Ese

Erion Osmanaj

MPA 11

Kriza ekonomike e Shteteve t Bashkuara e vitit 2008

Paprgatitja e saj pr kt lloj krize

T gjitha asetet financiare t ShBA-s prpara krizs arrinin shumn prej $10 trilion. Asetet e sistemit t investimeve jo bankare, ishin prafrsisht 40% e shums s prmendur. Ishte pikrisht kjo e fundit, si pasoje e mos rregullimit nga qeveria e ktij tregu hije, q shkaktoi edhe krizn financiare t SHBA-ve. Shumica e politikanve, ekonomistve dhe financierve, t majt e t djatht, liberal apo konservator, besimtar t liris s tregut apo intervencionist, u kapn n befasi nga flluska e strehimit dhe kriza bankare e financiare e vitit 2008 n SHBA. Teoremat dhe modelet ekonomike apo edhe ato ideologjike, nuk funksionuan n parandalimin e ksaj krize, m e vshtira q nga Depresioni i viteve 30. Kjo e fundit, faktikisht, ndodhi ather kur tregjet financiare ishin ende t pasofistikuara dhe praktikat financiare ishin tradicionale. Ndrsa Reesioni i 2008-s, ndodhi n nj epok ku njerzit, ligjet, rregullat dhe qeverit dshtuan n aftsin e tyre t parashikimit dhe pranimit t ndryshimeve q modeli ekonomik, nprmjet institucioneve financiare private t krijuara enkas, me produktet e tyre t reja dhe shum komplekse , solln pr nj koh edhe rritjen m t shpejt t sektorit financiar n 15 vitet e fundit. Ktu mund t prmndim me saktsi se prdorimi i analizs SWOT mund t kishte ndihmuar minimalisht n thellsin e analizs s Dobsive (Weaknesses) dhe Krcnimeve (Threats) q paraqiste zhvillimi i shpejt i sektorit financiar, sepse prsa i prket Forcave (Strengths) dhe Oportuniteteve (Opportunities) dukej sikur po funksiononin. Por a kishte nj plan strategjik t qeveris Amerikane pr koh krizash t tilla? Nga krkimet q kam br m rezultoi se nuk ekzistonte asnj plan strategjik i miratuar nga qeveria Amerikane pr rastin e nj krize ekonomike t ktyre prmasave. E vetmja paraprgatitje pr kt kriz ishte idea ekonomike tradicionale, e aplikuar edhe nga Rezerva Federale, se derdhja e parave t taksapaguesve n sektort privat q po ndienin vshtirsit apo po falimentonin, mund t amortizonte sado pak rnien e konfindencs s investitorve, t huaj dhe t brendshm, pr t mos u larguar nga tregu i investimeve, aq i rndsishm pr rritjen ekonomike t do vendi. sht pikrisht kjo ide e vjetr q nuk u furnizua me qndrime dhe me njohuri t reja pr menaxhimin strategjik publik, q e zgjati kt kriz edhe m shum (rasti i krizs s Suedis n vitin 1989 prbnte shmbullin m t mir n kt drejtim). Nga ana

tjetr, n kt situat ngrihen pikpyetje dhe vihen n dyshim shum parime t ekonomis s tregut t lir (Free Market Economy), kur besimtart m t flakt t ktij sistemi, si jan konservatort republikan, shprblejn kompani q vet tregu i falimenton si joefiente ose t dobta n prballjen me konkurrentt e tyre. A nuk jan ligjet e konkurrencs ato q sigurojn mbijetesn e kompanive m efiente n nj treg? A nuk sht mbijetesa e ktyre kompanive efiente ajo se far i duhet do vendi n nj periudh afatgjat pr zhvillimin ekonomik? A nuk po motivohen n kt mnyr administratort joefient t ktyre kompanive? Thuhet se edhe derdhja e ktyre parave, n sistemin bankar, nuk e ndryshoi situatn sepse bankat nuk mund t rrisnin nivelin e kredidhnies kur prqindja e kredive t kqia ishte n rritje t shpejt dhe vlersimi i aseteve si vler garancie bankare ishin n rnie. N t vrtet, nj plan strategjik (The U.S. Economy : U.S. Economic Risks and Strategies for 2007-2017, Med Jones, President of International Institute of Management-IIM), i publikuar pr her t par m qershor 2006, i ishte drguar qeveris, por nuk u mor parasysh nga burokratt e Shtpis s Bardh. Kjo strategji parashikonte qart se risku q po i afrohej ekonomis Amerikane, krijonte nevojn pr rishikimin e politikave ekonomike t ndjekura deri n at koh nga administrata e Bushit. Kjo strategji qartsonte edhe faktin q kjo administrat po i mbshteste politikat e saj ekonomike mbi bazn e informacioneve jo t sakta. Fjalimi vjetor i Presidentit Bush n dhomn e bashkuar t Kongresit n janar 2007, shprehte qart kt pik t ksaj strategjie. Planifikimi sht aq i mir, sa dhe informacioni mbi t cilin mbshtetet. Element tjetr i rndsishm i ksaj strategjie (IIM) ishte se vinte n vendin dhe n kohn e duhur, prafrsisht dy vjet prpara se kriza t bhej e paprballueshme pr buxhetin e shtetit, gj q m von solli edhe rritjen e defiitit buxhetor. Sigurisht q jo do situat e ardhshme mund t parashikohet dhe planifikohet. Por strategjia e IIM-s, drguar qeveris, ishte m e mira dhe koha i dha t drejt. Qeveria Amerikane u prball me nj munges dhe aftsi t ult t vizionit afatgjat dhe nivel t dobt t parashikimit pr parandalimin e krizs. Mungesa e vizionit, pr t parashikuar sadopak t ardhmen e nj sektori t zhvillimit, sidomos atij financiar, t on n mungesn e misionit q sht i lidhur ngusht me formulimin e strategjis. Vet fakti q zhvillimi ekonomik i sektorit privat financiar ishte shum m prpara n koh sesa rregullat dhe ligjet q duhet t shkruheshin pr ta monitoruar dhe kontrolluar kt sektor, tregon aftsin e ult t qeveris, pr tu adoptuar me ndryshimet q kishin ndodhur. Mund t themi, si konkluzion, se vendimmarrja politike mbi baza ideologjike, tradicionaliste konservatore, n raport me vendimarrjen e studiuar ekonomiko-politike por dhe pragmatiste, anonte m shum nga vendimarrja e par, gj q na bn t besojm se nuk ka pasur n t vrtet nj strategji t qart pr mbrojtjen e publikut nga Kriza Ekonomike e vitit 2008.