a e n svom izvornom obliku. R e d u k c i j a n a i m e . S t a t o z n a i ? D a s e itav j e d a n jezik, itav j e d a n svijet s v e d e na ime ili da se o k o njega r a s p o r e d i i n a t a l o i u s v o m c j e l o k u p n o m s m i s l u . To dolazi o t u d a to se najprije j e z i k i vlastiti svijet s v o d e na
40
ime, sve v e z e i o d n o s i se r a s p l i u i p o n o v o spliu p o e v od j e d n e glavne, p u p a n e veze - v e z e sa najstarijim pretkom. To bi trebalo da b u d e najkonkretnija, o r g a n s k a veza - veza po i m e n u , j e r najstarijeg p r e t k a i z n a m o samo po imenu, po " n a e m " imenu. Kao da gledamo natpis na nadgrobnom spomeniku, n a t p i s koji je z b o g z u b a v r e m e n a izblijedio, gdje se jo s a m o i m e p r e m i n u l o g r a z a z n a j e , i d a n e n o s i m o bliska i m e n a n e b i g a mogli o d g o n e t n u t i . M o d a n a s n i j e d n a d r u g a a n a l i z a f e n o m e n a d a n a n j e g zajednitva toliko n e tjera d a i d e m o n a groblje, m o d a n i j e d n a d r u g a n e zahtijeva paljiviju posjetu vjenog p r e b i v a l i t a . Z n a t i n e t o ili n e k o g po i m e n u - to bi t r e b a l o da b u d e najvie z n a n j e , j e d i n o z n a n j e koje i m a m o o o n o m e do e g a n a m j e najvie stalo. Z n a t i u e t n i k i m k u l t u r a m a n e t o p o i m e n u z n a i ve n e t o z n a t i o n e k o m . Nigdje sve stvari, o n e n e s t v o r e n e k a o i o n e s t v o r e n e , n e u p u u j u na i m e svog t v o r c a k a o u ovim k u l t u r a m a . I s a m o n e b o i v o d e n a k a p i g r u m e n zemlje n o s e njegov potpis. U prvom, osnovnom koraku pribliavanje p r e t k u je beskrajno jednostavno: to je upoznavanje sa imenom iz n e p o z n a t o g , d a v n o g d o b a , ali na v l a s t i t o m p r o s t o r u . V r i j e m e je to koje u g r o a v a najviu vrijednost koja j e n e p r o l a z n a : o d n o s p r e m a p r e t k u svih p r e d a k a . A p r o s t o r je taj koji o s i g u r a v a tu najdragocjeniju vezu, " n a ivotni p r o s t o r " , onaj koji n a m j e p r e d a k k a o p r v o v l a s n i k n a e zemlje ostavio u nasljee.
41
Govoriti u i m e p r e t k a kojeg z n a m o s a m o p o i m e n u , z n a i govoriti u i m e njegovog i m e n a . Z n a i govoriti u i m e p r e u z i m a n j a njegovog i m e n a , k a o nosilac njegovog i m e n a . S a m o nosilac i m e n a p r e t k a m o e govoriti u i m e p r e t k a kojeg i n e z n a m o n e g o p o i m e n u . Z a t o sve to i m a m o , a to je sve o n o to s m o p r i m i l i u nasljee i na e m u s m o radili da bi d o s t o j n o ouvali i p r o d u i l i to nasljee, ovisi o i m e n u , d o s l o v n o visi o i m e n u p r e t k a , koje je j e d n o m d a v n o z a k a e n o na ovaj prostor, u inu z a s n i v a n j a zaviaja, s t a n i t a itavog n a r o d a . Vjerodostojni govor, do njega je stalo u e t n i k o m zajednitvu, poiva na v j e r o d o s t o j n o m i m e n u , i to u toj mjeri d a r e p r e z e n t i r a n j e p r e t k a , z a s t u p a n j e njegovog i m e n a postaje utjelovljenje i oivljenje p r e t k a . Od p o t o m k a s e oekuje vitalizam d e n o m i n a c i j e , a r o b n a m o oivljavanja m r t v i h p u t e m izricanja njihovog imena. Oni imenima sa nadgrobnih spomenika n u d e ivot, n u d e svoja tijela, pa o n d a sve ostalo, sve o n e m n o g o s t r u k e v e z e i niti to tkaju tradiciju. ivot koji b u j a n a tlu p r e d a k a , n a tlu n a k o j e m s u p o h r a n j e n a njihova tijela, j e s t e ivot p r i r o d n i h , p o n a j p r i j e biljnih sorti. Paljivije oko koje s e n e z a m a r a itajui i m e n a p o s v u d a , u tijelu svake, i vidljive i nevidljive, s t v a r i o t k r i v a u e t n i k i m z a j e d n i c a m a svojevrsne fitocenoze. U kulturama, a u t e n t i n i m p r e m a e t n i k o m o b r a s c u , n e m a g r a n i c a groblju, i n o v i m a s a h r a n e i a k c i j a m a u k o p a v a n j a , j e r j e sve p o s v e e n o bu ja nju tradicije, n j e n o m s t a l n o m osjemenjivanju i procvatu.
42
S t a b i r e k a o n a p r a p r e d a k d a j e iv? T o j e najvanije p i t a n j e u k u l t u r i koja buja i cvjeta vlastitim i m e n i m a . O n o s e p r e u t n o postavlja n a p o e t k u i n a kraju s v a k e b e s j e d e koja p o l a e p r a v o na istinitost. U d o b a e t n o k o m u n i t a r n e r e f o r m e m o r a s e " a u t e n t i n o " ivjeti, a to prije s v e g a z n a i " a u t e n t i n o " govoriti. " S t a bi rekao p r e d a k d a j e iv?" - podrazumijevani odgovor je r e g u l a t i v n a ideja s v a k o g " a u t e n t i n o g " iskaza. K o n a n a destinacija takvog iskaza je " k a m e n o pismo", p i s m o s a d r e v n i h s p o m e n i k a koje svjedoi p o t o m c i m a o ivotu i djelu njihovih p r e d a k a . A u p r v o b i t n o k a m e n o p i s m o , o n o koje j e u z o r n o z a s v a k o d r u g o , kasnije, n a k n a d n o , m o g l a s u stati s a m o vlastita i m e n a , njegovi p o t p i s n i c i i a d r e s a t i . Da bi p o n o v o z a k u c a l o s r c e a u t e n t i n o g p r e t k a , p r a u z o r n o g fitolita, p o t r e b n o j e d a j o n e k o nosi njegovo i m e . N e k o vlastito i m e j e s t e d a n a s p r a v o i m e - a ivimo u d o b a p r a v i h i m e n a , z a j e d n i t v a o n i h koji s u k a k o t r e b a i m e n o v a n i - s a m o a k o j e s k i n u t o s a izblijedjelog k a m e n o g s p o m e n i k a . Nulti stepen reprezentiranja, predstavljanja bez i k a k v e p r e d s t a v e , koji o s i g u r a v a a u t e n t i a n govor sa s a m o g izvora, b e z t r a g o v a d e r i v i r a n o s t i i fabriciranja, taj s t e p e n o b e z b j e u j e p r a s t a r i p r e d a k , onaj p r v o b i t n i , p o z n a t s a m o toliko koliko j e t o n e o p h o d n o . G o v o r e i u i m e p r e t k a , govori se n a j a u t e n t i n i j e , tj. sa s a m o g izvora. Taj izvor, k a o svaki p r a v i a u t e n t i n i izvor, nalazi se u zemlji. Govoriti o n a k o k a k o t r e b a , k a k o se oekuje od p r a v i h pripadnika etnike zajednice, znai ukinuti (vremensku) distancu p r e m a pretku.
43
A t a k a v in zahtijeva z a u z i m a n j e o d r e e n o g mjesta i to t a k o k a o da vrijeme n i k a d i nije t e k l o . P r a v o mjesto je t a m o gdje lei n e k o od p r e d a k a U t o m g o v o r u se, dakle, uspravlja sam upokojeni p r e d a k . Prolost n a m vie n e i z m i e ukoliko z a u z m e m o a d e k v a t a n poloaj p r e m a njoj, u k o l i k o z a u z m e m o o d r e e n o , o d a v n o n a m d o s u e n o , mjesto - mjesto p r e t k a . N e m a uspjene etnopolitike bez kulta mrtvih. I bez velike i v o t n e energije koja je p o t r e b n a za njegovo o d r a v a n j e , k o l e k t i v n o g vitalizma kakav, na primjer, d o n o s e m a s o v n e s p o r t s k e p r i r e d b e . M r t v i s u t i koji t r a e r a a n j e , to n e u m j e r e n i j e . M r t v i v o d e d e m o g r a f s k u politiku, j e r o n a slui o d r a n j u njihovog i m e n a . Nije u d o da ta politika svoje p r a v e efekte p o s t i e t e k s ratom. P o t o v a n j e p r e d a k a - n e m a veeg p o t o v a n j a z a d r u t v o o kojem govorimo. Sve drugo potovanje i uvaavanje o d a t l e dolazi: iz p o t o v a n j a m r t v i h . U d r u g o m ovjeku se najprije p o t u j e p r e d a k , najvie njegov najstariji p r e d a k koji j e d a k a k o i n a p r e d a k . Najblie r o d b i n s k e v e z e s u imali n a i najstariji preci. Bliskost d r u g o g ovjeka - a ovdje se m o e r a d i t i s a m o o r o d b i n s k o j bliskosti - poiva na s m r t i koju njegova pojava uvijek priziva. S v a k i s u s r e t je u p r i l i e n , ako je istinski - d a k l e b r a t s k i - o d s t r a n e r o d b i n e , prije svega o d o n e d a v n o preminule. E t n o n a c i o n a l i z a m je m o d e r n i oblik k u l t a m r t v i h . I t o z a t o to j e t o s e m i o t i k i r e i m d o m i n a c i j e v l a s t i t i h
44
i m e n a . P o t u j e p r e t k e onaj k o m e p o d e z a r u k o m da z a u z m e njihovo mjesto. A s v a k o ko je iv ve je u n e k o l i k o z a u z e o m j e s t o n e k o g svog p r e t k a . N o , d a b i se d o i s t a z a u z e l o mjesto svojih p r e d a k a , njihovo i n a e z a j e d n i k o m j e s t o - za to je p o t r e b a n itav ivot. J e r n i k o iv n e m o e z a u z e t i m j e s t o p r e d a k a i s a m o rijetkima t o p o e z a r u k o m poslije vlastite s m r t i . P o t o v a t i p r e t k e z n a i initi isto to bi i oni inili - da su ivi. ivi, d a k l e , imaju izvjesnu o b a v e z u o p o n a a n j a neivih. Svaka generacija je d u n a da oponaa p r e t h o d n u , pod u s l o v o m da ova o p e t sa svoje s t r a n e nije iznevjerila svoju p r e t h o d n u g e n e r a c i j u . L o e o p o n a a n j e ili o d u s t a j a n j e od njega p r e d s t a v l j a o n o n a j g o r e : o d r a i v a n j e od p r e d a k a . Odraivanje je odustajanje od sreivanja ili n e p r a v i l n o s r e i v a n j e s a m r t v i m p r e t h o d n i c i m a . S r o i v a n j e j e prisvajanje p r e d a k a k a o prisvajanje njihovih mjesta, o n i h mjesta koja j e s m r t p r e d a k a uinila vjeno njihovim. S r o i v a n j e d o n o s i s a b i r a n j e p r e d a k a , sabiranje s p r a m p r e d a k a - ono donosi posjedovanje zemlje, itave j e d n e teritorije koja s e p r o s t i r e d o t l e d o k l e s e p r o s t i r u groblja p r e d a k a , c j e l o k u p n o o n o tlo n a k o j e m s e m o g u n a i u p i s a n a njihova i m e n a . U s e m i o l o k o m s m i s l u groblja su z e m a l j s k e p o v r i u kojima s u u p i s a n a vlastita i m e n a , j e d i n a m j e s t a n a k o j i m a s u i m e n a (kao) o d p r i r o d e d a t a , t a k o d a s e i z njih k o n s t i t u i r a izvjesna p r i r o d n a z a j e d n i c a . A n e m a " p r i r o d n i j e " zajednice o d m o d e r n e e t n i k e z a j e d n i c e , od o n e z a j e d n i c e kakvu, u svojoj n a t u r a l i s t i k o j h i p e r p r o d u k c i j i , n u d i etnosocijalizam. T a d a s e p o k a z u j e
45
d a j e " n a j p r i r o d n i j i " oblik vlastitog i m e n a t o p o n i m . T o p o n i m je izvor i destinacija v l a s t i t o g i m e n a . To je klju z a r a z u m i j e v a n j e r e i m a v l a s t i t i h i m e n a . Najvea b r i g a z a a g r o r e f o r m a t o r e k u l t u r e j e s t e i s p r a v n o n a d o v e z i v a n j e , o u v a n j e n e o t e e n i m itavog l a n c a tradicije, da se blago p r e d a k a (jer o n o to su o n i imali j e najdragocjenije to m i m o e m o imati) n e izgubi i ne p r o p a d n e u uvijek n e s i g u r n o m i r i z i n o m p r e n o e n j u p r a s t a r o g nasljea. M o r a s e sve b a t i n i t i o n a k o k a k o j e u i s t i n u i bilo. Z b o g tolikog b r e m e n a k o n z e r v i r a n j a prolosti, a u t e n t i n o s t g o v o r a j e uvijek unekoliko ugroena. Da li bi to na p r e d a k tako rekao, da li bi sve to o d o b r i o da je iv? B r i g a je posljedica straha: n e m a vee osude od osude pretka. No, sumnja u p r e t k o v stav n e m o e n i k a d a p o s t a t i t a k o velika d a b i p o s t a l a p r e p r e k a s a m o m batinjenju, d a b i izazvala n e p o m i r l j i v e r a s k o l e u zajednici n a s l j e d n i k a . J e r o n o najvanije s e n e m o e n i k a d a dovesti u p i t a n j e . Z b o g izvjesnosti z a koju j a m i m r t v i p r e d a k s a m s o b o m : i o n d a kada je p r e t v o r e n u zemni p r a h i k a d a nijedan o d p o t o m a k a n e uspijeva p r o g o v o r i t i n j e g o v i m r i j e i m a i o n d a ostaje n e o s p o r n o m m r t v a k a izvjesnost d a m u j e stalo d o o u v a n j a svoje zemlje i s v o g a i m e n a . B a r koliko t o njegova vlastita h u m k a z a h t i j e v a . T o j e m i n i m u m t r a d i c i j e koju s v a k o iv m o e u o p e ostaviti za sobom. To je jedinica tradiranja kojom se moe mjeriti z e m a l j s k a t e i n a n e k e " a u t e n t i n e k u l t u r e " . P r e c i - u s e m i o l o k o m s m i l u koji ovdje p o k u a v a m o razviti - s l u e p o n a j p r i j e za povezivanje ivuih,
46
z a p o v e z i v a n j e p o i m e n u . I m e n a m o g u biti bolje k o p e zajednitva od bilo ega drugog, konkretnijeg i materijalnog; o n a m o g u voditi familijariziranju velikih d r u t v e n i h g r u p a . Njihovo s n a n o povezivanje - ne z n a m o za snanije i djelotvornije - ova zavidna makrofamilijarizacija, zavrava kod o g r a d a p r a s t a r i h groblja. Tu, dakle, zavrava semioloki o b r a e n o zemljite k a o m a t r i c a etno-semiologije ili k o m u n i t a r n e ekonomije z n a k o v a . P r e d a k s e p o k a z u j e kao " o d s u t n o o z n a e n o " ( D e r r i d a ) koje n a d o d r e u j e itav d r u t v e n i o d n o s . P r e d a k , uvijek ve p r e t v o r e n u i m e p r e t k a , n e o p h o d a n je k a o i n s t a n c a koja o m o g u u j e etabliranje i situiranje d r u t v e n e veze. Ako " i m e o c a " ( L a c a n ) o m o g u u j e familijarnu vezu, o n d a i m e p r a p r e t k a , iz kojeg je d e r i v i r a n o oevo ime, o m o g u u j e najvre, b r a t s k o zajednitvo i o n i h koji su s e d a v n o odrodili. E t n i c i z a m istie n a d u g p r e m a zemlji, koji n i k a d a nije t a k o velik k a o u d o b a p r o c v a t a ovog socijalizma poslije socijalizma, z a s n o v a n o g na f u n d a m e n t a l n o j geopolitici. N a d u g p r e m a zemlji, o n o to joj svako iv duguje, ukoliko j e s v a g d a p r i p a d n i k n e k e " i z v o r n e k u l t u r e " , taj n e u m i t n i i neisplativi d u g lei u obavezi da se s a u v a k a o vlastita o n a zemlja kojoj e se vlastito i m e j e d n o m , k a d tad, vratiti. N a d u g p r e m a zemlji je o b a v e z a da se b r a n i i s a u v a zemlja u koju e m o p o h r a n i t i n a e ime, u kojoj su ve p o h r a n j e n a n a a i m e n a , vlastita i m e n a koja svako iv s a m o p r i v r e m e n o podie iz zemlje k a o najdragocjeniji plod ili, radije, s a m a p o t k a tradicije kojoj p r i p a d a .
47
G e o p o l i t i k a e t n i c i z m a poiva n a k r u e n j u i m e n a u p r i r o d i . To p r i r o d n o k r u e n j e , o n a j k r u g koji svojim ivotnim razdobljem opisujejednageneracijapotomaka, sainjava j e d n u k a r i k u u n e s a g l e d i v o m l a n c u tradicije. Najsvetija o b a v e z a ivuih je da veliaju to i m e koje su dobili o d p r e d a k a , d a g a d o s t o j n o v r a t e n a njegovo p r a v o mjesto. J e d i n o u i s t i n u d o s t o j n o v r a a n j e "vlastitog i m e n a " p r e c i m a j e v r a a n j e " v l a s t i t o g i m e n a " zemlji t a k o d a o n a s a m a njime p o s t a j e i m e n o v a n a . S v a k o m o r a teiti, u i m e o n o g s t o j e u e t n o p o l i t i c i najsvetije, a t o j e o u v a n j e i m e n a p r e d a k a , d a r a z m j e n i svoje i m e z a t o p o n i m , z a t o p o n i m koji e n a d r a s t i njegovu vlastitu h u m k u . Antroponim za toponim. I obratno. Niko ne zasluuje da mu ime p o s t a n e neki m a r k a n t a n t o p o n i m k a o onaj k o j e d a o svoj ivot z a " n a u z e m l j u " . S a m o o n j e d o s t o j n o isplatio najvei n a r o d n i d u g . Vlastito tijelo, o n o s t o j e n a j s t v a r n i j e od svakog p o j e d i n c a , p o s t a j e a p s o l u t n o s t v a r n o , s t v a r n o k a o k a m e n u zemlji, u i n u a p s o l u t n e plantifikacije. T i m i n o m se, u c e r e m o n i j a l u sahranjivanja, p o g o t o v o v e o m a i s t a k n u t o g p o j e d i n c a , objelodanjuje d a j e svaki n a r o d negdje u k o r i j e n j e n , d a njegov j e z i k i m a svoj vlastiti teritorij, d a s e n a r o d n a tradicija s v a g d a n e g d j e r a s p r o s t i r e . Vlastita i m e n a s u ta koja u k o p a v a n j e p r e t v a r a j u u ukorjenjivanje. T o p o n i m i su, d a k l e , najautentinija, pa o t u d a i najtrajnija i m e n a p r e d a k a , ili najvlastitija " v l a s t i t a i m e n a " . E t n i k a t r a d i c i j a nije nita d r u g o n e g o d a v a n j e , p r e u z i m a n j e , v e l i a n j e i vraanje i m e n a p r e d a k a u b i r a n j e i o p l o i v a n j e o n o g to j e p o s a e n o n a tlu
48
koje j e svojim p r v i m i m e n o m , svojom p r v o m s m r u , prisvojio prvi p r e d a k . I m e , vlastito i m e , je d a k l e i s j e m e i biljka i p l o d . Z a t o je s v a k a k u l t u r a u s v o m i z v o r n o m - ili u s v o m " n a t u r a l i z i r a n o m " o b l i k u - a g r i k u l t u r a . to z n a i k u l t u r a uzgajanja i njegovanja vlastitih i m e n a . R a z u m l j i v o j e s t o g a z a t o j e rat, p o d u s l o v o m d a j e doivljen k a o " e t n i k i konflikt", n a r o i t o p o g o d n o d o b a d a t a k v a k u l t u r a p o v r a t i svoje a u t e n t i n e c r t e . E t o z a t o s e t a d a s v i m a o b z n a n j u j e d u g p r e m a zemlji k a o k o l e k t i v n a o b a v e z a . Ili z a t o j e t a d a g e o t r o p i k a g l a v n a t r o p i k a d i s k u r s a . Ili z a t o se j e z i k obnavlja u svojoj j e d i n o j p r a v o j , i m e n i k o j s u p s t a n c i i z a t o p o i n j e da cvijeta k a o n i k a d a u svojoj figurativnosti. T a d a sav n a r o d r a z g o v i j e t n o r a z a b i r e n a l o g koji s u m u u p u t i l i njegovi najstariji p r e c i , n a l o g d a s e n e z a t r e njihovo sjeme. Z a t o n i k o k a o " m a l i n a r o d i " nije toliko s p r e m a n d a bdije n a d a u t e n t i n o u svoje k u l t u r e : z b o g s t a l n e o p a s n o s t i , j e r j e s o b o m d o n o s i i o g r a n i e n i lokalni rat, m a s o v n o g iskorjenjivanja. U r a t u koji oni v o d e , koji j e uvijek n a r o d n o o s l o b o d i l a k i , b r a n i s e prije svega vlastito i m e , a to z n a i s v a k a s t o p a vlastite zemlje. A g r a n i c e vlastite zemlje s u o g r a d e zaviajnog groblja, p r o s t o r a n a kojem j e d i n o taj n a r o d , k a k o s e vjeruje, m o e ivjeti i p l o d o n o s n o s t v a r a t i . U e t n o n a c i o n a l i z m u s e sve m o e d o p u s t i t i , ali s e n e m o e d o p u s t i t i p r o d o r t u i h i m e n a n a vlastiti teritorij, p r o d o r koji b i m o g a o r e p r e z e n t i r a t i kretanje neke n a r o d n e zajednice, historijski in k o l e k t i v n e aproprijacije zemlje, n e k u
49
djelotvorniju a g r a r n u r e f o r m u . O t u d a uvjerenje d a s u sva s r e d s t v a d o p u t e n a , j e r n i t a n e smije p o r e m e t i t i g r o b n i m i r vjenog poivalita p r e d a k a , n i t a n e smije ugroziti k r u e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i , g r a e n j e s i m b o l i k i h k a r i k a n a r o d n e tradicije. N i t a n e smije sprijeiti v r a a n j e d u g a d o m o v i n i , vlastitu s m r t i raanje novih potomaka. Vlastito i m e t r e b a , dakle, ispitivati p o e v od njegovog z e m a l j s k o g mjesta, p o e v od njegovog zemaljskog oblika: o d t o p o n i m a , o d njegove h t o n i k e m e t a m o r f o z e . Taj uvid e nam pruiti semiotika analiza etnosocijalizacije koja se vri na u z o r a n n a i n : u r a t u koji prijeti iskorijenjivanjem " m a l i h n a r o d a " . T i m e otkrivamo potencijale semiotike gradnje zajednitva koji, p r e m d a s a d a r e g i o n a l n i i m a r g i n a l n i z a m o d e r n u svijest i za k o n t i n e n t a l n e povijesne p r o c e s e , m o g u s u t r a p o s t a t i d a l e k o vaniji, k a k o j e t o ve p o k a z a l o i s k u s t v o n a c i o n a l s o c i j a l i z m a . I to z b o g t e m e l j n o g z a h t j e v a s v a k e kulture za autentinou, za stvarnou, za posljednjom z e m a l j s k o m s t v a r n o u , kojeg tokovi m o d e r n i z a c i j e , k a k o se ini, i s t o v r e m e n o i o b e s n a u j u i o s n a u j u . E t n o n a c i o n a l i z a m s a svojim sve brojnijim a r i t i m a s v u d a p o svijetu n a m u k a z u j e d a ispod g e o m e t r i z o v a n o g prostora i historijskog v r e m e n a j e d n e univerzalistike k u l t u r e jo s n a n o b u j a p a g a n i z a m s a svojim r i t u a l i m a posveivanja, p a g a n i z a m ije e sjeme uvijek biti ivo - d o k god p r i r o d n i jezici u sebi uvaju vlastite t r e z o r e vlastitih i m e n a .
50
Peto poglavlje
Poetika vlastitog imena
I m e , p a i " v l a s t i t o i m e " , uvijek priziva d r u g a i m e n a , ali uvijek se i izdvaja, osamostaljuje, p o g o t o v o "vlas t i t o i m e " . S v e to i m e ini, ini u vlastito i m e , ini k a o vlastito i m e . "Vlastito i m e " j e o n o najvlastitije i m e n a , a to se ne da podvesti pod sutinu imena. J e r nita kao vlastito i m e n e d o v o d i u p i t a n j e s u t i n u k a o n e t o t o t o b o e u p r a v l j a i r a s p o l a e i m e n i m a . 8 U stvari, n e m a s u t i n e i m e n a , k a o to n e m a s u t i n e z n a k a , d i s k u r s a , jezika... S u t i n a , ili o n o t o s e s v a g d a t a k o i m e n u j e , krije svoje porijeklo od i m e n a i nasilje koje vri n a d njim. M o d a s v a k o nasilje u p r a v o dolazi o d a t l e , o d sutine iznad imena, od onoga to je iznad imena, od m o g u n o s t i d a s e s a b i r u i r a z v r s t a v a j u i m e n a n a osn ovu n e e g t o ih n a d i l a z i . A to d a k a k o o p e t m o e biti s a m o ime. No, nita tako ne nadilazi ime kao "sutina i m e n a " , n i j e d n a s u t i n a toliko n e priziva nasilje k a o
8 K a o to p r i m j e u j e D e r r i d a : I a k o j e o d nje n e o d v o j i v o , o n o v l a s t i t o (le p r o p r e ) " - d o d a j m o pa i o n o vlastito vlastitog imena "se ne brka sa s u t i n o m . " Vidi n j e g o v u : L a m y t h o l o g i e b l a n c h e . L a m t a p h o r e d a n s l e t e x t e p h i l o s o p h i q u e " u: Marges - de la philosophie, Les ditions de Minuit, Paris, 1 9 7 2 , str. 2 9 6 .
51
ova t o b o n j a s u t i n a i m e n a . T i m e s e i m e n e u n i a v a i n e r a s t a e n e g o s e u p r a v o u z d i e i velia, i z n a d s e b e samog. Iznad sebe samog do granice bezimenog, do g r a n i c e svoje nosivosti. J e r i s a m a s u t i n a uvijek je n e k o i m e , uvijek j e nosi n e k o i m e , uvijek s e n e k o i m e pojavljuje " u n j e n o i m e " , z a s t u p a j u i j e p r e d d r u g i m i m e n i m a . K a o vlastito, najvlastitije ime, n e u p o r e d i v o vlastitije o d o b i n i h "vlastitih i m e n a " . Koliko j e jezika, z b o g svojih i m e n a , s t e k l o n a d m o n a d d r u g i m j e z i c i m a u p r a v o u i m e s u t i n e , z n a n j a o o n o m najviem, najvieg z n a n j a ? N e p o l a e l i svaki p r i r o d n i jezik", z b o g o n o g s t o j e u njima u i s t i n u n e p r e v o d i v o , z b o g vlastitosti svo j i h i m e n a koja s e n i k a d a n e m o e p o r e d i t i , n e p r i k o s n o veno pravo na takvu povlatenost? I m e k a o i m e , s a m o k a o t a k v o - i m a li ita u d n o v a t i j e , tjeskobnije, u veoj mjeri p r i j e t e e ? Uvijek n a m n e k a familija, koja je najprije v i t g e n t a j n o v s k a "familija imena", 1 krije taj prizor. Postoji t a k o n e t o k a o U n h e i m l i c h k e i t i m e n a : s u t i n a , ili " s u t i n a s u t i n e " , k a o a p s o l u t n o i z d v o j e n o i m e , k a o i m e koje to nije, koje vie n i e m u ne p r i p a d a i s n i i m nije p o v e z a n o , prije s v e g a s d r u g i m i m e n i m a . D a lije iko i k a d a m o g a o p r e d s t a v i t i s a m o ime, misliti i m e k a o i m e ? Izrei ga, a d a s e t i m e ne p o v u k u i o s t a l a i m e n a , sve rijei? I ne tei li s v a k o p r a v o i m e n o v a n j e i p r e d s t a v l j a n j e - j e r k a d a je rije o i m e n i m a , uvijek je rije o n a d o m j e t a n j u , z a s t u p a n j u , p r e d s t a v l j a n j u - postavljanju j e d n o g j e d i n o g i m e n a i z n a d svih i m e n a ? N a z o v i m o t o s i n d r o m o m "kraljevskog i m e n a " ili p o s l j e d n j o m ambicijom ontologije. S v a k o i m e je vlastito i m e i krije potenciju svog velianja.
52
Poetika
vlastitog
imena
O n o d i s k u r s k o j e m p r i p a d a , i s p r a m kojeg nije n i t a p o s e b n o , uvijek tei p r e t v o r i t i u p r i r o d n u e n e r g i j u svog velianja, u z d i z a n j a i z n a d svih d r u g i h oznaitelja, prije svega d r u g i h i m e n a , a p o g o t o v o i m e n a koja stoje "visoko". K a d a p i t a m o i z n a d e g a s e t o u z d i e n e k o vlastito ime, o n d a je odgovor da se ono uzdie iznad drugih imena. Ono se uzdie tako to od svega drugog, onog t o nije o n o , p r a v i d r u g a i m e n a . I m e m o e o p s t a t i samo s drugim imenima, samo tako da bude ime m e u d r u g i m i m e n i m a . Z a s e b e j e o n o uvijek p o v l a t e n o i m e , j e r j e njegovo v l a s n i t v o p o s e b n o i j e d n o k r a t n o , s a m o n j e m u d o z n a e n o . Vlastito i m e tei d a i s t a k n e svoju s a m o p r i p a d n o s t i s a m o s v o j n o s t . S t o je u veoj mjeri " i s t i n s k o " i m e , o n o sve m a n j e p r i p a d a bilo e m u i bilo k o m e , a n a j m a n j e d r u g i m i m e n i m a . O t u d a i s a m n o s i l a c i m e n a m o e biti f a s c i n i r a n n j e g o v o m veliinom. Fascinacija velikim i m e n o m je uvijek fascinacija izuzetnim vlasnitvom. I m e se uzdie p r e k o vlasnitva koje je uvijek, da t a k o k a e m o , njegovo vlasnitvo. Jer ne moe se misliti vlasnitvo bez nekog vlastitog imena.9
9 Zato se vlastitost vlasnitva jo nikad i nije mogla misliti. Sluajui ovdje Derridu: Ne moe se dakle vie pitati 'te je to vlastito (le propre), aproprijacija, eksproprijacija, gospodarenje, sluenje itd.?' ... process proprijacije (procs de propriation) organizira cjelokupnost procesa jezika ili simbolike razmjene u cjelini, ukljuujui dakle sve ontoloke iskaze. Povijest istine (kao povijesl-istina) (jeste) proces proprijacije. Vlastito se dakle uskrauje onto-fenomenolokom ili semantiko-hermeneutikom ispitivanju. Pitanje o smislu ili istini bitka nije sposobno za pitanje o onom vlastitom, o neodluivoj razmjeni veeg za manje, o davanju-uzimanju, davanju-uvanju, davanju-kvarenju, o zadeenosti darom. Ono nije za to sposobno jer je u njega upisano. Svaki put kada iskrsne pitanje vlastitog u polju ekonomije (u ogranienom smislu), lingvistike, retorike, psihoanalize, politike itd., onto-hermeneutika forma ispitivanja pokazuje svoju omeenost." Jacques Derrida, Eperons, les styles de Nietzsche, Flammarion, Paris, 1978. str. 92-93.
53
Vlasnitvo koje n i k o m n e p r i p a d a j e svaije vlasnitvo, v l a s n i t v o b e z i m e n a , koje je kraj vlasnitva. ( P o v r a t a k e t n i k o g u Istonoj E v r o p i , d a n a n j i e t n i c i z a m ili n a c i o n a l i z a m , i m a specifinu " s e m i o t i k u d i m e n z i j u " : nije li u p r a v o r e i m k o l e k t i v n o g vlasnitva, koji n i k a k o nije m o g a o da ostvari svoj cilj p o s v e m a n j e kolektivizacije, razbuktao strast imenovanja, i m e n o v a n j a k a o zaposjedanja, o b n o v e vlasnitva k a o vraanja prvobitnih imena?) I m e n e m o e n i k a d a n a k n a d n o prispjeti u n e k o vlasnitvo, a da ga ve n e k o d r u g o nije obiljeilo, tanije k o n s t i t u i r a l o k a o t a k v o . Vlasnitvo j e ve uvijek obiljeeno i m e n o m , i m e ve uvijek obiljeava vlasnitvo. Ne postoji u s t v a r i o d n o s i m e n o v a n j a , obiljeavanja, prisvajanja i z m e u i m e n a i vlasnitva. To se ne m o e misliti: a k o s e u i s t i n u h o e misliti o n o vlastito "vlastitog i m e n a " . I m e je v e oduvijek vlasnitvo i vlasnitvo je v e oduvijek n e k o i m e . 1 0 K a k v o i m e ? I m e koje n i k a d a nije sebi s a m o m a p s o l u t n o vlastito, u k o l i k o j e s v a g d a i m e n e k o g jezika, p a s t o g a uvijek tei d a s a m o s e b e p o s j e d u j e o n k r a j svih d r u g i h , i m e n a , n a r u b u n e s a m o svih d r u g i h j e z i k a n e g o i svog vlastitog j e z i k a . S v a k o i m e u s v o m s a m o p r i s v a j a n j u h o e da prisvoji itav jezik, postajui tako na a p s o l u t a n nain ono stoje od poetka bilo: i m e svog j e z i k a . D a k l e : " i m e koje n o s i j e z i k " ,
1 0 Z a t o to j e i m e o n o to s e b r i e ispred o n o g to i m e n u j e . S t o g a b i t o d a j e i m e ' n u n o , d a t r e b a ' z n a i l o d a i m e nedostaje (fait d f a u t ) : o n o treba n e d o s t a j a t i , t r e b a i m e (il faut u n n o m ) koje nedostaje (fasse d f a u t ) . T a k o uspijevajui d a s e i z b r i e , o n o s a m o e biti s p a e n o (sauf), bit e , i z u z e v s e b e ( s e r a s a u f l u i - m m e ) . " J a c q u e s D e r r i d a , O n the N a m e , S a u f l e n o m ( P o s t S c r i p t u m ) , S t a n f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , Stanford, California, 1 9 9 5 , str. 6 8 .
54
to u p r e o k r e t a n j u ovdje i m p l i c i r a n o g d v o s t r u k o g g e n i t i v a ( i m e j e z i k a ) z n a i : j e z i k n o e n o d j e d n o g svog vlastitog i m e n a . N e m o g u i p o t h v a t d a s e n o s i j e z i k k a o to se n o s i vlastito i m e . J e z i k a i i m a d o k l e god ga n o s e njegova vlastita i m e n a , a o n a g a n i k a d n e m o g u s a m a nositi. J e z i k j e m r t a v a k o iza s e b e ostavi s a m o svoja n a j v e a i najvlastitija i m e n a : t o p o n i m e . N i j e d a n se jeziki e l e m e n t ne m o e t a k o izdvojiti i o t p a s t i od d r u g i h k a o to t o m o e u i n i t i t o p o n i m . S v a k o vlastito i m e , a najvie t o p o n i m , s k r i v a o n o to ga nosi, j e r uvijek i m e n u j e nosioca, stavlja se na njegovo mjesto i obiljeava o n o to je n o e n o , p r o n o e n o i i z n e s e n o . S n a z i r a n j e m g r a n i c a metafizikog s h v a a n j a o jeziku, koje j e z i k g r a d i od i m e n a i u s v a k o m j e z i k o m izriaju vidi i m e , j e z i k je n a g l o " o t k o e n " i " p o k r e n u t " , osloboen referencijalne stege imena. I m e F. de S a u s s u r e a m o d a ponajbolje obiljeava p o e t a k tog v r t o g l a v o g k r e t a n j a jezika, p r o v a l u l a n a c a , baterija, flukseva oznaitelja koji uklanjaju d r e v n e o g r a d e z n a k a i z n a e n j a (J. L a c a n ) . I s p r v a se s p u n o s t r a s t i i u s h i e n j a p r a t i l o ovo r a z u z d a n o k r e t a n j e oznaitelja (G. D e l e u z e 11 i F. G u a t t a r i ) . D e k o n s t r u k c i j a i nije n i t a d r u g o n e g o p r o n a l a e n j e ivog t r o p i k o g k r e t a n j a i s p o d s v a k o g k o m a d a v r s t o g tla obiljeenog p o s t o j a n i m i m e n o m . I m e n a B l a n c h o t a , F o u c a u l t a i D e r r i d e obiljeavaju ovo p r e o k r e t a n j e p r v e n s t v a vlastitog i m e n a , ve uvijek p o m a l o o t p a l o g iz t r o p i k o g k r e t a n j a , u o d n o s u p r e m a
11 S a d a n a k r a j n j e m r u b u k a p i t a l i z m a , deteritorijalizirani s o c i u s pravi m j e s t o tijelu b e z o r g a n a , d e k o d i r a n i m fluksevima koji se bacaju u e l e u p r o d u k c i j u . " G i l l e s D e l e u z e i F l i x G u a t t a r i , L ' a n t i - d i p e . C q p i t a l i s m et S c h i z o p h r n i e , L e s d i t i o n s d e M i n u i t , Paris,
55
d i s k u r s u . To nije p u k o p r e o k r e t a n j e , j e r d o v o d i u p i t a n j e t e m e l j n e m o g u n o s t i svakog p r v e n s t v a , p o v l a t e n o s t i , vlasnitva, vladavine... Ali m o e li se vlastito i m e d e k o n s t r u i r a t i ? N a j m a n j e m u m o e n a u d i t i p u k o v r a a n j e n j e g o v i m izvorima, p o n o v n o u t a p a n j e ili p r o p l i v a v a n j e u t o k o v i m a ije s u o b a l e i l u z o r n e , u k a z i v a n j e n a njegovo d i s k u r z i v n o porijeklo, n a j e z i k u s u p s t a n c u o d koje j e g r a e n o . P r v i in koji je v o d i o tzv. " j e z i k o m o k r e t u " , od kojeg n a s s a d a dijeli v e p o l a stoljea, p r o l a e n j e " i z a " i " d a l j e " o d i m e n a k a d i s k u r s u , in koji j e " v l a s t i t o i m e " , s a d a s e vidi, m o g l o lako d o p u s t i t i , p o n o v o zahtijeva v r a a n j e imenu, b u d u i da idemo " o d " diskursa neobavljenog posla. O s t a l o j e d a s e d e k o n s t r u i r a o n o t o j e k r o z itavu povijest metafizike skrivalo mogunost dekonstrukcije. Ostatak dekonstrukcije kojem bi ona t r e b a l a n a k n a d n o prii. N i t a joj p r i t o m n e j a m i u s p j e h , n a j m a n j e s t r u k t u r a l n a lingvistika. B r o j n e D e r r i d i n e novije knjige s e o p s e s i v n o b a v e " v l a s t i t i m i m e n o m " , koje nije niti m o e biti n i k a k v a t e m a , teza, ideja itd. O n o t o s a d a ini j e z i k o p i t a n j e t j e s k o b n i m , u p r a v o j e p o d v o j e n o s t i m e n a , injenica d a j e o n o ve n e g d j e izdvojeno, u n a j g o r e m sluaju v e p a l o na tlo. D a k a k o , uvijek s a m o m e t a f o r i n o . V r a a n j e m i m e n a " u " d i s k u r s , 1 2 koji s e b e z i m e n a n e n a l a z i nigdje n i t i p r e d s t a v l j a k a k v o b i e ili k o r p u s , polazi n a m z a r u k o m d e k o n s t r u i r a t i " v l a s t i t o s t " ili v l a s n i t v o " koje n o s i i m e , ali t o i s p a d a s u v i e lako. D e k o n s t r u k c i j a s e o s t v a r u j e
1 2 U s p u t , k a e D e r r i d a (ali z a t o s a m o u s p u t , toliko ili t e k u s p u t ? ) , d a l i j e i m e , v l a s t i t o i m e ili i m e p a r e x c e l l e n c e u j e z i k u i ta bi ta u k l j u e n o s t z n a i l a ? " J a c q u e s D e r r i d a , O n t h e N a m e , S a u f l e n o m ( P o s t - S c r i p t u m ) , str. 5 8 .
56
na najformalnijoj r a v n i i n j e n e politike k o n s e k v e n c e j e d v a n a d i l a z e lingvistike okvire. Prije se lingvistika politiki k a r i k i r a n e g o to p r u a toliko o b e a v a j u e i z a n o s n e efekte. V r a a n j e m i z " p r i r o d e " , o d " s a m i h s t v a r i " , uvijek n e s t a b i l n o j i u p i t n o j t r o p i c i koja s v a g d a udovoljava izvjesnoj politikoj m o i i izvrava izvjesne e k o n o m s k e zahtjeve, vlastito i m e n a p a r a d o k s a l a n n a i n g u b i p u n o , n e d o p u s t i v o p u n o , o d svoje vlastitosti. P r e b r z i p r e l a g a n u s p j e h postaje g o r k o r a z o a r e n j e : nije to, taj p r e o s t a t a k ili taj otpali suviak, o n o to t r e b a dekonstruirati. Upravo treba dekonstruirati "sutinu i m e n a " , a n e njegovo lingvistiko j e z g r o ili n e t a k o d a s e " o g u l i " n a t o svoje j e z g r o : n a oznaitelja p o p u t svih d r u g i h . 1 3 Vlastitost "vlastitog i m e n a " t r e b a traiti n a s t r a n i njegove " s u t i n e " , to n e z n a i z a n e m a r u j u i p o s t i g n u a d e k o n s t r u k c i j e i vraajui se aristotelovskoj e p i s t e m o l o k o j politici, onto-teo-teleo-politici. ini se d a n a m p o v r a t a k t a m o n e b i p u n o koristio. P r o z i r a n j e
13 Za D e l e u z a i G u a t t a r i j a , a k o se eli slijediti r a d i k a l n o k r e t a n j e flukseva, o z n a i t e l j n i p o t o nije posljednja i n s t a n c e . To bi bili " n e - z n a c i ili, radije, n e o z n a a v a j u i z n a c i , t a k e - z n a c i u vie d i m e n z i j a , r e z o v i fluksa, izovi koji oblikuju s l i k e . . . " O p . cit., str. 2 8 6 . Ali z a s t o j e t r e b a l o ii dalje, to dalje, o d o z n a i t e l j a ? " Z a t o to n i k a d nijedna v o d a n e e o p r a t i o z n a i t e l j o d s v o g i m p e r i j a l n o g porijekla: g o s p o d a r - o z n a i t e l j ili ' o z n a i t e l j g o s p o d a r ' . U z a l u d e m o u v e z i v a t i o z n a i t e l j a u i m a n e n t n i s i s t e m j e z i k a , n j i m e se sluiti da b i s m o u k l o n i l i p r o b l e m e s m i s l a i z n a e n j a , rastvorili ga u koegzistenciji f o n e m s k i h e l e m e n a t a , gdje o z n a e n o nije n i t a vie n e g o s a e t a k o d g o v a r a j u e d i f e r e n c i j a l n e v r i j e d n o s t i o v i h e l e m e n a t a i z m e u s e b e ; u z a l u d e m o d o krajnjih g r a n i c a tjerati p o r e e n j e j e z i k a sa r a z m j e n o m i n o v c e m i t a k o ga p o d v r g a v a t i p a r a d i g m a m a d j e l a t n o g k a p i t a l i z m a - ipak n i k a d n e e m o sprijeiti o z n a i t e l j a d a p o n o v o u v e d e svoju t r a n s c e n d e n c i j u i d a svjedoi z a n e k o g iezlog d e s p o t a koji j o f u n k c i o n i r a u m o d e r n o m i m p e r i j a l i z m u . " Ibid., str. 2 4 4 - 2 4 5 . T a k a v iz r a z m j e n e n e u m i t n o odbjegli, t r a n s c e n d e n t a l n i o z n a i t e l j - nije li v e uvijek p r e t v o r e n u najvlastitije vlastito i m e ?
57
z n a k a j e neponovljiv historijski d o g a a j , k a o to j e t o bilo i F r e u d o v o o t v a r a n j e " d r u g e s c e n e " . S u t i n a i m e n a u k a z u j e n a mjesto gdje s e i m e , uvijek p o j e d i n a n o i s a m o , k a o na groblju, upisuje. Gdje, u stvari, p a d a n a zemlju. S u t i n a i m e n a j e t o p o n i m , a k o p r i t o m h o e m o d a o p i e m o t o p o s vlastitih i m e n a ili injenicu da m o g u n o s t s v a k o g t o p o s a (mjesta, p r o s t o r a , s t a n i t a itd.) kriju vlastita i m e n a . Wort k a o O r t . P a i m o g u n o s t " p r o s t o r a svih p r o s t o r a " , g e o m e t r i j s k o g p r o s t o r a kojeg nosi, k a k o j e t o p o k a z a o H u s s e r l u B e k o m p r e d a v a n j u (1935), e v r o p s k o i m e ili i m e e v r o p s k o g - koje n a v o d n o n e m a n i k a k v e " p r i r o d n e g r a n i c e " (ni z a p a d n e n i istone, n i j u n e n i sjeverne). 1 4 Najvlastitiji p r o s t o r vlastitih i m e n a j e " z e m a l j s k i p r o s t o r " . I m e n a , u i m e svoje vlastitosti, t r a e da se r a z m a t r a p r o s t o r ili, tanije, tlo; k a o to d i s k u r s u i m e razvlaivanja koje s o b o m nosi t r a i da se govori o v r e m e n u . N a taj n a i n D e r r i d a govori o " o p r o s t o r e n j u v r e m e n a " i o " v r e m e n o v a n j u p r o s t o r a " na t r a g u r a z l i k e (diffrance) koja se u k a z u j e k a o "jezika r a z l i k a " . 1 5
S v a k o vlastito i m e s e " u z d i e " , p o m o g u n o s t i i z n a d svih d r u g i h oznaitelja, j e r ga nosi, k a o i sve u d i s k u r s u , neodoljivo i nezaustavljivo t r o p i k o k r e t a n j e . I m e n a , m e u n j i m a vlastita i m e n a , s u oznaitelji koji su n a j p o d a t n i j i ili najpogodniji da b u d u i z b a e n i ,
1 4 Vidi U g o V l a i s a v l j e v i , F e n o m e n o l o k a konstitucija E v r o p s k e z a j e d n i c e , B i b l i o t e k a D i a l o g o s , M e u n a r o d n i c e n t a r z a mir, Sarajevo, 1 9 9 6 . 1 5 J a c q u e s D e r r i d a , L a d i f f r a n c e " u : Tel Quel, T h o r i e d ' e n s e m b l e , E d i t i o n s du Seuil, P a r i s , 1968, str. 43 i dalje.
58
n a b a e n i , l a n s i r a n i ovim k r e t a n j e m . I d a s t a v e t a k u n a ovo k r e t a n j e . S v a k o i m e o k o n a v a ili iznova z a p o i n j e n e k i o k r e t , z a m a h , krivulju d i s k u r s a k a o to t a k a o z n a a v a kraj uvijek n e d o v r e n e r e e n i c e , najavljujui ili prizivajui slijedeu. I z a svakog i m e n a lee figure d i s k u r s a , b u r n a k r e t a n j a i k r i v u d a v i p r o t o c i , a sve te figure, k a k o j e p o k a z a o D e r r i d a , u p i s u j u s e p r e m a p u t a n j i svog k r e t a n j a u figuru h e l i o t r o p a . 1 6 To je k r u n a figura s v a k o g slikovitog izraza, koji svoju svjetlost d o b i v a od m e t a f o r i n o g s u n c a ili s u n c a m e t a f o r e . Svoje " z n a e n j e " ili bolje rei svoju s n a g u i m e n o v a n j a i vlastita i m e n a c r p e o d a t l e . O n a n i s u n a p r o s t o p r e p r e k e tog k r e t a n j a , r e c i m o z e m a l j s k e p r e p r e k e . To se najbolje vidi u d o b a d o m i n a c i j e vlastitih i m e n a , u d o b a g e o p o l i t i k e ( a k o j e m o e m o shvatiti, u s p r k o s njenoj globalnosti, n j e n o m t e l o s u globusa, ponajprije k a o l o k a l n u politiku prisvajanja teritorija, d a k l e ukorjenjivanja e t n o s a ) : i m e n a ive o d t r o p i z m a koji, a k o j e p o d v r g n u t njima u p o t p u n o s t i , u p u u j e na s v o j e v r s n o k r u e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i . K a d a s e i m e n a p o n u stavljati visoko i z n a d d i s k u r s a , a n i k a d a se ne stavljaju t a k o visoko k a o u d o b a p r o c v a t a geopolitike, o n d a se, zahvaljujui svojoj k r u n o s t i , h e l i o t r o p i z a m p r e t v a r a u g e o t r o p i z a m , r e i m oznaitelja u r e i m i m e n a . S v e to m e t a f o r i n o k r e t a n j e i z n e s e , a ne m o e se vie iznijeti n e g o s n a g o m tog k r e t a n j a , " p a d a n a zemlju". G e o t r o p i k a j e p o e t i k a g e o p o l i t i k e ili d o m i n i r a j u e g d i s k u r s a u d o b a b o r b e za ivotni p r o s t o r . Rije je o t r o p i z m u koji p r i r e u j e diskurs za dominaciju imena. Tada cjelokupan jezik slavi svoju b l i z i n u s t v a r i m a , a ne govori se ni o e m u
16 Jacques Derrida, La mythologie blanche. La m t a p h o r e dans le texte p h i l o s o p h i q u e " , str. 2 9 8 i dalje.
59
d r u g o m n e g o o vlasnitvu ili o o n o m v l a s t i t o m . Funkcija d e n o m i n a c i j e ili d o m i n a c i j a i m e n a p o s t a j e b e s k r a j n o o j a a n a . 1 7 J e d n a rije, a ta d a j e rije uvijek ime, m o e u z e t i ili v r a t i t i ivot. - Ili s t v a r n o s t , koja je vie n e g o i k a d a z e m a l j s k a s t v a r n o s t . T a d a s e sva i m e n a s p u t a j u na zemlju, u j e d n o j vrsti a t e r i s a e o kojoj je govorio J. B a u d r i l l a r d , p o k a z u j u i svoje p r a v o porijeklo. A zemlja oivi i to t a k o k a o da to vie nije m e t a f o r i n o n e g o u najdoslovnijem smislu. Iz nje svaki g e o t r o p c r p i svoje z n a e n j e - a s v a k a figura d i s k u r s a je p o s t a l a g e o t r o p - da bi ga p r u i o i m e n u koje d o b i v a toliku t e i n u da iz d i s k u r s a lako, suvie lako, d o t i e zemlju. Ne m o e se vie n i t a rei a da se n e t o ne i m e n u j e , i to u supstanicijalnom smislu: kao da pokazujete p r s t o m na k a k a v reljef, v e o m a i z r a e n reljef. U d o b a p r o c v j e t a l e g e o t r o p i k e - a s v a k o cvjetanje, svaki cvijet, svaki r e t o r i k i u k r a s p r i p a d a b o t a n i c i d i s k u r s a koja je iz nje i z v e d e n a - sva i m e n a p a d a j u t a m o gdje su oduvijek p o k u a v a l a p a s t i : na z e m a l j s k o tlo, u s a m u s u t u , n a j s u t i n s k i j u s t v a r n o s t . S e m i o t i k a proizvodnja, a z a p r a v o k r h k o s t s v a k o g i m e n a , a r b i t r a r n o s t z n a k a , t a d a s e najvie s k r i v a od sebe s a m e : u t e k s t u a l n o m hiperrealizmu. Tada bi pisci htjeli, p r i s a m o m i n u pisanja, sve d r u g o d a b u d u samo ne tekstopisci.
17
To
je
dakako
onaj
proces
koji
su
Deleuze
Guattari
nazivali
reteritorijalizacijom.
60
esto poglavlje
Rat kao najvei kulturni dogaaj (etnopsihijatrijska skica)
Nita nas kao " r a t n a t r a u m a " 1 8 ne pouava o znaaju kulture u ratu i o znaaju rata u kulturi. Pogotovu nita kao ratna t r a u m a kod "malih naroda"19 Balkanskog p o l u o s t r v a . U t a k v i m n a c i o n a l n i m k u l t u r a m a koje se k r o z i t a v u svoju povijest b o r e s a m o z a svoj o p s t a n a k - ne s a m o p r o t i v e k s t e r m i n a c i j e u r a t u n e g o i p r o t i v asimilacije u m i r u - r a t dobija z n a e n j e velikog, m o d a
18 I z r a z e " r a t n a t r a u m a " i " r a t n a n e u r o z a " u p o t r e b l j a v a t u u i s t o m z n a e n j u ne u p u t a j u i se u t e r m i n o l o k a preciziranja. S v a u m a n a z i v a koja je d a n a s u u p o t r e b i ( s p o m e n i m o : shell s h o c k , c o m b a t stress r e a c t i o n , c o m b a t e x h a u s t i o n i s v a k a k o najuveniji p o s t t r a u m a t i c stress d i s o r d e r ) , u ivoj igri o z n a a v a n j a i s t o g i r a z l i i t o g , i o n a k o nije p u n o d o p r i n i j e l a i z u a v a n j u p s i h o p a t o l o g i j e rata. Dr. R i c h a r d u M o l l i c i ( H a r v a r d U n i v e r s i t y ) d u g u j e m p o u k u o " s u v r e m e n o j industriji P T S D - a " . 19 Pojam "mali n a r o d " upotrebljavamo u d o s l o v n o m smislu fizike veliine: b r o j n o s t i n j e g o v i h p r i p a d n i k a i o p s e g a teritorije. To n i k a k o ne z n a i i " m a l u k u l t u r u " . U p r a v o k o d b a l k a n s k i h n a r o d a postoji upadljiv n e s r a z m j e r i z m e u veliine naroda i njegove kulture. N a i m e , svaka kultura na t o m prostoru ima o g r o m n o , k o n t i n e n t a l n o z a l e e n e k e i m p e r i j a l n e k u l t u r e . (Cf. o p o j m u " m a l o g n a r o d a " Karl-Heinz Kohl, Ethnologie - die Wissenschaft v o m kulturell F r e m d e n , M u e n c h e n , 1993, str. 30.)
61
najveeg kulturnog dogaaja. Velikog povijesnog d o g a a j a koji i m a implikacije k u l t u r n e revolucije. Takvo z n a e n j e r a t a i j e s t e i nije p r i s u t n o u naoj s v a k o d n e v n o j svijesti. Da bi istraili k u l t u r n o z n a e n j e r a t a , bavit e m o se i svjesnim i n e s v j e s n i m s a d r a j i m a " n a e " k o l e k t i v n e svijesti. K a k o t o v e n a m e e t a k a v p r e d m e t bavljenja, p o s e b n o e n a s z a n i m a t i o s n o v n e figure, s t e r e o t i p i i klieji te svijesti - da bi dokuili n e t o od o n o g a to je iz nje p o t i s n u t o . Izloit e m o se d a k l e o p a s n o s t i da g o v o r i m o o o n o m e o e m u ne bi t r e b a l o govoriti. R a t n a s j e n a t j e r a o d a u z m e m o k u l t u r u u naj temelj nijem smislu rijei. Time bi trebalo da n a d m a i m o a m b i v a l e n t n o s t i u k o n t e k s t i m a u kojima bi n a m se r a t pojavljivao k a o n e - k u l t u r a , ili n e t o n e k u l t u r n o , a to su g r a n i c e u kojima se d r i d a n a n j a m o r a l n a svijest. 2 0
20 O v a svijest j e sva p r o e t a a m b i v a l e n t n o u koju b i g r u b o opisali n a slijedei n a i n : S j e d n e s t r a n e , rat j e u n a o j svijesti p o s t a o s i n o n i m z a n e t o krajnje s u p r o t n o kulturi, k u l t u r n o j gradnji. To je s u v r e m e n a svijest o ratu koja p r i p a d a u b a t i n u " s v j e t s k e , k o z m o p o l i t s k e k u l t u r e " (J. H a b e r m a s ) . K u l t u r a j e n a strani m i r a , a rat je n j e n o nalije. M i r i rat se j e d n o d r u g o m suprotstavljaju k a o k u l t u r a i n e k u l t u r a . ljudsko i n e l j u d s k o , z d r a v o i b o l e s n o , d o b r o i z l o itd. K a d a d a n a s g o v o r i m o o ratu m i s l i m o prije s v e g a n a ubijanje, m a s o v n o s t r a d a n j e , r u e n j e , u n i t e n j e , n a z l o , b a r b a r i z a m , z l o i n e protiv o v j e a n s t v a , n a c i z a m , na n a j v e u n u k l e a r n u o p a s n o s t , n o v i svjetski rat itd. M i s l i m o na n e t o to j e k a o p r i r o d n a k a t a s t r o f a , neizljeiva ljudska slabost, n a j v e e m e t a f i z i k o z l o , s t a l n o u g r o a v a l o k u l t u r n u povijest ovjeanstva, k o e i i z a u s t a v l j a j u i ga u njegovom materijalnom i duhovnom razvitku. Krvava povijest o v j e a n s t v a u k a z u j e d a o n o j o nije d o v o l j n o kultivirano, d a h u m a n i z a c i j a ovjeka tek predstoji. No r a s t u a svijest o b e s m i s l e n o s t i i n e o p r a v d a n o s t i rata - e g z e m p l a r n o o i t o v a n a u izgradnji organizacije U j e d i n j e n i h N a c i j a i njenih institucija, prije s v e g a m e u n a r o d n o g prava - p r u a i z v j e s n e n a d e u
62
Takvo iskustvu
ishodite
za
jedan ratova jo na
etnopsihijatrijski Balkanu mlade vode koji
pristup upravo dri
posljednjih ocu ove
dugujemo se dobro
uvijek koje
znanosti sve do
uhodanih
staza
Freudove odabranog organski uklapa u
Massenpsychologie. pristupa oblik neke vidimo u
Naroitu tome to
pogodnost
se,
uvaavajui
ovdanjih vane Tako
zajednica
(Gemeinschaft), vladajue
manifestne na primjer
sadraje on
drutvene kulture
svijesti.
odgovara
pojmu
t o m p r a v c u . P a k t B r i a n d - K e l l o g i z 1928. g o d i n e , koji o s u u j e svaki rat k a o z l o i n , predstavlja najbolji p r i m j e r o v e novije, r a d i k a l n e svijesti o ratu, koja j e p o g l a v i t o svijest o b u d u e m , a p o k a l i p t i k o m ratu koji s e m o r a p o s v a k u cijenu izbjei. S d r a g e s t r a n e , s a m a k u l t u r n a povijest o v j e a n s t v a j e n e z a m i s l i v a b e z rata. U dijalektici rata i m i r a u p r a v o ratu p r i p a d a p r i m a t k a o " p r i r o d n o m s t a n j u " ljudskog d r u t v a , n a k o n k o j e g dolazi m i r k a o n e t o to s e u s p o s t a v l j a (lat. p a x - pakt). Sva kulturna postignua i kulturne veliine (recimo velike povijesne o s o b e i njihova djela) m o g l i bi se i z r a v n o ili p o s r e d n o pripisati k o b n o j s n a z i n j e g o v o g djelovanja. i t a v a d a n a n j a k u l t u r n a i p o l i t i k a karta z e m a l j s k e kugle je postignue neprestanih ratovanja. (Wortcrbuch dcr Soziologie, hrsg. W i l h e l m Bersdorf, H a m b u r g , 1972, II, str.477.) Povijest s v a k o g n a r o d a bi se m o g l a itati k a o s v o j e v r s n a p o h v a l a ratu. T r a d i c i o n a l n a i m o d e r n a svijest o ratu uvijek istie veliki d u g ratu, n a p r i m j e r : d o l a e n j e j e d n o g n a r o d a d o svoje s a m o s v i j e s t i . M n o g i veliki m i s l i o c i , p r e d m o d e r n i i m o d e m i , ispisivali s u svoje p o h v a l e ratu, u k a z u j u i n a njegov o g r o m n i k u l t u r n o - p o v i j e s n i z n a a j : o p l e m e n j i v a n j e ljudske p r i r o d e , izgradnja d r a v n i h institucija, p o v e z i v a n j e n a r o d a itd. D o d u e , uvijek su to inili u a m b i v a l e n t n o m gestu. K a n t , na primjer, ija ideja v j e n o g m i r a i m a veliki o d z i v u socijalnoj i politikoj izgradnji filozofiji novijeg v r e m e n a , s m a t r a o je rat o r u e m p r o v i e n j a u ljudima. ( E . K a n t , Vers la p a i x p e r p t u e l l e , P a r i s , 1 9 9 1 , str. 24.) M e u t i m , k r o z d a n a s a k t u a l n u razliku i z m e u o s v a j a k o g i o s l o b o d i l a k o g rata, i z m e u n a p a d a k o g i o b r a m b e n o g rata, m o e s e s a s v i m d o b r o uvidjeti k o l i k o su t r a d i c i o n a l n a , m o d e r n a i s a s v i m r e c e n t n a gledita na rat i s p r e p l e t e n a i p o v e z a n a , t e k a k o i h j e n e m o g u e s t r o g o razluiti, p o g o t o v u n e s v r s t a v a n j e m njihovih pobornika u dva protivnika tabora.
istinski ljudskog svijeta, n a j v e i m d o b r o m koje j e p r i r o d a m o g l a dodijeliti
63
k a k a v s e n a ovim p r o s t o r i m a t r a d i r a - p r e k o k u l t u r n i h i politikih p o k r e t a za n a c i o n a l n o osloboenje i e m a n c i p a c i j u koji su s n a n o obiljeili noviju povijest - iz n j e m a k e r o m a n t i k e : p o j m u " n a r o d n o g ili n a c i o n a l n o g d u h a " (Volks- o d e r N a t i o n a l g e i s t ) kojeg j e H e r d e r , k a o t o j e p o z n a t o , definirao k a o " o r g a n s k u t v o r a k u m o koja je o d r e e n o m n a r o d u u r o e n a i u n j e m u nesvjesno djeluje". 2 1 N a t o m p r a v c u n e b i t r e b a l o d a n a m o s t a n u n e d o s t u p n i a k n i o p s k u r n i sadraji i m i t s k e f o r m u l e " p a g a n s k e svijesti" koja uvijek o k r u u j e p r a o b l i k e kulture. T e m e l j n a o d r e d n i c a k u l t u r e od koje p o l a z i m o , a p r e u z i m a m o j e o d G . D e v e r e u x a , glasi d a k u l t u r a nije n i t a izvanjsko p o j e d i n c u , n e g o j e " n e t o s t o j e d u b o k o i n t e r i o r i z i r a n o , n e t o to j e b i t n i dio njegove p s i h i k e s t r u k t u r e i njegove p s i h i k e e k o n o m i j e " . 2 2 Rijeju, to je n a i n da se "ivi doivljeno", da se s h v a a i s o p s t v o i svijet, a p o d r a z u m i j e v a razliite, m a n j e ili vie povezane i usaglaene " m a t r i c e znaenja, vrijednosti i implikacija". 2 3 G l e d a j u i u t a k v o m svjetlu na k u l t u r u , p o k u a t e m o p o k a z a t i koliko j e z a k o l e k t i v n u ili n a c i o n a l n u svijest j e d n o g n a r o d a u r a t u i u r a z d o b l j u o k o r a t a v a n a i n t e r p r e t a c i j a s t v a r n o s t i u kojoj se n a l a z i . R a t nije s a m o okraj na ivot i s m r t , d r u t v e n i oblik p r i r o d n e b o r b e z a preivljavanje, s k u p b i t a k a . A k o j e dovoljno veliki ili a k o j e n a r o d dovoljno m a l i , r a t
2 1 K a r l - H e i n z K o h i , O p . Cit., str. 146. (Cf. N a primjer, K l a s s i k e r d e r K u l r u r a n t h r o p o l o g i e , h r s g . W o l f g a n g M a r s c h a l l , M i i n c h e n 1990, str. 6 0 . 2 2 G e o r g e s D e v e r e u x , E s s a i s d ' e t h n o p s y c h i a t r i e g n r a l e , P a r i s , 1970. str. 365. 2 3 Ibid., 3 6 4 .
64
a n g a i r a itavu k u l t u r u . N i k a d a nije n a p r o s t o vojna s t v a r (pa ni za s p o r a d i n e i k r a t k o t r a j n e i n t e r v e n c i j e velikih sila). a k i n e p o s r e d n o b o r b e n o i s k u s t v o p o j e d i n c a svoj s m i s a o d u g u j e u p i s i v a n j u u o d r e e n , sasvim k o n k r e t a n kulturni kontekst. Upravo " r a t n a neuroza" ukazuje d a n i t a n e smije " i s p a s t i " i z takvog okvira, n i j e d a n doivljaj ma k a k o b i o s u r o v i " n e l j u d s k i " . R a t u s t v a r i d o n o s i u v i d e , d u b o k e u v i d e koji se ne smiju vie n i k a d a previdjeti i izgubiti, a koji ostavljaju d u b o k e t r a g o v e u k u l t u r n o j svijesti n e k o g n a r o d a . N a i m e , n i t a toliko n e p r i b l i a v a n e k i n a r o d istinskoj s t v a r n o s t i k a o rat, s t r a n i r a t koji prijeti n j e g o v o m u n i t e n j u . U r a t u , n i k a d a toliko k a o u r a t u , ta se s t v a r n o s t p o k a z u j e k a o k u l t u r n a s t v a r n o s t , k a o njegova vlastita k u l t u r n a s t v a r n o s t . Ovo pribliavanje n a r o d a vlastitoj s t v a r n o s t i u k a z u j e da je r a t uvijek s u s r e t k u l t u r a , a k i u svom najneljudskijem obliku, a ne t e k p a d u " p r i r o d n o s t a n j e " , ukazivanje b e z d a n a " n e - k u l t u r n e s t v a r n o s t i " ispod temelja k u l t u r n i h n o r m i i vrijednosti. D a k a k o to nije s u s r e t u p r a v o m smislu rijei i z a t o se najee p r e v i a . K u l t u r a neprijatelja s e p r o m a t r a k a o n e - k u l t u r a p a r excellence, k a o s a m izvor njegovog zla. Neprijatelj uvijek p r i p a d a nedovoljno k u l t i v i r a n o m n a r o d u . Njegov neljudski oblik, koji se esto privida u z a s t r a u j u e m ivotinjskom liku, dolazi od socijalizacije koja je o s t v a r e n a u " l o e m d r u t v u " , u izoblienoj k u l t u r n o j sredini. P o b j e d a n a d neprijateljem u p r a v o t r e b a d a i z n e s e sve loe s t r a n e njegove k u l t u r n e povijesti na vidjelo.
65
R a t n a s t v a r n o s t j e uvijek k u l t u r n a s t v a r n o s t , zbog ega j e neprijatelj uvijek p o m a l o n e s t v a r a n . T o z n a i d a n e postoji r a t n o iskustvo, isto i n e p o s r e d n o iskustvo, koje nije ve i n t e r p r e t a c i j a . Ovdje prije s v e g a i m a m o n a u m u i n t e r p r e t a c i j u koju b i s m o m o g l i n a z v a t i " t e m e l j n o m i n t e r p r e t a c i j o m " , j e r se smjeta, ili p o k u a v a smjestiti, na razinu odreivanja p r i p a d n o s t i nekoj kulturi, d a k l e o d g o v a r a , ili p o k u a v a odgovoriti, osnovnoj m a t r i c i usvajanja ivotnog i s k u s t v a . N a ovu t e m e l j n u interpretaciju se tek n a k n a d n o nadovezuju g r u p n e i i n d i v i d u a l n e i n t e r p r e t a c i j e r a t n e s t v a r n o s t i - sve o n e j e n a d o p u n j u j u i o b o g a u j u i vie ili m a n j e relativiziraju (najupadljivije kao politike reinterpretacije). P r e m d a o n e uvijek prijete d a i z m j e n e ovu p o v l a t e n u interpretaciju, ona se ne moe predstaviti samo k a o p r e t e n a i p r i v r e m e n o vladajua, zahvaljujui n e p r i k o s n o v e n o s t i i pravoj svetosti kojom je rat, tanije, r a t n e r t v e ovjeravaju. T o j e r a t n a i s t i n a koja j e krvlju p o s v e e n a i t e k je j e d a n novi rat, s n o v i m velikim r t v a m a , m o e izmijeniti - ali s a m o p o d u v j e t o m da ta n o v a istina b u d e t a k o e r p r a v a istina svih p r e t h o d n i h ratova. ta je d a k l e t e m e l j n a i n t e r p r e t a c i j a ? U n a j k r a e m , to je o n a i s t i n a s kojom b o r c i odlaze u r a t i s kojom se, u jo v r e m uvjerenju vraaju iz r a t a . To je k o l e k t i v n a i n t e r p r e t a c i j a , o p e n a r o d n a i s t i n a koju p o j e d i n a c s v e a n o usvaja s t u p a n j e m n a svoju r a t n u s t r a n u koja m u j e ve u n a p r i j e d d o z n a e n a k u l t u r n o m p r i p a d n o u . To je p r o s t a i o e v i d n a istina koja k a e : ko s m o " m i " , ko su " o n i " i t a je povijesna s t v a r n o s t u
66
kojoj se povlai ova razlika. U r a t u n a p o k o n d o z n a j e m o k o s m o : " m i " s m o ponajprije " n e - o n i " . A p s o l u t n o ustanovljeni nacionalni identitet pretpostavlja a p s o l u t n u diferenciju k a k v a s e o c r t a v a s a m o u r a t u . T u a nacija koja j e prije m o g l a izgledati sasvim bliska stoji t a d a na najveoj u d a l j e n o s t i : postaje t u a u najveoj m o g u o j mjeri. P o s t a j e m o ljudi koji se razlikuju od neljudi, u v i a m o da s m o odgojeni u k u l t u r i koja se razlikuje od n e k u l t u r e itd. T e m e l j n a i n t e r p r e t a c i j a je, u stvari, s a m o i n t e r p r e t a c i j a p r e d d r u g i m , p r e d najveim t u i n o m . To je s a m o i n t e r p r e t a c i j a u najljepem svjetlu p o d n a j g o r i m o k o l n o s t i m a . K o s m o m i s a z n a j e m o uvijek o d d r u g i h , ali j e d i n o o d najveih, s m r t n i h neprijatelja m o e m o doznati p u n u istinu o n a m a samima: ne s a m o da p r i p a d a m o tom i tom narodu, nego da pripadamo "dobrom narodu". Samo nakon rata jedan narod moe stei svijest o svojoj d o b r o t i . T e k o n d a sav n a r o d postaje " d o b r i n a r o d " . Utoliko bolji u k o l i k o j e r a t z a njega bio pogubniji, u k o l i k o je r a t o v a o s "loijim n a r o d o m " . B u d u i d a j e r a t n a s t v a r n o s t uvijek specifina k u l t u r n a s t v a r n o s t , o n a je, u stvari, i m a g i n a r n a (u L a c a n o v o m s m i s l u ) . T e m e l j n a i n t e r p r e t a c i j a je, a k o bolje p o g l e d a m o , m a t r i c a za p r o i z v o d n j u s t v a r n o s t i ili, tanije, k o d e k s za p r i a n j e p r i a . R a t n a p r i a - o njoj je rije - koja t o b o e opisuje, u stvari, t e k k o n s t i t u i r a s a m u s t v a r n o s t . R a t n a p r i a , ep o s u s r e t u ovjeka i neovjeka, u v a do d a n a d a n a n j e g m i t s k u funkciju p r i e , a r o b n u m o rijei koja s e o s t v a r u j e s a m i m n j e n i m i z r i c a n j e m .
67
T r e b a l o b i p o s e b n u p o z o r n o s t p o s v e t i t i injenici d a n a m b o r c i i z r a t a d o n o s e r a t n e p r i e . P r e k o njih itav n a r o d dobija u v i d e u s t v a r n o s t , j e r r a t n a s t v a r n o s t s e u p o z n a j e na bojitu, u i z r a v n o m s u s r e t u s neprijateljem. R a t n a p r i a nije p r a z n a p r i a . T o j e najvjerodostojnija p r i a , j e r sve opisuje u p r a v o o n a k o k a k o se i dogodilo. T a k v a p r i a iz najvee blizine o p i s u j e r a t n i s u s r e t : n a s kakvi s m o u i s t i n u i njih kakvi s u u i s t i n u . S a m o n a m b o r c i koji se v r a t e iz b i t k e m o g u rei i s t i n u o n a m a , o o n i m a t a m o i o svijetu u k o j e m ivimo. Z a t o ih uvijek i e k u j e m o d a s e v r a t e k a o heroji-pobjednici. To da n a m borci iz rata donose r a t n u priu jeste temeljna s e m i o t i k a injenica. U o n o m e to govore, a to sav n a r o d t r e b a i m o r a p o m n o d a slua, m o e s e p r e p o z n a t i specifian p r o i z v o d n i k a p a c i t e t n a k o j e m e poivati cjelokupna diskurzivna proizvodnja u ratu i dugo n a k o n r a t a . B o r c i svojom p r i o m postavljaju temelj s t v a r n o s t i z a svoju k u l t u r u , j e r d o n o s e s a s a m o g izvora s t v a r n o s t i j o n e u v e n e stvari, s a s v i m razliite o d i s t r o e n i h z n a e n j a i s i m b o l a koji o d a v n o kolaju k o m u n i k a c i j s k i m k a n a l i m a d r u t v a . N o v e p r i e o novoj s t v a r n o s t i v o d e k u l t u r o m p r e p o r o d u , jer pruaju neiscrpne resurse za d i s k u r z i v n u p r o i z v o d n j u i simboliku r a z m j e n u . F i g u r a h e r o j a n a m , d a k l e , u z o r n o osvjetljava k u l t u r n u misiju b o r c a . P r e m a o n o m e to b i s m o mogli n a z v a t i " s o c i o - s e m i o t i k o m funkcijom h e r o j a " najbolje s e m o e vidjeti d a j e r a t n a s t v a r n o s t : a ) n o v o s t v o r e n a , i z b o r e n a k u l t u r n a s t v a r n o s t i b) da je to n a a , p o g l a v i t o ili iskljuivo n a a s t v a r n o s t . U t o m smislu h e r o j a m o e m o
68
definirati k a o b o r c a koji se najvie izlae n e - s t v a r n o s t i n e - k u l t u r e . , a najdrutveniji je od svih. a ) O n i m a n e u s p o r e d i v socio-semiotiki k a p a c i t e t koji je od n e p r o c j e n j i v e v r i j e d n o s t i za z a j e d n i c u kojoj p r i p a d a : t o j e najvei, zadivljujui k a p a c i t e t p r e r a d e i a p s o r p c i j e n e - s t v a r n o s t i u n a u vlastitu s t v a r n o s t . Rije je o n a r a t i v n o j p r e r a d i : o o n o m e to on p o s t i e svojim djelima k a d a se p r e p r i a v a j u . H e r o j je onaj koji m o e najvei b e s m i s a o p r e t v o r i t i u najvei s m i s a o , o n o n e l j u d s k o u o n o n a d l j u d s k o . Zahvaljujui n j e m u g o v o r i m o o o n o m e o e m u se ne m o e govoriti ili o e m u j e d v a d a s e m o e govoriti. S t o g a s e m o e rei d a n a i b o r c i o s i m to u n i t a v a j u neprijatelja, b r a n e n a e majke, e n e i djecu, o s l o b a a j u n a u t e r i t o r i j u itd., t a k o e r za n a s osvajaju n e s t v a r n o s t ili n e l j u d s k u s t v a r n o s t . Sa svojim o r u j e m oni p o n o v o s a d e n a u k u l t u r u koja e d a t i p r i n o s k a o najplodnija a g r i k u l t u r a . b ) N i k o nije toliko " n a " koliko s u t o " n a i b o r c i " . N o i s t i n s k i n a ovjek j e h e r o j . J e r s e k a o n i k o b o r i z a n a s . U r a t u se b o r i m o za d r u g o g a koji je isti k a o mi, a p r o t i v d r u g o g a koji je p o t p u n o razliit od n a s . Ali u r a t u se, dakako, borimo i za sebe. S a m o heroj dokazuje da se ne b o r i j e d i n o z a sebe, d a j e n e s u m n j i v i istinski n a b o r a c : on je ili n e b e s k i m u d o m preivjeli b o r a c ili svjesnom o d l u k o m poginuli borac. Figura heroja oznaava hipersocijaliziranog lana drutva, te je svako drutvo o b i l n o koristi za svoju socijalizaciju i resocijalizaciju. N e m a boljeg i m e n a od njegovog za n a z i v kole ili vrtia.
69
U r a t n o j p r i i se priaju sjeanja. O d m a h n a k o n bitke, u vihoru rata, nastaju prve prie, r a t n e legende kao postojane narativne forme za uvanje dragocjenih sjeanja. Na taj n a i n svjedoci-oevidci iz svog sjeanja p r e d a j u n a r o d u njegovu s t v a r n o s t u k u l t u r n u o s t a v t i n u . T e k t a d a i oni s a m i , u stvari, d o l a z e do nje. S v a k i p u t k a d a priaju i s a m i u e k a k o d a svoja iskustva r e i n t e r p r e t i r a j u s u g l a s n o t e m e l j n o j i n t e r p r e t a c i j i , tj. v a e e m k o d e k s u r a t n i h p r i a . K o l e k t i v n o sjeanje, a n e p e r c e p c i j a p o j e d i n c a , njegovo n e p o s r e d n o " s e n z o r n o " iskustvo, gradi p u p a n u vrpcu drutva sa stvarnou. P r e k o sjeanja na r a t d r u t v o e i u m i r u u v a t i svoju v e z u s a s t v a r n o u , s a svojom k u l t u r n o m s t v a r n o u , sa a u t e n t i n i m o b l i k o m u k o j e m se pojavio njegov nacionalni identitet. U kolektivnoj svijesti, d a k l e , r a t nije p u k a n e s r e a koju t r e b a to prije zaboraviti, iako j e p o s t a o s i n o n i m z a n a j v e e zlo. U p r a v o p o k u l t u sjeanja, koji se u p o s l i j e r a t n o m p e r i o d u s n a j v e o m b r i g o m i o d g o v o r n o u gaji u d r u t v u - na svim p l a n o v i m a i u svim segmentima, n e p r e s t a n o a ne samo na sveanim g o d i n j i c a m a - m o e se nazrijeti koliko je r a t n e t o b i t n o d r u k i j e od p r i r o d n i h k a t a s t r o f a i velikih u d e s a . S n a n i poslijeratni razvitak, n e u m i t n o brisanje tragova prolosti, istanjivanje i k i d a n j e niti sjeanja, i p a k ne m o g u p r i k r i t i s n a n e g r a v i t a c i o n e sile koje uvijek t e e da povezu k u l t u r u s njenim prvobitnim, zemaljskim o b l i k o m . O n e s u toliko j a k e d a r a a j u o p a s n o s t n o v o g r a t a , r a t a koji o t k l a n j a n a j v e u o p a s n o s t ivota u m i r u : zaborav. Z a b o r a v r a t n o g i s k u s t v a m o e biti strasniji o d
70
s a m o g tog iskustva: o n m o e donijeti novo, jo g o r e r a t n o iskustvo ili kraj vlastitog, t o e rei s v a k o g i s k u s t v a j e d n o g n a r o d a . G r a n i c a r a t a i m i r a nije g r a n i c a b o r b e z a o p s t a n a k " m a l i h n a r o d a " : asimilacija n i t a m a n j e n e ugroava bie takvih n a r o d a od eksterminacije. Zato se n a B a l k a n u n i k a d a n e m o e rei k a d a j e d a n r a t poinje, a k a d a z a v r a v a . R a t t r e b a p a m t i t i k a o to se u n j e m u t r e b a boriti. N i k a d a j e d n a k u l t u r a n e m o e biti toliko a u t e n t i n a k a o u r a t u . Taj k u l t u r n i apogej - na o s n o v u "posljednje", " b a l k a n s k e m j e r e " autentinosti se m o e opisati kao: - pribliavanje stvarnosti, - poistovjeivanje i n d i v i d u a l n o g sa k o l e k t i v n i m identitetom, - resocijalizacija s o c i u s a do v r s t e familijarne povezanosti, - p o t p u n a semiotika obnova (regeneracija jezika), itd. * * * Budui da u miru pokuavamo da shvatimo " n o r m a l n i " p s i h i k i ivot polazei o d " p a t o l o k o g " , m o d a b i u r a t u "patoloko" trebali da shvatimo polazei od " n o r m a l n o g " . ini s e d a b i kod "malih n a r o d a " Balkanskog poluostrva "ratne neuroze" trebalo posmatrati na pozadini "zdravih" m e h a n i z a m a o b r a n e koji n i s u i n d i v i d u a l n i n e g o su kolektivni, a u o b l i e n i su i u v j e b a n i kroz d u g u e p s k u tradiciju. U t o m
71
sluaju s o c i o k u l t u r n i k o n t e k s t - k a k o s m o ga p o k u a l i predstaviti: mehanizmi gradnje autentine kulture i o r g a n s k e d r u t v e n e z a j e d n i c e - dolazi u prvi p l a n p s i h o p a t o l o g i j e . U s u p r o t n o m sluaju, k a k o se o b i n o p o s t u p a , taj k o n t e k s t s e u v o d i t e k n a k n a d n o k a o j e d a n iri i labaviji okvir za r a z u m i j e v a n j e e p i f e n o m e n a . U p r v o m sluaju, za koji p l e d i r a m o , r a t i m a smisao, a u d r u g o m n e m a ili j e d v a da i m a : to e rei da se p a t o l o k o t r e t i r a p o m o d e l u p r i r o d n e k a t a s t r o f e ili n e s r e t n o g sluaja. T r e b a n a p o m e n u t i d a j e pacijent s " r a t n o m t r a u m o m " veoma "susretljiv" p r e m a t e r a p e u t u koji p r e v i a e t n o - k u l t u r n e p r e t p o s t a v k e psihijatrije, j e r je on, u stvari, o s o b a koja ne uspijeva u p o t p u n o s t i p r i p a d a t i s v o m e n a r o d u u a s u njegove fraternizacije ili svojoj k u l t u r i k a d a k u l m i n i r a u svojoj a u t e n t i n o s t i . a k bi se m o g l o rei, d a k a k o ne b e z p r e t j e r i v a n j a d a j e t a k a v p a c i j e n t najpogodniji p a c i j e n t z a p o v r n o s h v a e n u t r a n s - k u l t u r n u psihijatriju, j e r j e njegova " b o l e s t " uvijek posljedica izvjesne " d e k u l t i v a c i j e " ( D e v e r e u x ) , i s p a d a n j a iz vlastitog k u l t u r n o g okvira, tako da pogoduje nekritikoj primjeni "medicinskog", "neurofiziologijskog" m o d e l a . K a k o ve n a z n a u j e njegova u l o g a " d o b r o g p a c i j e n t a " , bolest koja g a m u i j e prije s v e g a " m u t i z a m " , a k i k a d a j e v e o m a brbljiv. N o ovaj m u t i z a m j e s a m o nalije elokvencije n a k o n r a t a k o n s t i t u i r a n o g " d o b r o g n a r o d a " - elokvencije o istim o p s e s i v n i m t e m a m a . Pacijent s r a t n o m t r a u m o m je n e k o ko nije u s t a n j u da ispria svoju r a t n u p r i u , ili, tanije, d a j e i s p r i a t a k o k a o d a j e " n a a " . N j e g o v a b o l e s n a n e s p o s o b n o s t uvijek se d o i m a k a o p o r e m e a j u s p o s o b n o s t i p a m e n j a : o n n e m o e ili, tanije, o n k a o d a
72
R a t kao najvei kulturni dogaaj
ne m o e da se sjeti o n o g najvanijeg iz svoje prolosti. T r e b a p r i m i j e t i t i d a ovaj posjetilac psihijatrijske klinike predstavlja svojevrsnu contrepartie istaknutom lanu u d r u e n j a r a t n i h v e t e r a n a koji svoje r a t n e p r i e r a d o p r e p r i a v a uvijek o k r u e n z n a t i e l j n o m i o d u e v l j e n o m p u b l i k o m . ini s e d a j e u " n e m e d i c i n s k o m " p r i s t u p u koji s m o o d a b r a l i v e o m a v a n o ovo s m j e t a n j e (koje krije itavu logiku razmjetanja) tipskih figura (traumatiziranog i egzaltiranog) u mirnodopske institucije od p o s e b n o g z n a a j a . U stvari, t r e b a iznijeti na vidjelo k u l t u r n u i socijalnu politiku, u g l a v n o m n e s v j e s n u politiku k o l e k t i v n e svijesti, u koju d r u t v o k a o p o s l i j e r a t n a b r a t s k a z a j e d n i c a uvlai sve f e n o m e n e i institucije m e n t a l n o g zdravlja. Na to s v a k a k o u p u u j e e s t o k o iskljuivanje d u e v n e bolesti u o p e u o v a k v i m drutvima, ekskomunikacija koja ima sadraje b e s p o t e d n e politike borbe. Duevni bolesnik je " o b i n a k u k a v i c a " i z a s l u u j e n a p r e z i r i o s u d u . On je socijalno p o r e m e e n i k u l t u r n o n e a d a p t i r a n k a o i onaj koji z a s l u u j e da ga n a z o v e m o " i z d a j i c o m " . U s t v a r i gori je od izdajice: d o k ovaj potonji svojom i z d a j o m usvaja vrijednosti ne-kulture, najgore m o g u e vrijednosti (on je u s t a n j u da i s p r i a p r i u , ali koja nije " n a a " ) , d o t l e ovaj prvi ne usvaja ili s v e l i k o m m u k o m usvaja n a e vrijednosti kao da su vrijednosti ne-kulture. F i g u r a k u k a v i c e j e n e t o krajnje s u b v e r z i v n o z a s v a k u o r g a n s k u z a j e d n i c u , za r a z l i k u od izdajice koji je svojim p r i m j e r o m u v r u j e : svojim p o n a a n j e m k u k a v i c a u s t v a r i k r i v o t v o r i r a t n u k a r t u i d e n t i t e t a , skrnavljuje o n o s t o j e najsvetije.
73
N a r a v n o d a p a c i j e n t koji p a t i o d " r a t n e n e u r o z e " nije o b i n a kukavica; o n u p r a v o n i k a k o n e e d a p r i h v a t i n e p r i h v a t l j i v u socijalnu u l o g u kukavice. S v r e m e n o m njegova s u b v e r z i v n o s t r a s t e , j e r j e njegov i d e n t i t e t i z m e u " o b i n o g l u a k a " i k u k a v i c e jo t e e i n e s i g u r n i j e u s t a n o v i t i . U k r a t k o , "gubljenje i d e n t i t e t a " , d e p e r s o n a l i z a c i j a i derealizacija o n i h koji su bili u r a t u , i na iji p o v r a t a k se e k a l o k a o na p o v r a t a k j u n a k a , p r e d s t a v l j a n e t o najsablanjivije z a socijalnu i k u l t u r n u politiku " m a l i h n a r o d a " koji su bili izloeni velikim s t r a d a n j i m a . S v a k a labilnost u i d e n t i t e t u , koji je najprije k o l e k t i v n a svojina, u g r o a v a najveu istinu. J e r p r o m j e n a i d e n t i t e t a - k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a , d a k a k o - j e s t e p r o m j e n a istine o r a t u . A tu p r o m j e n u m o e donijeti s a m o j e d a n novi r a t . R a t n o iskustvo, d a k l e , uvijek j e specifino k u l t u r n o iskustvo koje i m a izrazito socijalni s m i s a o . Uvijek je t o i s k u s t v o o naoj k u l t u r n o j a u t e n t i n o s t i . O n o j e p e r definitionem neprenosivo drugima. Stranci o njemu, d o k god ostaju s t r a n c i , n i t a b i t n o n e m o g u s a z n a t i . D a k a k o d a j e t o s t r a n o iskustvo, ali o d p o j e d i n e k u l t u r e , a p o t o m od s t u p n j a socijaliziranosti p o j e d i n c a , ovisi koliko je to t r a u m a t i n o iskustvo. Za k u l t u r e ija j e povijest o b i l j e e n a s t a l n i m r a t o v a n j i m a , z a e p s k e k u l t u r e u i r e m s m i s l u , to je o s n o v n o socijalno i s k u s t v o (ili u i z r a z u m o g u e definicije: a k o je to o s n o v n o socijalno i s k u s t v o , o n d a je rije o epskoj k u l t u r i ) . To je prastaro, generacijama preraivano i usvajano herojsko iskustvo p r e d a k a . S t o g a bi r a t n a t r a u m a - za iju p o j a v u
74
j e vanija n e o b i n o s t , s t r a n o s t , n e p r i p r e m l j e n o s t vie n e g o i n t e n z i t e t s a d r a j a i s k u s t v a - t r e b a l a biti rijetka pojava u t a k v i m k u l t u r a m a . K a k o s m o p o k u a l i u k a z a t i , svijetli p r i m j e r heroja, n e p r i k o s n o v e n i m o d e l istinskog ovjeka, d o k a z u j e d a s v a k o iskustvo, m a koliko bilo s t r a n o , m o e biti u s v o j e n o k a o " n a e " . Ali t u j o t r e b a d o d a t i d a n a e r a t n o i s k u s t v o n e m o e biti b i t n o d r u k i j e o d o n o g a koje s u imali n a i p r e c i , j e r b i t i m e ugrozili n a u k u l t u r n u tradiciju. K o o d n a s i m a d r u k i j e iskustvo, i s k u s t v o koje nije kodificirano u i s t i n u sakrosanktnim, a uglavnom nesvjesnim, k o d e k s o m p r i a n j a r a t n i h p r i a , taj j e uvijek p o m a l o neprijatelj, o p a s n i u n u t a r n j i neprijatelj. J e r definicija neprijatelja je da i m a d r u k i j e iskustvo o istom, o i s t i m r a t n i m d e a v a n j i m a koja je "dijelio" s n a m a .
75
Sedmo poglavlje
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana Ko treba da se pomiri u Bosni i Hercegovini?
M o e n a m s e desiti d a k a d a d a n a s , n a k o n r a t a , g o v o r i m o o p o m i r e n j u u B o s n i i H e r c e g o v i n i da ne z n a m o o e m u g o v o r i m o . U p r a v o z a t o t o s t v a r a t e k o e ve u s a m o m s v o m postavljanju, p i t a n j e p o m i r e n j a m o e biti p r i l i k a d a p o p r v i p u t u o i m o ili d o k u i m o o n o to i n a e n e v i d i m o , s t o j e k a o p i s m o u u v e n o j Poeovoj p r i i s k r i v e n o u svojoj e v i d e n t n o s t i . S t a je to d a k l e s u v i e o e v i d n o d a b i bilo p r i m i j e e n o ? T o j e s u b j e k t p o m i r e n j a . K a d a p o s t a v l j a m o p i t a n j e o p o m i r e n j u - p i t a n j e koje se d a n a s n e m o e zaobii, m a d a s e ini d a s e postavlja " i z v a n a " , prije o d " s t r a n a c a " , o d " p r o m a t r a a " zbivanja n e g o o d s a m i h u e s n i k a - p o l a z i m o o d uvjerenja d a ve z n a m o k o t o t r e b a d a s e p o m i r i . M o e n a m s e desiti, i d e a v a n a m se, d a n i k o ozbiljno n e u z i m a p i t a n j e o s u b j e k t u p o m i r e n j a . I z g l e d a d a j e suvie j a s n o k o t o t r e b a d a s e p o m i r i . Ali u p r a v o tu se vidi koliko jo m a l o z n a m o o
77
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana
o n o m e o e m u toliko m n o g o g o v o r i m o : o s t v a r n o s t i B o s n e i H e r c e g o v i n e , o r a t n o j s t v a r n o s t i (na B a l k a n u j e s t v a r n o s t , d r u t v e n a , k u l t u r n a , politika, socijalna, p s i h i k a , itd., s t v a r n o s t uvijek u s v o m b i t n o m s m i s l u r a t n a stvarnost.). No sa p i t a n j e m o p o m i r e n j u n i s m o najdalje, n e g o najblie p r a v o m p i t a n j u o s t v a r n o s t i B o s n e i H e r c e govine. Z a t o g a t a k o lako m o e m o previdjeti. U p r a v o je p r e d n o s t p i t a n j a o p o m i r e n j u , tog m i r o v n o g p r o j e k t a p a r excellence, da za subjekt stvarnosti uzima sub j e k t r a t a , da se o s v r e na r a t i da ga ozbiljno u z i m a . P i t a m o dakle ko to treba da se pomiri, ko je subjekt p o m i r e n j a , a da ga ne p o d r a z u m i j e v a m o . P r v i i najjed nostavniji o d g o v o r j e : " z a r a e n e s t r a n e " . T o j e d a k l e o d r e e n j e s u b j e k t a p o s l i j e r a t n e s t v a r n o s t i koje u z i m a ozbiljno r a t n u s t v a r n o s t . R a t n a s t v a r n o s t nije p o s t a l a s t v a r p r o l o s t i o k o n a n j e m borbi, o r u a n i h s u k o b a , itd. R a t n a s t v a r n o s t j e stvorila p o s l i j e r a t n u s t v a r n o s t i jo je nad-odreduje u svakom bitnom pogledu - b a r dok ne d o e d o p o m i r e n j a . S a m o p o m i r e n j e m m o e poslijer a t n a s t v a r n o s t p r e s t a t i biti r a t n a s t v a r n o s t . S v e d o t l e trajat e r a t poslije r a t a , r a t u m i r u . S v a k o m j e j a s n o d a s a m o p o m i r e n j e m r a t m o e biti u i s t i n u z a v r e n . Ili, opreznije reeno, b u d u i da je pomirenje, po svemu s u d e i , dug, v e o m a d u g , m o d a a k b e s k o n a a n p r o ces, m o e se u s t v r d i t i : r a t e biti u onoj mjeri o k o n a n u kojoj se p o s t i g n e p o m i r e n j e . P i t a n j e p o m i r e n j a j e povoljna prilika d a s a z n a m o n e t o vie o s u b j e k t i m a novije povijesti ne s a m o B o s n e i H e r -
78
cegovine, n e g o itavog r e g i o n a . Z a n i m a n a s n a i n kon stitucije ovih s u b j e k a t a k a o s u b j e k a t a . Ovo bi m o g l a biti p r i l i k a d a u m i r u u z m e m o s u b j e k t r a t a k a o s u b j e k t s t v a r n o s t i . A to je najbolji n a i n da se p r i b l i i m o b a l k a n s k o j s t v a r n o s t i , a k o t a k v o n e t o postoji, b u d u i da je s u b j e k t te s t v a r n o s t i r a t n i s u b j e k t i k a d a nije r a t . P o u e n i p r e t h o d n o m povijeu, s u m n j a m o d a k l e u o n o to bi mogli o z n a i t i k a o "najefikasniji vid p o m i r e n ja", u m o g u n o s t a u t o d e k o n s t i t u c i j e r a t n o g s u b j e k t a . N a i m e , p o m i r e n j e bi t r e b a l o biti u e m f a t i k o m s m i s l u posljednji a k t r a t n i h s u b j e k a t a , a k t kojim r a t u i s t i n u p r e s t a j e . Z a t o ? Z a t o to s e t i m a k t o m s a m i subjekti rata ponitavaju, samoponitavaju. Pomirenje je po sljednji a k t r a t n i h s u b j e k a t a kojim se d e - k o n s t i t u i r a j u . P e r f o r m a t i v : " M i s e m i r i m o " z n a i : " M i ovim i s k a z o m p r e s t a j e m o biti to to j e s m o " (oni koji su ratovali, r a t n i subjekti). Ovo se uje u i d i o m a t s k o j s t r u k t u r i n a e g j e z i k a : k a e s e d a z a r a e n e s t r a n e " s k l a p a j u m i r " , ali s e pomirenje ne moe "sklopiti"; tada se s a m e zaraene strane, da tako kaemo, "rasklapaju". U p r a v o je ova dislokacija i d e k o n s t i t u c i j a r a t n o g s u b j e k t a o n o to s e m o d a u o v o m t r e n u t k u n e m o e d o p u s t i t i . Z a t o to u n a e l u ne postoji d r u g i subjekt, tanije d r u g i tip d o m i n a n t n o g s u b j e k t a , o s i m s u b j e k t a r a t a . S u b j e k t m i r a j e uvijek iz-rata-naslijeeni-subj e k t . R a t j e u s t v a r i , a t o s e u g l a v n o m n e primjeuje, d o g a a j konstitucije s u b j e k t a . Svi s u b j e k t i s t v a r n o s t i koje p o z n a j e m o u novijoj povijesti r e g i o n a su k o n s t i t u i r a n i r a t o m . M o d e r n a povijest B a l k a n a - rije je o k r a t k o j m o d e r n o j povijesti - je povijest r a t n e konsti-
79
tucije subjekta. T r e b a l o b i n a p o k o n p o k u a t i misliti ovu konstituciju, iznijeti na vidjelo i a n a l i z i r a t i n j e n e skrivene mehanizme. Meutim> upravo je horizont m o d e r n o s t i - sa svojim i d e o l o g i j a m a o s l o b o e n j a n a p o k o n p r u i o m o g u n o s t , ali u isti m a h i sprijeio da se misli ova konstitucija. U o v o m g e o p o l i t i k o m okviru m o r a m o misliti k o n s t i t u c i j u s u b j e k t a - koja je uvijek r e - k o n s t i t u c i j a - poevi od k o n c e p t a , p r e d s t a v e , figure osloboenja. O k a k v o m o s l o b o e n j u je tu rije? U n a j k r a e m : o o s l o b o e n j u n a r o d a u m o d e r n o j povijesti. M o d e r n a povijestpoinje-sasvimodnedavno-kaopostimperijalna e p o h a obiljeena velikim d o g a a j i m a o s l o b o e n j a , to j e s t tzv. " n a r o d n o - o s l o b o d i l a k i m r a t o v i m a " . Ako j e m o d e r n a povijest i n a e s h v a e n a k a o povijest o s l o b o e n j a s u b j e k t a , ovdje je to povijest o s l o b o e n j a n a r o d a . N a r o d j e d a k l e s u b j e k t povijesne s t v a r n o s t i , a povijest, m o d e r n a povijest nije n i t a d r u g o n e g o p r o c e s njegovog o s l o b a a n j a . M o d e r n o m n a z i v a m o o n u povijest B a l k a n a u kojoj su " m a l i n a r o d i " po prvi p u t postali s u b j e k t i "svoje povijesti". U p o l i t i k o m s m i s l u to je povijest njihove ( m o d e r n e ) s u v e r e n o s t i i d r a v n o s t i . U g e o p o l i t i k o m ili p o l e m o l o k o m smislu, t o j e k r a t k a povijest njihovih r a t n i h p o b j e d a . U p r a v o k a o r a t n i s u b j e k t i ovi m a l i n a r o d i s e p o p r v i p u t pojavljuju k a o s u b j e k t i svoje povijesti. U r a t u - koji d o b i v a s m i s a o d o g a a j a osloboenja p a r e x c e l l e n c e m a l i n a r o d i p o s t a j u s u b j e k t i u p r a v o m s m i s l u rijei, po prvi p u t k o n s t i t u i r a n i k a o " m o d e r n i " s u b j e k t i . R a t n a konstitucija n j i h o v e subjektivnosti n e o z n a a v a n e k e
80
izvanjske uvjete, n e g o , n a p r o t i v , i n h e r e n t n e m e h a n i z m e i o s n o v n u logiku njihove k o n s t i t u c i j e . Moglo b i s e tvrditi d a j e r a t n a konstitucija, a k o n e j e d i n i , o n d a p o v l a t e n i oblik subjekt-konstitucije tzv. " m a l i h n a r o d a " . D a b i s e t o uvidjelo p o t r e b n o j e n e previdjeti specifinu r a z l i k u koja je ovdje u igri: a to je m a l o s t "malih naroda". U prostoru zasienom kulturnim v r i j e d n o s t i m a i z n a e n j i m a - zahvaljujui viestoljetnoj d o m i n a c i j i tzv. "velikih n a r o d a " - fizika veliina d o b i v a posebno kulturno-antropoloko znaenje. Otuda su " m a l i n a r o d i " B a l k a n a s a m o m a l i p o svojoj fizikoj veliini: b r o j n o s t i s t a n o v n i t v a i veliini teritorija na kojoj obitavaju, a veliki po svojoj k u l t u r i (po i m p e r i j a l n i m k u l t u r a m a koje s u i n t e r i o r i z i r a l i ) . P o s e b n u d i n a m i k u u subjekt-konstituciji ovaj r e g i o n d u g u j e n e s r a z m j e r u o s n o v n i h fizikih ili tjelesnih veliina, s j e d n e s t r a n e , i velikim r a z l i k a m a - m o d a n a j v e i m m o g u i m u evropskim okvirima - izmeu d o m i n a n t n i h kulturnih obrazaca. U tom pogledu s m a t r a m dragocjenim koncept " m a l o g n a r o d a " , koji v e i m a svoje mjesto u etnologiji. S u b j e k t - k o n s t i t u c i j a se m o e oslikati u figuri izlaenja, i z r a s t a n j a i i s p a d a n j a m a l o g tijela iz velikog. M o d e r n i , p o b j e d n i k i r a t o v i " m a l i h n a r o d a " s u takvi dogaaji " k o m a d a n j a tijela" ( s c e n a p o z n a t a iz p s i h o a n a l i z e ) . V a n o j e primijetiti d a ovo r a t n o k o m a d a n j e tijela uvi j e k i m a efekte najveeg k u l t u r n o g d o g a a j a . G o t o v o svaki, a k o ne svaki, r a t u m o d e r n o j povijesti B a l k a n a i m a implikacije velikog k u l t u r n o g d o g a a j a . Poslije s v a k o g r a t a n a s t a j u n o v e d r a v e , n o v e ideologije, n o v e
81
institucije, n o v e g r a m a t i k e , n o v e historije itd., rijeju: n a s t a j u n o v e d r u t v e n e s t v a r n o s t i i novi subjekti tih s t v a r n o s t i . Ovim elim p o d c r t a t i e g z e m p l a r n o kul t u r n o z n a e n j e b a l k a n s k i h r a t o v a , n a o s n o v u kojeg su b a l k a n s k e k u l t u r e u s u t i n s k o m ili k o n s t i t u t i v n o m smislu epske kulture, ratom konstituirane kulture. Rat u o v o m r e g i o n u n i k a d a nije p u k i r a t , d a k l e vojni p o h o d , e k s t e r m i n a c i j a , d e s t r u k c i j a itd., i a k o j e svaki b a l k a n s k i r a t e g z e m p l a r a n po svojoj d e s t r u k t i v n o s t i i surovosti, p o s v o m n e h u m a n o m k a r a k t e r u . Ove p r o d u k t i v n e c r t e r a t a n i s u n e p o s r e d n o d o s t u p n e analizi, p o t r e b a n j e iz vjestan r a d n a n e s v j e s n o m , n a n e s v j e s n o m itavih za j e d n i c a . To je d a k a k o o n o to je p o t i s n u t o iz svijesti, o e m u n e b i t r e b a l o govoriti. P o k a z a l o s e d a s e m a l o tijelo n e m o e osloboditi velikog b e z k u l t u r n e m e t a m o r f o z e . Najvee k u l t u r n e m e t a m o r foze s e d e a v a j u u p r a v o p r i o v o m izdvajanju. R a t n i d o g a a j t r e b a p r o m a t r a t i prije svega k a o ovo izdvajanje m a l o g tijela iz velikog. To izdvajanje uvijek slijedi n e k i kurs u zateenom kulturnom prostoru, geopolitikom kontekstu, ime indicira kulturnu pripadnost subjekta. Ova p r i p a d n o s t n i p o t o nije p r e d e t e r m i n i r a n a i o t u d a , iz te injenice, p r o i s t j e e sav znaaj r a t a o k o j e m gov o r i m o : sav k u l t u r n i z n a a j r a t a . R a t n a k o n s t i t u c i j a prije svega o d r e u j e k u l t u r n i i d e n t i t e t s u b j e k t a . Ova k o n s t i tucija s e n e svodi n a n a k n a d n o pripisivanje i d e n t i t e t a s u b j e k t u , n e g o z a d i r e u s a m temelj konstitucije s u b j e k t a : t o j e subjekt-konstitucija. R a t iznosi n a vidjelo d a n e m a n a p r o s t o fizikog s u b j e k t a , p u k o g tijela. I da je s v a k a konstitucija u s t v a r i re-konstitucija koja r e - d e f i n i r a sve
82
p r e t h o d n e , n e s a m o m o d e r n e oslobodilake, n e g o i p r e d m o d e r n e p o r o b l j i v a k e konstitucije. T a k o s e g r a d i itav l a n a c r e - k o n s t i t u c i j a koji daje iluziju povijesnog k o n t i n u i t e t a j e d n o g o d p o e t k a ve k o n s t i t u i r a n o g s u b j e k t a . Da bi se otklonila ova r e t r o a k t i v n a iluzija t r e b a l o bi k r e n u t i s a n a l i z o m u n a z a d d u ovog lanca, i d u i od k a r i k e d o k a r i k e , r e a k t i v i r a j u i g a n a n a i n n a koji j e t o H u s s e r l p r e d l o i o p o v o d o m tradicije g e o m e t r i j e . T r e b a poi o d r a d i k a l n o s t i koja odlikuje k o n c e p t osloboenja u n u t a r d o m i n a n t n o g s a m o razumijevanja najhitnijih m o m e n a t a m o d e r n e povijesti, d a b i s e d o l o d o fiktivnosti o s l o b o e n j a . O b a ova f e n o m e n a s u s i m p t o m i koji u k a z u j u da t e k u a p r e d s t a v a o o s l o b o e n j u s k r i v a d o g a a j konstitucije. 1) O s l o b o e n j e je p o j a m koji p e r d e f i n i t i o n e m p o d r a zumijeva gotovi ili ve d o v r e n i subjekt, ali se o n o ni k a d a n e svodi n a r a t n u p o b j e d u , svrgavanje g o s p o d a r a , izlaenje iz r o p s t v a itd., n e g o je uvijek m n o g o vie od toga: naime, duboki kulturni preobraaj. Ne m o e se izai i z n e k e i m p e r i j a l n e k u l t u r e b e z takvog p r e o b r a a j a . K o m a d a n j e velikog tijela i izdvajanje m a l o g tijela iz njega j e u s t v a r i p o r a a n j e . P u n i s m i s a o r a t n e p o b j e d e malog naroda ostvaren je samo onda kada se njome osigura kulturnu nadmo nad narodom-gospodarom ( i m e se ovaj prvi p o k a z u j e i s t o v r e m e n o i m o d e r n i j o m i izvornijom nacijom). Ako je n a r o d n o - o s l o b o d i l a k i r a t m o g a o i s t o v r e m e n o biti d u g o v r e m e n a t u m a e n i k a o socijalistika revolucija, to je z a t o - a to se bolje vidi n a k o n ovog posljednjeg r a t a - to je i m a o e l e m e n t e
83
k u l t u r n e revolucije. E t n o n a c i o n a l i z a m t a k o e r s t u p a n a historijsku s c e n u s a l o k a l n i m r a t o m k a o k u l t u r n i p r e p o r o d . M o d e r n i z a m p r u a n a r o i t o p o g o d a n inter p r e t a t i v e okvir z a ovo k u l t u r n o o s l o b a a n j e : o n o s e r a z u m i j e v a k a o e m a n c i p a c i j a . M o d e r n i subjekt e m a n cipacije je r a t n i subjekt, z a t o e n i i p o d j a r m l j e n i n a r o d koji s e o s l o b a a o d t u e d o m i n a c i j e . Z a t o j e e m a n c i pacija prije svega o r u a n i u s t a n a k . A u s t a n a k , ukoliko j e e m a n c i p a c i j a , n e m o e biti r a s k i d s a velikom kul t u r o m , pa bila o n a k u l t u r a i n a j v e e g neprijatelja. 2 ) O t u d a proizlazi d a j e s v a k o o s l o b o e n j e " m a l o g n a r o d a " fiktivno. Ako o s l o b o e n j e m o e biti o s t v a r i v o s a m o k a o k u l t u r n a e m a n c i p a c i j a , o n d a postaje uoljiva radi kalna n e m o g u n o s t p o t p u n o g osloboenja. Ni od j e d n e d o m i n a c i j e s e n a B a l k a n u n i k a d a n i k o nije s a s v i m os lobodio, j e r j e t o uvijek bila k u l t u r n a d o m i n a c i j a . S a n 0 p o t p u n o m o s l o b o e n j u je s a n o n e o k r n j e n o j izvornoj k u l t u r i - iluzija o a p s o l u t n o j a u t e n t i n o s t i vlastite kul t u r e . Z b o g velike z a s i e n o s t i k u l t u r n o g p r o s t o r a , ova v r s t a iluzije m o d a nigdje nije toliko u z g a j a n a k a o n a Balkanu. U srcu predstave "malih naroda" o znaenju m o d e r n i z m a t r e b a p r e p o z n a t i izvjestan p a g a n i z a m : izblijedjelo i n e s i g u r n o sjeanje o p r e d i m p e r i j a l n o m s t a n j u , o k u l t u r n o m p r a o b l i k u - iz kojeg izvire n a d a u k o n a n o osloboenje. Na Balkanu se modernistiki p r o j e k t o p o t p u n o m o s l o b o e n j u p a r a d o k s a l n o zas niva n a a r h a i n o j fikciji. D a n a n j i e t n o n a c i o n a l i z a m j e u l t r a m o d e r n i s t i k i a r h a i z a m . K a o s t o j e p r e t h o d n o bio 1 socijalizam: svojevrsni e t n o m o d e r n i z a m . T i t o v s k i so cijalizam i e t n o n a c i o n a l i z a m su dva h i p e r l i b e r a l i z m a :
84
dvije s r o d n e , k o m p l e m e n t a r n e k o n c e p c i j e p o t p u n o g o s l o b o e n j a (gotovog) s u b j e k t a . U o b a sluaja je p r i m i t i v n a e t n i k a z a j e d n i c a oblik gotovog p r a s u b j e k t a , k o n k r e t n a p r e d s t a v a izvjesne fikcije koja r u k o v o d i telos o m o s l o b o e n j a . Na toj fiktivnoj taci poiva itav la n a c povijesnih r e - k o n s t i t u c i j a s u b j e k t a . Iluzija r a d i k a l n o g ili b a r upravljenog, k o n t r o l i r a n o g d e - k o r p o r i r a n j a p r i b j e g a v a fikciji p r v o b i t n e n e i n k o r p o r i r a n o s t i . (U tu s v r h u j e p o t r e b n o n a k n a d n o u r e d i t i ovaj l a n a c , re-int e r p r e t i r a t i povijest, t a k o d a s e n e vide oiljci r e - k o n s t i tucija: n e g o s a m o " p r i r o d n i p r o c e s sazrijevanja".) N a s u p r o t n a i v n e ideologije o s l o b o e n j a t r e b a k r e n u t i od i n j e n i c e o u v i j e k - v e - d o g o e n o j - i n k o r p o r i r a n o s t i , o d r a d a asimilacije koji p r e t h o d i s v a k o m a u t e n t i n o m k u l t u r n o m obliku. P o l a z n a t a k a a n a l i z a subjektk o n s t i t u c i j e t r e b a biti uvid u s u t i n s k u n e s t a b i l n o s t s u b j e k a t a b a l k a n s k i h povijesti ( n e m a j e d n e b a l k a n s k e povijesti). I s t i n s k u k r i t i k u socijalizma i n a c i o n a lizma, socijalistikog n a c i o n a l i z m a - koju prije svega s h v a a m o k a o k r i t i k u m o i (A. H o e n e t h ) t r e b a g r a d i t i n a d e k o n s t r u k t i v i s t i k i m s t r a t e g i j a m a koje s u prije svega, b a r u o v o m sluaju, strategije d e k o n s t r u k c i j e gotovog s u b j e k t a . Glavni m o t o r p o k r e t a n j a o v i h s t r a t e gija bit e b e z b r o j n e silnice asimilacijskih p r o c e s a , koje n a l a z i m o uvijek u s n o p o v i m a , m r e a m a , s l o e n i m poljima sila i vrtlozima, t a k o da se ovi p r o c e s i n i k a d a ne m o g u do kraja definirati, r a z g r a n i i t i i locirati - da k a k o , n a j m a n j e n a s a m i m i z v o r i m a povijesti ( k a k o t o sanja etno-ideologija na kojoj se zasnivaju sve ( m o d e r n e ) ideologije B a l k a n a ) .
85
S v e u s v e m u , u analizi r a t n o g d o g a a j a t r e b a z n a t i odoljeti zavodljivostima ideologije osloboenja, t r e b a p r e p o z n a t i , ili radije, n a s t o j a t i p r e p o z n a t i , j e r je to b e s k o n a a n proces, s j e d n e strane, skrivene rezultate p r e t h o d n i h asimilacija, itavu j e d n u d v o s m i s l e n u i n e o d l u i v u povijest asimilacija i, s d r u g e s t r a n e , u n e s v o d i v o m s u v i k u koji fascinira, p r o i z v o d n j u n o v o g s u b j e k t a , koja n i k a d a nije p r e t h o d n o s a s v i m o s i g u r a n a . Oito j e d a j e razdvajanje n a s u v i a k i p r e t h o d n e asimilacijske taloge neizvodivo, o s i m u p r o v i z o r n e m e t o d o l o k e s v r h e . Ovaj suviak, s r c e n o v o g s u b j e k t a , nije n i t a d r u g o n e g o n e p r e d v i d i v i efekt djelovanja p r e t h o d n i h asimilacija. " M a l a n a c i j a " s e o s l o b a a s a m o u onoj mjeri - a uvijek se u izvjesnoj mjeri o s l o b a a u kojoj se p r o i z v o d i , u kojoj dolazi u s t v a r n o s t k a o novi subjekt. U i m e p o r a a n j a t r e b a , d a k l e , i z u a v a t i p r e t h o d n o stanje i n k u b a c i j e ili i n k o r p o r i r a n o s t i u v e e tijelo. T a k o e izai na vidjelo itava j e d n a povijest p r e t h o d n i h inkubacija. P r o i z v o d n j a n o v o g s u b j e k t a n i k a d a nije d o l a e n j e n a svijet p o t p u n o n o v o g subjekta, n e g o j e j e d i n i n a i n o u v a n j a s t a r o g s u b j e k t a , najstarijeg i najizvornijeg s u b j e k t a . S v o j o m s a m o p r o i z v o d n j o m koja n i k a d a nije s a m o njegova, n e g o i p r o i z v o d n j a u kojoj u e s t v u j e i drugi - samoproizvodnja kao proizvodnja od s t r a n e d r u g o g - s u b j e k t n se nastoji o d r a t i i s a u v a t i . U b u r n i m t o k o v i m a povijesti o n m o e o s t a t i isti s a m o k r o z vlastitu p r o m j e n u ; njegov i d e n t i t e t s e uvijek m o r a g r a d i t i u r a z l i k a m a , sve n o v i m i n o v i m r a z l i k a m a . B a l k a n s k e k u l t u r e su, n e m a s u m n j e , e g z e m p l a r n e
86
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana u ovom svom ustrajnom samoouvanju kroz stalne p r e o b r a a j e ; m o d e r n o d o b a jo vie t o istie, dajui o a r a v a j u u d i n a m i k u i silinu o v i m p r e o b r a a j i m a i, dakako, radikalnost u o s i g u r a v a n j u njihovog k o n t i n u i t e t a , i d e n t i t e t a u v r e m e n u . Zahvaljujui e s t i m i d u b o k i m p o v i j e s n i m m i j e n a m a , koje n a j e e z a h v a a j u u s a m o s r c e s u b j e k t a , o n o t o b i s m o mogli oznaiti kao prasubjekt se stalno proizvodi: proizvodnja novog subjekta je ustvari proizvodnja starog subjekta u novim okolnostima. Subjekt sebe samog proizvodi zbog i z n e n a d a promijenjenih okolnosti; re-konstitucija subjekta je rezultat rekontitucije stvarnosti subjekta. Uvijek j e t o in p r i l a g o a v a n j a ivotnoj s r e d i n i u i n j e n pod prijetnjom smrti. Svaka rekonstitucija je pokuaj spaavanja pred potpunim unitenjem. Zato "izvanjske okolnosti" tako direktno i iznutra p o g a a j u s u b j e k t n, uvjetujui njegovu p r i r o d u ? U k o m smislu je re-konstitucija subjekta n n a m e t n u t a n u d o m njegovog preivljavanja? Z a t o j e o n a n u n i uvjet njegovog preivljavanja? Z a " m a l e n a r o d e " j e izvanjska s r e d i n a , tj. p o v i j e s n a s t v a r n o s t u kojoj ivi, tijelo n e k o g velikog n a r o d a . Ova t j e l e s n a izvanjskost skriva utjelovljenost s u b j e k t a n, te je p r i v i d n a . M a l o tijelo " m a l o g n a r o d a " je utjelovljeno u n a j m a n j e j e d n o veliko tijelo i o n d a k a d a se ini da nije. A k t u a l n a s i n g u l a r n a i n k o r p o r i r a n o s t i m p l i c i r a , gotovo bez izuzetka, pluralnu inkorporiranost.
87
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana P r e k o figure tijela i tjelesnosti p o k u a v a m o d a k l e misliti ( k u l t u r n u ) asimilaciju. P r o m a t r a n o u t a k v o m svjetlu, tijelo n i k a d a nije p u k o tijelo, pa ni tijelo/tjelesnost n a r o d a . S v a k o tijelo j e ve o d u h o v l j e n o ( b e g e i s t e r n ) , t a k o d a j e ve p o s t a l o o n o t o j e H u s s e r l o z n a i o k a o " G e i s t e s l e i b " , tj. izvjestan k u l t u r n i k o r p u s . M a l o tijelo n e k o g n a r o d a - izvjesna p o p u l a c i j a izvjesnog teritorija - se ne bi moglo ni u k a z a t i k a o p o s t o j e e da nije s m j e t e n o u izvjesnu k u l t u r u . O s i m n u n e tjelesne o b r a n e , o r u a n o g o t p o r a v e l i k o m osvajau, ovo d u h o v n o utjelovljenje j e n a i n njegovog o p s t a n k a k r o z povijest. B u d u i da asimilacija nije n i t a m a n j a - s a m o je j o p o d m u k l i j a - o p a s n o s t b r i s a n j a sa lica zemlje od r a t n e e k s t e r m i n a c i j e , bilo j e n e o p h o d n o k r o z itavu povijest u v a t i svoju k u l t u r n u p o s e b n o s t j e d n a k o k a o i fiziku egzistenciju. Ako, d a k l e , ( k u l t u r n a ) asimilacija krije s m r t n u o p a s n o s t , o n d a k u l t u r a , tj. uvijek j e d a n izvjestan oblik k u l t u r e m o e biti oblik preivljavanja. Uvijek je to n e k i " a u t e n t i n i oblik", onaj koji se ini starijim o d najstarijih t a l a s a asimilacije, b a r o d o n i h t a l a s a koji su prijetili z a t i r a n j e m t r a g o v a . S t v a r n o s t " m a l o g n a r o d a " nije n i k a d a s a s v i m njegova s t v a r n o s t . T o j e t a k o e r i s t v a r n o s t n e k o g velikog n a r o d a , n e k e velike k u l t u r e . Uvijek ima, d a k l e , vie o d j e d n e s t v a r n o s t i , i a k o uvijek i m a s a m o j e d n a d o m i n a n t n a stvarnost, stvarnost prilagoavanja. No sve su te s t v a r n o s t i vie ili m a n j e t u e , to e r e i f a n t a s t i n e i sablasne.Nije u d n o da bi autentina kultura zamiljenog prautjelovljenja htjela d a b u d e h i p e r r e a l i s t i k a . Telos m o d e r n o g , n a c i o n a l n o g osloboenja p o d r a z u m i j e v a i
88
R a t n a subjekt-konstitucija malih naroda Balkana
d o z n a u j e z a d a u k o n a n e re-aproprijacije a k t u a l n i h ne-vlastitih stvarnosti. No, recentnija poraanja " m a l i h n a c i j a " m o g u n a m otvoriti oi z a " u n u t a r n j e s t v a r n o s t i " koje n i s u toliko a u t e n t i n e , a koje p o s t a j u o n o t o j e s u b j e k t u n najvlastitije. D a n a s s a m i , n a p o k o n o s a m o s t a l j e n i subjekti, r a d i k a l n o o s l o b o e n i , r e a l i z i r a j u iz svoje u n u t a r n j o s t i f a n t a z m a t s k a velika tijela k u l t u r n i h s t v a r n o s t i koje su n e k o u g r o a v a l e i n a g r i z a l e njihova m a l a i ranjiva tijela. Stvarnost subjekta je stvarnost drugog subjekta. To je prije s v e g a s t v a r n o s t neprijatelja koji n a s je pobijedio, p o r o b i o i z a u z e o n a teritorij. N a a s t v a r n o s t j e p o s t a l a njegova s t v a r n o s t , n a k o n t o n a m j u j e r a t o m o d u z e o . " M a l i n a r o d i " imaju u s v o m h i s t o r i j s k o m p a m e n j u ovo specifino, n e o b i n o i s k u s t v o i z n e n a d n o g g u b i t k a s t v a r n o s t i i s a m o p r o n a l a e n j a u d r u g o j s t v a r n o s t i , uzi m a n j a i d a v a n j a s t v a r n o s t i . M e u t i m , s a m a injenica p o s t o j a n j a " m a l o g n a r o d a " govori d a o n n i k a d a nije i z g u b i o svoju vlastitu s t v a r n o s t , da je uvijek od nje n e t o z a d r a o i k a d a j e najvie p r i m a o - elio d a u z m e ili m o r a o da usvoji - od t u e s t v a r n o s t i . Vlastita stvar nost j e z a d r a n a p r e t h o d n a stvarnost. P r e m a t o m e , ve s t v a r n o s t p r e t h o d n o g utjelovljenja m o e p o s t a t i vlas tita stvarnost uranjanjem u novu stvarnost dominacije. S v a k a utjelovljenost, zahvaljujui r a d u asimilacije: interiorizacije, postaje dio vlastite s t v a r n o s t i . Ali uvijek je t o n a k n a d n a konstitucija koja e k a pojavu n o v e stvar nosti. Tek kao prola stvarnost pretvara se stvarnost utjelovljenja - p r i z n a n j e m usvojenja od s t r a n e s u b j e k t a - u n a u vlastitu stvarnost". S t v a r n o s t m i n u l e domi-
89
R a t n a subjekt-konstitucija malih naroda Balkana
nacije, n e - v i e - p r i j e t e a - s t v a r n o s t p o s t a j e vlastita stvar n o s t s u b j e k t a - j e r ulazi u r e p e r t o a r k u l t u r n i h oblika odranja. Naa stvarnost je nama-nekada-tua-stvar n o s t koja j e p o s t a l a s t v a r n o s t o t p o r a ( a k t u a l n o ) tuoj stvarnosti. Upravo stvarnost otpora - druga stvarnost o d n a m e t n u t e d r u g e s t v a r n o s t i - ini o d t u e s t v a r n o s t i ( n a u ) a u t e n t i n u s t v a r n o s t . N o , n e t r e b a previdjeti, t u a s t v a r n o s t n i k a d a nije n a p r o s t o u s v o j e n a k a o t a k v a - o n a je u s v o j e n a u " n a u s t v a r n o s t " s o t p o r o m te stvar nosti, uvijek p r e k o t e " n a e " s t v a r n o s t i . Uzastopne smjene tuih stvarnosti - jer "mali narodi" su bili izloeni m n o g i m osvajanjima - u k a z u j u na k o m p l e k s n o s t " n a e s t v a r n o s t i " : postoji p l u r a l i z a m " n a i h s t v a r n o s t i " koje s u j e d n o m i n t e r i o r i z i r a n e " t u e stvar nosti". Naa autentina stvarnost je najmanje jedan s e d i m e n t p r e t h o d n i h asimilacija, n a k n a d n o r e a k t i v i r a n u s u s r e t u s n e p r i j a t e l j e m . T r a g a m o li za u i s t i n u n a o m stvarnou, nalazit emo samo nove i nove sedimente i sve fiktivniji s u b j e k t . U s t v a r i , subjekt je n e t o to t e k t r e b a d a b u d e r e a l i z i r a n o : njegov a r h e j e u n j e g o v o m telosu. Subjekt n je sloena konstrukcija mnotva s e g m e n a t a . I o n s a m j e s u b j e k t d o m i n a c i j e p o d kojim z a t i e m o m n o t v o p o d - s u b j e k a t a . S o b z i r o m na tip d a t e stvar n o s t i ( d o m i n a c i j a D r u g o g subjekta), s u b j e k t n se u k a zuje u liku a r a n m a n a p o d - s u b j e k a t a od kojih je j e d a n n a d r e e n ostalima. Pod-subjekti su ustvari s e d i m e n t i djelovanja n e k a d a n j i h s u b j e k a t a d o m i n a c i j e n a " n a s u b j e k t " . P o d - s u b j e k t i s u prije s e d i m e n t i n e g o subjekti,
90
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana oni s u s a m o p o t e n c i j a l n i s u b j e k t i koji t e k n e k o m a k t u a l n o m t u o m d o m i n a c i j o m m o g u biti r e a k t i v i r a n i u s u b j e k t - koji e o n d a d o m i n i r a t i u u n u t a r n j e m k o m p l e k s u "naeg subjekta" kao subjekt dominacije n a d ostalim p o t e n c i j a l n i m s u b j e k t i m a k a o s e d i m e n t i m a . N a taj n a i n i t a v a p r o l o s t s u b j e k t a ostaje u p i s a n a , u p a m e n a u n j e g o v o m tijelu, u njegovoj u n u t a r n j o j s t r u k t u r i . S u b j e k t n uvijek ivi u s a d a n j o s t i n e k u e p i z o d u svoje p r o l o s t i ; o n postoji t a k o to k a d r o v e s a d a n j o s t i p o m j e r a n a j m a n j e z a j e d n u d o m i n a c i j u u n a z a d . S v a k a nje gova a k t i v n o s t je r e t r o a k t i v n a i r e t r o a k t i v i r a j u a . Retr o a k t i v n o s t j e njegov m o d u s e k s t a t i n o s t i . T o z n a i d a s e ovaj s u b j e k t n i k a d a n e m o e definitivno k o n s t i t u i r a t i . K o n s t i t u c i j a e uvijek u n e e m u k a s n i t i . B u d u i d a n i p o e m u nije p r e d e t e r m i n i r a n a , d a j e a r b i t r a r n o s t p o s e b n o g lika k o n s t i t u c i j e s u b j e k t a n e o t k l o n j i v a , o n a e i z g l e d a t i n a j o s t v a r e n i j a u p r i v i d u koji p r u a n a j d u gotrajnija d o m i n a c i j a . U m j e s t o j e d n o g t r a n s c e n d e n t a l n o g s u b j e k t a t r e b a dak le misliti r e a l n i s u b j e k t utjelovljenja s a i n j e n od itavog grozda potisnutih subjekata. Subjekt n je stvaran kao tijelo, s l o e n o tijelo koje j e u i n a k b r o j n i h s u k c e s i v n i h utjelovljenja. S t v a r n o s t ovog s u b j e k t a j e t j e l e s n a stvar n o s t - i sva tjelesna s t v a r n o s t je s u b j e k t i v n a , odaje p r i s u s t v o n e k o g s u b j e k t a , iza koje se krije p r i s u s t v o vie d r u g i h s u b j e k a t a koji ga p o v l a e u o d s u s t v o . K a d a k a e m o da je stvarnost subjekta stvarnost drugog sub j e k t a , o n d a t v r d i m o d a j e t o s t v a r n o s t utjelovljenja. T a stvarnost je najmanje dvostruka i time i n a u g u r i r a n a kao j e d i n i t i p s t v a r n o s t i . O n a j e "izvanjska s t v a r n o s t " a k t u -
91
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana a l n e d o m i n a c i j e n e k o g velikog tijela i " u n u t a r n j a stvar n o s t " koja p r e t h o d n o j p o t k o p a v a p r e t e n z i j u d a b u d e j e d i n a s t v a r n o s t : zahvaljujui p r o l o j s t v a r n o s t i d r u g o g velikog tijela. Tijelo " m a l o g n a r o d a " n a l a z i m o uvijek ve p o l o e n o u tijelo "velikog n a r o d a " i uvijek ve iz njega u izvjesnoj mjeri i z m j e t e n o , zahvaljujui z a d r a v a n j u n e k o g o d poloaja p r e t h o d n i h utjelovljenja. I m a m o d a k l e p o s l a s a s u b j e k t o m koji n e m o e ni k a k o d a s e utjelovi, ija s t v a r n o s t n i k a d a nije p r a v a s t v a r n o s t , n e g o t e k o b e a n j e s t v a r n o s t i . Zahvaljujui m a l o m , r e a l n o veliko tijelo se p r e t v a r a u f a n t a z m a t s ko, a zahvaljujui velikom, f a n t a z m a t s k o m a l o tijelo se p r e t v a r a u r e a l n o . O t k l o n u p r o s t o r u , i s p a d a n j e iz d o z n a e n o g poloaja, i s t o z n a a n j e s a o t k l o n o m u v r e m e n u , j e r " m a l i n a r o d " n a k n a d n o ivi t u u p r o l o s t k a o vlastitu s a d a n j o s t . A n a l i z a s u b j e k t - k o n s t i t u c i j e m o r a se u h v a t i t i u k o t a c sa pluralizmom stvarnosti, sa singularnom pluralnou i p l u r a l n o m s i n g u l a r n o u . U ovoj a n a l i z i se m o r a poloiti r a u n o n a j m a n j e dvije s t v a r n o s t i k a o j e d n o j i j e d n o j k a o b a r e m dvije. Z a t o j e p o t r e b n o i z g r a d i t i o p t i k u koja s e m o e nositi s a svim p r o b l e m i m a r e frakcije, koje p r o i z v o d e p o r e e n j a i p o v e z i v a n j a , na i s t o m p r a v c u p r o m a t r a n j a , dviju ili vie r a z l i i t i h s r e d i n a ija n e s v o d i v o s t se ne dovodi u p i t a n j e . S p r e l a s k o m u d r u g u s r e d i n u , koja e esto biti najvlastitija m e t a m o r f o z a p r v e , p r i m j e n a svakog p o j m a i o p i s a e biti i z l o e n a d e f o r m a c i j a m a i distorzijama. T r e b a t e r a u n a t i s a n e s t a b i l n o u o s n o v n i h o n t o l o k i h kat-
92
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana egorija, s a s t a l n i m p r e o k r e t a n j e m njihovih opozicija: s a d a n j o s t / p r o l o s t , p r i s u t n o s t / o d s u t n o s t , izvanjskost/ u n u t a r n j o s t , z a m i l j e n o / s t v a r n o , tijelo/duh, itd. T r a n s k u l t u r a l n a a n a l i z a kojoj e biti stalo do specifinosti j e d n e kulture imat e posla sa p a r a d o k s i m a neistovremenosti istovremenog i izmjetenosti smjetenog. K o n s t i t u c i j a koju r a z m a t r a m o j e d a k l e n o v o utjelovljen j e koje n i k a d a s a s v i m n e uspijeva, uvijek p o m a l o k a s n i : s v a k a k o n s t i t u c i j a j e re-konstitucija, j e r z a d r a v a n e t o o d p r e t h o d n i h utjelovljenja. Misliti k o n s t i t u c i j u z n a i u z e t i s u b j e k t k a o tijelo, p o i o d subjekta-tijela. U p r a v o je r a t n i s u b j e k t , s u b j e k t u t j e l e s n o m stanju, tjelesni s u b j e k t p a r e x c e l l e n c e . Z a t e k n e m o li ga u t a k v o m stanju, dohvatit e m o konstituciju u najveem z a m a h u , u tre n u t k u k a d a i m a sve o d l i k e p r o i z v o d n j e . R a t n i s u b j e k t j e izvjesno a g r e g a t n o stanje, s t a n j e n a j v e e v r s t o e , punoe, supstancijalnosti. To je primordijalno stanje u z o r n o za svaki s u b j e k t : j e r svaki s u b j e k t n je u k o n s t i t u t i v n o m s m i s l u r a t n i s u b j e k t koji j e vie ili m a n j e p o d l e g a o r a s t v a r a n j u u v e e m tijelu, koji je p o e o da isparava i hlapi. Semiotika entropija n e m i n o v n o nas t u p a o k o n a n j e m glavnog ina konstitucije. K o n s t i t u t i v n a funkcija r a t a proizlazi i z i n j e n i c e d a j e to d o g a a j otjelovljenja s u b j e k t a n. S u b j e k t - k o n s t i t u c i j a j e r a t n i d o g a a j . N i k a d a s e nije mislila ( r a t n a ) stvar nost B a l k a n a preko konstitucije subjekta te stvarnosti, j e r s e nije mislio s a m d o g a a j r a t a . D o g a a j je, s a svo je s t r a n e , bio i s p u t e n iz vida, j e r se nije p r i m j e i v a l a (re)konstitucija subjekta. Re-konstitucija je d o s t u p n a
93
Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana s a m o k a o d o g a a j (rata), a r a t j e p r i m j e t a n k a o d o g a a j s a m o kroz pogled u p u e n na stanje subjekta. Ratni d o g a a j n a m o t k r i v a da s u b j e k t n i m a tijelo koje je itava njegova (subjektivna) s t v a r n o s t , a subjekt-tijelo da je rat dogaaj "subjektivne" metamorfoze. Ovdje d a k a k o n e m o e m o ii dalje o d g r u b e skice s u b jekt-konstitucije, koja najavljuje, l a k o je uoiti, itav j e d a n p r o g r a m istraivanja koja b i t r e b a l o d a i z n e s u n a vidjelo n e k e s k r i v e n e p r i n c i p e i logiku p o v i j e s n e g r a d n j e b a l k a n s k i h s t v a r n o s t i . e l i m o jo s a m o u k a z a t i d a m o g u n o s t ovih istraivanja p o s e b n o m o g u j a m i t i teorije i i n t e r p r e t a c i j e E r e i g n i s a (od k a s n o g H e i d e g g e r a do A. B a d i o u a ) , s j e d n e s t r a n e , i p s i h o a n a l i t i k e i p o s t p s i h o a n a l i t i k e teorije sopstva-tijela i i n t e r i o r izacije ( p o g o t o v o na liniji A b r a h a m , M. K l e i n - D e l e u z e i G u a t t a r i ) , n a d o p u n j e n e k o n c e p t o m S p r a c h l e i b a koji najvie H u s s e r l u d u g u j e m o , s d r u g e s t r a n e . I m a j u i i h u vidu, m a n j e e m o d a izgledati n e o b i n a p r o t o s c e n a b u d u i h i s t r a i v a n j a koju s m o s e odvaili ovdje postaviti. U k a z a l i b i s m o i n a p r a k t i n i z n a a j t a k v i h istraivanja koji je prije svega s a d r a n u m o g u n o s t i p o d r o b n i j e g u t v r i v a n j a o k a k v o m s u b j e k t u je rije u o d r e e n o j s t v a r n o s t i . U B o s n i i H e r c e g o v i n i je to da n a s p o s e b n o v a n o , n a primjer, u p s i h o p a t o l o g i j i , gdje je vodee pitanje: "Ko je traumatiziran?" (a uglavnom s e p r e v i a d a j e t o p r e d m o d e r n i , kolektivni s u b j e k t rat n o g b r a t s t v a ) , ili u politici, gdje je v o d e e p i t a n j e o n o s kojim s m o p o e l i , a iji o d g o v o r ve n a s l u u j e m o : s u b j e k t u i s t o m s t a n j u - d o s l o v n o g r a m a t i k i s u b j e k t - je onaj " i z l o e n " u k a s a r n i , koji prije t r a i p r i z n a n j e , n e g o pomirenje. 94
Osmo poglavlje
Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena
N a c i o n a l i z m i n a B a l k a n u , b e z i z u z e t k a , p o t p i s u j u svim s r c e m S a u s s u r e o v stav d a " o p i t a n j u e t n i k o g j e d i n s t v a t r e b a prije s v e g a i s p i t a t i j e z i k " 2 4 i t i m e se izjanjavaju k a o jeziki n a c i o n a l i z m i . M e u t i m , ini s e d a b a l k a n s k i e t n o - n a c i o n a l i z a m , b a r u sluaju d a n a n j e g konflikta i z m e u H r v a t a , S r b a i B o n j a k a , ili p a k j u e r a n j e g izmeu M a k e d o n a c a i Bugara, n e m a nikakvog osnova d a b u d e jeziki. B a r t o m o e biti u t i s a k s t r a n o g lingviste dovoljno u d a l j e n o g o d m j e s t a d o g a a n j a d a lokalni jeziki s a o b r a a j t r e t i r a k a o a r h e o l o k i m a t e r i j a l . Ako s u etiri r e t k a bila dovoljna d a s e d o k a e d u b o k a e t n i k a 25 razlika i z m e u E t r u r a c a i Latina, u sluajevima
2 4 F e r d i n a n d d e S a u s s u r e , C o u r s d e l i n g u i s t i q u e g n r a l e , P a y o t , P a r i s , 1995, str. 3 0 6 . 25 Koliko lingvistika moe pomoi etnologiji, historiji, antropologiji, sociologiji itd., u n j i h o v i m i s t r a i v a n j i m a k a d a se radi o u s t a n o v l j a v a n j u k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a i r a z l i k e , najbolje p o k a z u j e p r i m j e r p o k u a j a da se E t r u r c e i L a t i n e s v e d e na j e d a n isti etniki izvor: "etiri r e d a e t r u r s k o g su d o v o l j n i d a n a m p o k a u d a j e n a r o d koji g a j e g o v o r i o b i o a p s o l u t n o razliit o d e t n i k e g r u p e koja j e g o v o r i l a l a t i n s k i " . S v a d r u g a n e j e z i k a i m a n j e
95
Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena p o r e e n j a d i s t i n k t i v n i h obiljeja j e z i k a H r v a t a i S r b a p o n e k a d s t o t i n e r e d a k a ili r e e n i c a n i s u dovoljne d a s e i z n e s e n a vidjelo n e k a d u b l j a razlika. Skicu t a k v e lingvistike a n a l i z e j e z a f r a n c u s k o g i t a o c a n e d a v n o p o k u a o p o n u d i t i P a u l G a r d e . " U o b i n o m ivotu", zakljuit e ovaj a u t o r svoju a n a l i z u koja se nije u s p j e l a domoi nijedne nepremostive ograde, "moe se dugo r a z g o v a r a t i , a d a s e n e u p o t r i j e b i niti j e d n a j e d i n a rije" koja bi se p o k a z a l a k a o (iskljuivo) h r v a t s k a ili srpska.26 Da li to z n a i da lingvistika a n a l i z a ne ostavlja nikakvog p r o s t o r a za n e d o u m i c u ? M o e m o li rei da H r v a t i i S r b i govore, i p o r e d z n a a j n i h razlika, isti jezik? Lingvistika b r a n i "srpskohrvatsku stvar", jer je z a n i m a j e z i k a d u b i n a ; o n a m o e odoljeti zavodljivosti spoljnih r a z l i k a ili n a g o v o r u politike. M o e m o li o n d a zakljuiti d a lingvistika, d o s l j e d n a s a m o j sebi, o d u z i m a tlo p o d n o g a m a s t r a s t v e n o m b a l k a n s k o m e t n i c i z m u
j e z i k a s v j e d o a n s t v a , i s t a k n u t e d e S a u s s u r e - " s p o m e n i c i , religijski o b r e d i , p o l i t i k e institucije i t d . " - k o j a s u o v a d v a n a r o d a ostavila, n e m o g u s e p o r e d i t i s izvjesnou jezika. Evidencija j e z i k e razlike - pruena u trenu i u istom t r e n u u k o j e m j e p r u e n a - n e ostavlja vie n i k a k v o g p r o s t o r a z a e n i g m u . Z a h v a l j u j u i o t k r i u r e c i p r o n o s t i i z m e u o n o g to o n n a z i v a e t n i c i t e t o m i jezika, m o e se ustvrditi: " ( P ) o v o d o m p i t a n j a o e t n i k o m j e d i n s t v u , u p r a v o j e j e z i k t o t o t r e b a ispitati; njegovo svjedoanstvo ima prednost nad svim ostalim." Ibid. 2 6 P a u l G a r d e , V i e e t m o r t d e l a Y o u g o s l a v i e , F a y a r d , 1992, str. 1 3 3 . N e k o l i k o s t r a n i c a prije i t a m o : U n u t a r t e d i j a l e k a t s k e z o n e n e postoji r a z l i k a u j e z i k u ili i z g o v o r u koja p o u z d a n o r a z d v a j a razliite n a r o d e j e d n e o d d r u g i h . N e postoji n i j e d n o j e d i n o obiljeje k o j e b i suprotstavljalo, n a p r i m j e r , n a i n n a koji g o v o r e svi Srbi o d o n o g n a koji g o v o r e svi Hrvati. P r e m a t o m e , n e m o g u e j e u s t a n o v i t i n e k a k a v ' s r p s k i a k c e n t ' ili 'hrvatski a k c e n t ' , k a o t o k o d n a s i m a m o ' b e l g i j s k i ' ili ' k a n a d s k i a k c e n t ' . " (str. 129)
96
Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena d e n u n c i r a j u i njegov o d n o s p r e m a j e z i k u k a o ideoloki, tj. " e t n o n a c i o n a l i s t i k i " ? Nije li jeziki n a c i o n a l i z a m ovdje s t v a r p u k e z a b l u d e , n a i v n o g vjerovanja d a j e z i k 27 predstavlja a m b l e m etnike posebnosti? T r e b a li e t n i k u r a z l i k u n a p o k o n r a z v e z a t i o d jezika, postaviti n e g d j e i z v a n njega i t a m o j e o s i g u r a v a t i ? Ali t a n a m u i s t i n u d o k a z u j e n e p r i s t r a s n a lingvistika a n a l i z a ? T o d a j e n a izvjesnoj d u b i n i rije o j e d n o m i s t o m j e z i k u . N e n a velikoj d u b i n i , ali i p a k n a d u b i n i . Razlike ulaze u dubinske strukture, jer nove gramatike n i s u i d e n t i n e . N a izvjesnoj j o veoj d u b i n i s e g u b e r a z l i k e ovog j e z i k a s p r a m s l o v e n a k o g i m a k e d o n s k o g , b u g a r s k o g . Ilirski p o k r e t , k o j e m u velikoj mjeri d u g u j e m o p r o j e k t s r p s k o h r v a t s k o g jezika, j e p r v o b i t n o i m a o u v i d u fabrikaciju ovog, j u n o s l a v e n s k o g j e z i k a . Koncept slavenskih jezika podrazumijeva dalje sputanje i pronalaenje jezikog identiteta... ini se da je lingvistiki kriterij r a z l i k e i istosti j e z i k a dovoljno l a b a v i n e o d r e e n d a n e m o e biti o d l u u j u i . N a k o j e m n i v o u j e g r a m a t i k a r a z l i k a dovoljna d a b i m o g l i govoriti o d v a r a z l i i t a j e z i k a ? Ako je u sluaju E t r u r a c a i L a t i n a m o g a o pruiti evidenciju o apsolutnoj razlici, u o v o m sluaju ne m o e p r u i t i evidenciju o a p s o l u t n o m i d e n t i t e t u . Ali s i g u r n o svjedoi o r e l a t i v n o m identitetu, o srodstvu, o m o d a bliskom jezikom s r o d s t v u . Stoji li i ovdje de S a u s s u r e o v a h i p o t e z a o
27 Daniel Baggioni, Langues et nations en E u r o p e , Payot et Rivages, Paris, 1997, stf. 19.
97
r e c i p r o c i t e t u e t n i c i z m a i j e z i k a ? 2 8 Z n a i li to da ni e t n i k a razlika o n d a n e m o e biti velika, pogotovo n e "apsolutna"? Tano je da se d a n a s odluujua etnika r a z l i k a upisuje u n u t a r , a ne i z v a n j u n o s l a v e n s k o g e t n i c i t e t a , p r i e m u s e ovo s r o d s t v o nastoji p r e d s t a v i t i to daljim. Postoji d a k l e g r a n i c a i n t e r v e n c i j e u jeziki sistem; s r o d s t v o , bilo j e z i k o ili e t n i k o , se ne m o e b i r a t i . M e u t i m ova g r a n i c a nije fiksna i ahistorijska: u s t v a r i o n a j e p r i l i n o fiksna z a o d r e e n e povijesne p e r i o d e i njihove socijalne i politike konstelacije. Izvjesni, d a k a k o plii, slojevi j e z i k o g bia podlijeu a k t u e l n o j povijesnoj d i n a m i c i i m o g u biti p r e d m e t r e - e l a b o r a c i j a i fabrikacija. U p r a v o z a t o ambicija izdvajanja h r v a t s k o g i b o s a n s k o g j e z i k a iz s r p s k o h r v a t s k o g - to je g l a v n a t e n d e n c i j a raskidajezikefederacijekojaoitosasvim korespondira p o l i t i k o m k r e t a n j u secesije - nije p r e t j e r a n a . Dovoljno b i bilo p o s t i i r a z l i k u j e d n o g s l o v e n a k o g s p r a m odbaenog zajednikog standarda. S obzirom na njegovu lingvistiko-geografsku p o z a d i n u , h r v a t s k i j e z i k j e m o g a o i m a t i d o b r e izglede d a t o p o s t i g n e . Ali u p r a v o oni s u historijski, a n e p r i r o d n o o g r a n i e n i . N a i m e , s u v i e d u g o v r e m e n a j e j u n i t o k a v s k i dijalekt
2 8 U p r a v o s e i z m e u e t n i c i z m a i j e z i k a u s p o s t a v i o ovaj o d n o s r e c i p r o c i t e t a koji s m o v e u t v r d i l i : d r u t v e n a v e z a tei da stvori z a j e d n i c u j e z i k a i da m o d a u z a j e d n i k i i d i o m u t i s n e izvjesne k a r a k t e r i s t i k e ; i o b r a t n o , u p r a v o je z a j e d n i c a j e z i k a ta koja k o n s t i t u i r a , u izvjesnoj mjeri, e t n i k o j e d i n s t v o . O b i n o je o v o potonje uvijek dovoljno da bi se objasnilo j e z i k o zajednitvo." F e r d i n a n d d e S a u s s u r e , o p . cit., str. 305-306.
98
bio o s n o v a s t a n d a r d i z a c i j e i n o r m a l i z a c i j e . Na i z b o r u ovog dijalekta j e bila jeziki z a s n o v a n a j u g o s l o v e n s k a politika unija. N o p r i b l i a v a n j e ivom g o v o r u S r b a j e bilo u n a p r i j e d p r i p r e m l j e n o pojavljivanjem ovog dijalekta k a o v h i c u l a i r e - a u s a m i m h r v a t s k i m z e m l j a m a . A k o je u v r i j e m e B e k o g d o g o v o r a j o i b i o m o g u , i z b o r a k a v s k o g dijalekta, n a primjer, z a o s n o v s t a n d a r d a , dijalekta koji b i m o d a u n i o najvee r a s p o l o i v e r a z l i k e p r e m a j e z i k u najbliih D r u g i h , d a n a s t o vie nije. S u v i e d u g o s e d r u k i j e govorilo. T a m o gdje b i j e z i k m o g a o biti s i g u r a n kriterij e t n i k e p r i p a d n o s t i , ovaj kriterij se pojavljuje u n a j m a n j u r u k u k a o g r u b i n e p r e c i z a n : t a m o se, u s a m o m s r c u vlastitog bia, t a k o e r pojavljuje i D r u g i , s t r a n a c , najvei s t r a n a c ili s m r t n i neprijatelj. I l i j e t o s a s v i m d o b a r kriterij koji n a s upuuje na zakljuak da se razlika s p r a m Drugog, specifina razlika u n u t a r j e d n e povijesne e p i z o d e , n e o p r a v d a n o etnicizira? Moda bi tu razliku onda t r e b a l o svesti n a njen p r a v i osnov, u p r a v o insistirajui na r e c i p r o n o s t i j e z i k a i e t n i c i t e t a ? To bi izgledalo o t p r i l i k e k a o o t k r i v a n j e istine o p r i r o d i d o m i n a n t n o g k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a , o t o m e da se ovaj i d e n t i t e t p r v o b i t n o pojavljuje u s t v a r i n e g d j e " i z v a n " j e z i k a i n a k n a d n o u njega u p i s u j e k a o " e t n i k i i d e n t i t e t " . Ovo n a k n a d n o upisivanje i prisvajanje j e z i k a j e s t e p r o c e s k o n s t r u k c i j e vlastitog j e z i k a nacije, n a c i o n a l n o g j e z i k a . Ali s a m o p o v r i n a j e z i k a s e o t v a r a z a t a k v e i n t e r v e n c i j e . Fabrikacija j e z i k a i m a s t r o g e " g r a m a t i k e " l i m i t e (koji su uvijek prijevod s o c i o - p r a g m a t i k i h , i
99
o b r a t n o ) . M o d a u p r a v o ovdje gdje s e ini d a jezik n e dozvoljava svoju fabrikaciju po m j e r i etnije - n a i m e r a z l i k a i z m e u j e z i k a bi m o r a l a biti m n o g o vea - vidi s e d a j e k o n s t r u k c i j a n a c i o n a l n o g jezika, izvanjski, a m b l e m a t s k i , n a k n a d n i dio p r o j e k t a k o n s t r u k c i j e politikog i d e n t i t e t a tj. s t v a r a n j a n a c i j e - d r a v e . U novijoj povijesti B a l k a n a je u p r a v o uoljivo k a k o n o v a konstelacija d r a v n i h u r e e n j a n e p o s r e d n o proizvodi novu konstelaciju n a c i o n a l n i h jezika. U p r a v o ovdje svoju m o d a najbolju p o t v r d u nalazi Baggionijeva hipoteza da su procesi formiranja nekog nacionalnog jezika neposredno povezani sa procesima nacionalne konstrukcije. Motivi, logika, efekti itd., nastanka i raspada srpskohrvatskog/hrvatskosrpskog j e z i k a n u d e i z v a n r e d n u priliku da se uvidi u kojoj mjeri n a c i o n a l n i j e z i k d u g u j e svoje p o s t o j a n j e nacijidravi (tom m o d e r n o m politikom f e n o m e n u p a r e x c e l l e n c e ) . Dvije t a k e povijesnog p r e v r a t a , koje dijeli o t p r i l i k e j e d n o stoljee, s u p o d j e d n a k o u p i s a n e i u p o l i t i k o i u lingvistiko polje: o z n a i m o ih k a o p o e t a k i kraj j u n o s l o v e n s k e federacije. K a o to je jueranji srpskohrvatski/hrvatskosrpski standard m o g a o s p r a v o m o z n a i t i k a o f e d e r a t i v n a lingvistika konstrukcija,29 tako dananji bosanski, hrvatski i srpski s t a n d a r d i predstavljaju s e p a r a t n e nacionalne/etnike lingvistike k o n s t r u k c i j e . Lingvistika normalizacija/ s t a n d a r d i z a c i j a se u o b a sluaja vie n e g o uoljivo pojavljuje k a o d r a v n o - n a c i o n a l n a k o n s t r u k c i j a . 3 0
29 D a n i e l B a g g i o n i , o p . cit., str. 11. 3 0 Z a n i m l j i v o j e k o l i k o n o v i b o s a n s k i standard, j o s a s v i m k r h a k , u p o t p u nosti prati k o m p l i c i r a n u d r a v n u situaciju, tj. n e i z v j e s n o s t b o s a n s k e d r a v e
100
S v a k i e v r o p s k i j e z i k je, p r e m a Baggioniju, svojevrsna politika institucija, a njegovi s o c i o p r a g m a t i k i a s p e k t i ili njegova d r u t v e n a r e a l n o s t t o u t c o u r t se sve vie i n s t i t u c i o n a l i z i r a j u . U elji da i s t a k n e i n s t i t u c i o n a l n u , izrazito politiku, stvarnost moderne evropske e k o l i n g v i s t i k e organizacije, njegova sociolingvistika ili historijska lingvistika e v r o p s k i h n a c i o n a l n i h j e z i k a n a g l a a v a u p r a v l j a n j e i n vitro n a u t r b upravljanja in vivo. 3 1 L i n g v i s t i k o p l a n i r a n j e postaje n e r a z l u i v o o d " s p o n t a n e " d r u t v e n e p r a k s e ; u r e e n j a i n vitro s u p r e d v i e n a u r e e n j a in vivo koja sa svoje s t r a n e slijede p r a v a c z a t e e n i h u r e e n j a i n vivo koja s u u g l a v n o m
za k o j u su Bonjaci najvie z a i n t e r e s i r a n i : on se isprva n u d i o k a o zajedniki i n t e r e t n i k i j e z i k i p o t o m e g a n a s l i j e e s r p s k o h r v a t s k o g j e z i k a nije p r e v i e iritiralo, ali se p o k a z a l o da su u g l a v n o m s a m o Bonjaci voljni da ga se p r i d r a v a j u . Blii j e h r v a t s k o m s t a n d a r d u n e g o s r p s k o m , ali u njegovoj m e k o j varijanti, p r i b l i n o o n o j iz d o b a s r p s k o h r v a t s k e j e z i k e federacije - z a t o to B o n j a c i d a n a s u g l a v n o m ive u p o d d r a v n o j Federaciji B o s n e i H e r c e g o v i n e s a H r v a t i m a . D a n a s j e ve t e n d e n c i j a - m o d a p o n a j v i e n a o s n o v u g o r k o g i s k u s t v a n a s t a v k a cijepanja z e m l j e i poslije rata - da se b o s a n s k i j e z i k s m a t r a iskljuivo j e z i k o m B o n j a k a , p o istoj o n o j logici p o kojoj j e B o s n a ostavljena n a u v a n j e s a m o B o n j a c i m a (koji s e b e p o i n j u doivljavati k a o j e d i n i n a r o d kojem je ova zemlja povjerena). 31 " P r e r a d a koja je p o s v e in v i t r o o b i l j e a v a u stvari pojavljivanje b r o j n i h evropskih jezika standarda... To je naroito sluaj sa praktino svim m o d e r n i m e v r o p s k i m j e z i c i m a koji su se pojavili u 19. stoljeu u d o b a v e l i k o g r o m a n t i a r s k o g uzleta nacionalizma (rumunjski, srpsko-hrvatski, norveki, slovaki, jezici slovenaki itd.) ili ponovnog zasnivanja jeziko-nacionalnog danski, vedski, i d e n t i t e t a (talijanski, eki, poljski, m a a r s k i , g r k i ) . N a s u p r o t t o m e , drugi d r e v n i j e tradicije (francuski, panjolski, n j e m a k i , p o r t u g a l s k i ) v e su bili stabilizirani d a l e k o prije 19. stoljea. No i tu o p e t bijae to u r a e n o in vitro, briljivim r a d o m n e k o g pisca-filologa (talijanski, danski, njemaki) ili u s k e g r u p e intelektualaca (portugalski, panjolski, e n g l e s k i , f r a n c u s k i , vedski, e k i , poljski i m a a r s k i ) . " o p . cit., str. 8 9 - 9 0 Daniel Baggioni,
101
Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena ve u s p j e l a u r e e n j a i n vitro... 3 2 P o v i j e s n a d i n a m i k a j e z i k a u v r t o g l a v o m m o d e r n o m k o n t e k s t u otkriva p r o m j e n u n a i n a p r o i z v o d n j e j e z i k a ili injenicu p r o i z v o d n j e j e z i k a n a p r o s t o . N e s v j e s t a n kolektivni r a d i s p o n t a n e invencije " l a i k a " s v e vie zamjenjuju p l a n s k a e k o n o m i j a i m o d e r n e l i n g v i s t i k e fabrike. 3 3 D o izraaja sve vie dolazi o t v o r e n o s t j e z i k a " n e j e z i k i m " i n s t a n c a m a - p r e u r e i v a n j a su u g l a v n o m fabrikacije koje m o g u k r e n u t i u razliitim p r a v c i m a i zavise od politikih, s u t i n s k i a r b i t r a r n i h , o d l u k a . 3 4 No ovdje - u n e p r i m j e t n o j m e t a m o r f o z i sociolingvistike u politiko-lingvistiku - m o e n a m se p o t k r a s t i k r u p a n previd: da n a m granice jezika b u d u suvie uske. P r e o k u p a c i j a j e z i k o m p o l i t i k o m n a s m o e izvesti i s
32 Na ovom mjestu upuujemo na Louis-Jean Calvet, Les politiques
l i n g u i s t i q u e s , P.U.F, P a r i ,
1996, str. 4 9 - 5 2 . I n a e u n a e m p r i s t u p u se
u g l a v n o m o s l a n j a m o n a n j e g o v o k l a s i n o djelo: L a g u e r r e d e s l a n g u e s e t les p o l i t i q u e s l i n g u i s t i q u e s , P a y o t , P a r i s , 1987. 33 ini se da srpskohrvatski jezik prua pogodnu jeziku pozadinu da se n o v i j e l i n g v i s t i k e r e f o r m e koje s u uslijedile n a k o n s l o m a j u g o s l o v e n s k e federacije v i d e k a o p o l i t i k e i n t e r v e n c i j e i lingvistike k o n s t r u k c i j e . B a g g i o n i se n e e u s t e z a t i da o v e r e e l a b o r a c i j e in v i t r o n a z o v e f a b r i k a c i j a m a - izriito k a d a j e u pitanju b o s a n s k i j e z i k , ije j e pojavljivanje p r e d v i d i o , ali t a k o e r ciljajui i n a d v a " g l a v n a " n a s l j e d n i k a . M e u t i m , o n n e p r o p u t a d a u k a e d a j e s r p s k o h r v a t s k i j e z i k t a k o e r p r o d u k t fabrikacije ( 2 0 ) . N o v e fabrikacije u p r a v o insistiraju na toj injenici u nastojanju da u k l o n e t r a g o v e svojih intervencija. T o d a j e s v a k i n a c i o n a l n i j e z i k posljedica e l a b o r a c i j e i n v i t r o , s a s v i m j e vidljivo k o d m l a i h j e z i k a , ali t o z a b o r a v l j a m o k o d starijih, koji s u imali d o v o l j n o v r e m e n a , p o n e k a d n e k o l i k o stoljea, d a s e o p o r a v e i stabiliziraju, d a s e n a k o n n o r m a l i z a c i j e renaturaliziraju. 34 O s u t i n s k i p r o i z v o l j n o m k a r a k t e r u s v a k e m o g u e s t a n d a r d i z a c i j e u ok v i r i m a j u n o s l a v e n s k e d i j a l e k a t s k e g r u p e vidi, n a primjer, R a d o s l a v iCatii, N o v i j e z i k o s l o v n i o g l e d i , k o l s k a knjiga, Z a g r e b , 1986, str. 92 i d a l j e .
102
Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena socijalne p r a k s e j e z i k e z a j e d n i c e . Politiki s u b j e k t i n a m s e o n d a m o g u pojaviti n e g d j e i z v a n jezika, k a o a g e n t i m a n i p u l a c i j e j e z i k o m . M o d a novija "posts r p s k o h r v a t s k a " e k o l i n g v i s t i k a situacija m o e p o k a z a t i d a politiki s u b j e k t i n i s u toliko s u v e r e n i u o d n o s u n a jezik koliko mislimo, i to u p r a v o o n d a k a d a n a m se ini d a t o najvie jesu, k a d a s m o najspremniji d a g o v o r i m o o fabrikacijama. I n t e n z i v n e i p r i l i n o a g r e s i v n e j e z i k e politike n o v e b o s a n s k e , h r v a t s k e i s r p s k e s t a n d a r d i z a c i j e m o g u n a m s k r e n u t i panju s v e o m a v a n o g mjesta, mjesta subjekta, i p r u i t i n a m iluziju o ve k o n s t i t u i r a n o m p o l i t i k o m s u b j e k t u . A m o g u biti u p r a v o indikacija b u r n o g p r e o b r a a j a c j e l o k u p n o g d r u t v e n o g bia, koji svoj izvor i m a u j e z i k i m d e a v a n j i m a . N a s t a n a k nacija-drava predstavlja, i z m e u ostalog, posljedicu d u b i n s k i h k r e t a n j a u konstituciji k o l e k t i v n i h i d e n t i t e t a , a r a v a n tih k r e t a n j a je po s v e m u s u d e i jezika (jeziko ovdje o b u h v a t a h o r i z o n t najire s e m i o t i k e p r o d u k c i j e i simbolike r a z m j e n e ) . P r o i z v o d n j a rtovih s t a n d a r d a s v a k a k o s e oslanja n a d r a v u , o n a j e d r a v n a intervencija u jeziko polje, ali p r e o b r a a j i jezika, tanije j e z i k e p r a k s e , n e tek s p o r a d i n i n e g o l a n a n i , p o n e k a d u z n a t n o j mjeri n e p r i m j e t n i , iako brojni i d a l e k o s e n i , m o g u o d a t i ili nagovijestiti, m o d a p o k r e n u t i , pa a k i voditi s t v a r a n j e ili r u e n j e velikih politikih k o n s t r u k c i j a p o p u t d r a v e i njenog u r e e n j a . J e z i k d a k l e n e m o r a biti s a m o p r e d m e t politike akcije, p l a n s k e politikolingvistike intervencije, n e g o joj u izvjesnoj mjeri m o e t a k o e r p r e t h o d i t i , pa a k je i uslovljavati.
103
P r i v u e n a m o d e r n o m p o l i t i k o m r e a l n o u , socioling vistika m o e izgubiti iz vida u p r a v o ova d e a v a n j a u j e z i k u i njihov upliv n a o n o t o o b i n o u z i m a m o k a o nejeziko. T a n o j e d a c e n t r a l n i d o g a a j m o d e r n o s t i , s t v a r a n j e nacije-drave, o m o g u a v a d a s e d r u t v e n o b i e i j e z i k o bie p o v e z u n a n o v n a i n , t e d a s e k o m p l e m e n t a r n o prati upisivanje instance drave u j e d a n i u d r u g i registar, k a o n a s t a n a k nacije i n a c i o n a l n o g j e z i k a . Ali f a s c i n i r a n o s t t i m d o g a a j e m m o e d o p u s t i t i d a s e j e z i k o p e t n e p r i m j e t n o razdvoji o d d r u t v a , tanije, d a s e u k i n e njihova r e c i p r o n o s t - m o d a u p r a v o z a t o to d r u t v o t e k o d a vie m o e m o r a z l i k o v a t i o d d r a v e , a d r u t v e n u p r a k s u od a k t i v n o s t i politikih institucija. J e z i k j e n a i m e u r e i m u n a c i j e - d r a v e p o s t a o sirovina n o v e p l a n s k e e k o n o m i j e i lingvistike i n d u s t r i j e , s v e d e n , n a k o n to m u j e isisana " i v o t n a s u p s t a n c a " , na, s j e d n e strane, i n s t r u m e n t komunikacije, a s druge, na a m b l e m i z a s t a v u . ini se da j e z i k nije vie dovoljno s n a n a i dovoljno s a m o s t a l n a i n s t a n c a da aficira svojim v l a s t i t i m k r e t a n j i m a d r u t v e n o bie. Ovaj r e i m r e c i p r o n o g utjecaja " z a j e d n i k o g i d i o m a " i " d r u t v e n e v e z e " 3 5 , v e na p r a g u da i e z n e u E v r o p i , mogli bi nazvati "etnikim reimom". Ovaj s e r e i m d a n a s pojavljuje k a o ideoloki, k a o p r a z n o vjerovanje o n i h koji bi da jezik, u d o b a k a d a je postao objekt " b u d n e i usredsrijeene d r u t v e n e 36 akcije" p r e p u s t e s a m o m e sebi u njegovoj t o b o n j e m
3 5 F e r d i n a n d d e S a u s s u r e , o p . cit., str. 305-306. 36 LI. V. Aracil, Conflit linguistique et normalisation linguistique d a n s l ' E u r o p e nouvelle, C. E. U., N a n c y , 1965, str. 10-12. Navedeno prema Henri Boyer, lments de sociolinguistique (u saradnji sa G l o r i o m Bayo), Dunod, Paris, 1996, str. 105.
104
s a m o s t v a r a n j u . U p r a v o je sociolingvistika u s t a n j u da e s t o k o k r i t i z i r a " f a t a l i z a m filologa-ideologa koji ele da n a s u v j e r e da se jezici razvijaju i gase s a m i od s e b e , bez ovjekovog upliva, n a o s n o v u ' p r i r o d n i h z a k o n a ' i n h e r e n t n i h njihovoj ' s u t i n i ' . " 3 7 Ali p r i t o m j e ova k r i t i k a u o p a s n o s t i da d r u t v e n u akciju p o s t a v i s u v i e visoko, i z n a d j e z i k a , o t r o odvajajui d r u t v e n u p r a k s u od j e z i k e , ili j e z i k u p r a k s u od j e z i k a s a m o g . U p r a v o j e t o o n o t o s e m o e desiti u kritici d o m a i h lingvista koji istiu svoju vjernost j e z i k u i pozivaju se na svoj d o b a r s l u h za njegova i m a n e n t n a d e a v a n j a . U o v o m sluaju j e m o d a suvie lako d e n u n c i r a t i ideoloki m o m e n t fabrikacije " n o v i h j e z i k a " . U o t r o m k o n t r a s t u sa ovim upadljivim p o l i t i k i m k o n s t r u k t i v i z m o m jezika, s a b u n i m i u r n i m p r a v l j e n j e m n o v i h lingvistikih institucija (rjenika, g r a m a t i k a , p r a v o p i s a ) , stoji glavni i d e o l o g e m l o k a l n i h lingvista, njihov mit o i z v o r n o m j e z i k u . Na p r i g o v o r o b r z o p l e t o j fabrikaciji n a c i o n a l n i h jezika, o n i se pozivaju na svoj briljivi i s k r u p u l o z n i a r h e o l o k i r a d p o s v e e n konzervaciji svog v e r n a k u l a r a . T a m o gdje n e u p u e n i n a j e e v i d e invenciju i p u k u k o n s t r u k c i j u , t u s e p o p r a v i l u r a d i , t a k o glasi njihov t i p i a n odgovor, o oivljavanju p r a s t a r o g dijalekta koji najbolje i z r a a v a j o n e o s v i j e t e n u bit d u h a e t n i k o g kolektiva. Z a t o s u lingvistika geografija i filologija glavni i n s t r u m e n t i njihove k o n c e p c i j e n a c i o n a l n o g j e z i k a ili temelj njihove a r g u m e n t a c i j e p r o t i v p r i g o v o r a o fabrikaciji.
37 Ibid.
105
S a s v i m j e j a s n o d a j e toliko k a r a k t e r i s t i n i n a t u r a l i z a m d o m a e lingvistike politiki p r i r e e n . Nije t e k o d o k u i t i d a iza s a m o r a z u m l j i v o g poistovjeivanja nacije i jezika, koji b a l k a n s k e n a c i o n a l i z m e ini j e z i k i m , stoji naslijee njemakog r o m a n t i z m a i politika koncepcija Kulturnation-a.38 Z a k a n j e l a j e z i k a k o n s t i t u c i j a , v e o m a u b r z a n a i s a e t a p r o i z v o d n j a n a c i o n a l n o g jezika, koja d o d a n a d a n a n j e g p o t h r a n j u j e vjerovanje d a n a c i o n a l n i jezik, a k o ve nije, o n d a s v a k a k o t r e b a d a b u d e s a m o m o d e r n i m sredstvima nenasilno institucionalizirani " i z v o r n i " v e r n a k u l a r (vjerno zabiljeen, te paljivo i nedvosmisleno gramatiki deifriran), s j e d n e strane, i postimperijalna, revolucionarna i demokratska konstitucija politikog subjekta: s u v e r e n o g naroda, s d r u g e s t r a n e , sainjavaju specifinu, j u n o s l a v e n s k u , politiko-lingvistiku formulu. Ova herderovskor u s o o v s k a f o r m u l a s a d r i dvije slike koje h r a n e kolektivnu imaginaciju: jezik u izvornom stanju i n a r o d k o j e m se daje, u s t v a r i v r a a , glas. F a n t a z m a o s o n o r n o s t i vernakulara, neoteenoj grafizmom s t a n d a r d a i f a n t a z m a o n a r o d n o j volji n e i s k v a r e n o j p r e a n j i m p o l i t i k i m i n s t i t u c i j a m a s e n a d o p u n j a v a j u . Vukovski fonologizam i nacionalistiki populizam r e v o l u c i o n a r a 19. stoljea i d u r u k u p o d r u k u . Zakanjeloj k o n s t i t u c i j i n a c i o n a l n i h j e z i k a o d g o v a r a z a k a n j e l a k o n s t i t u c i j a m a l i h j u n o s l a v e n s k i h nacija. Kada Baggioni ukazuje na krhkost balkanskih n a c i o n a l n o - j e z i k i h i d e n t i t e t a , o n d a o n prije s v e g a misli na j u n o s l a v e n s k e i d e n t i t e t e u njihovoj j o n e d o v r e n o j
38 Olivier Ladislav Kubli, Du nationalisme yougoslave aux nationalismes p o s t - y o u g o s l a v e s , L ' H a r m a t t a n P a r i s / M o n t r a l , 1998, str. 5 6 - 7 3 .
106
i a m b i g v i t e t n o j konstituciji. A m b i g v i t e t i fragilnost d o l a z e p o n a j p r i j e od n e o d l u n o s t i i m o d a n e o d l u i v o s t i koja p o g a a e t n i k i i d e n t i t e t . U k o n t e k s t u n a c i j e - d r a v e i g r a d n j e n a c i o n a l n o g i d e n t i t e t a j o se t r a g a i nastoji o k o e t n i k o g i d e n t i t e t a . N a t o u k a z u j e m o n o e t n i k i ili ak ultraetniki nacionalni identitet kakav izranja u postjugoslovenskoj eri i r e c e n t n i projekti pozicioniranja s p r a m " z n a a j n i h D r u g i h " , z a p r a v o n a s t o j a n j a to veeg distanciranja od zajednikog junoslavenskog i d e n t i t e t a . D o m i n a n t n i politiki s u b j e k t j e u s t v a r i etnija koja se u m o d e r n o m p o l i t i k o m k o n t e k s t u , zahvaljujui prije s v e g a s v o m o s v o j e n o m d r a v n o m s u v e r e n i t e t u , e t a b l i r a i p r e d s t a v l j a k a o nacija. Na m j e s t u m o d e r n o g politikog s u b j e k t a se, d a k l e , n a l a z i p r e d m o d e r n i i p r e d p o l i t i k i subjekt. Nije o n d a i z n e n a u j u e d a n a m j e s t u n a c i o n a l n o g j e z i k a z a t i e m o vjetaki oivljeni vernakular. Na obje s t r a n e , i u genealogiji n a c i o n a l n o g j e z i k a i genealogiji nacije, i m a m o kanjenje i u r b u . Z a t o n e r a z l i k o v a n j u i b r k a n j u nacije i etnije o d g o v a r a " r e t r o s p e k t i v n a iluzija" l o k a l n i h lingvista o p o s t o j a n j u n a c i o n a l n o g j e z i k a o d s a m i h p o e t a k a pojavljivanja svijesti o j e z i k u . S l o e n i i d i n a m i n i p r o c e s k o n s t i t u c i j e n a c i o n a l n i h j e z i k a velikih e v r o p s k i h nacija, historijski m o d e l za sve m l a e nacije, trajao je 5. do 10. stoljea i podrazumijevao najmanje dvije ekolingvistike revolucije i n e k o l i k o e t a p a ( v e r n a k u l a r i klasini j e z i k k a o d v a o d v o j e n a izvora, p o t o m knjievni j e z i k i s c r i p t a , p o t o m zajedniki j e z i k koji je r e z u l t a t n o r m a l i z a c i j e i s t a n d a r d i z a c i j e , te na kraju n a c i o n a l n i
107
jezik). Zahvaljujui " s a i m a n j u i o p o n a a n j u " , k a k o p r i m j e u j e Baggioni, ovaj p r o c e s s e n a B a l k a n u " d o g o d i o u r e l a t i v n o k r a t k o m v r e m e n u , od n e k o l i k o d e c e n i j a d o j e d n o g stoljea". 3 9 M e u t i m , p o k a z a l o s e d a nije z a v r e n ; b e k a fabrikacija s r p s k o h r v a t s k o g j e z i k a iz 19. stoljea je o d b a e n a , a k o n s t i t u c i j a n a c i o n a l n i h j e z i k a j e p o n o v o n a djelu. P o b r o j n i m i n d i c i j a m a s e m o e zakljuiti d a v a n o s t jezikazakonstitucijujezikezajednicenijeamblematska, n e g o s u t i n s k a . Nije li rije o e t n i k o j konstituciji i o e t n i k o m k a r a k t e r u o d n o s a j e z i k a i o n i h koji ga g o v o r e . Nije li to glavni r a z l o g ponavljanja velikog p r o j e k t a 19. stoljea? J e r s a m o d o v r e n a e t n i k a konstitucija, u b i t n o m p r e d m o d e r n a , svodi prijelaz o d z a j e d n i k o g jezika na nacionalni jezik na p u k u promociju u n u t a r n o v e d r a v n e institucije. S m a t r a m o , d a k l e , d a p o v o d o m novije e k o l i n g v i s t i k e situacije m o e m o govoriti o e t n i k o m j e z i k o m r e i m u u kojemjejezikjo g e n e r a t i v n a m o o b l i k o v a n j a z a j e d n i c e . U p r a v o j e k o n s t i t u c i j a d o m i n a n t n o g politikog s u b j e k t a n a n e k a d a n j e m s r p s k o h r v a t s k o m p r o s t o r u toliko v e z a n a uz j e z i k - o n a je u b i t n o m smislu r e k o n s t i t u c i j a govorne zajednice - da m o e m o pretpostaviti da se radi o (re)konstituciji k o l e k t i v n o g etnikog s o p s t v a (self). M e u t i m , k a k o u j e z i k u vidjeti g e n e r a t i v n u m o k a d a s e ini o i t i m d a o n n e p r u a osnovu z a p o v l a e n j e bilo k a k v i h d u b l j i h e t n i k i h / n a c i o n a l n i h r a z l i k a ? Nije l i istina d a u p r a v o j e z i k a d r u t v e n a p r a k s a n e
39 B a g g i o n i , o p . cit., str. 7 5 .
108
d o p u t a cijepanje i r a z d v a j a n j e s r p s k o h r v a t s k e j e z i k e z a j e d n i c e ? 4 0 S t o l j e t n o z a j e d n i k o j e z i k o iskustvo, duga vladavina federativne jezike konstrukcije, p r u a najvei o t p o r najnovijim lingvistikim k o n s t r u k c i j a m a p o s t a v l j e n i m u cilju to r a d i k a l n i j e g m e u s o b n o g razdvajanja g l a v n i h l o k a l n i h etnija. S d r u g e s t r a n e , nije li ovaj s u e n i m a n e v a r s k i p r o s t o r z a j e z i k u fabrikaciju p o u z d a n d o k a z d a s u i novi kolektivni i d e n t i t e t i fabrikacije na o s k u d n i m o s n o v a m a ? N i t a n a s n e uvjerava d a s u t o ve gotovi i d e n t i t e t i , ne s a m o k a d a je rije o b o n j a k o m , n e g o i o h r v a t s k o m i s r p s k o m e n t i t e t u . U s t v a r i o n o to d a n a s n a z i v a n o b o n j a k o m n a c i o n a l n o m k o n s t i t u c i j o m (koja je ipak re-konstitucija, m a k a r u odnosu na p r e t h o d n u e t a p u njihovog p r i z n a n j a k a o M u s l i m a n a u bivoj Jugoslaviji), u k a z u j e na i s t o v r s n e m e t a m o r f o z e u i d e n t i t e t u i k o d njihovih najbliih s r o d n i k a ili radije najbliih s u s j e d a ( u p r a v o d a n a n j a n e p o d n o l j i v o s t m a kojeg vida j u n o s l a v e n s k o g s r o d s t v a , koja nije p o p r a t n a odlika kolektivnog identiteta, otkriva da je dolo do t r i p a r t i t n e e t n i k e re-konstitucije). I m a m o dovoljno razloga, d a k l e , j e r nije rije o n a c i j a m a (koje r a u n a j u na d r e v n i i s t a b i l a n e t n i k i self ili p r o t o - s u b j e k t ) , da ne m i s l i m o d a n e d a v n o f a b r i c i r a n i s u b j e k t s a d a fabricira svoj j e z i k (prije s v e g a k a o svoj a m b l e m ) . Prije e biti da je rije o i s t o v r e m e n o m p r o c e s u i r e v e r z i b i l n o j p o v e z a n o s t i : re-konstitucija s u b j e k t a j e z i k a se odvija u
4 0 Ili rijeima A n t h o n y D . S m i t h a : " . . . j e z i k e razlike s u s a s v i m m a l e ; z a s v e p r a k t i n e s v r h e s r p s k o h r v a t s k i predstavlja j e d i n s t v e n j e z i k koji n e n u d i n i k a k v o g o s n o v a z a d v a n a c i o n a l i z m a . " Cf. T h e B t h n i c O r i g i n s o f N a t i o n s , B l a c k w e l l , O x f o r d , 1998, str. 2 7 .
109
j e z i k u i k r o z j e z i k k a o njegova v l a s t i t a rekonstitucija. T i m e s m j e t a m o e t n i k u diferenciju u j e z i k i t a n o joj doznaujemo ne samo njeno mjesto, nego, s obzirom n a m o g u n o s t povlaenja j e z i k e razlike, t a n o joj d o z n a u j e m o i njen najvei o p s e g . E t n i k a razlika ne m o e biti v e a o d jezike. U p r a v o t a k o p o s t u p a j u tri l o k a l n a e t n o n a c i o n a l i z m a : g r o z n i a v o s e t r u d e oko u p i s i v a n j a to v e e j e z i k e r a z l i k e , k a o d a o n a nosi svu etniku razliku. S t a se to odvija u j e z i k u da o d a t l e izviru k a k o fabrikacije j e z i k a t a k o i r e k o n s t i t u c i j e etnija? I m a li ita u a k t u a l n o j jezikoj d r u t v e n o j p r a k s i t o b i mogli s h v a t i t i k a o nalog, a ne s a m o o t p o r f a b r i k a c i j a m a ? Postoji li d a k l e t e n d e n c i j a e t n i k o g razdvajanja i d i s t a n c i r a n j a koja k a o d a dolazi i z s a m o g j e z i k a ( p o d u s l o v o m d a t a m o nalazimo govornu zajednicu u t r e n u t k u konstitucije njenog etnikog identiteta)?41 I s h o d i n i lingvistiki fakt nove, p o s t j u g o s l o v e n s k e e t n i k e s t v a r n o s t i : dovoljno j e n e k o l i k o r e e n i c a ili " e t i r i r e t k a " d a b i s e otkrila e t n i k a p r i p a d n o s t g o v o r n i k a . Toliko je dovoljno da bi se o t k r i l o kojim " j e z i k o m " n e z n a n a c govori. U toliko k r a t k o j d i s k u r z i v n o j s e k v e n c i se pojavljuju m a k a r j e d n a ili dvije rijei koje signaliziraju u p o t r e b u izvjesnog k o l e k t i v n o g i d i o m a . S v e razlike i z m e u " j e z i k a " se, u krajnjoj analizi, svodi
4 1 T r e b a l o b i d a k l e ispitati s r e d i n e koje s m o d o j u e r m o g l i n a z v a t i s r p s k o h r v a t s k i m , a k o j e su " m u l t i - e t n i k e " u smislu koji je u z a d n j e v r i j e m e d o b i o na snazi. B o s n a i H e r c e g o v i n a , njena mjesta r a z m j e n e , g r a d o v i i nji hovi v o r o v i j e z i k o g s a o b r a a j a , m o g u biti n a r o i t o p o g o d a n t e r e n t a k v o g istraivanja.
110
n a r a z l i k e i z m e u v o k a b u l a r a . Najbitnija r a z l i k a j e leksika, i u p r a v o njen leksiki k a r a k t e r je ini toliko v a n o m . 4 2 N a i m e , n a leksikoj razlici poiva bit e t n i k e razlike, e g z e m p l a r n e u l t r a e t n i k e r a z l i k e k a k v a s e u k a z u j e n a o v o m tlu. Zahvaljujui - n a specifian n a i n u v e d e n o j - leksikoj razlici i z m e u " i d i o m a " , njihova r a z l i k a se pojavljuje i k a o r a z l i k a i z m e u j e z i k a i k a o r a z l i k a i z m e u etnija. Koliko god insistirali n a d u b i n i r a z l i k e i z m e u h r v a t s k o g i s r p s k o g (i e v e n t u a l n o b o s a n s k o g ili jo i c r n o g o r s k o g ) jezika, j a z se ne m o e pojaviti v e i m od o n o g koji dijeli ( v e o m a ) s r o d n e dijalekte. J e z i k a o s n o v a r a z l i k o v a n j a je u t o l i k o o s k u d n i j a to je u osnovi i n o v i h s t a n d a r d a - zahvaljujui prije svega d i k t a t u j e z i k e p r a k s e - o s t a o isti dijalekt. B u d u i da je dijalekt koji je p o s l u i o k a o m o s t f e d e r a l n e k o n s t r u k c i j e o s t a o u t e m e l j u novijih "jezikih s e p a r a t i z a m a " , o n d a j e r a z u m l j i v o z a t o j e u relativno u s k o m dijapazonu dijalekatskih razlika (fonetskih, s i n t a k t i k i h i leksikih), leksika p o s t a l a g l a v n o t e i t e postavljanja j e z i k i h g r a n i c a . L e k s i k a je u tom poslu privilegirana zato to razlike i z m e u d i j a l e k a t a n i s u bile e t n i k e - k a o to je p o z n a t o , e t n i k o je k o n s t r u i r a n o p o n a d d i j a l e k a t s k i h r a z l i k a - i t o su s e leksiki sadraji, k a o etniki, mogli p r e n o s i t i p r e k o dijalekatskih barijera. L e k s i k e r a z l i k e s u etniki p r e s u d n e z a t o t o s e pojavljuju k a o r a z l i k e i z m e u vlastitih i m e n a , tanije itavih p o r o d i c a vlastitih i m e n a . S v a k a l e k s i k a r a z l i k a
4 2 M i r o K a i . L e c r o a t e e t l e serbe. I l l u s i o n s e t falsifications, C h a m p i o n , P a r i s , 2 0 0 0 , str. 53 et p a s s i m .
1ll
Tri jezika
koja se sada da
ili
tri
porodice
i
vlastitih
imena
predstavlja "prirodna" kao -
najradije bi
najee kao i
vernakularna postala imena. je
funkcionirala "naih" je
razlika
izmeu svaka
"vaih"
vlastitih ime:
Stavie,
rije
postala
vlastito
r a z d v a j a n j e j e z i k a nije d j e l o m i n o ( k a o k o d j u e r a n j i h varijanti), n e g o p o t p u n o . Niti iste rijei dvaju " j e z i k a " n i s u iste, n j i h o v a z n a e n j a s u s e razila: s a m o r a z l i i t e rijei m o g u z n a i t i p r i b l i n o (jer j e d o l o d o stvaranja razliitih leksika, univerzuma razlika znaenja) dvaju istu stvar. se Iako ne je
izmeu
"jezika"
svodi
n a d o s l o v n o razliite rijei n e g o o v e p o s l j e d n j e imaju pragmatiku ili tanije funkciju da indiciraju kojem (u razgovoru sa,
pred
neznancem) pripadaju
jeziku
(zapravo
idiomatskom rijei.
43
kodu)
upravo se
upotrijebljene obavezno
pragmatikom
polju
gotovo
43 O v d j e se za v e i n u g o v o r n i k a u s v a k o d n e v n o j k o m u n i k a c i j i radi o t o m e da izraze i i s t a k n u svoju j e z i k u p r i p a d n o s t . P r e m a t u m a e n j u koje j e G u m p e r z p r e d l o i o , n a v o d n e d u b o k e j e z i k e razlike slue s a m o t o m e d a prikriju o n o to se odvija na d r u g o m p l a n u : " S i t u a c i j a postaje j o g o r a k a d a d r u t v e n o - e k o n o m s k o natjecanje i z m e u nekoliko manjinskih grupa potakne nastanak nekoliko rivalskih knjievnih s t a n d a r d a , k a o to je to sluaj u m n o g i m krajevima Azije i A f r i k e , gdje su j e z i k i konflikti d o v e l i d o g r a a n s k i h n e m i r a i p o l i t i k e n e s t a b i l n o s t i . P r e m d a su zahtjevi za j e z i k o m r e f o r m o m o b i n o iskazani u formi k o m u n i k a t i v n i h p o t r e b a , v a n o j e primijetiti d a takvi zahtjevi n u n o n e o d r a a v a j u z n a a j n e j e z i k e razlike i z m e u i d i o m a u pitanju. H i n d u i u r d u , rivalski k n j i e v n i s t a n d a r d i u j u n o j Indiji ili p a k srpski i hrvatski u J u g o s l a v i j i g r a m a t i k i su g o t o v o istovjetni. R a z l i k u j u se po s v o j i m p i s m i m a , po s v o j i m l e k s i k a m a i u n e z n a t n i m a s p e k t i m a s i n t a k s e . Pa ipak ih njihovi z a s t u p n i c i s h v a a j u k a o zasebne jezike. S u k o b u privrenosti jeziku moe ak zahvatiti i m e u s o b n u shvatljivost, k a o k a d a g o v o r n i c i t v r d e d a n e razumiju j e d a n d r u g o g , a t o prije odraava drutvene stavove nego jeziku injenicu." John J. G u m p e r z , T h e Speech C o m m u n i t y , u: Alessandro Duranti ( e d ) , Linguistic Anthropology. A R e a d e r , O x f o r d , B l a c k w e l l , 2 0 0 1 , str. 4 3 - 5 2 .
112
Tri jezika
signalizira koji je
ili
tri porodice
otklon ili
vlastitih
imena
dvaju "jezika", rijei
semantiki sve
izmeu
zahvatio
dovoljno
veliki
broj
"zajednikog jezika". Ovaj ili semantiki otklon koji iji nije nastanak oznaava kraj
" s r p s k o h r v a t s k o g j e z i k a " jeste ustvari tanani s u p l e m e n t suviak znaenja konotativan, jer svakoj rijei p r i d a j e d e n o t a t i v n u v r i j e d n o s t , p r e t v a r a j u i je u e t n o n i m , a s v e i s k a z e u o p i s e ili k o n s t r u k c i j e e t n i k o g univerzuma. Zajedniki jezik nije prepreka, nego n u n i uvjet o v o g e t n i k o g cijepanja "jezika".44 dakako razlika govori imen, "isti" jezik, ma koja omoguava se rijei Ako ne
v e e k s p l i c i t n o , o n d a i m p l i c i t n o p r i s u s t v o D r u g o g , koji posvemanju pojavljuje u kao pitanju supstantivizaciju jezika - j e r razlika vrsta
da je
- i p r e t v a r a n j e svih i m e n a u vlastita i m e n a etnije, u e t n o n i m e . Zahvaljujui o v o m kontinuiranom prisustvu D r u g o g koji slua sve to se g o v o r i , svaki g o v o r n i i n predstavlja performativ ad hoc konstrukciju etnike stvarnosti, njenog intersubjektivnog uspostavljanja,
pojedinani prilog kolektivnom pothvatu. Zahvaljujui govornika je diglosiji u stalnoj u razgovoru sa nekadanjim univerzum unutar Samo
p r v i m s r o d n i c i m a vlastiti e t n i k i
kulturni
samoizgradnji.
"zajednikog jezika" se novi "nacionalni jezici" m o g u

44 " N i j e p o v l a e n j e u sebe i izoliranje n e g o n a p r o t i v u p l e t e n o s l u a k t i v n o s t i i u l o g e g l o b a l n o g d r u t v a o n o to daje v a n o s t e t n i k o j svijesti". Cf. P h i l i p p e P o u t i g n a n t i J o c e l y n c Streiff-Fenart, T h o r i e s de l ' e t h n i c i t . P. U. F , Paris, 1999, str. 77. I m a tu izvjesna dublja istina u pretenziji b a l k a n s k i h n a c i o n a l izama da budu jeziki. To je ono s t o j e H. J. C a n s nazvao "simbolikim etnici t e t o m " a s t o j e njihov glavni p o k r e t a ( i b i d ) .
113
Tri jezika ili tri porodice

govoriti kao toliko etniki
vlastitih imena
naime kao
razliiti jezici,
j e z i c i sastavljeni o d vlastitih k v a z i - i m e n a . U p r a v o toliko o s k u d n a baza diferencijacije ini o v e i d i o m e izrazito etnikim ove (kao to je etnika bliskost D r u g o g uinila Bitan moment etnike identiteta ultraetnikim).
etnike rekonstitucije Bonjaka, Hrvata i Srba, b u d u i da se konstituiraju kao s p e e c h c o m m u n i t i e s , predstavlja o d b a c i v a n j e ili i s k l j u i v a n j e " z a j e d n i k o g j e z i k a " , e m u odgovara odbacivanje junoslavenskog srodstva kao bliskog srodstva (njegovo odbacivanje kao nebitnog je postalo bitno za etniki identitet). Ultraetnika podjela i reaproprijacija srpskohrvatskog jezika jeste blaga, obiljeena podjela i reaproprijacija i na potpune "nau leksikog erupcijom jezika, naspram
vlastitih i m e n a . T o j e d o v e l o d o n e u s p o r e d i v o g o s n a e n j a dominacije etniku denotativne funkcije zahvaljujui kojoj se sa s v a k i m j e z i k i m i n o m referira stvarnost" postavljenu "njihove etnike stvarnosti". U o v o rigidno oznaavanje je, dakako, uvijek neizostavno ukljuen i j e d a n preutni p e r f o r m a t i v e t n i k o g kolektiva, koji o t p r i l i k e glasi: " T o s m o mi !"
S e m i o t i k i k o m p l e k s preanje etnike konstitucije koja je doputala j u g o s l a v e n s k u federaciju k a o savez bratskih n a r o d a , m o g a o b i s e t o p o l o k i o p i s a t i u tri k o n c e n t r i n a kruga, p o e v o d e t n i k o g j e z g r a u p r a v o m s m i s l u rijei, oko kojeg se prostire najvrednije leksiko blago kao zatitni pojas, neprimjetno prelazei u o t v o r e n o polje
114
jezika. D a n a s je p o r o d i c a e t n i k i h i m e n a usvojila ili famijalizirala itav jezik, p r i e m u je svaka rije postala p o r o d i n o i m e i d o k a z rodoslova b r a t s k e zajednice. U " n o v i m " j e z i c i m a p r e p o z n a j e m o etnolekte, tj. mitsimbol k o m p l e k s e bez kojih etnije ne m o g u opstati. 4 5 M e u t i m , o n o to je zanimljivo u ovom k o n t e k s t u j e s t e k a k o je mit-simbol k o m p l e k s s a d a o b u h v a t i o ili b a r p o k u a v a d a o b u h v a t i itav p r i r o d n i jezik (on t o n a r a v n o ne m o e uiniti, o s i m da itav jezik p r e t v o r i u leksiku zbirku, u v o k a b u l a r m r t v o g jezika). To je t a k a na kojoj se oituje sav r a d i k a l i z a m novijih e t n i k i h rekonstitucija. Objanjenja bi t e k t r e b a l o traiti, ali specifino povijesno iskustvo, u p r a v o m smislu etniko, s i g u r n o stoji u osnovi ovog p r o c e s a : t o k o m d u g o t r a j n i h i n k o r p o r a c i j a u d r u g e simbolike k o m p l e k s e (imperije, k u l t u r e , jezike), j u n o s l a v e n s k e kulture-etnije su u svom vlastitom v e r n a k u l a r u kao t a k v o m , kojim je govorila njihova m a l a jezika zajednica, vidjeli simboliku m a t r i c u svog etnikog preivljavanja. Gotovo itavu z a p a m e n u povijest j e p r i r o d n i j e z i k bio mit-simbol k o m p l e k s , simboliko o r u e preivljavanja. ini s e d a d a n a n j a e t n i k a m e t a m o r f o z a j e z i k a oivljava ovo p r e d m o d e r n o k o l e k t i v n o iskustvo. Nije i z n e n a u j u e d a o n o o d g o v a r a L y o t a r d o v i m o p i s i m a p o v r a t k a "svijeta 46 vlastitog i m e n a i njegove n a r a t i v n e p r a g m a t i k e . "
45 P o z i v a m o sc o v d j e na p o j a m koji je u v e d e n u a n t r o p o l o g i j i e t n o - s i m b o l i z m a . Cf. na p r i m j e r U m u t O z k i r l i , T h e o r i e s of N a t i o n a l i s m A Critical I n t r o d u c t i o n , F o r e w o r d by Fred Halliday, M a c m i l l a n Press, L o n d o n , 2 0 0 0 , sir 167 i dalje. Vidi t a k o e r A n t h o n y D . S m i t h , o p . cit., str. 15 et p a s s i m . 4 6 Vidi o t o m e J e a n - F r a n o i s Lyotard, L e Diffrend, M i n u i t . P a r i s , 1983. O v a a r g u m e n t a c i j a je s a e t o i z n e s e n a i U n j e g o v o m k a s n i j e m djelu Le p o s t m o d e r n e e x p l i q u a u x e n f a n t s , G a l i l e , Paris, 1988, str. 3 9 - 8 3 .
115
Deveto
poglavlje
Etniki identitet i rat

Ne bi trebalo i da da su nas da zavede paradoks, su njihove i nacije naime, kada su da u one
nacionalisti drevnosti ustvari
tvrde
ukorijenjene
oigledno prirodne, neobine
sasvim
skoranje
konstrukcije.47
B u d u i da e m o govoriti o b a l k a n s k o j etniji, a n a r o i t o o j u n o s l a v e n s k o j etniji, p r v o je p o t r e b n o da d e f i n i r a m o tipini b a l k a n s k i e t n i k i format. N a t r a g u o p t e klasifikacije svih e t n i k i h zajednica, koju je sainio A n t h o n y D. Smith, subjekt balkanske stvarnosti bi s e m o g a o opisati p r v e n s t v e n o k a o utjelovljena etnija, o d n o s n o , k a o e t n i k a " m a n j i n a " . U ovaj o d r e e n i s k u p S m i t h ukljuuje " r a z n e p o d j a r m l j e n e i s t o n o e v r o p s k e e t n i k e zajednice, k a o to s u Srbi, H r v a t i , B u g a r i , Grci, 48 esi i Slovaci". O n o to je n a j k a r a k t e r i s t i n i j e za ove etnije j e s t e njihov r u k o v o d e i ideal " e t n i k e d o m o v i n e , o d n o s n o , teritorije p r i p a d a n j a " , to j e zamijenilo p o j a m "politikog c a r s t v a i d i n a s t i k e d r a v e " . Na taj nain S m i t h je sugerirao da je p r o d u e n a potinjenost
4 7 A n t h o n y D . S m i t h , N a t i o n a l i s m and M o d e r n i s m , R o u t l e d g e , L o n d o n , 1998, str. 120. 48 Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford, 1986, str. 4 4 . 117
Etniki
balkanskih
identitet
rat
izvjestan ideal koji
n a r o d a teritorijalizirala
je u p o e t k u b i o vie politiki. D r u g o , b a l k a n s k e etnije s u demotine aristokratske. da pokrenu da zajednice One na su se mone esti o z n a e n e kao vertikalnonego kao lateralnoi djela "sposobnou
prije
karakteriziraju osjeaje
49
privrenosti
samortvovanja u ime zajednice". injenici snanih Tree, ratovi drutvenih veza. balkanske a etnije mogu
S v e o v o zahvaljujui cementiranju
pomogli
se
klasificirati
kao
" g r a n i n e e t n i j e " , ija j e " g r a n i n a " p o z i c i j a d j e l o m i n o geopolitika djelomino strateko-ekonomska.50 N j i h o v t e a k g e o p o l i t i k i p o l o a j prisiljava ih na stalnu n a r o d n u mobilizaciju i " m a s o v n u regrutaciju" u svrhu vojnog angairanja,51 etnija to ije ih razlikuje od liberalno"elitno aristokratskih angairanje ostaje
profesionalno".52 Takoer odlike bismo mogli sa za nae da primijetimo druge vane
(na
primjer,
predominantnost odsustvom svrhe. Prema
Male
Tradicije, kulturne parametru,
kombinirane su dovoljni
snane prvom
h o m o g e n o s t i ) . Ali o v i h n e k o l i k o p a r a m e t a r a v j e r o v a t n o o n o m utelovljenja, koji izgleda p o d r a z u m i j e v a najvei broj uobiajenih odlika, mogli b i s m o da zakljuimo da to je b a l k a n s k a zajednica manja, to se o n a pojavljuje
49 Ibid., str. 83 50 Ibid., str. 84. 51 Ibid., str. 74. 52 Ibid., str. 7 6 .
118
Etniki
identitet
rat
k a o vie tipina. P r e m a t o m e , u o v o m kontekstu, male junoslavenske balkanske Ono to nacije emo tretirati kao najtipinije nacije. je izgleda najodlunije modeliralo tipini
karakter o v i h etnija j e s t e n j i h o v o p r e d m o d e r n o stanje. To je d u g o t r a j n o stanje koje p r o i s h o d i iz utjelovljenosti u j e d a n tui politiki, poslije invazije. Mogli socijalni i kulturni u n i v e r z u m bismo ga u grubim i crtama je su
o p i s a t i n a s l j e d e i n a i n : rat s e v e d o g o d i o ; najtea spoljanja osvajaa: prijetnja traumatski pripada prolosti rata zavrila p o r a z o m . Najvei d i o populacije j e preivio vojni p o h o d dogaaji predstavljali p r e k r e t n i c u u povijesti zajednice. Ovi dogaaji su ivo prisutni u kolektivnom p a m e n j u p o d i n j e n o g naroda; n a r a t i v n a e l a b o r a c i j a tih d o g a a j a z a p o e l a j e t o k o m ili n e p o s r e d n o p o s l i j e r a t a , u g l a v n o m p u t e m u s m e n i h predaja karakteristinih za vernakularne kulture, ukljuujui epske pjesme, balade, legende i slino. Imperijalnoj balkanske zajednica moi osvajaa naroito svoju izumjeti odgovara Pisati u trenutku u neizmjerna neke ova kao kada
zavodljiva m o njegove zajednice, posmatra znai
kulture.
historiju uglavnom kojoj
historiju naraciju
etnogenezu,
najvea
o p a s n o s t nije rat n e g o n j e g o v e d u g o r o n e p o s l j e d i c e . Z a b a l k a n s k e etnije, n a r o i t o o n e m a n j e , m i r j e e s t o b i o s t r a s n i j i n e g o rat. K u l t u r n a a s i m i l a c i j a d o v o d i l a j e d o s i m b o l i k e smrti itave z a j e d n i c e . S m r t n e uri, j e r o n a dolazi poslije d u g e i skrupulozne kulturne pripreme. Tokom vremena mira, prijetnja zatiranjem postaje
119
sve m a n j e p r i m j e t n a , i u t o l i k o s v e vea i vea. P r e m a tome, uobiajeno p r e d m o d e r n o stanje balkanskih etnija j e s t e varljivo utoliko to e t n i k o utelovljavanje m o e d a s e zavri z a m i r a n j e m j e z i k a , o d r i c a n j e m o d religije i izgubljenim vlastitim i m e n i m a . P o s t o j i osjeaj p r e d s t o j e e zle kobi: o n o n a j g o r e t e k dolazi. Semiotika analiza savremenog balkanskog etnonac i o n a l i z m a , u koju b i s m o ovdje voljeli da z a k o r a i m o , dodjeljuje r a t u u l o g u glavnog u z r o k a ili, tanije, n a e l a objanjenja. K a d a se govori o b a l k a n s k o m r e g i o n u , b e z o b z i r a koja v r s t a p r i e se p r i a , uvijek se u p u u j e , na ovaj ili onaj n a i n , na r a t ili r a t o v e , i njihove posljedice. M e u t i m , k a d a s e p o t r a i n a e l o kojim b i s e objasnila t e k u a s t v a r n o s t , s m r a t s e rijetko u z i m a k a o t a k a na koju bi se m o g l o u p u t i t i . S v a k i r a t i m a j e d a n ili vie u z r o k a , koji se m o g u d a l e k o p r o t e g n u t i u prolost, i za koje s e m o e t v r d i t i d a j e r a t njihov i s h o d . S j e d n e s t r a n e , r a t je uvijek u i n a k , o d n o s n o posljedica. S d r u g e s t r a n e , r a t t a k o e r m o e d a s e vidi k a o u z r o k svih u z r o k a . M o e s e rei, p o cijenu pojednostavljivanja, d a k a d a p o k u a v a m o d a o b j a s n i m o r a t kao ishod b r o j n i h u z r o k a , o n d a t e i m o d a g a p o s m a t r a m o i z p e r s p e k t i v e velike nacije u k l j u e n e u rat, to jest, iz p e r s p e k t i v e j e d n o g "imperijalistikog agresora". Obrnuto, kada p o k u a m o d a r a t o b j a s n i m o k a o u z r o k b r o j n i h posljedica, n a njega g l e d a m o i z p e r s p e k t i v e m a l e nacije koja j e p o s t a l a r t v a i z n e n a d n o g vojnog p o h o d a .
120
Ako s e p o s m a t r a i z ove d r u g e p e r s p e k t i v e , r a t s e pojavljuje k a o d o g a a j koji k o n s t i t u i r a m a l e nacije, n a r o i t o njihova socijalna, k u l t u r n a i politika bia, odnosno njihova kolektivna svojstva. Balkanske e t n i k e k u l t u r e s u e p s k e k u l t u r e , t o jest, k u l t u r e koje s u n a r a t i v n o k o n s t i t u i r a n e r a t o m . Stavie, historijska, k u l t u r n a i politika s t v a r n o s t m a l i h nacija u znaajnoj mjeri j e r a t n a s t v a r n o s t . R a t o b i n o u z r o k u j e p r o m j e n u u d o m i n a n t n o m k u l t u r n o m k o d u m a l i h nacija, sluei k a o o k i d a za t r a j n o k o n s t i t u i r a n j e , ili, tanije, za itav niz r e k o n s t i t u c i j a koje u t i u na k u l t u r u i s t v a r n o s t kolektivnog sopstva. R a t k o n s t i t u i r a m a l e nacije n a dva n a i n a : prvo, r a t prisiljava na s u o a v a n j e sa s t v a r n o u (i to se p o r a e n o j s t r a n i pojavljuje k a o s u t a s t v a r n o s t ) ; d r u g o , o n utjelovljuje m a l e etnije u j e d n u veliku etniju ili kvazietniju. Ovi dogaaji su u s t v a r i s a m o j e d a n isti d o g a a j koji se svodi na to da se s u o a v a m o sa s t v a r n o u u t r e n u t k u k a d a j e t o u najmanjoj mjeri n a a k u l t u r n a s t v a r n o s t . K o l e k t i v n a t r a u m a posljednje bitke, 5 3 k a o i r e z u l t i r a j u a vojna okupacija, p o j a a v a se u p i s i v a n j e m p o b j e d n i k o v o g simbolikog p o r e t k a n a izgubljenu teritoriju. B i t k e i n e d a zemlja d r h t i , d o k t u a k u l t u r a u k l a n j a vei dio vrstog tla. E t n i k i p r o s t o r vie ne o d g o v a r a naslijeenoj teritoriji ili, da k a e m o to m a l o o p r e z n i j e , o n i odgovaraju j e d n o d r u g o m m a n j e n e g o prije.
53 C l a u d e R o m a n o , L'vnement et le m o n d e . Presses Universitaires de F r a n c e , P a r i s , 1998, str. 150-155.
121
R a t nije s a m o vojni s u k o b n e g o je t a k o e r i iskustvo k u l t u r n e lienosti. 5 4 Ova lienost, koju t r p i p o r a e n a etnija, o t v a r a procijep u s i m b o l i k o m u n i v e r z u m u nacije, o d n o s n o , r a n u n a n j e n o m d u h o v n o m tijelu. Poslije u p a d a Realnog, m a l a etnija poinje d a biva i z l o e n a neodoljivom s i m b o l i k o m n a t u r a n j u , i to se d e a v a u v r i j e m e k a d a je o n a u k r h k o m stanju i zahtijeva d a sva n j e n a s i m b o l i k a o r u a b u d u p o v r a e n a , t o j e s t d a onaj prvi u p a d b u d e p r e r a e n . R a t opisuje t a k u t r a n s g r e s i j e i z m e u dva k u l t u r n a o b r a s c a , p r a z n i n u koja e p r i v u i s n a n u simbolizaciju u n u t a r b a r e m j e d n o g od njih. N i k o nije i s t r a i o k a r a k t e r i s t i n u r a t n u s t v a r n o s t Bal k a n a usredsreivanjem na konstituiranje kolektivnog s o p s t v a i njegovog vlastitog svijeta. Ovo s t o g a to d o g a a j r a t a n i k a d a nije bio u z e t u o b z i r k a o takav. Ovaj d o g a a j , p a k , bio j e z a n e m a r i v a n j e r j e p r o c e s s a m o k o n s t i t u i r a n j a b i o p r e v i a n . ini s e d a s e p e r i o d i n o r e - k o n s t i t u i r a n j e j e d n e etnije m o e objasniti i s p r a v n o s a m o p u t e m r a t n o g dogaaja, a rat postaje primjetan kao dogaaj p a r excellence samo ako obratimo panju na s t a n j e s o p s t v a o k o j e m je rije. R a t n i d o g a a j o t k r i v a da e t n i k o s o p s t v o i m a i m a g i n a r n o i s i m b o l i k o tijelo ( k u l t u r n i k o r p u s ) koje sainjava njegovu ( s u b j e k t i v n u ) s t v a r n o s t . Ovo d v o s t r u k o tijelo i njegov s t v a r n i svijet otkrivaju, p a k , d a j e r a t dogaaj s a m o - p r e o b r a a j a .
54 Jean-Luc Nancy, " L a surprise de l'vnement", Dialogue, international issue 1-2, S a r a j e v o , 1 9 9 5 .
122
P o r a e n a e t n i k a z a j e d n i c a i s k u a v a g u b i t a k svoje teritorije k a o g u b i t a k svog z a h v a t a u s t v a r n o s t . Ni p o koju cijenu o n a n e smije izgubiti svoju teritoriju. N a c i o n a l i z a m , k a o kolektivni p o k r e t e t n i k o g o t p o r a i p o n o v n o g k u l t u r n o g uspostavljanja, 5 5 t a k o e r j e n a i n da se o d r i i p o n o v o zadobije izgubljena s t v a r n o s t , k o l e k t i v n o o p a e n a k a o n e u p i t n a i k o n k r e t n a . To je b o r b a p r o t i v iluzije koju neprijateljeva n a m e t n u t a k u l t u r a , a najvie od s v e g a njegov jezik, postavljaju p r e k o s t v a r n o s t i . E t n i k i o t p o r ima z a d a t a k d a p r e t v o r i s t v a r n o s t ove neprijateljeve k u l t u r e u fikciju, a da iluziju, to j e s t k u l t u r n u s t v a r n o s t kojoj prijeti i e z n u e , pretvori u stvarnost. Snana poslijeratna narativna produkcija, koja k o n s t r u i r a r a t n u s t v a r n o s t k a o s t v a r n o s t svih s t v a r n o s t i , tei n e s a m o d a o u v a sjeanje n a j e d n o d o b a k a d a j e t e r i t o r i j a p r i p a d a l a etnikoj zajednici n e g o i da odri njenu simboliku snagu ponovnim uspostavljanjem n j e n e izgubljene s t v a r n o s t i . itav njen j e z i k p o d r e e n j e funkciji i m e n o v a n j a vlastite zemlje e t n i k e z a j e d n i c e . Poslijeratni period u malim balkanskim nacijama - a na o v o m p o l u o s t r v u , svaki historijski p e r i o d j e s t e , na izvjestan s u t i n s k i n a i n , poslijeratni, a k o ne i r a t n i p e r i o d - obiljeen je s n a n i m p r o c e s o m - r e 56 teritorijalizacije. To je p o k u a j da se p o n o v n o zadobije k o n t r o l a n a d izgubljenom teritorijom, i da se sprijei nestajanje stvarnosti. Semiotika, uglavnom narativna
5 5 A . D . S m i t h , T h e E t h n i c O r i g i n s o f N a t i o n s , str. 50. 56 G i l l e s D e l e u z e & Felix G u a t t a r i , W h a t Is P h i l o s o p h y ? Verso, L o n d o n , 1994, p o g l a v l j e 4. " G e o p h i l o s o p h y " , str. 8 5 - 1 1 3 .
123
p r o d u k c i j a ili r e - p r o d u k c i j a e t n i k e k u l t u r e , j e s t e o n o i m e se upravlja, b a r e m u s l u a j u b a l k a n s k i h etnija, p u t e m vlastitih i m e n a , zahvaljujui njihovoj n e u p i t n o j referencijalnoj snazi. E t n i k i k a r a k t e r vlastitih i m e n a - sva vlastita i m e n a su vlasnitvo e t n i k e zajednice o t k r i v a d a s u oni t o p o n i m i , t o jest, vlastita i m e n a t e r i t o rije. Re-teritorijalizacija na s v o m n a j v i e m s t u p n j u j e s t e s t a n j e u k o j e m d a t i j e z i k s k o r o e k s k l u z i v n o u p u u j e na teritoriju. Ovo z n a i d a s v a k a r e e n i c a , b a r e m a k o j e s k o v a n a u d o m i n a n t n o m n a r a t i v n o m a n r u i njegovom r e i m u izraavanja, n a v o d i ili p o d r a z u m i j e v a vlastito ime - etniko ime u g r o e n e etnike zajednice.57 Jezik kojem prijeti nestajanje p r i m j e t n o j e referencijalan. T o p o n i m i z a c i j a , ili prizemljenje ( u v e n i B o d r i j a r o v " a t t e r r i s s a g e " ) j e z i k a n a njegovu teritoriju, obiljeena j e s n a n o m t e n d e n c i j o m k a t r a n s f o r m i r a n j u svih rijei u vlastita i m e n a i svih vlastitih i m e n a u t o p o n i m e . J e z i k o n d a p r i a n j a z a s t v a r n o s t , s n a n o s e oslanjajui n a svoju t e r i t o r i j u . S a m o m a l e e t n i k e k u l t u r e , n a ivici nestajanja, otkrivaju da su njihovi jezici u k o r i j e n j e n i u zemlju. To su jezici iji govornici iskuavaju p o s l i j e r a t n o , p o s t i n v a z i o n o pojavljivanje d r u g i h j e z i k a n a vlastitoj teritoriji, p r i e m u s e itava p o r o d i c a e t n i k i h i m e n a s u o a v a s a p r i j e t e o m o p a s n o u istrebljenja. N e m a n i e g a u d n o g u injenici d a s e m o n e k u l t u r e ire, da njihov utjecaj r a s t e , i da njihovi jezici p r o d i r u u n o v e zemlje. M e u t i m , m a l i jezik n e m o e d a sprijei, b a r e m n e n a d u e vrijeme, s e m i o t i k u invaziju i
57 J e a n - F r a n o i s Lyotard, T h e Diffrend: Phrases in D i s p u t e , t r a n s l a t e d by G. van d e n A b b e e l e , U n i v e r s i t y of M i n n e s o t a Press, M i n n e a p o l i s , 1988, str. 137.
124
e k s p r o p r i j a c i j u svoje teritorije. J e z i k je osvaja, a njegov k u l t u r n i i d i o m , u o p t e uzevi, n e s a m o d a ulazi u zemlju p o r a e n e m a n j i n e n e g o tei i da o k u p i r a s m o mjesto o s v o j e n o g j e z i k a . D r u g i m rijeima, j e z i k uljeza i m a s n a a n t o p o n i m i j s k i zahtjev. R e f e r e n c i j a l n a funkcija s e p o j a a v a p u t e m i n k o r p o r a c i j e m a l i h e t n i k i h z a j e d n i c a u vee, ustanovljujui d v o j e z i n u situaciju u kojoj su dva j e z i k a u " s p o l j a n j e m u g o v o r u " i s r e u se k a o d v a s a s v i m razliita k u l t u r n a o b r a s c a , o d n o s n o , mit-simbol k o m p l e k s a . 5 8 U ovoj situaciji, u kojoj se p r i r o d n i j e z i k pojavljuje k a o s k l a d i t e vlastitih i m e n a , m a l a etnija m o r a sprijeiti prevodljivost, o d n o s n o , s i m b o l i k u razmjenljivost, k a k o b i preivjela. P o k u a j i p r e v o e n j a s a p l e u s e p r e k o vlastitih i m e n a , koja su rijei koje n a j u p o r n i j e uvaju s t v a r n o s t etnije. K o l e k t i v n o lingvistiko i s k u s t v o p o t i n j a v a n j a u z r o k u j e da s v a k a i z g o v o r e n a rije u u n i v e r z u m u gdje v l a d a D r u g i J e z i k postaje emfatiki " n a a rije", " n a e i m e " , o d n o s n o , " n a e vlastito i m e " e k s k l u z i v n o n a e s t v a r n o s t i . Svaki s u s r e t i z m e u d v a j e z i k a pojavljuje s e k a o s u k o b i z m e u d v a razliita vlastita i m e n a z a isti referent. Stavie, ako je u p o t r e b a manjinskog jezika b r u t a l n o o g r a n i e n a , o n postaje r i t u a l i z i r a n , t e n a taj n a i n o t k r i v a svoje s i m b o l i k o tijelo. P r i r o d n i j e z i k j e toliko r e d u c i r a n na m i t - s i m b o l k o m p l e k s koji ga (najuspjenije) u v a i titi. J e z i k m a n j i n e postaje d o s l o v n o m a n j i . Uslijed o g r a n i e n e , o d n o s n o , izgubljene k u l t u r n e s l o b o d e , ovaj
5 8 A . D . S m i t h , T h e E t h n i c O r i g i n s o f N a t i o n s , str. 5 7 - 6 8 .
125
jezik je polujavni jezik, ili, u n a j g o r e m sluaju, nije vie javni. On postaje n a s i l n o l o k a l i z i r a n u svojoj p r a k s i i svojoj difuznosti; njegov locus se n a l a z i u s j e n k a m a , s k l o n i t i m a i e n k l a v a m a ; u s v a k o m t r e n u t k u on m o r a biti s p r e m a n d a u s t u p i svoje mjesto " v e e m " jeziku; o n s e p o k o r a v a r i g i d n i m p r a v i l i m a o t o m e k a d a i gdje t r e b a da b u d e upotrijebljen; njegovi r u b o v i i g r a n a n j a pojavljuju se u n e u m o l j i v o m p r o c e s u njegovog potiskivanja i z a t i r a n j a . U p r a v o u ovom p r o c e s u se p o k a z u j e da su t o p o n i m i najtvrdoglavije o s o b e n o s t i e t n i k o g o t p o r a . Najvlastitija i m e n a s u i m e n a r a t n i h heroja. Slavljenjem i m e n a svojih h e r o j a koji su p o g i n u l i u b o r b i , p o r a e n a etnija n e s a m o d a u v a svoju p r o l o s t o d z a b o r a v a n e g o i nastavlja da b r a n i najdragocjeniju e t n i k u teritoriju. S v a k a b a l k a n s k a etnija i m a svoju svetu teritoriju, i to je o b i n o teritorija n a kojoj s u s e desile o d l u n e b i t k e . T u , n a t o m m j e s t u , n e r a s k i d i v e niti p o v e z u j u s i m b o l i k i u n i v e r z u m n e k e etnije s a n j e n o m t e r i t o r i j o m . Mjesto n a kojem je slavni vojnik ubijen, gdje je p a o , j e s t e m j e s t o gdje je vlastito i m e u p i s a n o u zemlju. " L i j e p a s m r t " 5 9 h e r o j a j e s t e m o n u m e n t a l n i historijski dogaaj u etnikoj simbolizaciji teritorije. Na simbolikoj m a p i etnije, b o j n a polja lee u s r c u n j e n e teritorije, koja je, p a k , p o t p u n o obiljeena g r o b n i c a m a p r e d a k a . 6 0 U m i t s k o j historiji p o r o b l j e n o g n a r o d a , svi p r e c i , a k i o n i koji n i s u uestvovali u s l a v n i m b i t k a m a , u m i r u lijepom s m r u i n a l a u svojim s i n o v i m a n a s t a v a k
5 9 L y o t a r d , T h e D i f f r e n d , str. 9 9 . 60 I v a n o l o v i , " L ' e s p a c e e t h n i q u e et la mort: Essai de la t h a n a t o l o g i e p o l i t i q u e " , E t h n o l o g i a B a l k a n i c a , vol. 1 (Sofia: Prof. M a r i n D r i n o v A c a d e m i c P u b l i s h i n g H o u s e , a n d M u e n s t e r : W a x m a n n Verlag, 1997), str. 1 7 8 - 1 8 2 .
126
b o r b e z a p o n o v n o prisvajanje teritorije n a kojoj s u pali. itava teritorija j e n a taj n a i n p o s v e e n a , j e r p r i p a d a j e d n o j etniji; i o n a p r i p a d a toj etniji k a o j e d n o p r o i r e n o i u m n o e n o bojno polje. B o j n o polje s a d r i p r i v i l e g i r a n u s e m i o t i k u a g r i k u l t u r u : o n o j e mjesto gdje su z a s a e n a najvlastitija od svih vlastitih i m e n a . Upravo tu treba da bude demonstrirana zamana i i z v a n r e d n a r e f e r e n c i j a l n a m o e t n i k e simbolizacije. Zemlja se pojavljuje k a o najsigurnije s k l o n i t e od uljeza. I m e n a z a s a e n a u zemlji osiguravaju da je etnija s t v a r n a , z a t o to o n a obiljeavaju n j e n o vlasnitvo. B u d u i d a itava z a j e d n i c a zavisi, u p o g l e d u svog o p s t a n k a , od o u v a n j a tog vlasnitva, svim b u d u i m g e n e r a c i j a m a dodijeljen j e z a d a t a k p o d i z a n j a s p o m e n i k a i p r e n o e n j a i m e n a u r e z a n i h u k a m e n . D r u g i m rijeima, c i r k u l i r a n j e vlastitih i m e n a j e s t e n a i n d a s e s a u v a teritorija. T a k o t r a n s m i s i j a e t n i k i h i m e n a s u t i n s k i ukljuuje teritoriju (zbog s u r o v e r a t n e s t v a r n o s t i , a n t r o p o n i m i su teritorijalizirani u svijesti n a r o d a ) . Ovaj p r o c e s n a t u r a l i z i r a e t n i k u k u l t u r u - da ne k a e m o n i t a o e t n i k o m i m a g i n a r i j u p r o e t o m a g r i k u l t u r n i m i geom i t o l o g i j a m a , koje ukljuuju geoloke, b o t a n i k e i a n i m a l n e porodice metafora - tako da transmisija i m e n a i teritorija izgleda k a o h i d r o l o k i ciklus p r i r o d e . R e f e r e n c i j a l n i potencijal bojnog polja n a r o i t o je i m p r e s i v a n z a t o to teritorija s p r e a v a d a r e f e r e n t n e s t a n e ispod o z n a e n o g , ili d a b u d e n a njega r e d u c i r a n . Za itav simboliki u n i v e r z u m , bojno polje p r e d s t a v l j a m j e s t o u p a d a R e a l n o g . Z b o g toga s u b a l k a n s k e e t n i k e k u l t u r e toliko m i t s k e . Najvei historijski dogaaji
127
obiljeavaju mjesta grozniavog krpljenja: brojni n e p r o z i r n i n a m a z i k o l e k t i v n e imaginacije i g u s t a t e k s t u r a simbolizacije skrivaju d u b o k u r a n u . S k o r a n j a b a l k a n s k a historija p o k a z a l a j e d a bojno polje m o e da u s k r s n e s t v a r n o s t m i t s k o g svijeta i o b n o v i e t n i k u f o r m u p r i l i n o m o d e r n i z i r a n i h zajednica. Uslijed n e p r e k i d n e e p s k e tradicije, o d n o s n o , n e p r e s t a n o r e p r o d u c i r a n e r a t n e s t v a r n o s t i , ili, najvjerovatnije, t o p o l o k o g ciklusa, m a l e b a l k a n s k e z a j e d n i c e jo uvijek ive u r e i m u z n a k a u d o b r o m stanju. 6 1 A k o je Lyotrad u pravu, naime, da je m o d e r n o s t doba " p o v l a e n j a s t v a r n o s t i " , 6 2 z a t o to joj n e d o s t a j e " v r s t a ukotvljenost j e z i k a u r e f e r e n t u " , 6 3 o n d a ove z a j e d n i c e jo uvijek ive u p r e d m o d e r n o j s t v a r n o s t i . O n e d u g u j u upeatljiv e t n i k i k a r a k t e r svojih k u l t u r a s a u v a n o m r e f e r e n c i j a l n o m k a p a c i t e t u svojih jezika. D r e i ivom u sjeanju najskoriju r a t n u s t v a r n o s t , zajednica u v a svoje e t n i k o ime. S v e d o k j e s t v a r n o s t iva, e t n i k o i m e nije razmjenljivo s a s t r a n i m e t n i k i m i m e n o m neprijatelja. U d u g o t r a j n i m e t n i k i m utjelovljenjima, n a l o g d a s e n e izgubi vlastito i m e , d a s e n e dozvoli d a n e s t a n e , s m a t r a s e n a l o g o m d a s e n e u m r e . N e k a etnija m o e d a preivi a k i a k o s u njeni lanovi p r i h v a t i l i s t r a n i j e z i k u svoja v l a s t i t a i m e n a (kao to se d e a v a u sluaju religioznih p r e o b r a a n j a ) ,
61 Jean Baudrillard, P o u r une critique de l'conomie politique du signe, G a l l i m a r d , P a r i s , 1972, str. 194-199. 62 Jean-Franois Lyotard, Le postmoderne expliqu aux enfants, C o r r e s p o n d a n c e 1 9 8 2 - 1 9 8 5 , L e s d i t i o n s Galile, Paris, 1988, str. 2 4 . 63 Ibid., 10.
128
p o d uslovom da njihov m a t e r n j i jezik nije zaboravljen. U t o m sluaju, itav jezik je o n o to postaje neprocjenljiva zaliha e t n o n i m a b e z o b z i r a ta njegove rijei oznaavaju. Uslijed stalnog p r i m o r a v a n j a na asimilaciju, etniki kontinuitet se postepeno reducira na kontinuitet transmisije i m e n a . R a s t u e o s i r o m a e n j e i slabljenje mit-simbol k o m p l e k s a ini ve t a n k u nit p a t r o n i m i j e jo slabijom. Ustvari, o t p o r simbolikog k u l t u r n o g tijela zavisi od totaliteta p r e t h o d n i h asimilacija koje je o n o a p s o r b i r a l o . S t v a r n o s t biveg neprijatelja n i k a d a nije t a k o t u a k a o s t v a r n o s t s a d a n j e g neprijatelja. Etnija preivljava pomou strategije zakanjelog usvajanja: o n o to je bilo neprihvatljivo u p r e t h o d n o m utjelovljenju, d a n a s je u g r a e n o u e t n i k u k u l t u r u k a o njen najizvorniji s a d r a j , p o d u s l o v o m da neprijatelj nije isti. P r e d m o d e r n i ratovi u p i s a n i su u b a l k a n s k e e t n i k e historije k a o s p e k t a k u l a r n a u v o e n j a u niz akulturacija, koje, pak, formiraju b r o j n e slojeve k u l t u r n o g s e d i m e n t a . Ove r a t o v e p r e p o z n a j e m o k a o oiljke koji obiljeavaju brojne, vrtoglave m e t a m o r f o z e kolektivnog sopstva. E t n i k i i d e n t i t e t t r e b a s m a t r a t i p e r m a n e n t n i m i n e r a z o r i v i m s a m o a k o i m a t u r sadraj, ili a k o m u p o t p u n o n e d o s t a j e sadraj, t o jest, a k o o n t r e b a da se r e d u c i r a na k o n t i n u i t e t e t n i k i h i m e n a . U stvarnosti, etniki identitet je a p s t r a k t n a osa o k o koje se kolektivno sopstvo, koje se n e p r e s t a n o p r e o b r a a v a , o k r e e . Vlastita i m e n a zadravaju svoje r e f e r e n t e u svim m o g u i m svjetovima. 6 4
64 Cf. o t o m e Saul A. K r i p k e , N a m i n g a n d N e c e s s i t y , H a r v a r d U n i v e r s i t y P r e s s , M a s s a c h u s e t t s , 1980, str: 4 2 - 5 3 .
129
M o d e r n o d o b a je uinilo jo oiglednijim ovu b o r b u za s a m o - o u v a n j e p u t e m k o n s t a n t n i h p r o m j e n a , dajui p r o c e s u fascinantni d i n a m i z a m i estinu. K o n t i n u i t e t kolektivnog sopstva zavisi od njegove sposobnosti da se a d a p t i r a na n o v e okolnosti. S o p s t v o r e - k o n s t i t u i r a i r e p r o d u c i r a s e b e zbog i z n e n a d a izmijenjenih okolnosti. S v a k a rekonstitucija j e s t e p o k u a j da se izbjegne zatiranje. S a m o poslije " k o n a n o g o s l o b o e n j a " j u n o s l a v e n s k e etnije - n a j m a n j e b a l k a n s k e etnije koja je v j e r o v a t n o i m a l a n a j t e u p r o l o s t - mi s h v a a m o da se n j e n a s i m b o l i k a b o r b a d a preivi i d a o u v a o s n o v n a , d i s t i n k t i v n a svojstva svojih n a s l i j e e n i h k u l t u r a n e sastoji u u p o r n o m o u v a n j u k u l t u r n i h o s t a t a k a t o b o e p r o i z v e d e n i h n a p o e t k u v r e m e n a . J o uvijek n i s m o , m e u t i m , d o s e g n u l i kraj iluzije d o v r e n o g e t n i k o g s o p s t v a koje s e m i l e n i j u m i m a o p i r e svim historijskim p r o m j e n a m a . K o n a n o , r a t n a s t v a r n o s t opstaje u t r o u g l a s t o m s r c u bive Jugoslavije; u s t v a r i , o n a j e p r i s u t n i j a vie n e g o ikad. Imajui u vidu stalna i esta ratovanja, m o d e r n a historija ovog r e g i o n a ne razlikuje se u z n a a j n o j mjeri o d njegove b u r n e p r o l o s t i . D a n a n j i e t n o n a c i o n a l i z a m svu svoju m o i p r i v l a n o s t d u g u j e r a t u , koji je izbio k a d a j e socijalizam p o e o d a s e rui. V l a d a v i n a k o m u n i z m a bila je r e z u l t a t m a s o v n e p a t n j e i p a r t i z a n s k e p o b j e d e u D r u g o m s v j e t s k o m r a t u . T a k o z v a n a P r v a Jugoslavija, koja j e i m a l a p o e t k e kapitalistikog n a i n a p r o i z v o d n j e , s t v o r e n a j e poslije P r v o g svjetskog r a t a r a s t a k a n j e m
130
E t n i k i identitet i rat
velikih imperija. B o s n a i H e r c e g o v i n a je ula u m o d e r n o d o b a k a d a s u a u s t r o - u g a r s k e t r u p e ule n a n j e n u teritoriju, ili m o d a n e k o l i k o desetljea prije toga. M o d a je n a j p r i m j e t n i j a i n j e n i c a u vezi sa m o d e r n i m d o b o m n a B a l k a n u t o d a s u p r e d m o d e r n i , u g l a v n o m izgubljeni r a t o v i bili z a m i j e n j e n i p o b j e d o n o s n i m " n a c i o n a l n o o s l o b o d i l a k i m r a t o v i m a " . Uslijed ovih r a t o v a , m a l e nacije su, p o prvi p u t , p o s t a l e izvorni k r e a t o r i svojih v l a s t i t i h historija i s t v a r n o s t i . Veina ljudi r a z u m i j e ovo k a o d a j e t o v r i j e m e k o n a n e , d u g o t r a e n e afirmacije njihovog k o l e k t i v n o g bia, koje j e j e d n o m , n a p o e t k u historije, bilo s l o b o d n o i s u v e r e n o . Za te ljude, m o d e r n a p o l i t i k a ideja e m a n c i p a c i j e p o s t a l a j e neodvojiva o d upeatljivog historijskog p o j m a silovite p o b u n e podinjenog naroda. O s t a v i m o p o s t r a n i , z a t r e n u t a k , sloeni lokalni kontekst m o d e r n i h v r e m e n a i primijetimo da su skoro sva s k o r a n j a o s l o b a a n j a , bilo politika, e k o n o m s k a , socijalna, k u l t u r n a ili s e k s u a l n a , u k o n a n o j analizi bila e t n i k a , z a t o to s u s e desila p u t e m r a t a ili zahvaljujui r a t u . B r o j n i p r e d m o d e r n i r a t o v i stvorili s u s t v a r n o s t u kojoj n a j u p o r n i j i zahtjev za o s l o b o e n j e dolazi od e t n i k i h z a j e d n i c a . L e g i t i m i t e t bilo k o g d r u g o g zahtjeva p o t v r e n j e n a osnovi ovog hiljadugodinjeg zahtjeva koji j e p r e n o e n kroz generacije. U o v o m smislu, p o u n o j e r a z m o t r i t i T i t o v u k o m u n i s t i k u ideologiju - d a n a s t a k o e s t o d i s k r e d i t i r a n u zbog njenog modernistikog antitradicionalizma - etnicizma t o k o m i poslije velikog n a r o d n o o s l o b o d i l a k o g r a t a .
131
a k i p o v r n a a n a l i z a p o k a z u j e da su s k o r o svi kljuni k o n c e p t i , figure i simboli t i t o i z m a bili, u s t v a r i , svojevrsni spojevi u kojima je m o d e r n a p o l i t i k a s t v a r n o s t bila z d r u e n a s a d r e v n o m e t n i k o m s t v a r n o u . ini s e d a s e " p o l i t i k a psihologija" ( B e r t r a n d Russell) j u g o s l a v e n s k o g k o m u n i z m a , n j e g o v a o p t a privlanost, sastojala u o k r e t a n j u as lica a s nalija ovih ideolokih spojeva. Z a svaki m o d e r n i politiki v o k a b u l a r , o d n o s n o djelatnost, bilo j e v a n o d a b u d u u s t a n j u d a s e predstave kao neka vrsta prevoenja tradicionalnih p r a k s i k o l e k t i v n o g preivljavanja, p o s e b n o njihovog n a i n a osmiljavanja s t v a r n o s t i . S t a p a n j e d v a d i s k u r s a , d v a v o k a b u l a r a , d v a svijeta s i m b o l a , bila j e z a s n o v a n a na trostrukom denotativnom uparivanju: 1. posljednji r a t bio je s m a t r a n i s t o v r e m e n o k a o " k o m u n i s t i k a revolucija" i " n a r o d n o (tj. e t n i k o ) oslobodilaki rat"; 2 . s u b j e k t t e k u e historije i s t o v r e m e n o s u " r a d n i k a klasa / svi r a d n i ljudi" i " n a i n a r o d i " (tj. n a e e t n i k e zajednice"); i 3. poslijeratna stvarnost jeste primjer kako "slobodnog komunistikog drutva" tako i "suivota u bratstvu i jedinstvu". U o v o m k o n t e k s t u bi se mogla iznijeti h i p o t e z a da je u itavoj I s t o n o j E v r o p i usvajanje k o m u n i z m a poslije D r u g o g svjetskog r a t a nosilo s n a a n e t n i k i biljeg. Veina ljudi j e t o p l o p o z d r a v i l a ideju revolucije, b a r e m u poetku, ne s a m o zbog snanog ideolokog pritiska, o d n o s n o , p r i v l a n o s t i industrijalizacije i elektrifikacije
132
nego t a k o e r i zbog kolektivnog "etnikog iskustva" z a m j e n e k u l t u r n i h p a r a d i g m i p u t e m r a t a . O v e dvije revolucije, i n d u s t r i j s k a i k u l t u r n a , obezbijedile su privid s o c i j a l n e / p r o l e t e r s k e revolucije. F r a t e r n i z a c i j a tokom rata ak je isporuila preobilan dokaz za j e d n u t a k v u revoluciju. D u g o v r e m e n a k o m u n i z a m j e u s p j e n o s p r e a v a o d r u t v o d a osjeti g l a v n e efekte modernizacije: individualizaciju, raaravanje i v l a d a v i n u i n s t r u m e n t a l n o g u m a . 6 5 U t o m smislu, k o m u n i z a m se, b a r e m u o v o m dijelu svijeta, m o g a o o z n a i t i k a o m o d e r n a strategija p r o t i v m o d e r n o s t i , strategija u ijoj se osnovi n a l a z i e t n i k i otpor. D a n a s s e j u n o s l a v e n s k i e t n i k i n a c i o n a l i z a m (deklari r a n a politika e t n i k o g o t p o r a ) manje-vie s u p r o t s t a v l j a m o d e r n o s t i , 6 6 ali se u s t v a r n o s t i oslanja na d o s t i g n u a svog p r e t h o d n i k a , p r i m o r a n d a b u d e jo radikalniji. U s u t i n i , i j e d a n i d r u g i su r e i m i o d b r a n e p r o t i v o p a s n o g utjecaja m o d e r n o s t i na e t n i k u z a j e d n i c u , i p r o t i v p e r f i d n e individualizacije t e z a j e d n i c e . 6 7 O n o to ih najvie razlikuje j e s t e m e t a m o r f o z a u r a z u m i j e v a n j u o n o g e t n i k o g koje se pojavilo u m e u v r e m e n u . I Titov k o m u n i z a m i dananji etno-nacionalizam obeavali su kraj p r e d m o d e r n o g utjelovljenja i o s l o b o e n j e e t n i k o g s o p s t v a poslije njegove d u g e
65 Cf. o t o m e C h a r l e s Taylor, T h e E t h i c s of A u t h e n t i c i t y , H a r v a r d U n i v e r s i t y P r e s s , C a m b r i d g e , M a s s a c h u s e t t s , L o n d o n , E n g l a n d , 1 9 9 1 , str. 2-12. 6 6 P h i l i p p e P o u t i g n a t e t J o c e l y n c Streiff-Fenart, T h o r i e s d e l ' e t h n i c i t , P r e s s e s U n i v e r s i t a i r e s de F r a n c e , Paris, 1995, str. 28-30. 67 Pierre Clermont, Le C o m m u n i s m e contre-modernit, Presses Universitaires de V i n c e n n e s , P a r i s , 1993, str. 175.
133
inkubacije. S u p r o t n o o p t u b a m a etno-nacionalista, Titov r e i m nije z a n e m a r i v a o , o d n o s n o , o d b a c i v a o zahtjev z a k o n a n o e t n i k o o s l o b o e n j e , n e g o g a je, naprotiv, r a d i k a l i z i r a o , identificirajui ga sa k o m u n i s t i k i m z a h t j e v o m z a socijalno o s l o b o e n j e o d eksploatacije. Usvojiti p r o l e t e r s k i a n t i i m p e r i j a l i z a m k a o r e v o l u c i o n a r n u teoriju e t n i k o g o t p o r a znailo j e k o n a n o s e vratiti najizvornijoj k u l t u r i ispod svih n a s l a g a asimilacije, i osloboditi najstarije e t n i k o Sopstvo. I d e n t i t e t ovog e t n i k o g p r o t o - S o p s t v a , p r e m a s v j e d o a n s t v u s a u v a n e ose e t n i k i h i m e n a , jeste junoslavenski. Sve etnike zajednice regiona p r i p a d a j u velikoj etnikoj zajednici J u n i h S l a v e n a i, stoga, t r e b a da ive u " b r a t s t v u i j e d i n s t v u " . M e u t i m , ovaj n a l o g k o m u n i s t a n a vlasti nije i m a o k o n k r e t n u e t n i k u s u p s t a n c u , i t a k o j e p o s t e p e n o bio r e d u c i r a n n a j e d a n a p s t r a k t a n politiki zahtjev. U s t v a r i , ispostavilo s e d a p r o t o - S o p s t v o nije imalo n i t a d r u g o d o p u k e kosti, b u d u i d a n i k a k v a p r o t o - k u l t u r a nije o s t a l a historijski d j e l a t n a . Ispostavilo s e d a u r n a koja j e s a d r a v a l a p e p e o d r e v n i h p a g a n s k i h k u l t u r a , koja s e otvorila poslije posljednjeg o s l o b o d i l a k o g r a t a , nije i m a l a u sebi n i k a k a v ivi p l a m e n . D i s k r e p a n c i j a i z m e u jednog takvog etnikog identiteta i postojeih etnikih k u l t u r a sprijeila j e razvoj bilo kakvog j u n o s l a v e n s k o g e t n i c i z m a . S o b z i r o m na njihov z a j e d n i k i aksijalni identitet, s a u v a n e etnike kulture su zakanjele, pojavljuju s e n a k o n v r e m e n a koje s e s m a t r a v a n i m z a e t n i k u k o n s t i t u c i j u , t e s u zbog toga, b a r e m d o izvjesnog s t e p e n a , bile m a r g i n a l i z i r a n e . T e n d e n c i j a da se p o s t o j e e e t n i k e k u l t u r e p a g a n i z i r a j u i da se
134
r e d u c i r a j u n a folklor, s n a n o j e bila obiljeena t o k o m k o m u n i s t i k e e r e . Povlaivati t r a d i c i o n a l n e obiaje i r i t u a l e u o d n o s u na religijsku k u l t u r u , bilo je dio strategije u s m j e r e n e n e n a b r i s a n j e n a s l i j e e n i h e t n i k i h r a z l i k a n e g o n a njihovo tijesno uvezivanje, budui da su se etnike zajednice m e u s o b n o udaljavale upravo zahvaljujui svojim razliitim religijskim obdarenostima. U poetku je d o m i n a n t n i militantni a t e i z a m ideologije u s t v a r i titio p r o t o - e t n i k i i d e n t i t e t od njegovog kasnijeg upisivanja u e t n i k u k u l t u r u , upisivanja koje bi s a k r i l o njegovu zakanjelost. M o d e r n i p r o c e s o s l o b a a n j a nije vodio h a r m o n i z a c i j i glavnih e t n i k i h razlika, a j o m a n j e njihovoj apsorpciji. U m j e s t o toga, blijedi p r o t o - e t n i k i i d e n t i t e t n e u m i t n o j e bio r a s t v o r e n n a m n o g o s t v a r n i j e i d e n t i t e t e , z a koje s e ranije govorilo d a s u izvedeni, o d n o s n o , s u b e t n i k i . J u n o s l a v e n s k i e t n i c i z a m n i k a d a s e nije pojavio. Uspjena jugoslavenska nacionalna konstrukcija mogla je da b u d e s a m o polietnika, nikako m o n o e t n i k a . Ipak, j u g o s l a v e n s k a federacija s m a t r a n a je, b a r e m u n j e n i m h e r o j s k i m d a n i m a , n e i m viim od politike z a j e d n i c e ili o d b r a m b e n o g saveza ugroenih etnikih zajednica. To je bilo j e d i n s t v o u b r a t s t v u , ili j e d i n s t v o velike p o r o d i c e i z g r a e n e n a n a v o d n o z a j e d n i k o m e t n i k o m porijeklu. M e u t i m , s t r o g o govorei, t o j e bilo m e u e t n i k o j e d i n s t v o , o d n o s n o , m e u e t n i k a unija, ali n e e t n i k a z a j e d n i c a . Titov slogan, b r a t s t v o i j e d i n s t v o , na p r v o m m j e s t u z n a i o je b r a t s t v o i j e d i n s t v o ve p r i z n a t i h e t n i k i h z a j e d n i c a : H r v a t a , S r b a , S l o v e n a c a , itd. S a m o t a d a , n a o s n o v u ovog k o m u n i t a r n o g p o s r e d o v a n j a ,
135
on se obraao pojedincima lanovima jugoslavenskog drutva. Ovdje je glavna politika p r e t p o s t a v k a bila to da su ljudi ve ivjeli u b r a t s t v u , ali u n u t a r historijski o g r a n i e n i h z a j e d n i c a koje j e t r e b a l o u v e a t i . S l o g a n j e s a d r a v a o n a l o g : " B u d i t e b r a a d r u g i m a koji izgledaju k a o vai d a l e k i r o a c i ! " . A u isto vrijeme to je bilo i u p o z o r e n j e : " N e z a b o r a v i t e s o l i d a r n o s t i s k o v a n u u posljednjem r a t u ! " . N a taj n a i n s e s u g e r i r a l o d a b r a t s t v o i z v r e m e n a posljednjeg r a t a t r e b a o d r a t i i d a n a s l i j e e n o e t n i k o b r a t s t v o t r e b a u v e a t i , to e rei d a m e u e t n i k o b r a t s t v o koje j e niklo u r a t u t r e b a u p o t p u n i t i t a k o d a o n o o b u h v a t a sve ljude. G l o b a l n a e t n i k a s o l i d a r n o s t bila je s k o p a n a sa s o l i d a r n o u vojnika u D r u g o m svjetskom r a t u , d o k j e b u d u n o s t bila s p o j e n a s a p r o l o u . D a b i s e i s p u n i l o o b e a n j e revolucije, d a b i s e izgradilo b e s k l a s n o d r u t v o , t r e b a l o j e r a d i t i n a r e k o n s t i t u c i j i i s k o n s k e e t n i k e zajednice, kasnije podijeljene b r o j n i m invazijama i d u g o m historijom t u i n s k e u p r a v e . P r o j e k t politike d e m o k r a t i z a c i j e d r u t v a nije s e u s t v a r i razlikovao o d p r o j e k t a e t n i k e resocijalizacije. S l o b o d n o ljudsko d r u t v o bilo j e z a m i l j e n o k a o o r g a n s k a zajednica p o m o d e l u e t n i k e z a j e d n i c e . T i t o v a p o l i t i k a bila je s u t i n s k i e t n o - p o l i t i k a velike p o l u - e t n i k e zajednice, to jest, j u n o s l a v e n s k e zajednice p o g o e n e o d r e e n i m etnikim n e d o s t a t k o m . U to vrijeme, t a k v a zajednica je izgledala, sa t a k e gledita ve k o n s t i t u i r a n i h zajednica, k a o n a d - e t n i k a , a s a s t a n o v i t a n j i h o v i h lanova, kao p o d - e t n i k a . T e r m i n etno-politika t r e b a da u k a e daje komunistika politika
136
bila d o p u n a z a o d s u t n i j u n o s l a v e n s k i e t n i c i z a m , d o k j e e t n i c i z a m k o n s t i t u i r a n i h e t n i k i h z a j e d n i c a bio d o p u n a za k o m u n i z a m kojem je nedostajao proletarijat (i koji se, u s t v a r i , o b r a a o seljatvu). P o k u a j da se e t n i k e z a j e d n i c e a m a l g a m i r a j u bio j e p o t h v a t z a koji je j e d i n o e t n o - p o l i t i k a bila s p o s o b n a , i p o d r a z u m i j e v a o je ukljuivanje iste politike i n s t a n c e koja nije i m a l a n i k a k v u s t v a r n o s t . K o m u n i s t i k a ideologija obezbijedila j e t a k v u j e d n u i n s t a n c u , o n u koja j e t r a n s c e n d i r a l a g r a n i c u bilo koje o d r e e n e etnije. D a bi se to ustanovilo, treba n a p r o s t o upitati odakle su v o e i partijski z v a n i n i c i govorili k a d a su se o b r a a l i jugoslavenskim etnijama. Upravo je diskurzivna r e a p r o p r i j a c i j a ovih etnija - koja je n a e l n o izbjegavala njihovu identifikaciju p u t e m vlastitih i m e n a - o n o to je njih inilo j u g o s l a v e n s k i m u e t n i k o m , a ne s a m o p o l i t i k o m s m i s l u . N a simbolikoj osi p r o t o - e t n i k o g i m e n a bio j e s m j e t e n d i s k u r z i v n i lokus najvanijeg politikog o z n a a v a n j a . J a v n i d i s k u r s , k o r i t e n z a sve p o s t o j e e etnije, s k o r o iskljuivo je u p o t r e b l j a v a o izraz " n a i n a r o d i " ( d a k l e " n a e etnije"), f o r m u l u koja bi se mogla upotrijebiti s a m o sa ne-etnike, t r a n s teritorijalne, orbitalne perspektive proletarijata. ini s e d a j u n o s l a v e n s k i i d e n t i t e t nije m o g a o d a n a d i v i iva sjeanja na posljednji svjetski rat, ili n a d u u s t v a r a n j e p r o l e t e r s k e k u l t u r e koja bi bila i s t i n s k a z a j e d n i k a k u l t u r a z a sve j u g o s l a v e n s k e n a r o d e , n a d o k n a u j u i t a k o izgubljenu p r o t o - k u l t u r u . U s t v a r n o s t i , ova sjedinjenost trajala je koliko i e t n i k a iluzija r a d i k a l n o g o s l o b o e n j a od i m p e r i j a l n e prolosti;
137
koliko i m e u e t n i k o b r a t s t v o i s k o v a n o u r a t u ; i koliko i geopolitika p o t r e b a za o d b r a m b e n i m savezom m e u n a j m a n j i m b a l k a n s k i m n a c i j a m a . S u t i n s k i etniki k a r a k t e r Titovog k o m u n i z m a d o l a z i iz n a r a t i v n e i magijske p r i r o d e njegovog k o n s t i t u t i v n o g politikog m i t a . Velika p r i a D r u g o g svjetskog r a t a , t a k o z v a n a e p o h a k o n a n o g n a r o d n o g o s l o b o e n j a , bila j e u s t v a r i m i t koji je o b u h v a a o m i t - s i m b o l k o m p l e k s e svih b r a t s k i h etnija. Titova politika religija d u g o v a l a je svoju p o p u l a r n o s t , n a p r v o m m j e s t u , i n i m a b a e n i m p o m o u omiljenih r a t n i h p r i a koje s u s t a l n o p o n o v o priane u javnim govorima. D a n a n j i e t n o n a c i o n a l i z a m , koji tei d a r e k a p i t u l i r a itavu historiju oslobaanja, naroito njegovu teleologiju i eshatologiju, k a o posljednje p o n o v n o r o e n j e e t n i k e z a j e d n i c e otkriva u d n u t e n d e n c i j u : m o d e r n o s t etnologizira, izazivajui sve a r h a i n i j e i a u t e n t i n i j e k u l t u r e . 6 8 Novi r e i m izlae e t n i k u iluziju svog p r e t h o d n i k a k a o veliku p r e v a r u , oslikavajui u v e n o b r a t s t v o k a o izdaju, k o m u n i s t i k u ideologiju k a o m a s k i r a n u i m p e r i j a l n u k u l t u r u , s t v a r n o s t svjetskog r a t a k a o fikciju, i t a k o dalje. E t n o - n a c i o n a l i z a m je p o s t a o privlaniji z a m a s e j e r s e p o k a z a l o d a j e u stanju, p o p u t njegovog p r e t h o d n i k a , d a izvlai najjae k a r t e : osu e t n i k o g i m e n a , m i t h o m o t e u r s e t n i k e tradicije, i s t v a r n o s t posljednjeg m e u e t n i k o g r a t a . D o s t a v r e m e n a e p r o i prije nego ovo t u m a e n j e r a t n e s t v a r n o s t i p o s t a n e fikcija.
6 8 Clifford G e e r t z , T h e I n t e r p r e t a t i o n o f Cultures, F o n t a n a P r e s s , L o n d o n , 1993, str. 2 6 0 .
138
Razgovori s povodom
Kulture konstituirane ratom
R a z g o v a r a o N e d a d Fejzi U Vaim r e c e n t n i m t e k s t o v i m a , 1 u l a z e i u "ivo t i j e s t o " s t v a r n o s t i , bez i m a l o a k a d e m s k o g z a z o r a , p o k u a v a t e , j e d n o s t a v n o r e e n o : misliti B o s n u i Hercegovinu, Balkan, zapravo. Meutim, ako mogu primijetiti, u Vaem sluaju n i p o t o se ne r a d i o o p u t e n o m p u b l i c i s t i k o m d i s k u r s u koji klizi p o s t v a r n o s t i , p o m n o oslukujui " h o r i z o n t o e k i v a n j a " t e " s t v a r n o s t i " , ve n a djelu i m a m o d i s k u r s s o n u s t r a n u institucionalne akademske ravnodunosti, kao i s one s t r a n e p r a g m a t i n i h pliaka, koji i p a k koristi " k l a s i n i " p o j m o v n i i n s t r u m e n t a r i j filozofije: s u b j e k t i njegova konstitucija, supstancija, s t v a r n o s t . - G l a v n i razlog takvog p r i s t u p a , koji m o e izgledati specifian, j e r slinih ne v i d i m o u dovoljnoj mjeri, j e s t e iskustvo rata. T r e b a pritom o d m a h j a s n o naglasiti: iskustvo rata ne naprosto kao iskustvo pojedinca u
1 Neposredan djeci, povod i za ovaj razgovor Poetika znanja i su noviji tekstovi objavljeni u asopisima objanjena naroda, Odjek Dijalog: Politika vlastitog Ratna neznanja. imena, Ratna stvarnost malih
Geopolitika
i geofilozofija,
subjekt-konstitucija
Antropotehnika,
141
Razgovori s povodom
o d r e e n o j situaciji, n e g o k a o n e k o g a k o j e bio i filozof. I s k u s t v o r a t a filozofa. Ako s e m o e uoiti n e k a v r s t a p r o m j e n e v o k a b u l a r a , n e s k r i v e n e tenzije u d i s k u r s u , koji, k a o d a b i elio d a k o n k u r i r a p o l i t i k o m d i s k u r s u ili d i s k u r s u ovjeka koji je a n g a i r a n u s t v a r n o s t i , o n d a j e t o u i s t i n u izraz p o t r e b e d a s e o s t a n e p r i s i s t e m a t s k o j ili z a s n o v a n o j i n t e r p r e t a c i j i koja m o r a biti to monija, koja m o r a r a s p o l a g a t i s a to p r e c i z n i j i m i n s t r u m e n t i m a i, s d r u g e s t r a n e , da se o d g o v o r i na p i t a n j a koja su, pa r e c i m o , n a p r o s t o , p i t a n j a ivota i s m r t i . I m a , n a r a v n o , m n o g o o n o g a s t o j e k o n t e k s t ontologije, ali i z ontologije s a m , m o d a , ponajprije izaao, j e r m e j e u toj a k a d e m s k o j situaciji z a t e k a o r a t . T a k o s a m k r e n u o p r e m a antropologiji. M o d a j e t o ovdje p o t r e b n o rei: u i n t e l e k t u a l n o j tradiciji ovog p r o s t o r a , t a n i j e biveg j u g o s l o v e n s k o g k u l t u r n o g p r o s t o r a , a n t r o p o l o g i j a j e bila gotovo s u v i n a disciplina. G o v o r i m o k u l t u r n o j i socijal noj antropologiji, s t o j e , n a r a v n o , n e t o s a s v i m razliito od filozofske a n t r o p o l o g i j e sa kojom je u posljednje vrijeme, prije p a d a socijalizma, k o k e t i r a o m a r k s i z a m . To je, z a p r a v o , bio i n a i n da se m a r k s i z a m " i z v l a i " iz gliba p o l i t i k o g d i s k u r s a . K u l t u r n a a n t r o p o l o g i j a ili etnologija - n a z i v zavisi od toga i m a m o li u v i d u a n g l o fonski ili f r a n k o f o n s k i p r o s t o r - m o g u biti s a s v i m d o b r a s r e d s t v a d a s e i z a e i z ovog " o n t o l o g i z i r a n o g " t e m a t a . U n u t a r s p o m e n u t o g referencijalnog o k v i r a i a n t r o p o lokog b a c k g r o u n d a r a t a , V i j a s n o k a e t e d a j e svaki r a t u m o d e r n o j povijesti B a l k a n a imao implikacije velikog k u l t u r n o g d o g a a j a . Poslije svakog r a t a , n a i m e , vrlo ubjedljivo p o k a z u j e t e , n a s t a j u nove d r a v e , n o v e ide-
142
Razgovori s povodom
ologije, n o v e institucije, n o v e g r a m a t i k e , n o v e historije, n o v e d r u t v e n e s t v a r n o s t i . K o je, u s t v a r i , s u b j e k t koji konstituira te nove "stvarnosti"? - D a . To je, otprilike, c e n t r a l n a p r o b l e m a t i k a kojom s a m se b a v i o u s p o m e n u t o m k o n t e k s t u i za koju m o r a m p r i z n a t i d a j e vrlo s l o e n a . a k o t v o r e n o m o g u rei, k a o s u b j e k t tog p i s m a i tog t e k s t a , da n i k a d a , ni u j e d n o m t r e n u t k u n e m o g u p o t p u n o v l a d a t i o n i m g l a v n i m im p l i k a c i j a m a te i n t e r p r e t a c i j e . Ali, ipak, evo, to m o g u s a d a rei j e s t e d a j e t r e b a l o osvijetliti r a t k a o d o g a a j u n u t a r h o r i z o n t a a n t r o p o l o g i j e i etnologije. S t o , opet, pretpostavlja da ne govorimo naprosto o jedinstvenom dogaaju u jednoj odreenoj kulturi, nego o preplitanju vie razliitih k u l t u r a p r i g o d o m m n o t v a p r e s u d n i h d o g a a j a . Postoji specifina logika ovog r a t a koja ga p o v e z u j e s a d r u g i m r a t o v i m a . P r a v i o d g o v o r je, d a k l e , d a postoji logika u l a n a v a n j a r a t o v a n a b a l k a n s k o m p r o s t o r u . T i m e s a m se, d a k l e , bavio. P r i m i j e t i o s a m " n e o b i n u " stvar: s v a k a p r o m j e n a ideologije, s v a k a nova gramatika, svaka nova vrsta literature, svaka n o v a politika, d r u t v e n a i k u l t u r n a s t v a r n o s t n a ovim p r o s t o r i m a dolazila je sa n o v i m r a t o m . A r a t je ostajao u sjeni. T r e b a l o je p r e i s p i t a t i s a m u sliku r a t a i u p i t a t i se da li je r a t n e t o vie od p u k e d e s t r u k c i j e , da li r a t i m a n e k e p o z i t i v n e a s p e k t e koji su, n a r a v n o , n a m a , u p s i h o a n a l i t i k o m smislu, nepodnoljivi. T r e b a l o je, d a k l e , promiljati o n o to j e n e p o d n o l j i v o , to j e najnepodnoljivije na n a i n da se tu vidi logika koja j e i t e k a k o ljudska, m n o g o vie ljudska n e g o to t o n a prvi p o g l e d izgleda. K a o n e k o k o s e m o e p o z v a t i n a
143
Razgovori
s povodom
iskustvo p s i h o a n a l i z e , vidio s a m vrlo b r z o d a u r a t u postoji n e s a m o nezadovoljstvo, n e s a m o p r i n u d a , n e g o da postoji i svojevrsno u s h i e n j e , uitak, n e k a v r s t a p o t r e b e za r a t o m . Najvie mi je u t i m p r o m i l j a n j i m a posluilo djelo G e o r g e s a D e v e r e u x a u ijoj osnovi j e k o n c e p t a n t a g o n o s t i k e a k u l t u r a c i j e , p o kojem s e k u l t u r e o p l o u j u , h r a n e , s u s r e t i m a koji se deavaju u r a t u i zahvaljujui r a t u . Ako g o v o r i m o o b a l k a n s k i m k u l t u r a m a uvijek, z a p r a v o , n u n o g o v o r i m o i o e p s k i m k u l t u r a m a . Da li se ovaj tip k u l t u r a , doista, k o n s t i t u i r a iskljuivo r a t o m i u r a t u ? - Pojam epskih kultura upotrebljavam upravo da bih r e k a o da su to k u l t u r e koje su p r e v a s h o d n o ili u s v o m sutinskom smislu konstituirane ratom. Pritom, kada se kae da su konstituirane ratom, to ne znai da su k o n s t i t u i r a n e o d n e k o g o d r e e n o g objekta, o d n e k o g o d r e e n o g a g e n s a . N a j t e e j e odgovoriti n a p i t a n j e ta j e r a t p r i s v e m u o v o m , a k o o n nije n a p r o s t o n e t o opipljivo, n e t o to s e m o e ograniiti k a o izvjestan dogaaj. U tom smislu nove interpretacije dogaaja u filozofiji i a n t r o p o l o g i j i su od velikog z n a a j a za ovaj t i p a n a l i z e . D o g a a j j e o n o s t o j e n a s t r a n i k o n t i n g e n c i j e ili s t o j e n a s t r a n i i s p a d a n j a i z svakog p o r e t k a , n i z a , logike itd... ... D o g a a j m i l j e n na t r a g u k a s n o g H e i d e g g e r a ? . . . - T a n o . To je linija koja sva izlazi iz k a s n o g H e i d e g g e r a , koja je, m e u t i m , u posljednjih d v a d e s e t ili t r i d e s e t
144
Razgovori s povodom
g o d i n a v e o m a d i f e r e n c i r a n o razvijana u razliitim o b l a s t i m a . Rijeju: r a t j e o n o to s e m o e i n t e r p r e t i r a t i k a o d o g a a j " i s p a d a n j a iz s m i s l a " ili, da u p o t r i j e b i m D e r r i d i n u figuru: iz a r k i , iz leita. Svaki r a t na Balkanu je ustvari dogaaj ispadanja iz j e d n e kulturne p a r a d i g m e . Ovdje u p o t r e b l j a v a m izraz koji, d o b r o j e p o z n a t o , dolazi o d j e d n o g K h u n a , i z epistemologije, k a o p r o m j e n a z n a n s t v e n i h p a r a d i g m i , ali u j e d n o m n o v o m k o n t e k s t u . U r a t u se, t a k o e r , r a d i o p r o m j e n i p a r a d i g m e , to je isti d o g a a j u h a j d e g e r o v s k o m smislu, j e r j e u s t v a r i neobjanjiv. R a t o v i na B a l k a n u u v i j e k d o l a z e " i z v a n a " , oni su uvijek " n e e l j e n i " , o n i s u uvijek k a o p r i r o d n e k a t a s t r o f e , oni su, d a k l e , uvijek d u b o k o p o t r e s a n j e k u l t u r a . O n d a nije u d n o d a svaki r a t z n a i veliku k u l t u r n u revoluciju. U p r a v o u tim, r a t o m izmijenjenim i u s p o s t a v l j e n i m , k u l t u r n i m p a r a d i g m a m a k o n s t i t u i r a se i subjekt. U t o m smislu, za Vas je s a s v i m r a z v i d n o da u " s l u a j u " konstitucije b a l k a n s k o g subjekta, i m a m o p o s l a s a s u b j e k t o m "koji je izloen u k a s a r n i i koji prije t r a i p r i z n a n j e n e g o p o m i r e n j e " . M e u t i m , ini s e d a j e " o p i s i v a n j e " ovog s u b j e k t a d o kraja, b e z o s t a t k a jednostavno nemogue. - D o b r o s t e primijetili d a o d l a e m o d g o v o r n a p i t a n j e o s u b j e k t u , j e r je to u stvari i n a j t e e p i t a n j e . O n o je oito p o z i c i o n i r a n o u filozofskom v o k a b u l a r u . i t a l a c koji nije filozof rei e: koji, k a k a v s u b j e k t je u p i t a n j u ? italac, o p e t , koji je filozof p o s t a v i e p i t a n j e : o t k u d s u b j e k t u t o m k o n t e k s t u ? S u b j e k t ovdje t r e b a da
145
Razgovori s povodom
o z n a i o n o to u o b i a j e n o z o v e m o n a r o d , a to s e d a n a s pojavljuje k a o e t n i k a z a j e d n i c a . K a k o taj n a r o d i m a j e d a n lik poslije j e d n o g r a t a , r e c i m o D r u g o g svjetskog r a t a , i ivi u j e d n o m r e i m u s t v a r n o s t i ili k u l t u r n o m r e i m u , a poslije ovog posljednjeg r a t a ivi u d r u g o j stvarnosti, drukijem k u l t u r n o m reimu? P r o m a t r a m , d a k l e , u isto vrijeme, k o n t i n u i t e t n a r o d n o g bia, to su oni kojima se u p o l i t i k o m s m i s l u uvijek o b r a a m o k a o " m i " , k a o " n a i " itd., k a k o s e oni pojavljuju poslije svakog r a t a u d r u g o m vidu. P i t a n j e n a r o d a je, u s t v a r i , c e n t r a l n i p r o b l e m koji m o e povezivati sve o n e t e m e s e g m e n t e koje s a m o p r e z n o i s t a k a o u p r e t h o d n i m odgovorima. Ako s a m , d a k l e , d o b r o r a z u m i o , ovdje se ne r a d i o v r s t o m , h o m o g e n o m , ve zgotovljenom s u b j e k t u , n e g o 0 s u b j e k t u koji t e k t r e b a da otkrije svoj telos. - U p r a v o t a k o ! Evo, opet, j e d a n filozofski p o j a m : p o j a m k o n s t i t u c i j e koji, d o b r o je z n a n o , dolazi iz fenomenologije. K a k o s e t o n a r o d " p r o i z v o d i " , s t v a r a zahvaljujui r a t u ili p o v o d o m n e k o g r a t a ? H o r i z o n t koji ovdje t r e b a oznaiti, da bi m o g a o o d g o v o r i t i na u p r a v o p o s t a v l j e n o pitanje, j e s t e h o r i z o n t m o d e r n o s t i . U o v o m sluaju p o s e b n o su z n a a j n e a n t r o p o l o g i j a 1 etnologija, j e r " u m i j u " da misle i k o n t e k s t koji nije n a p r o s t o m o d e r a n . S t v a r je, n a i m e , u t o m e t o n a o v o m p r o s t o r u n e d o s t a j e m o d e r n i subjekt ili i n d i v i d u u m . itava g r a d n j a m o d e r n e subjektivnosti, j e r i p a k s m o uli u p r o c e s m o d e r n i z a c i j e , p o m j e r e n a je sa svog "pravog mjesta", sa individuuma ka kolektivu. Sto
146
Razgovori s povodom
z n a i d a u n u t a r m o d e r n o s t i , u o v o m n a e m sluaju, postoji k o n s t i t u c i j a koja je i z r a z i t o p r e d m o d e r n a . Moj j e uvid d a o n a slui o d b r a n i o d m o d e r n o s t i : i j u e r a n j i socijalizam i d a n a n j i e t n o n a c i o n a l i z a m su k o l e k t i v n e strategije o t p o r a s p r a m m o d e r n o s t i , koja j e s h v a e n a kao zlokobni pokuaj razaranja supstancijalnosti zajednice, " o d r o i v a n j a n a r o d a " . Vi, d a k l e , z a p r a v o i p o k a z u j e t e da, k a d a je rije o postsocijalistikom n a c i o n a l i z m u , n a djelu i m a m o svojevrsnu retroaktivnu iluziju o povijesnom k o n t i n u t e t u j e d n o g ve k o n s t i t u i r a n o g s u b j e k t a . R a d i se o i g l e d n o o j e d n o j " a r h a i n o j fikciji". Pa, n a p r i m j e r - da m a l o u e m o i d o s l o v n o u " f e n o m e n o l o g i j u " tog " n o v o k o n s t i t u i r a j u e g " " s u b j e k t a " - neki, n a i m e , od v o d e i h b o n j a k i h i n t e l e k t u a l a c a u f r a n c u s k o j revoluciji, k a o metafori m o d e r n e , p r o n a l a z e kljuni t o p o s svoje p r e d m o d e r n e k o n t e s t a c i j e . - A k o s a m u p r a v u i a k o postoji o t p o r p r e m a m o d e r n o s t i , on, n a r a v n o , m o r a biti u n a j m a n j u r u k u s i m p t o m a t s k i p r i s u t a n u naoj k u l t u r i . O d n o s p r e m a f r a n c u s k o j revoluciji, d a k l e , t r e b a d a b u d e , prije svega, o d n o s r e i n t e r p r e t a c i j e koja d o v o d i u p i t a n j e taj p o r a a j u i d o g a a j m o d e r n o s t i , i t o m e n i m a l o n e u d i ! To, naprotiv, p o t v r u j e p r a v a c istraivanja u kojem se k r e e m , a on se sastoji u t o m e da o b z n a n i m o " i n j e n i c u " d a to vie " i m a m o " m o d e r n o s t i , koja j e p o s v e m u s u d e i n e i z b j e n a , to n a s vie zasipaju t e h n o l o k i valovi, prije svega i n s t r u m e n t a l n o - b i r o k r a t s k i , u svim s f e r a m a d r u t v a , d a s e t i m vie " o g l a a v a " " a r h a i n i
147
Razgovori s povodom
subjekt", koji je, u stvari, b o r a c p r o t i v m o d e r n i z a c i j e ; to e rei d a j e ve u d o b a socijalizma glavni subjekt ili nosilac politike s t v a r n o s t i - k a o r a d n i k a klasa ili k a o b r a t s t v o razliitih e t n i k i h s k u p i n a - bio ve a r h a i a n . Cijeli k o n c e p t b r a t s t v a i j e d i n s t v a , n a i m e , govori o velikom arhainom, s v e n a r o d n o m , kolektivnom s u b j e k t u , koji je s a m o spolja m o d e r n i z i r a n t i m e to je, i s t o v r e m e n o , t r e t i r a n k a o " r a d n i k a klasa". N e e m o , z a p r a v o pogrijeiti a k o cijeli p r o c e s socijalizma v i d i m o k a o m e t a m o r f o z u " s u p s t a n c i j a l i t e t a " tog e m i n e n t n o ideolokog s u b j e k t a : o d " p r o l e t e r s k o g " k a " e t n i k o m " . R a t j e bio " d o b a r " n a i n p o r a a n j a " i s t o g " e t n i k o g s u b j e k t a . S t a h o u , d a k l e , d a k a e m n a najjednostavniji n a i n : e t n i k e z a j e d n i c e n a s t a j u p o prvi p u t t e k s a d a n a k o n ovog r a t a , s t o j e s a s v i m s u p r o t n o o d u v r i j e e n o g n a c i o n a l i s t i k o g gledita d a s u o n i p r a d r e v n i subjekti, nepromjenljivi u k o n t i n u i t e t u , t r a d i r a j u i se od p a m t i v i j e k a do u b e s k o n a n o s t . (...) Slijedei ove Vae a n a l i t i k e k o r a k e , da za as zastanemo, i da "otvorim" jedno "autorefleksivno" - n a r a v n o , u o d n o s u na Va t e k s t - p i t a n j e : Vae filozofsko stajalite p o k a z u j e se, ini se, p o d v o j e n o p r e m a o e k i v a n j i m a prosvjetiteljstva - s j e d n e s t r a n e , n a i m e , n a D e r r i d i n o m t r a g u , r e k a o bih, p r i d o n o s i t e s n a n o j kritici s u b j e k t a , d u h a i tsl., a, s d r u g e s t r a n e , n a g l a a v a t e v a n o s t o d r e e n e ideje e m a n c i p a c i j e , koju s e n e u s t r u a v a t e pripisati prosvjetiteljstvu. P o d v o j e n o s t k a o m j e r a stvari?
148
Razgovori s povodom
- Mislim da je p i t a n j e j a k o d o b r o . Ali to je i p i t a n j e na koje ja, n a a l o s t , ne z n a m odgovor. U ovoj "fazi" jo ne m o g u s e b e , a p i t a n j e je da li u m o i i k a d a , t a k o j a s n o " s i t u i r a t i " . S i t u i r a n j e bi se u p r a v o na najbolji, a d a k a k o i najtei i najotriji n a i n izvrilo p r e k o p i t a n j a o prosvjetiteljstvu. N e t o to je " n e s v a r l j i v o " za o n e koji su za prosvjetiteljstvo u k l a s i n o m smislu, j e s t e da iz ovih istraivanja proizilazi k a o d a s u v i e ozbiljno u z i m a m n a c i o n a l i s t i k i d i s k u r s i n a c i o n a l i s t i k e strategije. S d r u g e s t r a n e , m i s l i m d a a k o i m a ita p l o d n o u ovim a n a l i z a m a , t o j e d a s e s t v a r n o s t koja j e obiljeena nacionalistikim strategijama ne gleda " o d o z g o " i da se ve u n a p r i j e d n e daju odgovori. M i s m o u p r a v o ivjeli u t a k v o m r e i m u z n a n j a u k o j e m se ve sve suvie d o b r o " z n a l o " , u kojem a p s o l u t n o nije bilo " n e z n a n j a " . Ako J e a n - L u c N a n c y pie d a j e o t v a r a n j e k a t r e n u t k u s a v r e m e n o g miljenja u p r a v o o t v a r a n j e ka k r h k o s t i ili s u t i n s k o m n e z n a n j u , d a k l e , a k o j e k o n c e p t istraivanja sredinji p r o b l e m za filozofiju i d r u t v e n e z n a n o s t i , onda mislim da sam u senzibilitetu t r e n u t k a . Dakle: d a , ali, i s t o v r e m e n o , i n e p r o s v j e t i t e l j s t v u ! E t o zato mi je Dijalektika prosvjetiteljstva j e d n a od n a j d r a i h k n j i g a u s t u d i j u filozofije. (...) U Vaim a n a l i z a m a pojma geopolitike kao temeljog t o p o s a filozofije v r l o p l a u z i b i l n o d o k a z u j e t e d a j e u r a t u , m o d a , n i k o k a o filozof f a s c i n i r a n t i m " d o g a a j e m " . T u se, o n d a , a k o m o g u p r i m i j e t i t i , gotovo na jedan starogrki " p a t e t i a n " nain d o d i r u j u p j e s n i t v o i filozofija, j e r d o g a a j r a t a ,
149
Razgovori s povodom
paradoksalno, otvara uitak direktnog imenovanja stvari. - J a k o s t e lijepo o p i s a l i m o j u n a j v e u f a s c i n a c i j u prilikom ovogistraivanja.Aonaje:dogaajpribliavanja s t v a r i m a ! K a d a g l e d a t e k a o filozof, to nije dogaaj koji j e p r i b l i a v a n j e s t v a r i m a , t o j e u p r a v o s u p r o t n o , d o g a a j koji je udaljavanje od svih s t v a r i . To je, z a p r a v o , d o g a a j koji iznosi n e t o k a o i s t o t u k o n t i n g e n c i j e , k a o i s t o t u presjeka, r u p t u r e . S d r u g e s t r a n e , v e i n a ljudi to doivljava k a o p o n o v n o p r i b l i a v a n j e s t v a r i m a . Ovo, o p e t , g o v o r i m k a o f e n o m e n o l o g , j e r oni s u t o doivjeli k a o p o n o v n o v r a a n j e iskonskoj k u l t u r i , i s k o n s k i m s a d r a j i m a vlastitog bia, itd. Ta tenzija i z m e u filozofskog, d i s t a n c i r a n o g p o g l e d a i o n o g a to v e i n a ljudi doivljava j e u s t v a r i bila n a p l o d n i j a o p r u g a istraivanja. O t k r i o s a m , n a i m e , d a j e z i k t o k o m r a t a d o b i v a n e v j e r o v a t n u m o koju, i n a e , g u b i u d u e m p e r i o d u m i r a . Z a t o nije u d n o d a s e u " r a z v i j e n i m z e m l j a m a " d a n a s govori jezik z a koji s e m i o t i a r i p r i m j e u j u d a j e gotovo izgubio s n a g u referencije. T o j e " s e m i o t i k i r e i m " koji j e b e z r a t n o g d o g a a j a ve d u g o v r e m e n a . M i d a n a s , z a u z v r a t , n e m o e m o vjerovati d a s a m i m imenovanjem ne zahvaamo s a m e stvari. Ta vjera p o i v a n a i s k u s t v u r a t a . A k o je g e o p o l i t i k a , po Vama, temeljni t o p o s filozofije, d a lije, o n d a , f i l o z o f p o l i t i a r p o p o z i v u ? - Vrlo v a n o p i t a n j e . I m a , n a i m e , m n o g o n e s p o r a z u m a o p o j m u g e o p o l i t i k e . U istraivanjima s a m u p o t r i j e b i o
150
Razgovori s povodom
ovu rije koja i m a veliku t e i n u , p o g o t o v o u r a t n o m p e r i o d u , i za koju s v a k o z n a t a znai. U p o t r i j e b i o s a m je u n e o b i n o m s m i s l u kojeg su m o d a G. D e l e u z e i F. G u a t t a r i legitimirali u s v o m r a d u p o s v e e n o m geofilozofiji. H t i o s a m u p r a v o d a k a e m d a n a s j e z i k u t o k u r a t a p r i b l i a v a s a m i m s t v a r i m a , a d a j e s t v a r svih s t v a r i zemlja. T o k o m r a t a s t v a r a s e mitologija zemlje koja p r o i m a i politiki d i s k u r s i s v a k o d n e v n i govor. T r a i o s a m , u t o m smislu, n a n i v o u r e t o r i k e , n a n i v o u s e m i o t i k e a n a l i z e , gdje se sve u p o l i t i k o m d i s k u r s u , i ne s a m o u n j e m u , pojavljuje s i m b o l i k a zemlje. Vidio s a m da " z e m l j a " igra k r u c i j a l n u u l o g u u f o r m i r a n j u n o v e ideologije. B e z s i m b o l a zemlje, d a k l e , n i s t e mogli ovjeriti svoj d i s k u r s k a o politiar. Z a t o s a m bio u z d r a n p r e m a kritici, p o g o t o v u ideolokoj i m o r a l n o j , n a j o d g o v o r n i j i h politiara, njihove u l o g e u r a t u , i t d ? R a z l o g je u t o m e to s a m d o a o do zakljuka - a to je, o i g l e d n o , utjecaj s t r u k t u r a l i z m a i p o s t s t r u k t u r a l i z m a - da j e z i k prije k o n s t i t u i r a politiki d i s k u r s , m i s l i m na j e z i k u p r o c e s u svoje r e n a t u r a l i z a c i j e t o k o m r a t a , n e g o to politiki d i s k u r s , a p o g o t o v o politiari, m a n i p u l i r a j u o b i n i m j e z i k o m . U p r a v o d a k l e s u p r o t n o o d o n o g a to j e z d r a v o r a z u m s k a projekcija ovog o d n o s a . Mislei n a t o m t r a g u , s m a t r a m d a s u dogaaji proizveli ljude n a vlasti, a ne o b r a t n o . N a p o m i n j e m : t a k v o s t a n o v i t e ni n a j m a n j e n e u m a n j u j e njihovu o d g o v o r n o s t , k r i v i n u ili m o r a l n u . H a j d e g e r o v a c bi r e k a o : o d g o v o r n o s t i nije n i t a d r u g o n e g o p r e u z i m a n j e o n o g a to n a m s e nadaje.
151
Razgovori s
povodom
Da li svaki filozof k a t k a d a u i v o t u p o d l e g n e fascinaciji n e k o m politikom? - D a ! A p s o l u t n o , d a ! Ali, a k o postoji n e k a z a d a a ili o b a v e z a filozofa p r e d svojim djelom, ili p r e d o n i m to ini u svojoj vokaciji, to je o n d a " a p e l " da se " i u p a " i z t e p o d l o n o s t i koliko g o d j e t o m o g u e ! J a k o s u m i d r a g i ljudi koji su u t o m e k o l i k o g o d uspjeli. To su moji ratni drugovi. V j e r o v a t n o e t e se o n d a sloiti d a j e D e r r i d a u p r a v u k a d a k a e d a p r a v a politika akcija uvijek a n g a i r a filozofiju? -Da.Podpretpostavkomdafilozofijaneiznevjeravasebe, da nije d o s l o v n o politika. M a d a , s d r u g e s t r a n e , m i s l i m da i d r u t v e n e z n a n o s t i i filozofija d a n a s , u k u l t u r n o m p r o s t o r u k o j e m p r i p a d a m o , m o r a j u d a s e repolitiziraju. T o z n a i d a s e n a p o k o n p o s t i g n e m a k a r "civilizacijska" a u t o n o m i j a u n i v e r z i t e t a i da se o s l o b o d i m o d o m i n a c i j e p r o f e s o r a koji su politiari i politiara koji su profesori. D a k l e , i m a n e n t n a repolitizacija z n a i slijediti d o s l o v n o i s t r a i v a k e s v r h e , a ne d r a v n u politiku o b r a z o v a n j a , u to n e p r i s t r a s n i j e m vidu. O n d a se vidi, u stvari, d a j e t o v e o m a r e a l n a politika. (...) ODJEK, ljeto-jesen-zima 2000.
152
Razgovarao Ivan Milenkovi I z v e s t a n b r o j vaih t e k s t o v a p r o b l e m a t i z u j e r a t i to n a j e d a n vrlo p r o b l e m a t i a n n a i n , b a r k a d a j e r e o recepciji tih t e k s t o v a . Veliku p r a i n u p o d i g a o j e t e k s t R a t k a o najvaniji k u l t u r n i d o g a a j " . S t i z a l e s u o p t u b e d a ste a k z a g o v o r n i k r a t a . - Taj je t e k s t objavljen na n e k o l i k o j e z i k a i s m a t r a m da on o t p r i l i k e s a i m a sve ove ideje kojima se b a v i m posljednjih desetak godina u analizama etnonacionalizma i t i t o i z m a . N e s p o r a z u m i ili o t p o r i su tu vrlo d r a g o c j e n i . S m a t r a m d a j e a n a l i z a p r o i z v o d n e u l o g e r a t a slijepa mrlja u lokalnoj kolektivnoj svijesti. ivjeti u r e i m u m o d e r n o s t i p r a k t i n o z n a i ivjeti s a svijeu d a j e r a t najvee zlo. I u i s t i n u ja g o v o r i m o r a t u s a m o z a t o da b i h p o k a z a o d a j e o n najvee zlo. J a p o t p i s u j e m n e t o to je, t a k o d a k a e m , m o r a l n a v r i j e d n o s t m o d e r n o s t i . Vie ne v j e r u j e m o da postoji p r a v e d a n r a t . Ili: i p r a v e d a n r a t se p o k a z u j e k a o n e i z b j e n o i najvee n e i z b j e n o zlo. M e u t i m , da bi se u i s t i n u p r o v e l a pacifikacija u kojoj bi
153
Razgovori s povodom
svijest o r a t u p o s t a l a n e g a t i v n a svijest, t r e b a govoriti o pozitivnoj ulozi r a t a u novijoj istoriji ovih n a r o d a . I to j e o n o p o t p u n o o b r a t n o o d u o b i a j e n o g n a i n a n a koji s e p r i s t u p a r a t u . U o b i a j e n o j e - t o m e s m o skloni, t o je gotovo n a tjelesni refleks - da u r a t u v i d i m o n e t o n e g a t i v n o i da u n j e m u v i d i m o s a m o s r e d s t v o k a d a n a m ne preostaje nita drugo. Meutim, treba pokazati u p r a v o o b r a t n o , d a r a t nije s r e d s t v o k a d a n a m n e p r e o s t a j e n i t a d r u g o , z a t o to s e o n s t a l n o pojavljuje ovdje k a o j e d n o veliko izvorite k u l t u r n i h vrijednosti, identifikacija, itd. N a r a v n o , takvo p r e o k r e t a n j e m o r a izazivati reakcije. S t a bi bila p r o d u k t i v n a s t r a n a r a t a ? - ivimo na t a k v o m tlu u k o j e m je s v a k a ideologija, s v a k a p r o m j e n a politikog r e i m a , s v a k a n o v a knjievnost, s v a k a n o v a istorija, p i s a n a poevi o d p r e l o m n o g d o g a a j a posljednjeg r a t a . S v e p r o m j e n e , o n o to b i s e m o g l o n a z v a t i k u l t u r n i m m i j e n a m a u d u b l j e m smislu, tzv. e p i s t e m o l o k i rezovi, ovdje su u stvari obiljeeni r a t o v i m a . Ne postoji k r u p n i j i d o g a a j u d r u t v e n o j t r a n s f o r m a c i j i a da on, u stvari, nije bio obiljeen r a t o m . N a p r o s t o , p o g l e d a j t e posljednji veliki r a t , o n j e u isto vrijeme b i o i m e n o v a n k a o n a r o d n o - o s l o b o d i l a k a b o r b a i p r o l e t e r s k a revolucija. D a n a s u t o m e svi v i d i m o n a r o d n o - o s l o b o d i l a k u b o r b u , ali niko vie ne vjeruje u p r o l e t e r s k u revoluciju. Tu, m e u t i m , postoji d u b o k a istina koju u p r a v o t r e b a pokazati, d a s e ovdje r a t o v i uvijek d e a v a j u k a o velike revolucije. D a n a n j i e t n o n a c i o n a l i z a m sav ivi od posljednjih l o k a l n i h r a t o v a
154
Razgovori s
povodom
i sve p r o m j e n e r e i m a , k u l t u r n e p r o m j e n e , p r o m j e n e u k n j i e v n o m smislu, u a n r o v i m a koji p r i p a d a j u s a s v i m s u b l i m n i m s e g m e n t i m a k u l t u r e , svi poivaju na o v o m prijelazu, na ovoj p r o m j e n i koja je obiljeena r a t o m . U p r a v o taj p r o b l e m valja osvijetliti: k a k v a je to k u l t u r n a p r o d u k t i v n o s t r a t a d a o n u stvari obiljeava ove p r o m j e n e i d a l i s m o s p r e m n i d a s u t r a n a p r a v i m o n e k a k a v veliki p r e o k r e t koji n e e biti obiljeen r a t o m ? Da li, l o k a l n o , n a e " r a t n o iskustvo u t o m p o g l e d u i m a specifinosti? - Specifino u l o k a l n o m r a t n o m i s k u s t v u j e s t e da p o s l i j e r a t n a politika ivi od r a t n o g d o g a a j a . U k o m s m i s l u ? O n a sva n a n j e m u poiva, j e r j e o n z a nju izvor l e g i t i m i t e t a . T o z n a i d a j e ovdje s v a k a politika n a n e k i vrlo v a a n , s u t i n s k i n a i n , p o s l i j e r a t n a politika, z a t o to s t a l n o r e f e r i r a n a r a t . Njoj j e r a t izvor o p r a v d a n j a svih n j e n i h ciljeva, k a o i s r e d s t a v a koje koristi. Politika svoj r e a l i z a m nalazi u p r a v o u r e a l n o s t i r a t a . O n a je z a t o uvijek h i p e r r e a l n a . Mi ivimo u r e i m u h i p e r r e a l n i h politika u kojima se k a e : Vidite, a k o ne slijedite ovu politiku, i m a t e t e iskustvo n o v o g a r a t a . A mi s m o ovu politiku izvukli i z iskustva p r e t h o d n o g r a t a . P r e m a t o m e m i s m o politiki realisti, j e r s e s t a l n o p o z i v a m o na najvanije iskustvo." To je slino o n o m e to se u filozofiji n a u k e zove krucijalni e k s p e r i m e n t . S t a j e n e k a politika, koliko j e o n a v a n a , vidi s e k a d a s e o n a izmjeri p r e m a r a t n o m d o g a a j u . Dakle, politika koja j e dobila najvei broj p r i s t a l i c a u r a t u i n e p o s r e d n o poslije r a t a , u s t v a r i je najlegitimnija politika. Z a t o k a e m da s m o
155
Razgovori s
povodom
s t a l n o u r e i m u r a t n i h politika. O n d a o n e n e p r e k i d n o p r o i z v o d e neprijatelje i n i k a d a n e m o g u d a d o n e s u pacifikaciju. I jo gore, koristei iskustva psihoanalize, s m a t r a m da su svi kolektivi, svi a k t e r i politike - r a t n i subjekti. K a d a se d a n a s , r e c i m o u B o s n i i Hercegovini, govori o n e o p h o d n o s t i p o m i r e n j a , zaboravlja se da su oni koji t r e b a da se p o m i r e k o n s t i t u i r a n i k a o r a t n i subjekti. To znai da oni d a n a s svoju politiku, svoj identitet, svoje shvaanje stvarnosti, g r a d e na iskustvu r a t a . Za njih pomiriti se, znailo bi doslovno s a m o u n i t e n j e . Sve v r e m e o p s a d e Sarajeva bili ste u g r a d u . U kojoj m e r i je r a t n o iskustvo uticalo na v a u filozofiju? - Mislim d a j e to iskustvo sutinski obiljeilo moj sadanji i d e n t i t e t i o n o i m e se d a n a s bavim. M o g u rei da s a m iz p o d r u j a t a k o z v a n e iste filozofije - ja s a m n a p r o s t o n e k o ko se bavio fenomenologijom, j e z i k o m filozofijom, p r e d a v a o s a m ontologiju - k r e n u o u n e t o to se m o e zvati etnologija i politika filozofija. Oito je postojala d u b o k a p o t r e b a , p r o i z v e d e n a iskustvom rata, d a vlastito miljenje b u d e p o v e z a n o sa politikom s t v a r n o u i da i n t e r v e n i r a u tu politiku stvarnost. Dakle, s m a t r a m d a b i sve to p i e m n a n e k i nain t r e b a l o d a d o p r i n e s e drugaijoj zajednikoj svijesti i pacifikaciji. Z a t o mislim da je v e o m a v a n o govoriti o ratu, a ne n a p r o s t o o m i r u . D a j e vanije govoriti o s u k o b u i konfliktu n e g o n a p r o s t o o p o m i r e n j u . N a i m e , t r e b a vidjeti s t a j e t o s t o j e uinilo d a d o e d o r a t a . J a k o m e zanimaju uzroci rata, ali u z r o c i koji se ne vide, koje u stvari niko ne vidi. V e o m a me z a n i m a o n o to n i k o ne uspijeva vidjeti.
156
Razgovori s povodom
Moj politiki a n g a m a n suprotstavlja se politikoj s t v a r n o s t i koja j e i z g r a e n a n a r a t u . O n j e opredijeljen sasvim d r u g i m vrijednostima, d a k l e m o g u n o u politike koja ne bi bila politika rata, koja ne bi bila politika r a t n e s t v a r n o s t i . Rije je o t o m e da se d e n u n c i r a vladajua politika u i m e n e k i h vrijednosti koje su sasvim drukije. U t o m smislu g r a a n s t v o , p o j a m koji je za n a s sasvim n e p r e v o d i v (citizenship, c i t o y e n n e t ) m o e biti vrijednost koja predstavlja na n e k i n a i n ideju vodilju m o g a djelovanja. (...) U p r e d a v a n j u R u d a r i i seljaci, ili o politikim r e i m i m a 'jake r e f e r e n c e ' " , koje ste odrali u N a r o d n o j biblioteci Srbije, kazali ste da etnija m o r a biti patuljasta. S t a to znai? - N e k o bi m o g a o postaviti pitanje: z a t o su s a d ove n o v o n a s t a l e d r a v e sa svojim n a c i j a m a t a k o m a l e ? Postoje r a z n i odgovori, ali v a a n je onaj koji se rijetko uje: z a t o to je m o d e l formiranja m o d e r n e nacije ovdje m o n o e t n i k i . D a k l e j e d n a etnija ini j e d n u naciju. K a d se o s v r n e t e i p o g l e d a t e t a k o z v a n e velike nacije, vidjet e t e d a s u o n e sastavljene o d d e s e t i n a etnija. Sluaj F r a n c u s k e , na primjer, u kojoj je m a i n a za p r o i z v o d n j u F r a n c u z a o d velikog broja etnija r a d i l a v e o m a , v e o m a d u g o - s k o r o do P r v o g svjetskog r a t a - m o e biti v e o m a p o u a n . D a k l e , ovdje su oito n e k i specifini istorijski p r o c e s i o n e m o g u i l i t o povezivanje etnija, j e r etnija je uvijek m a l a . Etnija je j e d a n v e r n a k u l a r n i jezik, a to nije s t a n d a r d n i jezik. To je j e z i k j e d n o g r e g i o n a , ili u
157
Razgovori s povodom
najboljem sluaju n e k o l i k o d i j a l e k a t a , i to je najvie t o j e d n a etnija m o e da obezbijedi. P a t u l j a s t o s t govori o n e u s p j e h u integracije koji j e t u u p i s a n , t a k o d a k a d a naciju, m o d e r n u naciju, k o n s t r u k c i j u m o d e r n e nacije koja p o d r a z u m i j e v a ve j e d a n g r o z d etnija, p r e s a d i t e n a j e d n u etniju, t o m o e izgledati k a o d a stavite o g r o m a n k a m e n n a j e d a n s i u n i ivi o r g a n i z a m , p a s e s a d uje n e k o stenjanje iz ovih m a l i h e t n i k i h nacija, vidi se tu n e k i n a p o r , i m a tu, a k o h o e t e , n e k e m o n s t r u o z n o s t i . U p r e d a v a n j u nastojite da p o k a e t e k a k o i z m e u socijalistikog r e i m a i e t n o n a c i o n a l i s t i k i h r e i m a koji su doli n a k o n njega, postoji s u t i n s k i k o n t i n u i t e t . Kljuna re je realnost". - O p t e p r i h v a e n o je miljenje da je t a k o z v a n i r e a l n i socijalizam p r o p a o z b o g t o g a to j e m o r a o p r o p a s t i , a m o r a o je p r o p a s t i z a t o to nije bio dovoljno r e a l a n , to nije o d g o v a r a o naoj drutvenoj stvarnosti. U s p r k o s t a k v o m p o p u l a r n o m vjerovanju, m i s l i m da je v a n o vidjeti u r e a l n o s t i r e a l n o g socijalizma u p r a v o j e d a n s a s v i m vjerodostojan vid r e a l i z m a i da j e r e a l n i socijalizam m o d a p r o p a o u p r a v o z b o g t o g a s t o j e b i o s u v i e r e a l a n " . Da li zbog svoje n e r e a l n o s t i j e d a n politiki s i s t e m m o e p r o p a s t i , u k o l i k o njegova n e r e a l n o s t nije n a p r o s t o n e a d a p t i r a n o s t d r u t v u , n e g o a k o u njoj postoji n e t o vie, n e t o k a o utopija, k a o ideja, k a o p r o j e k a t , k a o elja d a s e u s p o s t a v i j e d n o sasvim d r u g a i j e d r u t v o ?
158
Razgovori s povodom
ini s e d a j e n a a d a n a n j a politika s t v a r n o s t izloena o p s e s i v n o m p o h o d e n j u n e d a v n e prolosti. R e c i m o , u B o s n i i H e r c e g o v i n i s a d a i m a m o n e g d j e i z m e u 20 i 28 u d r u e n j a , gotovo u s v a k o m v e e m mjestu, za njegovanje sjeanja na J o s i p a B r o z a T i t a i u v a n j e njegovog lika. Za p s i h o a n a l i t i a r e to je, u stvari, uvid da postoji j e d a n n e z a v r e n p r o c e s alovanja, oplakivanja, p r o c e s koji n e s a m o d a j e n e z a v r e n n e g o j e i p o v r a t a n , cirkularan. S m a t r a m upravo da n e d a v n a prolost ima p r e d s o b o m b u d u n o s t , d a e o n a s v a k u svoju kasniju politiku n a n e k i n a i n p o h o d i t i . D a b i s e u n a e m j a v n o m mnijenju m o g l a n a t a k o samorazumljiv nain prihvatiti pria o j e d n o m n e r e a l n o m s i s t e m u koji j e p r o p a o , m o r a biti i s p u n j e n a j e d n a s a s v i m p r o s t a p r e t p o s t a v k a : d a ivimo u p o l i t i k o m s i s t e m u koji je realniji, koji vie o d g o v a r a s t v a r n o s t i , ili koji e s u t r a s a s v i m o d g o v a r a t i s t v a r n o s t i . E sad, da li postoji n e t o realnije od t a k o z v a n o g r e a l n o g socijalizma, d a l i j e t a k o n e t o u o p t e m o g u e ? S a d a bi u i m e tog politikog s i s t e m a , koji bi h t i o biti realniji od r e a l n o g socijalizma - u j e d n o m i r o n i j s k o m p r i s t u p u - t r e b a l o ozbiljno u z e t i u o b z i r r e a l n o s t r e a l n o g socijalizma. Da, k a e m o , postojala j e n e k a r e a l n o s t ; no u e m u se o n a sastojala, k a k v e su ideje uz nju bile v e z a n e i da li sad ovaj novi r e a l i z a m u stvari p r i h v a t a o n o d o e g a j e najvie bilo stalo p r e t h o d n o m r e i m u , a n j e m u je najvie bilo stalo do r e a l i z m a ? U p o r e d n a a n a l i z a d r u t v e n i h zajednica i politikih s i s t e m a tu b a c a vrlo i n t e r e s a n t n o , p o u n o svjetlo. B o d r i j a r opisuje d a n a n j e z a p a d n e k u l t u r e k a o svjetove koji su izgubili
159
Rat, najvei kulturni dogaaj?

razgovarali Ladislav Tomii i Ivor Fuka
Velianje neprijatelja U svojim o g l e d i m a koji se tiu r a t o v a t v r d i t e da r a t n e m o e biti z a v r e n sve d o k s u ivi" neprijatelji. N a k o n D r u g o g svjetskog r a t a imali s m o p o b j e d n i k e iji su neprijatelji n a o k o n e s t a l i sa s c e n e , ali novi r a t se s v e j e d n o nije m o g a o izbjei. S t o e p r o i z v e s t i s t a n j e koje i m a m o nakonovog rata, posebno se to odnosi na Bosnu i H e r c e g o v i n u , u kojoj ne postoje niti p o b j e d n i c i niti pobijeeni? Neprijateljske s t r a n e itekako su ive". - To je p i t a n j e kojim se ve d u g o b a v i m i s m a t r a m da u t o m e nisam imao previe uspjeha. Nevjerojatno je d a s a m t o l i k e g o d i n e uloio u p r o n i c a n j e v e z e i z m e u p o l i t i k e i r a t a , ili k u l t u r e i r a t a , a da to o d a v n o v e n i s a m z a v r i o . T e m a j e m n o g o t e a n o t o s e ini. U n a j k r a i m c r t a m a m o e m o rei d a s e s v a k a p o s l i j e r a t n a politika na ovim p r o s t o r i m a pokazuje kao politika rata. R a t n a politika z n a i d a j e s a m s u b j e k t , onaj koji vodi t u politiku, z a p r a v o r a t n i s u b j e k t p r o i z a a o i z r a t n o g 163
Razgovori s
povodom
d o g a a n j a . Glavni a k t e r i d a n a n j e politike izvajani s u r a t n i m d o g a a n j i m a , o d n o s n o r a t n i m neprijateljstvima. P r i m j e r i c e , j a s a m s e o d m a h iza r a t a bavio p r o c e s o m pomirenja u BiH. Doao sam do toga d a j e za pomirenje n u n a a u t o d e s t r u k c i j a r a t n o g s u b j e k t a . O n sebe, m e u t i m , n e m o e unititi, j e r n a i n govora r a t n i h subjekta, njihova vizija s t v a r n o s t i , a t r a k t i v n o s t za glasae, dolazi u p r a v o od o n o g a to su postigli u r a t u . R a t n i subjekti u p o m i r e n j u n e t r a e i s t i n s k o p o m i r e n j e , n e g o n e t o s a s v i m d r u g o - p r i z n a n j e . R a t n i subjekti uvijek e t r a i t i m e u s o b n o p r i z n a n j e . T o j e j e d n a epska crta - n e m a ratnog sukoba bez istovremenog m e u s o b n o g velianja neprijatelja. N e m o e t e postii n i t a u k o l i k o n e veliate svog neprijatelja. T a k o s u neprijatelji iz D r u g o g svjetskog r a t a uvijek vukli j e d n i d r u g e . T i t o i z m a ne bi bilo bez e t n i t v a i u s t a t v a i o b r a t n o . I z p o b j e d e t i t o i z m a nauili s m o j e d n u v a n u s v a r - r a t n a p o b j e d a je uvijek i l u z o r n a . O n a e na svojoj s t r a n i uvijek i m a t i m r t v e koji su n e d o v o l j n o m r t v i i koje e uvijek b u d i t i k a o svoje neprijatelje. T a k o n a p r o s t o n e m a t e smisao pobjede. S druge strane, epske prie se ne troe, ostaju s t a l n o a k t u a l n e , a uvijek ih p o k r e e novi r a t . Z a t o p r i m i t i v n i ljudi s t a l n o r a t u j u ? O n i priaju o r a t u , sluaju o r a t u i sluajui o r a t u m o r a j u r a t o v a t i . Titova p o b j e d a z n a i l a je s t a l n o p r i a t i o Sutjesci i N e r e t v i , s t a l n o oivljavati neprijatelja. D o k god j e neprijatelj iv - p o b j e d a je s t v a r n o n e t o veliko. K a d s e n a kraju d o g o d i l o d a s u neprijatelji u m r l i , d a n i t k o nije i m a o volju s l u a t i o r a t u , o n d a je u i s t i n u d o l o do p r e t v a r a n j a aveti u ive ljude, a t i m e i do n o v o g r a t a . To znai d a j e sve ovo obnavljanje iste s h e m e , a n e izlazak
164
Razgovori s povodom
iz nje. Koliko god vi ubili svojih neprijatelja, o n i e se uvijek p o n o v n o javljati, m a k a r k a o u t v a r e koje p o k r e u ive. Taj l a n a c p o v e z i v a n j a aveti i ivih n a z i v a m e p s k o m p o l i t i k o m . P o b j e d n i k , veliajui svoju p o b j e d u , p o k r e e svog neprijatelja i ta s h e m a se ponavlja i o m o g u u j e istoj s c e n i d a s e n a n o v o r e s t a u r i r a . p o p r i n c i p u r a t n o g bratstva. K a k o ta s c e n a uvijek n a n o v o uspije dobiti legitimi tet? - L e g i t i m i t e t je tu c i r k u l a r a n , on je e p s k i i g r a d i se na osnovi prijatelj-neprijatelj. Mi jo uvijek n e m a m o ist politiki eter. i m se, p r i m j e r i c e , d a n a s p o n e govoriti o j e d n a k o s t i p r e d z a k o n o m , ve t a p r i a z a s o b o m povlai p r i u o r a t n o m b r a t s t v u - o n u da s m o z a j e d n o dijelili s u d b i n u , u g r o e n o s t i m o g u n o s t i istrebljenja. T a k o d a je taj legitimitet p s e u d o l e g i t i m i t e t , on je srednjovjekovni p r i n c i p asti i velianje e p s k e u z v i e n o s t i , koja je u s t v a r i s m i j e n a . Postoji s t a l n a k a r i k a t u r a politikog, koja se ovdje obnavlja. L e g i t i m i t e t u p r a v o m s m i s l u z n a i o bi p o n i t a v a n j e r a t n e politike i zbog toga ga mi, u m o d e r n o m p o l i t i k o m s m i s l u rijei, n a p r o s t o n e m a m o . Ovdje s e n a i z b o r i m a glasa p o p r i n c i p u r a t n o g b r a t s t v a , po opredijeljenosti da se u e u s u k o b . a k i g e n e r a c i j e koje n i s u o k u s i l e r a t imaju u p r a v o t e m a t r i c e politikog izjanjavanja i to je s t v a r koja n e p r e k i d n o proizlazi i z r a t a . T a m a t r i c a j e r e k o n s t r u k c i j a p o t p u n o istog p e j z a a k a o i prije posljednjeg r a t a . Iz r a t a u r a t i m a m o k o n s t a n t n u r e k o n s t r u k c i j u e p s k e politike.
165
Razgovori s povodom Legitimitet daju veterani? ini li v a m se da se i p a k n e t o mijenja na bolje u o d n o s u n a ranije r a t o v e ? - P r o c e s i idu b r e , j e r sve je m a n j e p r o s t o r a za e p s k u s c e n u . Modernizacija stalno o t i m a tlo toj epici rata, t a k o d a j e ini k a r i k a t u r a l n o m . S j e a t e s e T u m a n o v i h , Izetbegovievih i Miloevievih opereta, odnosno njihovih s c e n a politikog izjanjavanja. Ve d a n a s se osjeti parodija t a k v e epike. Primjerice, titoizam je trajao toliko d u g o koliko j e n a r o d m o g a o s l u a t i r a t n e p r i e . E tu n a s t u p a m o d e r n i z a m . U h o r i z o n t u m o d e r n i z m a i m a t e e n t r o p i j u , to n i s t e i m a l i u p r e d m o d e r n o doba k a d a se epske prie nisu mogle potroiti. Ipak postoji i j e d a n p r o c e s u n u t a r n j e g r a z a r a n j a , p o s e b i c e p r i m j e t a n u posljednjim b a l k a n s k i m r a t o v i m a . T u s u v e t e r a n i najbolja indikacija. S v a k a p o l i t k a j e r a t n a politika u k o l i k o s e o n a u k o n a n i m o d l u k a m a p o z i v a na l e g i t i m i t e t koji e d a t i v e t e r a n i m a . U t i t o i z m u , to je z n a i l o d a t i legitimitet n a r o d n i m h e r o j i m a i m a j k a m a . P r e d njima rei to elite u politici - to je z n a i l o d a d o b i v a t e legitimitet. S t o g a j e bilo vrlo b i t n o o k u p i t i b o r c e i d r a t i g o v o r e p r e d njima, a to se r a d i l o n a godinjice v e l i k i h b i t a k a . K a d j e T i t o o k u p l j a o p r v o b o r c e , on je u isto v r i j e m e okupljao i svoje najblie s u r a d n i k e , ljude koji s u n a vlasti. K a d p o l i t i a r d a n a s okuplja v e t e r a n e , on okuplja ljude koji su na m a r g i n i i p r o b l e m legitimacije j e s t o g a p o s t a o d r a s t i a n . D a k l e , u n u t a r n j e r a z a r a n j e m o e se pratiti kroz odmicanje v e t e r a n a o d c e n t a r a p o l i t i k e moi, ali i dalje t a m o n e
166
Razgovori s povodom
m o e f u n k c i o n i r a t i b e z v e t e r a n a , b e z l e g i t i m i t e t a koji u p r a v o o n i daju r a t n o j politici o kojoj g o v o r i m .

(...)
Nema oiglednih dogaaja Vi j a s n o objanjavate ulogu v e t e r a n a , ali ne n u d i t e rjeenje, tonije n a i n na koji bi se o d m a k l i od r a t n e politike i koncepcije svetog" u politici. S d r u g e s t r a n e , u p r a v o n e d o s t a t a k p o n u e n i h rjeenja u p u u j e t e kao najveu z a m j e r k u n e z a v i s n i m i n t e l e k t u a l c i m a u B i H . - P r i h v a a m ovu p r i m j e d b u s p u n i m uvaavanjem, u smislu da i ja p r i p a d a m o n i m a koji ne n u d e rjeenje, ali s d r u g e s t r a n e i m a m veliku d i s t a n c u p r e m a ljudima koji su s t a l n o na javnoj sceni i koji daju opise i ocjene o n o g a to se d o g a a . U stvari, oni se ne t r u d e oko opisa, j e r su opisi za njih oigledni, a to je p r v a greka, j e r n e m a oiglednih dogaaja u kojima svojim o p i s o m ne t r e b a t e progovoriti o n e e m u to se ne vidi ili se nedovoljno vidi. I n z i s t i r a m na n e k i m u t i s c i m a i c r t a m a za koje mi se ini da su neprimijeeni. Dakle, to nije s a m o n e p o s r e d n o davanje opisa, ve izvlaenje neega iz opisa, to je jako v a n o i t r e b a ga naglasiti. S m a t r a m da je u s u b l i m n o m smislu v r h u n s k i teorijski r a d politiki p r a k t i a n i to je ono to ne dijelim s nezavisnim intelektualcima, koji misle da iz teorije vie nemaju to crpiti. O n o to im preostajeje moralni intelektualizam, o d n o s n o moraliziranje u najgorem smislu rijei koje zavrava implicitno - Pogledajte kako je moja d u a uzviena! Pogledajte kako i m a m lijepo stanovite o s v e m u t o m e ! A pogledajte politiare!".
167
Razgovori s povodom
I p a k , tu postoji j e d a n p r o b l e m , a taj je da va teorijski r a d n e m a p r e v i e upliva u p o l i t i k u p r a k s u . S velikom s i g u r n o u m o e s e rei d a 9 0 p o s t o politiara n i k a d nije p r o i t a l o niti j e d n u s t r a n i c u v a i h knjiga. - B u d u i da s a m d o b r o u p u e n u s a r a j e v s k o izdavatvo, z n a m da p r o d a j a knjiga ide j a k o loe i da se mjeri u t e k n e k o l i k o d e s e t i n a p r o d a n i h p r i m j e r a k a n e k o g a izdanja godinje. S t o se tie toga, to je e l i t n a k u l t u r a koja n e m a veze sa stvarnou. S d r u g e strane, upravo zato me privlai m o g u n o s t pojavljivanja u medijima, ali s p r o m j e n o m p r a v i l a igre. T u m i j e D e r r i d a o d velikog znaaja, j e r d a n a s je vrlo v a n o govoriti u m e d i j i m a t a k o d a vas ljudi n e r a z u m i j u . O n j e j e d n o m p r i l i k o m t r e b a o d a t i intervju za Le m o n d e , gdje su mu rekli Vi s t e filozof, ali m o l i m vas v o d i t e r a u n a , to je i r o k a p u b l i k a i o n i vas ne m o g u r a z u m j e t i u o n o m e to vi i i n a e k a o filozof govorite. D e r r i d a j e n a t o r e k a o d a n e e d a t i intervju. R e k a o j e - od m e n e t r a i t e d a oni koji s u t r a b u d u itali taj intervju uju iste o n e stvari koje oduvijek sluaju i na koje su i s t r e n i r a n i . " T a k o i ja elim ljudima rei n e t o to jo n e znaju. P r v a reakcija bit e n e r a z u m i j e v a n j e , ali vrlo je v a n o da ljudi u m e d i j i m a uju s t v a r i koje n e razumiju, j e r taj u t i s a k j e vrlo rijedak. K a k o se v a a t e o r e t s k a s a z n a n j a daju u p o t r i j e b i t i u politikoj p r a k s i ? - T a k o to ih t r e b a p r e p o z n a t i i vladaj u e p o l i t i k e n e p r e s t a n o p o g a a t i u b o l n e toke, p r o k a z u j u i ih
168
Razgovori s povodom
d e n u n c i r a j u i k a o e p s k e politike. T r e b a objasniti d a t o z a p r a v o nije politika, n e g o e p i k a koja uvijek i m a r a t k a o investiciju. Z a t o j e p o t r e b a n kritiki n a b o j s l o b o d n i h i n t e l e k t u a l a c a i ljudi koji e se pojaviti u politici s d r u g a i j i m l e g i t i m i t e t o m . M o e t e li poslije ovih r a t o v a zamisliti politiku koja se odvija ne pozivajui se na r a t i na veterane? Ne moete. U tome je problem. K a k o su to prevazili z a p a d n i E u r o p l j a n i , p r i m j e r i c e F r a n c u z i , Nijemci i B r i t a n c i ? - O t o m e govori moja h i p o t e z a o k o d e m o g r a f s k i m a l i h n a r o d a . P r o b l e m j e u t o m e to j e r a t n a o p a s n o s t z a m a l e n a r o d e uvijek e k s t e r m i n a c i j a - p o t p u n i n e s t a n a k . To velike nacije n e m a j u k a o iskustvo r a t o v a , a k niti u svjetskim r a t o v i m a . Ovdje je uvijek svaki r a t sjena g e n o c i d a . J o j e d n a s t v a r koju s a m o t k r i o j e s t t a d a j e m i r z a m a l e n a r o d e gori n e g o r a t . K a d a s u u k l j u e n i u n e k u i m p e r i j u mali n a r o d i s u t a d sklonjeni, stjeu j e d n o i s k u s t v o i n k o r p o r i r a n o s t i i to m a l o tijelo u velikom tijelu osjea se p r i l i n o z a t i e n o . Ali tu isto lei s m r t n a o p a s n o s t - asimilacija. Do j e d n e izvjesne t o k e imperij v a m n u d i pribjeite, veliku k u l t u r u i u r e e n u d r a v u , a s d r u g e s t r a n e p r e t v a r a vas u n e t o to n i s t e . Taj p r o c e s je za m a l e n a r o d e perfidniji i opasniji, n e g o p r o c e s i koji se d o g a a j u u r a t u . On p r e d s t a v l j a i s t i n s k u o p a s n o s t . Ovdje u staviti j e d n u s a s v i m n e o b i n u t e z u , koju b i h vrlo r a d o b r a n i o : Jugoslavija s e nije r a s p a l a z a t o s t o j e bila n e u s p j e n a , n e g o z a t o to j e p r o c e s asimilacije, t o j e s t p r o c e s b r a t s t v a i j e d i n s t v a bio p r e v i e u s p j e a n . U j e d n o m t r e n u t k u , to se u H r v a t s k o j m o g l o p o s e b n o
169
Razgovori s povodom
osjetiti, izgubili s t e razliku i z m e u h r v a t s k o g i s r p s k o g jezika, i z m e u h r v a t s k o g i s r p s k o g i d e n t i t e t a . Dolo j e d o p r o c e s a integracije koji j e prijetio p o t p u n o m asimilacijom u n e k o s r p s k o - h r v a t s k o tijelo. K a d je d o l o d o n a s i l n o g razdvajanja n e e g to s e v r e m e n o m t a k o stopilo, to je izgledalo k a o r e z a n j e ivog tkiva. Mir, d a k l e , d o n o s i asimilaciju, to j e z a m a l e n a r o d e velika o p a s n o s t . Politike v o e n e p r e k i d n o j e p r e p o z n a j u , t a k o da n a a s t a l n a politika u s t v a r i j e s t a l a r m i r a n j e i tu m o e m o govoriti o k o n t i n u i r a n o m i z v a r e d n o m stanju. U r a t u k a e t e - mi e m o se spasiti d o l a s k o m m i r a , s a m o t r e b a m o preivjeti. U m i r u - mi e m o se spasiti s a m o ako se ne poistovjetimo s drugima. Dakle, ako b u d e m o u r a t u s njima, a k o ih ne p r e p o z n a m o k a o prijatelje n e g o k a o neprijatelje. Ovdje t r e b a s p o m e n u t i jo j e d a n o d g l a v n i h u z r o k a r a s p a d a Jugoslavije, a t o j e p o m e n i politika d e t a n t a , koja je dovela do pacifikacije i j u e r d o ujedinjenja E u r o p e . Konstitucija j u n o s l a v e n s k o g jedinstva podrazumijevala je apsolutno drugog, i s t i n s k o g neprijatelja, n e k o g t k o je dovoljno razliit i dovoljno velik d a j u n o s l a v e n s k e n a r o d e m o e p o v e z a t i u n e k o j bliskosti. O n o g a s a k a d N i j e m a c ili bilo t k o d r u g i vie nije p r e d s t a v l j a o neprijatelja - to j e d i n s t v o nije i m a l o p r a v i motor. Dakle, i j e d i n s t v o je bilo r a t n a politika. N e s t a n k o m neprijatelja s c e n a s e u z d r m a l a i stvarnost se poela uruavati. Sluajui v a s k a k o govorite o asimilaciji p a d a n a m na p a m e t d a t i t l o v a n i prijevod s r p s k i h filmova n a h r v a t s k i j e z i k po v a m a i nije loa stvar.
170
Razgovori s povodom
- O n o t o je u r a t u bojinica, to su u m i r u k u l t u r a i jezik. K u l t u r n a p o l i t i k a j e s t r a t n a politika i o b r n u t o . K u l t u r n a p o l i t i k a j e p o l i t i k a p r o t i v asimilacije. M i d a n a s vie n e m a m o k u l t u r u u o n o m s u b l i m n o m s m i s l u rijei. U s u t i n i , sva k u l t u r a na o v i m p r o s t o r i m a je a n t i a s i m i l a c i j s k a . O t u d dolazi moj k o n t r o v e r z n i t e k s t R a t k a o najvei k u l t u r n i d o g a a j " . (...) Novi list, Rijeka, 16.07.2005.
171
E s a d Bajtal Pogovor
Prilog filozofiji nevidljivog
Ve s a m n a s l o v i p o d n a s l o v n o v e knjige U g e Vlaisavljevia: Rat kao najvei kulturni dogaaj ka semiotici etnonacionalizma, s a m i s o b o m g o v o r e da je ovdje rije o j e d n o m i n t e r p r e t a t i v n o m n o v u m u , o svo jevrsnoj semantikoj reinterpretaciji ratnog iskustva k a o socijalnog i s k u s t v a k u l t u r n e a u t e n t i n o s t i z a koju vai a k s i o m h e r m e t i k e z a t v o r e n o s t i i a p s o l u t n e neprenosivosti drugima. Strancima. Fenomenoloka n e k o n v e n c i o n a l n o s t r e d e s k r i p c i j e tog e p s k o p o l i t i k i d e t e r m i n i r a n o g iskustva, s a g l e d a n a u k a t e g o r i j a m a m o d e r n e psihologije s t v a r a l a t v a , svoje pojavljivanje u n a e m tvrdom, etno-epigonskom vremenu, oigledno d u g u j e i z r a z u krajnje n e s t e r e o t i p n o g miljenja i promiljanja ratnog dogoda openito, i n e d a v n o minulog, posebno. Za p o d s j e a n j e , stvaralako miljenje, k a k o n a s ui s a v r e m e n a psihologija k r e a t i v n o s t i , nije m o g u e b e z s p e c i f i n e d i s k u r z i v n e n a s t r o j e n o s t i koja vlastita 173
Prilog filozofiji
nevidljivog
i s k u s t v a svijeta s a b i r e i i n t e r p r e t i r a u kljuu p o t p u n e m i s a o n e o t v o r e n o s t i . A da bi bio i o s t a o m i s a o n o o t v o r e n , svaki s t v a r a l a c , a i n t e r p r e t a t o r i s k u s t v a z a j e d n i k e socijalne zbilje prije svih, m o r a o b u z d a t i u o b i a j e n a prosuivanja i narativno ustaljena tumaenja svijeta k o m e p r i p a d a m o . N a p l a n u h e r m e n e u t i k e o t v o r e n o s t i t o p o d r a z u m i j e v a fluentnost ideja k a k o u v e r b a l n o j , t a k o u asocijativnoj i e k s p r e s i v n o j izvedbi ( s p o s o b n o s t razvijanja i o r g a n i z i r a n j a ideja u s a s v i m n o v e e p i s t e m o l o k e s i s t e m e i s t r u k t u r e ) . Rije je o o n o m m o d u s u d u h o v n e proizvodnje koji n e p r i z n a j e repetitivni pristup semiotiki naizgled samorazumljivoj, ali s e m a n t i k i uvijek skliskoj s t v a r n o s t i koja n a s z a v a r a v a s n a g o m i d e j n o p o d a s t r t e zavodljivosti inercije tradicionalno-skaskujue metanarativne matrice. D a k l e , o n e o b i a j n o s v i k n u t e m a t r i c e koja p e r m a n e n t n o oblikuje i d i r i g i r a p o l i t - p r a g m a t s k i d o p a d l j i v u , ali e p i s t e m o l o k i p r o m a e n u i neuvjerljivu sliku e p s k i p o d g r i j a v a n o g svijeta kojim se Vlaisavljevieva knjiga bavi. U p i t a n j u su igra j e z i k a i j e z i k p o l i t i k e i g r e u okviru koje i z r a z d o m i n a c i j e j e d n e k u l t u r e u p u u j e n a r a z m j e r e p o l i t i k e m o i koja b i s v a g d a htjela d a b u d e p r i r o d n a i postojana..., to a u t o r a v o d i k l j u n o m p i t a n j u s e m i o t i k e e t n o n a c i o n a l i z m a : ta j e d o m i n a c i j a j e z i k a p o m j e r i j e z i k e kultivacije k a o s v o j e v r s n e meliorizacije o p l o e n o g tla. U p r a v o t i m p i t a n j e m zainje s e j e d n a e p i s t e m o l o g i j a koja n a s osvjeuje z a n e s l u e n e m o g u n o s t i j e z i k e geotropije u okvirima apsolutizacije etnokulture k a o s v o j e v r s n e a g r i k u l t u r e koja n a m se u svojoj
174
Prilog
filozofiji
nevidljivog
ispolitiziranoj q u a s i p r i r o d n o s t i u p o r n o izdaje z a reljef i floru ' d o s l o v n e s t v a r n o s t i ' . U idejno-logikom smislu, n a s t r a n i c a m a n e o b i n o g Vlaisavljevievog r u k o p i s a , slijedimo e p i s t e m o l o k i t r a g jo uvijek p a d a j u e g k o m u n i z m a koji je, z a p r a v o - p a o s a m o r e t o r i k i , d a b i n a m j e s t u svog t o b o n j e g p a d a , p o n o v o , i d e j n o p r e m u n d u r e n , i s h o d n o zovu e t n o v r e m e n a , u s k r s n u o u svoj svojoj sv(j)etograditeljskoj o r t o d o k s n o s t i i ideolokoj nepomirljivosti s p r a m D r u g o g i drugaijeg. E t n o n a c i o n a l i z a m bi, zakljuuje Vlaisavljevi t r a g o m tog uvida, bio s a m o n a zemlju o b o r e n i k o m u n i z a m , koji se, u svojoj idejnoj ilavosti, p o k a z u j e k a o n e t o to bi t r e b a l o da je realnije (i) od ' r e a l n o g socijalizma'. Taj p s e u d o p a d k o m u n i z m a , t a k a v k a k a v je u svojoj nikakvosti, p o r a a dijalektiki uzorno pitanje vremensko-logike prirode: Kako m o e ' s t v a r b u d u n o s t i ' p o s t a t i ' s t v a r prolosti', a d a t o n e b u d e pitanje v r e m e n a kojeg, p o a u t o r o v o m u v i d u vie n e m a . N e m a vie v r e m e n a . Vrijeme j e n a i z m a k u . Ili, ipak, i m a jo v r e m e n a koje e m o p r o v e s t i o e k u j u i veliki p a d . P a d n a v r i j e m e ? M o d a p a d v r e m e n a ? N a n a e m p r o s t o r u , svugdje s a m o n a ' n a e m ' ( s a d a s a m o s u b auspiciis e t n o - u m a , E.B.), k o l e k t i v n o r e a p r o p r i r a n o m p r o s t o r u . Slijedei f e n o m e n o l o k i t r a g vlaisavljevievski i d i o m a t s k o g i z r a z a i a n a l o g n o g inovativno-specifinog iitavanja povijesti u njenoj historijskoj z a m r e n o s t i , d o l a z i m o , z a j e d n o s njim, d o p i t a n j a h i s t o r i n o s t i j e d n o g e p i s t e m o l o k i krajnje s u m n j i v o g d o g o d a , iji z n a c i u svojoj ideolokoj i s t r o e n o s t i , vie n e funkcioniraju. N a i m e , k a d p r e v l a d a o z n a e n o , s a m z n a k , u n u t r a n j o m logikom d o g a a j n e
175
s a m o r a s k r i v e n o s t i zbilje p o s t a j e s u v i a n . Predstoji j o s a m o svojevrsna R c k w r t s - p e d a g o g i z a c i j a j e d n e o i g l e d n o s t i k a o neizbjeni p r o c e s n a k n a d e e t n i k e socijalizacije*; ili, psiholoki t a n i j e govorei, p r o c e s socijalizacije o d r a s l i h k a o re-socijalizacije i p r e socijalizacije ve socijaliziranih koji se, igrajui na k a r t u inercije i m e n a , vri u i m e p r e d a k a i p r e k o p r e d a k a . Ta repedagogizacija odraslih, kao e t n o k o m u n i t a r n a r e f o r m a n a c i o n a , ukljuuje n e i z b j e n o s t m e n t a l n e tranzicije koja, zahvaljujui p r i r o d n o s t i d i s k u r s a epsko-predake samorazumljivosti, ne ostavlja mjesta ni s u m n j i ni k r i t i k i m p i t a n j i m a . G r o b l j a n s k a s e m i o t i k a k a o idejno s r a u n a t a e t n o p a t r i s t i k a n a koju s e i s k u s t v e n o p o u z d a n o r a u n a , j e s t e u i n k o v i t o provjereno sredstvo premoivanja v r e m e n a i prostora s ciljem dospijevanja u n a j n e p o s r e d n i j u b l i z i n u d a v n o p r e m i n u l i h , koji, u s p r k o s p r a d a v n o j p r e m i n u l o s t i , figuriraju k a o j o ivi ideoloki o s l o n a c p o l i t i k a n t s k e r e e t n i z a c i j e m i r o m ( m i r j e z a m a l e n a r o d e gori n e g o rat), u s p a v a n o g e t n o s a . U t a k v o m p r i z o r u o g r o m n o g r a s p o n a i z m e u razliitih koljena istog r o d a , u oi p a d a jo s a m o i m e , n i k a k v o g lika vie n e m a , slici se gubi svaki t r a g . Vlastito i m e jeste jedino sredstvo premoivanja tako neizmjerne distance, ak brisanja samog vremena, onostranog zbliavanja s p r e t k o m . Na sceni je g e o t r o p i z a c i j a i m e n a , njegovo u z e m l j e n j e sve d o p u k o g p o z e m l j e n j a u kome, kao spasonosni otok (prirodno-zemni oslonac s r e d o c e a n a podivljale povijesti), jo s a m o i m e postaje p o u z d a n o z b i r n o mjesto kulturno u g r o e n i h etno-
176
b r o d o l o m n i k a . Osvjeivanje i m e n a k a o u t e m e l j u j u e g fizisa e t n o s a i r e d u c i r a n j e o p e g na s a m o n a e , povijesno s e a r t i k u l i r a k a o t e r i t o r i j a l n a g e o - o t i m a i n a izvodiva u k u l t u r o l o k i c i z e l i r a n o m m e d i j u r a t a k a o i n a s i m u l t a n e reteritorijalizacije ivotnog i a g r a r i z a c i j e k u l t u r n o g p r o s t o r a . ivjeti u z n a k u i m e n a i p o s t a t i i m e z n a k a e t n o - v r e m e n a isto j e . K u l t u r o l o k o oivljavanje m r t v i h k r o z d v o s t r u k o ubijanje ivih (rtvovanje Svojih i egzekucija D r u g i h ) u i m e n e u m o l j i v e logike uzemljenja imena, u s t u p a k je etnokomunitarnoj reformi koja, logikom p o d r a z u m i j e v a n e nasosti ukljuuje a u t e n t i n o ivljenje e v i d e n t n o - u z o r n o ov j e r a v a n o k r o z a u t e n t i n o govorenje i od-govaranje na i m p l i c i t n i i n e p o p u s t l j i v o u p o r n i u p i t : Sta bi r e k a o p r e d a k d a j e iv ? Na behavioralnom planu tako viene i epski zasnovane p r a v o s t i i p r a v o v j e r n o s t i , s a m o r a z u m l j i v i m biva biti blie s m r t i n e g o ivotu. Blizina idejno p o d r a z u m i j e v a n e s m r t i , figurira k a o j e d i n i i obiajno n e s u m n j i v d o k a z podrazumijevane etnopravosti i patriotizma. Autorovim j e z i k o m govorei, niko n e zasluuje d a m u i m e p o s t a n e n e k i m a r k a n t a n t o p o n i m k a o onaj k o j e d a o svoj ivot z a ' n a u zemlju'. S a m o o n j e d o s t o j n o isplatio najvei n a r o d n i dug. Vlastito tijelo, o n o to je najstvarnije od svakog pojedinca, postaje a p s o l u t n o s t v a r n o , s t v a r n o k a o k a m e n u zemlji, u inu a p s o l u t n e plantifikacije. T i m i n o m se, u ceremonijalu sahranjivanja, pogotovo v e o m a i s t a k n u t o g pojedinca, objelodanjuje da je svaki n a r o d negdje ukorijenjen, da njegov jezik ima svoj vlastiti teritorij, da se n a r o d n a tradicija svagda negdje
177
Prilog filozofiji
nevidljivog
r a s p r o s t i r e . Vlastita i m e n a su ta koja ukopavanje p r e t v a r a j u u ukorjenjivanje. O d a t l e opori zakljuak koji bi m o g a o figurirati k a o e p i s t e m o l o k a vertikala Vlaisavljevieve semiotike: N e m a u s p j e n e etnopolitike bez kulta mrtvih. (...) Mrtvi su ti koji t r a e raanje, to neumjerenije. Mrtvi vode d e m o g r a f s k u politiku, j e r o n a slui odranju njihovog i m e n a . Nije u d o da ta politika svoje p r a v e efekte postie t e k r a t o m . U s p r k o s uobiajeno s e m a n t i k o j aporetinosti naslova knjige, u p r a v o t o m i a e n o m blut-afirmacijom etno-tradicije, r a t se, kao moralno-egzistencijalni p r o m a a j , p r o m e e u svojevrsni kulturni dogadaj. M a s o v n o rtvovanje ivih u i m e idejnog oivljavanja mrtvih, potvruje e t n o n a c i o n a l i z a m kao m o d e r n i kult mrtvih. O t u d a logika krvavljenja dananjice u ime pojueranjavanja sutranjice. Potovanje m r t v i h kao shizofreni i m p e r a t i v v r e m e n a : b u d i m o o n o to s m o (ve) bili. T a k o se t o m aksioloki r e t r o g r a d n o m pedagogijom, bjeei iz svojeg juer, p o m p e z n o najavljivano bolje sutra, p r a k t i n o izvrgava u svoje prek-jue. M a t i n a knjiga mrtvih, u r e t r o g r a d n o j etno-optici agro r e f o r m a t o r a kulture fungira k a o j e d i n o n e u p i t n a g r u n t o v n i c a nae zemlje, ali nae u smislu vlasnike z a o k r u e n o s t i u k u p n o g geo-prostora znakovito zasijanog n a g r i z e n i m kostima p r e d a k a . Ime, vlastito ime, je dakle, pokazuje Vlaisavljevi, i sjeme i biljka i plod. Z a t o je svaka k u l t u r a u svom i z v o r n o m - ili u svom n a t u r a l i z i r a n o m obliku - a g r i k u l t u r a . S t o znai k u l t u r a uzgajanja i njegovanja vlastitih i m e n a .
178
Prilog filozofiji
nevidljivog
Samo tako rat realno postaje i ono to objektivno nije. Koliko god destruktivistiki j e d n o z n a a n , toliko fenom e n o l o k i polisemian, p o j a m r a t a , logikom s e m a n tike r e i n t e r p r e t a c i j e m i n u l o g iskustva, dozvoljava Vlaisavljeviu razvoj jednog, koliko filozofski s a m o r a zumljivog, toliko z d r a v o r a z u m s k i sablanjivog vienja u smislu p a r a d o k s a l n o g razumijevanja r a t a kao najveeg k u l t u r n o g dogaaja ( n a r a v n o , n a t r a g u j e d n o g etnopsihijatrijskog ocrta k a k a v je valerski (iz)nijansirano d a t u p e t o m poglavlju ove knjige), koji kao dogadaj u n u t a r h o r i z o n t a antropologije i etnologije*, p r o d u c i r a p o t p u n o n o v e d r u t v e n e stvarnosti, n o v e ideologije, n o v e g r a m a t i k e , nove jezike, n o v e umjetnosti, n o v e knjievnosti, itd. U svojoj v r e m e n i t o s t i i j e d n o k r a t n o s t i ivot bi z a p r a v o t r e b a o biti j e d n a k u l t u r a smisla, ali se on p s i h o d i n a m s k o m logikom s t e r e o t i p a p o t i s n u t i h u t a m u kolektivne etnosvijesti, uz p o m o apstrakcija politikantski p o s u v r a e n e ideje etnosa, izvre u b e s m i s a o rtvovanja izmanipuliranih masa. Kultura ivota ustupa mjesto kulturi smrti. U svojoj p o r a z n o j etno-optici, historija i nije d r u g o do defile lanih Bezmjernika, beskrajni niz h r a m o v a p o d i g n u t sumnjivim povodima, t e poniavanje d u h a p r e d Nevjerovatnim (E. Cioran). Rezignirajui n a d logikom tog besmisla, Cioran e ustvrditi k a k o je ovjekova p o t r e b a za izmiljotinama i mitologijom j a a od oiglednosti i ismijavanja: za sve njegove zloine kriva je s p o s o b n o s t oboavanja... A oboavanje e t n o s a u formi
179
idejno p r e f o r m i r a n e sakralizacije r a t n e rtve, kako n a m implicite p(r)okazuje Vlaisavljevieva knjiga, p r i p a d a i n v e n t a r u a p s u r d n e aksiologije koja se svakom n o v o m pogibijom, s v a k o m novom rtvom, s a m o - uvruje. D o k je grobljanske semiotike i kulturoloki osmiljavane logike r a t a i ratovanja, Drvo ivota, cioranovski govorei, n e e d o e k a t i svoje proljee: njegovo je stablo s u h o ; od njega e m o tesati m r t v a k e s a n d u k e za n a e kosti, snove i bolove. U n a e je m e s o p r o d r o z a d a h davnih strvina r a t r k a n i h t o k o m m i n u l i h milenija. Njihove kosti s u n a s opinile. N a groblju d u h a p o k o p a n a s u naela h u m a n i z m a i ljudskosti. Ljepota ivljenja s a h r a n j e n a je u i m e s v e p r o d i r u e g etnosa. Sa njom zajedno poivaju Istina, D o b r o i Znanje; Historija je vjetrometina na ledini z a h u k t a l o g etnosa; na njoj su r a s p r e n a njihova velika slova. Na okorovljenom m e u p r o s t o r u r a t o v a iklja k u l t u r a smrti, d o k tu, tik p o d njenim n o g a m a , obitavaju svete kosti p r e d a k a koji n a s m a m e sebi. U p r a v o zato, k a o semiotiki osvjeujui dogod, itanje ove knjige ne smije ostati na p u k o m itanju r a d i itanja. Vlaisavljevieva knjiga trai j e d n o o p e t o v a n o - s t u d i r a j u e iitavanj e i k a o takva ne t r e b a nikakve vanjske p r e p o r u k e . K a o svojevrsna, i z a s a d j e d i n a filozofija nevidljivog k o d nas.
Sutjeica, 15. 04. 2007.
180
Biljeke o izvorima
Prvo poglavlje j e objavljeno p o d n a s l o v o m : R a t n e s k i c e o j e z i k u " u r a t n o m i z d a n j u a s o p i s a Fantom slobode N 2, S a r a j e v o , m a r t 1995. Drugo poglavlje se pojavilo k a o P e r i g e j socijalizma" u Odjeku N 3, S a r a j e v o , 1995. Tree poglavlje j e p o d istim n a s l o v o m , R a t n a s t v a r n o s t o b j a n j e n a a u t i s t i n o j djeci," objavljeno u Odjeku N 1, 1996, etvrto poglavlje, K r u e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i " , objavljeno je u n e k o m od r a t n i h b r o j e v a Odjeka, n a a l o s t z a g u b l j e n i h u t r e n u t k u p r i p r e m a n j a ove knjige. P e t o poglavlje, P o e t i k a vlastitog i m e n a , " s e p o d istim n a s l o v o m pojavilo u Odjeku N 2,1995. e s t o p o g l a v l j e j e najprije objavljeno p o d i s t i m n a s l o v o m u Odjeku N 4, 1996. P o t o m se pojavilo u p r i j e v o d u H e d e S a m a n e k n a n j e m a k i jezik: D e r K r i e g als
181
g r t e s K u l t u r e r e i g n i s , " Dialogue, I n t e r n a t i o n a l I s s u e N 3-4, Sarajevo, 1997, str. 23-34. K a s n i j e p r e n e s e n o i na n j e m a k o m i na n a e m jeziku u a s o p i s u Beogradski krug N 3-4/1996 i N 1-2/1997, str. 604-611. Slovenaki prijevod se pojavio p o d naslovom " Vojna kot najveji k u l t u r n i d o g o d e k ", Nova revija N 182, L e t n i k XVI, junij 1997, str. 43-49. Saetiji dio teksta je u v r t e n na e n g l e s k o m i n a n a e m jeziku u p r i r u n i k H a r v a r d s k o g p r o g r a m a z a t r a u m u izbjeglica ( H a r v a r d P r o g r a m i n Refugee Trauma: T r a u m a and H u m a n Development - Training For M e n t a l H e a l t h Professionals, S e p t e m b e r , 1996, Rijeka). P r a v i p o v o d n a s t a n k u ovog ogleda je bio poziv za u e e u p r v o m poslijeratnom k o n g r e s u psihijatara Bosne i Hercegovine. S e d m o poglavlje je najprije objavljeno na f r a n c u s k o m : " L a Constitution g u e r r i r e des petites n a t i o n s des B a l k a n s ou 'Qui s'agit-il de rconcilier en B o s n i e Herzgovine?'", te istovremeno na engleskom: "The War Constitution of t h e Small Nations of t h e B a l k a n s , or 'Who is to be reconciled in Bosnia a n d H e r z e g o v i n a , ' " Transeuropennes N 14/15, Paris, 1998/1999, str. 125-141. P o t o m je izala i verzija na n a e m jeziku: " R a t n a subjektkonstitucija m a l i h n a r o d a , " Dijalog N 4, Sarajevo, 1998, str. 25-36. U b r z o je objavljen i slovenaki prijevod: "Vojna konstitucija m a j h n i h n a r o d o v n a B a l k a n u ali 'koga j e t r e b a spraviti v B o s n i in Hercegovini,' " Filozofski Vestnik N 1/1999, L e t n i k XX, Ljubljana, str. 153-164. Kasnije je o p e t objavljeno n a e n g l e s k o m jeziku: " T h e War-Constitution
182
of Small N a t i o n s of t h e B a l k a n s " , in: D a n e R. G o r d o n a n d David C. D u r s t (eds.), Civil Society in Uncivil Times, R o d o p i , Value I n q u i r y B o o k Series, 2003, str. 59-67. O s m o poglavlje j e najprije n a p i s a n o n a f r a n c u s k o m j e z i k u i objavljeno p o d naslovom: "Trois l a n g u e s ou trois familles d e n o m s p r o p r e s d ' u n e m m e l a n g u e ? " , Cahiers balkaniques, Projet de n u m r o t h m e linguistique: Autour du nom propre, INALCO, P u b l i c a t i o n s L a n g u e s ' s , P a r i s , 2001, str. 193-208. K r a i i n e t o izmijenjeni dio ovog ogleda j e objavljen n a n a e m jeziku p o d naslovom: R a s p a d jezike federacije i e t n i k a rekonstitucija" u a s o p i s u Forum Bosnae N 16, Sarajevo, 2002, str. 155-168. U t a k v o m oblikuje p o n o v o objavljen kao etvrto poglavlje u mojoj knjizi Etnopolitika i graanstvo, Biblioteka S t a t u s , Mostar, 2006, str. 81-94. S a d a se n a p o k o n pojavljuje u prvobitnoj verziji, u d o s l o v n o m prijevodu s francuskog jezika. D e v e t o poglavlje je p o d tim n a s l o v o m , " E t n i k i i d e n t i t e t i r a t , " ve objavljeno u Odjeku N 1-2, 2004. M o e se nai i na w e b stranici ovog asopisa: http://odjek.ba/index. p h p ? b r o j = 0 4 & i d = 0 1 . To je d r u g i dio ogleda koji je p o d n a s l o v o m "Junoslavenski i d e n t i t e t i s u t a s t v a r n o s t r a t a " objavljen u mojoj p r e t h o d n o j knjizi Etnopolitika i graanstvo. * * *
P o s e b n u zahvalnost z a n a s t a n a k ovih tekstova d u g u j e m u r e d n i c i Odjeka N e r m i n i K u r s p a h i , bez ije prijateljske
183
p o d r k e i esto u p o r n o g insistiranja na saradnji u asopisu v e i n a tekstova, vei dio ove knjige, ne bi ni nastali. Veliku z a h v a l n o s t d u g u j e m i g l a v n o m u r e d n i k u Dijaloga, m o m n e k a d a n j e m profesoru i d r a g o m prijatelju Arifu T a n o v i u koji m e j e t a k o e r h r a b r i o d a p i e m tekstove za ovaj asopis.
184
Dtp/idejno rjeenje korice E m i r kalji emirs@maunagic. ba tampa i obrada M a u n a g i d.o.o. - D o m grafike stamparija@maunagic. ba Za tampariju Pal Serbak pals@maunagic. ba
Distribucija M a u n a - Fe Mauna - Fe: +387 33 570 850 maunafe@maunagic. ba esadbajtal@bih. net. ba Sarajevo 2007.

UGO VLAISAVLJEVIC Rat Kao Najveci Kulturni Dogadjaj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

UGO VLAISAVLJEVIC Rat Kao Najveci Kulturni Dogadjaj

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

UGO VLAISAVLJEVIC Rat Kao Najveci Kulturni Dogadjaj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ugo Vlaisavljevi

Rat kao najvei kulturni dogaaj

p r a v i t i itave atlase, a da lingvistiki ne z n a m o p r e v i e o njima. D a k a k o , ove k a r t e s v r e m e n o m zastarijevaju, g u b e svoju s t v a r n o s t , ili j e z a d r a v a j u s a m o z a s e b e , z b o g p r o m j e n a

Pad realnog socijalizma na zemlju

Pad realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

P a d realnog socijalizma na zemlju

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

R a t n a stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena autistinoj djeci

Ratna stvarnost objanjena

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Kruenje vlastitih imena u prirodi

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Poetika vlastitog imena

Rat kao najvei kulturni dogaaj (etnopsihijatrijska skica)

Rat kao najvei kulturni dogaaj

Rat kao najvei kulturni dogaaj

etnopsihijatrijski Balkanu mlade vode koji

pristup upravo dri

posljednjih ocu ove

Freudove odabranog organski uklapa u

Massenpsychologie. pristupa oblik neke vidimo u

ovdanjih vane Tako