RAPORT

iNteReSy StANW zjedNczoNych W ReGioNie Azji RodKoWej

Przemysaw Pacua

ReGioN Azji RodKoWej (zAWoNy NA PotRzeBy tej ANAlizy do KAzAchStANu, tuRKmeNiStANu i uzBeKiStANu) jeSt BARdzo WANy W Polityce zAGRANiczNej uSA. jeGo zNAczeNie dotyczy GWNie zAPeWNieNiA BezPieczeStWA eNeRGetyczNeGo, Nie tylKo SAmych StANW zjedNoczoNych, Ale tAKe euRoPy zAchodNiej. jeSt tAKe WANym PuNKtem StRAteGiczNym dlA WojSK AmeRyKASKich zAANGAoWANych W oPeRAcje militARNe W iRAKu oRAz AfGANiStANie oRAz BAz WyPAdoW dlA PoteNcjAlNej AKcji zBRojNej WoBec iRANu. KRAje te S RWNie celem iNWeStycji WielKich KoNceRNW AmeRyKASKich, SzczeGlNie tych zWizANych z PRzemySem SuRoWcoWym. StANy zjedNoczoNe WSPieRAj te z RNym SKutKiem PRoceSy demoKRAtyczNe W Byych RePuBliKAch RAdziecKich, Gdzie PANuj Reimy AutoRytARNe. WBReW zAPeWNieNiom PRzedStAWicieli Rzdu AmeRyKASKieGo1, ReGioN Azji RodKoWej jeSt RWNie oBSzARem RozGRyWKi StRAteGiczNej i WAlKi o WPyWy uSA z RoSj i chiNAmi.

1.1. Kazachstan
Spord trzech krajw tego regionu, Kazachstan jest krajem najbliszym Waszyngtonowi. Prezydent Nursutan Nazarbajew by gociem G.W. Busha we wrzeniu 2006 r. W czasie tej wizyty obieca on, e Kazachstan wemie udzia w projekcie

88
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

transkaspijskiego gazocigu omijajcego Rosj, ktry jest szczeglnie wany dla uSA i ue. jednoczenie kraj ten przyczy si do ropocigu Btc, ktrym kaspijska ropa pynie na zachodnie rynki bez udziau Rosji. Kazachstan po uzyskaniu niepodlegoci zrezygnowa z posiadania broni nuklearnej i, jak mwi w czasie swej wizyty w uSA prezydent Nazarbajew, Stany zjednoczone s krajem, ktry gwarantowa i gwarantuje stabilno i ochron Kazachstanu2. oba kraje wi rwnie silne wizi ekonomiczne. jak stwierdzi Nazarbajew w czasie wspomnianego spotkania, 1/3 wszystkich inwestycji zagranicznych pochodzi z uSA, co sprawia, e s one gwnym inwestorem zagranicznym w Kazachstanie. Kraj ten, ze rednim rocznym wzrostem gospodarczym na poziomie 9 proc., daje wiele moliwoci handlowych firmom amerykaskim. obroty handlowe midzy tymi krajami podwoiy si od 2004 r.3 o skali kontaktw i powagi, z jak traktuje Waszyngton swe stosunki z Kazachstanem, moe wiadczy fakt, e w 2006 r. (oprcz spotkania Nazarbajew-Bush w Waszyngtonie) wizyty w Astanie zoyli wiceprezydent dick cheney, Sekretarz Stanu condoleezza Rice oraz sekretarz ds. energii, Samuel Bodman. efekty ostatniej wizyty Wadimira Putina w Kazachstanie4 bd powanym utrudnieniem dla amerykaskiej polityki w regionie. cilejsze zwizanie Astany i moskwy przekrela na razie moliwo pozyskania kazachskiej ropy. Naley jednak pamita, e Nazarbajew jest uznawany za czowieka, ktry prowadzi pragmatyczn polityk w celu maksymalizowania korzyci dla kraju. Nie mona wic przekrela amerykaskich

1) Porwnaj np. przemwienie evana A. feigenbauma, zastpcy doradcy sekretarza stanu do spraw Poudniowej i centralnej Azji, ktry w czasie swojego wystpienia w dniu 20 marca 2007 r. stwierdzi, e Stany zjednoczone nie traktuj krajw Azji centralnej jako pionkw na jakiejkolwiek szachownicy. 2) Nursutan Nazarbajew, wypowied z dnia 29 wrzenia 2006 r., Waszyngton, Biay dom. 3) Ariel cohen, Eurasian tigers visit, Washington times, 28 wrzenia 2006 r. 4) Prezydent Kazachstanu zadeklarowa, e jest zwolennikiem tego, by wiksza cz, jeli nie caa (ropa) przechodzia wanie przez terytorium Rosji. ustalono powikszenie przepustowoci ropocigu do Noworosyjska.

89

szans, gdy kazachski prezydent jest zdolny do gwatownej zmiany polityki i odwrcenia sojuszy. moliwo realizacji takiego scenariusza jest jednak wtpliwa w najbliszej perspektywie.

1.2. Turkmenistan
turkmenistan za czasw panowania turkmenbaszy, Saparmurata Nijazowa, by krajem oficjalnie neutralnym, nieangaujcym si w sojusze, ale silnie zwizanym z Rosj. tymczasem kraj ten, dysponujcy wielkimi zoami gazu ziemnego i ssiadujcy z iranem i Kazachstanem, jest bardzo istotnym punktem strategicznym w regionie. Niespodziewana mier Nijazowa w grudniu 2006 r. jest dla Waszyngtonu szans na nawizanie lepszych stosunkw z tym krajem. Nastpca satrapy, Gurbanguly Berdimuhammedow, ktry oficjalnie rozpocz swoje rzdy 14 lutego 2007 r., moe okaza si przywdc skonnym do wikszego otwarcia na zachd. Polityka uSA zmierza bdzie do uzyskania porozumienia z nowym prezydentem turkmenistanu, a jednym z celw jest utworzenie bazy wojskowej na terytorium tego kraju5. czas pokae, czy bdzie to moliwe.

1.3. Uzbekistan
Stosunki uSA z uzbekistanem s bardzo chodne i niewielkie s szanse na ich popraw. Po 11 wrzenia 2001 r. taszkient zosta jednym z gwnych sojusznikw uSA w regionie, pozwalajc midzy innymi na utworzenie bazy lotniczej w Karszi-chanabadzie. Stosunki midzy tymi krajami, mimo wszystko, nie byy najlepsze, a gwnym powodem zgrzytw byy autorytarne zapdy uzbeckiego lidera islama Karimowa. W 2005 r. nastpia reorientacja polityki uzbekistanu. Pod wpywem kolorowych rewolucji w regionie Karimow zaostrzy polityk wewntrzn i stopniowo zacz ogranicza kontakty ze wiatem zachodnim, ktry oskara o inspiracj przewrotw w Gruzji, Kirgistanie i na ukrainie. W maju 2005 r. bardzo krwawo6 stumione zostay protesty w Andianie, co wywoao gosy potpienia ze strony pastw zachodnich, z uSA na czele. W rezultacie, Karimow (za namow Rosji) zada od Amerykanw opuszczenia bazy w chanabadzie, co nastpio ostatecznie 21 listopada

90
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

2005 r.7 od tej pory stosunki uSA z uzbekistanem stay si bardzo napite, czego wiadectwem moe by, na przykad, osabienie kontaktw gospodarczych. Podczas, gdy wymiana handlowa z krajami regionu (np. z Kazachstanem, czy Kirgistanem8) stale ronie, eksport towarw amerykaskich do uzbekistanu zmala o 40 proc. w 2005 r., w porwnaniu do 2004 r.9 znaczce s rwnie problemy amerykaskiej korporacji Newmont mining. interesy firmy, ktra w 1995 r. utworzya spk zarafshan-Newmont i bya pierwszym znaczcym amerykaskim inwestorem w uzbekistanie, zostay w sposb brutalny i niezgodny z prawem zakoczone bankructwem i likwidacj spki w 2006 r.10 W oczywisty sposb fakt ten zniechci amerykaskie korporacje do inwestowania w tym kraju. mimo znaczenia uzbekistanu dla polityki amerykaskiej, w chwili obecnej trudno o optymizm, jeli chodzi o przyszo stosunkw z tym krajem. Nawizanie normalnej wsppracy nadal pozostaje w sferze marze Waszyngtonu, gdy reim Karimowa nie jest obecnie skonny do zmiany polityki. Nie mona jednak wykluczy takiej zmiany w przyszoci.

5) turkmenistan musiaby wyrzec si swej wieczystej neutralnoci. 6) Wedug oficjalnych statystyk zgino 178 osb, ale niezalene organizacje obrony praw czowieka szacoway liczb ofiar na okoo 500 zabitych. 7) Siarhiej Bohdan, Rok 2005 w Azji rodkowej: geopolityka, gaz, powstania, Portal Spraw zagranicznych, www.psz.pl, 1 sierpnia 2006 r. 8) eksport amerykaskich towarw do tego kraju wzrs z 1,2 mln uSd w 2002 r. do 241 mln uSd w 2005 r. 9) za: evan A. feigenbaum, zastpca doradcy Sekretarza Stanu do spraw Poudniowej i centralnej Azji, z przemwienia do Amerykasko-uzbeckiej izby handlowej, Waszyngton, 3 padziernika 2006 r. 10) W 2005 r. rzd w taszkiencie zmieni prawo podatkowe i zada od spki zapaty 49 mln uSd jako zalege podatki za lata 2002-2005. Newmont usiowa skierowa spraw pod osd midzynarodowych trybunaw arbitraowych, ale w sierpniu 2006 r. aktywa spki zostay si przejte przez uzbeckie wadze, a we wrzeniu 2006 r. sd zdecydowa o bankructwie zarafshan-Newmont i zarzdzi likwidacj firmy.

91

2. KWeStiA SuRoWcW eNeRGetyczNych

2.1. Potencja energetyczny Turkmenistanu, Kazachstanu i Uzbekistanu

Region morza Kaspijskiego jest jednym z najbardziej zasobnych w surowce energetyczne na wiecie. Szacunkowe dane na temat zasobw i produkcji gazu ziemnego i ropy naftowej w tych trzech krajach przedstawiaj tabele poniej. Naley podkreli, e dane te s tylko estymacj, a nie dokadnym obrazem potencjau energetycznego tych krajw.

Tabela 1. Zasoby ropy naftowej i dzienna produkcja w wybranych krajach (w miliardach baryek oraz w barykach)
Zasoby udokumentowane (w miliardach baryek) Produkcja roczna 2005 2010 (szacunki)

Kraje

Kazachstan Turkmenistan Uzbekistan

9-40 0,55-1,7 0,4

1293 196 125

2000 300 200

rdo: Energy Information Adminstration, www.eia.doe.gov

Tabela 2. Zasoby gazu ziemnego i jego roczna produkcja (w bilionach metrw szeciennych)
Zasoby udokumentowane (w miliardach baryek) Produkcja roczna 2005 2010 (szacunki)

Kraje

Kazachstan

9-40

1293

2000

92
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

Turkmenistan Uzbekistan

0,55-1,7 0,4

196 125

300 200

rdo: Energy Information Adminstration, www.eia.doe.gov

2.2. Walka o dostp do surowcw

Kluczowymi pastwami w regionie pod wzgldem surowcw s przede wszystkim Kazachstan (ropa) i turkmenistan (pite co do wielkoci zoa gazu ziemnego na wiecie). Gwnym problemem dla Stanw zjednoczonych jest kwestia dostpnoci i moliwoci eksploatacji tych rde. oba kraje s bowiem byymi republikami radzieckimi i Rosja traktuje je jako wasn stref wpyww. celem polityki rosyjskiej wobec krajw kaspijskich jest przejcie cakowitej kontroli nad tranzytem surowcw z tego regionu do odbiorcw zachodnich. W ostatnich latach do rozgrywki o rop i gaz z Azji rodkowej doczyy chiny, ktrych rozwijajca si w byskawicznym tempie gospodarka11 konsumuje coraz wiksze iloci surowcw. dotychczasowe wydarzenia pokazuj, e Stany zjednoczone przegrywaj rywalizacj o surowce z regionu kaspijskiego. osignicie celu polityki amerykaskiej, ktrym jest dostp i wyprowadzenie gazu i ropy z regionu na rynki wiatowe z pominiciem rosyjskich monopolistw, staje si coraz trudniejsze. Rosja cakowicie kontroluje eksport gazu ziemnego z turkmenistanu, zarabiajc na tym olbrzymie pienidze. jeszcze w sierpniu 2006 r. Gazprom, majc wyczno na turkmeski gaz sprowadza go za 65 uSd za m, odsprzedajc go pniej do europy za 250 uSd za m.12 Nijazow usiowa w tamtym okresie renegocjowa niekorzystne dla turkmenistanu warunki dostaw, ale ostatecznie podpisano now umow, na mocy ktrej praktycznym monopolist w eksporcie turkmeskiego gazu

11) 2007 r. bdzie prawdopodobnie pitym z kolei, w ktrym wzrost gospodarczy przekroczy 10 proc. 12) Od wrzenia Turkmenia chce zakrci kurek z gazem dla Gazpromu, Gigawat energia, http://www.gigawat.net.pl/; 22 sierpnia 2006 r.

93

do koca 2009 r. pozosta Gazprom13. dodatkowym elementem wicym Aszchabad z moskw bdzie nowy gazocig Nadkaspijski14. Swoj cz udao si rwnie uzyska chinom: umowa podpisana w 2006 r. zakada zbudowanie gazocigu do koca 2009 r. i dostarczanie t drog 30 mld m rocznie przez nastpne 25 lat15. Nadal jednak przedmiotem rozgrywki bd nienaruszone jeszcze zoa ldowe, jak i te, ktre znajduj si pod dnem morza Kaspijskiego. Nastpca Nijazowa chciaby moe sprzedawa gaz bezporednio do odbiorcw zachodnich, jednak jest to bardzo trudne. W chwili obecnej brakuje niezbdnej ku temu infrastruktury16. istnieje co prawda moliwo transportu statkami, jednak turkmenistan jest zniechcany do tego przez Rosj, ktra czerpie wielkie profity z obecnego stanu rzeczy. ofensywa dyplomatyczna uSA, ktra nasilia si po mierci turkmenbaszy, na razie nie przynosi skutkw. W sferze planw pozostaje wic w dalszym cigu amerykaski plan budowy gazocigu transkaspijskiego, ktrego projekt uzyska wsparcie turcji i Azerbejdanu. Rosja nie pozostaje bierna wobec ofensywy amerykaskiej, czego dowodem moe by np. ostatnia wizyta Siergieja awrowa w Aszchabadzie (4-5 kwietnia 2007 r.) oraz W. Putina (11-12 maja 2007 r.), w czasie ktrych potwierdzono wizi gospodarcze i polityczne midzy turkmenistanem a Rosj. Wiksze sukcesy osigna polityka amerykaska w Kazachstanie. cho eksport ropy z tego kraju jest w znacznej mierze kontrolowany przez moskw17, to w odrnieniu od turkmenistanu czy uzbekistanu, firmy amerykaskie maj przynajmniej moliwo konkurowania. Wrd najwikszych projektw naftowych, w ktre s zaangaowane firmy amerykaskie, mona wymieni: udziay w polach naftowych tengiz Tengiz Chevroil (50 proc. Chevron Texaco, 25 proc. ExxonMobil)18 udziay w polach naftowych Karachaganak Karachaganak Consortium (20 proc. Texaco)19 udziay w ropocigu cPc (Chevron Caspian Pipeline Consortium, Mobil Caspian Pipeline Co, Rosnieft-Shell Caspian Ventures Ltd)

mimo tego, podobnie jak w przypadku turkmenistanu, problemem jest niedostatek odpowiedniej infrastruktury. Aby przesa kazachsk rop z pominiciem Rosji, naleaoby j przetransportowa przez morze

94
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

Kaspijskie i dalej rurocigiem Baku-tbilisi-ceyhan (Btc). inne projekty s w tej chwili mgliste i s raczej kwesti dalekiej przyszoci. Stany zjednoczone maj rwnie powanego konkurenta w postaci Pekinu. od 2006 r. trwa budowa ropocigu z Kazachstanu do chin, ktra jest efektem kupna przez chiski koncern naftowy cNPc20 zarejestrowanej w Kanadzie spki Petrokazakhstan21. miar rywalizacji jest to, e Rosja do koca, cho nieskutecznie, usiowaa nie dopuci do tej transakcji. Gwnym problemem w dostpie do surowcw kaspijskich jest pooenie geograficzne, brak niezbdnej infrastruktury oraz polityczna i gospodarcza rola Rosji w regionie. Nieuregulowany status morza

13) Kontrakt z wrzenia 2006 r. mwi o cznych dostawach gazu w wysokoci 162 mld m do koca 2009 r., a pniej w wysokoci 70-80 mld m rocznie. udao si jedynie podnie cen (prawie dwukrotnie). obowizuje rwnie umowa z iranem (na 25 lat od 1995 r.) zobowizujca turkmenistan do dostarczenia 5 mld m rocznie. 14) Wedug deklaracji prezydentw Rosji, turkmenistanu i Kazachstanu (z 12 maja 2007 r.), umowa o budowie tego gazocigu zostanie podpisana do koca wrzenia. 15) Turkmenistan: nowy prezydent, nowy etap Wielkiej Gry; Krzysztof Strachota, Aleksandra jarosiewicz; orodek Studiw Wschodnich; 15 lutego 2007 r. 16) Brak porozumienia w sprawie podziau morza Kaspijskiego uniemoliwia budow gazocigw i ropocigw na jego dnie. Sprzeciwia si temu Rosja. 17) eksport ten odbywa si gwnie przez dwa due rurocigi: Atyrau-Samara (o przepustowoci okoo 300 tys. baryek dziennie) oraz Konsorcjum Kaspijski Rurocig (The Caspian Pipeline Consortium, cPc) prowadzcy z pl naftowych tengiz do Noworosyjska (o przepustowoci okoo 560 tys. baryek dziennie). czny eksport kazachskiej ropy naftowej do Rosji wyniesie okoo 44 mln ton w 2007 r. 18) Pozostae 20 proc. udziaw posiada rzd Kazachstanu. 19) Pozostae udziay: po 32,5 proc. woski Agip i brytyjski British Gaz, 15 proc. ukoil. 20) Chinese National Petroleum Company. 21) Warto transakcji wyniosa 4,2 mld uSd Petrokazakhstan by wacicielem wielkich pl naftowych w Kazachstanie. cz udziaw chiczycy sprzedali rzdowi kazachskiemu (30 proc.).

95

Kaspijskiego wstrzymuje niezbdne inwestycje gazocigowe i ropocigowe. istniejce szlaki s ukierunkowane na Rosj, co wynika gwnie z faktu, e wszystkie trzy kraje byy czci zSRR. chiny buduj wasn pozycj w regionie, a ich inwestycje nie s moliwe do wykorzystania przez uSA. ewentualne wytyczenie rurocigw w stron indii jest take bardzo utrudnione, a to z uwagi na niepewn sytuacj w Afganistanie, niestabilne rzdy w Kirgistanie i tadykistanie, niech turkmenistanu i uzbekistanu, a take z powodu olbrzymich kosztw zwizanych z odlegoci i uksztatowaniem terenu. Stany zjednoczone przegrywaj rwnie t rywalizacj ze wzgldu na wizi czce przywdcw uzbekistanu, turkmenistanu i Kazachstanu z moskw. dziki temu Rosja ma niemal wyczno na turkmeski gaz, podobn pozycj uzyskaa rwnie w uzbekistanie, po podpisaniu umowy midzy rzdem w taszkiencie a Gazpromem w styczniu 2006 r. Nieoficjalnie wiadomo, e w zamian za sprzeda z gazu (urga, Kuanysh oraz Akchalak) Karimow uzyska gwarancje bezpieczestwa swojego reimu.22 Przywdcy ci uzyskuj wic od Rosji to, czego promujce wolno i demokracj Stany zjednoczone zapewni im nie mog. jedynie prezydent Kazachstanu Nursutan Nazarbajew prowadzi bardziej otwart polityk, co umoliwia uSA poszerzanie wsppracy gospodarczej z tym krajem, cho i on jest w duej mierze zaleny od Rosji, co zostao dodatkowo potwierdzone w ostatnich dniach. Bardzo gronym rywalem w walce o surowce kaspijskie s rwnie chiny. Wielkie kontrakty podpisane z turkmenistanem i Kazachstanem s jedynie pocztkiem wsppracy Pekinu z krajami regionu. Potrzeby chiskiej gospodarki s na tyle due, e mona spodziewa si dalszej ekspansji chin w Azji rodkowej, szczeglnie e nie maj one (podobnie jak Rosja) adnych skrupuw jeli chodzi o wspprac z niedemokratycznymi reimami, a take zajmuj dogodn pozycj geograficzn, co jest wane przy projektowaniu infrastruktury przesyowej. Stany zjednoczone bd kontynuowa swoje zaangaowanie w pozyskanie szerszego dostpu do zasobw ropy i gazu w regionie morza Kaspijskiego, ale o sukces bdzie bardzo trudno.

96
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

3. iNNe ASPeKty

3.1. Bezpieczestwo i bazy wojskowe

z uwagi na zaangaowanie Stanw zjednoczonych na Bliskim Wschodzie oraz w Afganistanie, kraje lece nad morzem Kaspijskim zyskay szczeglne (poza bezpieczestwem energetycznym) znaczenie dla polityki amerykaskiej. turkmenistan graniczy z iranem i Afganistanem, uzbekistan rwnie ssiaduje z Afganistanem, natomiast Kazachstan zajmuje miejsce w sercu kontynentu euroazjatyckiego i ma wspln granic z Rosj i chinami. Kraje te stay si wic obiektem wzmoonego zainteresowania planistw z Pentagonu po 11 wrzenia 2001 r. W obliczu rozprawy z talibami w Afganistanie, administracja G. W. Busha dosza do porozumienia w sprawie utworzenia bazy lotniczej w Kaszri-chanabadzie. Po usuniciu Amerykanw z uzbekistanu (patrz 1.3.) powstaa idea utworzenia bazy wojskowej w innym miejscu (oprcz kirgiskiej). idealnym miejsce byby turkmenistan, ktry ssiaduje z iranem i Afganistanem i byby dobr baz wypadow w ewentualnej akcji przeciw teheranowi. W obecnej sytuacji plan taki jest jednak niemoliwy do zrealizowania, a to gwnie ze wzgldu na sprzeciw Rosji. Sposobem na zabezpieczenie interesw Stanw zjednoczonych w regionie jest wprowadzony w 2003 r. program Stra Kaspijska.23 jego gwnym celem byo zacienienie wsppracy z Azerbejdanem i Kazachstanem oraz ochrona ropocigu Btc. Rzd amerykaski przeznaczy ok. 100 mln uSd na rozwj tego programu, ktry obejmowa stworzenie punktw dowodzenia w Kazachstanie i Azerbejdanie, a take wsplne wiczenia wojskowe.24

22) michai zygar, dmitryj Butrin, Gazprom will see to stability of Uzbek regime, ferghana.ru; 19 stycznia 2006 r. 23) W oryginale Caspian Guard. 24) USA plans to expand military presence in Azerbaijan, promises 100 millions USD for Caspian Guard, energy Bulletin, 12 maja 2005 r.; http://www.energybulletin. net/6074.html

97

Naley podkreli, e zainteresowanie Waszyngtonu bazami wojskowymi w regionie nie ogranicza si jedynie do utworzenia baz wypadowych do przyszej ekspansji. Gwnym motywem jest zabezpieczenie interesw amerykaskich w regionie, ze szczeglnym uwzgldnieniem bezpieczestwa energetycznego. Wsppraca i pomoc wojskowa jest take elementem przecigania tych krajw na stron uSA poprzez zmniejszenie uzalenienia turkmenistanu, uzbekistanu i (w mniejszym stopniu) Kazachstanu od Rosji. Stany zjednoczone s rwnie zainteresowane sprzeda uzbrojenia w regionie. obecnie jednak, fakt posiadania uzbrojenia rosyjskiego25, a co za tym idzie konieczno kupowania czci zamiennych i usug serwisowych, jest kolejnym czynnikiem wicym te kraje z Rosj.

3.2. Demokratyzacja i prawa czowieka

Wspieranie procesw demokratycznych jest jednym z filarw polityki zagranicznej Stanw zjednoczonych. Podobne wysiki podejmuje administracja amerykaska wobec krajw Azji rodkowej. trzeba przyzna, e w przypadku tych krajw jest w tej kwestii wiele do zrobienia. cho kraje te s formalnie republikami, ich ustrj jest daleki od standardw demokracji zachodnich. Nazarbajew, Karimow i zmary w grudniu Nijazow przeszli identyczn drog, od stanowiska i Sekretarza Kc Komunistycznej Partii w dawnych republikach radzieckich po wybr na prezydenta niepodlegych pastw w 1991 r. mona ich uzna za doywotnich prezydentw, gdy albo wygrywaj kolejne wybory26, albo uzyskuj przeduenie swojej kadencji na podstawie referendw27. Nastpca turkmenbaszy, Gurbanguly Berdimuhammedow, bdzie zapewne sprawowa swe rzdy w podobny sposb.28 Stany zjednoczone s wic zmuszone do prowadzenia delikatnej gry, w ktrej, z jednej strony, d do demokratyzacji tych krajw, z drugiej jednak, nie mog naciska zbyt natarczywie na przeprowadzenie tych procesw, gdy moe si to zakoczy dalszym wypychaniem uSA z regionu. mimo oczywistych korzyci pyncych ze wsppracy z Waszyngtonem, aden z tych politykw nie zgodzi si na zagroenie swojej niepodzielnej wadzy. duo wygodniejszym partnerem do wsppracy bd Rosja i chiny, dla ktrych autorytaryzm nie bdzie problemem. co wicej, w zamian za

98
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

dostp do strategicznych surowcw, kraje te gwarantuj doywotnim prezydentom pomoc w utrzymaniu swojej wadzy. mimo tego uSA prbuj wpyn na stosunki wewntrzne w krajach Azji rodkowej. Amerykanie doskonale zdaj sobie spraw, e tylko usunicie doywotnich prezydentw, ktrzy maj komunistyczne korzenie i s w peni zaleni od Rosji, pozwoli na dokonanie rzeczywistej demokratyzacji republik i moliwo zmiany ich polityki zagranicznej na prozachodni. Pozytywnym przykadem moe by Gruzja, ktra po usuniciu eduarda Szewardnadzego zacza aspirowa do czonkostwa w NAto i staa si sojusznikiem uSA w regionie. cho moliwoci bezporedniego oddziaywania s ograniczone, Stany zjednoczone finansuj pomoc dla krajw regionu, ktra obejmuje midzy innymi programy zwizane z demokratyzacj, reformami socjalnymi i ekonomicznymi, prawem i bezpieczestwem, pomoc humanitarn oraz wsparciem dla biznesu. Nakady finansowe na te cele w 2006 r. wyniosy: Kazachstan - 50,43 mln uSd turkmenistan - 7,65 mln uSd uzbekistan - 20,02 mln uSd29

Rwnie wana dla Stanw zjednoczonych jest kwestia praw czowieka. dylematy polityki amerykaskiej, ktra musi balansowa midzy obron
25) chodzi gwnie o tzw. ciki sprzt. uSA dostarcza do tych krajw jedynie drobne uzbrojenie (np. mundury). 26) Ktre na og nie speniaj standardw demokratycznych. Wyniki poparcia na poziomie ponad 90 proc. (rekordzista Nijazow otrzyma w 1992 r. 99,5 proc. gosw) s na porzdku dziennym. Brak realnych kontrkandydatw, uczciwej kampanii wyborczej. Wielokrotnie stwierdzano rwnie nieprawidowoci przy organizacji gosowania i liczeniu gosw. 27) jak np. Nazarbajew w 1995 r., czy Nijazow w 1994 r. 28) czemu ju da wyraz, zlecajc w sposb bezprawny aresztowanie marszaka turkmeskiego parlamentu. W wyborach 11 lutego 2007 r. uzyska ponad 89 proc. poparcia. 29) u.S. Assistance to uzbekistan, Kazachstan and turkmenistan, Bureau of South and central Asian Affairs, Washington dc, 28 listopada 2006 r.

99

demokratycznych pryncypiw a osiganiem celw strategicznych w regionie, najlepiej ilustruje kryzys w stosunkach z uzbekistanem po krytyce jego rzdu za masakr w Andianie (patrz pkt 1.3.). utrata cennej bazy lotniczej postawia wane pytanie o stosunek midzy ideowoci a pragmatyzmem w kontaktach z autokratycznymi reimami w Azji centralnej.

3.3. Warunki biznesowe

celem dziaa opisanych powyej jest nie tylko demokratyzacja tych krajw, ale take polepszenie klimatu dla biznesu i inwestycji w regionie. firmy amerykaskie natrafiaj bowiem na powane utrudnienia w prowadzeniu interesw w krajach regionu. Gwnymi problemami s: nieprzejrzysto procedur, wszechwadno urzdnikw, korupcja, przestpczo oraz braki w infrastrukturze. S to cechy charakterystyczne dla krajw biednych z niedostatecznie rozwinit pastwowoci. Stosunkowo najlepiej sytuacja wyglda w Kazachstanie, natomiast w turkmenistanie i uzbekistanie korporacje zachodnie napotykaj na problemy. jaskrawym przykadem jest historia firmy Newmont (patrz punkt 1.3), ktra poniosa straty finansowe i zostaa zmuszona do wycofania si z dziaalnoci w uzbekistanie. W czasie jednego ze swoich wystpie30, evan feigenbaum, przedstawiciel administracji uSA, przedstawi inne problemy, z jakimi borykaj si firmy amerykaskie. Powoujc si na dane Banku wiatowego, porwna procedury gospodarcze w krajach Azji rodkowej i krajw wysokorozwinitych. i tak, zaoenie firmy trwa 2 dni w Australii, 5 dni w uSA, podczas gdy w Kazachstanie 20 dni, a w uzbekistanie 29. liczba wymaganych do importu pozwole wynosi 2 dokumenty w hongkongu, natomiast w uzbekistanie takich dokumentw trzeba uzbiera 10, a w Kazachstanie 14. jednym z celw polityki amerykaskiej jest wic polepszenie warunkw biznesowych dla korporacji, szczeglnie tych zwizanych z przemysem wydobywczym. jak ju wspomniaem, jednym z najwaniejszych problemw w tym sektorze jest niedostatek infrastruktury wydobywczej i przesyowej. firmy amerykaskie maj kapita i technologi; celem administracji jest wic stworzenie moliwoci inwestowania w rejonie morza Kaspijskiego, co przyniosoby take korzyci krajom regionu, ktre mogyby zarabia wicej

100
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6

pienidzy, jeli mogyby sprzedawa swe surowce bezporednio do krajw zachodnich. Naley podkreli, e mimo wszelkich ogranicze i niekorzystnych rozwiza, eksport towarw z uSA do pastw Azji rodkowej wzrs o 100 proc. w porwnaniu do 2001 r. WNioSKi Kraje Azji centralnej, a w szczeglnoci Kazachstan, uzbekistan i turkmenistan, s bardzo istotne w polityce zagranicznej uSA. ich znaczenie polega na zasobnoci w surowce energetyczne i strategicznym, z punktu widzenia amerykaskiego, pooeniu (ssiadujcym z iranem, Afganistanem, Rosj i chinami). Administracja G.W. Busha prowadzi bardzo intensywn polityk w regionie, majc na celu uzyskanie dostpu do ropy i gazu w wyej wymienionych krajach bez porednictwa Rosji. dodatkowym rywalem w rozgrywce stay si chiny, ktre uzyskay korzystne kontrakty na dostawy surowcw z turkmenistanem i Kazachstanem. W konfrontacji z Rosj, ktra ma olbrzymie wpywy w tych republikach oraz wobec ekspansji chin, Stany zjednoczone (mimo swego zaangaowania) nie s obecnie w stanie osign swoich celw. Najlepsze stosunki wi uSA z Kazachstanem, ktrego prezydent z powodzeniem stosuje polityk otwartoci wobec wszystkich trzech mocarstw, ale ze wskazaniem na moskw. cho ostatnie porozumienie w sprawie ropy naftowej midzy Nazarbajewem a Putinem nie przekrela cakowicie szans Stanw zjednoczonych, to jednak moliwoci osignicia sukcesu polityki Waszyngtonu, jakim byoby pozyskanie surowcw z regionu bez porednictwa firm rosyjskich, powanie zmalay.

30) evan A. feigenbaum, zastpca doradcy Sekretarza Stanu do spraw Poudniowej i centralnej Azji, American Business and Government: Partners in Central Asia, przemwienie wygoszone 20 marca 2007 r. do Amerykasko-Kazachskiego Stowarzyszenia Biznesu oraz Amerykasko-uzbeckiej izby Gospodarczej.

101

uzbekistan i turkmenistan s w chwili obecnej w strefie wpyww Rosji, i mimo intensywnej polityki amerykaskiej, trudno przypuszcza, aby w najbliszym czasie doszo do radykalnych zmian. jednym z problemw jest fakt, e republiki te s, de facto, reimami autorytarnymi, w ktrych procesy demokratyczne s jedynie fasad. ich przywdcy s niechtni polityce demokratyzacyjnej, ktr prowadzi administracja amerykaska, upatrujc w niej zagroenia dla swej pozycji. z tego powodu, wybieraj oni wspprac z Rosj czy chinami, dla ktrych demokracja i prawa czowieka, nie s wartoci nadrzdn. Stany zjednoczone bd nadal prowadzi aktywn polityk w regionie, dc do budowy infrastruktury zdolnej do przesyu ropy i gazu z ominiciem Rosji i chin. czas pokae, czy te wysiki przynios takie efekty, jak w Gruzji czy Azerbejdanie. WNioSKi dlA PolSKi Amerykaska polityka w regionie jest korzystna dla Polski, gdy jej cele, szczeglnie w dziedzinie bezpieczestwa energetycznego, s zbiene z naszymi. Bardzo wany z polskiego punktu widzenia jest projekt importu kazachskiej ropy przez morze Kaspijskie, z pominiciem Rosji. By moe, przy pomocy uSA, udaoby si zrealizowa jeden z celw polskiej polityki zagranicznej, jakim jest zapewnienie bezpieczestwa energetycznego poprzez dywersyfikacj dostaw surowcw. Polska jest zainteresowana procesami demokratycznymi w Kazachstanie, turkmenistanie i uzbekistanie. Kraje te s partnerami NAto, czonkami euro-Atlantyckiej Rady Partnerstwa (eAPc) i potencjalnymi czonkami Sojuszu w przyszoci. zmiana orientacji tych krajw na prozachodni (wzorem Gruzji) byaby korzystna dla Polski i caego wiata zachodniego. Naley jednak wtpi, czy takie zmiany s moliwe w najbliszym horyzoncie czasowym. dodatkowym czynnikiem, ktry determinuje polskie zainteresowanie tymi krajami, jest liczna Polonia, ktra tam mieszka (szczeglnie w Kazachstanie). W interesie Polski ley zapewnienie pomocy rodakom, ktrzy wskutek stalinowskiej polityki wysiedle, znaleli si z dala od ojczyzny.

102
BezPieczeStWo NARodoWe iii-iV - 2007 /5-6