Sownik swoich i obcych czyli alfabet Koniewskiego

Kazimierz Koniewski

Koniewski zabysn erudycj personaln. Ten mgby prowadzi kartotek wszystkich dziaaczy politycznych w Polsce. Skd on to wszystko wie? Zapowiada pamitniki, ktre wyda za pidziesit lat. (zapisane w Dzienniku Andrzeja Kijowskiego w dniu 6 IX 1955 r.)

Spis treci
A...B...C... O KOZNIEWSKIM ..................................................................................................................... 9 SOWNIK SWOICH I OBCYCH - czyli A...B...C... KONIEWSKIEGO. ................................................ 9 ALKOHOL ........................................................................................................................................... 10 ATEUSZ .............................................................................................................................................. 10 BAZARY .............................................................................................................................................. 10 CIETRZEWIE ....................................................................................................................................... 10 CYFERKI .............................................................................................................................................. 10 DEPARTAMENT INFORMACJI............................................................................................................. 10 DWJE ............................................................................................................................................... 11 EUROPA ............................................................................................................................................. 11 FILM ................................................................................................................................................... 11 FILOSEMITYZM .................................................................................................................................. 11 GAZETY .............................................................................................................................................. 11 HARCERSTWO .................................................................................................................................... 12 HISTORIA ........................................................................................................................................... 12 JEDZENIE ............................................................................................................................................ 13 KAPELUSZ........................................................................................................................................... 13

KAZBAL .............................................................................................................................................. 13 KIBUCE ............................................................................................................................................... 13 KOBIETY ............................................................................................................................................. 13 KURIER Z LONDYNU ........................................................................................................................... 13 LEWICA .............................................................................................................................................. 14 LITERATURA ....................................................................................................................................... 14 MALARSTWO ..................................................................................................................................... 14 MASONERIA....................................................................................................................................... 15 MATEMATYKA ................................................................................................................................... 15 MUZYKA ............................................................................................................................................. 15 NACJONALIZM ................................................................................................................................... 15 NAPIRKOWSKI ................................................................................................................................. 15 NARTY ................................................................................................................................................ 15 OJCIEC ................................................................................................................................................ 15 PASTWO .......................................................................................................................................... 16 PAPIEROSY ......................................................................................................................................... 16 PARTIA ............................................................................................................................................... 16 PLAN .................................................................................................................................................. 17 RADIO I TELEWIZJA ............................................................................................................................ 18 ROWER .............................................................................................................................................. 18 SKAMANDER ...................................................................................................................................... 18 SPORT ................................................................................................................................................ 18 STARO ............................................................................................................................................ 18 SZESNASTKA ...................................................................................................................................... 19 TEATR................................................................................................................................................. 19 TECHNIKA .......................................................................................................................................... 19 URODZIEM SI ................................................................................................................................. 20 WEBER ............................................................................................................................................... 20 WINIARSKI ......................................................................................................................................... 20 WOJSKO ............................................................................................................................................. 20 ZABAWA ............................................................................................................................................ 21 JERZY ADAMSKI ................................................................................................................................. 21 PIOTR ADAMCZEWSKI ....................................................................................................................... 22 TERESA ABRASZEWSKA ..................................................................................................................... 22

KARINA ANDRZEJEWSKA-URBANOWA .............................................................................................. 22 JERZY ANDRZEJEWSKI ........................................................................................................................ 23 WALDEMAR BABINICZ ....................................................................................................................... 24 ZULA BALISKA.................................................................................................................................. 26 LUDWIK BAR ...................................................................................................................................... 26 MAREK BARASKI.............................................................................................................................. 26 KAZIMIERZ BARCIKOWSKI ................................................................................................................. 27 WADYSAW BARTOSZEWSKI ........................................................................................................... 28 HENRYK BEREZA ................................................................................................................................ 29 ZYGMUNT BERLING ........................................................................................................................... 29 ZBIGNIEW BIEKOWSKI .................................................................................................................... 29 JAN BIJAK ........................................................................................................................................... 30 ALEKSANDER BOCHESKI .................................................................................................................. 31 JERZY BOREJSZA................................................................................................................................. 32 KAZIMIERZ BRANDYS ......................................................................................................................... 33 MARIAN BRANDYS ............................................................................................................................. 34 STEFAN BRATKOWSKI ........................................................................................................................ 35 ROMAN BRATNY ................................................................................................................................ 35 STANISAW BRONIEWSKI .................................................................................................................. 36 JULIA BRYSTIGEROWA ....................................................................................................................... 37 RYSZARD BUGAJSKI............................................................................................................................ 38 TOMASZ BUASKI............................................................................................................................ 39 TADEUSZ CHCIUK ............................................................................................................................... 39 ADOLF CIBOROWSKI .......................................................................................................................... 41 JZEF CYRANKIEWICZ ........................................................................................................................ 41 IZABELA CZAJKA ................................................................................................................................. 42 JZEF CZYREK .................................................................................................................................... 43 MARIA DBROWSKA ......................................................................................................................... 44 WIKTORIA DEWITZOWA .................................................................................................................... 45 KAZIMIERZ DBNICKI ......................................................................................................................... 45 JAN DOBRACZYSKI ........................................................................................................................... 46 JERZY DREWNOWSKI ......................................................................................................................... 47 TADEUSZ DREWNOWSKI ................................................................................................................... 48 BOHDAN DROZDOWSKI ..................................................................................................................... 49

STEFAN DRZEWIECKI ......................................................................................................................... 50 JERZY EDIGEY ..................................................................................................................................... 52 MARIAN EILE...................................................................................................................................... 53 WOJCIECH EJCHMAN ......................................................................................................................... 54 WACAW FELCZAK............................................................................................................................. 55 DARIUSZ FIKUS .................................................................................................................................. 56 RYSZARD FILIPSKI ............................................................................................................................... 57 ZBIGNIEW FLORCZAK......................................................................................................................... 57 ALEKSANDER FORD............................................................................................................................ 57 KONSTANTY ILDEFONS GACZYSKI ................................................................................................. 59 JAN GERHARD .................................................................................................................................... 60 JERZY GIEDROY ................................................................................................................................ 62 EMILIA GODLEWSKA.......................................................................................................................... 63 POLA GOJAWICZYNSKA ..................................................................................................................... 63 KRYSTYNA GOLDBERGOWA............................................................................................................... 63 JZEF HEN ......................................................................................................................................... 64 GUSTAW HERLING-GRUDZISKI ........................................................................................................ 65 TADEUSZ HOUJ ................................................................................................................................ 67 MARIA HULEWICZOWA ..................................................................................................................... 67 MACIEJ IOWIECKI ............................................................................................................................. 68 JANINA IPOHORSKA ........................................................................................................................... 68 JAROSAW IWASZKIEWICZ ................................................................................................................ 69 ALEKSANDER JACKOWSKI .................................................................................................................. 71 STANISAW JANKOWSKI.................................................................................................................... 71 FRYDERYK JAROSSY ........................................................................................................................... 72 WOJCIECH JARUZELSKI ...................................................................................................................... 73 PAWE JASIENICA .............................................................................................................................. 74 JERZY JURANDOT ............................................................................................................................... 75 ZYGMUNT KAUYSKI ..................................................................................................................... 76 ALEKSANDER KAMISKI .................................................................................................................... 77 RYSZARD KAPUCISKI ...................................................................................................................... 79 STANISAW KAUZIK ........................................................................................................................... 80 STEFAN KAWALEC.............................................................................................................................. 81 MIROSAW KAZO ............................................................................................................................ 81

STEFAN KISIELEWSKI.......................................................................................................................... 82 ZENON KLISZKO ................................................................................................................................. 83 SZYMON KOBYLISKI ......................................................................................................................... 84 WADYSAW KOPCZEWSKI ............................................................................................................... 85 JAN KOPROWSKI ................................................................................................................................ 86 JANUSZ KORWIN-MIKKE .................................................................................................................... 86 STANISAW KOT - .............................................................................................................................. 87 KOTTY ................................................................................................................................................ 88 KAZIMIERZ ANDRZEJ KOTT ................................................................................................................ 88 JAN KOTT ........................................................................................................................................... 89 KAZIMIERZ KONIEWSKI .................................................................................................................... 90 JERZY OSTOJA-KONIEWSKI .............................................................................................................. 91 ALEKSANDER KRAWCZUK .................................................................................................................. 91 EDWARD KRAWIEC ............................................................................................................................ 91 IRENA KRZYWICKA ............................................................................................................................. 92 JULIAN KRZYANOWSKI ..................................................................................................................... 92 WITOLD KULA .................................................................................................................................... 93 MARIA KUNCEWICZOWA .................................................................................................................. 94 PIOTR KUNCEWICZ ............................................................................................................................ 95 JERZY KURCJUSZ ................................................................................................................................ 95 JACEK KURO .................................................................................................................................... 96 KAROL KURYLUK ................................................................................................................................ 97 KRZYSZTOF KWIATKOWSKI ................................................................................................................ 98 JULIUSZ KYDRYSKI ........................................................................................................................... 98 GRZEGORZ LASOTA............................................................................................................................ 98 EWA LIPSKA ....................................................................................................................................... 99 JAN JZEF LIPSKI .............................................................................................................................. 100 SALOMON ASTIK ............................................................................................................................ 101 ALFRED ASZOWSKI ......................................................................................................................... 101 TADEUSZ OMNICKI......................................................................................................................... 102 JERZY UKASZEWICZ ........................................................................................................................ 102 MACKIEWICZE.................................................................................................................................. 102 JERZY MAJKA ................................................................................................................................... 104 HENRYK MARKIEWICZ ..................................................................................................................... 105

RYSZARD MATUSZEWSKI ................................................................................................................. 106 JACEK MAZIARSKI ............................................................................................................................ 107 EDMUND MCLEWSKI ..................................................................................................................... 108 ANDRZEJ MICEWSKI ........................................................................................................................ 109 ADAM MICHNIK ............................................................................................................................... 110 STEFAN MIROWSKI .......................................................................................................................... 111 LESZEK MOCZULSKI ......................................................................................................................... 112 CAMILLA MONDRAL ........................................................................................................................ 112 SAWOMIR MROEK ....................................................................................................................... 113 ZDZISAW NAJDER........................................................................................................................... 114 ZOFIA NAKOWSKA ......................................................................................................................... 115 IGOR NEWERLY ................................................................................................................................ 116 JAN ROBERT NOWAK ....................................................................................................................... 118 ANDRZEJ NOWICKI .......................................................................................................................... 118 MARIA NUROWSKA ......................................................................................................................... 119 JAN OLSZEWSKI ............................................................................................................................... 119 STEFAN OLSZOWSKI ........................................................................................................................ 120 JAN EDMUND OSMACZYK ............................................................................................................. 121 JAN PARANDOWSKI ......................................................................................................................... 122 DANIEL PASSENT.............................................................................................................................. 123 BOLESAW PIASECKI ........................................................................................................................ 124 JZEF PISUDSKI .............................................................................................................................. 126 MARIAN PODKOWISKI .................................................................................................................. 127 ALFRED PONISKI ............................................................................................................................ 128 LUCYNA I JANUSZ PORAY-BIERNACCY ............................................................................................. 128 BOHDAN PORBA ............................................................................................................................ 129 KSAWERY PRUSZYSKI .................................................................................................................... 130 JANUSZ PRZYMANOWSKI ................................................................................................................ 131 JERZY PUTRAMENT .......................................................................................................................... 132 STANISAW RACZKOWSKI ............................................................................................................... 134 MICHA RADGOWSKI ...................................................................................................................... 135 GUSTAW RADWASKI ..................................................................................................................... 136 JANUSZ REYKOWSKI ........................................................................................................................ 137 EDWARD RYDZ-MIGY ................................................................................................................... 138

ZBYSAW RYKOWSKI ....................................................................................................................... 139 STANISAW RZEPKO-ASKI .............................................................................................................. 140 KAZIMIERZ SABBAT.......................................................................................................................... 141 EWA SABELANKA ............................................................................................................................. 141 SAFJAN-MINKOWSKI ....................................................................................................................... 142 ARTUR SANDAUER ........................................................................................................................... 143 WADYSAW SIKORSKI .................................................................................................................... 144 JERZY STANISAW SITO ................................................................................................................... 144 WIESAW SIWEK .............................................................................................................................. 145 ERNEST SKALSKI ............................................................................................................................... 145 ANTONI SONIMSKI ......................................................................................................................... 145 ZDZISAW SOWIK........................................................................................................................... 147 WODZIMIERZ SOKORSKI ................................................................................................................ 147 STALIN.............................................................................................................................................. 148 ARTUR STAREWICZ .......................................................................................................................... 148 ANNA STRONSKA ............................................................................................................................. 149 STANISAW STROSKI ..................................................................................................................... 151 JAN STRZELECKI ............................................................................................................................... 151 HANNA SUCHOCKA.......................................................................................................................... 153 ANDRZEJ SZCZYPIORSKI ................................................................................................................... 154 IRENA SZYMASKA .......................................................................................................................... 155 ANNA TATARKIEWICZ ...................................................................................................................... 155 KRZYSZTOF TEODOR TOEPLITZ ........................................................................................................ 156 ROMAN TOPOROW ......................................................................................................................... 157 MARIA TURLEJSKA ........................................................................................................................... 158 JERZY TUROWICZ ............................................................................................................................. 159 MARIAN TURSKI............................................................................................................................... 160 DONAT TYLMAN .............................................................................................................................. 160 LEOPOLD TYRMAND ........................................................................................................................ 161 ANDRZEJ WAJDA.............................................................................................................................. 163 JERZY WALDORFF ............................................................................................................................ 163 KRYSTYNA i MARTA WAKOWICZWNY ........................................................................................ 164 MELCHIOR WAKOWICZ ................................................................................................................. 166 WANDA WASILEWSKA ..................................................................................................................... 169

ANDRZEJ WASILEWSKI..................................................................................................................... 170 ROMAN WERFEL .............................................................................................................................. 171 WIECH .............................................................................................................................................. 171 PIOTR WIERZBICKI ........................................................................................................................... 172 MIECZYSAW WIONCZEK................................................................................................................. 173 KAZIMIERZ WITASZEWSKI ............................................................................................................... 174 WIESAW WADYKA ........................................................................................................................ 175 LUCJAN WOLANOWSKI.................................................................................................................... 175 WADYSAW WOLSKI ...................................................................................................................... 176 WIKTOR WOROSZYLSKI ................................................................................................................... 177 ANDRZEJ KRZYSZTOF WRBLEWSKI ................................................................................................ 178 ZOFIA ZAKRZEWSKA ........................................................................................................................ 179 ZBIGNIEW ZAUSKI .......................................................................................................................... 179 STANISAW ZIELISKI ...................................................................................................................... 181 MARIA ZIEMIASKA ........................................................................................................................ 182 STEFAN KIEWSKI ........................................................................................................................ 182 WOJCIECH UKROWSKI ................................................................................................................... 183 JULIUSZ DBROWSKI ....................................................................................................................... 185 MIECZYSAW F. RAKOWSKI ............................................................................................................. 187 JERZY URBAN ................................................................................................................................... 190

A...B...C... O KONIEWSKIM
SOWNIK SWOICH I OBCYCH - czyli A...B...C... KONIEWSKIEGO.
Swoich jest w tym Sowniku wicej ni obcych. Uprzedzam: prosz nie oczekiwa gejzeru zoliwoci i szyderstwa. Ani nadmiaru skandali. Zgodnie z moim usposobieniem raczej dostrzegam u blinich ich zalety ni wady. Wol chwali ni gani. Czciej si umiecham, ni wywalam jzyk. Nie jestem zoliwy, moe raczej przekrtny. Niekiedy wal na odlew, ale czyni to rzadziej ni czciej. Uprzedzam z gry... A teraz A...B...C... o Koniewskim. Sam o sobie.

ALKOHOL - nieduo i nie bardzo. Pijany byem dwa razy w yciu. Ten pierwszy - we wrzeniu 1940
roku w wojsku w Szkocji; tej nocy Anglicy urzdzili alarm bojowy, niby e Niemcy wyldowali. Staem w trzecim szeregu, rzygaem i nie mogem utrzyma karabinu. Pijaem wycznie do towarzystwa. Raz jeden tylko, kiedy w restauracji w Krakowie, ze zdenerwowania zamwiem sobie, bdc sam, kieliszek wdki. Nudzc si ktrego dnia w szpitalu obliczyem, e przecitnie rocznie wypijaem najwyej p butelki, wiartk, wdki, likieru i koniaku (wszystko razem) oraz najwyej jedn butelk wina. Alkoholikiem chyba wic nie jestem.

ATEUSZ - za to ateuszem z ca pewnoci. Niewierzcym i nie praktykujcym. Zdarzao mi si

natomiast - tu po wojnie - wsppracowa z tygodnikami katolickimi - z Tygodnikiem Powszechnym oraz Dzi i jutro, ktre wwczas byy platform dla wielu piszcych, niedawno zwizanych z .Londynem, AK bd Delegatur. Rwnoczenie pracowaem w Przekroju, pisywaem w Odrodzeniu, w Odrze, wielu innych pismach tak zwanych rzdowych. Wyrane okrelenie si nastpio z kocem lat czterdziestych. Rozstaem si wwczas z tygodnikami katolickimi - tak byo uczciwie.

BAZARY - nie znosz bazarw, targowisk, targw, jarmarkw, odpustw, kramw, nie cierpi
handlu ulicznego, nie znosz nawet paryskich bukinistw wanie dlatego, e s na ulicy. Sawetne bazary wschodnie - na przykad ten w Kairze - przepeniay mnie wstrtem. A tak prawd rzec, to w ogle nie lubi sklepw - poza ksigarniami! - nie lubi kupowa, nie lubi atmosfery handlu. Ale bez tego y si niestety nie da. BUNT W WIZIENIU - tytu powieci, ktr wydaem w 1968 roku. Jednej z dwu najlepszych, literacko, moich powieci. Rzecz o cakowicie wyimaginowanym buncie winiw w wyimaginowanym wizieniu w nie istniejcej miejscowoci. Ale poniewa inspiracj do napisania tej ksiki bya moja wczeniejsza wizyta autorska w autentycznym wizieniu, wizieniu bez krat, takim bardziej pedagogicznym, w Jaworznie - wic nawet teraz, po dziesitkach lat, dawni winiowie z Jaworzna cigle miewaj do mnie bezsensowne pretensje, e nie napisaem prawdy o ich buncie, ani sowa prawdy, i nie przyjmuj do wiadomoci, e mj bunt by cakowicie wymylony. Oto los powieciopisarza...

CIETRZEWIE - Zastp Cietrzewi 16 Warszawskiej Druyny Harcerskiej. Mj zastp, mj

macierzysty zastp. Wstpiem do niego we wrzeniu 1931 roku, zastpowym by Felek Loth, potem znany lekarz - lekarz na Pawiaku w czasie wojny. Cietrzewie, jacy jeszcze yj - bo wojna nas wytuka, a potem te umieralimy - Stefan Jedliski, Andrzej Kontkiewicz, Andrzej Zieliski - to dzisiaj ludzie mi najblisi.

CYFERKI - bardzo czsto w rnych pismach, a szczeglnie w moim Tu i teraz, notki redakcyjne,
ataki, przemiechy, drwiny, krciutkie felietoniki podpisywaem cyferkami, trzema cyferkami, za kadym razem rozmaitymi. Na przykad: 371, 372, 373 i tak dalej, niemal bez koca. Po prostu naladowaem przedwojenny tygodnik Zaczyn, w ktrym wszystkie artykuy podpisywane byy liczbami. Natomiast mae notki tego samego rodzaju, publikowane w Nowinach Literackich Iwaszkiewicza, podpisywaem zawsze trzema rozmaitymi i stae zmieniajcymi si literkami.

DEPARTAMENT INFORMACJI - Departament Informacji Delegatury Rzdu, czyli DI. Moja

antyhitlerowska konspiracja. Ta druga. Gdy w czerwcu 1943 roku wrciem do okupowanej Warszawy

- w efekcie nieudanej misji kurierskiej - zaczem sub w DI, gdzie byem a do samego koca, a do czerwca 1945 roku, kim w rodzaju sekretarza dziau oglnego. Na jego czele sta Zbigniew Kunicki (Telatycki) i bylimy organizacyjnym aparatem dyrektora DI, Stanisawa Kauzika. DI zajmowa si propagand, wydawnictwami, podziemn pras itd. O dyrektorze Kauziku i paru kolegach z DI pisz w tym Sowniku. Pikna - dla mnie pikna - karta mojego ycia wojennego.

DWJE - w gimnazjum byem bardzo zym uczniem. Raz siedziaem na drugi rok. Kiedy na procze
miaem osiem dwj. Nawet ze sprawowania. Wyznaj nastpujc teori wychowawcz: to dwjki, a nie pitki, naprawd przygotowuj modych do dorosego ycia, gdy to dwjki, a nie pitki, naprawd hartuj czowieka i ucz go walki z przeciwnociami. Z dwjkowiczw, nie z prymusw, na og wyrastaj prawdziwi ludzie! (Przesada! Ale co szkodzi, przesadza te nie zawadzi...) Potpiam rodzicw, ktrzy swoje dzieci karz za dwje. Mam wrcz przeciwn metod wychowawcz. I skuteczn. Jako e po owocach poznacie je! Mj syn czterdzieci lat temu za kad dwj otrzyman w szkole dostawa ode mnie 25 zotych, a moja wnuczka dostaje - jako e mamy inflacj - 25 tysicy. I jest to najbardziej opacalny wydatek pieniny!

EUROPA - najwiksze moje marzenie: Stany Zjednoczone Europy, oczywicie z penym udziaem
Polski. Jesieni 1940 roku w St. Andrews, w Szkocji, suc w polskim wojsku, napisaem pierwsz w yciu ksik - Zwizek Ludw Europy, wariacki projekt Stanw Zjednoczonych Europy. Po raz pierwszy najwaniejsze fragmenty tej ksieczki zostay opublikowane w p wieku pniej w warszawskim kwartalniku Myl Socjaldemokratyczna w numerze 4 z 1992 roku. Marzenie o Stanach Zjednoczonych Europy towarzyszy mi cigle.

FILM - pierwszy raz do kina poszedem majc lat siedem. Cae ycie moje i mojego pokolenia to jest
ju ycie z kinematografi, tak jak ycie mojego syna jest z telewizj. Jako chopak do kina chodziem czsto, ale bez specjalnej namitnoci. Jako czowiek dorosy miaem z filmem bardzo duo do czynienia. Z kilku moich ksiek nakrcono filmy. Jeden z nich - Pitka z ulicy Barskiej - mia wielkie powodzenie. Przez wiele lat byem czonkiem dwu - w dwu rnych okresach - tak zwanych komisji kolaudacyjnych, przyjmujcych filmy do wywietlania. W latach pidziesitych bya to komisja filmw dokumentalnych, w latach osiemdziesitych - fabularnych. Dzisiaj chodz do kina raczej rzadko, w telewizji filmy ogldam zupenie wyjtkowo. Nigdy nie ulegem pasji kinowej. Zawsze bardziej interesowaa mnie - i ceniem j - kinematografia polska ni jakakolwiek zagraniczna. Najmniej lubi filmy amerykaskie. Bez adnej uzasadnionej racji. Nigdy nie lubiem kinematografii rosyjskiej, tak jak nigdy nie lubiem rosyjskiej literatury.

FILOSEMITYZM - jestem zdecydowanym, od zawsze, przez cae moje ycie filosemit. ydzi
polscy s mi niezmiernie bliscy, s jedn z tych najcenniejszych, kulturalnie, polskich grup narodowociowych - jako e Polacy skadaj si z wielu narodw. Jestem gotw zgodzi si z Leninem - ktry podobno to powiedzia - e filosemityzm jest czym rwnie bezsensownym jak antysemityzm; po c wyrnia jakkolwiek narodowo? Tyle tylko, e z powodu antysemityzmu popenione zostay zbrodnie ludobjstwa, ktre pochony miliony ofiar, a z powodu filosemityzmu najwyej kto popeni samobjstwo czy jaki pan zabi jak pani z zazdroci. Jestem filosemit, antysemityzm jest mi bezgranicznie wstrtny.

GAZETY - gazety codzienne oraz pisma tygodniowe, szczeglnie spoeczno-kulturalne, stanowi od

czasw mojej najwczeniejszej modoci istotn tre mego ycia. Bez gazety - z reguy dwu rnych

gazet - nie rozpoczn dnia, cho bynajmniej nie czytam ich od deski do deski i lubi te ranki, kiedy nie musz wychodzi do kiosku. Mog wtedy czyta moje ukochane tygodniki. Bez spoecznokulturalnych ycie nie miaoby dla mnie sensu.

HARCERSTWO - harcerstwo jest moj wielk mioci, pasj. Byem czynnym harcerzem,
instruktorem, tylko przez par lat - przed wojn, w gimnazjum, stosunkowo krtko w czasie wojny, trzy lata po wojnie. Z ZHP formalnie wystpiem w 1948 roku. Ju jako senior i literat harcerski wrciem po 1956, ale cae ycie, do dzisiaj, harcerstwo jest mi bardzo bliskie. Zapragnem zosta harcerzem, gdy majc lat dziewi przeczytaem Ksieczk harcerza Henryka Glassa, czoowego harcerskiego endeka. Gdy wyszedem z lat najmodszych, na zawsze zczyem si z harcersk lewic. Naleaem do Szarych Szeregw w ich organizacyjnym finale. Przez kilka miesicy, od lutego 1945, z polecenia Leona Marszaka, ostatniego Naczelnika Szarych Szeregw, peniem funkcj takiego niby-Naczelnika. Bya to mistyfikacja i wobec wadz pastwa, i wobec terenowych druyn szaroszeregowych. Miaa na celu przeprowadzenie ujawnienia si Szarych Szeregw oraz podjcie wsppracy harcerzy z ju istniejcym ZHP. Marszaek uwaa, e jego osoba (by przed wojn sekretarzem wojewody katowickiego Grayskiego) politycznie moe utrudni t spraw. Wszystko to dokadnie omwiem w mojej ksice I zawsze krzy oksydowany (Krakw 1990, str. 254). Midzy rokiem 1945 a 1948 staraem si, by harcerstwo byo moliwie stare i tradycyjne. Po 1956 opowiedziaem si za harcerstwem wychowujcym modzie do najpeniejszego ycia w Polsce Ludowej. Napisaem trzy ksiki o historii harcerstwa. Jestem przekonany, e harcerstwo, a dokadniej Zwizek Harcerstwa Polskiego, nie za jego rozmaite, dywersyjnie polityczne, ilociowo zreszt minimalne tak zwane harcerstwa alternatywne, a wic e Zwizek Harcerstwa Polskiego ma dzisiaj - w czasie tak kolosalnego rozprzenia obywatelskiego i moralnego - ogromn rol do odegrania. Winien wychowywa elity moralne modego pokolenia. I jeszcze jedno: moja wielka mio obejmuje tylko harcerstwo, w adnym razie nie skauting. Jestem cigle harcerzem, nigdy nie byem skautem. Nie miejsce tutaj na analizowanie rnic - prosz mi wierzy na sowo.

HISTORIA - cho studiowaem na uniwersytecie polonistyk, to historia, szczeglnie ostatnich

dwustu lat, i to w jej politycznym aspekcie, jest moj najwiksz pasj intelektualn. HISTORIA CO TYDZIE - kto wie, czy dwa tomy tej ksiki, wydane w 1976 i 1977 roku, nie zostan po mnie najduej? Publicystyczna - nie pretendujca do cisoci naukowej - historia moich ulubionych tygodnikw spoeczno-kulturalnych i z dwudziestolecia, i z lat bezporednio powojennych. Pisz dalszy cig. Wydaem rwnie Tyle gosw, ile prawd... - przeznaczon dla starszej modziey histori tego rodzaju tygodnikw ukazujcych si w Warszawie od 1859 do 1918 roku. Chc j napisa jeszcze raz - ju dla dorosych. ISKRY - Iskry przez cae ycie! Gdy zaczynaem chodzi do gimnazjum - lat miaem jedenacie tygodnik dla modziey Iskry by pierwszym, ju nie dziecicym, nie pomyczkowym, pismem powanym, dla modziey, ktre namitnie pochaniaem i na nim si wychowaem. Gdy byem czowiekiem dorosym, warszawskie wydawnictwo Iskry opublikowao par moich ksiek, w tym bardzo dla mnie wan 7599 dni Drugiej Rzeczypospolitej - uoon przez pani Ew Sabelank i przeze mnie antologi reportau midzywojennego. Gdy jestem ju czowiekiem w wieku... hm... zaawansowanym, wanie Iskry wydaj mi ten Sownik. Iskry przez cae ycie!

JEDZENIE - Boe bro, nie jestem gurmandzist ani smakoszem. Nie cierpi tylko kotletw z misa
mielonego, nie znosz hamburgerw - wyjtkowe wistwo! Nie wezm do ust wtrbki - kiedy w czeskim Brnie wprost godowaem przez trzy dni, bo nic innego w restauracji hotelowej nie byo, jedynie wtrbka i wtrbka! Najbardziej lubi zwyczajn herbat, adne tam jakie Earl Greye, z ekspresowego woreczka zalanego zwyczajn - oczywicie wrzc - wod z kranu, nie za rdlan wod oligocesk. Herbat pijam bez cukru, ale kaw musz tak osodzi, eby zabi jej smak, ktrego nie lubi. A przecie kaw intelektualista pi musi... Sodycze, a jake, lubi. Kto nie lubi?

KAPELUSZ - kapelusz od 1935 roku, od chwili kiedy woyem pierwszy, nosz dokadnie tego
samego ksztatu, dawniej szary, teraz brzowy. Okrgy, z wgniecionym rodkiem la pasztet! Taki kapelusz nosi mj Ojciec i wielu wtedy innych panw. Takiego kapelusza ju teraz w Polsce nie nosi nikt. Sprzedawcy s strasznie zgorszeni, gdy jeszcze w sklepie, uiciwszy naleno, jednym ruchem pici znieksztacam go, nadajc wanie ksztat pasztetu.

KAZBAL - Albin Kazbal, pseudonim kryjcy spk pisarsk Zbigniewa Safjana, Aleksandra
Minkowskiego i moj, ktra w 1982 roku ogosia w tygodniku Tu i teraz powie wspczesn, zatytuowan Klucz. Jej wydanie ksikowe, cho nadal autorstwa Kazbala, ju byo bez rozdziaw przeze mnie napisanych (patrz: biogram Safjan).

KIBUCE - najcudowniejsza forma ycia spoecznego, jak gdziekolwiek na wiecie spotkaem!

Izraelskie kibuce! Niestety - tylko rolnicze, a ja bardzo nie lubi tego typu pracy, ani w polu, ani na dziakach. Ale takie kibucowe falanstery bardzo mi si podobaj. Chtnie bym y i pracowa (byle nie na roli, a przy wasnym biurku) w takim kibucu - pisabym tam swoje artykuy i ksiki, kibuc zabieraby moje honoraria, a w zamian dawa mi wszystko potrzebne do ycia. Niestety, kibucw - nie myli, Boe bro, z kochozami - nie ma w Polsce! Nie rozumiem modych Izraelczykw, ktrzy nie chc w nich y.

KOBIETY - uwielbiam kobiety! Od stp do gw! Z kobietami zawsze mi si lepiej pracowao

w redakcjach i w wydawnictwach ni z mczyznami. Uwaam je za istoty lepsze i mdrzejsze ni mczyni. wiat rzdzony przez panie byby wiatem wspanialszym. Nawet zy rzd Hanny Suchockiej by mi sympatyczniejszy, gdy na jego czele staa wcale przystojna pani. A jak znakomitymi premierami byy Margaret Thatcher, Indira Gandhi i ta izraelska pani Golda Meir. Nawet autem kobiety lepiej kieruj ni mczyni, a co dopiero pastwem. Gdyby pani profesor Ewa towska zgodzia si kandydowa na prezydenta - gosowabym na ni!

KURIER Z LONDYNU - wielka, nieudana - jako misja - przygoda mego ycia. Kurier, tak zwany
cywilny, z Londynu do okupowanej Warszawy. Za mody, za mao dowiadczony byem na t przygod, ktra rozpocza si w lutym 1941 roku w Londynie - skoczya w czerwcu 1943 w Warszawie, z ptorarocznym wizieniem budapeszteskim w rodku - ale ktra w rzeczywistoci wpyna na cae moje ycie. KUNIA MODYCH - znakomite pismo literacko-spoeczne modziey gimnazjalnej. Nie dla modziey, ale modziey! Moglimy w nim pisa, drukowa tylko do matury. Jedynie redaktorem naczelnym by student. Wydawc pisma za - sam prezydent RP, czyli Zamek. Pierwszy numer ukaza si 15 grudnia 1931 roku. Otwiera go artyku Ryszarda Matuszewskiego pt.Praca dla pastwa, tego samego Matuszewskiego, ktry potem zosta znanym krytykiem literackim. Drugi

artyku by autorstwa Tadeusza Horki (starszego mego kolegi z naszego gimnazjum imienia Staszica), ktry po wojnie przez dugie lata redagowa Dziennik Polski w Londynie. Przez Kuni Modych przesza w latach 1931-1936 niemal caa czowka pniejszej polskiej literatury wspczesnej, z Janem Kottem, Kazimierzem Brandysem, Wojciechem ukrowskim, Gustawem HerlingiemGrudziskim, Janem Twardowskim, Zygmuntem Kauyskim, Alfredem aszowskim i wielu innymi. A do tego jeszcze i modzi plastycy, tacy jak Franciszek Parecki czy Jan Kosiski. W miar lat jednak coraz bardziej sabo zainteresowanie Zamku Kunic Modych - zorientowano si, e wychowuje ona raczej modych lewicowcw ni modych sanatorw. Jej pierwszy lokal redakcyjny mieci si we wspaniaych pokojach Zamku Warszawskiego, czwarty i ostami - w malutkich pokoikach na parterze zwykej kamienicy urawia 7, w domu, w ktrym si urodziem. W poowie 1936 roku prezydent cofn swoj finansow opiek - 15 czerwca ukaza si ostatni numer Kuni Modych. Znalazy si w nim artykuy Wojciecha ukrowskiego, Marii Zieleczyk (przyszej Turlejskiej), Kazimierza Koniewskiego. Ostatnim redaktorem naczelnym by student Jzef Mrozowicki, rozstrzelany przez Niemcw w marcu 1940 roku. Kuni Modych czytaem - ba! chonem - od jej pierwszego numeru. W 1936 staem si czonkiem redakcyjnego kolegium. Na gaszenie wiec. To byo pismo wspaniae!

LEWICA - ja zawsze na lewicy! Rozmaite to byy lewice - i pisudczykowska, i socjalistyczna,

i demokratyczna, i pepeesowska, i pezetpeerowska, i socjaldemokratyczna, partyjna i bezpartyjna, ale zawsze lewica. Najmniej lewicowy byem w czasie okupacji - cho PLAN to te lewica! - jako e wtedy liczya si przede wszystkim postawa pastwowa i patriotyczna. Ale poza wojenn konspiracj zawsze lewica!

LITERATURA - literatura jest treci mego ycia. Przede wszystkim ta w formie ksiek
i czasopism. W innych swoich postaciach - w teatrze, w filmie, w telewizji, w radiu - znaczy ju dla mnie o wiele mniej. Literatura mi najblisza to tak zwana realistyczna - autorzy, ktrzy bardziej si interesuj sprawami spoecznymi, narodowymi, historycznymi, anieli jedynie prywatnym ja pojedynczego czowieka. Proza jest mi przy tym blisza ni poezja, cho poezja potrafi mnie niewoli. MAGAZYN POLSKI - w latach Polski Ludowej, po 1957 roku, bardzo popularny, szeroko czytany magazyn przedrukw z prasy krajowej i zagranicznej. Wydawany w formacie niewielkiej ksiki, osiga w swoich najlepszych latach - szedziesitych, siedemdziesitych, osiemdziesitych nawet - i sto kilkadziesit tysicy egzemplarzy. Zaoony w 1957 - pierwszym naczelnym by Marian Kozowski - pocztkowo pomylany jako pismo przedrukw z prasy krajowej, przeznaczone dla czytelnikw emigracyjnych, oraz z prasy emigracyjnej - dla krajowych. Rycho zmieni formu - i sta si pismem adresowanym do czytelnikw w kraju. W listopadzie 1958 roku zostaem jego redaktorem naczelnym, cho tak naprawd pismo robia i o jego wartoci decydowaa Emilia Godlewska. W roku 1982 przekazaem je Ewie Sabelance. W 1990 niefortunne decyzje komisji likwidacyjnej RSW Prasa-Ksika-Ruch doprowadziy do zlikwidowania Magazynu. Nie jestem jednak pewny, czy dawna formua redakcyjna Magazynu daaby si dzisiaj utrzyma.

MALARSTWO - nigdy w yciu niczego nie narysowaem ani tym bardziej nie namalowaem, ale
wanie malarstwo jest t sztuk, ktra mnie fascynuje. Rozumiem obrazy, nawet abstrakcyjne. Wielbi zarwno wielkie malarstwo klasyczne, jak i nowoczesn sztuk Picassa czy Daliego. Wielkimi s dla mnie impresjonici. W malarstwie mam przy tym gusta zupenie odmienne ni w literaturze w literaturze realistyczne, w malarstwie najbardziej nawet arealistyczne, deformujce. Tak bywa.

Czowiek na szczcie nie musi by wewntrznie jednakowy ani konsekwentny - to byoby zbyt nudne.

MASONERIA - z masonami czowiek wspczesny cigle si w yciu styka. Stwierdzenie, i nie jest
si masonem, nie ma adnej wartoci; konspiracja masoska to istota zabawy w masoneri. Masoneria - niegdy bardzo wpywowa - dzisiaj jest ju tylko szlachetn, cudown, ale pozbawion jakiegokolwiek znaczenia zabaw i starszych, i troch modszych panw oraz pa. Tych, rzekbym, najuczciwszych, najbardziej spoecznie zasuonych.

MATEMATYKA - jestem kompletnym matematycznym osem. Najprostsze arytmetyczne

dziaania cae ycie sprawiaj mi trudnoci. Nie mam adnej matematycznej wyobrani. W gimnazjum miaem z matematyki dwje, najwyej trjki - i to tylko dziki temu, e matematycy cenili moje zaangaowanie w najprzerniejsze szkolne akcje i dziaania spoeczne - harcerstwo, biblioteki, gazetki szkolne. Matematyka bya i jest dla mnie terra incognita. Moe dlatego mj syn zosta matematykiem, naukowcem...

MUZYKA - muzyka, piew, piosenki, opera, koncerty - to wszystko dla mnie po prostu nie istnieje.
Nie mam suchu za grosz. Nie cierpi, kiedy mi w radio jakie muzyki czy piewaki przerywaj informacje lub polityczne czy spoeczne gadaniny. W operze byem dwa razy - oba razy uciekem po pierwszym akcie. To samo z koncertami. Nie znosz muzyki nowoczesnej, ale tej klasycznej te nie lubi. Rozwj popularnoci piosenkarstwa od lat przejmuje mnie groz. Na ogniskach harcerskich wolaem zawsze gawd ni jakkolwiek piosenk. W wojsku maszerujc po prostu nie piewaem, a e bya wojna, nikt na to nie zwraca uwagi. ywy stosunek mam tylko do hymnu narodowego, ale to ju nie jest muzyka, tylko polityka.

NACJONALIZM - najbardziej mi obca i wstrtna postawa obywatelska, narodowa, publiczna,

ideowa. Nie toleruj objaww nacjonalizmu w adnej postaci. Uwaam go za hab Polakw.

NAPIRKOWSKI - Wacaw Napirkowski. Tym pseudonimem, skomponowanym z imienia mego

Ojca i nazwiska panieskiego mojej babki, podpisywaem przez kilka powojennych lat niektre moje artykuy w Przekroju. Czyniem to wtedy, gdy w jednym i tym samym numerze byy moje dwa teksty, a Marian Eile z elazn surowoci przestrzega, aby w jednym numerze pisma nigdy i w adnym przypadku nie wydrukowano dwu tekstw podpisanych tych samym nazwiskiem. Szkoda, e w innych pismach redaktorzy nie przestrzegaj tej zasady!

NARTY - szalenie lubiem jedzi na nartach. Nie tylko zjeda, ale i podchodzi - nigdy nie
uywaem wycigw - i w ogle maszerowa na nartach. Lubiem grsk turystyk narciarsk. Wanie turystyk - to znaczy i podchodzenie, i zjedanie. Nic mnie natomiast nie interesoway narty jako wyczyn sportowy. Nie wzruszao mnie, kiedy inni skakali na skoczniach. To ju by sport narciarski. A mnie obchodzia tylko moja wasna prywatna narciarska turystyka.

OJCIEC - Ojca mego Niemcy, hitlerowcy, w styczniu 1940 roku zaaresztowali. Przyszli po mnie, mnie
nie byo, ju uciekem. Ojciec kaza mi ucieka. Nikt z nas jeszcze wtedy- byy to pierwsze wielkie aresztowania w Warszawie - nie sdzi, e gestapo moe aresztowa ojca za syna, rozstrzela niewinnego za winnego. Mj Ojciec pamita jeszcze praworzdnych Niemcw z okupacji Warszawy w czasie pierwszej wojny wiatowej. W drugiej wojnie Niemcy ju nie byli praworzdni - stali si

ludobjcami. Mojego Ojca - i wielu innych ojcw tych, ktrzy dziaali w PLAN-ie - rozstrzelano 14 czerwca 1941 roku na polanie w podwarszawskich Palmirach. Tego samego dnia w bretoskim Cotquidan otrzymaem nominacj na starszego strzelca - do dzi nim tylko jestem. Ojciec mj ley na cmentarzu w Palmirach. Surowa powaga tych tysicy mogi, kryjcych zwoki ludzi pomordowanych przez hitlerowcw, zostaa zmcona przez naszych polskich sportowcw, ktrym nagle - kilkadziesit lat temu - przyszo do gowy, aby mogia Kusociskiego, biegacza, bya inna od wszystkich pozostaych. I po dzi dzie nie ma siy, aby cmentarnej polanie palmirskiej przywrci jej pierwotn - jednolit, wszystkich rwnajc w obliczu ich mczeskiej mierci - powag. Nie, sportowiec musi by inny i lepszy...

PASTWO - w yciu moim naczelna idea. Pastwo - oczywicie Pastwo Polskie, pisane z duych
liter - jest wartoci najwiksz. Nawet nie Nard Polski - bo ten istnia zawsze - ale Pastwo Polskie. Nale do pokolenia, ktre jako pierwsze po 1918 roku wychowane byo w penej wiadomoci, co znaczy pastwa nie mie i jaka to wielka rado z pastwa odzyskanego. I to pokolenie bardzo szybko, w najbardziej wasnym dowiadczeniu, przekonao si, co to znaczy pastwo straci. Pastwo jest dla mnie czym wyszym ni jednostka. Wiem, e tym rni si od wielu Polakw, ktrzy prawa jednostki stawiaj wyej ni prawa pastwa. Ja wyej stawiam prawa pastwa. Oczywicie, Pastwa Polskiego, ktre w moich wielkich marzeniach kiedy stanie si integraln czci Stanw Zjednoczonych Europy. Znajomi nazywaj mnie pastwowcem. Z tego okrelenia jestem dumny! Nie aden demokrata, ale pastwowiec! Cho to okrelenie kryje jeszcze bardzo rozmaite treci rwnie...

PAPIEROSY - nigdy w yciu - ani w szkolnej toalecie, ani w wojsku, ani w wizieniu - nie miaem
papierosa w ustach. Nie pali nikt w mojej najbliszej rodzinie. Mog powiedzie, e rzuciem palenie 26 lipca 1919 roku, gdzie w poudnie.

PARTIA - byem czonkiem PZPR. I bya to jedna jedyna partia polityczna, do jakiej kiedykolwiek
naleaem. Zapisaem si w czerwcu 1956 roku, tu przed wydarzeniami poznaskimi. Wstpowaem do partii pastwowej przede wszystkim dlatego, e chciaem mie jaki udzia w ksztatowaniu spraw pastwa, kultury mojego pastwa. Przyjmowano mnie na kandydata - gdy kraj dygota wskutek przemian politycznych - z rekomendacji Jana Strzeleckiego i Tadeusza Drewnowskiego. Po dwu latach zostaem przyjty na czonka, a wtedy rekomendowali mnie Stanisaw Wygodzki i Ryszard Matuszewski. Wszyscy czterej wystpili z PZPR o wiele wczeniej ni ja. Byem w niej do ostatniej minuty - tej, w ktrej Mieczysaw F. Rakowski powiedzia: Sztandar wyprowadzi! Jak dotd, mimo e do partii tej mam pretensj o marzec 1968 i o zbrodnie popenione przez PPR wobec oficerw AK oraz idei AK, nigdy nie aowaem, e w czerwcu 1956 otrzymaem partyjn legitymacj. PITKA Z ULICY BARSKIEJ - moja powie najpopularniejsza. Jedenacie wyda, milionowy nakad, niegdy lektura szkolna. Film. Kilka tumacze. Powie z pewnoci socrealistyczna, ktra si jednak podobaa i dugo po socrealizmie. Dzisiaj ju przebrzmiaa. Mam do niej stosunek krytyczny. Wyraaa tez, e praca wychowuje czowieka. To nie jest prawda! Praca sama czowieka penego wychowa nie zdoa. Penego czowieka wychowuje dopiero zespolony kompleks czynnikw: i praca, i lenistwo, i odpoczynek, i - przede wszystkim - zabawa. Praca bez zabawy, tak jak i zabawa bez pracy, nie potrafi wyksztaci penego czowieka. Dlatego Pitka z ulicy Barskiej jest powieci niepen.

PLAN - Polska Ludowa Akcja Niepodlegociowa. Pocztkowo - a byem przy wyborze tej nazwy miao by: Polska Demokratyczna Organizacja Niepodlegociowa. Ale gdy gono odczytalimy sobie ten skrt - PDON, czyli Pedon - tomy si - my, wwczas modzi dwudziestoletni - zapali za gow! Nie! Takiego skrtu by nie moe! No i tak powsta skrt idealny: PLAN. Do tego cile wyraajcy nasze pogldy ideowe - bylimy nie tylko za Zwizkiem Ludw Europy, ale i za gospodark planow. PLAN I (potem by PLAN II, z ktrym ju nic nie mielimy wsplnego) zosta zaoony jesieni 1939 roku przez modych kolegw i przyjaci z przedwojennego pisma Orka na ugorze oraz przez instruktorw harcerskich z tak zwanego KIMB-u (patrz: biogram Juliusz Dbrowski). Moda lewica. Wydalimy kilka numerw podziemnych gazetek, zagazowalimy kino z niemieckimi filmami, wylepilimy par antyhitlerowskich ulotek - i zostalimy wydani do gestapo przez... harcerza Izdebskiego. W styczniu 1941 roku po trzech miesicach akcji rozbito nas w proch i py. Pierwsza bitwa z gestapo przegrana przez Polsk Podziemn. PLAN, ktry zakadaem z najbliszymi moimi przyjacimi i ktry by moj pierwsz, tragicznie zakoczon, konspiracj, jest w mojej pamici bardzo drogi. Wsypa w PLAN-ie - ona rwnie - zadecydowaa o wszystkim, co po dzi dzie ze mn si dzieje. POLITYKA - tygodnik Polityka, ktrego pierwszy numer ukaza si na pocztku marca 1957 roku i w ktrej to Polityce od owego pierwszego numeru jestem po dzi dzie. To przypadek alfabetyczny, e w tym A...B...C... Koniewskiego PLAN ssiaduje tu obok z Polityk, a zaraz bdzie i Przekrj. To przecie byy - a i s - trzy najwiksze przygody mojego ycia. Trzy spord piciu - wliczajc ow kurierk z Londynu oraz pisanie ksiek. Z tym e owa kurierka wynikaa cile z PLAN-u, a uczestnictwo w Polityce stao si moliwe w nastpstwie wsppracy z Przekrojem oraz napisania paru ksiek. O Polityce w tym Sowniku jest bardzo duo w wielu biogramach, z biogramem Mietka Rakowskiego na czele. Wic tu i teraz tylko jedno zadanie: wielka sprawa mego ycia - chciabym umrze jako wsppracownik, czonek zespou redakcyjnego Polityki. Ale czy to mi si uda? Polityka zmienia si bardziej, ni ja si zmieniam. Albo te Polityka zmienia si inaczej, ni ja si zmieniam. PRZEKRJ - w Przekroju zaczem faktycznie pracowa we wrzeniu 1945 roku, kiedy Marian Eile zaproponowa mi napisanie powieci z wojennych przygd: Szczotki do butw, pierwszej mojej powieci i pierwszej powojennej powieci drukowanej w Przekroju. Formalnie staem si czonkiem zespou 1 stycznia 1946 roku - rwnoczenie rozpocz si druk w odcinkach Szczotki do butw. A do grudnia 1958 roku razem z Romanem Burzyskim tworzylimy redakcj warszawsk, a raczej przyczek krakowskiej redakcji w stolicy. Przez wiele lat, w lecie, na dwa miesice jedziem do Krakowa, aby w czasie urlopowym wspiera redakcj. Poza tym bardzo czsto, przynajmniej raz na dwa, trzy miesice, bywaem w Krakowie. W redakcji Przekroju dziki Marianowi Eilemu i Jance Ipohorskiej czuem si cudownie! To by mj drugi dom. To wszystko jednak skoczyo si wtedy, gdy Marian Eile zosta poraony tym, co si w Polsce dziao w marcu i nastpnych tygodniach 1968 roku. Wyjecha na dwa lata do Parya, ale Przekrj opuci na zawsze. Wtedy Przekrj zacz stawa si innym pismem - malaa jego popularno wrd czytelnikw i rola w Polsce i zmienia si skad redakcji. W 1984 na cmentarzu Rakowickim poegnaem Mariana w imieniu starych przekrojowcw. W p roku pniej ju zupenie nowa redakcja odmwia mi druku wspomnie zwizanych z czterdziestoleciem istnienia pisma. Nigdy ju wicej niczego do Przekroju nie posaem. W par lat pniej Przekrj odmieni si ju cakowicie - i graficznie, i treciowo. Powiedziaem mu: egnaj! Ju nawet cienia Eilego nie ma w tym pimie.

RADIO I TELEWIZJA - moe nie powinienem tak zestawia razem, wszak nie ma ju
radiokomitetu, w ktrym istniaa telewizja - s dwa odrbne przedsibiorstwa. Oba waciwie poza mn. Radia nie suchaem nigdy w yciu. W moim domu rodzinnym radia nie byo - ojciec przynis odbiornik 1 wrzenia 1939 roku w poudnie, kupi, abymy mogli sucha wojennych komunikatw. Do dzisiaj nie nauczyem si sucha radia - dziennik o sidmej rano i to wszystko. Bardzo, bardzo rzadko poluj na jak audycj - moe raz, moe dwa razy w roku. W suchaniu radia drani mnie gwnie muzyka - po co mi ona! Telewizji rwnie nie lubi oglda. Dziennik o wp do smej wieczorem i to koniec. Gdybym oglda telewizj, nie miabym czasu na czytanie - a czytanie jest waniejsze. Nie ogldaem telewizji nawet wtedy, gdy sam w niej wystpowaem. Wol i do kina, nie mwic ju o teatrze.

ROWER - kiedy ogromnie lubiem jedzi na rowerze. Turystyka rowerowa - to byo co dla mnie.
Razem z synem - on nastolatek, ja pan czterdziestoparoletni - w cigu kilku letnich wakacji objechalimy ca Polsk dookoa, wedle granic i na krzy. Powoli - trzydzieci kilometrw dziennie wystarczyo. Podczas postojw czytaem mu na gos ksiki, a to Klub Pickwicka, a to Popioy, a to Pana Tadeusza. Zwiedzalimy kraj ojczysty, miasta, zamki, lasy, jeziora. Turystyka rowerowa to co rwnie przyjemnego, jak powolna turystyka piesza. Kiedy, w latach modoharcerskich, naleaem do zespou akrobatw rowerowych z zastpu Cietrzewi. Wystpowalimy nawet na midzynarodowych zlotach, na jamboree. Ja jako akrobata jedziem najgorzej, ale stojc w miejscu na rowerze byem konferansjerem podczas wystpw moich kolegw. Lubi turystyk rowerow, narciarsk i piesz. Lubi turystyk grsk, ale Boe bro od jakiejkolwiek wspinaczki, lin, klamer i tego wszystkiego. Spacer po grach po dobrze wydeptanych ciekach. adnych wycigw rowerowych, adnych rajdw, adnych wyczynw szybkociowych. Tylko powolna turystyka.

SKAMANDER - grupa najbliszych mi, stale i cigle, polskich poetw. Skamandryci - Jarosaw
Iwaszkiewicz, Antoni Sonimski, Julian Tuwim, Maria Jasnorzewska-Pawlikowska, Kazimierz Wierzyski. No i spoza skamandrytw, ale bliski im sw poetyk, Gaczyski. Poza nimi nie ma dla mnie poetw! Jestem starowiecki? Jak najbardziej! To zreszt Kazimierz Wyka napisa, e dla kadego czowieka jedyn blisk i zrozumia mu poezj jest ta, na ktrej si wychowa. Jestem przykadem na suszno tego stwierdzenia. I dobrze mi z tym...

SPORT - nie znosz sportu, jakiegokolwiek sportu wyczynowego, jakichkolwiek meczw

o zwycistwo, jakichkolwiek prb bicia rekordw. Trzy razy w yciu byem na jakich zawodach, meczach, na stadionach - nuda miertelna. Nic mnie nie obchodzi, kto wygra - Polacy czy ktokolwiek inny. adne skoki, adne wycigi. Co wicej - wydaje mi si, e sport, w tym rwnie olimpiady, ma ogromny wpyw na brutalizacj spoeczestw w naszym stuleciu. Nie lubi zreszt rwnie wszelkiego rodzaju gier - ani w karty, nigdy nie graem w brida, ani w szachy (w nie grywaem jedynie w wizieniu, gdy nie miaem nic do czytania), ani w ogle adnych gier, w ktrych kto ma kogo pokona. Nie mam w sobie najlejszej iskry jakiegokolwiek wspzawodnictwa. I to chyba w niczym.

STARO - na szczcie jestem ju stary. Od lat modoci zawsze chciaem by stary. Nigdy mnie
nie pociga aden - prcz harcerskiego - styl ycia modzieowego. Ani modzieowe mody i stroje, ani modzieowe rozrywki, ani modzieowa zuchowato. Jestem nareszcie stary. Zofia Nakowska powiedziaa kiedy: Nigdy nie przypuszczaam, e bd stara! Ja przeciwnie - przypuszczaem i ciesz si, e jestem stary.

SZESNASTKA - 16 Warszawska Druyna Harcerzy imienia Zawiszy Czarnego - moja ukochana

macierzysta Szesnastka, jedna z najstarszych druyn polskich, istniejca od 1911 roku. Bya kiedy druyn znakomit, obecnie jest druyn raczej sab. Ale ja zawsze wspominam j najczulej, chocia obca mi jest - uwaam to za szkodliwe - decyzja ktrego z obecnych druynowych, ktry wyprowadzi Szesnastk ze Zwizku Harcerstwa Polskiego, z ktrym ja czuj si zwizany najsilniej, i wprowadzi j do Zwizku Harcerstwa Rzeczpospolitej, maej i niepowanej, nawet pedagogicznie szkodliwej, harcerskiej organizacji alternatywnej. To w Sulimczyku, dwutygodniku 16 WDH, debiutowaem jako dziennikarz w 1934 roku, aby potem przez dwa lata by redaktorem naczelnym tego powielanego, ale regularnie si ukazujcego, pisemka. Szesnastka, mon amour!

TEATR - bardzo lubi teatr. Jest to pikna sztuka. auj niezmiernie, e nie mam w sobie za grosz
dramaturgicznego talentu. Chciabym napisa sztuk teatraln i wiem, e napisa jej nie potrafi. Zawd aktora to jeden z najszlachetniejszych zawodw, a i powoa rwnie.

TECHNIKA - wszelkie machiny, poczwszy od samochodu, skoczywszy na komputerze z wyjtkiem maszyny do pisania - s dla mnie czym absolutnie obcym. W gimnazjum nie cierpiaem lekcji fizyki i chemii, jak mogem, wykrcaem si od jakichkolwiek wicze praktycznych. Nigdy nie potrafiem - a pewnie rwnie z uporem nie chciaem - nauczy si prowadzenia samochodu. Nie mam auta i nigdy nie chciaem go mie. Obsuga jakiejkolwiek, nawet bardzo prostej, maszyny jest dla mnie udrk. Teraz w redakcjach ucz wszystkich dziennikarzy posugiwania si przy pisaniu komputerami i daj od nich nie maszynopisw, ale dyskietek. Na szczcie mj wiek ju mnie chroni od dostosowywania si do tych ycze. Przeraaj mnie wszelkie nowe techniczne wynalazki. Chciabym, by ju wicej nic nie wynaleziono... Wiem, e jest to yczenie idiotyczne, a nawet samobjcze - gdyby nie byo wynalazkw, toby nie byo i postpu w medycynie, a przecie ja moje zdrowie zawdziczam wanie coraz doskonalszej chirurgii! Wiem, e technika jest potrzebna - i nie znosz wszelkiego rodzaju maszyn. Po prostu mnie przeraaj! Nie i nie, wobec wszelkich maszyn! Z wyjtkiem, oczywicie, tej do pisania, no i tych rozmaitych pokojowo-domowych lamp, kaloryferw, piecykw, pralek (nie umiem ich obsugiwa, ale daj si przez nie obsugiwa!). A rwnie kolei, samolotw, autobusw, tramwajw. Tych maszyn, ktre uatwiaj stae nasze codzienne ycie. Wiem, e maszyny s poyteczne, ale... ale ja ich nie lubi. Ot i kopot! TU i TERAZ - trzyletnia efemeryda w dziejach wspczesnych naszych tygodnikw kulturalnych. W lecie 1981 roku - dokadna data nie jest wana - zostaem zapytany przez jednego z sekretarzy KC, czybym si zgodzi obj redakcj Kultury, tej warszawskiej, jako e pismo naley zawrci z drogi solidarnociowej, na ktr si powoli toczy. Zgodziem si, ale postawiem warunek: bd wybrany albo odrzucony przez zesp! Oczywicie tego rodzaju propozycji nawet nie odwaono si podda pod gosowanie! Przepadbym jak amen w pacierzu! Dopiero w lutym 1982 roku - w stanie wojennym, gdy pisma byy zawieszone - Sekretariat KC powzi uchwa, eby wznowi Kultur, zmieni jej zesp i ebym ja zosta naczelnym. Postawiem warunek: inny tytu, inny adres, wszystko inne, aby nawet cienia podejrze by nie mogo, e zawaszczamy tytu, ktrego linia bya zupenie inna. Zawsze byem przeciwny tego rodzaju zodziejstwu prasowemu - niestety pospolitemu, rwnie i dzisiaj. Zgodzono si. Inny tytu: Tu i teraz. Inny adres - na Smolnej. No i zupenie inny zesp. Pierwszy numer ukaza si w czerwcu 1982. Nie mnie ocenia poziom tygodnika. Ale - fakt faktem nie zyska popularnoci. Nakad - okoo 30 tysicy egzemplarzy, duy deficyt. Do tego doszy ataki radzieckie i grymasy ambasady, otwarta krytyka w moskiewskiej prasie. Poszo o kilka tekstw -

zarzucono mi antyradziecko. Oczywicie, gdyby tygodnik chwyci, gdyby by czytany, gdyby w rodowisku literackim odegra rol jednoczc, nie powiedziano by mi nawet jednego zego sowa. Ale poniewa tak si nie stao - skrytykowano moje redaktorstwo i w sposb niebywale elegancki w lutym 1985 zostaem zastpiony Klemensem Krzyagrskim. Powanie zmieniono skad redakcji, a w czerwcu, w trzeci rocznic pierwszego numeru, Tu i teraz zostao z powrotem przeksztacone w... Kultur. Kto by bardzo przywizany do tego zodziejskiego pomysu! Nowa Kultura te nie zyskaa specjalnego powodzenia, ale to ju inna sprawa. Tu i teraz trwao trzy lata. I wtedy dopiero, gdy przestao istnie - przy najrozmaitszych okazjach, na spotkaniach autorskich - rni czytelnicy bardzo chwalili moje pismo i aowali, e go nie ma... Za pno!

URODZIEM SI - 26 lipca 1919 roku, jeeli wic liczy chiskim sposobem - od dnia poczcia,
dziewi miesicy wstecz - to jestem dokadnym rwienikiem Polski Odrodzonej. I to mi sprawia ogromn satysfakcj! Umr tedy 13 listopada 2018 roku pod wieczr, abym jeszcze zdy w telewizji zobaczy, w gazetach przeczyta, a i telefonicznie od znajomych si wywiedzie, jak to w Polsce, w Czwartej pewnie Rzplitej, bdzie obchodzone stulecie odzyskania Niepodlegoci. Bd mia wtedy dziewidziesit dziewi lat. Moja matka ya dziewidziesit siedem. Mam szans...

WEBER - Henryk Weber - jeden z paru moich pseudonimw publicystycznych. Takie imi
i nazwisko wymylono mi w Londynie, w lutym 1941 roku, do paszportu dyplomatycznego, z jakim miaem przez Afryk przejecha do Budapesztu w kurierskiej drodze do okupowanego kraju. W realizacji wszystko wygldao inaczej - i le, ale sentyment do tego imienia i nazwiska pozosta. Std wic ten pseudonim dziennikarski. WIADOMOCI LITERACKIE I znany w midzywojennym dwudziestoleciu tygodnik literacko-kulturalny redagowany przez Mieczysawa Grydzewskiego. Trybuna gwnie skamandrytw. Chyba najlepsze pismo tego typu w dziejach polskiej prasy. Czytywaem je stale od pitnastego roku ycia. Do dzisiaj model tygodnika, zaproponowany przez Wiadomoci Literackie jest mi najbliszy. I bardzo bolej, i wiele wskazuje na to, e czytelnicy w Polsce dzisiejszej jakby si od tego typu pism odwracali. Moe nowy tygodnik, Wiadomoci Kulturalne, redagowany przez Krzysztofa Teodora Toeplitza, ukazujcy si od maja 1994, zmieni t sytuacj?

WINIARSKI - Wiktor Winiarski. Tym imieniem i tym nazwiskiem podpisywaem swoje artykuy
publikowane w roku 1940 i 1941 w londyskich Wiadomociach Polskich oraz w Polsce Walczcej. A to dlatego, by uchroni przed gestapowskimi restrykcjami najbliszych w kraju. Wiktor to od imienia mojej matki, Wiktorii, Winiarski - od nazwiska wczesnej ukochanej dziewczyny, przyszej ony.

WOJSKO - w wojsku suyem krtko w czasie wojny, we Francji i w Szkocji. Nie zdyem wzi
udziau w adnej bitwie. Nie wystrzeliem z adnej broni ani razu - prcz strzelania z karabinu do celu na wojskowej strzelnicy. Ale gorco i zdecydowanie potpiam tych modych Polakw, ktrzy dzisiaj tak szerokim frontem odmawiaj suenia w wojsku. W moim przekonaniu suba ta nie tyle uczy obsugiwania karabinw, czogw i armat, ile pewnych postaw obywatelskich, pewnego stylu bycia jest bardzo dobr szko ycia w spoeczestwie. Dlatego nigdy i pod adnym pozorem nie pozwalabym modym obywatelom pastwa polskiego na jakiekolwiek - z adnych ideowych powodw - uchylanie si od owej rezerwowej suby wojskowej. Po prostu przymus - tam gdzie brak dobrowolnoci i chci i bez adnej dyskusji!

ZABAWA - ycie naley traktowa nie jako obowizek, ale jako wielk cudown zabaw. Tak samo
prac. Jest czym wspaniaym, gdy uwaamy j za znakomit indywidualn zabaw. Wciekaj si na mnie niektrzy instruktorzy harcerscy, gdy pisz, e harcerstwo to nie suba, ale pyszna zabawa. Moi przyjaciele wiedz, e gdy mwi o czym: To jest zabawne - znaczy, e ta rzecz, sprawa jest dla mnie bardzo powana, interesujca, ma specjalne znaczenie czy wymaga szczeglnej uwagi. Gdy dowiedziaem si na przykad o mierci Stalina, powiedziaem: A to zabawne... Tak samo zareagowaem na wiadomo o mierci Bieruta i o zamordowaniu Gerharda. Ci, ktrzy syszeli te moje komentarze, a mao mnie znali, byli okrutnie zgorszeni. C ja mog zrobi - dla mnie wiat jest wprawdzie straszny, ale... niezwykle zabawny! ZOTA STRZAA - wspaniay krg instruktorw harcerskich, ktry istnia w Warszawie przez dwa lata, od 1936 do 1938 roku. Najbardziej laicka i lewicowa grupa w ZHP (nie naley jej myli z Czerwonym Harcerstwem, organizacj modzieow PPS). Ja oczywicie naleaem do Zotej Strzay. Nie byo nas wielu - dwudziestu paru instruktorw i instruktorek. Pikna karta mojej harcerskiej modoci. EBY UJRZA UPIORA! - to tytu mojej ostatniej, ale cigle jeszcze nie wydanej powieci, osnutej na dziejach dwudziestolecia. I politycznej, i obyczajowo-erotycznej. Akcja zaczyna si w dniu zabjstwa prezydenta Narutowicza, a koczy zabjstwem Francuza, dyrektora sawnych Zakadw Szarlowickich, czyli yrardowskich. Ale to powie, nie za historyczny reporta ani aden dokument. Wic eby wreszcie ta powie si ukazaa... eby!

I na tym kocz t moj autocharakterystyk w dniu 24 maja 1994 roku, w dniu - uwaga, uwaga imienin witego Urbana, i podpisuj j imieniem i nazwiskiem Kazimierz (imienia drugiego nie mam, rodzice nie dali - i dobrze, drugie imi to tyle kopotw!) Koniewski

JERZY ADAMSKI - ludzko zacza si od Adama, wic i mnie ten Sownik wypada zacz od
Adamskiego, profesora rozmaitych filmowych i teatralnych szk wyszych, krytyka literackiego, ktrego zreszt ogromnie ceni. Tote w grudniu 1984 na wie, i Adamski ma po mnie obj tygodnik Tu i teraz, z ktrego mnie wywalano, bardzo si ucieszyem. Niestety - nim Adamski ze swego mieszkania na oliborzu autobusem dojecha na plac Unii Lubelskiej, aby z rk prezesa Zarzdu Gwnego RSW Prasa-Ksika-Ruch odebra nominacj, telefon z Wydziau Prasy KC PZPR zmieni decyzj i obaj panowie, nieco zaenowani, przez p godziny rozmawiali o niczym. A szkoda! Wprawdzie i Adamskiemu rwnie nie udaoby si z tego raczej ekskluzywnego tygodnika uczyni jak to sobie marzy Wydzia Prasy - pisma bardziej poczytnego, bardziej popularnego, ale moe nie zmienioby ono potem tytuu - na faszyw Kultur - i byoby intelektualnie ciekawe. Caa operacja z Tu i teraz nie powioda si. Ju wwczas, na pocztku lat osiemdziesitych (z wydarzeniami politycznymi roku 1981 zbieno raczej przypadkowa), jako zapewne efekt masowego procesu awansu spoecznego oraz rzeczywicie powszechnej owiaty, i oblicze, i gusta kulturalne, i obyczaje

nowej polskiej inteligencji ju si na tyle zmieniy, e pisma la Wiadomoci Literackie znw staway si pismami elit. Czy Adamski zdoaby ten proces zahamowa w stosunku do tego akurat tygodnika? Nie wiem. Wszystko bowiem toczyo si inaczej, ni tego pragnlimy.

PIOTR ADAMCZEWSKI - aby dalej posuwa si tropem Adamw - nastpny po Dariuszu

Fikusie sekretarz redakcji Polityki, gwny ju w latach dziewidziesitych akuszer wszelkich zmian graficznych, formatowych i objtociowych pisma - zmian nie przez wszystkich starych czytelnikw aprobowanych, cho moe majcych wpyw na to, e Polityka, pod koniec 1993 roku tracca poczytno wrd starych swoich czytelnikw, zyskuje j wrd dwudziestolatkw, te, oczywicie, tylko tych z wyszym wyksztaceniem. Do Adamczewskiego mam dwie pretensje. Pierwsza, i zbyt rzadko w rubryce W ksigarni drukuje moje notki recenzenckie i jedne dajc zreszt natychmiast, inne przetrzymujc i po roku rwnie; winny by nie jedna co dwa, trzy tygodnie, ale dwie w kadym numerze! I pretensja druga - po jakie licho Polityka publikuje, z jego oraz profesora Garlickiego inicjatywy, ten gurmandzistowski przewodnik po warszawskich knajpach? Polityce to nie przystoi, ale Adamczewski jest gurmandzist upartym.

TERESA ABRASZEWSKA - Ab... nazwisko z samego pocztku alfabetu, a przy tym pikna
redaktorka w Ksice i Wiedzy. Mdrzy ludzie radz mi, eby Sownik Koniewskiego by maksymalnie zjadliwy, zoliwy, szczypicy. Ile dokopiesz, ile wymiejesz i tyle zarobisz! Ale przecie w tym Sowniku, gdzie rachuj si z ludmi mi bliskimi i dalekimi, przyjaznymi i wrogimi, winno si znale miejsce dla owych uroczych istot rodzaju eskiego, ktre w tak istotny sposb zadecydoway o jakoci moich ksiek, a wic i o sukcesach mojego ycia. Musz wic dobrze, a nie le, napisa o tych pierwszych i przyjaznych czytelniczkach naszych maszynopisw, ktrych dobre rady i adiustacje tekstw w tak istotny sposb decydoway zarwno o odbiorze kadej konkretnej ksiki, jak i o tym, e rynek edytorski by w Polsce Ludowej doprawdy wietny. Z tymi paniami redaktorkami w Polsce Ludowej zdarzya si bowiem wielka przygoda. Powoywano je pierwotnie w tym celu, aby byy pilnymi cenzorkami nieprawomylnoci i lekkomylnoci politycznej troch przecie zwariowanych panw pisarzy, a w praktyce wyszo, e stay si naszymi najwikszymi sprzymierzecami - tymi, ktre agodziy wszelkie starcia z cenzur prawdziw - i akuszerkami polskiej literatury. Ktre nas, autorw, tak piknie chroniy przed gupstwami i gafami, ktre byy nam istnym ochronnym parasolem, tudzie promoway nasze ksiki. Nim taki sd wyda historia polskiej literatury - na rce Pani, Pani Tereso, dzikujc za Zostanie mit, wnosz w imieniu wszystkich literatw toast na cze wszystkich redaktorek w naszych najlepszych wydawnictwach!

KARINA ANDRZEJEWSKA-URBANOWA - druga ona Jerzego Urbana. A, eby byo

zabawniej, jej pierwszym mem by syn Jerzego Andrzejewskiego. Od Andrzejewskiego do Urbana to tak jakby historia literatury Polski Ludowej. Karina, wtedy jeszcze ona Urbana, pracowaa w Tu i teraz. Bardzo j lubiem. Akurat w tym czasie rozstali si z Urbanem; pozostaa sama i byo to dla niej bardzo trudne. Ale katastrof - uwaam to za jej osobist katastrof - spowodowao, moe tylko przyspieszyo, par nieeleganckich zda o byej onie w arcypopularnej, szeroko czytanej ksice Urbana Ja, jako byy.... Urban nie powinien by ich napisa - spraw midzy maonkami adne z nich nie powinno omawia publicznie, ani on o niej, ani ona o nim. Ale Karina te nie potrafia si znale i uczynia to o wiele gorzej. Moe - z widokiem na zysk komercyjny - namwi j do tego jej kolejny towarzysz, dziennikarz katolickiej proweniencji. Oboje - on pyta, ona odpowiadaa - wysmayli wywiad-rzek pt. Byam on Urbana, w ktrej przekroczone zostay granice wszelkiej przyzwoitoci - nie, nie seksualnej - ale codziennej, zwyczajnej, ludzkiej. Pytajcy, ktry do

nieoczekiwanie przy tej okazji zaatwia swoje porachunki z innymi dziaaczami katolickimi, wypytywa o Jerzego w sposb gupi i plugawy, ona wprawdzie w odpowiedziach pytania te agodzia, ale wszystko razem wyszo wrednie. Ksika si chyba sprzedawaa niele - paszkwile zawsze id, a do tego o Urbanie, bohaterze naszej teraniejszoci - ale... I tutaj stao si co, co dobrze zawiadczyo o naszym, nie zawsze eleganckim, rodowisku mass mediw. Prasa, radio, telewizja pokwitoway ksik Kariny o Urbanie milczeniem kompletnym (moe gdzie tam w trzeciorzdnym pisemku kto tylko miaukn...). Karina przegraa z Jerzym - nakad Nie szed w gr. al mi jej bardzo, ale ta ksika bya ju zbyt jaskrawym przekroczeniem granicy smaku i stylu.

JERZY ANDRZEJEWSKI - w moim przekonaniu jeden z czterech - obok Jarosawa

Iwaszkiewicza, Kazimierza Brandysa i Andrzeja Kuniewicza - najwybitniejszych prozaikw powojennego pwiecza. Charakterystyczne - wszyscy oni zaraz po wojnie deklarowali, w sposb zreszt rozmaity, swj pozytywny stosunek do nowej Polski, jako przecie, cho niezupenie, komunistycznej. Ale wanie Andrzejewski uczyni to najbardziej gorczkowo i spektakularnie - cho to on wesp z Mari Dbrowsk i Jarosawem Iwaszkiewiczem tworzyli ow trjk konspiracyjn, ktra z ramienia Delegatury Rzdu Polskiego w Londynie jakby kierowaa podziemnym rodowiskiem literackim w kraju. Wtedy prorzdowi I prorzdowymi pozostali przez nastpne lata wszyscy troje. Ale deklaracje Andrzejewskiego byy szczeglne. Napisa powie, zreszt dobr, Popi i diament, w agresywnych artykuach ponagla parti do dziaa ostrych i radykalnych, ogosi z ksik publicystyczn Partia i twrczo pisarza. I jakby w konsekwencji - kade dziaanie koczy si przeciwdziaaniem - on wanie najpierwszy zacz si ze swej partyjnoci wycofywa, jego najwczeniej zaczy dry zastrzeenia - da im wyraz w nowelach - i to jeszcze w czasach stalinowskich, kiedy by redaktorem naczelnym Przegldu Kulturalnego. 17 listopada 1952 roku - w yciu Andrzejewskiego data wana - przemawiajc w Domu Literatury na jubileuszu czterdziestolecia pracy pisarskiej Marii Dbrowskiej, Andrzejewski nagle zasab i niemal run z mwnicy. Po latach tak mi to wszystko opowiedzia: Wygaszajc referat dostrzeg, jak siedzca w pierwszym rzdzie Janka Broniewska, sekretarz POP warszawskich literatw, ktrej Jerzy by czonkiem, szepna kilka sw do Pawa Hoffmana, kierownika Wydziau Kultury KC PZPR. Andrzejewski pomyla: co mi si wymkno! (Broniewska faktycznie powiedziaa do Hoffmana, e duszno...) - i zemdla! Potem, ju w domu, zacz si nad tym wszystkim - szczeglnie nad sob zastanawia i wtedy wanie rozpocz si jego polityczny i ideowy odwrt. Do wczenie. Ten odwrt trwa par lat, w cigu ktrych Jerzy nadal redagowa Przegld Kulturalny, przyjani si czas jaki z Jackiem Raskim - tym krwawym dyrektorem Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, ktry w 1954 roku, przed sw wasn spraw sdow, by czas jaki dyrektorem Pastwowego Instytutu Wydawniczego - jak rwnie z modym, zbuntowanym Markiem Hask. Ale dopiero w 1957 roku (dzisiaj bymy powiedzieli: ju w 1957 roku) Andrzejewski, wesp z Adamem Waykiem, Janem Kottem, Stanisawem Dygatem, oddali partyjne legitymacje - pierwszy exodus pisarzy z partii - protestujc przeciwko zakazowi wydawania pisma Europa. By to oczywicie pretekst. Andrzejewski i inni ju wtedy czekali tylko na pierwszy konflikt, jakikolwiek, by mc wyj z partii. Wiosn 1964 roku Andrzejewski podpisa sawny List trzydziestu czterech - adresowany do premiera protest przeciwko cenzurze i ograniczeniom edytorskim - ktry wywoa wiele haasu w kraju i echa za granic. W cztery lata pniej, w 1968, w prasie zagranicznej ukaza si jego protest

przeciwko wydarzeniom marcowym. W 1970 on wanie nad grobem Pawa Jasienicy wygosi przemwienie nader jednoznacznie potpiajce tych, ktrzy Jasienic doprowadzili do mierci. Mimo tego rodzaju jawnie politycznych gestw wci - a do mierci - pisa i wydawa ksiki. Przez jaki czas drukowa felietony w Polityce, co spowodowao pierwsze zdjcie Mieczysawa Rakowskiego z funkcji naczelnego, potem mia sta rubryk w tygodniku Literatura, redagowanym przez Jerzego Putramenta. Popi i diament by co roku wznawian obowizkow lektur szkoln. Jesieni 1970 roku, na kilka tygodni przed krwawymi zajciami w Trjmiecie, pewnej wczesnej nocy siedzielimy sobie we dwch z Jerzym w jakiej sopockiej restauracji nie opodal wejcia na molo, wypenionej modzie akademick. Nagle rozpoznano Andrzejewskiego - gromada dziewczt i chopcw otoczya go, wyraajc mu swe uwielbienie. Jerzy krania z radoci a do chwili, gdy zorientowa si, e oni nie czcz bynajmniej pisarza politycznej kontestacji, ale autora... Popiou i diamentu. Szybko wrcilimy do naszych pokoi w Domu ZAIKS-u. Jerzy by kwany. Akurat pisa Miazg, powie ju wyranie anty, w niewiele lat pniej mia zosta czonkiem KOR-u, a tu cigle tylko ten Popi i diament... Doczeka si szesnastu miesicy pierwszej Solidarnoci, paru wyda Miazgi, legalnych i nielegalnych, umar jako pisarz w peni opozycyjny. Przeszed wszystkie drogi, szarpany wszelkimi sprzecznociami. Zaczyna od katolicyzmu, saw zdoby jako niemal komunista, a w sile wieku by kontestatorem i przeciwnikiem pastwa realnego socjalizmu. Po mierci dosta si do literackiego czyca. Mao si go wznawia, mao czyta, rzadko wspomina. Kiedy wyjdzie z tego czyca? Kiedy czytelnicy znowu odnajd jednego z naszych najlepszych pisarzy?

WALDEMAR BABINICZ - cisza! Kto z pastwa pamita? Cisza. Gdybym takie pytanie zada na
jakim zebraniu w Warszawie, moe i nie odezwaby si nikt, ale w Kielcach czy w Jdrzejowie uniosoby si chyba nawet i sporo rk. A gdybym zapyta o Ignacego Solarza, o Karola Maka, nie mwic ju o Janie Boenigku czy Bolesawie Denkowie, czy wiele rk uniosoby si do gry? Nie pamitamy dzisiaj o Solarzu, nie pamitamy o Babiniczu, a to dlatego, e z forum naszej kultury jako zupenie znikny Uniwersytety Ludowe. Ta, jeszcze wier wieku temu tak ywotna i przez kilka dziesicioleci budzca zainteresowanie, instytucja wychowawcza i owiatowa. W 1938 roku caa gromadka lewicowej modziey warszawskiej - z ktrej wywodzi si Jan Strzelecki na przykad pielgrzymowaa do Gaci Przeworskiej, do Ignacego Solarza, twrcy i dyrektora sawnego Uniwersytetu Ludowego. A nie by to jedyny taki Uniwersytet Ludowy. W latach pidziesitych i szedziesitych pisarze polscy, z Krakowa, z Warszawy, jedzili do Rnicy, pod Jdrzejw, bo tam Uniwersytet Ludowy prowadzi Waldemar Babinicz; spotkania z modzie tego UL byy autentycznym przeyciem - rwnie intelektualnym. Przejte z Danii Uniwersytety Ludowe odgryway i w latach przedwojennych, i w Polsce Ludowej olbrzymi rol - nie ilociow oczywicie, ale jakociow w ksztatowaniu szczeglnego rodzaju modych dziaaczy, nauczycieli, inteligencji, inteligencji pochodzenia ludowego, zwizanej dawniej z Wiciami, po wojnie z szeroko, a nie tylko politycznie rozumianym ruchem ludowym, w realizowaniu awansu spoecznego mas wiejskich - tak bym powiedzia. Najsawniejszym dyrektorem UL by w Polsce Solarz - rwnie wielki pedagog co Spasowski, Korczak, Kamiski; jeden z pierwszych zamordowanych przez Niemcw na pocztku 1940 roku. Waldemar Babinicz pochodzi z tego samego klanu; by rwnie pisarzem, ale jego prawdziwa wielko to

Uniwersytet Ludowy najpierw w Pawowicach, potem - do 1968 roku - w Rnicy. W powojennych latach dziaay zreszt i inne, bardzo ciekawe UL-e - w Rudziskach Maka, w Morgu Boenigka, w opolskiej Botnicy Denkowa. Te trzy ksztatoway przede wszystkim now polsko modziey autochtoskiej. Uniwersytet w Rnicy mia inne zadanie - podnoszenie poziomu kulturalnego suchaczy. Jest co osobliwego w tym, e Uniwersytety Ludowe przestay funkcjonowa w naszej kulturze owiatowej. Istot metody pedagogicznej praktykowanej w nich byo indywidualne i bezporednie oddziaywanie silnych osobowoci, takimi zawsze byli ich dyrektorzy i wychowawcy. Czyby teraz zabrako takich indywidualnoci? Czy te moe nikt nie chce dawa pienidzy na tego rodzaju szkoy? Nie wiem. I nie miejsce tu na analizowanie przyczyn zaniku Uniwersytetw Ludowych. A ja pragn tylko przypomnie czowieka, ktrego niezmiernie ceniem, nawet kochaem, o ktrym napisaem ksik. Jako redaktor, publicysta i nauczyciel, a do tego dziaacz Zwizku Nauczycielstwa Polskiego, Waldemar Babinicz pojawi si na forum naszego ycia publicznego niedugo przed wojn. Redagowa wydawany przez ZNP Dziennik Poranny (notabene w redakcji tej gazety by i Jerzy Borejsza) a wanie w tym Dzienniku, w 1937 roku, reportaami ze skautowego jamboree debiutowaem w prasie ju dorosej. Nikt wwczas nie podejrzewa, e w Babiniczu tkwi tak due talenty pedagogiczne. Ujawniy si one dopiero wtedy, gdy po roku 1941 przyjecha z Wilna pod Jdrzejw i tam, ukrywajc si, rozpocz prac w nielegalnym szkolnictwie. Rnica ju w pierwszej poowie lat pidziesitych, w 1953, staa si gona niemal w caym kraju, gdy uczniowie, podwczas jeszcze liceum (w ludowy uniwersytet przeksztacio si ono nieco pniej) przesali do redakcji Nowej Kultury nader gwatowny list polemizujcy z ogoszonym w tym tygodniku niemal dokumentalnym Pamitnikiem uczennicy jakiej szkoy miejskiej. Dziewczyna skarya si na nud, rozczarowanie, psychiczne wykolejenie rwienikw z jej pokolenia, z pokolenia wczesnego Zwizku Modziey Polskiej. I oto modzi wychowankowie Babinicza, ci ze wsi, gwatownie zaprotestowali, przedstawiajc si jako zaangaowana kulturalnie, ideowo, spoecznie modzie tego samego pokolenia. Oba stanowiska - i tej znudzonej modziey z miasta, i tych zapalonych ideowo chopcw i dziewczt ze wsi - oba stanowiska prezentoway prawdziwe, cho rozmaite, rodowiska wczesnej modziey polskiej. W Nowej Kulturze wywizaa si gorca dyskusja, ktra - pierwsza - tak publicznie przedstawia wychowankw Waldemara Babinicza. Lata po Padzierniku 1956 to okres wietnego rozwoju uniwersytetu w Rnicy, jak rwnie wielkiej publicystycznej i literackiej aktywnoci Babinicza. Niestety! Haniebny marzec 1968 rykoszetem uderzy i w Babinicza. Zawistni o jego pozycj w kraju jacy dziaacze kieleccy, wsparci przez idiotw z Warszawy, doprowadzili do wygryzienia go z Rnicy, a zaraz potem do faktycznego rozwalenia uniwersytetu. Wykoczony psychicznie Babinicz umar w rok pniej. Zostali wychowankowie Rnicy, zostay ksiki, zostaa i ju tylko - legenda... Od czasu do czasu sigam na pk po ksiki Babinicza, jad do Naczowa, by ucaowa rce pani Heleny, wdowy po Waldemarze, ktra w cudzie ronickim miaa swj udzia, uciska Jani, ich crk, Martusi, wnuczk, i pooy kwiaty na grobie przyjaciela. Zamkna si jedna ze wietniejszych kart polskiej pedagogiki. Dlaczego?

ZULA BALISKA - pikna Zula z Czytelnika. Druga z kolei redaktorka wymieniona w tym
Sowniku, ktry pragnie by maym pomnikiem na cze pa redaktorek z wydawnictw literatury piknej. Pikn redaktork nazwa j autor szkicu w Gazecie Wyborczej, opublikowanego na pocztku 1994 roku, a opisujcego dzieje owego sawnego stolika w kawiarni Czytelnikowskiej, przy ktrym cae lata krlowali Tadeusz Konwicki z Gustawem Holoubkiem. Ot Zula Baliska bya krlow stolika konkurencyjnego, przy ktrym siadywali plastycy. Czytelnik swoje poczesne miejsce we wspczesnej historii ksiki polskiej zawdzicza nie tylko prezesom, wiceprezesom, redaktorom naczelnym i innym szefom, ale rwnie owym paniom redaktorkom - wanie takim, jak Zula Baliska, Marysia Iwaszkiewicz, Halszka Wilczkowa, Basia Chlabicz, Olimpia Grochowska, Janka Borowiczowa, Madzia Winiewska, Danka Hrehorowicz i caa gromadka innych. Przepraszam za poufay ton, nie zawsze mi przysugujcy, ale tak te panie tykano w rodowisku literackim. Pikna Zula wrciwszy po wojnie z Niemiec, dokd t modziutk akowsk czniczk razem z matk wywieli hitlerowcy po Powstaniu Warszawskim, ukoczya polonistyk na UW i zacza pracowa w Czytelniku. Ju na zawsze zostaa w tym wspaniaym wydawnictwie, zaprzyjaniona niemal z wszystkimi pisarzami, pomocna kademu z nas, bo jak zwyka mwi: redaktorka ksiek to dla autorw jednoczenie i akuszerka, i ksidz spowiednik. I Zula naprawd bya tak akuszerk i ksidzem spowiednikiem - nie tym od ostatniej posugi, ale tym od posugi pierwszej. Poowa z nas podkochiwaa si w pani Zuli. Ile ksiek naszych swj sukces zawdziczao jej uwagom i jej adiustacji! Musz si pochwali: kiedy na podwieczorku u Jurka Koryckiego (Edigeya) wypiem z ni bruderszaft i tak zostalimy przyjacimi.

LUDWIK BAR - profesor prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Pewnego wtorku w listopadzie

1993 roku wszedem do salki w Paacu Staszica, gdzie miao si rozpocz zebranie Klubu imienia Limanowskiego, grupujcego gwnie profesorw i naukowcw Polskiej Akademii Nauk. Ujrzaem siedzcego przy stole, znakomicie prezentujcego si pana, ktrego gdzie niedawno - wczoraj czy przedwczoraj - widziaem. Twarz jego znaem wietnie, ale w aden sposb nie mogem sobie przypomnie nazwiska. Gdzie to ja go spotkaem? W redakcji, na zebraniu u literatw? Okropne uczucie. Wyrana skleroza. Suchaem referatu i cigle mczyy mnie te pytania. Zacza si dyskusja, a ja cigle tylko szukam w myli nazwiska tego pana. I nic! Ani rusz! W drugiej godzinie zebrania przewodniczcy dyskusji zapowiada: Teraz prosz o zabranie gosu pana profesora Ludwika Bara! No nareszcie! To on! Ostatni raz widziaem go w... styczniu 1941 roku, prawie pidziesit trzy lata temu w szkockim miasteczku St. Andrews! Obaj suylimy wtedy w polskim wojsku w Szkocji, w rnych oddziaach. On, przedwojenny harcmistrz, jeden z szefw naszego wczesnego Starszego Harcerstwa, w grudniu 1940 zosta przewodniczcym powoanego wwczas krgu instruktorw ZHP wrd onierzy WP w Szkocji, a ja znalazem si w zarzdzie tego krgu. Pidziesit trzy lata... Rzeczywicie wczoraj! Po zebraniu ucisnlimy si najserdeczniej. Obaj zreszt wiedzielimy, e w Warszawie yjemy od lat kilkudziesiciu, tylko e nigdy si nie spotkalimy.

MAREK BARASKI - jeden z tych, raczej nie tak wielu, dziennikarzy telewizyjnych, ktrzy po
roku 1989 pozostali sob. Przez wiele lat wobec milionw telewidzw reprezentowa racje PRL i PZPR. Po roku 1989 nie odmieni si i nie zosta w odmienionej TV, ale przeszed do pisma Jerzego Urbana i razem z nim zrobi ten najpopularniejszy w kraju tygodnik polityczny - NIE. Jest nie tylko zastpc Urbana, ale w kadym niemal numerze drukuje swoje znakomite reportae demaskujce naduycia biurokratyczne, rzdowe, partyjne, klerykalne, polityczne i wistwa publiczne. A wreszcie

to on by tym pierwszym, jeszcze przed Gazet Wyborcz, ktry opisa korupcj w poznaskiej policji. Dla tekstw Marka Baraskiego - obok felietonw Urbana i reportay paru innych - czyta si Nie. I pomyle, e si go kiedy o co, w ktrym z moich felietonw w niegdysiejszej Trybunie Ludu, czepiaem... Chc by modny, wic przepraszam i prosz o przebaczenie!

KAZIMIERZ BARCIKOWSKI - Teczk Wojtyy natychmiast do mnie! - wykrzykn do

swojego sekretarza i w p sowa przerwawszy jakie bardzo wane posiedzenie pogna do samochodu, a nim do Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Krakowie, gdzie w gabinecie pierwszego sekretarza mia wszystkie telefony i do Gierka, i do premiera, i wszdzie indziej. W tym samym czasie na sal w warszawskim Domu Literatury, gdzie akurat odbywao si zebranie pisarzy, wbieg prosto z ulicy zupenie nam nie znany mczyzna i zacz radonie krzycze: Wyszyski obrany papieem! Wyszyski obrany papieem! Dla warszawiaka wiadomo, e polski kardyna zosta papieem, przed chwil nadana przez radio, musiaa kojarzy si wycznie z Wyszyskim. Ale Kazimierz Barcikowski dobrze wiedzia, e to Wojtya. Natychmiast zrozumia, e stao si tak dlatego, i kilkanacie lat wczeniej Gomuka i Kliszko uznali, e to wanie Wojtya, a nie inny biskup, powinien by arcybiskupem Krakowa - i to swoje stanowisko przekazali prymasowi. I tak to zgoda Gomuki sprzed lat otworzya Wojtyle drog do papiestwa. Dlaczego wic teraz, w 1994 roku, w konkordacie zastrzega si zmian stanu poprzedniego - obowizujcego jeszcze od lat dwudziestych i e to rzd mia wane sowo przy obsadzaniu tronu biskupiego, e wybiera spord przedstawianych mu przez Koci kandydatw? To wszystko Barcikowski wiedzia dokadnie i prawidowo. Kazimierz Barcikowski - w modoci onierz AK, pniej dziaacz Zwizku Modziey Polskiej, zastpca redaktora naczelnego Iskier, wiceprzewodniczcy Zwizku Modziey Wiejskiej. Na par lat odszed od pracy politycznej; skoczy wysze studia ekonomiczne, doktoryzowa si. Potem zosta ministrem rolnictwa. Do Krakowa na sekretarza KW posano go wtedy, gdy pokciwszy si z premierem Jaroszewiczem w sprawach swojego resortu, poda si do dymisji. W Krakowie pozna bliej Wojty. W par lat pniej, ju jako czonek Biura Politycznego KC PZPR oraz wicepremier rzdu - od AK do KC nie jedyna to w Polsce taka kariera - stan na czele Komisji Wsplnej Rzdu i Episkopatu. Ogoszone teraz, w latach dziewidziesitych, do niedawna tajne, protokoy z posiedze tej komisji wskazuj, jak trafny by wybr Barcikowski ego na jej przewodniczcego. Umia rozmawia z biskupami, a e i oni chcieli wsppracowa z wadzami pastwa, to w rezultacie w latach osiemdziesitych stosunki rzdu z Episkopatem byy niemal idylliczne. Kociow budowano w Polsce tyle, ile nigdy przedtem w caej naszej historii. Nawet zbrodnia popeniona na ksidzu Popieuszce nie zdoaa zmci tej wsppracy. Bya w tym walna zasuga Barcikowskiego wanie. Moe go kiedy za to kanonizuj? W roku 1983 wysza w Iskrach, opracowana przez Ew Sabelank i przeze mnie, ksika bardzo gruba - 7599 dni Drugiej Rzeczypospolitej, wybr reportay literackich i publicystycznych z dwudziestolecia midzywojennego. Gdy w parnacie miesicy pniej zajrzaem do sekretariatu KC, Barcikowski powita mnie sowami: Jak to dobrze, e rok temu wyszed ten twj zbir reportay, teraz ju bymy ci go nie pucili! Barcikowski zawsze mia poczucie humoru, trafnie okrela teraniejszo i przewidywa przyszo. 7599 dni Drugiej Rzeczypospolitej, cho dawno ju wyczerpane, cigle nie moe si ukaza w wydaniu drugim, chocia polityczna cenzura peerelowska ju si przecie skoczya...

Bardzo lubi mojego imiennika. Tylko zastanawiam si, czy on - tak biegy w ukadaniu pomylnych stosunkw pastwa z Kocioem - kiedykolwiek, po latach dziecicych, odmawia pacierze? Z biskupami bowiem owocniej - jak rwny z rwnym - moe si ukada tylko ateusz lub agnostyk.

WADYSAW BARTOSZEWSKI - w antyhitlerowskiej konspiracji zasugi tego modego

wwczas czowieka byy wielkie i bezsporne. Dziaa najczynniej w egocie oraz w innych akowskich i delegackich - akcjach pomocy ydom. Rzetelnie oceniono to potem w Izraelu - uczczono go Medalem Sprawiedliwy wrd Narodw wiata oraz drzewkiem w Yad Vashem, t wielk nagrod dla uczciwego czowieka. Po wojnie Bartoszewski zaczyna jako dziennikarz w mikoajczykowskiej Gazecie Ludowej, ale szybko popad w konflikt z nowym porzdkiem, ktry mu nie odpowiada. Zosta aresztowany, siedzia, wypuszczono go, znowu aresztowano i tak niewinny - przesiedzia a do lata 1954 roku. Poznalimy si u schyku wojennej konspiracji, blisza znajomo trwaa i po wojnie. Nasze cieki i drogi yciowe ju si jednak rozchodziy - ja byem publicyst tygodnikw kulturalnych oraz Przekroju, on siedzia w wizieniu. Lato 1954. Bylimy z on w Zakopanem i oto pewnego poranka zapragnlimy przejecha si na Kasprowy. W Kunicach przed kas ogon kilometrowy. Na szczcie dostrzegem Jerzego Andrzejewskiego ju nie opodal okienka. Poprosiem, by kupi dla nas bilety. Kupi, ale do odjazdu wagonika mielimy jeszcze z ptorej godziny. Andrzejewski nie by sam, lecz w towarzystwie Jacka Raskiego - sawetnego dyrektora z Bezpieczestwa, od niedawna dyrektora PIW-u. W tym wanie czasie stale chadzali we dwch: Andrzejewski i Raski. Przywitalimy si wic z Raskim - ja znaem go jako dziennikarz z rozpraw sdowych, moja ona bya redaktork w PIW-ie. Zdecydowalimy si poczeka w kawiarni. Jerzy z moj on ruszyli pierwsi, ja z Raskim za nimi. Gdy weszlimy do kawiarni, przy pierwszym za drzwiami stoliku ujrzaem... Wadka Bartoszewskiego. Nie wiedziaem, e kilka dni wczeniej zosta zwolniony z wizienia i ju zaczynay wia odwilowe wiatry - i przyjecha do Zakopanego na wypoczynek. Bartoszewski zobaczy mnie take... w towarzyskiej komitywie z Raskim, jego niedawnym katem. Tu ju nie byo nic do tumaczenia. Poczuem si idiotycznie, przeszedem chykiem, ledwo na siebie spojrzelimy, jaki ukon gowy... Nasze wzajemne stosunki zostay zamroone na kilka dugich lat. I trudno si Wadkowi dziwi! Dopiero wtedy, gdy rozwidszy si z pierwsz on, lekark z AK, oeni si z pani, ktra cae lata bya zastpc redaktora naczelnego PIW-u i czynnym czonkiem partii, dopiero gdy w Polityce odebra z rk Mieczysawa Rakowskiego nagrod, ktr mu za jego ksik przyznaem jako wspjuror, dopiero gdy bdc redaktorem Tygodnika Powszechnego spotyka si z najrozmaitszymi ludmi o najrozmaitszej, wcale nieprostej politycznej konduicie - dopiero wtedy odnowiy si nasze kontakty, ale ju nigdy nie wrciy do dawnej serdecznoci. Szok tamtego, zakopiaskiego, spotkania musia u Bartoszewskiego pozosta na zawsze... Bo Bartoszewski przez wszystkie te lata t mimo e i on rwnie musia kolaborowa z reimem - pozosta wierny sobie. Trzeba go ceni za charakter. Cho nie jestem pewien, czy akurat ta cecha stanowi najwysz warto jakiegokolwiek i gdziekolwiek ambasadora... A wanie Bartoszewski, autor ksiek historycznych o czasach walki z hitlerowcami, zosta w Trzeciej Rzeczypospolitej ambasadorem Polski w Wiedniu. Jako e pod tym wzgldem Trzecia Rzeczpospolita dokadnie powtarza Polsk Ludow - t Rzeczpospolit Dwa i P, jak si obecnie zoliwie mawia - na placwki ambasadorskie wysyajc dyplomatycznych dyletantw, tyle e politycznie gorcych intelektualistw. Wtedy do Parya wysyano Putramenta, teraz do Wiednia Bartoszewskiego. Kalka cakowita.

HENRYK BEREZA - wybitny krytyk literacki, ktrego moe naleaoby skaza na mier za
powany udzia w udanej prbie sprowadzenia do zera polskiej wspczesnej beletrystyki. W styczniu 1953 roku Henryk Bereza napisa by w Iwaszkiewiczowskiej Twrczoci niezmiernie pozytywn, cho nie bezkrytyczn, recenzj z wanie wydanej Pitki z ulicy Barskiej. Pewno ju o tym dawno zapomnia i bardzo si wstydzi tego grzeszku swojej modoci, jako e od wielu ju dziesicioleci, jeszcze gdy y Jarosaw Iwaszkiewicz, Bereza zacz w tym pimie wyrasta na prawodawc polskiej literatury wspczesnej. I to on wanie t nasz literatur, szczeglnie mod, ze wszystkich si swego krytycznego talentu wyprowadza na manowce. Gosi, e beletrystyka winna by cakowicie wolna od jakichkolwiek obowizkw spoecznych, narodowych, ideowych, od jakiejkolwiek spoecznej realnoci, a tylko i wycznie by protokoem drgnie ludzkiej duszy. Bya to, owszem, swoista reakcja na twrczo zbyt mocno zaraon postulatami realizmu socjalistycznego, ale reakcja, ktra - moim zdaniem - przekroczya wszelkie rozsdne granice. Bereza mia ogromny wpyw na modych polskich prozaikw - dziaay pewne prawa reakcji i pokoleniowej, i politycznej rwnie - wic oto na przeomie sidmej i smej dekady mode pokolenie pisarzy zaczo tworzy literatur cakowicie oderwan od wspczesnoci, zapatrzon tylko we wntrze wasnego ja. W rezultacie mamy podobno bardzo dobr mod literatur - tyle tylko, e nikt nie chce tej literatury czyta... To wina rwnie Henryka Berezy. Ale kt go skae i wykona wyrok?

ZYGMUNT BERLING - genera. Nigdy go nie widziaem, nigdy sowa jednego z nim nie
zamieniem. Ale po pidziesiciu latach, wanie dzisiaj, winienem si przyzna do czego, co mnie z Berlingiem istotnie poczyo, a o czym nikt nie wie. Przyzna z alem. Wiosn 1944 Departament Informacji Delegatury Rzdu na Kraj wyda konspiracyjn ulotk zrcznie zatytuowan Od Berlina do Berlinga, a skierowan, oczywicie, przeciwko dowdcy armii polskiej w ZSRR, ktra po krwawej bitwie pod Lenino zbliaa si z armi radzieck do granic Polski. Konspiracyjna ulotka. Tylko Zbigniew Kunicki, jeden z zastpcw dyrektora DI, wiedzia, kim by, poczwszy od tytuu, jej autor. Autorem tej ulotki i tego tytuu byem ja - wwczas mody pracownik departamentu. I musz powiedzie dzisiaj wanie, i uczyni to gosem penym, e fakt napisania tej ulotki uwaam od wielu ju lat za co, czego bardzo auj! Nie powinienem by tego napisa i gupia, smarkata gorco! - jako e decyzja Zygmunta Berlinga, aby stan na czele armii polskiej w ZSRR, tej poandersowskiej, w wczesnych warunkach bya najzupeniej suszna, mdra, naszemu narodowi politycznie potrzebna. Naleao obstawia - politycznie i militarnie I wszystkich alianckich, antyhitlerowskich partnerw. To dyktowaa mdro polityczna. Zarzuty z tego tytuu kierowane przeciw Berlingowi przez politykw Polski Podziemnej byy krzywdzce, a te pniejsze - ju formuowane przez Stalina i stalinowcw - po prostu nikczemne. W podziemnej Warszawie nie powinnimy byli wydawa gupiej ulotki pod demagogicznym tytuem: Od Berlina do Berlinga! Wstyd mi do dzisiaj! A dzisiaj moe nawet szczeglnie!

ZBIGNIEW BIEKOWSKI - poeta, krytyk literacki, ktrego moe bym nawet w tym Sowniku
nie zanotowa, jako e poezja Zbyszka nie bya moj poezj, gdyby nie jego niedawna, w marcu 1994 roku, mier. Nekrologi i wspomnienia czciy go jako pisarza zwizanego z polityczn opozycj ostatniego okresu Peerelu. Ale ja pamitam zgoa innego Biekowskiego. Nie poet, nie krytyka, ale konspiratora oraz przepraszam za brzydkie sowo - informatora. Informatora w dobrej sprawie. Druga poowa roku 1943 oraz pierwsza - a do Powstania - 1944. Zbyszek Biekowski przynosi do pokoiku, w ktrym mieszkam i ktry jest punktem kontaktowym Departamentu Informacji Delegatury Rzdu na Kraj,

obszerne raporty donoszce dyrektorowi DI o sytuacji panujcej w rozmaitych organizacjach i partiach politycznych Polski Podziemnej. Autor tych raportw, Biekowski wanie, mia najwyraniej doskonae kontakty w rozmaitych grupach politycznych i starannie czyta ca podziemn pras. e pisa wiersze - pocztkowo nie wiedziaem. Dopiero pniej kto mi go rozszyfrowa - nasza konspiracja nie bya doskonaa! - wtedy przypomniaem sobie poet i krytyka, ktry z nasz przedwojenn Ork na ugorze te co mia do czynienia. Wybuch Powstania zasta Zbyszka na Pradze. W p roku pniej, gdy Lublin by ju w caym kraju, w pierwszych numerach Odrodzenia, jakie doszy do Krakowa, znalazem wiersze Biekowskiego. A wkrtce potem dowiedziaem si, e w sierpniu 1944 on sam szybko dotar do Lublina i znalaz si wrd pisarzy, ktrzy - tworzc zrby kultury w przebudowywujcym si i odradzajcym pastwie jednoznacznie wsparli now wadz polityczn. Niemal wszyscy pisarze zajli wwczas takie stanowisko. Zbigniew Biekowski czyni to w domenie kultury. Jego starszy brat, Witold, przed wojn publicysta zwizany z katolick prawic, w czasie wojny dziaacz Delegatury Rzdu, zaraz po wojnie wesp z Bolesawem Piaseckim robi Dzi i jutro i kad zrby pniejszego Paxu. Po paromiesicznym pobycie w Lublinie i w Krakowie - gdzie spotkalimy si raz i drugi - Zbigniew wyjecha do Parya, by tam pracowa w ambasadzie kierowanej przez Putramenta. Na pocztku lat szedziesitych wrci do Warszawy i tak wycznie zaj si poezj, e nikt ju dzisiaj nie pamita, i kiedykolwiek zajmowa si polityk. Ostatnie swe sowa wydrukowa jednak w... Polityce. Byo to rozumne wezwanie do modych poetw, by w swojej poezji nie zrywali wizw z autentycznym, realnym, spoecznym wiatem. Zbigniew Biekowski kaza i w testamencie - spali po mierci swoje ciao. Coraz wicej ludzi podejmuje tego rodzaju decyzj.

JAN BIJAK i trzeci po Stefanie kiewskim i Mieczysawie Rakowskim redaktor naczelny Polityki
(nie by w tym pimie od pocztku, pojawi si przed dwudziestu laty jako przybysz z prasy modowiejskiej, ale szybko zaj drugie miejsce po Bogu), pierwszy, ktry jednoczenie, od 1991, by prezesem Spdzielni Pracy Polityka. Wiosn biecego roku, w maju, po dwunastu latach naczelnego redaktorstwa, Bijak postanowi przeprowadzi rozdzia wadzy. A wic pismo jakby bardziej zdemokratyzowa. Nadal pozostajc prezesem spdzielni, obdarzony przez zesp duymi uprawnieniami ingerencyjnymi w domenie rwnie redaktorskiej, fotel naczelnego redaktora przekaza Jerzemu Baczyskiemu, swojemu dotychczasowemu zastpcy, reprezentujcemu ju nowe, modsze pokolenie dziennikarzy - inaczej od nas, grubo jednak starszych, patrzcych w przeszo i przyszo. W ten sposb przy poparciu zdecydowanej wikszoci zespou i przy zastrzeeniach mniejszoci (w tajnym gosowaniu) zostaa przeprowadzona istotna zmiana pokoleniowa na pocztku trzydziestego smego roku istnienia pisma. O Bijaku mam rwnoczenie zdanie lepsze i gorsze. Podoba mi si, gdy niesychanie zrcznie, wprost cudem, udao mu si wyprowadzi nasze pismo z tej katastrofy, jak dla caej polskiej prasy, a wic i kultury, bya likwidacja RSW Prasa-Ksika-Ruch. Nie podoba mi si z kolei, gdy zbyt sab rk trzyma swoich zastpcw i kierownikw dziaw, pozwalajc im robi rne gupstwa, jakie po czasie - niestety, mleko ju byo rozlane! - on sam susznie krytykowa na naszych tygodniowych kolegiach. Jednak redaktor naczelny musi mie w sobie co z dyktatora - demokratycznego, ale jednak dyktatora.

Na miecie plotkowano - a w Rzeczpospolitej nawet to opisano - e od pocztku lat dziewidziesitych nie ma ju jednej Polityki, ale co najmniej dwie, kada o nieco innych akcentach i kierunkach, niezbyt do siebie przystajcych. Moe to i lepiej? Bo gdyby bya jednolita, moe by nie przetrwaa nawet i kwartau, rozerwana od rodka... Kto wie? Do Bijaka mam take wasne pretensje, jedn dawniejsz, drug niedawn. Kiedy nie chcia mi wydrukowa artykuu, w ktrym niemiosiernie wydrwiem ide, a i praktyk rwnie, tak zwanego kombatanctwa wojennego; kombatanci chc, by ich na staro czci i wynagradza za to, e kiedy walczyli - idea pod kadym wzgldem, a szczeglnie wychowawczym, dla kadego spoeczestwa zawsze i wszdzie niezmiernie szkodliwa. Ostatnio natomiast nie opublikowa - aby nie zraa sobie czytelnikw? - mojego artykuu, w ktrym gwatownie domagaem si, eby obywatele - wszyscy! byli absolutnie uczciwi we wasnych zeznaniach podatkowych, a interes pastwa w paszczynie finansowej stawiali wyej ni interes wasny. Dlaczego pismo ma broni tych, ktrzy oszukuj wasne pastwo? Nie rozumiem. Ale Bijak mia inne zdanie, a redaktor naczelny ma prawo i obowizek rwnie i odrzuca teksty, musi umie puszcza i nie puszcza... W proporcji oraz w istocie owego puszczania i niepuszczania tkwi tajemnica wielkiej sztuki redagowania kadego i zawsze czasopisma. Natomiast autor ma prawo by niezadowolony. Za par lat - tyle czasu potrzeba, by si sprawdzi - zobaczymy, jakim to czwartym redaktorem naczelnym Polityki okae si Jerzy Baczyski i jakim prezesem okae si Jan Bijak. Pewno obaj bd puszcza i nie puszcza, ingerowa i nie ingerowa - czyli tak kierowa pismem, jak tego bdzie wymaga wczesny interes pastwa i rzdu, jak bdzie potrzebne krajowi i Polsce. Bo tak si od roku 1957 uoyo, e Polityka to kraj, rzd, pastwo, caa Polska wanie... W czym Jan Bijak mia i ma swj walny udzia.

ALEKSANDER BOCHESKI - publicysta, pisarz, a i dziaacz gospodarczy, ktry mia odwag

napisa Dzieje gupoty w Polsce, jedn z najwaniejszych ksiek, jakie kiedykolwiek zostay u nas opublikowane. Postawi w niej znaki zapytania przy wielu decyzjach, ju historycznych, podejmowanych ongi przez Polakw w interesie Polakw. Aleksander Bocheski czsto ma racj, czsto racji nie ma - zaley od punktu widzenia czytelnika - ale im czciej i publicystyka, i historiografia polska bdzie stawia znaki zapytania dotyczce i przeszoci, i teraniejszoci, tym lepiej z naszym wyksztaceniem i wyrobieniem obywatelskim. Najgorsza, najbardziej zabjcza jest jednomylno przy podejmowaniu decyzji i przy ferowaniu wyrokw. Decyzja powzita przez 51 procent gosujcych ma wiksze szanse okaza si mdrzejsza, ni decyzja, za ktr opowiedziao si 100 procent. Dlatego potrzebne s takie Dzieje gupoty w Polsce i dlatego z tak aprobat wysuchaem tego, co w telewizyjnym programie Rzeczpospolita Dwa i P mwi, lec chory w ku, stary Aleksander Bocheski. Podj on mianowicie problem, czy dobrze si stao, e w czasie okupacji hitlerowskiej w Polsce nie pojawi si aden polityczny, pastwowy kolaborant. Zdaniem Bocheskiego, gdyby kto taki by, oszczdzioby to naszemu spoeczestwu cierpie. I tutaj z Bocheskim moja pena zgoda. Cho - tego Bocheski nie powiedzia, wic ja dopowiem za niego takiego kolaboranta, takich kolaborantw - a pochodziliby oni pewnie z k endecji czy oeneru - po zakoczeniu wojny naleaoby natychmiast powiesi bd rozstrzela. Tego wymagaaby nasza narodowa czysto, moralno, moe nawet z domieszk obudy, ale kada pedagogika jako czy si z obud, obuda rzecz ludzka i narodowa rwnie. Podobn zreszt myl - nie tak jasno wyoon, jak uczyni to Bocheski, ale czasy byy nie ku temu - sformuowaem w artykule o Filipie Ptainie, ktry wydrukowano w Tygodniku Powszechnym w styczniu 1946 roku, artykule dotyczcym tyle

niedawnej przeszoci, co nadchodzcej przyszoci. Dzisiaj bym go ju pewno napisa inaczej - o wiele dosadniej i bardziej jednoznacznie. I wprost sformuowabym pytanie, co si komu lepiej opacio Czechom, Francuzom bd Norwegom i Polakom - w ich rozmaitej walce z hitleryzmem. Rzecz jednak nie tylko w tym. Moe i u nas znalazby si jaki Ptain czy Quisling, gdyby okupanci kogo takiego mie chcieli. Ale polski Quisling czy tym bardziej Ptain nie by na rk Hitlerowi! Utrudniby mu realizacj programu fizycznej eksterminacji i Polakw, i polskich ydw. To jasne! Ale dlaczego nie chcielimy go my, Polacy? Jaki wpyw na to miaa nasza rozbiorowa przeszo, kiedy to rnych quislingw byo na tuziny? Tutaj rozwaania Aleksandra Bocheskiego wydaj si nader pomocne. Ale co z tego, jeeli i tak kady z naszych reimw i kady z naszych rzdw woli mie raczej Zbigniewa Zauskiego ni Aleksandra Bocheskiego...

JERZY BOREJSZA - chciabym przeczyta ksik o Jerzym Borejszy. Kiedy sam napisaem o nim
wikszy szkic opublikowany w tomie Zostanie mit (1980, 1988). Mia on wymowny tytu: Rogatywki Jerzego Borejszy. To wanie Borejsza w latach czterdziestych publicznie broni rogatywki jako czapki mundurowej naszego wojska - ale kt to dzisiaj pamita? Oto ostatnie zdanie tego mojego szkicu: ...w marcu 1950 (...) Borejsza znalaz si w zupenej (...) pustce politycznej (...) 19 stycznia 1952 umiera jako czowiek zaledwie czterdziestosiedmioletni. Trzeba byo dopiero lat nastpnych, aby si okazao jawne (...), i zasady polityki kulturalnej, z ktrych Borejsza wyprowadza sw dziaalno, byy najzupeniej suszne. Wic od lat czekam na ksik o Jerzym Borejszy, w ktrej by rzetelny historyk opisa jego dramatyczne, powikane ycie polityczne. Przed wojn komunista, czonek KPP, autor doskonaych szkicw o Hiszpanii drukowanych w Wiadomociach Literackich. Od jesieni 1939 roku w okupowanym Lwowie, niezmiernie aktywny organizator polskiego ycia kulturalnego - kierownik Ossolineum, inicjator obchodw mickiewiczowskich. W lecie 1944 roku tworzy w Lublinie wydawnictwo Czytelnik, staje si edytorem ksiek i doskonaych czasopism (Odrodzenie, Kunica, Przekrj, Twrczo, by wyliczy najciekawsze) i caej serii gazet codziennych. Ma zupenie szczeglne zasugi w zjednywaniu polskich intelektualistw i polskiej inteligencji dla nowego pastwa. Prbuje, z dobrym rezultatem, godzi katolikw z komunistami. I oto ten sam Borejsza ju na progu polskiego stalinizmu popada w istotny konflikt z kierownictwem PZPR, a rwnie z politykami Kremla, gdy idzie o taktyk i strategi wiatowego Ruchu Obrocw Pokoju, ktrego jest jednym z czoowych animatorw. Mylc o jego przedwczesnej mierci - niewtpliwie przyspieszonej przez polityczn banicj, na jakiej si znalaz - zawsze si zastanawiam, jak by si pidziesiciojednoletni Borejsza zachowa w 1956 roku, jak w 1968, on, polski yd, a moe by doy roku 1980, co zupenie moliwe, i z kim byby wwczas... Z Jaruzelskim? Co byoby, gdyby... Spord wielu, zreszt byle jakich, rozmw z Borejsz - wzywa mnie do siebie jako warszawskiego redaktora Przekroju, a potem jako autora, gdy sam prowadzi Odrodzenie - chciabym tutaj przypomnie jedn. Akurat skoczy si proces WiN-u i skazany, ale te zaraz wypuszczony na wolno, pukownik Jan Rzepecki by wanie u Borejszy, gdy i ja si tam zjawiem. Borejsza chcia, abym do Krakowa co tam przekaza - jaki artyku czy tekst Rzepeckiego. I wtedy rozpocza si osobliwa dyskusja. Borejsza wesp z Rzepeckim przekonywali mnie, i nie mam racji, a ja upieraem si, e konspiracja akowska, londyska, a zreszt i pepeerowska rwnie byy zadouczynieniem dla naszych wasnych potrzeb narodowych i politycznych, ideowych i moralnych, ale nie miay absolutnie adnego wpywu na przebieg wojennych wydarze drugiej wiatowej. Borejsza razem z Rzepeckim bronicy przed Koniewskim militarnego sensu walki Armii Krajowej - to co bardzo zabawnego!

Zabawna bya rwnie i inna historia. Iwaszkiewicz w swoich Nowinach Literackich wydrukowa, podpisany literkami, mj felietonik o tym, e oto kierownictwo Czytelnika zastanawia si nad ewentualnym zamkniciem pism deficytowych, takich jak Twrczo, Odrodzenie i Kunica. Co tam na rzeczy byo. Borejsza si wciek i zatelefonowa do Iwaszkiewicza - a ja wtedy akurat byem w redakcji Nowin - by wymusi na nim ujawnienie autora notatki, pewnie pracownika prasy Czytelnikowskiej. Iwaszkiewicz odmwi zdradzenia nazwiska. Jaki czas baem si o moj prac w Przekroju. Po paru tygodniach furia Borejszy osaba, pism nie zamknito, rzecz caa rozesza si po kociach. A mnie na pamitk pozostaa dedykacja Jarosawa na egzemplarzu Dwu opowiada: Kochanemu Panu Kazimierzowi Koniewskiemu na pamitk not dyplomatycznych wymienionych z jego powodu - Jarosaw Iwaszkiewicz - 11. II. 48 r. Jerzy Borejsza umar w 1952 roku. Jako polityk przesta istnie dwa lata wczeniej. Jego wspaniae dzieo, Czytelnik, pod przewodnictwem nastpcw - Jerzego Paskiego, Wadysawa Kopaliskiego (Jana Stefczyka), Ludwika Kasiskiego, Stanisawa Bbenka, wreszcie Wacawa Sadkowskiego - sta si dla naszej kultury najbardziej zasuonym wydawnictwem ksikowym. Kiedy w 1990 roku, w zwizku z wydarzeniami politycznymi w pastwie, w Czytelniku nastpia zmiana warty - nowym prezesem rady (jakiej tam rady naczelnej, gwnej czy nadzorczej, nigdy nie wiem jakiej, cho zawsze jako czonek tej Spdzielni Wydawniczej starannie uczestnicz w jej obradach) zosta... Jerzy Borejsza, tyle e Jerzy W. Borejsza, syn tamtego, wietny historyk, ktry jednak poszed innymi ciekami ideowymi ni ongi jego ojciec. Od Borejszy do Borejszy - oto dzieje Czytelnika.

KAZIMIERZ BRANDYS - jego on, Marysi, poznaem wczeniej ni jego samego. Przez kilka
przedwojennych lat z Marysi i jeszcze wwczas uczennic gimnazjum i czonkiem komitetu redakcyjnego Kuni Modych (gdzie rwnie by Kazimierz, tam si poznali) - z jej ojcem i moimi rodzicami spoywalimy, tak to chyba naley pisa, niadania wielkanocne. Ojciec Marysi by wsppracownikiem mojego ojca w osuszaniu - dzisiaj zabrzmi to szczeglnie miesznie - Paacu Namiestnikowskiego za pomoc specjalnych, wielkich kotw i niebotycznie wysokich rur. Ale, pardon, to nie ma nic wsplnego z Kazimierzem Brandysem. Powtrz: jeden z czterech najwybitniejszych prozaikw powojennego pwiecza. Napisa ksik, ktr my, warszawiacy z okupowanego miasta, czytalimy z trzepoccym sercem: Miasto niepokonane. Napisa znakomite Wariacje pocztowe. Doskonae publicystycznie Listy do pani Z.. I Sztuk konwersacji - bardzo zgrabne dialogi wspczesne, zbeletryzowana rzeczywisto. Mia rzeczy gorsze i ze: czwarty tom tetralogii Midzy wojnami - Czowiek nie umiera oraz powie Obywatele. A propos Czowiek nie umiera. W 1951 roku spotkalimy si w Berlinie, gdzie enerdowcy urzdzili z okazji premiery filmu Sonnenbruckowie, wedug Niemcw Leona Kruczkowskiego, pierwszy po wojnie miesic przyjani niemiecko-polskiej (w Warszawie takich miesicy nie urzdzano). Siedzielimy w kawiarni na Kurfrstendaam w Berlinie Zachodnim i Kazimierz oznajmi mi z min triumfatora, e oto cenzura pucia mu Czowieka bez jednego sowa uwagi, nie zakwestionowaa ani sowa! Oto nasze wczesne tytuy do chway! W dziesi lat pniej Kazimierz nie chcia tej swojej ksiki wznowi, a w ostatnim naszym Kto jest kim w Polsce z 1993 roku ju nawet jej nie wymienia. Ale tam wtedy w Berlinie Zachodnim rozmawialimy rwnie o czym innym. O ostatnim akapicie z wydanej w latach trzydziestych ksiki Antoniego Sonimskiego relacjonujcej pobyt poety w ZSRR. Sonimski stwierdzi wtedy - jakby z nut alu - e gdyby pod koniec pierwszej wiatowej doszo do

rewolucji komunistycznej nie w feudalnej i zacofanej Rosji, ale w rozwinitej, uprzemysowionej, kapitalistycznej Wielkiej Brytanii - tak jak to mylnie przewidywa Karol Marks - to moe ju bymy mieli w 1950 roku Stany Zjednoczone Europy, oczywicie bez jakiegokolwiek totalizmu stalinowskiego. Zgadzaem si wtedy z kadym sowem Kazimierza. Zgadzaem si z nim take pniej, gdy czytaem kolejne jego ksiki - i Czerwon czapeczk, i Matk krlw, i Obron Grenady, i kolejne tomy Listw do pani Z., no i oczywicie Wariacje pocztowe. Zgadzaem si z jego Nierzeczywistoci - czytan zreszt w maszynopisie. I nie miaem mu za ze, gdy w obronie usunitego z partii Leszka Koakowskiego on rwnie zoy legitymacj partyjn. Tak mwic zupenie szczerze - Kazimierz Brandys nigdy do partii nie pasowa, nawet wtedy, gdy tworzc Obywateli, wygasza referaty pouczajce innych czonkw ZLP, jak powinni pisa swoje powieci socrealistyczne. Socrealist Kazimierz Brandys by chyba tylko przez jaki kwadrans swego ycia - nie duej. Z partyjnoci nie byo mu do twarzy. Ale przestaem si z nim zgadza i przestaem go rozumie, gdy wyjechawszy z Polski w pocztkach grudnia 1981 roku - ogoszenie stanu wojennego zastao go za granic - ju do Polski nie wrci. Rozumiem pisarzy - jak Gustaw Herling-Grudziski, Tadeusz Nowakowski, Witold Gombrowicz i paru innych - ktrzy w roku 1945 zdecydowali si zosta na obczynie. Mog machn rk na tych Polakw, ktrzy opuciwszy Polsk po roku 1982 zostali za granic ju tylko i wycznie jako emigracja zarobkowa. Ale dlaczego do Polski nie wraca pisarz, ktry swoje najlepsze ksiki stworzy w kraju, z krajowego czerpic je podglebia - tego nie pojmuj. By moe w Paryu jest przyjemniej, by moe mio jest przyjecha do kraju tylko na krtkie letnie wakacje, posiedzie w Oborach. Ale mieszkajc w Paryu nie napisze si nowego Przedwionia. A takiego wanie Przedwionia my wszyscy od Kazimierza Brandysa oczekujemy.

MARIAN BRANDYS - same zaskoczenia. Losy czowieka ukadaj si w przedziwnie nielogiczne,

nieoczekiwane sytuacje. Marian Brandys wstpi by do tajnej - jak tajnej! tajniejszej ni w okupowanej Warszawie! - Polskiej Partii Robotniczej jeszcze jako jeniec oflagu, w 1944 roku. To, e tak ideowy pepeerowiec by zaraz po wojnie - wesp z Edmundem Janem Osmaczykiem korespondentem prasowym wojska polskiego idcego ze Wschodu - to logiczne. Ale fakt, e w trzydzieci lat pniej ona Mariana Brandysa, znakomita aktorka Halina Mikoajska, zostanie pierwsz dam, najczynniejsz dziaaczk antykomunistycznej, antypezetpeerowskiej opozycji i e Marian bdzie jej w tym towarzyszy - to ju po prostu grymas wspczesnej historii Polakw. Ale to jeszcze nie wszystko. Kto mg w 1951 roku, gdy Marian opublikowa w PIW-ie swj panegiryczny reporta z budowy Nowej Huty - Pocztek opowieci - a nieco wczeniej otrzyma nagrod pastwow za Spotkania woskie - reportae z powojennej Italii, gdzie przebywa czas pewien jako korespondent, kto mg wtedy przypuci, e prawdziw i zasuon saw pisarsk Marian Brandys zdobdzie nie reportaami wspczesnymi, ale esejami historycznymi z dziejw Polski i Polakw XVIII i XIX wieku. Ksikami o Sukowskim, o nieznanym bratanku krla Poniatowskiego, o pani Walewskiej, o generale Zajczku, o sawnym Kozietulskim, a wreszcie - wielotomowym dzieem o powstaczych i popowstaczych losach wielkich szwoleerw. I tymi utworami wanie ten cichy, spokojny, jakby troch przeraony otaczajc go rzeczywistoci czowiek wszed do wielkiej polskiej literatury. To, co byo potem, nie pasowao do tego, co byo przedtem. Moe dlatego, e Marian Brandys o wiele lepiej potrafi ocenia histori ni wspczesno. W roku 1948 poznalimy si w pewnej kawiarni gdyskiej, w Trjmiecie. I Marian powiedzia mi co, co

wtedy mnie uradowao, a byem wwczas publicyst i reporterem Przekroju: Pan jako publicysta nie ma adnych wrogw, wszyscy pana akceptuj! Czy powtrzyby to dwadziecia czy czterdzieci lat pniej? To si nazywa pomyka! Uwielbiam historyczne ksiki Mariana Brandysa. Natomiast jego opowiadania wspczesne s dla mnie zdecydowanie sabe, bezbarwne, adne. Na wspczesnoci Marian si nie zna. Dlatego wspczesno robi mu takie kaway.

STEFAN BRATKOWSKI - jak to dobrze, e Stefan Bratkowski nie jest ani ministrem, ani
premierem, ani prezydentem, bo dopiero nasze pastwo miaoby si z pyszna, a rwnoczenie czytelnicy jego tekstw prasowych i ksiek nie mieliby co czyta, bo on nie miaby na pisanie czasu. A przecie pisanie felietonw, artykuw, szkicw, reportay, ksiek publicystycznych o tematyce przede wszystkim oglnogospodarczej jest tym, co Stefan Bratkowski robi wietnie. S one doskonae, byskotliwe, pene werwy i polotu. Natomiast ilekro w znakomity dziennikarz i pisarz bierze si do jakiejkolwiek roboty organizatorskiej - do ktrej zawsze si pali - to zawsze j spartoli, spieprzy, popsuje, do tego skci si ze swoimi wsppracownikami, tak e w kocu nie wiadomo, czy to on jest ten psuja czy oni, ci, z ktrymi nijak i nigdy wspy nie potrafi. Wprost klasyczny przykad intelektualisty, ktry powinien tylko myle i do adnej innej roboty bra si nie powinien. Klap skoczya si jego naczredaktorska praca w yciu i Nowoczesnoci, interesujcym dodatku do ycia Warszawy. Klap - dziaalno partyjna w PZPR, gdzie mg by wanym i owocnym reformatorem. Gdy zosta przewodniczcym Zarzdu Gwnego w najpierw jednym, a potem drugim Stowarzyszeniu Dziennikarzy, to go ostatecznie mieli dosy. Nie potrafi jako wspredaktor wznowionego w 1989 roku Po prostu uczyni z niego pisma poczytnego - tygodnik zbankrutowa. Jako prezes odnowionej personalnie Spdzielni Wydawniczej Czytelnik narobi baaganu moc. I tak ze wszystkim. Ilekro ten znakomity pisarz wemie si do czegokolwiek poza pisaniem - rzecz koczy si klap. Czytajcie Bratkowskiego, ale unikajcie Bratkowskiego! - powinno si niezmywaln kred napisa na murze ktrego z warszawskich przej podziemnych.

ROMAN BRATNY - Bratny to nie nazwisko, to - jak Urban - haso, sygna wywoawczy.
W ksigarniach nikt nie mwi: Prosz mi da Kolumbw! (niedawno znowu, jak tyle dziesitkw ju razy, wznowionych), tylko: Niech mi pani da Bratnego!. Na powieci i opowiadania Bratnego wymylaj krytycy - e niechluj stylistyczny, e jzykowa tandeta, e le napisane, e... i tak dalej, nie darowany mu by aden zarzut - a rwnoczenie w cigu ostatnich czterdziestu piciu lat nie byo drugiego pisarza tak chtnie czytanego przez szeroki krg fanw polskiej literatury. Bratny moe nie umie pisa, ale Bratnego si czyta! Czyta dlatego, e fabua zawsze u niego zgrabnie leci i jest w miar sensacyjna. Czyta rwnie dlatego, e Bratny z niezmiern szybkoci reaguje jako pisarz na wydarzenia wanie si dziejce. Gdy zabili Gerharda - niebawem byo o tym opowiadanie o wcale ciekawej, inteligentnej tezie. Kiedy zamordowano Jaroszewiczw, to - cho te dwa morderstwa dzielia caa epoka - Bratny rwnie napisa powie, w ktrej niezalenie od toczcego si policyjnego ledztwa zgosi swoj teori, kim s mordercy. Teorie Bratnego s mylne, ale jego opowiadania i powieci - tak pene werwy i akcji, e ludzie je zaczytuj. Po Padzierniku Bramy napisa trzytomowych Kolumbw, rocznik 20, sag o podziemnej walce modych akowcw, ktra - dlatego e AK! - staa si ksik tamtego pokolenia. Przed pwiekiem prbowa, po ciece literackiej, doprowadzi do wczenia si wielkiej legendy Armii Krajowej w nurt pozytywnej, pragmatycznej, a take ideowej, pracy dla Polski Ludowej. Nazywano go pisarzem partyjnym, niekiedy wspiera jako redaktor partyjn pras literack, ale jako czonek partii nigdy chyba nie by na adnym partyjnym

zebraniu (no, moe na jednym albo na dwch...). Zawsze pozytywny, ale na bakier, tak jak pozytywna, ale na bakier w stosunku do rzeczywistoci krajowej jest jego najczciej groteskowa twrczo nowelistyczna i powieciowa - oczywicie poza Kolumbami. Krytycy namawiaj go - bez skutku - by kad stron pisa dwa razy duej, by j przerabia i przepisywa, by dba o elegancj i o stylistyk, by si tak nie spieszy. Nic z tego! Bratny wie swoje - i ma krytykw w nosie. Czytelnicy go broni. Zawsze czytam Bratnego - zawsze mnie zoci i zawsze sigam po nastpnego Bratnego. Nie po powie, opowiadanie ani fragment pamitnika - po Bratnego!

STANISAW BRONIEWSKI - Orsza, legendarny, nie waham si uy tego sowa, Naczelnik

Szarych Szeregw. To jego rozkaz spowodowa ow sawn Akcj pod Arsenaem, uwolnienie winiw przewoonych karetk gestapowsk. Akcja pod Arsenaem w naszej legendzie narodowej przewyszya popularnoci tamt Akcj pod Bezdanami. Szare Szeregi miay trzech naczelnikw: Floriana Marciniaka - do aresztowania w 1943 roku, Stanisawa Broniewskiego i do upadku Powstania, Leona Marszaka - do rozwizania Szarych Szeregw rwnoczesnego z rozwizaniem si Armii Krajowej. Stanisaw Broniewski, ktry po Powstaniu poszed do oflagu, wrci z Zachodu do Polski w 1947 roku i jako ekonomista z wyksztacenia pracowa u Czesawa Bobrowskiego w Centralnym Urzdzie Planowania. Do odbudowy Zwizku Harcerstwa Polskiego nie chcia si wczy, nie wspar te naszej grupy instruktorek i instruktorw, ktra pod przywdztwem Aleksandra Kamiskiego prbowaa a do 1948 roku wywiera pozytywny wpyw na to, co si dziao w ZHP. Czsto si w tamtych latach spotykalimy - bylimy niedalekimi ssiadami, wiele ze sob przegadalimy, pogldy mia pragmatyczne i jak si to mwi - zdroworozsdkowe. Tote wielkim byo dla mnie zaskoczeniem, gdy w 1953 roku, po mierci Stalina, odmwi podpisania wsplnego listu parunastu byych instruktorw ZHP (w tym czasie ZHP przez kilka lat nie istnia), ktry potpieniem wczesnej konspiracji parunastu druyn i zastpw harcerskich mia spowodowa osabienie szerszych represji karnych. I takie osabienie, niestety tylko osabienie, istotnie spowodowa, co byo zreszt cile zwizane z rozpoczynajcym si ju wwczas procesem odwily politycznej w pastwie. Orsza odmwi podpisania tego listu i wtedy widziaem si z nim i rozmawiaem po raz ostatni - nasze pogldy rozeszy si daleko, bardzo daleko. W grudniu 1956 roku by z tymi instruktorami, ktrzy z inicjatywy Aleksandra Kamiskiego zaakceptowali powtrn restauracj Zwizku Harcerstwa Polskiego, ale sam w tym odrodzonym ZHP udziau nie wzi i nadal lata cae trzyma si na uboczu. Natomiast poczynajc od 1980 roku aktywnie wczy si do tak zwanych dziaa alternatywnych, podejmowanych przez niektrych instruktorw harcerskich, ktre miay na celu osabienie bd nawet cakowite rozwalenie Zwizku Harcerstwa Polskiego. Byy wic politycznie bardzo szkodliwe. Broniewski patronowa tym maym organizacjom harcerskim, ktre podgryzay ZHP i nadal go dzisiaj jeszcze podgryzaj. Rozbicie ZHP, jeeli do tego miaoby doj, oznaczaoby pozbawienie modziey polskiej bardzo wanej wychowawczo, bogatej w polsk tradycj organizacji pedagogicznej. Byoby to co fatalnego. Broniewski zamiast by dzisiaj - ponad wszystkimi podziaami - bohaterem Szarych Szeregw, walnie przyczynia si do rozbijania ZHP. Dlaczego to robi? Odpowied jest zaskakujco prosta. Najwspanialszym okresem jego ycia bya suba w Szarych Szeregach. Jako czowiek dorosy ju tej miary sukcesu nie osign nigdy - nie zosta profesorem, nie wyda adnych dzie ekonomicznych, nie

wybrano go na posa, cho w 1956 roku o to zabiega. Niewiele jak na ambicje kogo, kto w walce konspiracyjnej tak wspaniale wkracza w ycie dorose. Drczy go wic taki kombatancki zawd, ktry zawsze - i w tym przypadku niestety take - sprzyja destrukcji. Smutne. Historia uczy, e ci, ktrzy wygrywaj wojny - a Szare Szeregi to byo pyszne, moralne zwycistwo - rzadko kiedy potrafi budowa pokj.

JULIA BRYSTIGEROWA - kat! A raczej kacica z UB! - jak j opinia pospolita, nie zawsze
dokadnie zorientowana, okrelaa. W rzeczywistoci sprawa przedstawiaa si nieco inaczej. W Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego, gdzie penia funkcj dyrektora V Departamentu, od pilnowania stosunkw z Kocioem - departamentu wic zdecydowanie politycznego, Brystigerowa bya nie tyle od wizie, wyrokw i egzekucji, co od pertraktacji, rozgrywek personalno-politycznych, od kompromisw, a czasem i od askawoci. To ona prowadzia gr z Kocioem katolickim, ona rozmawiaa z zaufanymi kardynaa Sapiehy czy kardynaa Wyszyskiego oraz z tymi z Paxu Bolesawa Piaseckiego. Ona wypucia z wizienia Pawa Jasienic, Eugeniusza Paukszt i paru innych intelektualistw, nie wymagajc od nich adnych owiadcze lojalnoci. Brystigerowa - komunistka przedwojenna, lwowianka - w dwudziestoleciu odsiedziaa swoje w wizieniu, a gdy wysza z niego, wsiada w tramwaj i pojechaa zoy wizyt profesorowi Kazimierzowi Bardowi, wtedy ju tylko wykadowcy politechniki, lecz jeszcze par lat wczeniej pomajowemu premierowi rzdu Rzeczpospolitej. Pojechaa do Bartla, aby si poskary, gdy miaa do niego wanie, jako polityka rzdowego, jakie szczeglne zaufanie. Ju wtedy wida wykazywaa skonnoci do pertraktowania ponad podziaami politycznymi. W czasie wojny w Moskwie dziaaa razem z Wand Wasilewsk w Zwizku Patriotw Polskich, a po powrocie do kraju pragna w tej nowej, swojej, Polsce by pisark. Ale Gomuka - podobno sam Gomuka - zadecydowa, e to ona winna by t bardziej ludzk twarz bezpieki. Ostatecznie kobieta, inteligentna i raczej mia. Zapewne historycy kiedy, jeeli akta si dochowaj, stwierdz dokadnie, w ilu zbrodniach najgorszych - tych, ktrych ofiarami byli onierze, oficerowie i dowdcy AK - pani, bdca dyrektorem V Departamentu, rzeczywicie i jaki miaa udzia, a z drugiej strony, jakie rezultaty przynosiy jej gry choby przewrotne, ale jednak spoeczestwu si opacajce. Tego dzisiaj nie wiemy. Jeszcze cigle ywimy si jedynie pewnymi legendami i pewnymi indywidualnymi wspomnieniami. W kadym razie rehabilitowana pani Julia zapewne nie bdzie nigdy... Poznaem j w roku 1953, gdy paru instruktorom byego ZHP zaproponowaa - ona wanie napisanie i podpisanie listu potpiajcego konspiracyjn dziaalno modziey (patrz: biogram Stanisaw Broniewski). Ten list to ju by sygna pierwszych podmuchw odwily politycznej. I chyba wanie od niego rozpocz si proces, ktry na koniec doprowadzi, przy wszystkich zakolach i zakrtach, do odrodzenia ZHP w 1956 roku. Nie naley przesadza znaczenia tego listu, ale i nie trzeba go umniejsza i wycznie potpia. Moja blisza znajomo z Juli Brystigerow zacza si dopiero czas jaki po Padzierniku, gdy przestaa ju by dyrektorem w MBP i robia to, co robi ongi chciaa. Napisaa powie historyczn z dziejw Lwowa i Galicji w czasie pierwszej wojny wiatowej, zatytuowan Krzywe litery. Bya to dobra ksika. Pewnego dnia starsza pani, majca chorobliwie grube nogi, nie zauwaywszy windy pieszo wdrapaa si na szste pitro rdmiejskiej kamienicy, aby mi ofiarowa, jako recenzentowi Polityki, t wanie swoj ksik. Od tej pierwszej wizyty, a do mierci pani Julii w 1975 roku, czsto zachodziem do jej maego mieszkanka przy ulicy Litewskiej. wietnie si z ni rozmawiao.

Mia pani, mioniczka literatury i poezji francuskiej, ciekawie opowiadajca o rnych zawiych sprawach - czsto krytycznie oceniajca i polityk polsk, i Stalina, i Bieruta. Bardzo lubiem j odwiedza. Kiedy zastaem u niej Artura Sandauera. Pojcia nie miaem, e ten literacki przeciwnik, sui generis pogromca socrealizmu, i ona, kacica z UB, to bliscy krewni. Julia bya jego ciotk! Brystigerowa ciotk Sandauera, mecenas Sia-Nowicki siostrzecem Feliksa Dzieryskiego, Jzef Czapski bliskim krewnym sawetnego Cziczerina, leninowskiego komisarza ludowego spraw zagranicznych! wiat jest niezwykle zabawny... Uwielbiam takie rebusy! Ju wtedy - a to te rebus! - Julia Preis-Brystigerowa, matka - i to te rebus! - Michaa, znakomitego muzykologa, najdalszego od komunizmu, bya w bliskiej, coraz serdeczniejszej komitywie z... - uwaga! uwaga! - siostrami ze sawnych katolickich Lasek! Jedzia do Lasek, bya przyjmowana serdecznie, czasem spdzaa tam kilka dni wypoczynku. Bardzo lubia Laski i siostry w Laskach. Bdc jeszcze dyrektorem departamentu i prowadzc jakie skomplikowane gry z katolikami, siostrom z Lasek kilkakrotnie dobrze si czym przysuya - i one to jej pamitay. Ale przecie - prosz nie zapomina - jeszcze w czasach przedwojennych istniay jakie filiacje i sympatie pomidzy pewnymi grupami katolikw a lewicowo, nawet komunistycznie, nastawionymi niektrymi inteligentami. Jan Kott te przez czas jaki, w swojej modoci, miewa tomistyczne cigoty... Nie, nie, pani Julia Brystigerowa - zawsze bya mi pani, nigdy towarzyszk I nie umieraa in odore sanctitatis. W roku 1975 umieraa komunistk, jak bya przez cae ycie. Ale rozmawiajc z ni jeszcze na par tygodni przed mierci - a miaa wtedy siedemdziesit trzy lata - odniosem wraenie, i jest to ju inna pani ni ta, ktra wsprzdzia w Bezpieczestwie od 1945 do 1956 roku. Umieraa Julia Preis, autorka trzech ksiek. Gdyby zostay wznowione Krzywe litery - ale chyba nie doczekamy si tego nigdy - sprawiedliwi krytycy musieliby stwierdzi, e to ksika dobra. Szkoda, zmarnowaa si pisarka. Ale za to Pawe Jasienica wyszed by na wolno... I mg napisa i wyda tyle ksiek wprost znakomitych... Ot i rebusy...

RYSZARD BUGAJSKI - reyser filmu Przesuchanie wedug wasnego scenariusza. Wiosn

1982 roku w komisji kolaudacyjnej filmw fabularnych - byem wtedy jej czonkiem - pokazano najnowszy film modego reysera Bugajskiego. Scenariusz napisany zosta w 1981 roku i film natychmiast zaczto krci w zespole kierowanym przez Wajd. Niestety - niestety dla twrcw prac ukoczono ju w stanie wojennym. Film o kobiecie niewinnie aresztowanej przez Bezpieczestwo we wczesnych latach pidziesitych - tortury przesucha, okrutne praktyki ledcze, ale fina zaskakujcy: mio midzy ledczym i aresztowan oraz narodziny ich dziecka. Niewinnie posdzona zostaje uwolniona, a ledczy popenia samobjstwo. Z racji wcale niebagatelnej troski o spokj w pastwie orzeklimy w komisji kolaudacyjnej, e film - cho dobry, dobrze zrobiony naley schowa do szuflady, skierowa na tak zwan pk. Ale oto jeden z czonkw komisji, sam reyser, a do tego sekretarz podstawowej organizacji partyjnej warszawskich filmowcw, zada, aby film zniszczy - zniszczy jego tam i kopie, zatrze wszelki lad. To byo straszne! Bugajski poprosi mnie o ratunek. Zgodziem si natychmiast. Nazajutrz miaem ju mandat innych kolegw pisarzy, czonkw owej komisji. Zniszczenie tamy trudno inaczej nazwa ni barbarzystwem rwnym zniszczeniu maszynopisu ksiki skonfiskowanej przez cenzur. Dziea kultury - uwaane w danym momencie za grone ze wzgldu na sw wymow polityczn

i spoeczn i s przecie takim czy innym dokumentem historycznym. W imieniu swoim i kolegw udaem si tedy do wiceministra kultury i sztuki, ktry przewodniczy komisji kolaudacyjnej. Wysuchawszy mnie rozemia si: Spokojnie, panowie, spokojnie! Tamie nic nie grozi. Nawet gdyby nasz POP stawa na gowie, musi by ona zachowana na dowd, e pienidze zespou filmowego zostay wydane prawidowo, a nie rozkradzione. Gdyby nie byo tamy, to bank oskaryby Film Polski i zesp filmowy o finansow malwersacj! Ale ja panu jeszcze co poka... - z szuflady biurka wycign jaki papierek i mi go poda. Byo to pismo sygnowane przez owego koleg, sekretarza POP - datowane rok wczeniej - kierujce, szczeglnie spiesznie, film Bugajskiego do produkcji! Ten sam czowiek rekomendowa film do produkcji w 1981 roku i ten sam w 1982 da zniszczenia jego tam i kopii! Wybuchnem miechem. ycie, panowie, ycie!... Wkrtce potem Bugajski wyemigrowa do Kanady - do dzi tam krci filmy. Przesuchanie w kilka lat pniej zostao wykradzione z sejfu i pokazywano je na wideo w obiegu nielegalnym. W 1990 roku weszo na ekrany kin, ale zainteresowanie widzw byo ju raczej niewielkie. Po herbacie...

TOMASZ BUASKI - doktor medycyny, chirurg w szpitalu imienia Orowskiego przy ulicy
Czerniakowskiej w Warszawie. Jeden z tych cudownych chirurgw-humanistw o zotych rkach, ktry do tego lata tak szybko, e we mnie, te chodzcym szybko, a budzi zazdro, a ktremu ja zawdziczam moj pogodn, jako tako jeszcze pracowit, jak si to mwi, modsz staro. Panie Doktorze Tomaszu! Przepraszam za kopoty, najserdeczniej dzikuj, cho o wicej ju nie chciabym prosi. Byo wspaniale, ale wystarczy...

TADEUSZ CHCIUK - czyli Marek Celt. Gdy w sierpniu 1941 roku moja misja kurierska z Londynu
do podziemnej Warszawy skoczya si fatalnie uwizieniem w Budapeszcie - nasze londyskie Ministerstwo Spraw Wewntrznych musiao wysa kolejnego kuriera. Wybr ministra Mikoajczyka pad na Tadeusza Chciuka, modego galicjusza, ludowca, te zreszt harcerza. Ju wiedziano, e jakakolwiek droga ldowa, przez Afryk i Bakany, nie ma najmniejszego sensu, a wic cichociemnych i kociakw zaczto zrzuca z samolotw na spadochronach. Chciuk (pseudonim: Marek Celt) w ten sposb znalaz si w Polsce, dotar do Warszawy, skd po paromiesicznym pobycie - przez Budapeszt i p Europy - ruszy z powrotem do Londynu, cz podry odbywajc w sutannie ksidza. Gdy w czerwcu 1943 roku na koniec i ja dostaem si do Warszawy, opowiadano mi troch o Celcie. Na przykad to, e w kierownictwie Szarych Szeregw zdecydowanie si nie podoba, jako i zgodnie z instrukcjami londyskimi, a i wasnymi chyba przekonaniami, na rwni traktowa Szare Szeregi oraz endeckie Harcerstwo Polskie - mao kto ju dzisiaj pamita, i bya to, powoana wedle podziau politycznego, szczupa ilociowo, skromna w dziaaniu, organizacja harcerska, konkurencyjna wobec Szarych Szeregw, bardzo silnie katolicka, zwizana ze Stronnictwem Narodowym. Wiosn 1944 roku Celt znowu zosta zrzucony i pojawi si po raz drugi w Warszawie. Mielimy si nawet spotka, bylimy umwieni na rogu Puawskiej i Rakowieckiej - nie przyszed, wypado mu co waniejszego. W lecie, jeszcze przed Powstaniem, kolejnym mostem odlecia do Londynu. Po raz nastpny - jako Chciuk, a nie Celt - przylecia do Warszawy po dwch latach, czyli ju do Polski Ludowej, z midzynarodow misj charytatywn. Tu przed odlotem, na lotnisku, zosta zaaresztowany. Siedzia chyba rok w wizieniu przy Koszykowej. Potem mi opowiada, e w celi podsucha, jak stranicy na korytarzu czytali sobie na gos kolejne odcinki Szczotki do butw. Wypuszczony - adnych zarzutw przeciw niemu nie byo - zamieszka w Krakowie, oeni si, urodzio im si dziecko. I oto w lecie 1948 roku, gdy przez jaki czas pracowaem w krakowskiej redakcji Przekroju, zaanonsowano mi gocia. Tadeusz Chciuk! Co tam chcia u nas wydrukowa.

I wanie wtedy - tyle o sobie wzajemnie wiedzc - zobaczylimy si po raz pierwszy. Zaprosi mnie do siebie, na Wol Justowsk, spdziem u nich urocze niedzielne popoudnie - duo mielimy sobie do opowiadania! Odwiedziem ich jeszcze raz i drugi, a w par miesicy pniej, ju w Warszawie, dowiedziaem si, e Chciuk, razem z on i maym dzieckiem, uciek przez Czechy do Wiednia i dalej, do Londynu. W kilka lat pniej odezwa si w radiu Wolna Europa jako Micha Lasota. I tam, w Monachium, musia nabra do mnie, jako reimowego publicysty, wstrtu zupenie osobliwego, bo oto w 1990 roku (dlaczego nie wczeniej?) opublikowa nakadem autora (czyby adna z firm emigracyjnych nie chciaa mu tej ksiki wyda?) Raport z podziemia i jake mao ciekawe, jeli idzie o rzeczow informacj historyczn, wspomnienia z pierwszej jego kurierskiej wyprawy do Warszawy i z powrotem do Londynu. W ksice tej, w Dodatku, jak nazwa rozdzia relacjonujcy jego pobyt w Budapeszcie ju w drodze powrotnej, w sposb zupenie zabawny - w intencji osmarowania na czerwono - napisa o mnie przedziwne, raczej mieszne, bzdury. W zasadzie nawet mi nie uwaczajce, ale zupenie nieprawdziwe. W 1992 roku ksika ta ukazaa si we Wrocawiu, w wydaniu krajowym; podaj, na jakich stronach Chciuk tak mnie zaatwi i a s to strony 374-378 - aeby czytelnik tego Sownika mg sam przeczyta i sprawdzi, czy przesadzam. Najpierw Celt myli daty - z Londynu wyjechaem nie w 1940 roku, lecz w 1941. Ale to drobiazg. Dalej bredzi o jakim wgierskim przedsibiorcy, ktrego miaem pozna w Stambule, ktry uatwia mi drog do Budapesztu, aby tam wyda mnie w rce policji. Tak by, oczywicie, mogo, ale byo inaczej. Nie Wgier aden, ale Czech, agent gestapo, sprytnie oszuka i podszed najpierw czesk, potem nasz tajn placwk w Stambule, ktra za jego porednictwem zacza, i dugo to praktykowaa, przerzuca poczt do placwki naszej w Budapeszcie; ponadto, te za jego porednictwem - przy czym ja tego czowieka nigdy na oczy nie widziaem - wyrobia mi wiz na faszywym francuskim paszporcie. No to z tym paszportem i z tak wiz Wgrzy mnie, na polecenie Niemcw, zaaresztowali! Po co blagowa, skoro prawda i tak bya dostatecznie przykra? W moich wojennych wspomnieniach, w Zamknitych koach, dokadnie to opisaem. Dalej nieoceniony Chciuk nabredzi, e oto w wgierskim wizieniu zaprzyjaniem si z madziarskimi dziaaczami komunistycznymi, ktrzy mnie przekabacili na swoj wiar. Jako czerwony wrciem do Polski, oszukaem moich przeoonych i kolegw z Podziemia - Departamentu Informacji i z Szarych Szeregw - a potem - wci dziki przyjani z wgierskimi komunistami - zrobiem w Polsce Ludowej tak szybk i wielk karier polityczn. Chichotaem czytajc te beliwernie, nawet nie prbowaem ich nigdzie prostowa. Teraz pisz o tym po raz pierwszy. Nawet z pewnym alem, e w tym wgierskim pierdlu nie zaprzyjaniem si z adnym komunist, nawet takiego nie widziaem, cho o nich syszaem. Moe bym w Polsce Ludowej rzeczywicie zrobi karier polityczn, a nie tylko publicystyczn? To jednak nie to samo. Moe bym zosta ministrem, czonkiem Biura Politycznego, posem na Sejm i dzisiaj miabym o ile wysz emerytur... Oczywicie Chciuk mgby o mnie napisa i to rwnie, e staem si na przykad agentem gestapo. Ale wtedy nie zrobibym w komunistycznym Peerelu tej wielkiej kariery! Komunista - to wersja lepsza!

Tylko dlaczego, wiedzc ju przecie o tym, e wszystkich oszukaem, tak mnie serdecznie podejmowa u siebie, w Woli Justowskiej? Oczywiste! To by kamufla przed planowan ucieczk z kraju! Dowiadywanie si bzdur o samym sobie jest naturalnym ryzykiem zawodu publicysty.

ADOLF CIBOROWSKI - kiedy, od 1956 roku, naczelny architekt Warszawy, ktr to funkcj
przej po legendarnym - mimo e komunicie, mgbym napisa, aby by dzisiaj w modzie - Jzefie Sigalinie, pierwszym z tych pierwszych, ktrzy odbudowali Starwk, Trakt Krlewski, zbudowali Tras W-Z, MDM. Ciborowski przej sched po Sigalinie i peni t funkcj wtedy, gdy prezydentem Warszawy by Zygmunt Dworakowski, polonista z naszego gimnazjum, tak to si wszystko dziwnie ukadao. Moe nawet bym o nim w tym Sowniku nie wspomnia, w yciu dorosym widywalimy si raczej rzadko, gdyby wanie nie to nasze gimnazjum! Trudno pomin kogo, z kim we wrzeniu 1929 roku, kiedy obaj mielimy po lat dziesi, usiadem w jednej dwuosobowej awce szkolnej - ja po lewej, a on po prawej stronie. I tak razem przesiedzielimy lat par w warszawskim Pastwowym Gimnazjum imienia Staszica. Ciborowskiego, ktry jedyny w klasie nosi tak dziecico-dziewczc grzywk, z miejsca przezwalimy Abul. A kiedy po roku do naszej klasy przyszed Andrzej Nowicki, we trzech stworzylimy pisemko, powielan w parudziesiciu egzemplarzach aw Szkoln. W pidziesit pi lat pniej caa redakcja owej awy Szkolnej zostaa uwieczniona w wielkim Who is who, tym polskim, co nie kadej awie szkolnej si przytrafio. Ja si tam znalazem jako publicysta, Andrzej Nowicki jako profesor filozofii i czoowy polski ateusz, a Adolf Ciborowski jako sawny architekt, ktry odbudowa po wojnie Szczecin i Warszaw, potem z ramienia ONZ ratowa Skopie po trzsieniu ziemi, w pracowni w Dubrowniku projektowa zagospodarowanie wybrzea Adriatyku, wreszcie w Nowym Jorku te kierowa jak pracowni urbanistyczn ONZ, by na koniec zosta profesorem Politechniki Warszawskiej. To o nim wanie u schyku lat szedziesitych mawiano w Warszawie: kto jest najlepiej urzdzonym Polakiem? Adolf Ciborowski! Pracuje w Dubrowniku, kas ma w Nowym Jorku, a organizacj partyjn w Warszawie! y nie umiera! Raj nie trwa dugo - tylko trzy lata. Ale trzy lata to te co!

JZEF CYRANKIEWICZ i przed wojn wrd modziey socjalistycznej, nie tylko krakowskiej,
mia pewn popularno, jako mody, bardzo aktywny dziaacz PPS. Pochodzi z rodziny endeckiej, jego ojciec - o tym dowiedziaem si ju po wojnie - by najbardziej skrupulatnie paccym skadki czonkiem krakowskiego Stronnictwa Narodowego. Gdy w lecie 1943 roku wrciem do warszawskiej konspiracji, Cyrankiewicz ju siedzia w Owicimiu, ale opowiadano mi, e gdyby nie aresztowanie przez gestapo, to mia szans zostania Delegatem Rzdu na Kraj - by czonkiem PPS-WRN i jako nastpca aresztowanego przed nim profesora Piekakiewicza. Jeeliby jako delegat doy roku 1945, jego losy potoczyyby si zapewne zupenie inaczej. Albo by siedzia na awie oskaronych w moskiewskim procesie Szesnastu, albo podjby wspprac z Lublinem, a wtedy wiele rzeczy wygldaoby i dla nas wszystkich inaczej. Co byoby, gdyby... Wrmy do faktw. W Owicimiu Cyrankiewicz znalaz si razem z komunistami w kierownictwie obozowego ruchu oporu. Po uwolnieniu z ktrego kolejnego hitlerowskiego kacetu szybko wrci do kraju i podj wspprac z PPR. Wczeniej, bo w lutym 1945 roku w jego rodzinnej willi na krakowskiej Woli Justowskiej, jako przyboczny dyrektora Departamentu Informacji Kauzika, uczestniczyem w tajnej, antylubelskiej naradzie funkcjonariuszy i czonkw londyskiej Delegatury. Brali w niej udzia ci, ktrzy jeszcze wtedy spiskowali przeciwko temu reimowi politycznemu,

z ktrym Jzef Cyrankiewicz lada miesic mia podj wspprac. A jego rodzony brat, podobno innych przekona politycznych ni Jzef, zdecydowa si zosta w Szkocji, dokd go zaniosy wichry wojny. Nie miejsce tutaj, bym opisywa powszechnie znane, powojenne losy polityczne Cyrankiewicza. Podobno - ale czy tak byo na pewno? - niekiedy dopywa polskim statkiem czy okrtem do brytyjskiego portu i tam ze Szkocji przyjedali jego brat i matka, aby potajemnie spotka si z nim w okrtowej kabinie. Jeeli to prawda, to prawda mia. Ot, polskie losy! Prawda niemia, ktra plam zaciya na wizerunku Cyrankiewicza u wielu, bardzo wielu ludzi - tych kilka sw o odrbywaniu rk wypowiedzianych w radiowym przemwieniu po czerwcowych, 1956 roku, zajciach w Poznaniu. Po co mu byy te straszne sowa? Par razy osobicie zetknem si z Cyrankiewiczem - okrelenie to jest akuratne. Zetknem si - i nic wicej. Cho przecie by czas, gdy moglimy si uwaa za powinowatych. Wtpi zreszt, czy on o tym wiedzia, ale ja tak. Cyrankiewicz polubi wielk aktork Nin Andrycz, a rodzona siostra mojego ojca wysza za m za Andrycza - to byo dawno temu, podczas pierwszej wiatowej - bardzo blisko spokrewnionego z Nin. Mojego wuja Andrycza nigdy nie widziaem, umar, gdy byem maym dzieckiem, z Nin Andrycz nigdy nie rozmawiaem, a z Cyrankiewiczem - i to zdawkowo - kilka razy. Gdy w 1952 roku wrcza mi dyplom Nagrody Pastwowej, mio powiedzia gadki frazes: Bardzo mi si wasza Pitka podobaa. Drugi raz wymienilimy po p zdania jesieni 1982 roku przy stoisku bagaowym na lotnisku w Wiedniu - ja wracaem do Warszawy, on lecia gdzie w Europ; kilka sw i ucisk doni. A wreszcie - i to byo dziwne - Cyrankiewicz na niewiele tygodni przed mierci, w styczniu 1989, nagle zacz do mnie telefonowa. Nawet po dwa razy dziennie, cho nie co dzie, a to zwracajc mi uwag na jaki artyku, a to wyraajc jak swoj opini, a to proszc mnie o zdanie w jakiej kwestii. Telefony krtkie, nerwowe. Mwi, e chciaby si ze mn spotka, porozmawia, ale nigdy si nie umwilimy. Pewnego dnia dowiedziaem si, e umar.

IZABELA CZAJKA - wiadomo: Czajka! Jeszcze dwadziecia pi lat temu kady w Warszawce,
a rwnie w tej Hoch-Warszawie wiedzia, kto to jest Czajka. Kiedy, w dwudziestoleciu, przepikna, pena temperamentu pani, muza skamandrytw, Franca Fiszera, a rwnie i Witkacego, ktry w penym fantazji Poegnaniu jesieni sportretowa j - raczej: skarykaturowa - jako Hel Bertz, poniewa w panieskim czasie bya Izabel Hertz, zanim si staa pani Gelbard. Ale kto dzisiaj pamita Czajk? No - literaci, ci starsi, jeszcze j pamitaj, gdy zawsze z pierwszego rzdu naszej salki zebra w Domu Literatury wykrzykiwaa swoje zabawne i celne zwischenrufy. Od wier wieku nie ma Czajki i jako jej nam brakuje! Dla mnie Czajka zacza si od awantury, jak w kocu lat czterdziestych Ochab, wczesny wiceminister od wojska, urzdzi Marianowi Eilemu, a wic naszej redakcji Przekroju. Izabela Gelbard cudem przeya wojn i rze nazistowsk - ocali j kowal (opisaa to w ksice pod takim wanie tytuem: Ocali mnie kowal) - wysza za m za pana Czajk, ktrego odtd nazywalimy panem Czajnikiem, i wydawszy zaraz po wojnie tom moe amatorskich, ale wzruszajcych wierszy, Pieni aobne Getta, zacza (waciwie dlaczego? ale w jej yciu wszystko byo osobliwe, moe wic dlatego, e przez czas jaki bya w partyzantce Armii Ludowej) dziaa w wojsku czy w milicji. I wtedy przysaa do Przekroju - Eilego znaa od dawna - fragment okupacyjnych wspomnie, doczajc do tekstu swoj, bardzo fajn, fotografi w mundurze. I to rozzocio Ochaba. Jakim prawem Czajka w mundurze! Brak szacunku dla armii! Z awantury nic nie wyniko. Czajka wkrtce si

zdemobilizowaa i razem z Czajnikiem zamieszkali w Warszawie. Wydaa - gwnie po roku 1956 i cay cig ksiek wspomnieniowych, kilka powieci. W swoim mokotowskim mieszkaniu prowadzia salon literacko-towarzyski. Wszyscy chtnie tam do niej chadzalimy, bya urocz gospodyni, cudown plotkark, pysznie opowiadaa rne beliwemie, kiedy syszaem jej gawd o tym, jak pewien, modszy od niej, krytyk literacki Rysio M. strasznie agresywnie molestowa j seksualnie - to byo pikne! Od czasu do czasu - nieregularnie i przydzielaa swoje prywatne nagrody literackie - zawsze jaki adny bibelot. Jednym z laureatw by Leopold Tyrmand za Zego. Ten Tyrmand, ktry j potem tak zoliwie obsmarowa w powieci ycie towarzyskie i uczuciowe. Jak wszyscy miaem j za urocz blagierk. Kiedy przeczytaem w Przekroju jej relacj ze spotka autorskich w Olsztyskiem. Opisywaa jakie straszne karambole: przestpcy, milicja, gonitwa autem po szosie i ona w tym wszystkim! Pomylaem: Czajka znowu fantazjuje! W kwarta pniej ja rwnie zostaem zaproszony do Olsztyna na spotkania autorskie. I opiekowa si mn ten sam pracownik wydawnictwa Czytelnik, ktry niedawno opiekowa si Czajk. Gdy autem wyjechalimy z Olsztyna na kolejne spotkanie, zacz mi opowiada: A wie pan, co za przygody mielimy z pani Czajk... i powtrzy to, co ona opisaa w Przekroju, tyle e w nieco innej temperaturze, mniej gorczkowo. Zmieniem zdanie o prawdomwnoci Czajki - i moe nawet byem gotw uwierzy w afekt, jaki wzbudzia w pewnym krytyku literackim, jak rwnie i w to, e piszc w latach szedziesitych swoje wspomnienia Dubo... Dubon... Dubonnet z pobytu w Paryu w 1930, dokadnie pamitaa, w jakich sukienkach na jakich przyjciach co jada! Kobiety maj tak osobliw pami! A do tego istniej ludzie, ktrych wasna natura prowokuje i powoduje wszelkiego rodzaju awantury, scysje, niesamowitoci. Czajka bya magnesem przycigajcym niezwyke wydarzenia, a niezwykych ludzi rwnie! Cudowna babka!

JZEF CZYREK - polityk, w latach osiemdziesitych minister spraw zagranicznych i sekretarz KC.
Dzisiaj razem z Mieczysawem Rakowskim robi doskonay miesicznik Dzi. Pierwszy raz zobaczyem go pewnej wrzeniowej, gorcej nocy 1981 roku z okna gocinnego pokoju ambasady PRL w Madrycie - przyjecha do stolicy Hiszpanii i spacerowa z kim po dziedzicu naszego przedstawicielstwa. Potem widywaem go wielokrotnie. W pocztkach 1984 roku w Sekretariacie KC zapada decyzja, ktrej suszno i trafno z perspektywy lat cakowicie uznaj: Koniewskiego zdj z Tu i teraz, nie sprawdzi si jako naczelny. Pismo nie stao si platform porozumienia midzy zwanionymi politycznie literatami (e te nikt tego wczeniej nie zauway, e kto jak kto, ale ja do wszelkich koncyliacji nadaj si jak mona najgorzej, ja mog pobudza spory, w adnym razie nie godzi...). Ponadto w prasie moskiewskiej Tu i teraz zostao skarcone za druk tekstw jakoby antyradzieckich; opublikowalimy w odcinkach powie Buhakowa Psie serce, nigdy nie wydan w ZSRR, oraz esej pani Krystyny Chojnackiej o Piotrze Czaadajewie, przyjacielu dekabrystw, bezlitosnym krytyku wczesnej Rosji carskiej, ktry to esej i w roku 1983 zosta uznany za antyradziecki. mieszne? mieszne! Na domiar pokciem si z Janem Gwczykiem, podwczas sekretarzem KC do spraw prasy. Genera kaza jednak ze mn postpowa szczeglnie elegancko, wic te zdejmowanie mnie z pisma trwao okrgy rok, do tego postanowiono, e winien ze mn rozmawia i komunikowa mi decyzje KC nie Gwczyk, ale wanie Czyrek. A wic w kwietniu 1984 Czyrek zaprosi mnie do siebie, aby zakomunikowa, i mam by zdjty. Rozmowa bya arcymia, potem towarzysz sekretarz

osobicie odwiz mnie autem do domu. Niemniej dostaem policzek od strony lewej! Czuem si fatalnie. I byem zy. Nazajutrz, w czwartek - doskonale pamitam - drzwi wejciowe oraz przedpokj mojego mieszkania zostay podpalone przez... nieznanych sprawcw, do dzisiaj nie wykrytych. Poar wielkiej szkody nie wyrzdzi, ogie ugasilimy szybko, a do tego - przypadek - mieszkanie akurat byo odnawiane. Tego samego dnia nieznani sprawcy podpalili mieszkanie Haliny Auderskiej, Andrzeja Wasilewskiego i jeszcze kogo z prorzdowych pisarzy. Pewnie tajna bojwka wczesnej Solidarnoci. A wic dostaem uderzenie ze strony prawej. Dzie po dniu: uderzenie z lewej, uderzenie z prawej! Poczuem si znakomicie! Id drog waciw! Tak trzyma! Bardzo lubi Jzefa Czyrka!

MARIA DBROWSKA - o Boe! Jak ja tej pani Marii nie lubiem! Dla mnie bya to straszna baba!
Nigdy nie mogem zrozumie Wojciecha ukrowskiego czy Wadysawa Terleckiego, ktrzy j - jako czowieka, jako pani Mari i lubili. Nie lubiem jej od tamtej, dawnej bardzo, niedzieli trzydziestego ktrego, jeszcze przedwojennego roku, kiedy w auli Gimnazjum imienia Krlowej Jadwigi miaa, w samo poudnie, spotkanie autorskie z modzie warszawskich gimnazjw i czytaa nam jakie fragmenty swoich opowiada. Antypatyczna baba! Nie lubiem jej Nocy i dni, cho przecie ten rodzaj realistycznej, zakorzenionej spoecznie i narodowo literatury zawsze ceniem i ceni najbardziej. Lubiem natomiast i lubi jej opowiadania a do Na wsi wesele wcznie. Byem po jej stronie, gdy wystpia w obronie modziey akowskiej przed atakiem Jana Kotta, w obronie idei pisarstwa Conrada, pisarstwa, ktre mnie - w przeciwiestwie na przykad do pisarstwa Dostojewskiego - zawsze byo i jest bardzo bliskie. Bliskie mi byy decyzje i postawy polityczne Marii Dbrowskiej - cho nie wszystkie, nie do koca - a jednak strasznie jej, jako czowieka, nie lubiem. I zdaje si, e z pen wzajemnoci. Ona mnie rwnie nie lubia. Dlatego te jako sytuacj mocno zabawn wspominam epizod, gdy pani Maria przysza do mnie, do Zwizku Literatw, prosi o interwencj w jakim, do zreszt bahym, zatargu edytorskim z Czytelnikiem. Byem wtedy szefem komisji interwencyjnej naszego warszawskiego oddziau. I oto ja, wwczas literacki todzib, interweniowaem na rzecz pisarki tak wielkiej, samej pani Marii. Caa antypatia do pani Marii nie moe mnie jednak powstrzyma przed wyraeniem, tu i teraz, opinii o najnowszej ksieczce niejakiego pana Wiesawa Szymaskiego, polonisty Uniwersytetu Jagielloskiego, ktry swego czasu chtnie pisywa do tygodnika Wadysawa Machejka, do ycia Literackiego, a teraz w broszurze o Urokach dworu tak wciekle plugawi pami tej pisarki. Na przykadzie Marii Dbrowskiej pan Szymaski wykazuje, jak oto polscy pisarze prostytuowali si z komunistycznymi politykami rzdzcymi Peerelem. Kademu wolno mie sd krytyczny o pragmatycznej, rozsdnej i jednak lewicowej postawie Marii Dbrowskiej, moe t postaw nawet swoicie interpretowa i przekamywa. Ale czenie tego z yciem osobistym i uczuciowym pisarki jest zwyczajnym wistwem. Wyliczanie jej mw i kochankw, waenie - w rozdziale wymownie zatytuowanym Inwaginacja - w sprawy intymne, ktre, zdaniem Szymaskiego, powodoway rwnie deprawacj polityczn, jest przykadem osobliwego chamstwa publicystycznego, bo nie krytycznoliterackiego. A mi przykro, e musz stan w obronie pani, ktrej akurat nie cierpiaem. Ale cay ten styl ataku politycznego wydaje mi si cech naszej wspczesnoci. Brak stylu! Moe samemu miao si w yciu zbyt mao tego dworu... jakiegokolwiek dworu...

WIKTORIA DEWITZOWA - Tucha! Przed wojn bylimy razem w Zotej Strzale, niewielkim
krgu warszawskich instruktorw harcerskich, skupiajcym najbardziej radykaln lewic, ktra postulowaa laicyzacj w harcerskim wychowaniu (na obozie letnim - midzydruynowym - przez nas zorganizowanym chopcy nie mieli obowizku uczestnictwa w niedzielnym naboestwie). Tucha bya wtedy druynow znakomitej warszawskiej Trjki eskiej w Gimnazjum imienia Sowackiego. Podczas okupacji z ni si nie spotkaem, dziaaa w tajnym harcerstwie eskim. A potem, w 1945 roku, wesp z wielu innymi instruktorkami i instruktorami, na czele z Jzefem Sosnowskim, przedwojennym sekretarzem Naczelnictwa ZHP, zabraa si natychmiast do organizowania nowego ZHP, autentycznego harcerstwa w nowych warunkach politycznych i pastwowych. Gdy w czerwcu 1945 razem z Aleksandrem Kamiskim ujawnialimy Szare Szeregi, uczynilimy to wanie wobec Sosnowskiego i Dewitzowej. W restaurowanym ZHP zostaa Naczelniczk Harcerek i w sposb mdry i uczciwy - dokadnie inaczej, ni czynia to na przykad Pelagia Lewiska, ktrej ZHP myli si troch z PPR - dya do tego, by prawdziwe harcerstwo wychowywao rzetelnych obywateli socjalistycznego pastwa. Bya to przecie prba realizacji tego, o czym kiedy, przed wojn, marzyli instruktorzy z KIMB-u i ze Zotej Strzay. Ale to si nie udao. W 1950 roku wadze, zreszt nieformalnie i bezprawnie, przeobraziy ZHP w Organizacj Harcersk Zwizku Modziey Polskiej, usunito z ZHP ca plejad najbardziej zasuonych starych instruktorw z Kamiskim na czele. I wtedy Tucha odesza, odesza sama. Gdy tylko jednak powia wiatr odwily, Dewitzowa bya pierwsz, ktra w Nowych Drogach opublikowaa zasadnicz krytyk owej zetempowskiej organizacji harcerskiej. Od tego artykuu Tuchy zacz si proces, ktry w grudniu 1956 roku doprowadzi do powtrnego odrodzenia si ZHP. Ale wtedy Dewitzowa nie chciaa ju gra pierwszych skrzypiec i zaangaowaa si w inne dziaania owiatowe. Uczestniczya tylko, jakoby z gosem doradczym, w pracach rozmaitych harcerskich komisji, gwnie w komisji historycznej. Umara w 1992 roku. Z ca pewnoci naleaa do tych paru, moe parunastu instruktorw harcerskich, takich jak Aleksander Kamiski, Juliusz Dbrowski, Jadwiga Fakowska, Helena Gronostajska - moe nawet wicej byo w tym gronie druhen ni druhw i ktrzy dla harcerstwa uczynili tak duo dobrego. Kiedy, by to rok 1937, na zebraniu naszej Zotej Strzay Tucha w pedagogicznym zapdzie zorganizowaa ma ankiet. Kazaa nam odpowiada na mnstwo sprytnie uoonych pyta, a potem sformuowaa nasze charakterystyki. Wtedy si dowiedziaem, e z tob - czyli ze mn - ludzie bd dobrze wsppracowa. Nie wiem, czy to akurat sprawdzio si przez wszystkie moje lata, ale przyjemnie sobie przypomnie.

KAZIMIERZ DBNICKI - jedyny z moich kolegw klasowych, z ktrym potem, a do jego

mierci, przez cae lata dziaaem w Zwizku Literatw Polskich i w jednej organizacji partyjnej. To on - gdy jeszcze bylimy w gimnazjum, w bardzo lewicowej klasie, zaprowadzi mnie do Igora Newerlego, wtedy, po Januszu Korczaku, redaktora naczelnego Maego Przegldu. Dbnicki jako Tadeusz B-ski przez wszystkie swe gimnazjalne lata drukowa w Maym Przegldzie cae setki artykuw, reportay - z letnich spyww kajakowych organizowanych przez Newerlego - felietonw, notatek; nalea do najczynniejszych wsppracownikw pisma. Potem, gdy Newerly zaoy WoTuM, tygodnik modziey starszej, te tam razem pisywalimy - ale WoTuM policja zamkna ju po paru numerach. W czasie wojny Dbnicki nalea do Robotniczej Partii Polskich Socjalistw (RPPS) radykalniejszego znacznie odamu dotychczasowego PPS - i walczy w kieleckiej partyzantce tej grupy politycznej. Po wyzwoleniu czas jaki by paryskim korespondentem naszych gazet. Przez par lat

szefowa w tygodniku Film. Wyda parnacie ksiek - powieci, opowiada i wspomnie: Opowiadania witokrzyskie, Grard Philipe, Szczep Maych Braci, powieci dla dzieci, nowele osnute na tle wizyty w Izraelu. Niektre byy poczytne, ale on nigdy nie nalea do pisarskiej czowki. By moe znalazby si wrd pierwszych, gdyby co cenzuralnie byo cakowicie niemoliwe - ogosi t niewielk powie, jak w latach szedziesitych napisa dla wasnej zabawy; rkopis pokaza tylko paru przyjacioom. Niebywale mieszna, tgo zoliwa powie o dalszych losach erenburgowskiego Lejzorka Rojtszwaca - przygody Lejzorka w Polsce ju Ludowej, w PRL. Cudowna satyra. Moe kto kiedy odnajdzie ten manuskrypt w starych papierach i opublikuje - cho pewnie ju dzisiaj nie czyniby on takiego wraenia jak wtedy, w latach dawno minionych. Piotr Kuncewicz w czwartym tomie swojej Agonii i nadziei, proza polska od 1956, tak scharakteryzowa Dbnickiego: W odrnieniu od swojego szkolnego kolegi, Kazimierza Koniewskiego, czowiek agodny i nie wojujcy z caym wiatem. Nie wiem, czy Dbnicki by taki agodny, ale Kuncewicz tym zdaniem zrobi mi rado ogromn i nie mg wikszej. Z Dbnickim spotykalimy si czsto, wsppracowalimy w rnych komitetach i inicjatywach korczakowskich. Wstrzsn mn jego pogrzeb - w 1986 roku. Jeden z tych pochwkw ludzi mi bliskich, ktrym rodzina - w tym przypadku jego ostatnia ona, a mia ich mnogo, pracujca zreszt w Paksie - urzdzia pogrzeb katolicki, kocielny, zakamujcy cae dorose ycie nieboszczyka. Pisarski wychowanek Igora Newerlego, jego bliski przyjaciel zosta rwnie faszywie pochowany, jak stao si to udziaem mistrza. Przedziwny - oburzajcy - ukad losw.

JAN DOBRACZYSKI - najpopularniejszy polski pisarz katolicki. Autor Listw Nikodema,

Najedcw, W rozwalonym domu - pierwszej, wydanej ju w 1946 roku, powieci o Powstaniu Warszawskim. Czy w pidziesit rocznic Powstania ktre wydawnictwo j wznowio? Na pocztku maja 1945, ledwo skoczya si wojna, z oflagu pod Hamburgiem, w ktrym znajdowali si jecy z Powstania Warszawskiego, wymkno si, w zupenej tajemnicy, bez adnych pozwole bd przepustek, trzech oficerw akowcw, pracownikw konspiracyjnego BIP-u - Witold Kula, Aleksander Gieysztor oraz Jan Dobraczyski. Dwaj pierwsi - pniej znani i znakomici profesorowie historii, wwczas bliscy PPS-owi, a ten trzeci - debiutujcy ju przed wojn pisarz katolicki, ucze i wielbiciel Romana Dmowskiego. Rkopis Najedcw, pisanej podczas wojny powieci, zosta osiem miesicy wczeniej przez przyjaci wywieziony z palonej Warszawy w poduszeczkach, jakimi by wycielony wzek niemowlcia. e ten rkopis ocala, ruszajcy do Polski Dobraczyski oczywicie nie wiedzia. Tak powdrowali na wschd, do kraju, dwaj lewi i jeden prawy. Wszyscy trzej, jak wspomniaem, byli gboko zaangaowani w antyhitlerowskiej konspiracji, ale Jan Dobraczyski, przedwojenny antysemita, endek od urodzenia do mierci, mia w swojej dziaalnoci podziemnej karty - jak na niego - zupenie szczeglne. Jako urzdnik wojennego magistratu Warszawy, osobicie przyczyni si do wyprowadzenia z getta setek ydowskich dzieci. I sam te dzieci rozwozi po eskich klasztorach katolickich, i za jego wasnorcznym podpisem na stosownych dokumentach inne dzieci ydowskie, z getta uratowane, byy przyjmowane do klasztorw, gdzie pod opiek zakonnic przeyy wojn. To byo tak umwione - podpis Dobraczyskiego by hasem: dziecko ydowskie przyj, uratowa, ocali! Za te dziesitki, setki ocalonych dzieci ydowskich Dobraczyski dosta - niestety dopiero na kilka tygodni przed mierci - Medal Sprawiedliwy wrd Narodw wiata przyznawany przez jerozolimski Yad Vashem. Tak pno! A to dlatego, e dziesi lat wczeniej, gdy jerozolimski dyplom by ju dla niego szykowany, swoj protekcj u generaa

Jaruzelskiego spowodowa, e siostry karmelitanki dostay na swj klasztor budynek stojcy na terenie dawnego Auschwitz, co zagraniczna spoeczno ydowska uznaa za profanacj miejsca mczeskiej mierci swoich rodakw - i wybucha caa midzynarodowa awantura; Dobraczyski by tu zupenie niewinny, ale skandal ten odoy na par lat ow cenn dla niego dekoracj. Poznaem go w 1946, gdy razem z Bolesawem Piaseckim robi tygodnik Dzi i jutro, w ktrym to pimie drukowao wwczas wielu dziennikarzy i literatw, do niedawna zwizanych z AK bd z Delegatur. Poznaem go, polubilimy si. A chyba i wicej. Janek by jednym z tych paru przedwojennych antysemitw, ktrych uwaaem za przyjaci. Wyrobi mi pierwsz I i jak dotd jedyn posad nieredaktorsk - rzecznika prasowego w warszawskiej Izbie Przemysowo-Handlowej, skd zreszt szybko zrejterowaem. Dobraczyski rycho sta si pisarzem bardzo wzitym. Jego ksiki, powieci, byy szeroko czytane. A pomyle, e moe i niewiele brakowao, aby by on pisarzem... litewskim. Jego dziadek, lekarz w Druskiennikach, ongi opiekowa si pewnym modym zdolnym malarzem Ciurlionisem, LitwinoPolakiem. Zaatwi mu stypendium w Paryu. I co tam si podobno kroio midzy pann, crk lekarza, a owym artyst, ktrego obrazy do dzisiaj wiszce na honorowej cianie w muzeum w Kownie maj polskie podpisy i tytuy. Z Ciurlionisem pannie jednak nie wyszo - wyszo z panem Dobraczyskim. No i Jan Dobraczyski zosta pisarzem polskim! Katolickim, ale cile wspdziaajcym z wadzami PRL. Przez dugie lata by posem na Sejm, a po ogoszeniu stanu wojennego zosta przewodniczcym PRON-u. I - co wicej - po roku 1989 swoich pogldw nie odmieni, nie wypar si ich, nie przeprowadzi adnej samokrytyki. Nadal w jego pokoju, a do mierci w marcu 1994, wisia nad kiem portret Dmowskiego i Janek nadal uznawa, i dobrze zrobi stajc w 1982 roku po stronie generaa Jaruzelskiego. Dziesi dni przed jego mierci byem u niego - jak si okazao - po raz ostatni. Od lat ciko chory, lep gwatownie, nie mg ju sam pisa, ale prbowa cigle tworzy i co kilka dni tekst nowej ksiki dyktowa pewnej studentce. By przeraliwie samotny - crka odwrcia si od niego, rnica postaw politycznych. Jedynym towarzyszem by mu cudowny, wierny pies, osiem lat wczeniej odcity od drzewa w lesie, do ktrego na mier godow przywizali go pewnie dawni waciciele. Pies wspaniale rozumia si z Janem. Prawdziwy przedmiertny towarzysz. Dobraczyski mia pogrzeb uroczysty - rzecz jasna, kocielny. Przybyy nieprzebrane tumy jego czytelnikw. A jednak i ten pogrzeb te zosta zakamany, zafaszowany. Nad trumn w kociele przemawia tylko biskup, a nad grobem - jedynie ksidz. Nie pado ani jedno sowo o politycznej i pastwowej postawie Dobraczyskiego. Taka bya wola rodziny - nikt z politycznych przyjaci i dawnych wsppracownikw Dobraczyskiego nie mg odda hodu zmaremu. Nie opodal trumny tylko w milczeniu staa grupa mczyzn z generaem Wojciechem Jaruzelskim, Jzefem Czyrkiem, generaem Tadeuszem Szacio na czele. Jeszcze jeden zafaszowany pogrzeb. A ja cigle myl, co si teraz dzieje z tym cudownym, tak bardzo ludzkim psem Janka Dobraczyskiego? O przysz popularno jego ksiek jestem spokojny - po zwyczajnym u pisarzy pomiertnym czycu niepamici Polacy katolicy znowu bd czyta Dobraczyskiego. Ale co z psem?

JERZY DREWNOWSKI - dziennikarz, dziaacz polityczny, autor bardzo wanej ksiki - Cynga.
Jeden z tych niewielu, nieco starszy ode mnie, ktrzy w sposb rzeczywisty przesdzili o caej fabule, a wic i treci, mojego ycia. W padzierniku 1939 roku z jego inicjatywy powoalimy do istnienia

konspiracyjn, antyhitlerowsk Polsk Ludow Akcj Niepodlegociow (PLAN), a to zadecydowao o moich losach wojennych i tym samym wszystkich pniejszych. Gdzie w 1938 roku Jerzy pojawi si w naszej grupie studentw i maturzystw warszawskich, ktrzy prbowali wydawa modoakademickie pisma, oczywicie lewicowe. Po upadku Orki na ugorze zamierzalimy jesieni 1939 zaoy nastpne, ale zamiast tego utworzylimy jedn z pierwszych w Warszawie organizacj konspiracyjn - i pierwsz krwawo rozbit przez gestapo. Jerzy by jej komendantem. Hitlerowcy zamordowali mu ojca i brata w Palmirach, matk zesali do Ravensbrck, drugiego brata, Tadeusza, dugo trzymali w wizieniu. Jerzy zdoa im uciec, ale zamiast, jak my inni, pru przez gry na Wgry i do Francji, ruszy do Lwowa, wpad na granicy w apy NKWD i cztery dugie lata przesiedzia w stalinowskim agrze. Dopiero w 1944 roku wycigna go stamtd Wanda Wasilewska, znajoma jego ojca jeszcze sprzed wojny. Prosto z agru Jerzy pojawi si w Lublinie, ju ludowym, i zacign si natychmiast do wojska polskiego, majcego przez Wis maszerowa na Berlin. Wiosn 1945 roku spotkalimy si w odzi. Przeczytaem jego artyku w Nowej Wsi, poszedem do redakcji, zostawiem karteczk z adresem, przyszed do mieszkania mojej matki, padlimy sobie w ramiona. Epizod z historii Polski: Ja jeszcze tkwicy w delegackiej konspiracji, wic antylubelskiej, on oficer wojska lubelskiego. Ja mam jeszcze jakie pienidze naszego Departamentu Informacji, on - biedny jak mysz kocielna. Wic daj troch tej delegackiej forsy i dolary i przyszemu wiceministrowi informacji i propagandy rzdu komunistycznego. Moe zreszt i dobrze robi, bo w par dni pniej, wieczorem, na ciemnej, zgruzowanej warszawskiej ulicy Grjeckiej pijany onierz rosyjski, terroryzujc rewolwerem moj on i mnie, odbiera nam zegarki, portfel i portmonetk i w portfelu bya reszta tej delegackiej waluty. Po latach Jerzy spaci swj delegacki dug - piszc wietn ksik, Cyng, jeszcze jeden demaskatorski dokument zbrodniczych stalinowskich agrw. Dwch przyjaci z PLAN-u napisao takie ksiki I Herling-Grudziski Inny wiat i Drewnowski Cyng - cho powojenne, polityczne, losy dawnych kamratw potoczyy si przecie zupenie, ale to zupenie inaczej. Drewnowski zosta najpierw redaktorem naczelnym Pioniera, pierwszej polskiej gazety codziennej we Wrocawiu, tam organizowa referendum 1946 roku, potem by wiceministrem, tudzie generalnym sekretarzem antymikoajczykowskiego Stronnictwa Ludowego. W pierwszej poowie lat pidziesitych, pokcony z ZSL-em, zosta korespondentem PAP na Bakanach, w 1956 wrci do politycznych funkcji w kraju, potem by attach wojskowym w Jugosawii, delegatem Polski w RWPG w Moskwie, wreszcie w latach siedemdziesitych wspaniale odnowi i uczyni pismem bardzo poczytnym stary Przegld Techniczny. Zawsze by po stronie Polski zwanej Ludow, cho w tej jeszcze Ludowej ogosi sw, tak zdecydowanie antystalinowsk, Cyng. W 1965 roku razem napisalimy ksik o PLAN-ie pt. Pierwsza bitwa z gestapo. Tak sobie myl: trzech przyjaci z Orki na ugorze, kiedy efemerycznego, mao znaczcego pisemka akademickiego - Jerzy Drewnowski, Gustaw Herling-Grudziski i Jan Strzelecki. Gdyby zestawi ich yciorysy, byaby to po prostu historia Polski Odrodzonej, tej od 1918 roku poczwszy.

TADEUSZ DREWNOWSKI - brat Jerzego, modszy. Po ucieczce najstarszego brata aresztowany

razem z rodzicami i Andrzejem, drugim bratem. Ojca i Andrzeja rozstrzelali w Palmirach. Tadeusz czternastoletni chopak - jeszcze przez wiele miesicy siedzia na Pawiaku. W kocu go pucili. y u krewnych, uczy si na kompletach tajnego gimnazjum, walczy w szeregach AK. Po wojnie, gdy

matka wrcia z Ravensbrck, a Jerzy ze stalinowskich agrw, Tadeusz odzyska rodzin. Studiowa polonistyk i z biegiem lat sta si znanym krytykiem literackim, autorem paru bardzo wartociowych ksiek o Tadeuszu Borowskim, Tadeuszu Rewiczu, Marii Dbrowskiej oraz autorem wyboru i edytorem Dziennikw pozostawionych przez Dbrowsk. W poowie lat pidziesitych by przez rok chyba pierwszym sekretarzem organizacji partyjnej warszawskich pisarzy. Przez wiele, wiele lat, a do pocztku 1982 roku, kierowa dziaem kulturalnym w Polityce - pracowalimy tam razem. Przez przyja i wsplne dzieje z Jerzym, jego bratem, przez wsplny palmirski grb naszych Ojcw Tadeusz by mi kim bliskim bardzo. Raz kiedy - w roku 1965, dwadziecia pi lat od pierwszej bitwy - wybralimy si razem do wizienia w Strzelcach Opolskich, gdzie odsiadywa agodny jak na swoje zbrodnie wyrok jeden z aktywnych funkcjonariuszy warszawskiego gestapo, Alfred Otto. To on w styczniu 1940 roku aresztowa Tadeusza, jego brata Andrzeja, ich ojca i matk, on rozbija nasz PLAN. Po wojnie zosta ujty, ale darowano mu ycie, gdy w jakich politycznych procesach zgodzi si sypa, kogo tam akurat byo trzeba. W gabinecie naczelnika strzeleckiego wizienia stanlimy teraz oko w oko z hitlerowskim katem. Tadeusz go pozna. Tamten niczego nie chcia pamita, na nasze natarczywe pytania milcza uparcie, a w kocu powiedzia tylko: Przeklinam los, ktry mnie posa do Warszawy... Gdyby pracowa w centrali berliskiego gestapo, wszystko byoby w porzdku! Niczego nie auje, tylko tego, e skierowano go do Warszawy... W grudniu 1980 roku Tadeusz by jednym z dwu czonkw PZPR, ktrzy zostali wybrani do nowego Zarzdu Gwnego ZLP, ju tego z prezesem Janem Jzefem Szczepaskim. Na kandydowanie Drewnowskiego specjalnej zgody udzieli osobicie Stanisaw Kania, wtedy pierwszy sekretarz partii. Tadeusz - wiceprezes zarzdu i w stanie wojennym, gdy ZLP zosta zawieszony, opowiedzia si po stronie opozycji i odda legitymacj partyjn. A to sprawio, e cho w dalszych latach pozosta po stronie szeroko rozumianej lewicy, nasze wizy przyjacielskie ulegy zasadniczemu rozlunieniu nasze drogi byy, i s, ju odmienne.

BOHDAN DROZDOWSKI - prozaik. Miaem z nim fur rozmaitych kopotw. Pod koniec lat
pidziesitych Ryszard Kapuciski, wwczas czonek redakcji Polityki i ju wyrniajcy si autor, opublikowa w naszym tygodniku reporta pt. Sztywny, jak to grnicy trumn ze zwokami kolegi, ktry zgin w katastrofie, eskortuj ze lska do rodzinnego miasteczka w gbi kraju. Akurat pewien mody kandydat na filmowego reysera omawia ze mn jakie scenariuszowe pomysy, wic powiedziaem mu, e utwr Kapuciskiego to znakomity materia na film. Po tygodniu ten mody czowiek zda mi raport - w tekst Ryszarda podsun Bohdanowi Drozdowskiemu, z ktrym wanie pracowa nad filmowym tematem. Po paru miesicach, moe po roku, wybucha awantura. Drozdowski w jednym z warszawskich teatrw wystawi sztuk Kondukt, w ktrej Kapuciski nie bez racji dopatrzy si plagiatu tamtego swojego reportau. Moe nie dosownie plagiatu - sztuka teatralna to co innego ni reporta - ale jednak tre tej sztuki bya niezwykle podobna do tekstu Kapuciskiego nawet w szczegach zupenie beletrystycznych, nie reporterskich. Zada wic, by Drozdowski wskaza w programie na jej pierwotne rdo. Drozdowski odmwi. Sd. W sdzie wiadczyem po stronie Kapuciskiego. Sprawa cigna si par lat. Kapuciski skary Drozdowskiego, Drozdowski i Kapuciskiego i Rakowskiego. Dwie instancje sdowe, owiadczenia Zarzdu Gwnego ZLP, artykuy i komentarze w gazetach. Zacietrzewienie obustronne. Z oddali lat komedia na cztery fajerki z wodotryskiem! Sdy, jak mogy, unikay jakiegokolwiek wyranego orzeczenia - poniewa i wtedy, i dzisiaj nikt nie wie (w ZAIKS-ie byo kilka podobnych spraw), czy

pisarska, literacka relacja o faktach autentycznych powinna podlega ochronie praw autorskich? W zasadzie nie powinna, ale... tych ale jest multum. Wic i sdziowie, w zasadzie opowiadajc si po stronie Drozdowskiego, jednak nie chcieli zaj jasnego, merytorycznego stanowiska; a to spraw umorzy, ale od Kapuciskiego zasdzi na rzecz Drozdowskiego 100 (sto) zotych, a to umorzy postpowanie na zasadzie amnestii - byle tylko nie powiedzie tak bd nie. Salomonowe wyroki chyba nie zadowoliy nikogo, cho formalnie Drozdowski by na grze. Z czasem sprawa posza w zapomnienie. Kapuciski zacz, jako korespondent PAP, podrowa po wiecie i pisa znakomite ksiki reporterskie, ktre przyniosy mu saw midzynarodow. Drozdowski kilka lat spdzi w Londynie, jako dyrektor tamtejszego Instytutu Kultury Polskiej. Potem wrci do Warszawy i by pisarzem takim bardziej zwyczajnym. Jak my wszyscy. Czy jednak takim zupenie zwyczajnym? W 1987 roku w warszawskich Iskrach opublikowano niemal rozrachunkow, politycznie ostr powie nikomu nie znanego Sebastiana Losta pt. Bastard. Wszyscy pytali: kto to ten Lost? Nikt nie wiedzia. Nawet i mnie podejrzewano - i to o szczegln perfidi, pod wasnym bowiem nazwiskiem ogosiem w Polityce pochwaln recenzj tej powieci. W 1989 roku ukazaa si powie historyczna Raula Fuentesa y Torrejona, hawaskiego dziennikarza mieszkajcego czas jaki w Polsce. Tytu: Y agruma. Bya to rzecz o pewnym Polaku, ktry bez maa dwiecie lat temu y i walczy na Hawajach. W 1992 roku przeczytaem wieo wydan po polsku powie Anglika, Raymunda Starra pt. Bkitny dom albo fatum - makabryczne dzieje pewnej angielskiej rodziny, yjcej w Wielkiej Brytanii. Autor ksiki jakby przepowiedzia - szczegowo! - wkrtce dokonane morderstwo na rodzinie Jaroszewiczw! Brr! Raymund Starr zdenerwowany, i recenzja z jego ksiki nie ukazuje si w Polityce, przysa mi rugajcy list, podajc adres zwrotny: Warszawa, Poczta Gwna, poste restante. Moj odpowied poczta zwrcia mi po p roku - nikt si po ni nie zgosi. W 1993 roku Bohdan Drozdowski napisa do mnie ju pod wasnym nazwiskiem kolejny list. Rozszyfrowa w nim wszystkie swoje pseudonimy, nie proszc o dyskrecj. I Losta, i Torrejona, i Starra. Czy wszystkie? Drozdowski nie zastrzeg w swoim licie z wrzenia 1993 tajemnicy natychmiast wic rozgadaem znajomym: czy wiecie, e Lost, Torrejon i Starr to jest Drozdowski? W wiele miesicy pniej zgosi do mnie listown pretensj: Zdemaskowaem si przed Panem (...) nie przypuszczajc, e Pan to puci dalej. Miaem inny cel. Jaki? Nie wyjani. Nie pojmuj tej tajemnicy, ale przepraszam... W latach PRL zawsze si na siebie boczylimy. Zaczepia mnie w swoich artykuach i felietonach. Zderzalimy si na zebraniach partyjnej organizacji. Teraz, gdy znam jego pseudonimy, zastanawiam si, czy Ludlum, Le Carre i Maria Nurowska to te nie jest jeden i ten sam Bohdan Drozdowski?

STEFAN DRZEWIECKI - urodzony w 1888 roku! Jak tu nie wierzy w siy magiczne (chocia ja
cigle nie wierz ani w magie, ani w religie) - jeeli Bernard Mandelbaum, czowiek, ktry odegra najwiksz rol w uformowaniu si moich postaw ideowych i intelektualnych, urodzi si w tym

samym roku, co moja Matka i mj Ojciec! Ojciec, Matka i On, mj polonista gimnazjalny, wzr i przyjaciel - to Trjca mego ycia! Stefan Drzewiecki, niski, tgi, zacz nas uczy dopiero w trzeciej gimnazjalnej - i uczy nas polskiego, a tak naprawd to stosunku do wiata, polskiej kultury i Polski, a do samej matury. Gdy przedtem oberwaem raz z polaka nawet i dwj (przez co zreszt o p roku, karnie, rodzice przesunli mi wstpienie do harcerstwa, do mojego harcerstwa!), to potem, za Drzewieckiego, polski by jednym z dwu przedmiotw, z ktrych zawsze miaem pitki. Oczywicie - w wypracowaniu maturalnym sam pan Stefan dyskretnie poprawia mi bdy ortograficzne, aby za tre (Jakie ksiki miay wpyw na mj stosunek do wiata i ludzi? - oczywista publicystyka) mc mi postawi pen pitk! Cudowny Stefan Drzewiecki - on nam kaza prowadzi regularne dzienniki lektury, co stao si moj pasj - by duchowym rzebiarzem naszej klasy. On pogbi i poszerzy nasz klasow lewicowo - najbardziej lewa klasa w szkole! On wybrania nas, mnie rwnie, w konfliktach i zatargach, a to z ksidzem prefektem, a to z historykiem, zaciekym sanatorem. On stanowi parasol ochronny dla naszego plegalnego klasowego kka dyskusyjnego, ktre si zbierao po prywatnych mieszkaniach i namitnie rewolucjonizowa cay wiat. On ledzi moj szkoln, pozaszkoln i modoakademick dziaalno publicystyczn i ostrzega mnie na zakrtach. Tote tylko do niego, na ulic Smulikowskiego, poszedem po maturze z bukietem kwiatw i caowaem mu rce. Do niego, do Angers, gdzie pracowa w emigracyjnym ministerstwie owiaty, saem listy z naszego wojskowego Cotquidan. Do niego do Londynu jedziem ze Szkocji jak do Ojca wasnego. On egna mnie, gdym z Londynu rusza w kuriersk, nielegaln, podr do kraju. Do jego cudownej ony, pani Zofii, chodziem na Smulikowskiego, gdy po czerwcu 1943 znowu dziaaem w warszawskim Podziemiu. A w tym ich mieszkaniu i jednym z lokali najbardziej zakonspirowanych - odbyway si spotkania Delegata Rzdu na Kraj z Komendantem Armii Krajowej. Do Drzewieckiego pobiegem, gdy w 1946 roku na par tygodni przylecia z Londynu do Warszawy, jako sekretarz ju ludowej naszej ambasady. I byo to, w Warszawie, moje ostatnie z nim spotkanie. Bernard Mandelbaum, syn lubelskiego kupca, jako siedemnastolatek dziaa w komitecie organizujcym w 1905 roku sawny strajk uczniowski. Za to wywalono go z wczesnego gimnazjum rzdowego. W pierwszej wiatowej w wojennym Piotrogrodzie by jednym z najczynniejszych Polakw angaujcych si w sprawy kultury i polityki ju niebawem bolszewickiej. W 1916 aresztowany i rycho wypuszczony, gdy jego pikna ona, pani Zofia - z rodziny wielkich naszych lekarzy - z osobist interwencj posza i zagadaa ktrego z piotrogrodzkich gubernatorw. Bemard-Stefan zawsze si potem mia, e uczynia fatalnie, jako e byoby lepiej, gdyby to rewolucja otworzya mu drzwi celi. Ale w rewolucji, tej ju leninowskiej, i tak swoje zdziaa! W pierwszym rzdzie Lenina, w Piotrogrodzkiej Radzie Komisarzy Ludowych, Mandelbaum by komisarzem do spraw ochrony zabytkw sztuki i zasobw bibliotecznych. W sawnej ksice Johna Reeda Dziesi dni, ktre wstrzsny wiatem cytowane s stosowne dekrety chronice sztuk, podpisane przez niego. Kazimiera Iakowiczwna w ciece obok drogi wspomina, jak bya wiadkiem, gdy Mandelbaum, jej kolega ze studiw w Genewie, kaza zamurowa przejcie z paacu carskiego do Ermitau, w ten sposb chronic skarby sztuki przed rabunkiem zrewolucjonizowanego motochu. On to te w sposb decydujcy, jako w komisarz, przyczyni si do repatriacji polskich bibliotek, w tym Biblioteki Zauskich, do Polski. Z ktrym takim transportem ksiek, rozstawszy si z bolszewikami, wrci do kraju w 1919 roku. W Polsce, ju jako Stefan Drzewiecki, zosta nauczycielem, polonist gimnazjalnym oraz, przez dwadziecia nastpnych lat, bardzo czynnym dziaaczem - a by ju

wwczas lewicowym pisudczykiem - w zawodowym Zwizku Nauczycielstwa Polskiego, czonkiem wadz naczelnych tego zwizku, przewodniczcym sekcji nauczycieli szk rednich, organizatorem rnych akcji protestacyjnych. By jednym z tych, ktrzy ksztatowali zdecydowanie lewicowy charakter tej organizacji. We wrzeniu 1939 roku, tu przed obleniem Warszawy, zdy si ewakuowa na wschd, przez Rumuni, a potem z pewnymi kopotami do Parya. Na szczcie zdy. Ju w kilka dni po wkroczeniu hitlerowcw do Warszawy na Smulikowskiego byo gestapo; Drzewiecki figurowa na ich czarnych listach. Na wojennej emigracji - wyszy urzdnik ministerstwa owiaty w Angers, potem w Londynie. 14 czerwca 1940 roku w Paryu mia si odby obrzd inicjacyjny - przyjcie pana Stefana do loy masoskiej. Tylko e tego akurat dnia Hitler wkroczy do Parya. Dopiero w rwne dziesi lat pniej, te w Paryu, Drzewiecki zosta masonem loy Kopernik. Sam mi to wszystko opowiada. W Londynie wstpi do PPS i w 1945 roku razem z Janem Staczykiem i Leonem Grosfeldem, w lad za Stanisawem Mikoajczykiem, opowiedzia si po stronie ludowej Warszawy. Najpierw zosta sekretarzem nowej polskiej ambasady w Londynie, a potem z ramienia teje ludowej - jednym z dyrektorw UNESCO w Paryu. W 1949 roku zerwa z Peerelem, nadal pozostajc - ju niezalenym - dyrektorem tej midzynarodowej instytucji. W 1953 umar w Paryu - umar moe szybciej, niby powinien, ale wskutek strajku metra lekarz nie dojecha... Jakby to bya zemsta francuskich komunistw, organizatorw strajku, za to, e Drzewiecki dwukrotnie odszed od czerwonych, raz w 1919, drugi w 1949 roku. Gdy w 1954 roku sfilmowana Pitka z ulicy Barskiej odbieraa laury w Cannes, ja mogem ju tylko, naprawd paczc, caowa donie pani Zofii. A ona - jak osobliwie si to wszystko ukadao - przedstawiwszy mnie u siebie w domu Jzefowi Czapskiemu otworzya kolejn ciek mojego ycia politycznego. Ale to ju inna, nastpna, historia. W 1956 roku pani Zofia wrcia do Polski. Pikna fotografia Bernarda Stefana Mandelbauma Drzewieckiego znajduje si w mojej szufladzie z najdroszymi pamitkami, a w ksikach - Rowych cieniach i w Zamknitych koach - wiele najczulszych kart mu powiciem.

JERZY EDIGEY - czyli Jerzy Korycki. Autor niezmiernie popularnych, szeroko czytanych powieci
kryminalnych. Mao kto z jego czytelnikw wiedzia, e przed wojn, w latach trzydziestych, Jerzy Korycki, student prawa, by czynnym dziaaczem naszego faszyzujcego ONR-u. I jako taki w par dni po zabjstwie ministra Pierackiego - o mord ten pocztkowo niesusznie oskarono oenerowcw zosta aresztowany i zesany do Berezy Kartuskiej, dopiero co uruchomionego obozu koncentracyjnego, jedynego w przedwrzeniowej Polsce. Korycki znalaz si wrd pierwszych, cho moe nie najpierwszych, winiw obozu. Zamknici w Berezie modzi narodowcy tak si ze sob skcili, e jedni wyszli z niej jako zwolennicy Bolesawa Piaseckiego, to bya Falanga, a drudzy jako zwolennicy Henryka Rosmana i Jana Mosdorfa - to by ONR, Obz Narodowo-Radykalny. Korycki nalea do rosmanistw - do koca ycia nie cierpia Piaseckiego i le o nim mwi. Po wojnie Jerzy Korycki przesta by prawnikiem, sta si dziennikarzem, najpierw w Expressie Wieczornym, potem w innych gazetach. Na koniec porzuci dziennikarstwo i zacz pisa powieci kryminalne tudzie modzieowe. Poznaem go w poowie 1946 roku, w Poznaniu, podczas procesu gauleitera Artura Greisera, hitlerowskiego kata Wielkopolski. Zaprzyjanilimy si ze sob i przez cae lata, tak raz na miesic, spotykalimy si w kawiarniach na ploty i pogaduszki. Najczciej w Europejskiej. Ze strony matki Korycki by polskim Tatarem, mahometaninem. Pseudonim: Edigey - to wanie nazwisko matki. I jako Edigey, wydawany w ZSRR pisarz powieci kryminalnych, wybra si kiedy do

Ama Aty, a tam zaraz na lotnisku zosta entuzjastycznie powitany - i to przez pierwszego sekretarza partii - jako rodak! Edigeyw tam jest mnstwo! A wic taki p oenerowiec, p muzumanin, do tego sprawny - podobno mia jakie rekordy w wiolarstwie wyczynowym! Po wojnie by przez czas jaki trenerem w klubie sportowym, gdzie zaprzyjani si z oficerami Milicji Obywatelskiej i ci zaczli mu opowiada najrozmaitsze, autentyczne, historie i historyjki kryminalne, a on potem przetwarza je w swoje powieci. Bardzo go lubiem. I al okrutny, gdy w poowie lat osiemdziesitych razem z bratem - brat, znany dziennikarz Wacek Korycki, prowadzi auto - zginli w katastrofie samochodowej. Zastanawiam si, w jakim niebie jest Jerzy: w raju mahometaskim razem z hurysami czy w cnotliwym niebie katolickim... Tak naprawd to by agnostykiem. Jak na byego oenerowca wcale dobrze.

MARIAN EILE - podobno, gdy w 1970 roku umiera w Londynie Mieczysaw Grydzewski,
znakomity redaktor Wiadomoci Literackich, na ou mierci powiedzia, e jego najlepszym uczniem i kontynuatorem w sztuce redaktorskiej jest Marian Eile, wtedy akurat, przez par lat, przebywajcy w Paryu. A jeeli nawet Grydzewski tak nie powiedzia - to tak byo! Mody Eile, z wyksztacenia prawnik i plastyk, zosta po Wadysawie Broniewskim - w poowie lat trzydziestych i sekretarzem redakcji Wiadomoci Literackich. A e zesp skada si waciwie z dwch osb - Grydza i jego sekretarza - Marian, twrca bardzo zabawnej postaci Pana Grypsa, ktra bawia czytelnikw WL, mia przy Grydzewskim szko znakomit. Jerzy Borejsza nie mg znale w 1945 roku lepszego kandydata, ktry mia wesprze Jerzego Putramenta jako redaktora przygotowywanego w Krakowie ilustrowanego magazynu tygodniowego. Pijany onierz postrzeli na ulicy Putramenta, Putrament poszed do szpitala, a potem w szwajcarskie ambasadory - i wtedy, i na szczcie, Eile obj ster nowego pisma, Przekroju. Przekrj szybko bardzo sta si naonczas najpopularniejszym tygodnikiem polskiej inteligencji i nie tylko dlatego, e adnie wydawany, dowcipnie redagowany, stanowi mdrze przyrzdzon mikstur tekstw powanych i lekkich, zabawnych oraz dajcych do mylenia. Dlatego sta si pismem tak popularnym, e wczesnym inteligentnym Polakom, zupenie zagubionym wskutek jawnej przegranej Londynu, zaproponowa poprzez drukowan na swych amach publicystyk i felietonistyk Jana Edmunda Osmaczyka (Sprawy Polakw), Czesawa Miosza, Kazimierza Brandysa, Zygmunta Mycielskiego, Jerzego Zagrskiego i p tuzina innych, rwnie wietnych pir - racjonalistyczny, pragmatyczny, pastwowy, a nawet pastwowotwrczy stosunek do nowej rzeczywistoci. Wszyscy bylimy wojn, klsk Powstania Warszawskiego, przesuwaniem si, bolesnym bardzo, Polski ze wschodu na zachd, utrat Wilna i Lwowa kompletnie rozbici. Racjonalistyczna publicystyka Przekroju - a bya to rwnie osobista postawa Eilego, ktry notabene nigdy do adnej partii nawet przez kwadrans nie nalea zyskiwaa spoeczn akceptacj. Trzeba byo odbudowywa i budowa polskie pastwo takie, jakie nam zostao ofiarowane przez mocarstwa wiata. Innej Polski mie wtedy nie moglimy. Marian sam rzdzi Przekrojem. Mia wspaniaych wsppracownikw - jak Janka Ipohorska, Janusz Maria Brzeski, Zygmunt Strychalski, potem Ludwik Jerzy Kern, Olgierd Budrewicz, przez par lat Henryk Markiewicz, przez dugie lata Andrzej Klominek, Aleksander Ziemny, Gwidon Miklaszewski, Zbigniew Lengren, a rwnie wykamujcy si dzi jak moe tej wsppracy Jerzy Waldorff. Ale przede wszystkim by on sam - sam czyta wszystkie materiay, sam zatwierdza kompozycj kadej strony, sam czyta kad szczotkow odbitk i sam - spdzajc nas wszystkich do drukarni - raz jeszcze kontrolowa gotowe do druku kolumny. S rozmaici redaktorzy naczelni. Tacy, ktrzy dobrawszy

sobie dobrych wsppracownikw ju nie sprawdzaj pedantycznie kadej szpalty. Ale s i tacy, jak Grydzewski czy Eile, ktrzy czuwaj nad kadym ruchem redakcyjnym, kad szpalt, kad czcionk bez ich akceptacji nie ukae si ani jedna litera! I takiego Mariana wielbilimy wszyscy. Przydeptane domowe kapcie, ktre natychmiast wkada po przyjciu do redakcji, wzrok jakby roztargniony, lecz widzcy wszystko. Marian rysownik i Marian - jako Bracia Rojek - piszcy rne lekkie kawaki, a przy tym adnych redakcyjnych wsplnych narad, adnych cotygodniowych zebra bd konwentykli, wszystko si toczyo w dwuosobowych kontaktach. Marian by wszystkim, by jeden i by niezastpiony. To on - gdy pod nazwiskiem Kwaniewski ukrywa si w czasie hitlerowskiej okupacji jako technik przy budowie szos prowadzcych przez Polsk z zachodu na wschd - w specjalnym, chowanym starannie zeszycie notowa pomysy redaktorskie i autorskie do pisma, ktre kiedy po wojnie z pewnoci bdzie redagowa. Wymyli wtedy i ten najmniejszy teatrzyk wiata, i tego pana Bc-Walskiego, i te swoje pomysy podpowiada potem, w Krakowie, autorom bd rysownikom, Konstantemu Ildefonsowi Gaczyskiemu czy Karolowi Fersterowi. W czasie wojny Eile marzy o tym, eby przed wojn redagowa w Paryu takie pismo, ktre mogo si ukazywa w kadym czasie, w kadym ustroju. Dlaczego w Paryu przed wojn? Ano dlatego, e przed wojn wanie Pary by miastem, w ktrym najwiksze szanse miaoby pismo apolityczne. Niestety! Wyszo inaczej, Polska i Krakw okazay si po wojnie krainami bardzo politycznymi i Marianowi przypado w udziale w takich krainach redagowa pismo, ktre jednak musiao by polityczne. Polityczna wic bya ta Zielona G, ktr tworzy cudowny przekrojowiec Gaczyski i polityczny sta si Fersterowy pan BcWalski. Ale z Parya co jednak pozostao - Jan Kott za najwiksz rewolucj kulturaln w powojennej Polsce uzna to, e Marian Eile nauczy Polakw uwielbienia dla malarstwa Picassa. Najgupsz, najbardziej szkodliw rzecz, jak po marcu 1968 roku zrobi Zarzd Gwny RSW Prasa (a raczej Wydzia Propagandy KC PZPR), byo, eleganckie zreszt, ale wyrzucenie Mariana Eilego ze stanowiska redaktora naczelnego Przekroju. Trzy lata popracowa w pewnej paryskiej gazecie, przed wyganiciem wanoci paszportu wrci - jak przyzwoity pastwowiec - do Krakowa, ale fotel naczelnego Przekroju by ju zajty! A przecie naleao - i w tym by ywy interes polskiej kultury trzyma Eilego w tym pimie ze wszystkich si, nawet mnoc mu wygody i przywileje. Talent redaktora naczelnego to talent rzadszy ni poety czy prozaika. Marian Eile by wielk postaci naszej narodowej kultury. Jak dotd bez nastpcy. W imieniu kolegw, wsppracownikw i przyjaci egnaem go w 1984 roku na cmentarzu Rakowickim. Odszed za wczenie. Mieszkajc w Krakowie lat bez maa czterdzieci nie zdy wybra si na Wawel. W przysz niedziel akurat bd mia czas... zawsze mwi.

WOJCIECH EJCHMAN - jeden z tych paru wspaniaych lekarzy, doktorw, ktrym zawdziczam,
i dzisiaj mog z umiechem mwi o mojej piknej siedemdziesitej pitej wionie ycia. Ten chirurg-humanista (powtarzam w koo i uporczywie, e wszyscy ci lekarze s humanistami tak naprawd o wiele wikszymi i prawdziwszymi ni na przykad my, pisarze, ktrzy si jako humanici szczeglnie reklamujemy), a wic ten chirurg-humanista powiedzia mi, rozstajc si ze mn po ostatnim moim szpitalnym pobycie, e jestem najbardziej optymistycznym pacjentem w ich wietnej czerniakowskiej klinice urologicznej. Jeeli tak jest - to jedynie dlatego, e od lat ju dziesiciu tacy lekarze, jak doktor Wojciech Ejchman, pozwolili mi by takim wanie optymist. Ich kade dotknicie koi. Kada diagnoza si sprawdza. Kada fizyczna interwencja w moje ciao jest skuteczna. W naszych, polskich, chirurgw wierz bardziej ni w pana Boga... Uff! Ojej, moe jednak ateusz nie powinien

czyni takich porwna! A wic w chirurgw wierz bardziej ni w politykw, tych pastwowych mw stanu (co w moim kategoryzowaniu wiata jest wyrnieniem szczeglnym). W panw chirurgw wierz w jak najwspanialszych ludzi, a nie w bogw czy w mw stanu. Doktor Wojciech Ejchman jest takim czowiekiem wspaniaym - wspanialszym od boga i od polityka! Kadego!

WACAW FELCZAK - legendarna posta tatrzaskich, okupacyjnych kurierw. Do tego i pan

profesor UJ, historyk. Poznaem go przez kratk - wrzesie 1941 - jaka na miejscu dawnego, ubiegowiecznego piecyka ogrzewczego przedzielaa, a moe nawet jako perfidnie czya, dwie ssiadujce ze sob cele w areszcie wgierskiego kontrwywiadu w koszarach imienia Hadika na Budzie. Ja siedziaem ju miesic i miaem siedzie jeszcze bardzo dugo, jego zamknli na kilkadziesit, jak si okazao, godzin. Zapyta mnie przez kratk pierwszy: Weber?. Wiedzia wszystko - e nie dojechaem do nich, do naszej placwki, i e jestem zamknity w Hadiku. By zastpc Fietowicza, szefa naszej tajnej, budapeszteskiej placwki przerzutowej. Wojna zastaa go w Budapeszcie na wyszych studiach hungarystycznych i tutaj odnalaz swe powoanie w subie kurierskiej. On wanie - lecz o tym mao pisano w naszej prasie po jego niedawnej mierci - udaremni pierwsz prb nielegalnego powrotu Rydza-migego do Polski okupowanej. Po swej ucieczce z Rumunii Rydz ukrywa si w Budapeszcie i stamtd prbowa przedosta si nielegalnie do Warszawy. Rzd polski w Londynie by temu przeciwny i Fietowicz otrzyma stosowne rozkazy. Felczak pobieg na dworzec kolejowy i niemal si, groc publiczn awantur, wycign migego z wagonu, ktrym Rydz mia dojecha na granic ze Sowacj i stamtd by przeprowadzony do Generalnego Gubernatorstwa. Ten pierwszy wyjazd Wacek uniemoliwi, druga prba udaa si lepiej - nie zawiadomiono go o kolejnej podry Rydza. Gdy w 1943 roku znalazem si na wolnoci, to wanie Felczak organizowa moj powrotn drog do Polski. Felczak kierowa prac cywilnych kurierw tatrzaskich a do poowy marca 1944; wejcie hitlerowcw na Wgry przerwao dziaalno naszej placwki. Fietowicz zosta ujty i zamordowany. Felczak zdoa zbiec na Sowacj. Tam mia rozmaite przygody - i siedzia w areszcie, i zdoa z niego uciec, i wzi udzia w sowackim powstaniu, a wreszcie wiosn 1945 roku pojawi si w Krakowie. Jeszcze bylimy w konspiracyjnym podziemiu, cho ju si to koczyo. Wiele godzin wtedy przegadalimy, spacerujc po Plantach. Z Krakowa nielegalnie ruszy do Wiednia i dalej do Parya. Aby w rok pniej, znowu nielegalnie, pojawi si w Warszawie - ju jego rodzony brat Zygmunt by wojewod bydgoskim i politykiem pastwa ludowego. Wacek spa kilka nocy u nas, na Dworkowej po czym znowu wrci nielegalnie do Parya, by po paru miesicach zameldowa si w Warszawie. Znw kilka nocy u nas, a potem znik, mia wyjecha. Dopiero po paru latach dowiedziaem si, e wtedy przeprowadzi przez zielon granic do kraju Adama Doboszyskiego, a w drodze powrotnej, kiedy wraca ju sam, zosta aresztowany i przez kilka lat, a do 1955 roku, siedzia w wizieniu. W 1957 profesor Kazimierz Kumaniecki i ja bylimy jego wiadkami w sprawie rehabilitacyjnej. Obaj, ongi pracownicy Departamentu Informacji Delegatury Rzdu na Kraj, wszystko co najlepsze wiadczylimy za Wackiem Felczakiem. Zrehabilitowano go. Zosta pracownikiem naukowym Uniwersytetu Jagielloskiego, na koniec i profesorem. Wydawa doskonae ksiki o historii Wgier i Jugosawii. Nasze kontakty urway si cakowicie. Umar pod koniec 1993 roku i na jego pogrzebie rozegra si najsmutniejszy fina tamtej kurierskiej wojennej wielkiej przygody. Stanisaw Marusarz, mistrz narciarski, ongi kurier tatrzaski z ekipy Felczaka, przemawiajc nad jego otwartym grobem, sam nagle zasab, zemdla i mimo natychmiastowej pomocy, ktra przerwaa tok pogrzebowych

uroczystoci, nie odzyskawszy przytomnoci zmar w kilka chwil pniej. I oto razem, po p wieku, poszli do nieba dwaj tatrzascy kurierzy. Gdyby tak scen wymyli powieciopisarz lub scenarzysta filmowy - nikt by nie uwierzy! A jednak...

DARIUSZ FIKUS - drugi z kolei sekretarz redakcji Polityki. Pierwszym by tylko przez rok Leon
Cielak, ktry potem pojecha w dyplomatyczne wojae i zupenie znik z horyzontu. Fikusa, w drugim roku istnienia tygodnika, cign do nas ze Sztandaru Modych Rakowski. Darek jeszcze przed Padziernikiem wsawi si tam wywiadem z Gomuk. Pochodzi z dziennikarskiej rodziny, jego ojciec przed wojn w odzi czy w Poznaniu pracowa w endeckiej prasie i bardzo si wtedy, podobno, kcili z redaktorem prasy pepeesowskiej, Janem Urbanem, ojcem Jerzego Urbana. Ojcowie si kcili, a synowie a do roku 1981 bardzo dobrze ze sob w Polityce wsppracowali, razem nawet podrowali reportersko po dalekiej Syberii i razem wydali o tym ksik. W wielkiej dyskusji przeciwko ksice Zbigniewa Zauskiego Siedem polskich grzechw gwnych Fikus popar wwczas moje, antyzauskie stanowisko. Przez lat dwadziecia par - z przerwami, ale pisma nie opuszcza Darek by bardzo dobrym sekretarzem i wielko Polityki ma mu rwnie sporo do zawdziczenia. W swojej ksice o wydarzeniach pierwszych solidarnociowych lat Fikus, napisawszy o mnie par sw sympatycznych, owiadczy, i w 1980 roku Koniewski oszala, wstpiy w niego polityczne demony! No to i ja mog si odwdziczy tym samym - w roku 1981 Fikus oszala i wstpiy w niego polityczne demony! Moe przypomnia sobie, e jego ojciec, cho po wojnie piknie wspdziaa z Jerzym Borejsz, jednak kiedy by endekiem, wic i on powinien by porzuci komunistyczn Polityk i przysta do solidarnociowej opozycji. Nie on jeden w Polityce wwczas tak oszala! Gdy Stefan Bratkowski zosta wybrany na przewodniczcego Zarzdu Gwnego Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, w prezydium znaleli si Maciej Iowiecki i Dariusz Fikus wanie. Dziennikarski budynek na Foksal by im lepszy ni redakcja Polityki na Dubois. I potem nigdy ju do Polityki nie wrcili, cho to protekcja wicepremiera Mieczysawa Rakowskiego uchronia ich przed internowaniem, co wtedy byo arcywygodne, ale dzisiaj jest wspominane z niechci: nie mona robi za bohatera... Dariusz bohaterem raczej nie by. W latach osiemdziesitych cichutko przycupn jako naczelny Niewidomego Spdzielcy, a potem znowu, jak dawniej, zosta doskonaym redaktorem prorzdowym - za rzdu Mazowieckiego obj Rzeczpospolit, dziennik w 1982 zaoony jako rzdowy przez tego Mieczysawa F. Rakowskiego. Fikus zachowujc tytu pisma oczywicie zmieni zasadniczo jego kierunek ideowy, ale prorzdowo zostaa, tyle e rzdy si zmieniy, wic wszystko w porzdku... Jak z yciem Warszawy! Tam te, bez adnej enady, w zwizku z pidziesicioleciem gazety nikt nie przypomnia, e sw popularno czytelnicz gazeta zawdzicza zupenie innej publicystyce przez czterdzieci minionych lat uprawianej na jej amach i e wanie z tej popularnoci jeszcze cigle yje tak cakowicie odmienione ycie Warszawy. Tego rodzaju kradziee popularnoci pism s ju od paruset lat zym obyczajem prasy na caym wiecie. W przypadku jednak Fikusa i Rzeczpospolitej trudno mwi o kradziey popularnoci tytuu gazetowego - tym razem bowiem zostaa popeniona kradzie tytuu mao popularnego. To dopiero Fikus zrobi z Rzeczpospolitej pismo czytane i bardzo dobre. Niech wic mu bdzie odpuszczone to, co nie powinno by darowane obecnym redaktorom ycia Warszawy! Do tego - oddajmy i t sprawiedliwo - Rzeczpospolita Darka jest jednym z niewielu pism, moe nawet jedynym, redagowanym przez byych solidarnociowcw, ktre si wobec M. F. Rakowskiego zachowuje

przyzwoicie, nie kopie go po kostkach i nie pisze o nim oszczerczych bzdur. Nie, nie - Fikus nie oszala, po staremu jest dobrym, przyzwoitym redaktorem w prorzdowej prasie.

RYSZARD FILIPSKI - zdolny aktor teatrw krakowskich. Polityczny wariat, haniebny

nacjonalista, antysemita. Nazywalimy go moczarowcem. Polityka go nie lubia, on nas nie lubi. Gdzie wok 1968 roku Filipski zdoa zaoy w Krakowie wasn scenk, w historycznym budynku na krakowskiej Wolnicy. Polityczny kabarecik - RF. I tam - majc do pomocy jeszcze jednego aktora, Andrzeja Kozaka, jednego z pitki z ulicy Barskiej - ogniem polityczno-teatralnym okada szydercw, wczesnych liberaw (nie utosamia z dzisiejszymi!), kosmopolitw, ydw, filosemitw i innych nieprawdziwych Polakw. Byem czstym celem tych Filipskich napaci, czepia si mnie przy kadej okazji - czym robi mi autentyczn frajd! - a i bez okazji rwnie. Nie okaza si jednak politykiem zbyt mdrym, raczej przeciwnie: tgi oszoom, na domiar rozkwitajcy pod opiek innych, partyjnych oszoomw. Kariery politycznej nie zrobi, jakie dziesi lat temu zrezygnowa rwnie ze sceny, osiad gdzie na lubelskiej wsi i podobno z sukcesem finansowym zajmuje si hodowl koni. Ot i w sam raz!

ZBIGNIEW FLORCZAK - ksywa, niestety, Pelikan. Bardzo lubiem Zbyszka. Poznaem si z nim
w redakcji Magazynu Polskiego, gdy pod koniec 1958 zaczem kierowa tym miesicznikiem. Ciekawe - we wszystkich naszych obecnych Who is who Florczak starannie przemilcza swoj wieloletni etatow prac redaktorsk w Magazynie Polskim, najwyej pgbkiem wspominajc, i tam co rysowa. Niczego nie rysowa, normalnie redagowa ten polski Reader Digest. Wysoko ceniem jego artykuy w wielu tygodnikach - rwnie w Polityce - oraz ksiki wspomnieniowe z lat wojny, ktr spdzi w Warszawie. By onierzem AK, walczy w Powstaniu. Zaraz po wojnie znalaz si na Zachodzie, wsppracowa z londyskimi Wiadomociami i z parysk Kultur. W 1949 wrci do kraju. I nagle - finis z przyjani! Florczak sta mi si najbardziej obcy, gdy w roku 1989 przeczytaem w paryskiej Kulturze, i to wanie on przez ponad dwadziecia lat, gdzie od 1968, pisywa - zreszt publicystycznie dobre I artykuy do Kultury, comiesiczne niemal korespondencje z Warszawy, podpisujc je jako Pelikan. Artykuy pene wrogoci do Polski Ludowej. I to mnie wanie zmierzio! Nie miaem nic przeciwko Stefanowi Kisielewskiemu, gdy pod wasnym nazwiskiem albo jako Staliski publikowa w Kulturze, ale Florczak mnie oburzy! Bo to nie byo to samo! Czym innym bya jawna wsppraca z Kultur pisarza, ktry rwnoczenie w kraju stale i otwarcie wystpowa przeciw rzdowi, jako opozycjonista, krytyk, przeciwnik, ryzykujc na kadym kroku - a tak postpowa Stefan Kisielewski - a czym innym dziaania Florczaka. Czyli tego, kto w prasie krajowej pod wasnym nazwiskiem pisywa teksty cakowicie wobec rzdu lojalne, kogo widywao si w towarzyskich kontaktach z funkcjonariuszami pastwowymi, a kto jednoczenie skrycie, pod pseudonimem ten rzd atakowa w pismach wydawanych za granic. Moge regularnie pisa do paryskiej Kultury, jeeli w kraju jawnie zwalczae jego wadze, mg ci si zdarzy jaki pojedynczy przypadek wsppracy z Kultur - nie moge jednak robi tego stale i tak dugo, gdy w prasie krajowej bye publicyst cakowicie wobec peerelowskiego reimu lojalnym. Albo, albo... Albo si jest pisarzem, albo si jest... Kukliskim! Tertium non datur.

ALEKSANDER FORD - zrobi film z Pitki z ulicy Barskiej! Film, ktry na festiwalu w Cannes
uzyska nagrod i wywietlano go w pidziesiciu omiu pastwach. I dla mnie - samolubnie - to jest

najwaniejsze! Waniejsze ni to, e Ford by jednym z najwybitniejszych reyserw polskiej kinematografii, e swoimi Krzyakami pobi wszystkie nasze, krajowe, rekordy kinowej frekwencji. Za filmow Pitk byem mu wdziczny do koca dni jego i bd mu wdziczny do koca dni moich. Mrukliwy, maomwny, na wiat patrzy przez lekko przymruone oczy - wiat nie bardzo mu si podoba. Przez du cz swego ycia uwaa si za komunist. Przed wojn wsawi si Legionem ulicy, uznawanym za najlepszy film polski tamtego czasu. Nakrci te bardzo ciekawe, mao niestety znane dokumenty z wczesnej Palestyny, tej ju opanowywanej przez syjonistw. By wspaniaym, cho kaprynym i trudnym wsppracownikiem i reyserem. Na ekranizowanie Pitki i na wsplne pisanie scenariusza zdecydowa si w cigu paru minut, ale nigdy nie miaem pewnoci, czy nagle nie zrezygnuje; cholernie si tego baem - mia opini, e zaczyna i porzuca. Jednak z Pitk wszystko cay czas szo gadko, cho bardzo czsto nie pojawia si na naszych umwionych spotkaniach. Pitk nakrci jakby jednym tchem, cho trwao to z gr rok - wtedy, w latach pidziesitych, filmy w Polsce produkowao si niebywale dugo. W poowie lat pidziesitych Ford odbi Zygmuntowi Kauyskiemu jego amerykask, przywiezion z Parya, on. Mia z ni dwoje wspaniaych dzieci - crk i syna. Ale caa Warszawka opowiadaa o przedstawieniu, istnej awanturze, jak Kauyski urzdzi Fordowi w sdzie podczas procesu rozwodowego - chodzio o prawne uznanie ojcostwa pierwszego dziecka. W latach szedziesitych zaczto w rodowisku filmowcw podszczuwa na tego starego krla polskiej kinematografii. Modzi ju roli - jego uczniem i pierwszym asystentem przy krceniu Pitki by Andrzej Wajda - i mieli do niego swoje pretensje. On te potrafi innym zala sada za skr. Ale w tym przypadku sprawy poszy z pewnoci za daleko. Wok Forda zrobiono tak paskudn atmosfer, e marcowe wydarzenia 68 roku stay si dla niego ju tylko pretekstem. Poprosi o paszport wyjazdowy - na Zachodzie mia wielu przyjaci i znakomit mark zawodow, liczy na sukcesy. Dano mu ten dokument - a nadto skwapliwie. Celnicy w Cieszynie potraktowali go po chamsku. Z Zachodem przeliczy si jednak. W Izraelu nie mg sobie znale miejsca. Po paru miesicach wynis si do RFN, potem do Kopenhagi. Tam go odwiedziem w 1973 roku. Po paru tygodniach, egnajc mnie na lotnisku, poprosi, abym w Warszawie, w ministerstwie kultury i w komitecie centralnym, wybada moliwo jego powrotu do Polski. Zrobiem to. Niuchaem po ministerstwie, zameldowaem si w sekretariacie Gierka - reakcja bya obojtnie negatywna. Napisaem do Forda w tej sytuacji nie zdecydowa si na powrt. I stao si le bardzo. Sukcesw na Zachodzie nie osign. Zrobi film osnuty na sawnej ksice Soenicyna Jeden dzie Iwana Denisowicza. Film niedobry, dugi czas producent nie chcia go puci na ekrany. Soenicynowi jednak spodoba si (pisarz obejrza go w Szwajcarii, gdzie znalaz si po ekspulsowaniu z ZSRR). Przez krtki wic czas - bez powodzenia - wywietlano ten film w paru krajach. W tym czasie Ford napisa sztuk o Januszu Korczaku. We wasnej reyserii wystawi j w Kopenhadze, w specjalnie dla niego zaoonym teatrze mniejszoci narodowych, emigrantw, ktrych wtedy w Danii byo sporo. Przedstawienie supernowoczesne - widziaem je - przychylnie przyjte przez krytykw prasowych, rzeczywicie dobre, nie znalazo uznania publicznoci. Co tam Korczak obchodzi Duczykw!

Gdy w 1979 roku po raz ostami spotkaem si z Fordem w Kopenhadze, by bardzo zgorzkniay. Rozczarowany kompletnie do swego ycia, do swoich lewicowych ideaw. ona razem z dziemi ju wyjechaa do Stanw, do rodzicw. Ford te powoli tam si wybiera. Mowy nie byo o powrocie do Polski. W rok pniej dosza mnie wie okrutna: Aleksander w par dni po przyjedzie na Floryd powiesi si. Samobjstwo starego czowieka - mia wtedy siedemdziesit dwa lata - to wielki dramat. Tak straciem kogo, komu tyle zawdziczaem. Czy w historii naszej kultury ma on miejsce dostatecznie poczesne? Tym si martwi. Jeeli jeszcze - przez ludzk zawi - tego miejsca nie ma, mie je bdzie! Musz, chc w to wierzy!

KONSTANTY ILDEFONS GACZYSKI - przed wojn, gdy miaem lat dwadziecia, nie
znosiem tego poety. Nie tyle jego poezji - nie bardzo chciaem jej czyta, pamitaem jedynie Skumbrie w tomacie, jako e obmiewa je chyba Sonimski - ile wanie poety. Jak mogem lubi poet, ktry pisywa do endeckiego Prosto z mostu? Ktry raz jeden tylko znalaz si w Wiadomociach Literackich, cho na stronie pierwszej? Ktrego nie tolerowa Antoni Sonimski, mj mistrz? Moje literackie gusta od modoci byy - i do staroci, z lekka tylko zagodzone, takimi pozostay - bardzo polityczne. W czasie okupacji ogromnie si dziwiem, e modzi akowcy czy harcerze z Szarych Szeregw uwielbiali Gaczyskiego. Te co! Lecz oto nagle Gaczyski, w caej swojej krasie - a gb mia charakterystycznie urocz - pojawi si w moim Przekroju. Gdy Gaa z wojennej tuaczki, stalagowej i postalagowej, wrci do kraju, w Krakowie, u swych przyjaci Zagrskich zasta Natali, swoj Natali, z crk. Natychmiast odprawi pani, ktra mu w powrocie towarzyszya, i z miejsca da si zagarn dawnemu kompanowi z Prosto z mostu, Jerzemu Waldorffowi. Ten byskawicznie doprowadzi go do Przekroju, do Eilego, ktry oszala z radoci. Eile wiedzia, co to za poeta, wiedzia, ile na braku Gay traciy Wiadomoci Literackie, ile zyskiwao Prosto z mostu. I z miejsca wyczu, e to wanie bdzie ten wymarzony autor najmniejszego teatru wiata, przyszej Zielonej Gsi. I Gaa to marzenie Eilego wypeni wprost wspaniale! Dorzucajc do tego jeszcze i Listy z fiokiem. Kto wymyli te Listy - Eile czy Gaa - nie wiem. Ale wiem, e dziki Gale byy one atrakcj Przekroju. Gaa z miejsca zadomowi si w Przekroju i podporzdkowa redakcyjnemu geniuszowi Eilego. I tak jak ongi wiersze Gay politycznie ustawia Stanisaw Piasecki, tak teraz czyni to Eile. Sto razy byem wiadkiem, jak Gaa przynosi rano do redakcji wiersze napisane poprzedniego dnia, Marian czyta natychmiast, prosi o jakie poprawki - uwagi miay charakter wycznie polityczny - Gaa zamyka si w drugim redakcyjnym pokoju, a po kwadransie wychodzi z poprawionym i rwnie cudownym wierszem. I wtedy wanie staem si zakamieniaym zwolennikiem poezji Gaczyskiego, jego wierszy, poematw, Zielonej Gsi, Listw z fiokiem - wszystkiego! W Gaczyskim odnalazem jeszcze lepszego skamandryt, lepszego Tuwima, lepszego Sonimskiego, znalazem to, co mi byo najblisze! Gdy po paru latach Konstanty osiad w Warszawie - czsto si widywalimy. On czasem wpada do nas, ja pojawiaem si w alei R, pod szstym, w owej kamienicy pisarzy, w ktrej mieszkali oni wszyscy - i Sonimski, i Broniewski, i Gaczyski. Tylko Tuwim by daleko - na Nowym wiecie. Najczciej spotykalimy si w uroczej ksigarni i malekiej przy niej kawiarence, jak cudowny ksigarz, niezapomniany czowiek Piotr Hniedziewicz urzdzi w parterowych ruinach domu na

Marszakowskiej nie opodal placu Zbawiciela. W tej ksigarnio-kawiarni zbieraa si w pierwszych powojennych latach, przed wybudowaniem MDM, caa wczesna kulturalna, artystyczna Warszawa. Na spotkania autorskie Gay przychodziy tumy. Wspaniale deklamowa wasne wiersze. By poet ulubionym, niezwykle popularnym. Oburzya mnie - i wielu innych - nagonka, jak urzdzi na niego Adam Wayk, wtedy jeszcze zapalczywy partyjny dogmatyk literacki, chyba zazdroszczcy Gaczyskiemu i jego talentu, i jego popularnoci. Co mi si i dzisiaj jeszcze wydaje, e owe nieprzytomne ataki Wayka przyspieszyy przedwczesn mier Konstantego. mier Gaczyskiego bya dla naszej wczesnej literatury ciosem wikszym ni mier Tuwima - Tuwim ju przey sw pisarsk wielko, a Gaa wanie by w jej apogeum. Jeszcze tyle mg stworzy! Obaj umarli w grudniu 1953. Czarny miesic naszej poezji. Czytelniczy czyciec Gaczyskiego nie trwa dugo. Dzisiaj jest on wydawany i powszechnie ceniony jak aden inny poeta tamtego czasu. Ani Tuwima, ani Sonimskiego, ani Lechonia, ani Staffa czy Lemiana, nie mwic ju o Przybosiu czy Wayku, Polacy nie czytaj tak jak Gaczyskiego. Jego zza grobu wielkie zwycistwo. Zasuone.

JAN GERHARD - posta do sensacyjno-politycznej powieci, kto zupenie osobliwy, tak

cakowicie zagadkowy, e gdy mnie wydawao si, e znam go dobrze, okazao si, e nie znaem go wcale! Gdy w grudniu 1945 wrci do Polski zbrojny oddzia Polakw komunistw, ktrzy we Francji uczestniczyli najpierw w konspiracyjnej, a potem jawnej walce z hitlerowcami, Jan Gerhard, zastpca dowdcy tego oddziau, odwiedzi mnie niemal nazajutrz. Naleaem do maego grona osb prywatnych, u ktrych si wwczas zjawi. A stao si tak dlatego, e przed wojn byem najbliszym koleg i przyjacielem Tadeusza ady, najbliszego w Cotquidan i potem w Pierwszej Dywizji Wojska Polskiego przyjaciela Janka Gerharda. Poznali si jesieni 1939, gdy na jednej z pierwszych zbirek polskich ochotnikw w Cotquidan usyszeli swoje nazwiska - ojcowie ich za pracowali w tej samej polsko-francuskiej firmie, w Hucie Bankowej, jeden w Warszawie, drugi we Lwowie. Poznali si, pokumali, razem ukoczyli podchorwk w Cotquidan, razem walczyli w czerwcu 1940 na zapleczu Linii Maginota, razem dostali si do niemieckiej niewoli i razem z niej uciekli z powrotem do Francji. Tylko e tam Tadeusz poszed na studia medyczne w Grenoble, a Janek wzi si do konspiracyjnej dziaalnoci i przyczy si do komunistw. A potem razem z komunistami wrci do Polski ju ludowej. I zaraz przyszed do mnie. Wkrtce - tak mi si wydawao zaprzyjanilimy si. Przydzielony jako wysoki stopniem oficer do puku walczcego w Bieszczadach z UPA, pojawi si pewnego dnia w redakcji Przekroju i zaproponowa nam druk, oczywicie pod pseudonimem, swoich doskonaych reportay z tych walk. Tak zacza si jego literacka kariera. Raniony t sam seri z broni maszynowej - tak mi potem opowiada (ale czy to prawda - historycy kwestionuj?) ktra zabia generaa wierczewskiego, po wyleczeniu pojecha na wysze studia wojskowe do ZSRR. Ilekro przyjeda do Warszawy, zawsze si spotykalimy. Zdawao mi si, e znam go dobrze. Jak piorun z nieba porazia mnie na pocztku lat pidziesitych wiadomo, e on, pukownik, zosta zaaresztowany i pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Francji skazany na mier. By to czas, gdy stalinowcy pod takimi samymi szpiegowskimi zarzutami skazywali starych Dbrowszczakw, tych z

Hiszpanii. Nie wierzyem w win Janka, ale... ale kto tam w tych sprawach w owym czasie mg co na pewno wiedzie. Wyroku nie wykonano. Gdy go w kocu 1954 roku zwolniono i zrehabilitowano, znowu byem wrd tych pierwszych, z ktrymi si spotka. Radzi si, czy wrci do wojska, jak mu proponuj, czy te przyj zupenie inn ofert i zosta redaktorem w PAP-ie. Poradziem to drugie. Wydawao mi si, e znam go dobrze. Chyba miaem nosa - pewnie nie ja jeden zreszt. W dziennikarstwie Gerhard zrobi wspania karier. Najpierw wysano go do Brukseli, na Wystaw wiatow - znakomicie zna francuski - potem na korespondenta do Parya. Siedzia tam kilka lat. Pisanie szo mu wyjtkowo atwo. Zacz wydawa ksiki. Pierwsz, ktra od razu zyskaa poczytno, byy uny w Bieszczadach. Potem reportae polityczne, ksiki publicystyczne, powieci. Powieci moe byy najsabsze, ale bardzo czytane. Nie wszystko zdy opublikowa - ksika, ktr powici swojemu uwizieniu, skazaniu i ocaleniu, do dzisiaj jest w maszynopisie. Znam ten tekst - to nie arcydzieo, ale jako dokument historyczny powinien si ukaza. W 1963 wrci do kraju. Troch wsppracowa z filmem. Z jego inicjatywy powsta scenariusz mojego filmu: Sto koni do stu brzegw; scenariusz si nie spodoba, odrzucono go. Ale mniejsza z tym. Najwaniejsze byo co innego: Gerhard stworzy nowe pismo - Forum, tygodnik przedrukw z prasy zagranicznej. Doskonae, do dzisiaj istniejce. Mieszka niedaleko, przy ulicy Matejki, redakcj mia na niadeckich, tu obok mnie. Czsto si widywalimy, gwnie spacerowalimy po ulicach. Janek jakby si czego obawia - moe podsuchw - rozmawia chcia tylko podczas tych spacerw. Wydawao mi si, e go znam, ale jakbym zna go coraz gorzej. Pewnego dnia w lipcu 1971 roku, koo dziewitej rano, zatelefonowaa do mnie ona ze swojej redakcji: Janek Gerhard zosta zamordowany... Ten mord zelektryzowa rodowisko dziennikarskie i literackie. W niewiele dni pniej zostaem wezwany do prokuratora - przesuchiwano wszystkich, ktrych nazwiska znajdoway si w kalendarzyku Gerharda. Prokuratorowi opowiedziaem o Janku wszystko. Wydawao mi si, e wiedziaem o nim duo. Okazao si, e wiedziaem bardzo mao. Od prokuratora dopiero usyszaem co, co mi nigdy przez myl nie przeszo - e by to dziwkarz ekstra, cho nie najelegantszej klasy! Podobno zna wszystkie co fajniejsze warszawskie kurwy. Podobno bawio go napastowanie kobiet zupenie obcych. Podobno... Ktrego dnia przysza do mnie pani Anna Tatarkiewicz. Z Gerhardem pracowaa razem w Forum. Chciaa poradzi si w trudnej sprawie, wiedzc, e i ja nale do tych, ktrym by bliski. Pokazaa mi listy pisane do niej przez Janka. Przeczytaem je. Byy pene nienawici do partii i do rzdu - a przecie nalea do partii i gdy wystpowa na forum Zwizku Literatw, zawsze bardzo uparcie broni jej polityki i racji. Broni a za gorco - i dlatego nie by przez kolegw zbyt lubiany. A w tych listach zwierza si, e postanowi by Wallenrodem, postanowi parti korodowa od rodka. Moe to i zrozumiae u kogo, kogo partia w latach stalinowskich tak skrzywdzia. Ale to by zupenie inny Gerhard ni ten, ktrego ja znaem, ktrego mylaem, e znam. Byem bezradny, nic nie umiaem poradzi pani Annie. Ktry Gerhard by prawdziwy? A ktrego udawa - przed sob samym, przed innymi? Nie wiem do dzisiaj. I kto w takim razie mg chcie jego mierci?

ledztwo w sprawie mordu toczyo si bardzo dugo - i bez rezultatu. Pomg przypadek, ale i rezultat ledczej wytrwaoci. Morderc okaza si narzeczony jego wasnej crki, ktry go zamordowa, aby obrabowa. Odby si proces. Morderca zosta skazany. Ale do dzisiaj i ja, i wielu innych zadajemy sobie pytanie, czy to prawda prawdziwa? Jaki by Gerhard naprawd? Kto i dlaczego go zabi? Kto podpowiada: wywiad francuski. Nie wiem. udziem si, e go znam. Wcale go nie znaem. Zagadka pena. Jedno wiem tylko: znakomity tragiczny bohater do sensacyjno-politycznej powieci, ktra kiedy zostanie napisana.

JERZY GIEDROY - wielki redaktor paryskiej Kultury. Czym bya i jest Kultura w yciu
ideowym i politycznym Polski powojennej, a do dnia dzisiejszego, nie bd tutaj powtarza. Pisao o tym stu innych, a i ja rwnie. Powtarzanie tych opinii byoby zwyczajn tautologi. Raz jeden bezporednio rozmawiaem z Jerzy Giedroyciem. W maju 1954 roku, w Paryu, u pani Drzewieckiej poznaem Jzefa Czapskiego: zaprosi mnie do Maisons-Laffitte. Wybraem si tam umwionego dnia. Zastaem par osb z Giedroyciem na czele. Nie byo niestety Herlinga-Grudziskiego ani Mieroszewskiego, ktry nie opuszcza Londynu (w trzy lata pniej byem tam u niego rwnie). Przez kilka godzin rozmawialimy o wszystkim, co tej wiosny dziao si w Polsce, i o Festiwalu w Cannes, na ktrym film Pitka z ulicy Barskiej dosta nagrod. Odpowiadaem na pytania, sam stawiaem pytania. Sprawy kulturalne, polityczne i personalne. U nas w kraju zacza si wanie polityczna odwil. Ale dla mnie najciekawszy by spacer z Giedroyciem odprowadzi mnie na stacj kolejow, do dugo czekalimy na pocig. Rozmawialimy gwnie o wojnie. I wtedy wanie Giedroy przekona mnie, e Mikiciski, przedwojenny honorowy konsul chilijski w Warszawie, ktry jesieni 1939 pomaga obu paniom generaowym, Sikorskiej i Sosnkowskiej, wydosta si z okupowanej stolicy do Parya, rzeczywicie by agentem gestapo i e polski wywiad susznie go usun - po prostu zabi - w Stambule w 1941 roku. Na og panowao przekonanie, i ja w to a do rozmowy z Giedroyciem wierzyem, e ten kapturowy sd nad Mikiciskim by niesprawiedliwy. Z Maisons-Laffitte wyjedaem pod urokiem przede wszystkim samego Giedroycia, ale w osobisty urok niewtpliwie bardzo mdrego czowieka nie mg zmieni mojego zasadniczego pogldu na rol i polityczn funkcj Kultury, jak to pismo penio wobec pastwa, ktre byo moim pastwem. Tote - jak o tym nieco wczeniej napisaem w biogramie Zbigniewa Florczaka - nie mogem ani zaakceptowa polityki i stanowiska Kultury wobec Polski Ludowej, ani usprawiedliwi tych obywateli PRL, ktrzy deklarujc sw lojalno wobec pastwa rwnoczenie potajemnie wsppracowali z pismem Giedroycia. Giedroycia uwaaem - i trafnie - za nieprzyjaciela Polski Ludowej. Natomiast dzisiaj - nadal stale czytajc parysk Kultur - uwaam go za bardzo sprawiedliwego sdziego tego wszystkiego, co si w Polsce dzieje. Cho nie mog powiedzie, aby nasze obecne drogi polityczne byy wsplne i jednakowe, to jednak gorco przyklaskuj krytyce, jak Giedroy i jego pismo kieruj pod adresem nie tylko Trzeciej Rzplitej, ale rwnie jeszcze istniejcego polskiego Londynu, i kwicz z radoci, gdy w ostatnim numerze Kultury z roku 1993 czytam, e zym obyczajem jest, gdy taki prof. Jan Winiecki, reprezentant Rzdu RP w Europejskim Banku Odbudowy, rezygnuje ze stanowiska, uzasadniajc, i nowy rzd, wybrany 19 wrzenia, doprowadzi kraj do ruiny gospodarczej. I gdy dalej, w rubryce podpisanej przez Redaktora, wic samego Giedroycia, czytam, i Kultura rezygnuje ze wsppracy z panem Garliskim, prezesem zwizku pisarzy polskich w Wielkiej Brytanii, gdy wprowadza on zasad nietykalnoci swojej osoby - i jest to rzeczywicie trafna ocena pisarstwa pana Garliskiego. Te dwa cytaty wskazuj, i redaktor

Kultury sprawiedliwie ocenia i to, co dzieje si w kraju, i to, co si dzieje na emigracji. I std takie znaczenie Kultury i Jerzego Giedroycia. Ale ja ju chyba nigdy nie przekrocz progu redakcji w Maisons-Laffitte i nigdy mnie ju Giedroy nie odprowadzi na stacj kolejow. Co byo moliwe czterdzieci lat temu - dzisiaj jest ju nieprawdopodobne. Obymy jednak zawsze mieli tak mdrych przeciwnikw jak Jerzy Giedroy. Susznie uczyni prezydent RP w maju 1994 roku przyznajc Jerzemu Giedroyciowi Wielki Order Ora Biaego. Ale o wielkoci charakteru i rozumie politycznym Jerzego Giedroycia wiadczy, e tego orderu przyj nie zechcia.

EMILIA GODLEWSKA - ja byem raczej nominalnym redaktorem naczelnym tak ongi czytanego
Magazynu Polskiego, ona i jego redaktorem faktycznym i dziki jej wielkiemu talentowi redaktorskiemu nasze pismo byo dobre. Mila jest jedn z tych szeciu osb - moich redaktorw ktrym powiciem Histori co tydzie, i bez najmniejszego wahania wstawiam j na list najwybitniejszych polskich redaktorw. Bezbdnie oceniaa teksty, kwalifikowaa do druku lub odrzucaa, wiedziaa, co si podoba czytelnikom - czy nie na tym polega talent prawdziwego redaktora? Pracowalimy razem od grudnia 1958 roku - ona w Magazynie bya ju od dwu lat - a do pocztkw roku 1982, gdy odesza na emerytur, a ja powdrowaem do Tu i teraz. Nasze pniejsze drogi rozeszy si zupenie, ale myl o niej zawsze z najwyszym uznaniem dla jej pracowitoci, talentu, ludzkiej uczciwoci. Gdyby kiedykolwiek kto chcia uoy Zot Ksig Polskiego Dziennikarstwa, Emilia Godlewska winna by tam wpisana. Obawiam si jednak, e taka Ksiga nie powstanie nigdy - z jak furi wykrelalibymy z niej wzajemnie swoje nazwiska!

POLA GOJAWICZYNSKA - pisarka znakomita, cho jej ksiki powojenne nie s ju tej miary, co
powieci przedwojenne - Ziemia Elbiety czy Dziewczta z Nowolipek. Mao j znaem. Rozmawiaem z ni tylko par razy, i to raczej krtko. Za kadym razem chciaem pani Pol zapyta i nigdy nie starczyo mi odwagi, dlaczego nigdzie nie podaje swego nazwiska panieskiego i a bya Koniewsk z domu. I do dzisiaj si dziwi, e i ona nigdy mnie nie spytaa, z ktrych to ja jestem Koniewskich. I tak nigdy nie mwilimy z Gojawiczysk o tym jednym, co nas jako mogo czy: o nazwisku!

KRYSTYNA GOLDBERGOWA - Iskry! Wystarczy! Mona dla wikszej dokadnoci:

Pastwowe Wydawnictwo Iskry, Warszawa - no i rok. Kade z lat od 1952, kiedy wydawnictwo Iskry wypczkowao z rwnie partyjnego wydawnictwa Ksika i Wiedza (ten sam budynek na Smolnej 13, tylko inne pitra), a po schyek roku 1984, kiedy przesza do Krajowej Agencji Wydawniczej. Ot Krystyna Goldbergowa, niespecjalnie wysoka, szczupa, zgrabna, adnie si umiechajca, matka i matka, bya po prostu i zwyczajnie jakby ywym symbolem tego wydawnictwa - iskr tylko albo iskr a! Od roku 1952 do 1984 to, bagatelka, ponad trzydzieci lat, w czasie ktrych zmienio si paru dyrektorw Iskier, odszed - w 1969 - wspzaoyciel i dugoletni szef Jerzy Wittlin, aby dyrygowa innym wydawnictwem, a Krystyna Goldbergowa bya zawsze. Iskry - z parunastu tysicami wydanych ksiek dla modziey i nie tylko dla modziey, z paru setkami ksiek zaczytywanych, z paru ksikami Kazimierza Koniewskiego, a w tym jednej, prosz pastwa, niezmiernie ciekawej, antologi reportau midzywojennego pt. 7599 dni Drugiej Rzeczypospolitej - te Iskry to bya Krystyna Goldbergowa, dla jednych pani Krystyna, dla innych Krysia. Krystyna w Iskrach niemal od urodzenia a prawie do emerytury. Ona mczya nas i autorw, mymy mczyli j - redaktork. Ona nam skracaa nasze teksty i niech Bg jej to wybaczy!

i czynic je doskonalszymi, ona kazaa nam je poprawia i poprawia, ona kwestionowaa nam dokadno przytaczanych cytatw, dat, nazwisk, nazw, ona kazaa nam bez koca udawadnia, e a to nie e, a k to nie q, a to niekoniecznie rz, a w kocu si okazywao, e to ona ma racj, ale honor cay na nas potem spywa. I to ona wreszcie - naley wyranie napisa - tak ogromnie duo wesp ze Zbigniewem Stolarkiem uczynia dla wietnego rozwoju naszego reportau literackiego w jego formie ksikowej; wanie Iskry, dziki Goldbergowej, byy naszym najwikszym reportaowym edytorem. Wic si po ukazaniu ksiki do pani Krystyny, do Krysi, wdrowao z kwiatami i jej dedykowao pierwszy egzemplarz! Ile to ta nasza literatura polska i wspczesna - z kadym nastpnym obecnie kwartaem okazuje si, e wtedy, w latach tych przekltych, coraz lepsza - ile ta nasza literatura zawdzicza takim paniom redaktorkom - takim Krystynom Goldbergowym! Re dla pani Goldbergowej! I jeszcze co! Wanie do niej, jako do redaktorki w Iskrach oraz sekretarza generalnego Zarzdu Gwnego Polskiego Towarzystwa Wydawcw Ksiek - a take rodowitej warszawianki, z dziada pradziada - nieustannie wydzwania Melchior Wakowicz, zawsze z takim samym interesem: .Pani Krysieko, kto to jest ten cay... i i tutaj padao coraz to inne nazwisko kogo, o kim Mel niczego jeszcze nie wiedzia, a kto go akurat interesowa. Goldbergowa informowaa. Wakowicz zawsze mawia: Jeeli pani Krystyna o kim niczego nie wie - ten kto po prostu nie istnieje, nie ma go!

JZEF HEN - modszy ode mnie o cztery lata z kawakiem. Gdy ju obaj mamy po
siedemdziesitce, to adna rnica. Ale gdy ja miaem siedemnacie - dwunastoletniego szczeniaka przecie nie zauwaaem. Tote nie spostrzegem go wrd gromadki modych, ktra jakby w kontrowersji do Maego Przegldu zakadaa, take pod wodz Igora Newerlego WoTuM, ow efemeryczn Woln Trybun Modych. I cho Jzek startowa jako dziennikarz w Maym Przegldzie, to jednak w tamtych, trzydziestych, latach nie spotkalimy si. Dopiero po wojnie, w 1947 roku, dostaem od niego jego pierwsz ksik Kijw, Taszkient, Berlin z pruszysk dedykacj. Pruszysk dlatego, e Ksawery Pruszyski napisa do tej ksiki przedmow i Hen go za to wielbi, a ja akurat ogosiem w Twrczoci duy entuzjastyczny szkic o Ksawerym Pruszyskim. I tak zacza si nasza, do dzi trwajca, serdeczna znajomo. Cho, gdyby tak przypatrzy si bliej, to Jzek Hen jest dokadnym przeciwiestwem mojej osoby, dokadn moj kontr, tyle e obaj startowalimy z Warszawy i obaj piszemy ksiki. Hen wojn spdzi na Wschodzie (w ZSRR nie zdy do Armii Andersa, a dla literatury polskiej to dobrze, bo gdyby zdy, zostaby pewnie w Palestynie i dzisiaj literatura izraelska byaby bogatsza, polska biedniejsza) - ja spdziem na Zachodzie i w okupowanym kraju. Gdybym ja by Henem, tobym najdalej w 1968 roku, jeeli nie znacznie wczeniej, wyjecha do Izraela, jako pastwowiec nade wszystko. Na szczcie powtarzam - dla naszej literatury, Hen nie wyjecha. Hen, bdc ongi onierzem i oficerem wojska polskiego na Wschodzie, doszed w kocu w Polsce Ludowej do opozycji korowskiej i solidarnociowej, ja natomiast - wychodzc z wojska polskiego w Szkocji, z polskiego Londynu, z londyskiej Delegatury i doszedem do cakowitego popierania rzdu generaa Jaruzelskiego i Mieczysawa Rakowskiego. Hen nigdy nie by w PZPR, ja byem w PZPR. Hen z ca swoj wojenn i powojenn przeszoci jest dzisiaj w Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich, ja w Zwizku Literatw Polskich. Ja nigdy nie opublikowaem ani litery w paryskiej Kulturze - on ogosi tam swego czasu pod jakim pseudonimem dwa dobre opowiadania osnute na tle tych haniebnych syjonistycznych awantur roku 1968, czego nie mam mu za ze, cho innych najgorcej za wspprac z Kultur pitnuj. Ale ja Hena lubi szczeglnie, a czowiek nie zawsze bywa

sprawiedliwy i nie wszystkich rwno traktuje - i na tym moe polega urok bycia czowiekiem. Ja wietnie sypiam nocami i po zmroku z trudem mog co sensownego napisa, a Hen swoje doskonae szkice krytyczne i polityczne, wspomnienia, opowiadania i powieci zawdzicza bezsennym nocom, ktrych si nie boi. Ja wreszcie przyjaniem si z Tyrmandem, a Hen go solidnie nie znosi, czemu zawdziczamy jedn z najbardziej sprawiedliwych charakterystyk Leopolda Tyrmanda spisanych przez Hena w ktrej z bezsennych nocy. Ja... no dosy tych niedokadnie lustrzanych porwna. Jeszcze tylko jedno: ja Jzka Hena i jego pisarstwo bardzo ceni, a on oczywicie - tak by powinno - siebie samego z pewnoci nie znosi i tylko wierzy w grzechw odpuszczenie...

GUSTAW HERLING-GRUDZISKI - znakomity polski publicysta, stale yjcy w Neapolu.

Doskonay, zdaniem moim, pisarz woski, nowelista, yjcy w Neapolu, piszcy po polsku. Zawieszony pomidzy paroma narodowymi kulturami i z adn do koca si nie utosamiajcy. Dziki ksice Inny wiat - o wasnych przeyciach w stalinowskim agrze - zyska szerok, midzynarodow popularno. Jego publicystyczne i eseistyczne Dzienniki pisane noc, od kilkudziesiciu lat stale drukowane w paryskiej Kulturze, uczyniy go jednym z najbardziej czytanych w kraju pisarzy emigracyjnych. Lata 1938-1939. Z Gustawem - miaem wwczas prawo go tyka - niemal co dzie spotykalimy si na wykadach i wiczeniach uniwersyteckiej polonistyki, razem chadzalimy na studenckie obiady, to on bywa w mieszkaniu moich rodzicw przy Alejach Niepodlegoci, to ja w jego sublokatorskim pokoiku przy ulicy elaznej, razem pisywalimy i w Nowej Kuni Modych, i w Orce na ugorze. Byy to pisma lewicujce, jeeli nie lewicowe. Ale ju wtedy Gustaw, cho rwienik w latach, by od nas wszystkich jakby starszy intelektualnie - jego artykuy drukoway dorose periodyki, bliski by wczesnemu znakomitemu krytykowi Ludwikowi Frydemu i sam ju zapowiada si na wietnego, bezpardonowego, krytyka literackiego. Rodzin mia w Suchedniowie, matur zdawa w Kielcach, ale nikogo z nas, jego warszawskich kolegw, nie obchodziy w najmniejszym nawet stopniu jego zwizki rodzinne. By to akurat pierwszy rok uniwersyteckiego getta awkowego, zarzdzonego przez ministra wychowania religijnego i owiecenia publicznego. Studenci ydzi mieli siedzie po lewej stronie sal wykadowych, my, reszta, czyli Polacy (jakby nasi koledzy ydzi nie byli Polakami!) - w rodku i po stronie prawej. Protestujc przeciwko temu haniebnemu zarzdzeniu nasi koledzy ydzi stali po lewej stronie, a my siedzielimy na wyznaczonych dla nich miejscach. Gustaw siedzia razem z nami. W czerwcu, trzy miesice przed wybuchem wojny, pracowalimy we dwch w naszym seminarium. Spad mu na podog indeks, schyliem si, by go podnie, indeks otworzy si na czoowej stronie i zobaczyem... trjktn piecztk z literk L, przybit koo fotografii. L - to miejsce po lewej stronie. Po odkryciu tajemnicy tak strzeonej przez Gustawa sta mi si on kim jeszcze bliszym, ale wtedy nie wiedziaem i nikt z nas tego nie wiedzia - dowiedziaem si o tym w wiele dziesicioleci pniej - e ju wtedy ta trjktna piecztka bya formalnie nieaktualna. Krtko bowiem przedtem Gustaw w zupenej wobec nas - twardych lewicowych laikw - tajemnicy przyj chrzest w katolickim Kociele! Mam na ten temat pewien pogld: Gustaw musia mie nie tylko okrutny kompleks pochodzeniowy, ale take silne skonnoci natury metafizycznej. To one go skieroway do katolickiego Kocioa i one po latach uczyniy ze pisarza woskiego, ktry tematyk ogromnej wikszoci swoich arcyciekawych opowieci czerpie od lat gwnie z wielkiej, przede wszystkim religijnej sztuki woskich malarzy, a rwnie z przesiknitej religijnym, katolickim mistycyzmem historii wielu bardzo Italczykw.

Ostatni raz w yciu rozmawiaem z Gustawem pewnego listopadowego - 1939 roku - popoudnia, gdy przyszed do nas poyczy plecak mego Ojca; nazajutrz mia rusza do okupowanego przez Sowiety Lwowa. Wczeniej, przez par jesiennych tygodni, by szefem sztabu - tak si to patetycznie nazywao - naszej tajnej, antyhitlerowskiej Polskiej Ludowej Akcji Niepodlegociowej (PLAN I), ale nim cokolwiek zacz robi, ju si zorientowa, czym moe mu grozi pobyt w GG, i zdecydowa si uciec do Lwowa, rwnie okupowanego, ale okupowanego inaczej. Tam, we Lwowie, te mu dobrze nie byo i wiosn 1940 prbowa przez Litw uciec do Francji. Zosta zapany przez NKWD i zesany do agru. Dziki ukadowi Sikorski-Majski, ale przy tym i wasnemu sprytowi rwnie, w 1942 zdoa si z agru wydosta i dotar do Armii Andersa. Za bitw pod Monte Cassino otrzyma Virtuti Militari. A potem emigracja polityczna! Kilkuletni pobyt w Londynie zaowocowa opublikowaniem Innego wiata, ale zakoczy si tragiczn mierci pierwszej ony, Krystyny. Po paru latach Gustaw oeni si powtrnie, z crk wielkiego woskiego filozofa Benedetta Crocego, i ju na zawsze zamieszka w Neapolu. Tam zaoy rodzin. Tam sta si znakomitym pisarzem, wspredaktorem i autorem Kultury; do podparyskiej redakcji co kwarta dojeda na kilka tygodni. Nasze stosunki w powojennych czasach ukaday si zmiennie. Do poowy lat siedemdziesitych byy serdeczne, cho tylko listowne. W Paryu nigdy nie udao mi si na niego trafi, a do Neapolu wtedy jeszcze nie dojechaem. W listach chwali moje pamitnikarskie ksiki, szczeglnie Zamknite koa, w ktrych wspominaem go najserdeczniej, wtedy gdy jego wasne ksiki byy w Polsce formalnie zakazane, ale faktycznie kursoway nielegalnie. W 1970 posaem mu swoj now powie Bunt w wizieniu, proszc, czyby mi jej wydania, po przetumaczeniu, na Zachodzie nie uatwi. Nic z tego nie wyszo, ale gdy w cztery lata pniej na poznaskim zjedzie literatw mocno skrytykowaem Kazimierza Orosia za opublikowanie powieci w wydawnictwie paryskiej Kultury - zgodnie z moimi pogldami na t spraw - Gustaw w kolejnym Dzienniku pisanym noc ostro mnie potraktowa piszc, i sam przecie prosiem go o pomoc w ogoszeniu ksiki na Zachodzie. Wtedy wysaem do niego list wcieky - czym innym jest wydawnictwo woskie czy francuskie, czym innym wydawnictwo emigracyjne, ostentacyjnie wrogie Polsce Ludowej! I to by koniec naszej - korespondencyjnie kontynuowanej - przyjani. Gdy w maju 1986 po raz pierwszy znalazem si w Neapolu, przez godzin kryem wok via Crispi 69 - owego synnego domu Crocego, od lat bdcego rodzinnym gniazdem Gustawa - trzykro sigaem do dzwonka i trzykro cofaem do. Bo jeeli zadzwoni i Gustaw otworzy mi drzwi... Co mu powiem?... Krciem si po chodniku... Moe wyjdzie z domu i tak przypadkiem wpadniemy na siebie? Zrobiem gupio. Naleao nacisn guzik. I tak by nic z tego nie wyszo I w par miesicy pniej przeczytaem w jakim z nim wywiadzie, e akurat wtedy by w Paryu, w Maisons-Laffitte. Ale moe po takim dzwonku zdobybym si na jaki do niego list... Gdy w 1991 przyjecha do Polski, ani on, ani ja nie wykazalimy adnej inicjatywy spotkania. Podczas jego autorskiego wieczoru w kawiarni Czytelnika usiadem w najciemniejszym, najodleglejszym kcie, aby mnie nie zauway. Spisek zorganizowany przez przyjaci - niby przypadkowo miaem si u nich zjawi w trakcie jego wizyty - nie uda si, Gustaw do nich po prostu nie przyszed. W ogle bdc w Polsce jakby unika tych swoich przyjaci najstarszych. Nie spotkalimy si. Moe to i durna ambicja dwu niemodych panw, ale moe te i co bardziej naturalnego... Bo ja wiem! Co dzie mam inne na ten temat zdanie.

TADEUSZ HOUJ - chadza wasnymi, niekiedy dziwnymi, ciekami. Zawsze by kim raczej
innym ni wszyscy. W pisarstwie, jako poeta i dziennikarz, startowa przed wojn w Kuni Modych. W czasie okupacji, w Krakowie, prbowa przechytrzy gestapo. By takim Wallenrodem, ktry dziaalno konspiracyjn ukrywa pod niby-kolaboracj dziennikarsk z Niemcami - napisa broszur Jed z nami do Niemiec! Pomys raczej idiotyczny, kolaboracja nie pomoga - Houj wpad, wysano go do Owicimia, gdzie obok Jzefa Cyrankiewicza bardzo aktywnie dziaa w obozowej konspiracji i jak Cyrankiewicz - zbliy si do komunistw. Tote po wojnie, ju w Krakowie, ju jako autor doskonaej sztuki Dom pod Owicimiem, sztuki o obozie koncentracyjnym, sta si pisarzem partyjnym. Ale gdy Bierut usun i kaza aresztowa Gomuk, Tadeusz Houj, jeden jedyny spord wszystkich partyjnych pisarzy - nie Jan Kott, nie Kazimierz Brandys, nie Pawe Hertz czy Ryszard Matuszewski, aden z tych, ktrzy w nastpnych dziesicioleciach wyszli z partii - ale wanie on jeden jedyny rzuci legitymacj partyjn, opowiadajc si po stronie Gomuki. I on, jeden jedyny, mia wtedy zakaz drukowania gdziekolwiek i czegokolwiek. Nie Tyrmand ani Herbert, ale Houj by w tych stalinowskich latach jedynym pisarzem zakazanym! Duo mielimy z tym wtedy kopotu w Zarzdzie Gwnym Zwizku Literatw Polskich. Kruczkowski i Putrament jako go chronili przed dalszymi represjami. Ale tego wszystkiego dzisiaj si ju nie pamita! Po roku 1955 anatema zostaa zdjta Houj wrci do pracy literackiej, zacz ogasza ksiki, pisa artykuy, dziaa znowu w ZLP i w partii te. W Krakowie cieszy si duym autorytetem. Wwczas bardzo gorco broni polityki kulturalnej partii i pastwa i w opozycji przeciw byym pisarzom partyjnym, zwizanym gwnie z Kunic, tamt dzk, ktrzy w latach szedziesitych caymi grupami oddawali legitymacje partyjne. Tak to si wszystko dziwnie ukadao. Gdy ju dawno zapomniano o zlikwidowanym w 1950 roku tygodniku Kunica, ktrej redaktorzy popierali parti, gdy partia przeladowaa Houja, Houj, pisarz partyjny, zaoy w latach osiemdziesitych w Krakowie now Kunic, klub dyskusyjny, oraz doskonay w on czas miesicznik Zdanie. Kunica i Zdanie to byo silnie reformatorskie skrzydo partii w nie tak dawnych latach osiemdziesitych. Tadeusz Houj umar w poowie lat osiemdziesitych. egnalimy go rozmaicie. Jedni - midzy innymi ja w Polityce - akcentowalimy jego odwag, owo rzucenie legitymacji partyjnej w 1950 roku, stanowisko zajte w 1968. Inni - na przykad Hen w swoich, ogoszonych po latach, bezsennych nocach - wypominali mu dwuznaczne zachowanie w czasie okupacji, polityczne lawirowanie w latach drugiego Gomuki. Houj by czowiekiem skomplikowanym. Czasem chcia by przebieglejszy od innych - i to mu si nie udawao. Czasem chcia by i by od innych odwaniejszy. I to trzeba pamita.

MARIA HULEWICZOWA - gdy j poznaem, bya Hulewiczow, cho waciwie ju nie. Bya
Przymanowsk, gdy umieraa. Jej ycie osobiste trzeba uzna za niezmiernie frapujce. Historia Polski XX wieku w skrcie osobliwym! Gdy z Londynu w marcu 1941 ruszaem w kuriersk podr do Warszawy, pan doktor Jan Hulewicz, pniej profesor Uniwersytetu Jagielloskiego i redaktor znakomitej Biblioteki Narodowej, a wwczas bliski wsppracownik wicepremiera Stanisawa Kota, wrczy mi sto dolarw i poprosi, bym odda je w Krakowie pewnej pani. T pani nie miaa by jednak Maria Hulewiczow, jego ona ju wtedy faktycznie si rozeszli, tylko wybuch wojny uniemoliwi przeprowadzenie formalnego rozwodu. Gdy 9 grudnia 1942 roku rano zostaem wypuszczony na wolno z wgierskiego wizienia, wieczorem zaprowadzono mnie na nocleg do pewnej willi na przedmieciu Budy; tam bya nasza polska melina. W tej melinie, przy kolacji zostaem przedstawiony pani, ktra poprzedniej nocy

nielegalnie przywdrowaa z Krakowa przez Tatry do Budapesztu. Po krtkiej rozmowie ju wiedziaem, e to jest wanie ta pani H., ktrej nie miaem w adnym przypadku odda owych stu, zreszt ju wtedy odebranych mi przez policj wgiersk, dolarw. Pani Maria Hulewiczow przez kilka godzin opowiadaa mi o swej konspiracyjnej pracy w Krakowie. W Budapeszcie tkwia przez kilka miesicy, Wacek Felczak skary si na ni, e intrygantka. W kocu tajemnymi drogami wyekspediowano j na Zachd, do Londynu. Tam zostaa sekretark samego premiera Mikoajczyka. I chyba kim jeszcze waniejszym ni sekretark tylko. Z nim razem wrcia w czerwcu 1945 do kraju par razy odwiedzaem ich, razem mieszkajcych, w domu na rogu ulicy Jagielloskiej i Zygmuntowskiej (potem wierczewskiego, a dzisiaj jeszcze inaczej...). W roku 1947 prbowaa razem z Mikoajczykiem uciec z kraju. Tylko e Mikoajczyka wywozili Amerykanie, a ona wesp z paru innymi ludowcami ruszya przez Czechy i tam zostaa zapana. Siedziaa lat kilka w wizieniu. Gdy w 1954 powiay ju nowe wichry i Jacek Raski wylecia z Bezpieczestwa - ona rwnie zostaa uwolniona. Raski mia wtedy szczeglne gesty - z najwiksz czuoci wita, jako dyrektor PIW-u, tych, ktrzy byli jego niedawnymi winiami. Tote i pani Mari Hulewiczow przyj do pracy w PIW-ie. W tym wanie PIW-ie pozna j Janusz Przymanowski, szykujcy si wanie do pisania serialu Czterej pancerni i pies. Pozna, pokochali si i pani Maria Hulewiczowa, tak ongi blisko zwizana z Mikoajczykiem w czasach chyba dla niego najtrudniejszych, zostaa pani Przymanowsk, on oficera i pisarza sawicego Wojsko Ludowe. Kiedy, w latach ju siedemdziesitych, znowu spotkalimy si razem, przy kolacji, we Wrocawiu, z okazji jakiej literackiej imprezy. I z pani Mari ju Przymanowsk pogadalimy dugo i serdecznie - wspominajc dni z grudnia 1942 roku i tamte z Warszawy roku 1946. Gdybym wymyli tak fabu powieciow, czy ktokolwiek by mi uwierzy?

MACIEJ IOWIECKI - przez duo, duo lat w Polityce miy kolega, uroczy kompan, doskonay
redaktor dziau naukowego, autor felietonw o problemach nauki polskiej. I nagle take w niego trafi ten piorun szalestwa politycznego, ktry sprawi, e z Polityki tylu wyleciao na now orbit dziaalnoci opozycyjnej, solidarnociowej! W Trzeciej Rzeczpospolitej - w gazetach i pismach, w ministerstwach i urzdach - gdzie nie spojrze, kto ze starej Polityki! Ale to bya szkoa Rakowskiego! Ojej! W Iowieckiego piorun opozycji strzeli w zimie 1981, kiedy Stefan Bratkowski, zostawszy nowym prezesem Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, pocign go za sob na wiceprezesa. W rezultacie Iowiecki trop w trop za Bratkowskim znalaz si na szlaku wielkiej polityki solidarnociowej. Nie by internowany, co chyba zawdzicza protekcji Rakowskiego - jaka wygoda i jaki wstyd! Tote Iowiecki, wstydzc si tego bardzo, wyjecha potem na stypendium do USA, i to byo fajne, ale ju po roku 1989 wszystko zaczo mu si ukada raczej nie za dobrze. Jako naczelny redagowa tygodnik Spotkania - taki warszawski L'Express, zreszt wydawany za francuskie pienidze. Pismo zrobio sromotn klap. Po Bratkowskim przewodniczy Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich - i to stowarzyszenie przegrao ze sw konkurencj, na ktrej czele stoi Marian Podkowiriski. Prezydent Wasa mianowa Iowieckiego czonkiem sawetnej Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji - rady potrzebnej zreszt psu na bud, wystarczyby referent w ministerstwie cznoci - no i ta rada natychmiast pokcia si z Belwederem. Czego si teraz nie tknie Iowiecki - wszystko zaraz si rozlatuje bd marnieje. Kara boa za porzucenie Polityki, skd zreszt wywioda si caa autentyczna redaktorska i publicystyczna wielko Maka Iowieckiego! Ach, te polityczne ambicje...

JANINA IPOHORSKA - Jan Kamyczek! Kt w Polsce nie tak dawnej - tej z lat siedemdziesitych
- nie zna rysunkw Jana Kamyczka, rysunkw w Przekroju?! Chociaby tego (na ktry patrz piszc

ten biogram): nad cmentarnym grobem niewinnie (byy to czasy jeszcze niewinne, dzisiaj ju by wida byo goe kociotrupie piersi i ona) obejmuje si dwoje duchw w biaych opoczach i kapturach zasaniajcych twarz. W tle karawan z trumn. I jej duch woa przeraony do ducha jego: Ojej! M nadjeda...! Jank Ipohorsk Marian Eile pozna we Lwowie w 1940 roku - warszawiak z lwowiank spotkali si przy organizowaniu teatrzyku kukiekowego. W kwietniu 1945, gdy Eile wyda w Krakowie pierwszy numer Przekroju, zgosia si do niego repatriantka ze Lwowa. Zostaa jego zastpczyni i Marian znakomicie umia dobiera wsppracownikw i i bya ni przez cae dziesiciolecia, i wtedy gdy Eile wyjechawszy do Parya przesta by redaktorem, i potem przy jego nastpcach. Przekrj zawdzicza jej nie tylko rysunki i dowcipy Jana Kamyczka. Przez wszystkie lata prowadzia przekrojowy savoir-vivre, robia przekrojow mod i jej odkryciem bya Barbara Hoff. Ja jej zawdziczam tytu mojej pierwszej powieci drukowanej w pimie, potem wydanej w ksice Szczotka do butw. Eile by redaktorem genialnym, ale Janka Ipohorsk bya jego godn zastpczyni. Wielka redaktorka z klanu Grydzewskich. Dobry duch Mariana i cudowna wykonawczyni jego pomysw. Jestem niezmiernie ciekaw, czy redakcja dzisiejszego Przekroju, w ktrym coraz mniej jest czego z Janki, kadzie choby raz do roku kwiaty na jej rakowickim grobie? Bya osob samotn - aden duch nadjedajcego ma nie zdoa zmci jej zawiatowych radoci moe tam w niebie te razem z Eilem spokojnie robi jakie pismo? Ale czy kto tutaj pamita o jej grobie?

JAROSAW IWASZKIEWICZ - wielki pisarz! Nie wypada mi powtarza ocen jego znakomitej
twrczoci - i poetyckiej, i prozatorskiej. Pragn tylko przypomnie co, co jakby umkno uwagi wielu, ktrzy w lutym 1994, z okazji stulecia urodzin Jarosawa, tyle o nim w gazetach pisali i w telewizji mwili. Gdy w zimie 1941 wczesny wicepremier rzdu RP w Londynie, profesor Stanisaw Kot, przygotowywa mnie do kurierskiej podry do Polski, zaleci, abym - kontaktujc si w okupowanej Warszawie ze rodowiskiem literackim - w adnym razie nie rozmawia z Ferdynandem Goetlem, ostatnim przedwojennym prezesem Zwizku Zawodowego Literatw Polskich, ale koniecznie z Jarosawem Iwaszkiewiczem, ktrego i rzd londyski, i wadze Polski Podziemnej uwaay za najbardziej miarodajnego przedstawiciela polskich pisarzy. Gdy w dwa i p roku pniej wreszcie dotarem do Warszawy i staem si pracownikiem Delegatury, mj wczesny przeoony, Stanisaw Kauzik, te wskazywa na Iwaszkiewicza jako tego, ktry z Delegatury odbiera pienidze przeznaczone na pomoc dla pisarzy i ktry razem z Mari Dbrowsk i Jerzym Andrzejewskim tworzyli tak zwan trjk kierujc I bardziej moralnie ni organizacyjnie - rodowiskiem pisarzy. Ta wanie pozycja i dziaalno Iwaszkiewicza czasu wojny - w zestawieniu z tym, i Stawiska byy i przed Powstaniem, i w czasie Powstania, i po Powstaniu prawdziwym schronieniem dla bezdomnych bd ukrywajcych si artystw - stanowi o moralnym autorytecie Iwaszkiewicza. Czczc stulecie jego urodzin nie mwiono zreszt i o tym, e pani Anna i Jarosaw za to, i w latach okupacji w rozmaity sposb pomagali ydom, wielu ukrywali na Stawisku, zostali uhonorowani Medalem Sprawiedliwy wrd Narodw wiata i maj swoje drzewka w jerozolimskim Yad Vashem. Zasugi okupacyjne i pani Anny, i Jarosawa byy wic niezmierne. A dziao si tak rwnie i dlatego, e Iwaszkiewicz - jako pisarz, obywatel, czowiek - mia wysoce rozwinity instynkt pastwowy, instynkt suby obywatelskiej, suby swojemu pastwu, ktre dla niego byo wartoci bardzo szczegln.

wietnie go rozumiem. To poczucie pastwowoci, obowizku wobec pastwa - dzisiaj bdce jakby w zaniku - cechowao pokolenie Polakw, ktrzy byli wiadkami owego cudu - listopada 1918 roku, a potem sierpnia 1920. Ktrzy przeyli okupacj hitlerowsk i ktrzy wiedzieli, e pastwo polskie cho niedoskonae czy wadliwe i musi istnie i by na mapie wiata podmiotem samodzielnym. To poczucie pastwowoci zaznaczao si parokrotnie w twrczoci Iwaszkiewicza, by wymieni tylko Czerwone tarcze. Co zreszt ju wtedy, par lat przed wojn, zauway w recenzji z tej ksiki inny polski pisarz pastwowiec, Ksawery Pruszyski. w instynkt pastwowy skania Iwaszkiewicza do suby pastwowej. Najpierw by sekretarzem marszaka Sejmu Macieja Rataja, potem dyplomat w naszych ambasadach w Paryu i Kopenhadze. Ten sam instynkt uczyni ze tak aktywnego uczestnika antyhitlerowskiego ruchu oporu. I ten sam kaza mu w latach szczeglnie trudnych i skomplikowanych politycznie, po roku 1945, zaj si odbudow naszej kultury, w tym rwnie prac organizatorsk w rodowisku pisarskim. I pastwo polskie, to ju ludowe, i rodowisko polskich pisarzy miao wielkie szczcie, e - inaczej, ni to byo w innych krajach obozu socjalistycznego autentycznie wielki pisarz, twrca znakomity, tak lubi trzyma rce w tym ciecie, e to on wanie zechcia zosta prezesem organizacji literackiej i posem na Sejm. Penic te funkcje chroni nas przed wielu kopotami i nawet dramatami. To on sprawi na przykad, e w 1968 roku Stefan Kisielewski, January Grzdziski i Pawe Jasienica nie zostali usunici ze zwizku, e nie zostao popenione jeszcze jedno wielkie gupstwo. Spord czterech prezesw ZLP - tych od 1944 do 1980 roku - Iwaszkiewicz by z pewnoci najwybitniejszy, Leonowi Kruczkowskiemu niczego przy tym nie ujmujc. Z Iwaszkiewiczem czy si mj pewien yciowy epizod, ktry - zapocztkowany w 1950 roku - mia swj fina w 1978. W 1950, w pierwsz rocznic wkroczenia armii Mao Tse-tunga do Pekinu, ambasada Chin w Warszawie wydaa w kuluarach Teatru Narodowego wielki raut. Na jednej ze cian rozwieszono transparent z dziwacznym hasem: Niech yje przyja narodu polsko-chiskiego!. Nard polsko-chiski... Ba! I pod tym to transparentem Jarosaw Iwaszkiewicz zaproponowa mi wypicie bruderszaftu. To byo dla mnie wielkie przeycie! Wypilimy. W dwadziecia osiem lat pniej, bdc przewodniczcym komisji Zarzdu Gwnego ZLP do kontaktw zagranicznych, pojechaem z wycieczk pisarzy na Litw. Pewnego wieczoru w jakiej miejscowoci nie opodal Kajpedy podejmowano nas uroczyst kolacj. Atmosfera bya swobodna i po toacie wygoszonym przez Tadeusza Houja szef naszej wyprawy, Jerzy Putrament, da mi znak, bym wygosi toast nastpny. I oto ja - dure! - nagle sobie przypomniaem i opowiedziaem, jak to pod transparentem wieszczcym jedno narodu polsko-chiskiego wypiem bruderszaft ze znanym szeroko na Litwie wielkim Iwaszkiewiczem. A potem wzniosem kieliszek i zawoaem: Pij za pomylno narodu polsko-litewskiego! Zapada kompletna cisza i mrozem powiao na sali... W KC przed wyjazdem na t wycieczk uprzedzano nas, eby nawet o unii polsko-litewskiej nic nie wspomina. Andrzej Wasilewski, sekretarz naszej literackiej POP, kopn mnie w ydk i sykn wcieky: Zabraniam ci przemawia, jak dugo tutaj bdziemy!... Oczywicie mia racj. Propozycja jednego narodu polskolitewskiego bya dla gospodarzy obelg nie do przyjcia! Cho po prawdzie to te narody, polsko- i jeszcze inne, nie byy wcale tak fikcj. Polska kultura, literatura i sztuka wiele przecie zawdzicza rnym mieszankom narodowym. Ostatecznie i nasz Jarosaw te by z pogranicza kultury polsko-ukraiskiej, z jakiego, rzec mona, narodu polskoukraiskiego. Warto o tym pamita. Gdy Polska ju bdzie etnicznie czyciutka - o czym marz niektrzy - czy znajd si nowi Iwaszkiewiczowie?...

ALEKSANDER JACKOWSKI - kiedy, w 1930 roku, w pierwszej klasie gimnazjalnej, woalimy

na niego gupi Ole, jako e w jedenastolatek, gdy wzywano go do tablicy - obojtnie czy na lekcji polskiego czy arytmetyki - milcza jak zaklty. Chopak mia niewtpliwie jaki uraz - ale kto z nas wtedy wiedzia co o urazach! Gdy na drugi rok zatrzymano go w pierwszej klasie - rodzice odebrali go ze Staszica i posali do innej szkoy. Lata cae go nie spotykaem, obijao mi si tylko o uszy, e zda matur, e podobno polskiego, w tej innej szkole, te uczy go mj Drzewiecki, e podobno komunizowa i z tego powodu mia jakie przykroci - wszystko podobno... Spotkaem go dopiero w 1946 roku, kiedy jako dziennikarz Przekroju znalazem si na uroczystym posiedzeniu Krajowej Rady Narodowej. Towarzysz Aleksander Jackowski by tam wany bardzo. Piastowa funkcj zastpcy sawnego Wiktora Grosza, dyrektora departamentu prasowego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, i z tej racji dyrygowa grup zagranicznych dziennikarzy. Poznalimy si po raz wtry, pogadalimy sobie. Dowiedziaem si, e wojn przey w ZSRR i wrci do Polski z wojskiem. No i dobrze! Ale dalszy cig by o wiele ciekawszy. Pewnego dnia, bodaj w 1950 roku, w kadym razie na pocztku polskiego stalinizmu, pan dyrektor Jackowski zamiast do pracy w MSZ poszed sobie na spacer do azienek. A potem owiadczy swemu kierownictwu, e ju nie wrci do ministerialnego gabinetu, e nie chce by urzdnikiem ani dygnitarzem, e chce robi to, co naprawd go interesuje, a interesuje go... sztuka ludowa! Aleksander Jackowski do MSZ nie wrci, rzuci polityk i zosta redaktorem naczelnym periodyku Polska Sztuka Ludowa, a potem take pracownikiem Polskiej Akademii Nauk w teje dyscyplinie. Okaza si wielkim, autentycznym znawc i polskiej, i nie tylko polskiej sztuki ludowej. Cigle wydaje to swoje wietne pismo. Sta si po prostu artyst ludowym, cho z chopw si nie wywodzi. Tyle tylko, e mia stryja rzebiarza, ale bynajmniej nie ludowego. A jak na wsiach woaj na takich ludowych artystw? Wanie: gupi...! Taka yciowa konsekwencja budzi mj ogromny szacunek.

STANISAW JANKOWSKI - czyli Agaton. Architekt. Wesp z Jzefem Sigalinem, Janem

Knothem i paru innymi twrca Trasy W-Z, MDM, odbudowanej Starwki oraz kilku innych warszawskich kompleksw urbanistycznych. W czasie wojny Jankowski, sucy w wojsku polskim w Wielkiej Brytanii, zosta wezwany do Londynu, przewiczony specjalnie i zrzucony na spadochronie do GG jako cichociemny. A do Powstania pracowa w akowskiej Dwjce, w Powstaniu by adiutantem Bora-Komorowskiego, jeden z pierwszych przeszed trasy kanaowe. Potem niemiecka niewola, znowu Londyn i powrt do Warszawy w 1946 roku, tym razem powrt ju legalny i i prosto do Biura Odbudowy Stolicy. Gdy czytaem jego wspomnienia - wspomnienia cichociemnego Agatona - raz po raz natykaem si na punkty pewnej wsplnoty, kiedy to bylimy obok siebie, cho nigdy wtedy si nie poznalimy. Dopiero gdy budowa Tras W-Z! Przed wojn jego ojciec, Czesaw Jankowski, do ktrego dzisiaj Stanisaw jest podobny niby dwie krople wody, nalea do najwybitniejszych, a legendarnych, harcmistrzw Warszawy, Agaton i ja bylimy harcerzami w dwu zaprzyjanionych druynach - w 21 WDH i w 16 WDH. Czas jaki mieszkalimy w tej samej spdzielni mieszkaniowej u zbiegu Filtrowej i Alei Niepodlegoci. Tam wanie Niemcy zaaresztowali pierwsz on Stanisawa i zamordowali j. Obaj suylimy w wojsku polskim we Francji, potem w Szkocji. Bylimy kurierami - tyle e on wojskowym i udanym, a ja cywilnym i pechowym. A w przedpowstaczej Warszawie Agaton kierowa w akowskiej Dwjce biurem faszywych dokumentw, w tej samej za Dwjce moja ona bya czniczk. A gdy wreszcie spotkalimy si przy budowie Trasy W-Z - on jej twrca, a ja dziennikarz opisujcy t budow - potem spotykalimy si ju czciej. I tak si zdarzyo, e kiedy w latach siedemdziesitych Jankowski nalea do grona

architektw odbudowujcych jugosowiaskie Skopie po rujnacji spowodowanej trzsieniem ziemi on wanie nas, mnie i on, oprowadza po tym miecie. A na koniec przyszed dzie taki - a byy to ju lata osiemdziesite - kiedy si na siebie najeylimy. W gabinecie profesora Aleksandra Krawczuka, wwczas ministra kultury i sztuki. Poszo o ten straszny pomnik Powstania Warszawskiego, ktry teraz znajduje si na placu Krasiskich. Minister zaprosi ze dwie dziesitki osb ze wiata kultury, aby podyskutowa nad projektem pomnika. By wrd nas genera Radosaw-Mazurkiewicz, legendarny bohater Powstania. Mielimy oceni projekt, ktry opozycja nazywaa pomnikiem Powstania, a rzd chcia, by by to pomnik Powstacw. Rnica dosy istotna. Przedstawicielom ZBoWiD-u projekt pomnika bardzo si podoba. Radosaw by za! Architektom i plastykom - w tym Jankowskiemu - projekt si nie podoba. I susznie! Proponowali, by rozpisa nowy konkurs. Wtedy zabraem gos i z ca pasj zakwestionowaem sens budowania takiego pomnika. Po c budowa pomnik czemu, co byo nasz narodow klsk, przegran, pomnik czemu, co - moralnie suszne - byo jednak le pomylane, politycznie niefortunne i przynioso wielkie szkody, cakowicie niepotrzebne straty i w ludziach, i w urbanistycznej tkance stolicy? Powstanie Warszawskie skrytykowa Stefan Kisielewski. Pawe Jasienica napisa: Powstanie byo militarnie skierowane przeciw Niemcom, politycznie przeciw Rosjanom, faktycznie przeciw Polakom, nam samym... Klskom nie powinno si stawia pomnikw! Nie mamy w Warszawie pomnikw ani powstania listopadowego, ani styczniowego, ani roku 1905, po c nam pomnik Powstania Warszawskiego, i to pomnik budowany przez nas - nam samym? Moe poczeka, a o takim pomniku zadecyduj nasi wnukowie, gdy historia wyda sdy bardziej sprawiedliwe... dowodziem namitnie i dzisiaj, po latach, nadal tak uwaam. I wtedy zabra gos Stanisaw Jankowski: Rnimy si midzy sob - powiedzia - w ocenie projektu pomnika, ale teraz Koniewski nas chyba wszystkich pogodzi. Pomnik trzeba zbudowa, pomnik Powstania trzeba zbudowa, jakikolwiek, byleby by! I znowu wszystkich miaem przeciwko sobie. I tak jako si rozesza moja znajomo ze Stanisawem Jankowskim. Pomnik - oczywicie - zbudowano. Wedug okropnego projektu popartego przez ZBoWiD. Gdy po latach moja maa wnuczka zobaczya te monumentalne figury akowskich onierzy, spytaa: Dziadku, dlaczego oni przegrali? Tacy potni... O ksice Agatona napisaem - eby byo zabawniej, w Trybunie Ludu - recenzj entuzjastyczn. I sprawiedliw. ,Agaton by bohaterem. I znakomitym odnowicielem zburzonej Warszawy. Tylko po c chcia sobie samemu wystawia pomnik? No i wystawi - plastyczny zakalec!

FRYDERYK JAROSSY - czyli Franciszek Nowaczek. Wspaniale spolszczony Wgier, twrca

cudownych kabaretw Morskie Oko, Qui pro Quo i innych. Przyjaciel Wieniawy, przyjaciel skamandrytw. wietny, jedyny w swoim rodzaju, konferansjer, a przy tym i autor powieci. Przyjechawszy - jeszcze po tamtej, pierwszej wiatowej - wraz z rosyjskim teatrem do Warszawy, zakocha si w Hance Ordonwnie i porzuciwszy swj teatr, jak rwnie pierwsz wgierskowiedesk rodzin, zosta w Polsce, ktra z wyboru staa mu si chyba ojczyzn najprawdziwsz. Jzyk polski, cho mwi ze miesznym, nawet troch celowo podkrelanym akcentem - na tym polega rwnie zamierzony urok jego konferansjerki - zna wymienicie. Poniewa w swoich przedstawieniach teatralnych (Kariera Alfa Omegi) wykpiwa Hitlera, gdy tylko Niemcy zajli Warszaw, zaraz wsadzili go do wizienia. Przesiedzia wiele miesicy na Pawiaku, razem z Bolesawem Piaseckim w jednej celi. Po czym - nagle - znalaz si na wolnoci i zacz ukrywa si

przed Niemcami tak intensywnie, jak mao kto z nas. Ze wzgldu na swj akcent przybra nazwisko spolonizowanego Czecha - Franciszka Nowaczka, zmieni troch twarz, oczywicie porzuci dotychczasowe mieszkanie, mao porusza si po miecie. Czyni wszystko, by powtrnie nie zosta zatrzymanym. Przyjacioom opowiada, w jaki sposb uciek, po prostu uciek, z Pawiaka. Miao to by tak: przewoony z gestapo przy alei Szucha na Pawiak, poprosi konwojenta o moliwo skorzystania z usug fryzjera - tego w Hotelu Europejskim, ktry go strzyg od lat. Niemiec pozwoli - i oto Jarossy, po ostrzyeniu, zosta po prostu wyprowadzony przez fryzjera z zakadu na ulic tylnym wyjciem, a niemiecki stranik bezskutecznie czeka przy drzwiach frontowych. Tak opowiada Jarossy. Ale ja sdz, i rzecz miaa si inaczej: Jarossy w wizieniu podpisa zgod na wspprac z gestapo, ale zwolniony ani myla - to to by Polak rzeczywicie wspaniay! - honorowa takich podpisw! Da wic nura w najgbsze podziemie i tak si ukrywa, aby go Niemcy nie mogli zapa. Pomoga mu w tym cudowna pani Kuleczka Woyciechowska, z ktr si znali jeszcze z kabaretowych czasw, a ktra pracowaa razem z moj narzeczon jako czniczka w akowskiej Dwjce. Franciszek Nowaczek zamieszka u Kuleczki, Filtrowa 69, a moja przysza ona te tam ze swoj matk mieszkaa. I ja take po powrocie do Warszawy, w czerwcu 1943, znalazem si tam na jaki czas. Zostaem przedstawiony Jarossyemu i opowiedziaem mu moje wojenne przygody. W czasie dugich wieczornych rozmw po godzinie policyjnej ta znajomo przerodzia si w zayo blisk i serdeczn. Nowaczek-Jarossy pokazywa mi swoje, drukowane w akowskiej prasie - wspdziaa z BIP-em - satyryczne, antyhitlerowskie wierszyki, a ja je potem przedrukowywaem w prasie szaroszeregowej. Pierwszego sierpnia 1944 o godzinie siedemnastej wybuch Powstania zasta nas wszystkich razem - Kuleczk, Jarossyego, moj on, mnie - na Filtrowej, razem przeylimy pierwsze dziesi dni Powstania, razem znalelimy si w obozie w Pruszkowie. Tam dopiero si rozstalimy. Lalka i ja, symulujc chorob, prbowalimy - okazao si, e z powodzeniem - wydosta si na swobod poprzez szpital w Tworkach, a oni - Nowaczek i Kuleczka - uwierzyli, e Niemcy wywioz ich gdzie w Polsk. Gdy przysza chwila poegnania, Jarossy, zawsze dowcipny, rzek do mnie: Panie Kazimierzu, no i po co nam byo wyjeda z tego Budapesztu!.... Gorzko si rozemielimy. Z Pruszkowa wywieziono ich do obozw koncentracyjnych. Kuleczka trafia do Ravensbrck, Nowaczek chyba do Mauthausen. Oboje przeyli, cho los Jarossyego w pewnej chwili wisia na wosku i zosta rozpoznany przez jakiego Polaka, ale inni nasi rodacy tak go dobrze na bloku schowali, e doczeka maja 45 i wolnoci. Jarossy nie chcia wraca do Polski, cho Jurandot przez dugi czas trzyma dla niego dyrekcj Syreny. W Londynie pomagay im dorose, yjce na Zachodzie, dzieci z jego pierwszego maestwa. W roku 1957 odwiedziem ich z on w Londynie. I to byo ju nasze ostatnie z Jarossym i ju Jarossym, nie Nowaczkiem - spotkanie. Wkrtce potem umar otoczony ogromn sympati caej tamtejszej powojennej Polonii. No, moe z wyjtkiem Mariana Hemara, ktry jak mg utrudnia Jarossyemu jego prac sceniczn. A ja dziki niemu dostaem si do... Przekroju! Tak jest. Moja wsppraca z Eilem zacza si bowiem od recenzji z premiery w dzkiej Syrenie, teatrze Jurandota, a Jurandota poznaem wanie przez Jarossyego, oraz od wspomnie o wojennych latach Jarossyego, ktre przeczytawszy Eile odoy do szuflady mwic: Wydrukuj, gdy Jarossy wrci do kraju, ale my ze sob bdziemy wsppracowa.... I to stao si faktem. Faktem - dziki Jarossyemu!

WOJCIECH JARUZELSKI - po raz pierwszy zetknem si - mona tak rzec - z generaem

Jaruzelskim, gdy mi w latach siedemdziesitych cenzura zdja z Magazynu Polskiego jego karykatur w ciemnych okularach. Po raz wtry wtedy, gdy jako nowo desygnowany premier,

w styczniu 1981 roku, powoa na wicepremiera Mieczysawa F. Rakowskiego - co byo dla nas zaskoczeniem, jako e wojsko dotd Polityki zdecydowanie nie lubio, nasi dziennikarze nie byli dopuszczani na adne wojskowe manewry ani konferencje, by moe pamitano nam jako grzech gwny krytyczny atak przypuszczony na pukownika Zbigniewa Zauskiego za jego ksik o polskich grzechach gwnych. Od tamtej pory jestem ju stale z a Jaruzelskim i cakowicie aprobuj jego wszelkie decyzje polityczne, pastwowe, narodowe. Jeeli przyj - a przyj niestety trzeba - e wszystko, co si w Polsce dziao i nadal dzieje od dnia 17 wrzenia 1939, cigle jest nader cis funkcj tego, co si w pocztkach XVIII wieku zaczo za Piotra Wielkiego, i e nie adna Solidarno uwolnia nas z jarzma imperium, ale samoistny rozpad wewntrzny tego imperium sta si dla Solidarnoci szans, to generaowi Jaruzelskiemu naley wci skada nowe bukiety kwiatw, a nie ciga go po rnych sdach i komisjach. Jako e to dziki niemu - i przez wprowadzenie stanu wojennego, i przez okrgy st - nasze straty w tej wielkiej odmianie ograniczyy si jak dotd tylko do trzech milionw bezrobotnych (ale to ju nie Jaruzelski...) oraz do parunastu tylko zabitych, liczc w tym i grnikw z kopalni Wujek, i ksidza Popieuszk, co patrzc na cay teatr wiatowych wydarze jest po prostu naszym wielkim, ogromnym szczciem. e ze strasznego zawirowania po upadku imperium wyszlimy tak obronn rk, to zasuga - jeeli wolno tak powiedzie - tamtej nieszczsnej Jaty, ktra uczynia nas pastwem niemal jednonarodowym, ale take zasuga generaa Jaruzelskiego i paru jego najbliszych wsppracownikw - takich jak Kiszczak czy Rakowski. I nie jest przypadkowe, e mimo wszelkich oskarycielskich, pustych frazesw krytykujcych stan wojenny i mimo obudnej politycznie, a fatalnej dla nas gospodarczo, decyzji o amerykaskich sankcjach gospodarczych - w latach osiemdziesitych genera Jaruzelski by z wyranie manifestowan sympati traktowany przez wikszo politykw europejskich, poczwszy od Jana Pawa II i pani Thatcher, a na krlu hiszpaskim Juanie Carlosie skoczywszy. Wszyscy oni wiedzieli, jak straszn dla Europy moga si sta polska wojna domowa, ktrej stan wojenny zapobieg. I nie jest te przypadkowe, e gdziekolwiek publicznie pojawia si dzisiaj genera Jaruzelski, natychmiast otaczaj go tumy Polakw, wiadczce mu najserdeczniejsz sympati. I nieprzypadkowym bdzie sd przyszych historykw, ktrzy mu postawi godny pomnik. W mojej prywatnej gablocie pamitek mam czterech wojskowych bohaterw: Jzefa Pisudskiego, generaa Stanisawa Maczka, generaa Stefana Grota-Roweckiego (tych dwu nigdy na oczy nie widziaem) oraz Wojciecha Jaruzelskiego.

PAWE JASIENICA - skoro posom kiedy za ze wieci obcinano gowy, to moe listonoszom,
dziki ktrym doszo do czego wietnego, nale si nagrody lub choby dobre sowo. W kadym razie sami mog by z tego dumni i tym si chwali. Ja si wic pochwal: to za moim porednictwem Marian Eile zacz gdzie w 1953 roku namawia Pawa Jasienic, by napisa dla Przekroju cykl tekstw pokazujcych, jak to naprawd, a nie w Sienkiewiczowskiej wizji i legendzie, wyglda polski wiek XVII, czasy buntu Chmielnickiego i potopu szwedzkiego. Eile wierzy, e Jasienica, on wanie, napisze to wietnie. I Jasienica nasze namowy zaakceptowa. Obieca, e co takiego napisze, ale jak si wzi do roboty... wyszo co znacznie wspanialszego. Najpierw Polska Piastw, potem Polska Jagiellonw, wreszcie Rzeczpospolita Obojga Narodw. I tak czytelnicy otrzymali najbardziej interesujc, najciekawsz, napisan w znakomitej formie literackiej, histori Polski, owej Pierwszej Rzeczpospolitej. Niestety Jasienica nie zdy ju napisa tomu szstego, moe i sidmego - czyli historii Polski w niewoli mocarstw oraz historii Drugiej Rzeczpospolitej.

W dwudziestoleciu midzywojennym Lech Beynar ukoczy Wydzia Historii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Nalea do sawetnego Klubu Wczgw, do ktrego naleeli i Stefan Jdrychowski, i Henryk Dembiski, i Wacaw Korabiewicz, i Czesaw Miosz, i Aleksander Rymkiewicz, i z p tuzina jeszcze innych, potem znanych w naszym yciu narodowym, postaci. By nauczycielem i dziennikarzem w wileskim radiu. Podczas drugiej wiatowej oficer Armii Krajowej - te, oczywicie, w Wilnie. Przeciwnik - sprawiedliwie! - Jzefa Mackiewicza. W ostatnim okresie wojny oficer w partyzanckim oddziale sawnego upaszki, co spowodowao, e w roku 1948, ju jako znany publicysta pisujcy pod pseudonimem Pawe Jasienica (Ja-si-nic a nic nie boj...) gwnie w Tygodniku Powszechnym, zosta zaaresztowany. Po trzech miesicach wycign go z wizienia Bolesaw Piasecki. O tym wszystkim opowiada mi potem sam Jasienica. Oto z celi wezwaa go do siebie dyrektor Julia Brystigerowa i zakomunikowawszy, i zaraz wyjdzie na wolno, dodaa: Mam nadziej, e Polska si na panu nie zawiedzie! Po latach dokadnie to samo powtrzya mi Brystigerowa. Nie byo, absolutnie nie byo jakichkolwiek dwuznacznych czy jednoznacznych zobowiza, takich, jakie Jasienicy oszczerczo zarzuci Wadysaw Gomuka w swojej gonej mowie w marcu 1968. Nic podobnego miejsca nie miao. Wyszedszy z wizienia Jasienica odwdziczajc si Piaseckiemu opuci Tygodnik Powszechny i zacz wsppracowa z pismami Paxu, ale ten zwizek ludzi politycznie kracowo odmiennych nie mg trwa dugo. Jasienica rozsta si z pras paksowsk i zacz pisa ksiki. Midzy innymi te swoje najsawniejsze, reasumujce ca histori Niepodlegej Rzeczpospolitej, od Piastw do Poniatowskiego. A wrd nich rwnie i t, w ktrej nasz wspczesn, Polski Ludowej rzeczywisto zapragn skomentowa wandejskimi epizodami Rewolucji Francuskiej - Rozwaania o wojnie domowej (wydania jednak nie doczeka, cenzura pucia j dopiero w pitnacie lat po mierci autora). T wietnie rozwijajc si twrczo - ktra na dugo pozostanie w naszej polskiej literaturze - przerwao oszczercze oskarenie Gomuki, celowo wymierzone w czowieka, ktry wesp z Antonim Sonimskim i wielu innymi zacz wtedy ksztatowa pisarsk opozycj w Polsce. Chciano go usun razem z Kisielewskim i Grzdziskim ze Zwizku Literatw, ale sprzeciwi si temu - jak ju wspomniaem - Iwaszkiewicz i cay Zarzd Gwny. Sowa Gomuki uderzyy w Jasienic wprost fizycznie. Schorowany schroni si u crki, gdzie w Bieszczadach, a potem ju tylko umiera. Melchior Wakowicz - o czym wtedy mwia caa literacka Warszawa - przez sw niczym nie opanowan ciekawo reportersk zada mu cios ostateczny: przyjecha do umierajcego i podsuwajc mu pod usta mikrofon natrtnie domaga si odpowiedzi: Czy to prawda, co powiedzia o tobie Gomuka?. Jasienica ju tylko charcza, konajcy. Umar w 1970 roku. Umar w atmosferze skandalu. W dwadziecia dwa lata pniej, w ksieczce wydanej przez oszoomw antyubeckiej lustracji, jaki ukryty pod pseudonimem katon minorum gentium jeszcze wywlk spraw drugiej ony Jasienicy - polubionej po mierci pierwszej - ktra rzekomo bya agentk UB i tylko cigiem donosia na swego ma. Pozostay jego - stale wznawiane - dziea znakomite. Kto, kiedy napisze ksik o samym Jasienicy? I jego ycie, i twrczo godne s takiej ksiki.

JERZY JURANDOT - no i STEFA GRODZIESKA, bo przecie oni byli razem. M i ona. O

Stefie zreszt przed 1943 rokiem niczego nie wiedziaem, mao wyksztacony w muzyce i tacu, o Jurandocie wiedziaem, e by poet i satyrykiem. Pozna mnie z nimi rok przed warszawskim Powstaniem Fryderyk Jarossy. On si ukrywa, oni take - po ucieczce z getta - w rozmaitych mieszkaniach i wcieleniach. Stefa przeya w pewnym domu pod Warszaw, bodaj w Podkowie

Lenej, straszn godzin. Do ludzi, u ktrych wwczas bya, przyszo gestapo, by aresztowa... kogo innego, te na faszywych papierach. Mona sobie wyobrazi te potworne minuty Stefy, gdy widziaa, jak wyprowadzaj tego kogo. Wybuch Powstania zasta Grodziesk na prawym brzegu Wisy, dotara do Lublina, zacza spikerowa w radiu. Jerzy by po tej stronie, jako ogrodnik pracowa w naukowym instytucie rolnym w Gobkach. Tam go w padzierniku, po Powstaniu, odnalazem, opowiedziaem mu o Jarossym, a on ali si, e niczego nie wie o Stefie. W dziesi miesicy pniej ju ich oboje odwiedziem w odzi. Jurandot organizowa nowy teatr satyryczny Syren - t istniejc do dzisiaj. Stefa wybieraa si do wystpowania na scenie i do pisania wesoych historyjek. Jerzy zaproponowa mi, bym zosta w tym jego teatrze sekretarzem. Odmwiem - miaem inne plany. Dopiero co zakoczylimy konspiracj w Delegaturze Rzdu, dziaaem wok ujawnienia Szarych Szeregw i mylaem raczej o pracy dziennikarskiej. Ale na premier Syreny pojechaem. I wtedy Jerzy poprosi mnie, abym - gdy wrc do Krakowa, gdzie wwczas mieszkaem - poszed do Eilego, do Przekroju, przekaza mu od niego pozdrowienia i znali si od dawna - i zaproponowa recenzj z Syreny. Tak si dokadnie stao. Napisaem t recenzj, mj pierwszy po wojnie tekst dziennikarski. Bite trzy strony maszynopisu. Powdrowaem na Starowiln, tam wtedy bya redakcja Przekroju. Wyszed do mnie pan w przydeptanych domowych kapciach, ucieszyy go pozdrowienia od Jurandota, recenzj przyj. Po dwu tygodniach przeczytaem j w numerze - z trzech stron zostao dziesi zda plus fotografia Stefci Grskiej i Stefy Grodzieskiej. Potem Grodzieska przez lata drukowaa w Przekroju swoje doskonae felietony satyryczne, a Jurek Jurandot najpierw w odzi, potem w Warszawie prowadzi Syren. No i oboje pisali ksiki. Nasza serdeczna znajomo trwaa dugo. Zachodziem do Jurka, gdy po straszliwych atakach serca by ju unieruchomiony w ku. Odszed, jak odchodz wszyscy - nawet i satyrycy. Zostaa Stefa - babka wnuczkom. Kobieta mdra i pena uroku.

ZYGMUNT KAUYSKI - posta niezwyczajna naszej publicystyki. wietny dziennikarz, do

tego zawsze nie ogolony, zawsze brudny, zawsze le ubrany, dawnymi czasy w telewizji drapicy si tam, gdzie dentelmen si nie drapie. I zawsze majcy swoje zdanie, z reguy odmienne od wszystkich. Czowiek przekorny. Znakomity krytyk filmowy, znawca kinematografii wiatowej i nieprzejednany, od p wieku, krytyk na nie - cho byway wyjtki! - filmu polskiego. Ma gusty dokadnie odwrotne ni moje - ja nie znosz filmu amerykaskiego, on go szalenie, od zawsze, lubi i lubi. Ja wysoko ceni i lubi kinematografi polsk - on jej nie cierpi. Rnimy si zreszt w ocenach nie tylko filmowych. Ale - tak si zoyo - tylko on i ja w dzisiejszym zespole redakcyjnym Polityki naleymy do tych jedynych, ktrzy pisali w jej prapierwszym numerze. Tyle lat w jednym pimie obok siebie! Z t rnic, e przez te kilkadziesit lat ja staraem si by na kadym poniedziakowym zebraniu zespou, podczas gdy Kauyski pojawia si na tych zebraniach tak rzadko, jak to tylko byo moliwe. Kiedy, bardzo dawno temu, koniec lat pidziesitych, Zygmunt wydrukowa w naszym tygodniku artyku krytycznie oceniajcy sawny berliski teatr Brechta - ktry to teatr wanie odwiedzi Warszaw. Roman Szydowski, krytyk teatralny Trybuny Ludu, przynis do Polityki polemik z artykuem Kauyskiego. Tekst Szydowskiego ukaza si, ale gdy go przeczytalimy, wosy nam stany na gowie! By peen icie karczemnych wyzwisk pod adresem Kauyskiego, w oczywisty sposb deprecjonujcy polemik. Tak si na innych nie napada! Nie wypada! Lecz oto Szydowski

przylecia z dzik pretensj: ja tego tak nie napisaem! I co si okazao: Zyzio, gdy polemiczny artyku by ju na maszynach, poszed do drukami i wpisa par wyzwisk pod wasnym adresem - susznie mniemajc, e w ten sposb obniy powag krytykujcego go tekstu. No to zrobia si wielka awantura! Kauyski z trudem osta si w .Polityce, redakcji al byo jednak rezygnowa z jego wietnego pira. W latach osiemdziesitych polemiczne ataki Kauyskiego uderzyy w Koci i w kler katolicki. Zarzuci im faszowanie ewangelicznej nauki Chrystusa! Z niepospolit furi dowodzi, i to on czowiek wierzcy - lepiej si zna na bibliach i ewangeliach ni papiee, biskupi i ksia jawnie zakamujcy liter tekstu i wymow Ewangelii. Mnie, kompletnego niedowiarka i ateusza, caa ta polemika midzy katolikami a Kauyskim mieszya niemal do ez! O co si kci? O interpretacje mitw? Te powd! Bardzo mnie bawi ten cay katolicyzm Kauyskiego, ale ceniem i nadal ceni jego cudowny publicystyczny temperament i dlatego szkoda, i wraz z upadkiem naszych tradycyjnych tygodnikw spoeczno-kulturalnych (model Wiadomoci Literackich) Kauyski straci waciwie platform dla swojej zgryliwej publicystyki - i antykocielnej, i w ogle anty... I sta si, by y - dla chleba, panie, dla chleba... - wycznie, i w telewizji, i w Polityce, i w Playboyu, i we Wprost, recenzentem i krytykiem filmowym. Szkoda politycznych, wiatopogldowych furii Kauyskiego! Moe dopiero teraz - ten akapit dopisuj ju w korekcie drukarskiej - jego furie znajd kolejne ujcie: w nowym tygodniku Wiadomoci Kulturalne Kauyski ogosi ogromny esej o pierwszej wojnie wiatowej. Strasznie si potem pokcilimy z Zygmuntem, wzajemnie sobie wymylajc na placu Konstytucji, gdzie bdc ssiadami czasem na siebie wpadamy. Ja na niego krzyczaem, e zapomnia o wielkim zwycistwie Polakw w listopadzie 1918, o naszej pastwowej niepodlegoci. A on, e bya to niepodlego faszywa, ktra nas kosztowaa sze milionw zabitych w nastpnej wojnie wiatowej... W tej swojej zapalczywoci Zygmunt by znowu penym Kauyskim! Oby na amach pism rwnie!

ALEKSANDER KAMISKI - w harcerstwie: Kamyk, w redakcji akowskiego Biuletynu

Informacyjnego: Hubert, na okadce pierwszego wydania Kamieni na szaniec: Juliusz Grecki. Twrca ruchu zuchowego, dziaalnoci pedagogicznej bdcej chlub harcerstwa. Od jesieni 1939 do zimy 1945 redaktor naczelny Biuletynu Informacyjnego - tego najwaniejszego i najpopularniejszego pisma Polski Podziemnej. Nie Andrzej Makowski, ale Aleksander Kamiski by najwybitniejszym instruktorem naszego harcerstwa. A moe nawet zaryzykowabym mocniejsze stwierdzenie: nie Baden-Powell, ale wanie nasz Kamyk to najznamienitsza posta caego ruchu skautowego, w jego wiatowej skali. Sowa te nie przychodz mi atwo, jako e od p wieku nie bardzo mam ju serce do skautingu. Ten ruch bdcy kolebk - ale tylko kolebk - harcerstwa straci moj sympati, gdy podczas drugiej wojny wiatowej skauci zachodniej Europy formalnie, a i faktycznie rwnie, odcili si jako organizacja od wszelkiej dziaalnoci i militarnej, i konspiracyjnej, skierowanej przeciw okupantowi hitlerowskiemu, w imi, faszywie pojtego, oszczdzania modego pokolenia. Ani Szare Szeregi, ani najwikszy w Szarych Szeregach autorytet moralny - Aleksander Kamiski i tej aberracji skautowej si nie poddali. Twrca ruchu zuchowego w latach trzydziestych by rwnie najbardziej aktywnym twrc ruchu harcerskiego wrd polskiej modziey ydowskiej, co tak niemdrze zostao przemilczane przez pani Barbar Wachowicz na jej wystawie, eksponowanej w pocztkach lat dziewidziesitych,

powiconej yciu i dzieu Kamyka. Zaoyciel i gwny komendant Wawra, tej konspiracyjnej organizacji harcerzy, zajmujcych si pisaniem na murach hase antyhitlerowskich, zamazywaniem hitlerowskich plakatw i podobnymi akcjami tak zwanego maego sabotau. Autor arcypopularnej ksiki Kamienie na szaniec. Animator dwukrotnego - po drugiej wiatowej - odradzania si Zwizku Harcerstwa Polskiego. Profesor uniwersytetu, bliski wsppracownik Heleny Radliskiej, wielkiego historyka owiaty i kultury. Wnikliwy historyk ruchw i organizacji modziey polskiej. Nie wiem, czy w naszym stuleciu by drugi Polak o tak bogatym, twrczym, czynnym yciorysie. Do tego - tak bardzo mdry. Pamitam go, gdy w 1936 roku, podczas jakiej harcerskiej imprezy w warszawskim Instytucie Guchoniemych wyowi mnie, pocztkujcego harcerskiego publicyst, z wikszej gromady i przez wiele minut prowadzc pod rk po ogrodzie instytutu komentowa to, co wtedy pisaem. Pamitam go z narad w Grkach Wielkich - tych przedwojennych. Pamitam ze wsppracy w Gwnej Kwaterze Szarych Szeregw. W maju 1945, gdy podj si zadania ujawnienia Szarych Szeregw i wczenia ich do restytuowanego ZHP, a ja mu w tym najbliej pomagaem, bdc u niego w odzi wyraziem si: rzd lubelski i wtedy Kamyk zwrci mi uwag: Za rok bdziemy mwi: nasz rzd! Jak zwykle mia racj. Po roku ju tak mwilimy, mimo e rzd ten w osobie wczesnego ministra owiaty Skrzeszewskiego (niegdy pedagogicznego wsppracownika druhny Olgi Makowskiej w jej pieniskim Cisowym Dworku) teraz sekowa Kamiskiego niby za to, e z zagranicy dosta w dolarach honorarium za wydane tam Kamienie na szaniec. Ale - to naley zauway - Kamyk nigdy w Polsce Ludowej nie by ani aresztowany, ani wiziony, cho w 1950 roku wyrzucono go z pracy naukowej na Uniwersytecie dzkim. Chroni go autorytet i ten zyskany w Armii Krajowej, i ten czoowej postaci lewicy w przedwojennym ZHP. W 1956 przywrcono mu wykady na Uniwersytecie dzkim, a rwnie wybrano na Przewodniczcego restytuowanego po raz wtry ZHP. Niestety - w dwa lata pniej ci sami, ktrzy wtedy lansowali Jacka Kuronia do wadz ZHP (w takie to paradoksalne figle i kozy ukadaa si historia Polski Ludowej), swoimi arcygupimi decyzjami doprowadzili do rezygnacji Kamyka z godnoci Przewodniczcego ZHP. Na szczcie ju wtedy nikt go nie sekowa. Przez wiele lat wykada, pisa, wydawa coraz nowe ksiki, a w harcerstwie by legend i najbardziej wielbionym autorytetem moralnym. W pocztkach lat siedemdziesitych Jzef Sosnowski, Przewodniczcy ZHP w trudnym czasie 1945-50, gdy Kamyka usunito z harcerstwa, zaprosi by do siebie grono najstarszych i najczcigodniejszych instruktorw, aby razem zredagowa pismo do rzdu domagajce si wymazania sowa harcerstwo z nazwy ZHP, jako e zdaniem Sosnowskiego ten ZHP ju zbyt daleko odszed od tradycyjnego harcerstwa. I na to wanie Kamyk zaprotestowa z ca energi. Powiedzia, e ZHP jaki jest, taki jest, ale jednak dla polskiej modziey - a liczy wtedy trzy miliony dziewczt i chopcw i to organizacja pod wzgldem pedagogicznym i narodowym lepsza ni jaki Pionier; e ZHP mimo wszystko wychowuje modzie w polskiej tradycji historycznej i pastwowej i stanowi kontynuacj harcerstwa tego od roku 1911, e bez ZHP nasza modzie byaby gorzej ksztatowana... Nie wolno wyzbywa si nazwy harcerskiej! I Kamyk przekona, wbrew Sosnowskiemu, wszystkich zebranych; list taki nigdy nie zosta wysany. Niech mi bdzie wolno przytoczy tutaj trzy z paru dedykacji, jakie na swoich ksikach napisa dla mnie Aleksander Kamiski. Na Kamieniach na szaniec: Kazimierzowi Koniewskiemu

z zapewnieniem o serdecznym przywizaniu, wyrosym we wsplnym dziaaniu i wsplnej walce d, 26.X.46. Na Narodzinach dzielnoci: Kazimierzowi Koniewskiemu od jednego z tych autorw, ktrzy swe piro traktuj nade wszystko (a moe wycznie?) jako narzdzie dziaa spoecznych i jako dalszy cig ycia aktywnego i praktycznego - 13.11.1948. Oraz na ksice Analiza teoretyczna polskich zwizkw modziey do poowy XIX wieku: Kazimierzowi Koniewskiemu z wyrazami wdzicznoci za to, co napisa w lutowym numerze Odry o Kamieniach na szaniec oraz o Zoce i Parasolu - ale ze sprzeciwem wobec dwch pierwszych akapitw tej wypowiedzi d 21.11.1972 oraz PS: W ksice, ktr Panu przesyam, pozwoliem sobie na odwoanie si tame do Pana wspomnie... i wyliczone strony z podpisem AK. Tych stron jest kilka, a w nich przypomnienie pewnej pedagogicznej polemiki, naszej wsplnej, z lat okupacyjnych. A spieralimy si - idc na zebranie Gwnej Kwatery Szarych Szeregw ulicami Wspln, Krucz i urawi - o to, czy harcerstwo potrafi wychowa wszystkich modych, ktrzy do wstpuj, czy te rzeczywicie rozwija wychowawczo tych tylko, ktrzy ju maj w sobie zakodowane, wrodzone, pewne dyspozycje i skonnoci. Ja reprezentowaem to drugie stanowisko. Natomiast w dwch pierwszych akapitach wspomnianego przez Kamyka artykuu w Odrze, zastanawiaem si - wtedy, w 1972 - czy osobowe wzorce bohaterw Szarych Szeregw jeszcze maj si oddziaywania na wczesn modzie. Kwestionowaem i zadawaem pytania. Kamyk si z nimi nie zgadza, a ja w tym artykule te jednak dochodziem do wniosku, e trzeba te wzorce, mimo wszystko, upowszechnia i e w tym wanie rola ksiek Kamyka jest ogromnie pozytywna. Dzisiaj, w 1994 roku, moje wtpliwoci dotyczce tej kwestii s jeszcze silniejsze. Tym bardziej naley jednak wznawia i czyta ksiki Kamyka. Aleksander Kamiski - niemal dwadziecia lat po jego mierci trzeba to stale powtarza - by jednym z najwspanialszych ludzi Polski Odrodzonej, tej istniejcej mimo wszystkich zawirowa od 1918 roku. Wrd harcerzy Kamyk by i jest pierwszy. By i jest!

RYSZARD KAPUCISKI - jeden z tych polskich pisarzy wspczesnych, ktrzy przebili si na

szerok aren wiatowej literatury faktu. Przetumaczono jego ksiki na kilkadziesit jzykw, ukazuj si one w Stanach Zjednoczonych i w Japonii. A stao si to gwnie za spraw opowieci Cesarz - o Hajle Sellasjem, cesarzu Etiopii - ktra ukazaa si stosunkowo krtko przed naszym Sierpniem 1980, i drugiej I Szachinszach, ktra ukazaa si stosunkowo prdko po naszym Sierpniu 1980. Obie znakomite. Kapuciski przedstawi w nich jakby w soczewce problemy wspczesnego totalitaryzmu i wiatowego, i europejskiego, i - midzy wierszami - naszego polskiego rwnie. Ale wstpem do wiatowej kariery obu ksiek stao si to, e midzy opublikowaniem pierwszej a drugiej Kapuciski - ju majcy wielk i zasuon saw pisarsk w Polsce, jako autor wielu reportay z rewolucji, wojen, przewrotw dziejcych si w Afryce, Ameryce Poudniowej - w sierpniu 1980 pojecha pod strajkujc stoczni gdask i gono oraz gorco opowiedzia si po stronie rodzcej si Solidarnoci, po stronie Wasy, a nie po stronie Edwarda Gierka. Gdyby nie mia za sob tak znaczcego dorobku literackiego, toby na jego reporta z Gdaska nikt nie zwrci uwagi. Skoro jednak autor Cesarza opowiedzia si za Solidarnoci, ktra wwczas bya oczkiem w gowie caego Zachodu, natychmiast zauwaono tam Cesarza, a w dwa lata pniej rwnie wietnego Szachinszacha. Takie s mechanizmy midzynarodowej popularnoci literackiej. Polityka zawsze si cile czy z literatur. I tak Kapuciski zyska - w peni zasuenie - rang pisarza wiatowego. Na pocztku lat pidziesitych modziutki Ryszard zaczyna jako gwatowny pryszczaty, pod przewodem Woroszylskiego. Szybko mu to jednak przeszo. W kilka lat pniej, w Polityce, by ju

mdrym reporterem spraw i problemw krajowych. I jego talent po prostu si dusi... Wwczas dominowa u nas reporta psychologiczny, o jednostkowym yciu ludzkim - na przykad wietne utwory Anny Stroskiej - zupenie odmienny od reportay spoecznych i politycznych Ksawerego Pruszyskiego. A tymczasem Kapuciskiemu roiy si reportae wanie Pruszyskiego. Rozsta si z .Polityk i PAP wysa go w najszersze afrykaskie i amerykaskie wiaty. Wojny, rewolucje, przewroty XX wieku! To dopiero byo co dla Kapuciskiego. Ale gdyby nie byo u nas Sierpnia 80 czy tymi swoimi znakomitymi ksikami zrobiby tak karier?... Co byoby, gdyby... Jaowe kombinacje! Stao si, co si stao! Kapuciskiego wszyscy i wszdzie czytaj, zachwycaj si nim, wznawiaj jego dziea i tumacz. Karier robi take najnowsze, Imperium, reporta z rozkadu niedawnego Zwizku Radzieckiego - niestety o cae niebo sabszy od Cesarza czy Szachinszacha, bardziej powierzchowny, dorany i pytszy. Teraz Kapuciski na zamwienie jakich wielkich firm amerykaskich znw penetruje Afryk. Czy stworzy Cesarza, czy napisze tylko Imperium?

STANISAW KAUZIK - Doga, Modrzewski w antyhitlerowskiej konspiracji. Kt go dzisiaj

pamita, tym bardziej e w latach powojennych ani Bezpieczestwo nie interesowao si specjalnie dziaalnoci DI, ani te aden historyk jak dotd nie powici mu monograficznej pracy. Kauzik wic zosta zapomniany. W latach dwudziestych by dziaaczem politycznym i rzdowym z ramienia chadecji. W latach trzydziestych - prezesem Zwizku Wydawcw Dziennikw i Czasopism, politycznie bliskim Stronnictwu Pracy. W antyhitlerowskiej konspiracji niebywale aktywny dyrektor Departamentu Informacji Delegatury Rzdu na Kraj (DI), odgrywajcy w niej jedn z gwnych rl. DI wydawaa tajn Rzeczpospolit, organ Delegatury, oraz kilka innych pism konspiracyjnych. W DI pracowaem od powrotu do kraju w lecie 1943 roku do koca wojny. Kauzik Doga by moim przeoonym, najpierw porednim, poprzez Zbigniewa Kunickiego, Telatyckiego, a potem bezporednim. To on wanie 1 sierpnia 1944 roku, okoo godziny trzynastej, powiedzia mi, e termin wybuchu Powstania - a miaem by kierownikiem biura powstaczego DI - nie jest jeszcze okrelony, e mog spokojnie i na obiad i e spotkamy si w lokalu na Siennej o osiemnastej. Z obiadu, z placu Narutowicza na Sienn ju nie zdyem... Kauzika spotkaem dopiero po Powstaniu, najpierw w Milanwku, potem w Krakowie, gdzie ju byem jego jakby sekretarzem. Tam zaatwiaem na zlecenie szefa wydawanie konspiracyjnej Rzeczpospolitej, tam umawiaem rozmowy i spotkania, tam wreszcie, ju po wyzwoleniu, braem udzia w organizowaniu niezliczonych tajemnych konwentykli trwajcych caymi dniami, od stycznia do czerwca 1945, z ktrych miao co wynikn, a nie wynikno nic. Tak si koczya nasza konspiracja! Kauzik by uroczym panem, trudno nazwa go starszym panem, by niesychanie aktywny, miy, elegancki - cudowny mczyzna! W Krakowie mieszka u swoich krewnych, przy ulicy Zwierzynieckiej. Bardzo mdrze nie zgodzi si przyj zaproszenia na rozmowy czonkw Delegatury i dowdztwa AK z generaami rosyjskimi, tote na awie oskaronych w procesie Szesnastu zasiad nie on sam, ale jego zastpca Jzef Stemler Dbski, przedwojenny prezes Macierzy Szkolnej. Zreszt jeden z trzech w procesie tym uniewinniony. Czy Kauzik byby uniewinniony? Naley mie wtpliwoci. Po zaprzestaniu dziaalnoci Delegatury i rozwizaniu naszego departamentu w lecie 1945 ostatni raz widziaem Kauzika. Ja zajem si ujawnianiem Szarych Szeregw, a on zdecydowa si uciec przez Czechosowacj do Wiednia i dalej do Londynu. Przypuszczam, e pomg mu w tym Wacaw Felczak, ale moe si myl. Dotar do Londynu, gdzie osiad na ostatnie swoje lata. I tam umar.

A w kraju, powtarzam, nikt si naszym DI nie interesowa. Z pracownikw DI mao kto jeszcze yje. Umarli profesor Kazimierz Kumaniecki, Jzef Stemler, Zbigniew Kunicki, Edmund Mclewski i tylu innych. yje kilka pa, czniczek. Kt dzisiaj pamita Stanisawa Kauzika?

STEFAN KAWALEC - ycie uwielbia grymasy i niespodzianki. Kt mgby w poowie lat

szedziesitych przypuci, e to ja wanie, chocia tylko w stopniu minimalnym, przyczyni si jako e kadego czowieka ksztatuj nawet najbardziej drobne sprawy i fakty - do tego wielkiego kryzysu politycznego, jaki w pocztku 1994 wstrzsn Trzeci Rzplit. Do kryzysu koalicji rzdowej zaakcentowanego dymisj wicepremiera Marka Borowskiego. A jednak... Jazda chopcw i dziewczt na nartach, rwnie jak dwje i pitki w szkole, nie jest bez znaczenia w dorosym yciu. Kiedy Stefan Kawalec - ten najpopularniejszy czowiek w Polsce pocztku 1994 roku, uwaany za czowieka Balcerowicza, wic jeden z twrcw polskiego kapitalizmu - mia lat ledwo kilkanacie, razem z moim synem, pod moj opiek i kontrol, hasa sobie na nartach na Godwce i w Piciu Stawach. Akcentuj: pod moj opiek! Jako e jego matka, doktor Halina Cetnarowiczowa, bya od wielu, wielu lat jedn z osb bardzo mi bliskich. W 1936 roku utworzylimy spord instruktorek i instruktorw obu warszawskich chorgwi Zwizku Harcerstwa Polskiego krg nazywany Zot Strza. W buruazyjnym mieszkaniu rodzicw Haliny przy ulicy Filtrowej suchalimy o dwunastej w nocy Midzynarodwki, wwczas nadawanej z Moskwy! Wojenne losy Haliny byy okrutne i Niemcy zamordowali jej ma, Kazimierza Cetnarowicza, a ona sama, cae lata, a do wiosny 1945, przesiedziaa i na Majdanku, i w Owicimiu, i w innych lagrach. Po wojnie zaoya now rodzin, doczekaa si wspaniaego syna, wanie Stefana Kawalca, ktrego ksztaciem w kunszcie narciarskim, tym samym przyczyniajc si rwnie do ksztacenia go w kunszcie ycia, a to ycie uczynio Stefana ekonomist, paroletnim wiceministrem finansw i bohaterem gigantycznej awantury politycznej. Jak to czowiek nigdy nie wie, co si mu wpisze w yciowe rejestry! KAZIK - mniejsza o nazwisko, Staszewski czy Stachowski, piewak, piosenkarz. Nie wiem jaki i nie cierpi wszelakiego piosenkarstwa, tego czy jakiegokolwiek innego, ale ilekro sysz, jak dookoa, w redakcji czy w kawiarni, mwi Kazik o starym byku, jak on sam si na plakatach tak reklamuje ogarnia mnie cholera! Stary facet i... Kazik! Taka sama trzsa mnie cholera, gdy dawniej czytywaem w naszej prasie artykuy pewnej dziennikarki z Katowic, ktra - pani dorosa - podpisywaa si nazwiskiem i zdrobniaym imieniem Hanka zamiast Anna czy Hanna. Dorosy czowiek posugujcy si w swojej dziaalnoci imieniem zdrobniaym wywouje we mnie tak sam alergiczn zo, jak ci pikarze ogldani z przymusu w dzienniku telewizyjnym (dobrowolnie nigdy w yciu adnego meczu sportowego nie ogldaem), ktrzy gdy wkopi pik do bramki, zaczynaj lata po boisku jak szaleni i wyrzuca rce do gry w spazmatycznej radoci, co przystoi dzieciakom, a nie dojrzaym facetom! Czowiek dorosy uzyskujc jakikolwiek sukces winien przyj to z godn - choby nawet obudn - powcigliwoci, najwyej lekko si umiechn i skoni gow. Nie znosz tych dorosych, ktrzy pozuj na smarkaczy - w sowach, ubiorze bd w uczesaniu. Na przykad zauwaony przeze mnie wczoraj na ulicy siwy facet z warkoczykiem z tyu gowy!... Nie znosz tych Kazikw, tych Hanek, tych skaczcych z radoci starych bykw, tych siwych z warkoczykami...

MIROSAW KAZO - lekarz, profesor, ordynator, kierownik kliniki w warszawskim szpitalu

imienia Orowskiego. Cigle powtarzam: dziwnie prowadz cieki naszego ycia. Gdy byem dzieckiem, niemal siedem dekad temu, moim lekarzem, jakby dzisiaj powiedziano, domowym, by wspaniay Mieczysaw Michaowicz, ogarnity spoecznymi pasjami pisudczyk, prezes Stronnictwa Demokratycznego (tego prawdziwego, nie tego dzisiejszego), do tego czoowy polski mason i wizie

w Auschwitz. I oto, gdy sam ju jestem kim ponaddorosym, lekarzem, ktry mi ofiaruje zdrowie, przywraca mono pracy, jest brat ma crki profesora Michaowicza! Wanie profesor Mirosaw Kazo, jeden z tych naszych wspaniaych lekarzy humanistw, ktrzy cigle tyle dobrego wiadcz ludziom. Nie tylko z osobistej wdzicznoci musz profesora zauway w tym Sowniku - zbyt mao, zawsze zbyt mao, pamitamy o wspaniaych, znakomitych polskich lekarzach, tych, ktrzy s mdrzy bardzo i maj zote rce. Do nich naley, powtarzam, profesor Mirosaw Kazo, ten z wielkiego klanu Michaowiczw.

STEFAN KISIELEWSKI - Kisiel! Sze liter starczy za ca informacj. Tylko dwu takich byo
w naszym ostatnim pwieczu i Kisiel i Urban - ktrych krtkie, dwusylabowe nazwisko bd pseudonim stay si hasem wyrazistym, znanym kademu, firm nie wymagajc adnych dalszych informacji. Kisiel to Kisiel! Zaczyna jeszcze przed wojn jako mody muzyk, ktrego inauguracyjny koncert zapowiedziany by na 6 wrzenia 1939 roku - a wic nie odby si nigdy. I ktry rwnoczenie ju jako polityczny publicysta muzyk i publicysta rzadkie poczenie - pisywa u Jerzego Giedroycia w Buncie Modych i w kolejnej reinkarnacji Buntu Modych - wczesnej, przedwojennej Polityce. Podczas okupacji konspirowa w tajnym polskim radiu. A po wojnie gra, komponowa, pisa o muzyce, pisa sawne polityczne felietony w Tygodniku Powszechnym, wyda kilkanacie ksiek, w tym par powieci (najlepsza z nich to pierwsza - Sprzysienie), by wielkim publicyst i sabszym beletryst, przy czym t jego beletrystyk te mona by uzna za polityczn publicystyk. Wic gra. Ale te gra rnym na nerwach! I to jak im na tych nerwach gra! Gra tym, przeciwko ktrym krzycza, e Powstanie Warszawskie byo jedn wielk narodow, polityczn i militarn gupot! Gra tym, przeciwko ktrym w lutym 1968 roku krzycza, e Polsk I Peerelem - rzdz ciemniaki! Co stao si hasem i sloganem. Po roku 1956 posowa na Sejm przez dwie kadencje, a mu to zbrzydo. I znowu pisa, i zawsze pisa, i stale gra, i stale komponowa, i zawsze komu gra na nerwach... A przede wszystkim by I i to najwaniejsze i zawsze jawnym, zawsze nieprzejednanym, nigdy tajnym, nigdy pokrtnym, od wiosny 1945 a do samej mierci w 1991, krytykiem i przeciwnikiem marksizmu, socjalizmu, ludowego rzdu polskiego, obu partii - i PPR, i PZPR. adnych akrobatycznych, oportunistycznych zakrtw ani wykrtw, ale te w stosunku do niego nie zastosowano sankcji wiziennych ani innych przeladowa. Tylko raz jeden, cho bolenie, obi go na ulicy jaki nieznany sprawca (to za ciemniakw). A take parokrotnie nie dawano mu przez kilka miesicy paszportu bd nie pozwalano na publikacje w prasie (wtedy, jak w analogicznym przypadku Urbana, pojawiay si jakie piszce panie...). Nic wicej! Prawo czy nawet bezprawie byo wobec niego bezsilne, jako e on zawsze by przeciwnikiem jawnym. Nawet i wtedy, gdy w Paryu, w Kulturze, ukazyway si ksiki Tomasza Staliskiego (Tomasz to pseudonim Bieruta), i tak wszystkie wrble w Warszawie wierkay, kim naprawd jest w Staliski. Czowiek o wspaniaym, przekornym charakterze, zawsze wierny samemu sobie, nigdy si przed nikim nie paszczcy ani przed nikim nie wywijajcy. Lubi sobie popi, ale nie wahabym si wanie jego imieniem nazwa harcerskiej druyny, jako e by to czowiek wspaniaego charakteru i niebywale twardych zasad. Takimi powinni by ludzie... Ale gdy pisz te sowa, sysz z zawiatw szept Kisiela: Gdyby takimi byli wszyscy, wiat byby nie do wytrzymania! I odpowiadam natychmiast: Racja, ale gdyby takim nie by nikt, to dopiero byoby straszne...

W Alfabecie Kisiela (1990) Stefan napisa, e bylimy przyjacimi. Kto wspominajc go niedawno we Wprost - pimie, ktre mu byo ostatni publicystyczn przystani i ktre cigle przyznaje doroczne nagrody imienia Kisiela - zauway, e Koniewski nalea do nielicznych przyjaci Kisiela z lewej strony barykady. Spotykalimy si w kawiarni Na Rozdrou, mieszka niedaleko. I tam wanie zdyo mi si co, co mnie zoci do dzisiaj. Zoci - na siebie samego, a to wanie jest najgorsze. Kiedy umwilimy si w tej kawiarni, jeszcze za komuny, ale ju tej zmierzchajcej. Stefan przynis mi swoj najnowsz, akurat wydan w Paryu, ksik - zbir artykuw, jakich mu nie pucia cenzura krajowa. Zbir z wielu lat - tytu, oczywicie, Bez cenzury!. Na egzemplarzu napisa jak zawsze zoliw dedykacj. Ksik t pooyem na krzele, obok stolika, i przykryem teczk. Po dwu godzinach plotek i gada chwyciem teczk, poegnaem Stefana, pobiegem do domu. I dopiero po paru kwadransach zorientowaem si, e egzemplarz z dedykacj zosta na krzele w kawiarni... Pognaem z powrotem na Rozdroe. Szukaj wiatru w polu! Kelnerkom nikt tej zguby nie zgosi. Wyobraam sobie rado bywalca kawiarni - a duo tam chadza tak zwanych intelektualistw - ktry znalaz mj egzemplarz: ksika niecenzuralnych artykuw z dedykacj Kisielewskiego dla Koniewskiego! Moe za wiele lat kto mojej wnuczce zasygnalizuje, e widzia ow ksik z takimi wanie nazwiskami... (patrz: biogram Jan Parandowski w tomie niniejszym). Stefan Kisielewski umar w padzierniku 1991. Dugo, ciko chory, lea w szpitalu. Umar dokadnie w pitek po poudniu, w dniu, w ktrym okoo smej rano skoczyem na czysto przepisywa wielki esej o nim i o jego twrczoci przeznaczony do ksiki Przekorni, ktra si moe kiedy ukae. Za dwa dni chciaem mu ten szkic zanie, by przeczyta o sobie. Umiera peen niespokojnej troski o ow, niezbyt szczliwie realizujc si restauracj polskiego kapitalizmu, do ktrego tak tskni. Peen rozczarowania do balcerowiczyzmu i do Solidarnoci, ktrej zreszt nigdy nie ceni wysoko, i do prezydenta Wasy mianowany jego doradc nigdy nie przekroczy progu Belwederu. Do koca pozosta niezaleny - tak niezaleny, e w ostatnich parunastu miesicach ycia wyprowadzi swoje felietony z Tygodnika Powszechnego, ktry ju wtedy stawa si dla niego nazbyt noworzdowy i chyba rwnie nazbyt nowokatolicki. Najbardziej niezaleny czowiek i Polski Ludowej, i Trzeciej (w istocie Czwartej) Rzeczpospolitej. Bardzo mi go brakuje. Mgbym zgubi jeszcze par ksiek z jego dedykacjami, do czego bym mu si oczywicie nigdy nie przyzna - jak nie przyznaem si i wtedy.

ZENON KLISZKO - polityk wierny Wiesawowi - Gomuce. Razem z nim pogrony w nico,
razem z nim wynoszony i panujcy. Oto mao znane kartki z dziaalnoci Zenona Kliszki. W poowie lat szedziesitych, gdy jeszcze byem redaktorem naczelnym Magazynu Polskiego i jednoczenie wsppracownikiem Polityki, nagle zostaem zaproszony do towarzysza Zenona, sekretarza i czonka Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR. Serdecznie przyjty w pokoju gocinnym znajdujcym si na zapleczu gabinetu, otrzymaem propozycj, ktra mnie cakowicie zaskoczya - bym obj kierownictwo telewizji! Nie miejcie si, moi czytelnicy - ja miaem ju wtedy lat czterdzieci sze, a Walendziak ma trzydzieci dwa! Ale co z tego... Najpierw parsknem miechem, dyskretnym, lecz silnym. Przecie ja telewizji nigdy prawie nie ogldaem! Tak samo niezmiernie rzadko suchaem radia. Rozemiawszy si - zdecydowanie odpowiedziaem: nie! W adnym, ale to w adnym razie! Nie! Moje ambicje yciowe nie dotycz stanowisk politycznych, cho polityka jest zawsze gwn materi mojego mylenia. Moje pasje nie sigaj poza sowo drukowane - gazet, tygodnik, ksik! Nie, towarzyszu sekretarzu! I na tym rzecz si skoczya.

W miesic pniej, gdy egzekutywa organizacji partyjnej przy Zwizku Literatw Polskich akurat bya w jakiej sprawie przyjta przez Kliszk, przy poegnaniu, podajc mi zdawkowo rk, towarzysz sekretarz szepn cicho i tylko do mnie: Mielicie racj z t odmow, stao si lepiej.... Dzisiaj ju nie pamitam, a nie chce mi si sprawdza, kim by ten lepiej. Gdy po wylaniu z naczelnego Tu i teraz, wiosn 1985 roku, leaem w szpitalu, ona mi powiedziaa: Telefonowa do ciebie Kliszko. Po powrocie do domu zadzwoniem do niego. Ju wtedy od dawna usunitego od wadzy i bardzo ciko chorego. Zaprosi mnie do siebie, aby mi specjalnie podzikowa i wrczy swoj nagrod literack, cile prywatn. Podzikowa za szkic o Konstantym I. Gaczyskim, jaki o dawno zmarym poecie opublikowaem w Tu i teraz. Kliszko by entuzjast poezji Gaczyskiego, tak jak by entuzjast poezji Norwida. Dzisiaj ju mao kto pamita, e to wanie on w latach swojej politycznej potgi robi, co mg, aby wydane i upowszechnione zostay dziea Norwida, wszystkie i jak najpikniej. Razem z podzikowaniem za Ga dostaem od Kliszki adny i oryginalny obrazek jakiego malarza radzieckiego oraz niezmiernie cenne - pierwsze, jeszcze paryskie z 1925 roku - wydanie Sowa o Jakubie Szeli Brunona Jasieskiego. Nasza rozmowa bya niezmiernie serdeczna. Ale gdy w par miesicy pniej razem z Marianem Turskim, redaktorem Polityki, poszlimy do Kliszki, aby wysucha jego opinii o pewnych, ju dawno minionych, faktach politycznych dotyczcych roku 1968 i ogosi t opini w Polityce, Kliszko, ktremu ju tak si rce trzsy, e sam nie mg nala herbaty do filianki, odmwi. Nie chcia ani komentowa, ani wyjania, moe z lojalnoci piknej lojalnoci - do Gomuki. Z tych paru rozmw, jakie w owym czasie miaem z Kliszk, jedno zapamitaem najlepiej - jego wielk, autentyczn, wprost ywioowo demonstrowan niech, wrogo do Mieczysawa F. Rakowskiego, do ktrego ja z kolei mam tak ogromny sentyment.

SZYMON KOBYLISKI - znakomity rysownik satyryczny, ktry starannie wymazuje z publicznej

pamici, przemilczajc to w ostatnim wydaniu polskiego Kto jest kim w Polsce z 1993 roku, i od samego pocztku Polityki, od 27 lutego 1957 a do 9 czerwca 1990, kiedy to w naszym pimie ukaza si ostatni jego rysunek, on wanie by czoowym, cotygodniowym rysownikiem .Polityki. Pierwszy rysunek Kobyliskiego ukaza si na pierwszej stronie pierwszego numeru Polityki: dwu panw, z ktrych kady drugiego lokowa po stronie prawej, po prawicy... Wyrana deklaracja pisma, a i Kobyliskiego rwnie: my jestemy na lewicy! W trzydzieci trzy lata pniej powinno byo okaza si, e Kobyliski zawsze na prawicy, a tylko przez lat tyle udawa lewicowego Wallenroda. Przez cae te trzydzieci trzy lata rysunek Kobyliskiego zawsze znajdowa si przy tytule pisma, a wreszcie ten ostatni, na ktrym sam Kobyliski - autoportret - oznajmia, e ma ju dosy goszenia votum separatum, e zrywa z tygodnikiem, ktry mu nigdy nie odpowiada, gdy on by zawsze po prawicy! Z kontekstu tej caej historii wynikao, e jednak odpowiadao mu pismo PZPR-u, e odpowiadao mu pismo w stanie wojennym (zreszt wtedy, w stanie wojennym, ochoczo podj cis wspprac, rysunkow i pisarsk, z komuchowatym Tu i teraz), e odpowiadao mu pismo rakowskojaruzelskie, przestaa mu dopiero odpowiada Polityka, ktra wyranie popara nowe rzdy Trzeciej Rzeczypospolitej, a ze swojego nadtytuu usuna owo zdanie o proletariuszach czcych si. Z czego wniosek jeden i logiczny: Kobyliski by wierny Polityce komuchw, natomiast wobec nowych czasw nie chcia by ju jakim tam Wallenrodem... Nie chcc by w Polityce Wallenrodem wobec czasw nowych, wybra raczej niebyt. Odejcie Szymona byo strat dla Polityki, ale farsa polityczna, jak przy tej okazji odstawi - odegra

operetk Waldorffa - zaszkodzia przede wszystkim jemu samemu. Polityka bya katapult jego popularnoci - jako rysownika i jako autora ksiek. Gdy sam z tego teatrum zrezygnowa - w ogle znik jako rysownik. Nawet w Gazecie Wyborczej nie znalazo si dla niego miejsce. Gdy w marcu 1992 Polityka obchodzia swoje trzydziestopiciolecie, Szymon Kobyliski by jednym jedynym byym jej wsppracownikiem, ktry - z jednomylnej woli caego zespou - nie zosta zaproszony na jubileuszowe spotkanie w kawiarni Hotelu Europejskiego. Oczywicie nasza kiedy bardzo serdeczna znajomo, poparta wsplnymi wakacjami w Kazimierzu, te ulega cakowitemu zerwaniu. Niedawno z daleka dostrzegem go na ulicy Wilczej - starzec z ogromn brod, jak u niego od urodzenia, szed podpierajc si lask. I ja, drugi staruszek z lask, cho bez brody, przeszedem na przeciwn stron ulicy. Po c mielimy udawa, i si nie poznajemy!

WADYSAW KOPCZEWSKI - moe bym i w tym Sowniku nie znalaz miejsca na

przypomnienie piknej postaci pedagoga i redaktora Wadysawa Kopczewskiego, gdyby nie to, e przed niewielu miesicami, pod koniec 1993, wydawnictwo Iskry opublikowao now, zmartwychwsta edycj wspaniaego ongi, encyklopedycznego Kalendarza Iskier, ulubionej ksiki mojej modoci, moich lat szkolnych. Iskry wspczesne przypomniay w ten sposb tamte Iskry historyczne, a wic i posta Wadysawa Kopczewskiego i zaoyciela i redaktora tygodnika dla modziey, funkcjonujcego w midzywojennym dwudziestoleciu, zatytuowanego Iskry. Tygodnik ten co roku wydawa kalendarz, z ktrego my, szczeniaki gimnazjalne, czerpalimy pierwsz bardziej szczegow wiedz o Polsce i wiecie. Chyba dlatego zostaem czowiekiem pira, e w tamtych latach czytaem i wielbiem Iskry. Obok Pomyka byo to w owym czasie drugie pismo dla modziey (prosz nie myli ich z pismami modziey, takimi jak na przykad Kunia Modych), ktrych wpyw na mnie i na moich przyjaci by te ogromny. Na amach Iskier ukazyway si utwory najlepszych polskich pisarzy - prozaikw i poetw - artykuy publicystyczne dotyczce polskiej historii i teraniejszoci. Iskry uczyy nas tej postawy pastwowej, ktrej rezultatem, tak wspaniaym pod wzgldem moralnym i ideowym, bya konspiracyjna dziaalno polskiej modziey przeciwko hitlerowcom w drugiej wojnie wiatowej. Co miesic, w pewne popoudnie, do redakcji Iskier przy ulicy Wareckiej przychodzia - przychodzilimy! - gromadka czytelnikw na spotkanie z panem Wadysawem Kopczewskim. C to byy za urocze godziny! Gadanina i gadanina! Iskry byy moim ulubionym pismem a do chwili, gdy majc lat pitnacie zaczem czyta, i odtd czytaem regularnie, inny tygodnik i Wiadomoci Literackie. Skoczy si chopak, a zacz modzik... Przegldam now edycj Kalendarza Iskier - jawi mi si w pamici Wadysaw Kopczewski, przemdry, peen osobliwego uroku czowiek. I nagle rodzi si istotne pytanie: dlaczego z ycia kulturalnego naszej wspczesnej modziey szkolnej zupenie znikny pisma o takich walorach intelektualnych, artystycznych, moralnych, obywatelskich, jakimi byy wczesne Iskry czy Pomyk? Czy wrd dzisiejszych pedagogw nie ma podobnych do Wadysawa Kopczewskiego? A moe nikt nie chce oy pienidzy na nowe, ambitne Iskry? Szkoda - gdyby si tacy hojni znaleli, to moe mniej uczniw sigaoby po narkotyki... Drczce pytania. Obraz przez mg lat: pan w wieku rednim, dla nas, sztubakw, to ju pan starszy, i my wok niego w pokoju na Wareckiej, zapenionym pkami penymi ksiek. On si mieje do nas, a my go stale o co pytamy... Zadajemy powane pytania i czekamy na powane odpowiedzi. Tak ksztatuj si ludzie.

JAN KOPROWSKI - nie ma wielu w naszym pisarskim gronie, ktrzy jak Koprowski byliby tak
przychylni kolegom! Prozaik, krytyk literacki, znawca i tumacz literatury niemieckiej, by w latach siedemdziesitych, za prezesury Jarosawa Iwaszkiewicza, sekretarzem Zarzdu Gwnego Zwizku Literatw Polskich. I wtedy wanie da si pozna jako czowiek niezmiernie i serdecznie yczliwy dla innych; drugiego takiego w caym naszym Domu Literatury ze wiec byo szuka... Pod koniec lat siedemdziesitych wybralimy si - Koprowski i ja - do Pragi, aby podpisa kolejn umow o wsppracy pisarzy Czechosowacji i Polski. Po rozmowie wstpnej, przeprowadzonej w przeddzie, powoli wracalimy do hotelu na placu Wacawa, w samym rodku miasta. Koprowski zobaczy sklep z obuwiem, a e jego wielk saboci zawsze byy buty, weszlimy, by kupi kolejn par. Koprowski wybra, przymierzy, zapaci, pani zapakowaa mu je do pudeka. Wrcilimy do hotelu. Nazajutrz rano ruszylimy spacerkiem do niedalekiej siedziby Zwizku Literatw. Nagle spojrzaem na nogi Janka... O rany! - krzyknem i pokazaem na jego buty. Spojrza i zblad. Pbut na lewej stopie by zupenie inny od pbuta na prawej! Tyle e tego samego koloru. A byy to owe pbuty kupione wczoraj! Janek woy je rano, chcia by elegancki. Za par minut musielimy by w Zwizku Literatw. Na awantur czy reklamacj w sklepie ju nie byo czasu. Na powrt do hotelu, aby zmieni obuwie rwnie. Przez nastpne dwie godziny - podpisywanie umowy, okolicznociowe przemwienia, kawa, ciasteczka - Koprowski by zupenie wytrcony z rwnowagi. Cigle chowa nogi pod krzeso, sdzc, e wszyscy patrz na jego buty. I miej si. Oczywicie - poza nim i mn i nikt nawet nie zauway tego nie od pary. Ale co chop przey - to przey! Zaraz po zakoczeniu spotkania poprosilimy o pomoc jedn z urzdniczek bratniego zwizku; razem z Jankiem powdrowaa do tamtego sklepu. Oni te ju dostrzegli swoj wczorajsz pomyk - ta druga para nie para czekaa na reklamacj klienta. Wszystko zaatwiono natychmiast, bez kopotu. Po paru miesicach w ktrym z pism przeczytaem weso nowelk Koprowskiego o tej jego praskiej przygodzie.

JANUSZ KORWIN-MIKKE - z zawodu inynier, socjocybernetyk, z pasji polityk, do tego

z wyksztacenia filozof. W gruncie rzeczy wariat. Ale raczej w tym miym, serdecznym i przynajmniej ja tak sdz i znaczeniu. Tyle e w adnym razie nie naley dopuszcza go do rzdzenia pastwem. Kiedy, by to chyba rok 1983 czy 1984, pan Janusz zjawi si u mnie w Tu i teraz. Gada i gada niebywale zabawnie. By przeciw wszystkim. Przeciw rzdowi Jaruzelskiego i Rakowskiego - banda idiotw! Przeciw opozycyjnej Solidarnoci - banda durniw! On wiedzia najlepiej, jak urzdzi ten nasz kraj! Opublikowaem jego tekst - felieton czy co w tym rodzaju. I oto z gry politycznej otrzymaem zalecenie, eby w Tu i teraz Mikkego raczej nie drukowa. Przez wszystkie trzy lata mego redaktorstwa by to jeden jedyny taki przypadek. Bardzo si dziwiem, bo przecie Korwin wydawa si miy, cho mwi tak niewyranie, e rozumiaem tylko co czwarte sowo. Po 1980 pan Janusz zrobi polityczn karier - zosta posem na Sejm oraz szefem jednej z rozlicznych partii Czwartej Rzeczpospolitej - Unii Polityki Realnej. Konia z rzdem temu, kto wie, o co mu chodzi! Ja z tych jego gadanin mog si tylko domyla, e Korwin Mikke chce, eby pastwo w ogle nie wtrcao si do ycia obywateli. S biedni - niech ich szlag trafi! S bogaci - na zdrowie! Chc czyta ksiki - niech sobie je kupi! Nie chc czyta, niech nie czytaj, mog by analfabetami, co komu to

przeszkadza! Kompletny liberalny anarchista! Oczywicie aden sen pana Janusza nigdy si nie sprawdzi. I na szczcie! Ale tacy pojedynczy wariaci przydaj naszemu krajobrazowi politycznemu zabawnych urokw. Najgorsza bowiem jest jednomylno i jednostajno. Panie Januszu, w rce paskie perswaduj...

STANISAW KOT - z pewnoci kto niezwyky! Mao jest bowiem rzetelnych uczonych, ktrzy
jednoczenie s i byli i rwnie namitnymi politykami. Z tym jednak, e jako uczony odnosi same sukcesy i na zawsze pozosta w kulturze naszego narodu. Jako polityk natomiast nie mia ju takiego szczcia. Wybitny historyk kultury, owiaty i literatury, jeszcze w 1919 roku zainicjowa najwietniejsz, do dzisiaj funkcjonujc, seri edytorsk - Bibliotek Narodow wydawan przez Ossolineum. Stworzy znakomite dziea z historii naszej reformacji i z historii wychowania. W 1933 zosta usunity z katedry na Uniwersytecie Jagielloskim, co byo karygodnym aktem politycznej zemsty sanacji za jego dziaalno w ruchu ludowym. Potem, w czasie drugiej wiatowej, w rzdzie generaa Sikorskiego by wicepremierem i rwnoczenie ministrem spraw wewntrznych (do kontaktw z okupowanym krajem), a potem ambasadorem w ZSRR. I to on wanie wysya z Londynu do Warszawy tak zwane kociaki, czyli cywilnych kurierw rzdowych. Zdumiaem si, a moi wojskowi dowdcy a si przestraszyli - na t okoliczno specjalnie przesuchiwa mnie kapitan Kawalec, oficer brygadowej Dwjki - gdy mnie, starszego strzelca w brygadzie stacjonujcej w szkockim St. Andrews, drog subow wezwano, w grudniu 1940, do jednego z tamtejszych hoteli na rozmow z akurat przybyym do Szkocji, w sprawie przyznania generaowi Sikorskiemu honorowego doktoratu tamtejszego uniwersytetu, wicepremierem Stanisawem Kotem. Moi dowdcy si zlkli, e Kot chce zakada w wojsku , jaczejk Stronnictwa Ludowego. Jemu natomiast chodzio tylko... o wysiudanie z funkcji Przewodniczcego Zwizku Harcerstwa Polskiego Michaa Grayskiego. A e ja byem wwczas w Szkocji jedynym instruktorem, ktry przed wrzeniem 1939 nalea do harcerskiej lewicy, wic Kot chcia pozna moj o Grayskim opini. Rozmowa o harcerstwie zesza na moje dotychczasowe wojenne przygody i wtedy profesor Kot zada pytanie, ktre dla mnie okazao si bardzo wane: Czy mia pan co wsplnego z doktorem Tadeuszem Koniewskim? Odpowiedziaem: Jeeli pan, panie premierze, myli o profesorze medycyny i lekarzu z Pierwszej Brygady i to wszystko! Rodzony starszy brat mojego ojca! I oto dowiedziaem si, e Kot by, jeszcze przed pierwsz wiatow, w Krakowie, przyjacielem mego stryja, o czym nie miaem pojcia - stryj umar w 1924 roku. Wystarczyo, by premier natychmiast nabra do mnie sympatii i zaufania. Sympatia wyrazia si zaproszeniem na kolacj w hotelu, a zaufanie... W miesic pniej, w styczniu 1941, wezwany zostaem do Londynu, miaem zameldowa si w Stratton House, w biurze ministra spraw wewntrznych. I tam Stanisaw Kot zapyta mnie wprost, czy chc jecha jako kurier do okupowanej Warszawy. Zgodziem si natychmiast. Ta propozycja zawaya na caym moim dalszym yciu, a minister popeni bardzo kosztowny bd. Kosztowny dlatego, e ju wtedy nie naleao do Polski wysya kuriera drog okrn, przez Atlantyk, Afryk, Ma Azj, Bakany i Wgry - za duga i za droga - tylko zrzuca na spadochronie z samolotu, czego pierwsze prby zreszt ju podjto. A i dlatego rwnie, e nie byo rozsdne powierzanie takiej misji dwudziestodwulatkowi nie majcemu adnego dowiadczenia w tego typu tajnych i zawiych dziaaniach. Opowiadano mi potem, e profesor Kot wiele razy powtarza ten sam bd - zbyt szybko podejmowa decyzje personalne, kierujc si li tylko osobist do kogo sympati.

Nim wyjechaem z Londynu, niemal przez dwa miesice czsto spotykaem si z profesorem, wwczas pidziesiciopicioletnim, bardzo miym, starszym - dla mnie - panem. Czsto zaprasza mnie do siebie, do domu, na kolacje. Kiedy razem pojechalimy autem do Oxfordu, mia tam jaki interes. Przekazywa mi swoje sugestie, oceny sytuacji oraz instrukcje, ktre miaem powtarza w Warszawie. Ju ich w ogle nie pamitam, zreszt wszystkie si zdezaktualizoway, nim dotarem do Polski. Z tych wielu natomiast rozmw na zawsze pozostao mi wspomnienie profesora, ktry wicej mi opowiada o polskich Arianach ni o aktualnej polityce (o polityce gadali ze mn wtedy rozmaici inni londyczycy), a przy okazji niemiosiernie kpi z generaa Hallera. Haller bdc w emigracyjnym rzdzie ministrem... owiaty wyda akurat dla polskiej modziey w Anglii podrcznik, w ktrym Elba, owa wielka rzeka, w jakiej dopywie, Elsterze, utopi si ksi Jzef Poniatowski, bya objaniona jako wyspa na Morzu rdziemnym... Profesor Kot by - chyba nie tylko dla mnie - o wiele bardziej interesujcy ni wicepremier Kot. Poegnawszy si z profesorem w marcu 1941 w Londynie, powtrnie zameldowaem si u niego i w warszawskim hotelu Polonia - pnym latem 1945 roku. Mieszka w tym jedynym ocalaym hotelu warszawskim, gdy razem z Mikoajczykiem wrcili do Polski ju Ludowej. Wanie zbiera si do wyjazdu - zosta mianowany ambasadorem w Rzymie. Nasza rozmowa bya krtka - opowiedziaem mu o swej nieudanej misji kurierskiej oraz o bardziej udanej pracy konspiracyjnej w Warszawie i a dalej jako si nie kleia. Dugo tylko i serdecznie ciska mnie przy poegnaniu. Z Rzymu ju do kraju nie wrci. Po ucieczce Mikoajczyka z Polski w 1947 wyjecha do Londynu, gdzie y, jako emigrant, jeszcze wier wieku. Umar w 1975, bardzo stary - dziewidziesit lat i schorowany. Pod koniec ju nie poznawa znajomych, nie rozumia, co do niego mwi. Pozostay po nim wietne dziea naukowe oraz ciekawe listy, ktre bdc ambasadorem rzdu londyskiego wysya z Kujbyszewa do generaa Sikorskiego. I pozostaa - w mojej pamici - wdziczno za wielk, cho dramatyczn przygod, na jak mnie by wysa...

KOTTY - dwu w moim yciu byo Kottw przez dwa t. Kazimierz Andrzej Kott oraz jego bliski
kuzyn Jan Kott.

KAZIMIERZ ANDRZEJ KOTT - ten, za ktrym gestapo w kocu stycznia 1940 rozkleio listy
gocze na murach Warszawy. Nasz kolega i przyjaciel z przedwojennej Nowej Kuni Modych, Czerwonych Tarcz, Orki na ugorze. Ostatni przedwojenny rok - student politechniki w Liverpoolu; na wakacje przyjecha do kraju i ju nie wyjecha. Jeden z najbardziej odwanych i zuchwaych spord nas. Gdy zaoylimy nasz PLAN I, Kazik Kott zosta szefem wydziau bojowego. Organizowa rozlepianie pierwszych w Warszawie antyhitlerowskich ulotek, ich teksty sam ukada. Ulotka pierwsza: Komendant Pisudski powiedziaby: a my was w dupie mamy. Ulotka druga: Kobiety, ktre utrzymuj stosunki z Niemcami, zawiadamia si, e miejsca w domach publicznych s jeszcze wolne. Organizowa pierwsze akcje wymierzone przeciwko chodzcym do kin wywietlajcych filmy hitlerowskie. I on, tak odwany i nierozwany (ale kt mg by rozwany wobec prowokacji i zdrady - PLAN zosta wydany przez agenta gestapo, ktry si do nas wkrad jako harcerz i przedwojenny pracownik warszawskiej komendy chorgwi), zosta aresztowany 14 stycznia 1940 przez gestapo. Akurat rano szedem do niego, na Wilcz, gdy ujrzaem, jak Niemcy wyprowadzaj go z bramy domu, ju skutego. Pierwszy aresztowany w duej gestapowskiej akcji, ktra cakowicie rozbia PLAN, ale te

i pierwszy, i jeden jedyny przez wszystkie lata hitlerowskiej okupacji, ktry zdoa dziki wasnej odwadze i inteligencji, a take niedopatrzeniu Niemcw, uciec z gmachu warszawskiego gestapo przy alei Szucha. Uciek, przez par tygodni ukrywa si u przyjaci, nikt go nie sypn i list goczy nie poskutkowa - a potem przez rozbiorcz granic poszed do Lwowa. Tam znowu zorganizowa bojwk majc niszczy pocigi, ktre z rozmaitego rodzaju zaopatrzeniem Sowieci wysyali do hitlerowcw. Nie wiem, ile zniszczy tych pocigw, ale wpad, znowu zosta zaaresztowany i tym razem ju nie zdoa uciec. NKWD wywiozo go do wizienia w Kijowie, kto go tam jeszcze widzia, a potem wszelki lad po nim przepad. Jasne: zosta zamordowany! Gdyby przey - znalazby si w Armii Andersa albo w polskim wojsku ludowym, albo w jakim kraju, skd by przecie da znak ycia. Po wojnie Jan Kott, jego kuzyn, ktry mia wwczas due moliwoci dowiedzenia si czego, podobno dotar do samego Mootowa. I nie dosta adnej odpowiedzi. O Kazimierzu Andrzeju Kotcie nikt dzisiaj nie pamita, nikt mu nie ofiarowa jakiej ulicy, ktrych nazwami tak durnie szafujemy. A przecie by to jeden z pierwszych bohaterw Podziemnej Polski Walczcej!

JAN KOTT - kuzyn Kazimierza i jego absolutne przeciwiestwo i psychiczne, i fizyczne. Kazimierz
budowy potnej, Jan i mikry i szczupy. Pisarz, znakomity krytyk teatralny i literacki, wspaniay eseista. Namitny publicysta. Jeden z tych, raczej niewielu, polskich pisarzy, ktry - dziki swoim szkicom o Szekspirze - zrobi midzynarodow karier pisarsk. Cho zrobi j rwnie dlatego, e swoje odkrywcze szkice o Szekspirze wspar wielk apostazj - z komunizmu w wiat wartoci tak zwanych zachodnich, demokratycznych, no i kapitalistycznych. Jako ucze w gimnazjum warszawskim zaczyna w 1932 roku od Kuni Modych i tam go zawsze namitnie czytaem. A wic zaczyna od pisudczykowskiej lewicy. Potem, ju na romanistycznych i polonistycznych studiach, nie mg si przez pewien czas zdecydowa: tomizm czy komunizm, i w kocu wybra to drugie. Ju jako zdeklarowany komunista dziaa z duym zaangaowaniem we Lwowie w latach 1939-41. Los Broniewskiego czy Wata mu nie grozi! Po czerwcu 1941 uciek ze Lwowa do Warszawy, wstpi do PPR i pracowa w warszawskim Podziemiu. Po wojnie by aktywnym i agresywnym publicyst sawnej dzkiej Kunicy- twardo da od naszych pisarzy literatury realistycznej, cho jeszcze nie soc-. To tym wanie daniom Kotta najostrzej przeciwstawia si Stefan Kisielewski w Tygodniku Powszechnym. Ale gdy literatury socrealistycznej partia - ju PZPR jawnie zadaa od pisarzy, Jan Kott nagle zamilk, schowa pazury i na wrocawskim uniwersytecie profesor - zaj si dziejami polskiego Owiecenia. Tak zacz si kolejny akt dziejw naszej wspczesnej literatury. I Jan Kott, i caa waciwie, cho nie jednoczenie, grupa pisarzy komunistw dzkiej Kunicy- komunistw i z lat okupacji, i sprzed wojny rwnie - zacza si najpierw milczkiem i chykiem, a po roku 1956 jawnie i ostro wycofywa i z partyjnoci, i z marksizmu, i z komunizmu. Jan Kott by na ich czele. Rzecz osobliwa: dziao si to wtedy, gdy po piciu latach polskiego stalinizmu zaistniaa realna szansa na komunizm mniej totalitarny, komunizm z ludzkim obliczem (o Polsce mwio si wtedy: najlepszy barak w tym obozie), do tego stale, cho z meandrami, reformujcy si ku jakiej demokracji. I wanie wwczas dawni komunici - a przede wszystkim intelektualici - ktrzy przecie przystpujc do budowy komunizmu w Polsce w 1945 roku doskonale wiedzieli, jak bardzo zbrodniczy jest stalinizm, porzucali i komunizm, i marksizm, i socjalizm, swoimi demonstracjami utrudniajc zdrowe procesy przeobraania si partii. To to paradoksalna sytuacja! Z parti zrywali ci

komunistyczni intelektualici, ktrzy kiedy godzili si na stalinowskie zbrodnie w imi swojej ideowej wiary, a pozostawali przy partii ci, ktrzy po roku 1945 wstpili do niej ju to w imi dobrze rozumianego obowizku pracy dla polskiego pastwa - takiego, jakim ono by wtedy mogo - ju to jako owi obywatele dorodkowi, zawsze pozytywnie nastawieni do kadego rzdu, a wreszcie i karierowicze, ktrych oczywicie nigdy i nigdzie nie brakuje. I wanie owi pragmatycy i pozytywici akceptowali wszystkie zmiany na lepsze i gotowi byli bra udzia w dalszych dziaaniach reformatorskich. Jan Kott by pierwszy - powtarzam - wrd niedawnych gorcych idealistw komunistycznych, ktry cho w Padzierniku jeszcze wygasza na wiecach w politechnice progomukowskie przemwienia przeszed na stron drug. Ju w 1957 odda legitymacj partyjn - razem z Andrzejewskim, Dygatem, Waykiem - protestujc przeciw odmowie zezwolenia na powoanie pisma Europa. W 1965 wyjecha do Stanw Zjednoczonych, zaproszony na wykady uniwersyteckie, i tam ju - uzasadniajc to wydarzeniami marcowymi 1968 - pozosta. Przesta by nawet cieniem cienia marksisty, ba, po latach sta si wsppracownikiem katolickiego Tygodnika Powszechnego, co by mogo znaczy w warunkach Trzeciej Rzeczpospolitej - e sta si wierzcym katolikiem. I tutaj wanie zgaszam do Jana Kotta I i do tych wszystkich intelektualistw, ktrych droga ideowa bya wsplna z jego drog - pewn zasadnicz pretensj. I on, i oni winni s nam jakie zasadnicze wyjanienia, nie polityczne, ale intelektualne, a przy tym rwnie moralne, jakie to byy owe podstawowe powody, ktre sprawiy, e byli oni komunistami, doskonale wiedzc o zbrodniach stalinowskiego komunizmu, e kadli fundamenty pod Polsk komunistyczn z pen wiar i zaangaowaniem, a na koniec z ca pasj przestali by twrcami tej nowej Polski, gdy pojawia si szansa na jej bardziej ludzkie oblicze? Tego si przecie nie da zby frazesami w rodzaju: byem gupi, mody, dojrzaem, przejrzaem itp. Od intelektualistw miary Kotta oczekujemy o wiele bardziej rzeczowej, analitycznej, intelektualnej oceny tak przecie dramatycznej drogi ideowej i politycznej. Jak dotd pamitnikarskie wspomnienia z lat wojny i lat powojennych ogaszane przez Kotta przemykaj nad tymi problemami I notuj fakty, a nie przyczyny, gesty, nie myli. lad tego, o czym mwi, znajdowaem w publicystyce zbyt wczenie zmarego Wadysawa Biekowskiego, ale by to tylko lad. Od Jana Kotta oczekuj ksiki bardziej kompletnej i komplementarnej.

KAZIMIERZ KONIEWSKI - ale to nie ja! Koniewscy bywaj rozmaici. Po udanej operacji
biodra zaszedem do sekretariatu profesora Tylmana, mojego cudotwrcy. Rozmawiaem z pani, jego sekretark. W pewnej chwili usyszaem: A pan wie, e ja jestem te z domu Koniewska. Z Ostroki. Ucieszyem si. I mj brat te mia na imi Kazimierz.... O! - umiechnem si jeszcze serdeczniej. Mego brata zabili Niemcy... Zdrtwiaem, przeszed mnie paraliujcy, mrony strach. Od stycznia 1940 figurowaem, ja, Kazimierz Koniewski, na listach poszukiwanych przez gestapo. Wylegitymowali tamtego chopca z Ostroki - to samo imi, to samo nazwisko, zaaresztowali, rozwalili... Kto zgin za mnie! Straszne, potworne uczucie. Nie wiedziaem, co mam powiedzie, bknem tylko: Jak to si stao?.... Stao si na szczcie inaczej! Mody Kazik by onierzem AK, wiosn 1944 bra udzia w akcji dywersyjnej, zosta ciko ranny w starciu z onierzami niemieckimi, wpad w ich rce i zaraz potem po prostu umar. Tyle e matce lkano si to powiedzie, wic powiedziano jej tylko, e Kazik zosta zabrany przez Niemcw... Przez dwa i p roku pani Koniewska udzia si, e syn wrci z niewoli. W zimie 1946 przyleciaa ssiadka: Prosz pani, prosz pani! krzyczaa radonie wymachujc numerem Przekroju. - Kazik yje, Kazik yje! W Krakowie! W

Przekroju jest jego powie... Szczotka do butw. Pani Koniewska natychmiast napisaa list do redakcji i tego listu nigdy mi nie przekazano - dostaa odpowied. Niestety, to nie ten... Nie ten! Taka historia po czterdziestu latach... Tamtego wieczoru dugo nie mogem zasn na moim szpitalnym ku.

JERZY OSTOJA-KONIEWSKI - tym razem z naszych. Mj kuzyn, polityczny dziaacz,

emigracyjny minister skarbu, oraz skuteczny biznesmen w powojennym polskim Londynie. Przybra sobie do nazwiska dodatek herbowy - nigdy przez nas, nigdy w mojej rodzinie nie uywany - aby nikt go nie mg pomyli z tym komuchowatym, obrzydliwym warszawskim pismakiem, te Koniewskim. Jerzy, modszy ode mnie, by synem Jzefa Koniewskiego, wieloletniego dyrektora poznaskiej elektrowni. Nasi ojcowie byli stryjecznymi brami. Jzefa Niemcy zaaresztowali natychmiast po wejciu do Poznania i zesali do obozu. Udao mu si przey. Wyszedszy na wolno w maju 1945 zacz szuka syna, od ktrego mia wiadomoci, e po Powstaniu Warszawskim, jako onierz AK, dosta si do niewoli i jest w obozie jenieckim. Syn tymczasem te ruszy na poszukiwanie ojca. I trzeba trafu, e dwa auta, jadce sobie naprzeciw, niemal si zderzyy na ktrej niemieckiej szosie. Z jednego i drugiego wyskoczyli zdenerwowani pasaerowie. I nagle ojciec zobaczy syna, a syn ojca... Ostatni raz byli razem w padzierniku 1939... Takich scen nie wymylaj pisarze - nikt by im nie uwierzy. Obaj Koniewscy razem wyjechali do Londynu. Gdy byem w Anglii w 1957 roku, odwiedziem stryja Jzefa. Pracowa jako kasjer w jakiej restauracji. Jurka akurat nie byo w domu, gdzie wyjecha. Po latach dowiedziaem si o mierci stryja i o herbowym przydomku Jerzego! Co szlachta, to szlachta...

ALEKSANDER KRAWCZUK - od lutego 1994 roku jestemy na ty. Bruderszaft wypilimy

w gabinecie prezesa wydawnictwa Iskry, pana Wiesawa Uchaskiego. Wszyscy dobrze wiedz: Aleksander Krawczuk, profesor Uniwersytetu Jagielloskiego, jest znakomitym znawc dziejw antycznych, autorem parunastu doskonaych ksiek z historii staroytnego Rzymu, staroytnej Grecji i staroytnego Bizancjum. Ale rwnoczenie jest nader aktywnym politycznym dziaaczem, i to wspczesnym. Przedziwny kogel-mogel staroytnoci ze wspczesnoci, cesarzy rzymskich z premierami polskimi. Profesor Krawczuk - teraz pose na Sejm z ramienia SLD - w latach osiemdziesitych by ministrem kultury i sztuki. A ja to ju mam takiego pecha! Z Brystigerow si zaprzyjaniem, gdy ju dawno nie bya w bezpiece, z Kazimierzem Barcikowskim i Lucjanem Motyk przeszedem na ty, gdy ju nie byli ani ministrami, ani sekretarzami. A teraz to samo z Aleksandrem Krawczukiem... adnych korzyci! Sysz, jak kto tam z boku mruczy: a z Rakowskim?... Udaj, e nie rozumiem. Zreszt kiedy mwiono mi, e wyleciaem z Tu i teraz dlatego wanie, e byem od Rakowskiego. miejmy si! Kto wie, czy wiat potrwa jeszcze trzy tygodnie! Potrwa, potrwa - uspokaja Olek - jestem na ty! - Krawczuk, a on si na tym zna najlepiej.

EDWARD KRAWIEC - kto zupenie osobliwy! Nie pamitam ju, jak si ta nasza znajomo
zacza. Znajomo - w cudzysowie, jako e nigdy si z nim nie spotkaem. Wszystko polega na raczej jednostronnej korespondencji trwajcej ju kilka adnych lat. On mi przesya dziesitki stron kopii tych wszystkich swoich listw, jakie od lat, stale, rozsya do wielu bardzo redakcji, do gazet codziennych i do tygodnikw, do pisarzy, publicystw, dziaaczy politycznych, posw na Sejm, do ministrw, do prezydentw - niegdy z generaem Jaruzelskim i Rakowskim, dzisiaj z Was, Pawlakiem i Kwaniewskim na czele. Listw tych mam ju cae setki - dwie pkate teczki, a pisane s

po obu stronach kartek. Oskaraj wszystkich o to samo. Kiedy o rozkadanie i zaprzepaszczanie dorobku Polski Ludowej oskara Krawiec generaa Jaruzelskiego, generaa Kiszczaka, premiera Rakowskiego oraz ich poprzednikw, teraz o niszczenie tego, co dobre byo w Polsce Ludowej, oskara - z podziwu godn konsekwencj - obecnych szefw pastwa, od Mazowieckiego i Wasy poczwszy, na Oleksym, Kwaniewskim i Pawlaku skoczywszy. Wspaniay obroca PRL! Jeden jedyny tego rodzaju czytelnik gazet i jeden jedyny korespondent prasowy! Zjawisko kulturowe chyba bardzo cenne, cho z wieloma pogldami pana Krawca nie sposb si zgodzi.

IRENA KRZYWICKA - gorszycielka! Bardzo przystojna gorszycielka! Pisarka i publicystka.

W latach trzydziestych bulwersowaa, ba, gorszya opini publiczn t spod znaku kocielnego. Synowa wielkiego socjologa i pisarza Ludwika Krzywickiego, ukochana - by nie rzec wyraniej, co wtedy byo skrywane, a teraz ju jest ujawnione - samego Boya-eleskiego. Jako pisarka bya wanie eskim odpowiednikiem Boya. Obudnikw i witoszkw doprowadzaa do wciekoci i sw powieci - Pierwsza krew (menstruacyjna) - i artykuami w Wiadomociach Literackich, w ktrych postulowaa jawno edukacji seksualnej, wiadome macierzystwo oraz inne grzechy gwne. Emancypantka nie tyle od Prusa co od skamandrytw! Wojn i okupacj przeya dramatycznie - ukrywaa si, umar jej starszy syn, ocalaa z modszym. Po wojnie, po dwu latach pracy w ambasadach Polski Ludowej w Paryu i w Bernie, znowu w Warszawie wrcia do pisarstwa. Jej powieciowa twrczo staa si bardziej epicka, historyczna - z dziejw polskiego ruchu rewolucyjnego - mniej publicystyczna, a wic i mniej szokujca. Krzywicka bya drukowana, wydawana, czytana. W swoim warszawskim mieszkaniu przy ulicy imienia tecia prowadzia co w rodzaju salonu literackiego. Poznaem j wtedy, bardzo polubiem i napisaem o niej szkic literacki w Odrodzeniu (1948), ktrego fragment, ku mojej radoci, otwiera posowie doczone do wspomnieniowej ksiki pani Ireny opublikowanej w 1992 roku, do Wyzna gorszycielki. Tylko e gdybym teraz mia pisa taki szkic, napisabym go zupenie inaczej. Najwspanialszymi bowiem, cho i najbardziej dramatycznymi i najtrudniejszymi, ukazujcymi przy tym ca wielko tej piknej pani, miay si dopiero okaza lata pidziesite, kiedy to jej syn Andrzej, modzik, dotknity zosta cik chorob Heinego-Medina. I wtedy to bezgranicznie ofiarna opieka, jak matka ofiarowaa swemu dziecku, sprawia, e po latach walki pani Irena osigna zwycistwo najwiksze i przywrcia synowi zdolno ruchw, zdolno do ycia, do pracy, do mioci. Ukoczy studia, oeni si, razem z matk wyjecha za granic, do Francji, gdzie zosta profesorem matematyki na Sorbonie. Walka kobiety o zdrowie syna opisana w jej autobiograficznej powieci Wicher i trzciny bya czym rzeczywicie niezwykym! Rozumiem, e s dziea wielkie, czasem tak intymne, e si o nich samemu nie chce mwi, ale jednak wskazania na t wielko pani Ireny brakowao mi, gdy niedawno w naszej warszawskiej telewizji pokazano film dokumentalny o pisarce Krzywickiej. Bya tam mowa o Boyu, o grzechach i zgorszeniach, ale nie byo mowy o heroicznej walce matki o ycie dziecka. A przecie to wanie z pisarki, grzesznicy i gorszycielki, uczynio czowieka naprawd wielkiego. Irena Krzywicka umara 12 lipca 1994 majc lat dziewidziesit pi, zmaltretowana starcz lepot.

JULIAN KRZYANOWSKI - przecie nie bd przypomina tutaj, jak wielkiej miary uczonym by
profesor Julian Krzyanowski, jeden z naszych mistrzw historii literatury polskiej obok Ignacego Chrzanowskiego, Juliusza Kleinera, Wacawa Borowego, Stanisawa Pigonia. Nie bd przytacza tytuw jego dzie. Nie bd nawet komentowa tego, e profesor nie lubi pa w literaturze, zgryliwie wyraa si i o Nakowskiej, i o Kossak-Szczuckiej, a darowa tylko Dbrowskiej, do ktrej mia respekt.

Musz natomiast napisa o tym, e by to kto bardzo mi bliski nie dlatego, e przed wojn suchaem jego wykadw - ju nie pamitam o czym, bo suchaem ich nieuwanie. Ale dlatego, e w padzierniku 1939 pod jego komend - ale wz i konie ja organizowaem - wywozilimy z lokalu seminarium polonistycznego na Sewerynowie ca bibliotek, przekazujc j do Paacu Staszica, dziki czemu unikna hitlerowskiej rekwizycji. e w styczniu 1940 i tu przed moj ucieczk na Zachd i profesor objania mi przygotowywan przez siebie organizacj tajnych studiw polonistycznych. I e gdy wrciem do Warszawy, przez kilka miesicy roku 1943 i 1944 byem bardzo pilnym, piszcym referaty i wygaszajcym je, uczestnikiem tych polonistycznych seminariw, z ktrych jedno, z profesorem Borowym, odbywao si w kamienicy przy rogu Zotej i Jasnej, w mieszkaniu rodzicw Zdzisawa Jezioraskiego, tak pniej znanego Jana Nowaka. I e w Krakowie, ju wyzwolonym, w roku 1945 byem wprawdzie formalnym, ale fikcyjnym asystentem przy katedrze profesora Krzyanowskiego, gdy wykada na Uniwersytecie Jagielloskim, a przy tym - wcale nie formalnie, ale faktycznie i razem z moj on mieszkalimy z profesorem Krzyanowskim i jego cudown on, pani Zofi, w jednym i tym samym mieszkaniu przy ulicy Lea. I e na yczenie Krzyanowskiego, wesp z Jerzym Pelcem i Stanisawem Frybesem (Pelc i ja zdradzilimy potem profesora, on dla swej drugiej mioci - filozofii, ja dla niepowanego pisarstwa) przewozilimy towarowym wagonem, niemal dookoa Polski, tysice ksiek, jakie Biblioteka Jagielloska ofiarowaa polonistyce Uniwersytetu Warszawskiego. By to listopad 1945 rok - profesor z tymi ksikami wraca na Uniwersytet Warszawski, a my z nim z Krakowa do Warszawy. A wreszcie na koniec po to, by przypomnie pewien maleki epizodzik z ycia profesora. Tak si zdarzyo, e byem u niego, gdy zdenerwowany wrci akurat ze swego uniwersyteckiego wykadu. Zdenerwowany, ale i jako rozbawiony, bo kiedy mia suchaczom mwi o Adamie Mickiewiczu - po prostu i zwyczajnie zapomnia nazwiska Mickiewicza. Oczywicie nadrabia to znakomicie, mwi o autorze Pana Tadeusza, o naszym wieszczu, o autorze Dziadw, mwi rozmaicie, ale ani razu nie mg sobie przypomnie tego najwaniejszego: Mickiewicza! I dopiero gdy skoczy wykad i zszed z katedry... Mickiewicz! Oczywicie Mickiewicz! Przypomniaem to sobie w dwadziecia lat pniej, gdy w roku 1982 - a moe rok czy dwa pniej wypado mi pewne zebranie polityczno-literackie, na ktrym by kolega z ZLP Jerzy Grzymkowski. Znaem go z naszych star i wzajemnych sporw doskonale - teraz te podjem z nim spr, ale oto ani w zb nie mogem sobie przypomnie jego nazwiska. Stale mwiem: mj przedmwca... Ale potem, po zebraniu, przypomnia mi si Krzyanowski i Mickiewicz i poczuem ulg rozgrzeszajc skleroz.

WITOLD KULA - wczesne popoudnie w sierpniowy ciepy dzie na szczycie tatrzaskiej winicy.
Co mnie tak gniecie? Cholera! - zniecierpliwiony Witold z bocznej kieszeni spodni wyszarpn ogromn jak dwie pici, drewnian gruch z metalowym duym kluczem. O rany! - jkn i zakl najszpetniej. Ja wybuchnem miechem. Kandydat na profesora - profesorem UW mia zosta w rok pniej - gdy wczesnym rankiem wyjedalimy z krakowskiego Hotelu Francuskiego, zapomnia odda klucz w portierni. Nie poczu tej wielkiej gruszki w kieszeni ani w czasie parogodzinnej jazdy z Krakowa do Zakopanego, ani w autobusie z dworca do Kunic, ani w wagoniku kolejki linowej, ani na stacji na Kasprowym, ani podczas lekkiej wspinaczki na winic, dopiero teraz, po tylu godzinach... Przyznaem mu wysoki stopie naukowego roztargnienia: Moesz zosta profesorem! I profesorem zosta znakomitym! Jego dziea z historii polskiej gospodarki przyniosy mu midzynarodowy presti

i wykady na zagranicznych uniwersytetach. Umar za wczenie, dugo dawiony obezwadniajc go chorob. Przed wojn, trzy lata ode mnie starszy instruktor harcerski - razem bylimy w Zotej Strzale- oeni si z Nin Jabosk, te bdc w naszej Strzale. Podczas okupacji pracowa w ,.Biuletynie Informacyjnym u Aleksandra Kamiskiego. Wtedy umara Nina - zosta syn, ktry po ojcu odziedziczy pasje naukowe i historyczne, tyle e nie dotyczce gospodarki, lecz Ameryki aciskiej. Ostatni raz, w kraju okupowanym, widziaem Witolda, gdy razem z wielk kolumn akowcw szed z Warszawy na punkt zborny, do niemieckiej niewoli. Ja staem na boku szosy i rozpoznawaem znajomych. Rafa Praga pyta niespokojny: Dokd nas prowadz? Ba si piecw krematoryjnych. Witek Kula by spokojniejszy - tylko prosi, by jego teciowej, ktra opiekowaa si synem gdzie w Milanwku, odda karteczk i jakie rodzinne drobiazgi. Z niewoli szybko bardzo wrci do syna i do Polski - w pierwszym majowym dniu pokoju trzej oficerowie BIP-u (ju o tym pisaem) bez adnych pozwole ruszyli spod hamburskiego obozu na wschd, do kraju. I jak my wszyscy, ci z harcerskiego KIMB-u, ci ze Zotej Strzay, ci z Orki na ugorze, ci z PLAN-u, ci wszyscy, ktrzy wtedy byli w Polsce lub do Polski ze Wschodu wrcili, stan do pozytywnej pracy przy budowie Polski Ludowej, socjalistycznej, komunistycznej. Witek drukowa artykuy w Kunicy. By za! Zosta profesorem, zyska saw i uznanie. Rozczarowania zaczy si dopiero pniej - dopiero pniej poczu w kieszeni ugniatajc go wielk gruch... Jak wielu z nich, jak nie wszyscy z nas. Gdzie i z kim byby dzisiaj, gdyby doy - a mg doy, miaby dopiero siedemdziesit osiem lat. Po stronie Sojuszu Lewicy Demokratycznej? Po stronie Unii Pracy? Po stronie Unii Wolnoci? Co byoby, gdyby... Jedno jest pewne, a to mi sam kiedy powiedzia i w adnym razie nie aowa, e wiosn 1945 tak szybko ruszy z powrotem do kraju...

MARIA KUNCEWICZOWA - spotkania. Lato 1928. Pieskowa Skaa - cudowny podkrakowski

zamek zamieniony na dom letniskowy. Kuncewiczowa z Witkiem, moja mama ze mn i bratem. Kuncewiczowa cae dnie siedzi na leaku na balkonie i pisze swoj nastpn ksik - bdzie to Twarz mczyzny - a ja z Witkiem bawimy si niemal midzy jej nogami. Cay nastpny rok moja matka wraz ze mn odwiedza pastwa Kuncewiczw - z urawiej 7 na plac Trzech Krzyy rg Ksicej (kamienica z ksigarni Kuthana, potem opisana w Kluczach) nie jest daleko. Po wydaniu powieci Twarz mczyzny Kuncewiczowa niemal z dnia na dzie staje si wielk, uznan pisark. Maj 1940. Dwaj modzi ludzie, Jan Sterling, syn obrocy w procesie brzeskim, i ja - ogromnie podnieceni - wprost wbiegamy do redakcji Wiadomoci Polskich przy Champs lyses, by dopa Ksawerego Pruszyskiego i zwymyla go za artyku umieszczony w pierwszym numerze tego tygodnika, w ktrym z takim lekcewaeniem i niechci wypowiedzia si o naszej, prowadzonej w okupowanym kraju, walce konspiracyjnej. Ale Pruszyskiego ju nie ma, ju pynie do Narviku. Spotykamy natomiast pani Mari Kuncewiczow i w kuchni lokalu redakcyjnego wyadowujemy wobec niej sw moe naiwn, ale suszn pretensj - a ja przy okazji przypominam lato w Pieskowej Skale. Witold ju jest w marynarce wojennej. Ona nas rozumie, mnie wita czule. Luty 1941. Londyska redakcja Wiadomoci Polskich. Wiktor Winiarski, wtedy ju autor dwu artykulikw w Wiadomociach u Mieczysawa Grydzewskiego. Wchodzi pani Maria i i znw serdeczne przywitanie. Okazuje si, e na cae lata spotkanie ostatnie. Nastpne - upalny dzie wiosenny czy letni w pierwszej poowie lat szedziesitych (dokadnie nie pamitam), kawiarniany ogrdek przed Hotelem Europejskim. Cae miasto dygocze jednym tylko: powszechnymi szczepieniami przeciw czarnej ospie, ktra zostaa przywleczona do Polski. Wszyscy przechodnie maj goe ramiona

z przyklejonymi kawakami waty. Ogrdek zatoczony. Ona - sawna pisarka krca midzy Chicago, gdzie wykada literatur polsk, a Kazimierzem nad Wis, gdzie mieszka ju w swoim dawnym domu. Jest razem z mem, Jerzym, ongi dziaaczem ludowym i pisarzem polifilozoficznym. I ja - literat, publicysta. Przypominanie dawnych spotka, uprzejme umiechy pani Marii, byle jaka rozmowa w gorczce miasta powszechnie szczepionego. Padziernik 1979. Jan Koprowski i ja jedziemy samochodem do Kazimierza, do sawnej willi, aby w imieniu Zarzdu Gwnego ZLP pokoni si przed wielk pisark w dniu jej osiemdziesiciolecia. Kawa, wino, ciasteczka i przypomnienie - znowu Pieskowej Skay. Ile lat temu? Tyle spotka, tyle lat i nigdy adnej naprawd istotnej, naprawd drcej i wasn, i cudz twrczo rozmowy. I tylko moje najszczersze uwielbienie i mj najgortszy sentyment dla tej, chyba jak dotd najwybitniejszej, polskiej pisarki.

PIOTR KUNCEWICZ - przeczyta wszystko, co w literaturze polskiej zostao w prozie i w poezji

wydrukowane po roku 1945! Absolutna, niewiarygodna pracowito, jeeli do tego jeszcze doda, e Piotr Kuncewicz jest z amatorstwa kucharzem doskonaym, co u panw nieczste, a za konierz te nie wylewa, co u panw pospolite. Literatura, st i butelka! ycie godne olimpijskich bogw! Autor jedynej w swoim rodzaju piciotomowej Agonii i nadziei, czyli historii literatury w dwu tomach i opisu waciwie leksykalnego w trzech tomach nastpnych, opisu prozy i poezji polskiej opublikowanej po roku 1918 a do 1990. Zarzucaj mu, e gdy pisze o literaturze po 1956, to ju nie ukada historii, ale podaje katalog. Moe i racja, ale katalog taki te jest dla naszej kultury niezmiernie wany oraz pouczajcy jako dowd, i w owych latach wprawdzie pisarze miewali kopoty, ale literatura miaa si znakomicie. Natomiast ja, ktry w paru artykuach promowaem prac Kuncewicza, musz - prcz entuzjazmu - zgosi wobec niej jedno podstawowe zastrzeenie. Kuncewicz programowo unika jakiejkolwiek charakterystyki omawianych utworw od ich strony politycznej, unika - jak diabe wiconej wody - jakichkolwiek sdw wartociujcych utwory pod wzgldem stanowiska politycznego bd postawy wiatopogldowej autorw. Unika, programowo, opisu i analizy tego, co u ogromnej wikszoci pisarzy stanowi istot ich twrczoci - postaw i pogldw politycznych, ideowych, moralnych. Literatura bez ideologii, polityki, wiatopogldu, bez zajcia w tej domenie jakiego okrelonego stanowiska, zawsze jest literatur martw. Jak mona - by posuy si jednym tylko, ale drastycznym przykadem - pozytywnie ocenia pisarstwo Jzefa Mackiewicza bez politycznej analizy jego utworw, ba, nawet bez zwrcenia uwagi na fakty z jego yciorysu - jak choby na w wyrok mierci wprawdzie nie wykonany, ale jednak wydany w 1943 roku na Mackiewicza przez sd Armii Krajowej. Czysto estetyczna ocena ksiek Jzefa Mackiewicza bez prby oceny politycznej jest czym cakowicie mylcym, wprowadzajcym czytelnika w bd. I to jest moja zasadnicza pretensja pod adresem znakomitego dziea Piotra Kuncewicza. Ktry - eby byo zabawniej - w yciu wasnym zgoa od polityki nie stroni, jako e da si wybra na przewodniczcego Zarzdu Gwnego ZLP - po Kruczkowskim, Sonimskim, Iwaszkiewiczu, Szczepaskim, Auderskiej i ukrowskim. A ZLP to polityka, polityka jak cholera!

JERZY KURCJUSZ - wzdragaem si na myl, na moj smarkat myl, e oto spotkam si w

Stambule - a by to maj 1941 - z szefem naszej tajnej, ulokowanej w polskim konsulacie generalnym, placwki przerzutowej na trasie Londyn - okupowany kraj. I e szefem tej placwki jest Jerzy Kurcjusz, jeden z przywdcw przedwojennego endecko-nacjonalistycznego, antysemickiego ONR. Ju wprawdzie wiedziaem, e tu przed wojn Kurcjusz rozsta si z ONR-em i rozwidszy si z jedn pani chcia si eni z inn, a takiego grzechu ONR nie tolerowa - ale zawsze ONR! Wprawdzie

profesor Kot niezmiernie wysoko ocenia prac Kurcjusza jako szefa analogicznej placwki w ambasadzie polskiej w Rzymie w pierwszej poowie 1940 roku - do zlikwidowania naszej ambasady - ale zawsze ONR! I wszystko okazao si inaczej. Potem sam siebie pytaem: jak mg by oenerowcem kto tak kulturalny, inteligentny, pod kadym wzgldem fajny? Trzy miesice w Stambule - o trzy miesice za dugo - wspominam niezmiernie mio wanie z powodu Kurcjusza i jego paru wsppracownikw. I nie Kurcjusza to wina, e ci z Londynu nakazali mu nawizanie najbliszej wsppracy z analogiczn, te tajn, placwk czesk - realizacja umowy o przyszej federacji polsko-czechosowackiej! - i e ta placwka bya spenetrowana przez gestapo, a kurier jedcy ze Stambuu do Pragi by agentem gestapo. Przez wiele miesicy, chyba do wczesnej wiosny 1942, w niby-czeski kurier przewozi ze Stambuu do Budapesztu cz naszej tajnej poczty, po drodze przekazujc j Niemcom do wgldu i skopiowania. I to sprawio, e zaatwiajc przez Czechw wiz przejazdow przez pastwa bakaskie na moim faszywym paszporcie francuskim, przesdzilimy o cakowitym niepowodzeniu mojej kurierskiej misji... Tak czy inaczej Kurcjusza wspominam serdecznie. I gdy wkrtce po wojnie nielegalnie zjawi si w Warszawie, aby rozejrze si w sytuacji przed ostateczn decyzj powrotu do kraju, przez kilka dni nocowa u nas, na Dworkowej. Nielegalnie przyjecha - nielegalnie wyjecha, a po paru miesicach wrci ju w peni legalnie i paszportowo. Oeni si z pani, ktra na niego czekaa, zamieszka w Katowicach, pracowa jako prawnik - syszaem, e bardzo ceniony. Spotykalimy si rzadko - czasem w Warszawie, czasem w Katowicach. W 1981 roku wyranie opowiedzia si za Solidarnoci. W par lat pniej umar. Jeszcze jeden oenerowiec, o ktrym myl z sympati. Tak to si wszystko dziwnie ukada.

JACEK KURO - jedyny minister rzdu, moe nawet nie tylko polskiego, ale w ogle
jakiegokolwiek rzdu na wiecie, ktry zawsze wystpowa w rozchestanej koszuli, w dinsowej kurtce i w dinsowych spodniach. Kiedy, na jakie oficjalne zagraniczne przyjcie, musia przebra si w marynark i krawat - by to podobno najgorszy dzie jego ycia, gorszy od komuszych wizie. Chocia niedawno - jak mi opowiadano - zapewnia rzekomo w telewizji, e gdy zostanie prezydentem RP, bdzie chodzi w garniturze. Nie oddam na niego swego gosu, nie chc mu zrobi takiej przykroci! Poznaem go w grudniu 1956 na sawnym harcerskim zjedzie w odzi, kiedy to reaktywowalimy ZHP. Ja w odzi uchodziem ju za seniora, instruktora starego i mao przydatnego, natomiast Kuro dziaa w zetempowskiej Organizacji Harcerskiej (to harcerstwo faszywe!) i tam przewodzi tak zwanym Walterowcom (nie byo to adne Czerwone Harcerstwo, jak potem gadano), niezmiernie wartociowej gromadzie modych czonkw OH ZMP, moe jako najbliszych harcerstwu prawdziwemu, bardzo przy tym ideowych, uwaajcych si za socjalistw. Na tym to dzkim zjedzie w wyborach do Naczelnej Rady Harcerskiej Kuro i ja uzyskalimy po rwno najnisz liczb gosw. Dogrywk wygra Kuro. Tote on, a nie ja, wszed najpierw do NRH (notabene zawsze byem rad, e nie znalazem si w tej radzie), a potem zosta czonkiem Gwnej Kwatery ZHP, szefem jakiego tam wydziau, gdzie narobi horrendalnych i szkodliwych gupot - zaciekle likwidowa nasz tradycyjny system zastpowy. Postpowa tak z przyczyn ideowych - swoiste lewactwo I gdy jego zdaniem system ten by buruazyjny, nazbyt wodzowski, mao demokratyczny. Powtarzam: podejmowa decyzje szkodliwe i wrcz idiotyczne! W tym te okresie przysporzy sobie - i z innych powodw

i wielu wrogw; midzy innymi nieprawdopodobnie denerwowa terenowych instruktorw harcerskich, bo przemawiajc do nich zawsze trzyma rk w kieszeni, co uwaali za brak szacunku. Narobiwszy tyle gupot i szkd musia wyj z Gwnej Kwatery ku satysfakcji i radoci przeciwnikw. Skoczywszy z ZHP zabra si do polityki. Jako w pewnym tych sw znaczeniu chiski lewak, wesp z Karolem Modzelewskim napisa w sawetny list do kierownictwa PZPR, za ktry - reakcja najgorsza z moliwych! - Gomuka wsadzi ich do wizienia i wyrzuci z partii. I tak wanie zacza si opozycyjna dziaalno Jacka Kuronia, ktra po licznych wizieniach doprowadzia go do foteli ministerialnych, aw sejmowych i uczynia najpopularniejszym wrd Polakw politykiem. W gruncie rzeczy wszyscy go lubi. Kto wie, moe jeszcze kiedy, gdy bogi mnie zawiod do ksigarni na placu Komuny Paryskiej Wilsona, jak mawiaj warszawiacy, nagle poczuj, e kto mnie z impetem wali w plecy. Obejrz si i znw bdzie, jak par razy bywao przed 1980 rokiem. Zobacz umiechnit, przyjacielsk gb Jacka Kuronia, oliborzanina, niegdy harcerskiego konkurenta, a potem politycznego przeciwnika. I znowu razem zarechoczemy z oboplnej radoci.

KAROL KURYLUK - pomarzy wolno, nawet jeli marzenie bywa zupenie absurdalne. Jakby to
byo cudownie, gdyby w 1945 roku wrci do Warszawy z Londynu Mieczysaw Grydzewski razem z Antonim Sonimskim i Ksawerym Pruszyskim, gdyby Borejsza da im pienidze, rwnie ze skarbu pastwa, i gdybymy dzisiaj mogli czyta Wiadomoci Literackie w siedemdziesitym roku ich wydawania! Boe ludzi niewierzcych! Jakby to byo piknie, gdybymy dzisiaj mogli czyta to Odrodzenie, ktre kiedy, w 1944, zaoy by Karol Kuryluk, Kunic, w 1945 zaoon przez Stefana kiewskiego i Jana Kotta, a nawet Nowiny Literackie Jarosawa Iwaszkiewicza - co ju jest jawn marzeniow bzdur, bo gdyby w 1947 ukazyway si w Warszawie Wiadomoci Literackie, toby Iwaszkiewicz adnych Nowin Literackich nie zakada... Ale pomarzy mona! Gdyby wychodzio Odrodzenie, gdyby y Karol Kuryluk, gdyby... Najgorsz decyzj Jerzego Borejszy byo odebranie w 1948 roku Karolowi Kurylukowi Odrodzenia i samemu objcie kierownictwa tego pisma. To by zreszt wstp do jeszcze bardziej szkodliwych decyzji Bermana, czyli likwidacji Kunicy i Odrodzenia i poczenia ich, pod now redakcj, w zupenie inne pismo - Now Kultur. Kuryluk by jednym z listy najlepszych polskich redaktorw pism tygodniowych - tej listy z Grydzewskim i Eilem na czele. Odrodzenie miao by, w przeciwiestwie do echt-komunistycznej Kunicy, pismem pisarskiej zgody literackiej - pismem Ksawerego Pruszyskiego i Tadeusza Konwickiego. Karol Kuryluk i jako redaktor Odrodzenia, i pniej - jako dyrektor PIW-u i minister kultury i sztuki by - ze swoim ciepym umiechem i urokiem wprost idealnym apostoem takiej wewntrznoliterackiej zgody narodowej. Potrafi swoje powojenne pismo - z przedwojennymi lwowskimi Sygnaami byo nieco inaczej - otwiera dla pisarzy o bardzo rnych pogldach. Jeeli polska literatura pi stalinowskich i socrealistycznych lat przesza wzgldnie gadko, to w tym zasuga takich ludzi, jak Leon Kruczkowski i Karol Kuryluk. Karol by czowiekiem niewiele mwicym, swoje pismo robi sam i jakby po cichu. Jego zapewne potencjalne talenty artystyczne zrealizoway si w crce, Ewie, ktra dzisiaj jest niezmiernie ciekaw plastyczk i pisark. To wanie u niego w lwowskich Sygnaach opublikowaem jeden z pierwszych moich artykuw w prasie ju dorosej, to u niego w Odrodzeniu startowaem - rwnolegle z Przekrojem - do dorosego tygodnikowego dziennikarstwa.

A co by byo - pomarzy wolno - gdyby Odrodzenie, Kunica i Nowiny Literackie doczekay, cho bez swych wielkich zmarych, 1994 roku? Wiem, co by byo i byyby bardzo rozmaite, kade jakby na p podzielone, cz redaktorw pisaaby pod Uni Wolnoci, a cz pod Socjaldemokracj RP. A skd to wiem? Zgadnij, koteczku! - jak mawia Stefan Kisielewski.

KRZYSZTOF KWIATKOWSKI - lekarz ortopeda w tym znakomitym oddziale ortopedycznym

szpitala MON na warszawskim Grochowie. Chirurg o niezwykej sprawnoci doni, czowiek wielkiej humanistycznej troski o ludzi innych. Gdy zewszd sycha tyle gosw skarcych si na lekarzy i na szpitale, moje dowiadczenie jest zupenie inne. Dlatego pisz o doktorze Kwiatkowskim. Zawdziczam mu sprawno mojego biodra i mono poruszania si - mono ycia, pracy, wszystkiego. Dobroczyca wielu ludzi nieszczliwych. Wiem, e mi zawsze pomoe, e kada operacja uda si, musi si uda, a ta pewno przydaje mi odwagi w yciu. W maju uderzyy we mnie ognie straszliwego blu i moje kwasy (zy charakter!) skruszyy cement pierwszej protezy. W lipcu ju znowu krokiem szparkim szedem przez miasto. Tylko doktor Kwiatkowski ostrzega: nie za prdko, nie za duo! Siedziaem przy maszynie - moe pan siedzie! - wic yem! Panie Doktorze, Panie Doktorze Kwiatkowski, Panu to zawdziczam!

JULIUSZ KYDRYSKI - zwany Bu, przez dziesi lat po wojnie korektor tygodnika Przekrj.
Przedtem i potem, czyli zawsze, prozaik, felietonista, tumacz, a nade wszystko autor ksiek o aktorach i pisarzach krakowskich i nie tylko krakowskich: Adamie Polewce, Ludwiku Pugecie, Helenie Modrzejewskiej i innych. Laureat nagrd literackich, nawet midzynarodowych - w 1958 nagroda paryskiego wydawnictwa Hachette za reporta z Midzynarodowej Wystawy w Brukseli. Do tego brat znanego Lucjana, ktry te swoje ycie publiczne zaczyna w Przekroju. Przed wojn i w czasie wojny byo w Krakowie czterech studentw-przyjaci: Wojciech ukrowski, Tadeusz Kwiatkowski, Juliusz Kydryski oraz Karol Wojtya. Wszdzie razem, wszystko razem, razem na uniwerku, razem w fabryce w czasie okupacji. Jako e ich powojenne losy rozmaicie - nie zawsze po katolicku - si ukaday, w oficjalnym yciorysie papiea Polaka opuszczono nazwiska dwu pierwszych - ukrowskiego i Kwiatkowskiego - wymieniono natomiast jednego: Juliusza Kydryskiego, u ktrego ciotki Karol Wojtya mieszka przed wojn i w czasie wojny, zanim poszed do seminarium duchownego. Tak si zoyo, e Julka Kydryskiego nie widziaem przez wiele lat. Spotkaem go dopiero wiosn 1979 na uroczystoci nadania Jarosawowi Iwaszkiewiczowi honorowego doktoratu Uniwersytetu Jagielloskiego. Wojtya by ju od roku papieem. Z Julkiem przywitalimy si serdecznie. Co u ciebie sycha? - zapytaem. Wczoraj wanie wrciem z Rzymu - powiedzia. Widziae si z papieem?! - wykrzyknem. Oczywicie! - Julek by skromny. - Jadem u niego kolacj. Julek! Jak ty teraz do niego mwisz? - byem wciekle ciekawy, jak stary kompan moe zwraca si do papiea, nie do prezydenta, nie do premiera, tylko do papiea! Jak? Spojrza na mnie z lekcewac pogard. Jak to jak? Jak zawsze: Karolku... Jknem. Oniemiaem. O rany, Julek... Bu umar za wczenie - w czerwcu 1994 roku. Mia siedemdziesit trzy lata.

GRZEGORZ LASOTA - czy Grzegorz Lasota istnieje naprawd? Moe istnieje, ale gdzie? Kiedy
wydawao mi si, e widziaem go w Warszawie, i to w redakcji Nie - w tygodniku Wprost

przeczytaem korespondencj podpisan Grzegorz Lasota, Wenezuela. Kiedy dwa lata temu szukaem Lasoty w Warszawie - powiedziano mi, e jest w Wenezueli. A kiedy odezwa si telefon i usyszaem gos Grzegorza, ktry przylecia akurat z Wenezueli, aby dla warszawskiej telewizji nakrci ze mn parosekundowy filmik majcy agitowa za gosowaniem na Sojusz Lewicy Demokratycznej, jako e akurat byy jakie kolejne wybory. Grzegorz Lasota cigle jest i cigle go nie ma. Jak to z nim jest? Lat temu ju czterdzieci, na pocztku pidziesitych, nalea, wesp z Wiktorem Woroszylskim, Andrzejem Mandalianem, Andrzejem Braunem i paru innymi do najbardziej zacietrzewionych pryszczatych, tych modziutkich poetw i krytykw, ktrzy rwnoczenie ogaszali namitne wiersze na cze Bezpieczestwa, wciekle atakowali poezj Gaczyskiego, namawiali wszystkich pisarzy na socrealizm i oskarali innych o grzeszne odstpstwa od socrealizmu. Potem im to wyranie przeszo i przeszo rwnie Lasocie. Sta si kim zgoa nie socrealistycznym - sta si specjalist od kultury w telewizji, chyba pierwszym albo jednym z pierwszych twrcw, reyserw i komentatorw telewizyjnego Pegaza, kroniki kulturalnej, popularyzujcej sztuk i literatur, oraz znakomitym fachowcem od wszelkiego rodzaju telewizyjnych trikw (jako si one inaczej nazywaj, ale nie wiem jak) artystycznych i formalnych. al mi byo, e zamilk inny Lasota - mdry krytyk literacki, ktry mgby by bardzo twrczym, ciekawym uczestnikiem naszych przeobrae politycznych, spoecznych, kulturalnych, ich krytykiem ju dawno nie z agresywnego czogu socrealistycznego, ale z rozumnych pozycji lewicowego racjonalizmu. Nagle Lasota znikn z telewizji, znikn z Warszawy, znikn w ogle, by objawi si w... Wenezueli, i to nie jako dyplomata, aden tam ambasador, ale jako m autentycznej wenezuelskiej ony. I cigle, w jakich zupenie zaskakujcych terminach i ukadach czasowych, krcy midzy Warszaw a Caracas. Bylimy przyzwyczajeni do wybitnych polonusw krcych midzy Warszaw a Paryem, Londynem, Nowym Jorkiem, ale eby midzy Caracas... I tak trwa to ju dugie lata. Grzegorz Lasota - czowiek sarkastyczny i zoliwy, ktrego niezmiernie lubi - waciwie nie wiadomo gdzie istnieje - w Caracas czy w Warszawie? A jeeli nie wiadomo, gdzie istnieje, to moe nie istnieje wcale? Czy Grzegorz Lasota, ktrego mi cigle brak jako mdrego krytyka literackiego - i do ktrego o dezercj z tego literackiego pola walki mam cich pretensj - istnieje naprawd? Choby tylko - a moe i a! - jako specjalista od telewizyjnych trikw?

EWA LIPSKA - poetka (poetka, a nie adna poetessa!) obok Wisawy Szymborskiej i Tadeusza
Rewicza chyba trzecia najwybitniejsza w powojennej, ju dawno nie najmodszej, generacji twrcw mowy wizanej. Mog si oczywicie myli, gdy ja ani poezji Szymborskiej, ani Rewicza, ani Lipskiej tak naprawd nie bardzo rozumiem, cho czytam, a raczej nawet przed sob udaj, e czytam. Ta poezja jest mi zupenie obca, zgodnie zreszt z teori bardzo mdrego Kazimierza Wyki, ktry zawsze twierdzi, e kady zwyczajny czowiek przez cae swoje ycie pojmuje i uznaje tylko t poezj, na jakiej si w modoci wychowa. Dla mnie liczy si jedynie poezja skamandrytw - Tuwima, Sonimskiego, Lechonia, poezja, nawet ta najpniejsza, Iwaszkiewicza, poezja JasnorzewskiejPawlikowskiej, Lemiana, no i Gaczyskiego. W adnym natomiast razie poezja Przybosia czy tych ju poetw powojennych. Z jednym wyjtkiem: raczej niezmiernie nowoczesnej poezji m oj ej modziutkiej wnuczki! Ale Ewa Lipska nie jest - w aden sposb - moj wnuczk, tote jej wiersze bardzo lubi, nic a nic ich nie rozumiejc, natomiast naprawd urzeczony jestem pani Ew Lipsk jako tak - weso, mi, pen uroku kobiet. Z ni i z Kazimierzem Dbnickim bylimy kiedy razem na parodniowym literackim midzynarodowym spotkaniu w Budapeszcie, objedalimy Wgry w wycieczkowym trybie i wietnie si we troje bawilimy. Ale wtedy jeszcze pani Ewa nie bya ani dziaaczk opozycji literackiej (cho taka opozycja ju wtedy istniaa), ani - jak jest teraz -

dyplomatycznym dygnitarzem w Wiedniu przy ambasadorze Wadysawie Bartoszewskim, wic bya jeszcze normalna i ludzka. A nie wiem, czy tak jest teraz, skoro si wanie dowiaduj o mikroskandalu, jakiego staa si bohaterk. Oto w 1993 roku ukazaa si w Krakowie, w wydawnictwie Sponsor, w Bibliotece Polskiej Poezji Miosnej dwutomowa antologia od Kochanowskiego do Baraczaka, zredagowana przez Jana - uwaga! - Marxa, w ktrej to antologii w spisie rzeczy zapowiedziane s na stronie 326 utwory Ewy Lipskiej, a tymczasem na teje 326 stronie wydrukowano tylko, zamiast wierszy, cierpki list pani Ewy zawiadamiajcy, i w adnym razie nie godzi si na udzia w tej antologii. Po raz pierwszy poeta nie zgodzi si na opublikowanie swoich wierszy w tak czcigodnej antologii! Tego jeszcze nie byo! Czy dlatego, e nigdy przedtem - zreszt zgodnie z prawem autorskim - aden wydawca nie pyta adnego poety o zgod na umieszczenie jego utworw w jakiejkolwiek antologii? Wydawnictwo Sponsor jako pierwsze zapytao o to autorw. Czy dlatego, e antologi t ukada Marx, znany nasz krytyk literacki, a polska dyplomatka jak ognia unika marksistw? Czy te ju jej w ogle nie odpowiada towarzystwo Kochanowskiego, Mickiewicza, Staffa, Tuwima, a nawet Rewicza, Woroszylskiego czy Baraczaka? Moe nasza cudowna pani Ewa z nikim ju si nie chce rwna? Oj, ci dyplomaci...

JAN JZEF LIPSKI - wspczesny wity Franciszek z Warszawy, plus zacieky antykomunistyczny
opozycjonista, i to od zawsze, a nie od 1980 roku, plus mason, plus dziaacz KOR-u, plus... i tak dalej. W kadym razie wspczesny wity, czowiek o wspaniaym charakterze. Ale w mojej pamici jest on zakodowany w sposb zgoa odmienny - jako druh Janek Lipski, mj harcerski przyboczny, gdy po wojnie, w 1946, objem moj macierzyst i ukochan 16 Warszawsk Druyn Harcerzy, wanie odrodzon z wojennej konspiracji. Razem - on ode mnie o par lat modszy - organizowalimy gry i obozy harcerskie. Gdy po roku oddaem druyn nastpcy - to ju nie by mj czas na druynowanie, byem za stary - Janek odszed i z druyny, i w ogle z harcerstwa. Skoczy studia polonistyczne, pasjonowaa go i piekielnie wciekaa historia przedwojennego ONR i Falangi, z ktrej po latach wyrs Pax Piaseckiego. I ju wtedy by anty. Po Padzierniku sta si bardzo czynnym uczestnikiem, z czasem i przewodniczcym, sawnego Krzywego Koa, tego dyskusyjnego klubu, ktry mia tak powany wpyw na ksztatowanie si postaw ideowych i politycznych warszawskiego rodowiska intelektualnego, literackiego rwnie. Przez cae lata Janek pracowa w Instytucie Bada Literackich, ale tak naprawd to by dobrym duchem i sekretarzem Antoniego Sonimskiego. Dobrym duchem zdaniem jednych, zym - zdaniem drugich. Z polecenia Sonimskiego zbiera podpisy pod sawnym Listem trzydziestu czterech, za co si, chyba po raz pierwszy, znalaz w areszcie, w luksusowo urzdzonym - jak opowiada - pokoju komendy MO. Siedzia wtedy godzin kilkadziesit, potem byway odsiadki o wiele dusze. I tak si zacza opozycyjna aktywno Lipskiego, ktra doprowadzia go do KOR-u, do dziaa w peni politycznych, ale i charytatywnych, to on bowiem osobicie roznosi zasikowe pienidze i dla zagroonych aresztowaniem, i dla rodzin tych, ktrzy byli aresztowani. Doprowadzia go do wielu miesicy spdzonych w celach wiziennych, do wdzicznej pamici wielu ludzi, ale take - te stresy - do powanej choroby serca. Opozycyjna dziaalno Jana Lipskiego miaa wspaniay styl. To by czowiek z charakterem! Gdy ogoszenie stanu wojennego zastao go w Londynie, gdzie przechodzi operacj serca, natychmiast wrci do Warszawy - a nie skorzysta jak inni z okazji, by zosta sobie bezpiecznie na emigracji chcia by razem z robotnikami Ursusa, wrd ktrych przedtem pracowa w podziemiu. Czu si odpowiedzialny, nie chcia si uchyla. To by bardzo pikny czowiek - ten mj przyboczny...

Jedno mnie w Janku zaskoczyo, ale czas jaki po jego wczesnej mierci. Dowiedziaem si oto ze rde bardzo pewnych, e Lipski by masonem - w Polsce wic jakby podwjnie nielegalnym i w warszawskiej loy Kopernika. Ta informacja zaskoczya chyba nie tylko mnie - moe i ksidza, ktry na pogrzebie Janka prbowa zawaszczy dla katolicyzmu tego cakowitego laika, faszujc w nadgrobnym kazaniu jego yciow postaw. Jankowi byo to ju obojtne. Mnie natomiast nie. Dedukowaem sobie pniej - czyby to wanie Lipski wcign do owej loy Kopernika samego Sonimskiego? Gdyby mi to kto powiedzia wczeniej - parsknbym miechem. Harcerz, opozycjonista, wity Franciszek i... mason! Wszystko to razem! O rany!

SALOMON ASTIK - historyk i krytyk literatury ydowskiej, niezmiernie zasuony

w upowszechnianiu wiedzy o ydowskiej kulturze w polskim spoeczestwie. Ceniem go i szanowaem, ale raz zdarzya si mi taka oto z nim przygoda. astik przed wojn by w Wilnie nauczycielem. Rok czy dwa przed 1939 zosta ze szkoy usunity i opowiadali mi o jakim skandalu, ja jednak sdz, e by po prostu nauczycielem fatalnym. W roku 1957 - chyba - pojecha do Szwecji, tam zainteresowa si szwedzk owiat i po powrocie napisa ksik sawic szwedzki system owiatowy. Maszynopis zanis do Czytelnika. Czytelnik poprosi mnie - starego harcmistrza z pewn pedagogiczn wiedz - o tak zwan recenzj wewntrzn. Przeczytaem i wosy mi stany dba. astik, ten wietny znawca ydowskiej kultury, o pedagogice i szkolnictwie mia pojcie najbardziej zielone - stek gupstw i bzdur. Moja recenzja bya bardzo krytyczna. Czytelnik odmwi wydania ksiki, ale recenzj pokaza - tak trzeba! - autorowi. Wcieky astik dugo jeszcze po Warszawie, w Domu Literatury i gdzie indziej, rozpowiada, jaki to ja jestem antysemita, gdy tylko antysemita mg tak recenzj napisa... Ksika astika o szkolnictwie szwedzkim nigdy si nie ukazaa. Ukazay si inne, nie tylko o historii literatury ydowskiej w Polsce, ale rwnie zajmujce si problemami wychowawczymi, dotyczcymi dzieci trudnych. Te ksiki byy ciekawe, tamta - o Szwecji - przeokropna. A mnie mianowa antysemit...

ALFRED ASZOWSKI - czy Julian Przybo, pan polonista cieszyskiego gimnazjum w poowie lat
trzydziestych, przypuszcza, e jego zdolny maturzysta, ju modociany autor w Kuni Modych, bdzie kiedy fanatycznym oenerowcem i krytykiem poezji wanie tworzonej i postulowanej przez Przybosia? Czy modzi studenci-komunici, ktrzy w niewiele miesicy pniej w starciu z oenerowskimi antysemickimi bojwkarzami nieli wyszczekanego aszowskiego na rkach jak sztandar - a on przemawia z tej ruchomej trybuny - przypuszcza mogli, e ich sztandar ju niebawem przemaluje si na kolor endecki? Ale Zofia Nakowska, pikna pani zwizana z sanacj, skaniajca si ku lewicy, gdy przyjmowaa niezwykle przystojnego modego krytyka literackiego na swoich salonach (a plotka mwia, e nie tylko na salonach...), ju przecie wiedziaa, e w krytyk, zapatrzony w swego mistrza, w Karola Irzykowskiego, jest publicyst .Prosto z mostu i wzywa do krucjaty przeciwko ydom i masonom, przeciwko Janowi Parandowskiemu za jego Niebo w pomieniach a jednak na aszowskiego patrzya askawie... Po wojnie w zawsze elegancki i niezmiernie uroczy Alfred aszowski ju nie przechodzc na adn lewic, pozostajc katolikiem i prawicowcem, sta si animatorem tych k literackich, ktre tworzyy sawny, prorzdowy (a rzd by pezetpeerowski) Pax Bolesawa Piaseckiego. Wic ostatecznie wszyscy z Alfredem aszowskim jako wyszli na swoje nawet ci komunici, ktrych kiedy zdradzi... A najbardziej na swoje wyszli ci, ktrzy go po prostu

i zwyczajnie czytali jako powieciopisarza, bo powieciopisarzem - jako autor Psw goczych (powieci o gestapowcach) i Sprzeday zdarze (przejmujca wizja problemw naszego wiata) okaza si o wiele lepszym i ciekawszym, ni by krytykiem literackim. Bardzo lubi sucha, jak aszowski przemawia - temperament i styl.

TADEUSZ OMNICKI - z szstki aktorw grajcych chopcw w filmowej Pitce z ulicy

Barskiej - a byli to Mieczysaw Stoor (Marek), Tadeusz Janczar (Kazek), Marian Ruka (Zbyszek), Andrzej Kozak (Jacek), Wodzimierz Skoczylas (Franek) oraz Tadeusz omnicki (Lutek) - wanie Tadeusz omnicki zosta wielkim artyst polskiego teatru. Gdy umar w lutym 1992 - chyba caa pitka z ulicy Barskiej ju nie yje - i gdy kaza pochowa si po wiecku, mao kto pamita, e Tadeusz omnicki by nie tylko wielki na scenie, ale rwnie w... polityce. Przez dugie lata nalea do PZPR, w latach siedemdziesitych zosta nawet czonkiem KC. Czasem si wtedy widywalimy na rozmaitych partyjnych naradach dotyczcych problemw kultury. Ja chodziem na wszystkie sztuki, w ktrych gra. Ostami raz - tak dziwnie si skada - spotkaem go na wiele lat przed jego mierci, ale za to w kilka dni po ogoszeniu stanu wojennego, w grudniu jeszcze, na przystanku autobusowym na Krakowskim Przedmieciu. I wtedy mi powiedzia: Wystpiem z KC, oddaem legitymacj partyjn... Zaimponowaa mi odwaga cywilna tego wielkiego artysty i wielkiego czowieka. Pomylaem z przekorn dum - bo ja si z nim w tej decyzji nie zgadzaem - ...chopiec z ulicy Barskiej...

JERZY UKASZEWICZ - od roku 1973 sekretarz KC PZPR do spraw propagandy i kultury. Pod
koniec tej dekady chodziem do niego jako zajmujcy si midzynarodowymi kontaktami czonek Prezydium ZG ZLP, gdy wadze odmawiay ktremu z kolegw paszportu. ukaszewicza trudno byo sucha, gdy przemawia na naradach publicznych ex cathedra - gada czasem grone bzdury - ale gdy rozmawiao si z nim w cztery oczy, w jego gabinecie, waciwie wszystko dao si zaatwi, by moim zdaniem - rozumny i przemawiay do niego rzeczowe argumenty. Za to go ceniem. Ju przed Sierpniem 80 miaem informacj, e jest powanie chory - wydarzenia polityczne, usunicie go z wadz partii pogorszyy jeszcze stan jego zdrowia. Byo z nim ju le bardzo, cho mczyzna w sile wieku. Kiedy - chyba w roku 1983, moe 84 - dosza mnie jego proba, abym odwiedzi go w rzdowej klinice. Poszedem. Zakomunikowa mi, e stan jego nie rokuje nadziei. Rozmawialimy serdecznie - jak inaczej mona w takich sytuacjach? I w tej rozmowie powiedzia mi co, co do dzisiaj zapamitaem, co bardzo istotnego: Gdybym jeszcze raz mia sprawowa funkcje, jakie peniem, funkcje tak wysokie, to przede wszystkim nie wierzybym albo te wierzy o wiele, wiele mniej tym wszystkim raportom, jakie mi z dou przedstawiano, tym wszystkim meldunkom, jakie otrzymywaem w trybie subowym... Gdyby mi jeszcze raz przyszo y, to bym tak nie wierzy...

MACKIEWICZE - dwaj bracia. STANISAW CAT i JZEF. Przed wojn, w Wilnie, Jzef, dziennikarz
i reporter literacki (tak by wypadao okreli), pracowa w dzienniku Sowo, ktrego redaktorem naczelnym i czoowym, wielkim publicyst by jego brat, Stanisaw. Wojna kracowo rozdzielia braci. Nie tylko ich indywidualne losy potoczyy si cakowicie rnie, ale rozdzielili si narodowo, ideowo, nawet moralnie. Przeczytaem u Cata, w jego korespondencji prywatnej, e kiedy si gdzie pod koniec lat czterdziestych spotkali w Paryu czy w Londynie, obaj przeszli mimo siebie, bez sowa. Co okropnego, ale to byo logiczne i prawdziwe.

Cat od tamtej jesieni 1939, gdy si pojawi w Paryu jako uciekinier z Wilna, by przez wszystkie lata wojny i lata powojenne niezmiernie ruchliwym, agresywnym autorem tysicy artykuw i parunastu ksiek, wydawc wasnych, osobliwych, pism periodycznych, czonkiem uchodczej Rady Narodowej RP, namiastki polskiego parlamentu, a potem wreszcie nawet premierem rzdu emigracyjnego. Tymczasem Jzef natychmiast po klsce Wrzenia jasno i wyranie zaj stanowisko nie polskie, lecz litewskie - uzna si za ideowego obywatela ju nie istniejcego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, a praktycznie rozpocz by najcilejsz wspprac i z litewskimi gazetami rzdowymi, i z wadzami litewskimi, ktre na mocy wczesnej aski ZSRR objy Wilno w posiadanie. I czyni to tak intensywnie, e oficerowie polscy, wwczas internowani w obozie pod Wilnem, ogosili zbiorowy list otwarty potpiajcy go jako zdrajc. Gdy w lecie 1940 Litw zajli bolszewicy, Jzef Mackiewicz, fundamentalny antykom unista, znik z ycia publicznego, osun si w niebyt, ale gdy po 22 czerwca 1941 Niemcy przyszli do Wilna, niemal natychmiast zameldowa si do wsppracy z tamtejsz gadzinwk, z gazet po polsku wydawan przez hitlerowcw. A w sierpniu tego roku ogosi tam cykl artykuw ostro krytykujcych rzd polski w Londynie za to, i midzy Sikorskim a Majskim zostaa podpisana pastwowa umowa. Umowa, na ktrej mocy utworzono Armi Andersa, setki tysicy Polakw zwolniono z wizie, agrw i zesa sybirskich; umowa ta bya dla Polakw dobrodziejstwem, ale na to litewski przecie publicysta nie zwraca jakiejkolwiek uwagi. Przeciwko umowie Sikorski-Majski protestowali obaj bracia: Jzef i Stanisaw. Ale czym innym by protest Cata - Catowi chodzio o brak dostatecznych gwarancji dla przyszego restytuowania tak zwanej granicy ryskiej - zgaszany i w wolnej, polskiej prasie londyskiej, i w naszej emigracyjnej Radzie Narodowej, protest polskiego publicysty zgaszany w polskich, suwerennych instancjach politycznych, a co innego protest Jzefa umieszczony w prasie hitlerowskiej, przez hitlerowcw autoryzowany i aprobowany. Jzef Mackiewicz znalaz si wrd tych polskojzycznych Litwinw, ktrzy w imi swojego antykomunizmu gotowi byli kolaborowa nawet z diabem. Rne byy nasilenia tego litewskiego antykomunizmu i std wynikajcego swoistego prohitleryzmu, ale spoeczestwo polskie odebrao to cakowicie jednoznacznie: tajny sd Armii Krajowej skaza Jzefa Mackiewicza na mier, cho wyrok ten nigdy nie zosta wykonany. Jednak Jzef by bratem Cata i cho uznanym za kolaboranta i zdrajc, to jednak wileskim akowcom - a byli to podobno Pawe Jasienica i Sergiusz Piasecki - rka zadraa. Wyroku nigdy nie wykonano, ale te nigdy go nie anulowano, nawet i wtedy, gdy Niemcy wanie Jzefowi zaproponowali wyjazd na propagandow inspekcj do odkrytych grobw katyskich. Sprawozdanie z tego wyjazdu wprawdzie te opublikowa w gadzinowej prasie, ale rwnoczenie zoy je - i zostao przyjte - dowdcom wileskiego AK. Jzef ocala, ale sprawa pozostaa! Gdy po wojnie uciekszy z kraju ujawni si we Woszech, spraw owego wyroku mierci powtrnie wnieli na wokand publiczn wysi oficerowie AK, ktrzy znaleli si na Zachodzie. I tak przez nastpne czterdzieci lat Jzef Mackiewicz, osiady w Monachium, tam piszcy i ogaszajcy swe powieci oraz ksiki publicystyczne, wszystkie i zawsze bardzo polityczne i wyranie antykomunistyczne, a do mierci by obiektem bardzo zaciekej dyskusji i za i przeciw niemu prowadzonej. Oskarali go niezmiennie wybitni oficerowie i dziaacze dawnej Armii Krajowej, bronili nasi, polscy, zaciekli antykomunici. Sprawa bya jednoznaczna, cho Giedroy - czego nie rozumiem drukowa go w swojej paryskiej Kulturze. Jedni wielbili go i wielbi do dzisiaj jako pisarza antykomunistycznego, zdecydowanie przy tym przeceniajc warto literack tych na wskro politycznych powieci, drudzy - i ja do nich nale - cakowicie neguj jego postaw polityczn, uwaajc go wprawdzie za piszcego po polsku, ale jednak Litwina (a moe Biaorusina? - gdzie przeczytaem i tak sugesti), dla ktrego racje stanu Litwy (a moe Biaorusi?) s najwaniejsze

i rozstrzygajce. Moe wic czujc si Litwinem (Biaorusinem?) nie mia obowizku do adnej wobec Polski lojalnoci? Zdrajc nie jest i nie jest jednak Polakiem! Naley doda, e rodzina Mackiewiczw zawsze bya jako narodowo podzielona - naturalne dla ludzi tamtej wileskiej ziemi. Cat wybra Polsk, ale dwie Mackiewiczwny, najblisze jego krewne, uwaay si za Litwinki - jedna bya on ministra rzdu kowieskiego w latach ju i wojennych (ona to chyba pomoga Catowi tak szybko z Wilna przez Kowno przedosta si do Parya), a druga bya litewsk komunistk. Stanisaw by Polakiem i tylko Polakiem: onierzem w wojnie roku 1920, publicyst prezentujcym racje Pisudskiego, cho ju krytycznym wobec polityki Becka i Rydza, za co krtko przed wojn znalaz si w Berezie Kartuskiej. To rzdowi Rydza nigdy nie bdzie wybaczone. I za to Rydz doczeka si od Cata owej sawetnej, lapidarnej, w Paryu wiosn 1940 sformuowanej oceny: A Rydz by po prostu gupi.... Gdy wiosn 1939 w Orce na ugorze ogosiem ogromn, parunastostronicow entuzjastyczn recenzj z Ksiki moich rozczarowa Cata - obok szkicu o Sztafecie Wakowicza by to mj debiut w tego rodzaju recenzenckiej publicystyce - poczuem si, dwudziestolatek, niebywale zaszczycony, gdy z warszawskiej ekspozytury Sowa umylny goniec przyjecha do redakcji Orki po egzemplarz tego numeru dla Cata. Przez wszystkie lata wielbiem Cata jako pisarza, cho si z nim wielokrotnie cakowicie nie zgadzaem politycznie. Tu przed Padziernikiem wrci z Londynu do Polski. Znowu, tym razem ju w Polityce w 1957, ogosiem chwalcy jego twrczo artyku. Rewanujc si zaprosi mnie na kolacj do klubu dziennikarzy, za ktr oczywicie sam musiaem zapaci, jako e Cat, cho swoisty potwr, mia dwie bardzo ludzkie cechy - by namitnym kobieciarzem oraz piekielnym skpcem. Nie auj wydanych wtedy pienidzy - znajomo z Catem tego warta! Od tego czasu utrzymywa ze mn kontakty. Mieszka przy Rynku Starego Miasta. I w tym to mieszkaniu, chyba na jakie dwa lata przed mierci, pewnego popoudnia 1 maja - a ten dzie pamitam dobrze ze wzgldu na oryginaln kombinacj: rano pochd pierwszomajowy, po poudniu podwieczorek u Cata i star si ze mn w zasadniczej polemice, ktr przerwao pojawienie si Aleksandra Bocheskiego. Poszo o emigracj polityczn - polsk oczywicie. Ja upieraem si, e to bardzo dobrze, i na Zachodzie mamy emigracj polityczn - cho j w imi regu czystej gry ostro zwalcza powinnimy - jako e w razie nastpnej wojny wiatowej Polacy, z racji interesu pastwowego, winni by po obu stronach frontu, aby w kadej sytuacji wygra ze zwycizcami, wygra jako pastwo... Cat by wtedy na emigracj rozgoryczony, atakowaa go za powrt do Polski, uwaa j wic za szkodliw i niepotrzebn. Gdy wkrtce potem z kolei pokci si z cenzur wadzy ludowej, zacz, jako Gaston de Crizay, umieszcza w paryskiej Kulturze swoje opozycyjne artykuy. Cat bowiem zawsze by wspaniaym ..anty, ale zawsze opozycjonist polskim, polskim szlachciur z wszystkimi tej szlachty zaletami i wadami... Cae ycie wielbiem i nadal, lata po mierci, wielbi Cata i kategorycznie odrzucam, neguj z pisarstwem wcznie - Jzefa. Mackiewicz Mackiewiczowi, cho jedna matka ich rodzia, rwny nie by.

JERZY MAJKA - pamitacie Majk? Umar niewiele lat temu, a jak to ju dawno! Wspominam go
rozmaicie. Inaczej harcmistrza Jerzego Majk z ZHP, inaczej ostatniego redaktora naczelnego

Trybuny Ludu, ktry wyda numer ostatni swojej gazety, gdy w Sali Kongresowej pad rozkaz: Sztandar wyprowadzi!. Potem tak bardzo chciaem, by Jerzy Majka znowu zacz robi jakie pismo. I on marzy, planowa. Nie zdy. Swoj powojenn karier publiczn zaczyna od naczelnictwa Zwizku Harcerstwa Polskiego. I wtedy, przez dugie lata, bylimy w cichym sporze - on czynny dziaacz kierownictwa zwizku, ja ju tylko senior-publicysta. On zwolennik harcerstwa, jakim byo ono po roku 1956, a ja - te z racji pastwowych popierajcy ten ZHP, ale tak naprawd to pragncy, aby moliwie najbardziej sta on si podobny do harcerstwa lat trzydziestych, przeze mnie uwaanych za Zoty Wiek ZHP. Majka by innego zdania! Z harcerstwem jak z poezj - najpikniejsze jest to z lat naszej harcerskiej modoci. Gdy w 1961 wydaem Ognie i ogniska, Jerzy Majka napisa ksik Kartki z historii i tradycji ZHP, ktra miaa by polemicznym uzupenieniem mojej. Gdy ja w 1974 na pierwszej stronie Polityki opublikowaem gwatowny atak Nie ma zgody, Druhu Naczelniku!, krytykujcy pewne praktyki metodyczne i pedagogiczne w wczesnym ZHP, ktry sprowokowa w harcerstwie wielk dyskusj, Majka wszed ze mn w ostry spr. Starlimy si ze sob podczas dyskusji urzdzonej w lokalu Kultury przez pani Ew Berberyusz, ktra wwczas si jeszcze maskaradowaa jako publicystka reimowa. Wkrtce potem Majka poegna si z ZHP i przeszed do pracy w Komitecie Centralnym PZPR - jeszcze jeden polityk wyhodowany przez harcerstwo, aby przypomnie tylko paru: Seku, Kuronia, Macierewicza, Naimskiego - z kracowo nawet rnych obozw politycznych warszawskich czy Sabbata bd Kaczorowskiego - prezydentw emigracyjnych, londyskich. Przez par lat jako si z Majk nie spotykalimy. Lecz oto gdy w 1987 kolejny naczelny redaktor ycia Warszawy odebra mi moj dziak felietonisty spraw kulturalnych - Majka, ktry ju by redaktorem naczelnym Trybuny Ludu, zaprosi mnie do swojej gazety. I by to dla mnie czas wspaniay! T Trybun Ludu wspominam cudownie. Z Majk rozumielimy si - poza sprawami harcerstwa - znakomicie. Do dzisiaj auj, i wsppracy z tamt Trybun nie zaczem wczeniej, zamiast pisywa felietony do ycia Warszawy czy do wczesnego Odrodzenia. Gdy w 1990 skoczya si Trybuna Ludu, z nastpc Majki w nowej Trybunie ju nie miaem wsplnego jzyka. A gdy wkrtce potem umar Jurek Majka, dugo w smutnym milczeniu staem nad jego mogi. Szkoda!

HENRYK MARKIEWICZ - profesor historii literatury polskiej na Uniwersytecie Jagielloskim,

a wic nastpca Chrzanowskiego i Pigonia. Czy mona chcie by kim wikszym? Na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych swoj karier pisarsk zaczyna - nie liczc uczniowskich artykulikw w dodatku literacko-naukowym przedwojennego Ilustrowanego Kuriera Codziennego - w redakcji Przekroju, ktra dwu takich wybitnych profesorw UJ wyhodowaa: Markiewicza i Jana Boskiego. Wanie tam pewnego dnia otrzyma zadanie: w ktr rocznic mierci czy urodzin Feliksa Dzieryskiego streci jak trzeba jego yciorys w podpisach pod obrazkami narysowanymi przez Tonia Uniechowskiego. Napisa wic, e Dzieryski pochodzi z ubogiej kresowej szlachty polskiej. Przyszed rozfuriaczony list czytelniczki. Starsza pani, sdzc po wyrobionym charakterze pisma, ostro protestowaa przeciwko takiemu pomniejszaniu rodu Dzieryskich; denerwowaa si, e adna tam drobna szlachta, udowadniaa, e Dzieryski pochodzi ze szlachty wysokiej i zasobnej, o znacznym statusie spoecznym. Drobna szlachta? Te co! Proletariusze wszystkich krajw... Jak miecie go tak poniewiera! Dzieryscy!!! Ta przygoda nie odstraszya jednak Markiewicza od dalszych prac o charakterze biograficznym - napisa znakomite

ksiki o Prusie, eromskim i Boyu-eleskim. Czy w jakich listach wymylano mu, e pomniejsza ich szlachecko? Nie wiem. Moe ju tego wicej nie czyni. Wiem natomiast, e to przez Markiewicza dokonaem straszliwej kradziey literackiej I gorszej ni plagiat. W roku 1980 i 81 rozczytywaem si w wydawanych wanie tomach pism i felietonw Aleksandra witochowskiego. I nagle wypatrzyem tam autookrelenie jego wasnej publicystyki - jej spoeczn nieskuteczno nazwa prbami ociosywania mgy. Definicja cudowna, zafascynowaa mnie. A wic natychmiast swj akurat rozpoczynany cykl tygodniowych felietonw w Tu i teraz nazwaem Ociosywaniem mgy. Gdy w kilka lat pniej na prob Markiewicza spisaem par kartek uwag do wydanej przez niego wspaniaej ksigi Skrzydlate sowa, ksigi owych celnych zda i okrele, jakie dziki literaturze zyskay popularno w yciu, zgosiem pretensj o brak owego ociosywania mgy. Pan profesor odpisa mi, e chtnie je umieci w nastpnym wydaniu tej ksigi, bylebym mu przysa informacj bibliograficzn - kiedy, w jakim artykule napisa to witochowski. Z furi i entuzjazmem znowu zasiadem do lektury witochowskiego. I nic! Ani rusz nie mogem, i do dzisiaj nie mog, znale tych dwu sw! Nic i nigdzie. Zrozpaczony zwrciem si o pomoc do pani Marii Brykalskiej, znawczyni twrczoci witochowskiego, autorki ksiki o nim. Nawet nie odpisaa na list. Lata ju wertuj witochowskiego - i cigle nic. S dwie moliwoci. Albo owo ociosywanie mgy mi si przynio, sam je wymyliem, albo ja tak gruntownie okradem z tych dwu sw tekst witochowskiego, e w drukowanym zbiorze artykuw nawet lad nie pozosta. Wyparowao wszystko. No i trzecia moliwo: jestem czytelnikiem mao uwanym. A wszystko to si stao za spraw Henryka Markiewicza. Wyszedszy z .Przekroju, zanim sta si czcigodnym profesorem Uniwersytetu Jagielloskiego, przyoy si do powstania krakowskiego tygodnika ycie Literackie (1951). By jego pierwszym redaktorem naczelnym, po czym - ju w 1952 - przekaza redakcj Wadysawowi Machejkowi, ale sam przez dugie dziesiciolecia anonimowo prowadzi w tym pimie uroczy ywocik Literacki, w ktrym wyapywa nonsensy, bdy, bzdury, jakich peno w naszej publicystyce. Ponadto to on wanie napisa ksik o plagiatach i kradzieach literackich. Moe wic sam profesor Henryk Markiewicz zorganizowa moj doskona kradzie literack?

RYSZARD MATUSZEWSKI - krytyk literacki, autor podrcznikw licealnych, a cilej - bardzo

poyteczny weryfikator literatury w zalenoci od programw kadego kolejnego ministerstwa owiaty. Te kiedy harcerz - w doskonaej 3 WDH, gdzie by pierwszym zastpowym modego Stacha Broniewskiego. Kolega Jana Kotta z jednej klasy Gimnazjum imienia Mickiewicza. Razem debiutowali w midzygimnazjalnej pisudczykowskiej sawnej Kuni Modych Po tym debiucie ju jako student wystartowa w sanacyjnej Gazecie Polskiej, w sanacyjnym Pionie i w grydzewskim Skamandrze. Dobry start! Po wojnie - a moe jeszcze w czasie okupacji - odnowia si jego przyja i wsppraca z Janem Kottem i Stefanem kiewskim i oto Ryszard Matuszewski sta si jednym z gwnych krytykw literackich marksistowskiej Kunicy. Pamitam, jak raz kiedy w 1947 roku tuklimy si w pekaesie z odzi do Warszawy i Matuszewski zapewnia mnie z dum w gosie, e on wstpi do partii jeszcze przed Kazimierzem Brandysem i Pawem Hertzem. Potem, gdy ju pogrzebano Kunic i gdy poczwszy od 1956 dawni kuniczanie zaczli si coraz bardziej krytycznie odnosi do partii i oddawa partyjne legitymacje - Matuszewski z najwikszym opnieniem przeywa t kolejn ewolucj, ich krok ju nie by rwny; zwleka z oddaniem

legitymacji, jako e w pastwie nic si jeszcze nie zmienio, a wiat naley do obywateli mylcych realistycznie - prawda? W myl prorzdowego realizmu ogasza tedy kolejn wersj swoich szkolnych podrcznikw, w ktrych oceny poszczeglnych pisarzy - od pozytywnych do negatywnych oraz od negatywnych do pozytywnych - zmieniay si z kadym wydaniem w zalenoci od dyrektyw otrzymywanych z ministerstwa. Praktyka najbardziej godziwa, jako e podrczniki szkolne maj suy wychowaniu, ksztatowaniu obywateli pozytywnie mylcych. Ta ideowa spolegliwo Matuszewskiego staa si w rodowisku pisarskim niemal przysowiowa. Przez wiele lat kierowa dziaem polskiej literatury wspczesnej w Czytelniku i raczej przysuy si wtedy polskiej literaturze, anieli jej zaszkodzi. Nie utrudnia pisarzom ycia. Czowiek dorodkowy - wedug okrelenia Melchiora Wakowicza, ju parokrotnie przeze mnie w tym Sowniku przytaczanego (i parokrotnie bdzie jeszcze ono przytoczone, jako e jest to okrelenie niebywale trafne). A gdy wreszcie przyszy lata osiemdziesite, Ryszard Matuszewski gadko pozby si legitymacji partyjnej, zapisa do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, nie do ZLP, w kolejnym za wydaniu swego podrcznika i 1992 - owiadczy, i nareszcie moe ksiki i pisarzy ocenia tak, jak tego pragn, teraz jego sdy s jego wasne! Jednym zdaniem przekreli niemal cay swj dorobek krytycznoliteracki i rzecz zacz od nowa. Mg wic ju teraz nawymyla staremu koledze, jeszcze z Kuni Modych, Wojciechowi ukrowski emu, e ten nie zmieni postaw i pogldw politycznych, tak jak uczynili to wszyscy mdrzy z Kunicy - ukrowski, zdaniem Matuszewskiego, by gupi, skoro do Kunicy nie nalea, i gupi, skoro tak jak oni, ci z Kunicy, nie zmieni pogldw. Matuszewski mgby by bohaterem pozytywnym w musicalu o czowieku, ktry jest zawsze wierny sobie i zawsze prorzdowy. A przecie - nie zakamujmy si - wanie tacy ludzie, czy to intelektualici czy analfabeci, w kadym i zawsze pastwie s jego najbardziej cennymi obywatelami. Skoro wic wasne pastwo Polacy tak sobie ceni - ceni musimy i takich wanie jego zawsze dorodkowych podkomendnych. Evviva R.M.!

JACEK MAZIARSKI - zdaje si, e dziennikarz, publicysta, cho to nie jest - jeeli bra pod uwag
dokonania - takie pewne. Z pewnoci jedno tylko: czowiek zawsze szukajcy uczciwej pracy i chyba nigdy nie mogcy jej znale. Std zmiany i przesiadki... Objawi si w redakcji Polityki w pocztku lat siedemdziesitych z porki Andrzeja Krzysztofa Wrblewskiego, ktry ju pragn przesta by kierownikiem dziau krajowego. Maziarski przyby z Katowic, mia w swoim dorobku bzdurn ksieczk pseudoteoretyczn o reportau, artykuy w prasie codziennej oraz w Nowych Drogach, oficjalnym teoretycznym organie KC PZPR, cho formalnie Maziarski by czonkiem Stronnictwa Demokratycznego. Nikt wic jego prawomylnoci pastwowo-partyjnej nie kwestionowa. Pocztkowo, w pierwszej poowie lat siedemdziesitych, wszystko z nim ukadao si gadko, cho piro jego osobliwe nie byo, ale wkrtce zaczy si konflikty, odmienno zda i pogldw, a byy to ju czasy do gorczkowych, narastajcych sporw w caym kraju - powsta KOR, potem ROPCiO, a w .Polityce te midzy sob ju si rnilimy. Ale tak naprawd to po prostu i zwyczajnie Maziarski si nie sprawdzi jako kierownik dziau. Tote mino kilka kwartaw i w 1978 wyprowadzi si z Polityki (a dodam, e pracowali jeszcze wtedy u nas i Aleksander Paszyski, i Wanda Falkowska, i Danuta Zagrodzka). Z Maziarskim egnalimy si bez najmniejszego alu. Nastpia wymiana: on odszed do Kultury, tej warszawskiej, a stamtd do .Polityki przeszed Ernest Skalski. W 1981 roku z kolei Maziarski pokci si z Kultur, ju byo mu spieszno do przyszej Polski Kaczyskich, odszed i da do prasy owo sawetne ogoszenie: .Poszukuj uczciwej pracy! Sam j sobie znalaz w inicjatywie prywatnej - przez kilka nastpnych lat w pawilonach na Marszakowskiej, u zbiegu z Krlewsk, zaoy ksikowy antykwariat. Tam pra sw brudn przeszo z Nowych Drg i z Polityki, aby w Trzeci Rzplit mc wkroczy jako prywatny kupiec

prosto na prawic. Znalaz si u boku braci Kaczyskich w Porozumieniu Centrum, przez krtki czas by doradc prezydenta Wasy w Belwederze, jak rwnie posem w Sejmie. Z Belwederu i z Sejmu odszed razem z Kaczyskimi. Coraz rzadziej dzisiaj zabiera gos, tak jakby by zapomniany. Czowiek, ktry chyba nigdy nie robi tego, co robi powinien - moe naprawia buty albo lustrowa nieprawomylnych. Tylko ktrych?...

EDMUND MCLEWSKI - zmary w 1992 roku publicysta i dziaacz spoeczny zajmujcy si

problematyk Ziem Zachodnich. Moe nawet nie znalazby si w tym Sowniku, nie bylimy sobie ani zbyt bliscy, ani w adnym razie wrodzy, ale nalea do pewnej interesujcej grupy ludzi, o ktrych dzisiaj nic si nie mwi. A szkoda. Profesor Zygmunt Wojciechowski, Leopold Gluck, Kiry Sosnowski, paru innych. Spord nich najwiksz popularno zyska wanie Mclewski, w latach siedemdziesitych komentator telewizyjny w sprawach niemieckich, publicysta, pose na Sejm, zaoyciel i przewodniczcy spoecznych towarzystw zajmujcych si problematyk Ziem Nadodrzaskich. Byli to, u progu antyhitlerowskiej wojennej konspiracji, dziaacze na og poznascy, ktrzy opucili Stronnictwo Narodowe, aby zakadajc pod przewodnictwem, jeeli nie formalnym (nie zajmuj si histori tej grupy), to faktycznym, profesora Zygmunta Wojciechowskiego grup Ojczyzna, szczeglnie intensywnie propagowa konieczno powrotu do Polski, po zwyciskiej wojnie z Niemcami, ziem piastowskich, tych a po Odr. Postulowali to na wiele, wiele czasu przedtem, nim polscy komunici, inspirowani przez Stalina, zadali tego samego w zamian za ziemie zabuaskie oddane Zwizkowi Radzieckiemu. Ci z Ojczyzny byli jednak najpierwsi. W konspiracji ywo dziaali w Delegaturze Rzdu na Kraj - szczeglnie w Departamencie Informacji, gdzie wanie si z nimi zetknem. Profesor Wojciechowski by zastpc Kauzika, dyrektora DI, a bardzo ruchliwy Edmund Mclewski redaktorem pisma Ziemie Zachodnie Rzeczpospolitej oraz prasowej Agencji Zachodniej. I oto w styczniu 1945 - kiedy jeszcze i Delegatura, i DI miay formalnie cigle dziaa, ale faktycznie raczej ju a do czerwca dysze tylko - profesor Wojciechowski, nie liczc si z Delegatur, zgosi si do wczesnego ludowego premiera Osbki-Morawskiego meldujc ludzi z Ojczyzny gotowych do wspdziaania z nowym rzdem we wszelkiej pracy nad odzyskaniem i inkorporacj tak zwanych Ziem Zachodnich, po Odr, Wrocaw, Szczecin. Oferta zostaa przyjta. Wojciechowski otrzyma mono reaktywowania w Poznaniu Instytutu Zachodniego. Niestety - wypada to od razu w tym miejscu napisa i zmar przedwczenie w 1955 roku, mia zaledwie pidziesit pi lat, nim instytut zyska sw rzeteln naukow pozycj. Leopold Gluck zosta wiceministrem Ziem Odzyskanych (ministrem by sam Gomuka), a Mclewski zastpc synnego Wiktora Grosza i przedwojennego komunisty, doskonaego dziennikarza, bardzo ciekawego czowieka - w departamencie prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych (endek - prosz!). Rwnoczenie dano mu zaoy ZAP (Zachodni Agencj Prasow) oraz Wydawnictwo Zachodnie, ktrym kierowa. To wanie wydawnictwo opublikowao w 1949 moje ywioy, tom reportay z odbudowy Ziem Zachodnich. I chyba grupie Ojczyzna nasz konspiracyjny Departament Informacji zawdzicza, i akurat niemal nikt z DI nie by za swoj konspiracyjn, okupacyjn dziaalno aresztowany ani wiziony (aresztowanie i uwizienie Zbyszka Bednorza oraz Konrada Kirya Sosnowskiego miao inne, powojenne ju, przyczyny, te zreszt nieprawdziwe, niesuszne i faszywe). A zastpca Kauzika w DI Jzef Stemler by - jak ju pisaem - jednym z trzech uniewinnionych w moskiewskim procesie Szesnastu. Such nog przeszlimy ten czas niebezpieczny. Cho wraz z upadkiem Gomuki w 1948 roku zacz si i dla Ojczyzny czas trudny. Gluck musia odej z Ministerstwa Ziem Odzyskanych i dopiero po latach wrci z bocznego toru - zosta wiceprezesem Narodowego Banku Polskiego. Mclewskiego usunito

z MSZ oraz z ZAP-u. Pamitam gdzie w 1951 bardzo bolesn z Edmundem rozmow. Nie bardzo mia z czego y, ale z niechci mwi o wycignitej ku niemu rce Bolesawa Piaseckiego; w kocu te lata stalinowskie jako przebiedowa w wydawnictwach radiowych. Dopiero po 56 roku znowu obj kierownictwo ZAP-u, potem pojecha do Berlina jako korespondent radia i telewizji, znowu by ekspertem spraw niemieckich, czynnym w rnych zespoach i inicjatywach politycznych polskoniemieckich, zosta posem na Sejm, razem bylimy w PRON-ie. Waciwie jeden jedyny z moich kolegw z konspiracyjnego DI, z ktrym przez czterdzieci kilka lat stale spotykalimy si w jakich bd pastwowych, bd dziennikarskich dziaaniach.

ANDRZEJ MICEWSKI - kot, ktry chodzi zupenie wasnymi drogami, a raczej ciekami
biegncymi wzdu jednej drogi gwnej. A drog t jest - w latach powojennych, w ostatnim pwieczu - ta, po ktrej musz si razem i stale porusza, czy tego chc czy nie chc, rzd i Koci. Rzd przez dugie dziesiciolecia pezetpeerowski, teraz, od niedawna, inny - nie bardzo wiadomo jaki - oraz Koci katolicki cigle taki sam. Andrzej Micewski - katolik z wiary gbokiej, dziaacz polityczny w orbicie tego Kocioa, a przy tym pisarz, publicysta - by i cigle jest tym, komu cholernie zaley na jak najlepszej wsppracy pastwa z Kocioem przy zachowaniu odrbnoci interesw kadej ze stron. Std jego modzieczy, po akowskiej konspiracji, powojenny akces do Bolesawa Piaseckiego, do redakcji Dzi i jutro, potem Paxu. Std, ju w latach nastpnych, czynna wsppraca z obu kardynaami, Wyszyskim - dla ktrego ma uznanie niezmiernie wysokie - oraz z Glempem, wanie we wszelkiego rodzaju akcjach prasowych, propagandowych i politycznych, majcych suy ukadaniu stosunkw Kocioa z pastwem. Cel zawsze by jeden i ten sam - ale formy dziaania rozmaite. Rozmaite te nadzieje i zawody. Wyszed z Paxu w 1956 - Pax nie speni jego oczekiwa. Prbowa zakada wasne pisma i wydawnictwa - to si nie bardzo udao. Za to jego ksiki historyczno-publicystyczne - i ta o Pisudskim, i o Dmowskim, i inne - byy doskonae. Kardyna Glemp skierowa go w latach ju osiemdziesitych do Wiednia, aby wydawa tam pisma zagraniczne Episkopatu polskiego - zagraniczne, a wic wolne od krajowej cenzury; tak jednak mocno reprezentoway interesy Kocioa polskiego, e ostro zaatakowaa je paryska Kultura, wyraajca o wiele bardziej pastwowy ni kocielny punkt widzenia. Micewski spiera si z blisk mu Kultur parysk, cho to od niej w roku 1980 dosta publicystyczn nagrod. Po roku 1989 Episkopat podsun Micewskiego na doradc Wasy, prezydenta, ale z tego to ju zupenie nic nie wyszo, a raczej obaj panowie si skonfliktowali. W efekcie tych wszystkich powrotw i odej Micewski w Trzeciej Rzeczpospolitej jest rzeczywicie publicyst absolutnie niezalenym - cho katolik, pisuje i do Polityki, i do Trybuny (gdzie domaga si zaniechania tak zwanej lustracji i da pragmatycznej oceny historii Polski XX wieku), i do Wprost, a wic do pism antyklerykalnych. 19 wrzenia 1993 z listy PSL wszed do Sejmu. Ale wkrtce potem rozsta si z PSL-em. Andrzej Micewski jest - w domenie politycznej, a nie teologicznej - takim polskim Hansem Knge, kontrowersyjnym teologiem goszcym konieczno wsppracy Kocioa z pastwem, uwaanym jednak za heretyka. Nie udaje mu si w polityce, nie bardzo udaje mu si ukada stosunki Kocioa z pastwem. Stale si z kim czy, stale rozstaje - nawet w Tygodniku Powszechnym wytrzyma tylko par lat. Pragnie czego, co w Polsce nigdy si nie zrealizuje, bo z zaoenia zrealizowa si nie moe: harmonijnej wsppracy Kocioa z pastwem. Taka wsppraca to jak horyzont i stale si do niego zbliamy i on zawsze si nam oddala. Micewski wierzy, e to osignie. Ja nie wierz - w moim przekonaniu Koci winien by cakowicie wyeliminowany z ycia pastwowego i publicznego,

a nawet zmuszony do ograniczenia si wycznie do strefy osobistej kadego obywatela. Wtedy dopiero bdzie spokj. Ale Micewski wierzy w inne rozwizania. Biedny Micewski! Cho moe ambicja realizowania czego, co nieosigalne, stanowi o bogactwie naszego ycia? Jeeli tak i to Micewski jest wspaniaym magnatem! Wspaniaym magnatem biedny Micewski... Bo tak naprawd to najbiedniejsze s te koty, ktre zawsze chodz tylko wasnymi ciekami...

ADAM MICHNIK - kto, wszyscy wiedz! W Rzeczpospolitej Ludowej, dzisiaj przezywanej

Rzeczpospolit Dwa i P, namitny opozycjonista, dziaacz pierwszej gildy, wiziony, skazywany, znowu wiziony, autor ksiek wydawanych za granic bd w drugim obiegu. Dzisiaj redaktor naczelny najwikszej gazety w Polsce i publicysta... - ano wanie, jaki publicysta? Prorzdowy? Pastwowy? Obecna prorzdowo Michnika jest, inaczej ni jego ongi wyrazista antyrzdowo, raczej dwuznaczna. Z pewnoci nie mona go nazwa publicyst i redaktorem antyrzdowym, ale rwnie nie prorzdowym, i to zarwno wtedy, gdy rzd by solidarnociowy, jak i teraz, w 1994, gdy jest jakby lewicujcy. Ta nieprorzdowo przynosi wyrany zysk jego Gazecie. Gdy czytam artykuy Michnika, odnosz wraenie, e jednak on sam wolaby by dziaaczem i publicyst anty... Temperament na nie. Z Michnikiem waciwie nie zamieniem nigdy nawet dwu sw. Pardon! Dwa sowa, dosownie dwa, kiedy z nim wymieniem; w wikszym towarzystwie przy stoliku w kawiarni nie opodal Sejmu. By wtedy ognicie zbuntowanym studentem, zaoycielem jakiego sztubackiego Klubu Poszukiwaczy Sprzecznoci. Bodaje akurat wyrzucano go z uniwersytetu. Najciekawsze jednak, e od wczesnej modoci - inaczej ni na przykad Kuro - Michnik to syn zbuntowany przeciwko dziaalnoci wasnego ojca. Ojciec by niewysokiego szczebla dziaaczem komunistycznym, matka autork podrcznikw szkolnych, z ktrych w pocztkach PRL uczono dzieci. A tymczasem syn od najmodszych lat by anty... I tak w Polsce Ludowej dziao si nie tylko w jednej rodzinie Adama Michnika. Rodzice i kiedy w modoci buntujcy si przeciwko pastwu kapitalistycznemu - gdy doczekali si wymarzonego pastwa komunistycznego lub niemal komunistycznego, doczekali si rwnie dzieci, ktre wystpiy przeciw temu pastwu. I Michnik, i. Lityski, i Toruczyk, i Komar, i Borejsza, dziesitki, moe i setki crek i synw zbuntowanych przeciw pastwu stworzonemu przez ich wasnych, kiedy te zbuntowanych, rodzicw. I to jest wanie regua! Albowiem dzieci dziedzicz po swoich rodzicach nie tyle polityczne przekonania, co temperamenty! Dzieci ludzi, ktrzy zawsze byli lojalnymi obywatelami pastwa, w ktrym yli - a jest to pozytywna cecha charakteru - bd rwnie lojalnymi, dorodkowymi, jak ich wietnie nazwa Wakowicz, obywatelami pastwa, w ktrym im z kolei y przyszo, cho to ju nie pastwo ich modoci. Natomiast dzieci rewolucjonistw bd rewolucjonistami wobec rzeczywistoci przez nich zastanej, a moe si zdarzy, e stworzonej przez rodzicw, niegdy zrewoltowanych. Dzieci dawnych rewolucjonistw - oczywicie nie wszystkie i nie wszystkich - wprost musz zwalcza pastwo zbudowane przez komunistycznych rodzicw! W Polsce Ludowej i tej po-Ludowej regua dziedziczenia temperamentu sprawdzia si w sposb przykadowy. A dalej ju bywa rozmaicie. Jedni dotychczasowi buntownicy bd aprobowa pastwo przez siebie powoane do istnienia, a innym bdzie tskno do ich dawnej walki... Temperamenty i pasje bywaj rne. I sabsze, i bardziej trwae. Wadysaw Gomuka, raz znalazszy si w swoim pastwie, mimo wszystko, mimo swego uwizienia, budowa to pastwo komunistyczne - raczej komunistyczne -

ca sw si, ale ju Wadysaw Biekowski wola cigle je od nowa zwalcza. Adam Michnik wydaje mi si raczej podobny do Wadysawa Biekowskiego... Za kilkanacie lat zobaczymy, jak dzieci naszych dzisiejszych solidarnociowcw bd - zapewne spiskowa przeciw pastwu przez solidarnociowcw zapocztkowanemu! Moe syn, moe wnuk Lecha Wasy znowu bdzie skaka przez jaki polityczny, ustrojowy pot. Pki co, zawsze z ogromn frajd czytam wietne artykuy Adama Michnika i myl przy tym, kim byli jego rodzice, a kim bd jego dzieci.

STEFAN MIROWSKI podczas niedawnego, ostatniego Zjazdu Zwizku Harcerstwa Polskiego,

w grudniu 1993, podszed do mnie Przewodniczcy ZHP - a znamy si z gr p wieku - harcmistrz z Szarych Szeregw, komendant Zawiszy, tych najmodszych harcerzy, ktrzy na murach Warszawy wypisywali stosowne hasa i urzdzali hitlerowcom inne propagandowe psikusy, tak wane dla podtrzymania samopoczucia Polakw. Stefan podszed i powiedzia: Niedawno znalazem listy, jakie moja matka pisywaa do ojca z wakacji letnich, i tam w licie z 1928 roku przeczytaem, e Stefek, czyli ja, bawi si razem z innym dziewicioletnim chopczykiem... Kaziem Koniewskim. Ryknem miechem radosnym - oto lady naszego dziecistwa! Zabawy od lat niemal niemowlcych w parku Ujazdowskim z Marysi i Dziul Zieleczyk, wakacje ze Stefkiem Mirowskim... No prosz! Ale ze Stefanem spotykalimy si nie tylko na takich zabawach. Kilkanacie minut po owej godzinie siedemnastej pierwszego sierpnia 1944 roku na jednym z podwrzy blokw mieszkalnych rozcigajcych si midzy Filtrow, Grjeck, Niemcewicza i Asnyka - tam zaskoczy mnie wybuch Powstania I zobaczyem Stefana i jego, przed paru godzinami polubion, on; on mia tutaj swj powstaczy przydzia. Na placu Narutowicza od kwadransa trwaa pierwsza powstacza bitwa, zakoczona w kilkanacie godzin pniej nasz klsk. Obaj znalelimy si w przegranej dzielnicy i obaj w dziesi dni pniej powdrowalimy najpierw na Zieleniak, a potem do Pruszkowa, do tego wielkiego obozu zbiorczego. Skd zreszt i nam, i im udao si wydosta szczliwie. W osiem miesicy pniej, w kwietniu 1945, w zrujnowanej Warszawie ja z kolei braem lub i skromny podwieczorek weselny wrd paru harcerskich przyjaci Stefan Mirowski wyprawi nam w ocalaym mieszkaniu rodzicw swojej ony - Marszakowska 81. W lubnym prezencie dostaem angielskie wydanie ksiki Baden-Powella Scouting for boys, kupione gdzie w ulicznym kiosku, peno takich byo wtedy w miecie, opatrzone podpisami przyjaci z Szarych Szeregw, w tym rwnie obojga pastwa Mirowskich. A eby wszystko byo zabawniej na tym najpowaniejszym ze wiatw, dokadnie w tym samym mieszkaniu pastwa Tyszkiewiczw, w par miesicy pniej, w grudniu 1945, Bolesaw Piasecki zaoy redakcj Dzi i jutro. Potem spotykalimy si ze Stefanem przy rnych okolicznociach w odrodzonym Zwizku Harcerstwa Polskiego. A jeszcze pniej nie spotykalimy si przez cae dziesiciolecia, ale gdy dla ZHP w roku 1989 wybia godzina prby, to wanie Stefan Mirowski, wesp z Ann Zawadzk, siostr legendarnego Zoki, Halin Winiewsk oraz Janem Rossmanem naleeli do tej czwrki ju wwczas najstarszych instruktorw dawnego ZHP, ktrzy odmwili udziau w pastwowo szkodliwej akcji tworzenia tak zwanych harcerstw alternatywnych, z przyczyn politycznych chccych zniszczy ZHP, t jedyn organizacj modzieow, ktra zdolna jest - p miliona harcerek i harcerzy i przeciwstawi si i przeciwstawia si rozlewajcej si fali demoralizacji wywoanej wdk, narkotykami i przestpstwami. W interesie caego spoeczestwa ley istnienie silnego, licznego ZHP, nie niszczonego politycznymi walkami. To zrozumia Stefan Mirowski - i zdecydowa si znowu podj prac w ZHP. Decyzja moralnie pikna. Jako stary druh wypryem si przed nim na baczno i nagle okazao si, e nie tylko by on

nieformalnym wiadkiem mojego lubu, ale szedziesit pi lat temu bawilimy si na kamienistym brzegu rzeki Raby. Przeleciao jak z bicza trzs.

LESZEK MOCZULSKI - rzadko si w yciu politycznym zdarza posta tak operetkowa, pytka, no
i demagog na 125 procent! Odpowiednik Tymiskiego - z jednej strony, a moe yrynowskiego ze strony drugiej. Za modu by oczywicie w PZPR. Potem przez dugie lata dziennikarz w owym osobliwym tygodniku Stolica, ktry pod redakcj Leszka Wysznackiego sta si wylgarni do przedziwnych publicystw - takich jak Leszek Moczulski czy Waldemar ysiak. Stolica Leszka Wysznackiego w latach szedziesitych reprezentowaa nacjonalistyczny niby-komunizm, jak mawiano wtedy - moczarowski. Dokadna antyteza .Polityki. Tote w 1968 roku, w marcu, Stolica wicia triumfy, a .Polityka bya zagroona. W Stolicy owego czasu Moczulski wsawi si wciekymi atakami na sztuki sceniczne Sawomira Mroka i na ksiki Witolda Gombrowicza. Moczulskiego po raz pierwszy zobaczyem i usyszaem w klubie Krzywego Koa, w pocztku lat szedziesitych, w dyskusji nad ksik Zbigniewa Zauskiego Przepustka do historii. Wtedy wystpi on z twierdzeniem, e w dniu 9 wrzenia 1939 armia polska bya w znakomitej kondycji i miaa wszelkie atuty, aby zwyciy Niemcw... Po wysuchaniu takich rewelacji nie signem po ksik Moczulskiego, par lat pniej opublikowan nakadem Wydawnictwa MON, a potem - jako e bya wierutn bzdur - gwatownie z ksigar wycofywan. Moczulski wyda kilka takich rewelacyjnych ksiek. Jako Natalia Naruszewicz opublikowa w drugim obiegu, w kocu lat siedemdziesitych, Zarys historii PRL, w ktrym z ferworem dowodzi, e przegrane Powstanie Warszawskie byo w rzeczywistoci sukcesem politycznym Rzeczpospolitej, gdy ono wanie zapobiego planowanemu przez Stalina utworzeniu siedemnastej republiki. Prawda bya niestety zgoa inna, ale Moczulski zawsze wszystko wie najlepiej... Mniej wicej w tym samym czasie, gdy pani Naruszewicz ogaszaa swoje historie, pan Leszek Moczulski zrobi rozam w KOR-ze i utworzy wasn organizacj antypezetpeerowsk - ROBCiO, skrt tak pikny, e nie ma potrzeby go rozszyfrowywa. Wszyscy go zreszt wtedy podejrzewali - niesusznie - e za t dywersj wobec KOR-u kryj si agenci Bezpieczestwa. Bezpieka bya zbyt mdra, by korzysta z usug kogo tak niemdrego jak Moczulski! W latach osiemdziesitych, odsiedziawszy par lat w ciupie, Leszek Moczulski wyjecha na jaki czas do Parya, Londynu oraz do Stanw Zjednoczonych, aby tam zawraca gow polskim emigrantom - poniektrzy z nich gotowi go byli widzie na tronie prezydenckim przyszej Rzeczpospolitej. Wrciwszy do kraju pan Moczulski zaoy KPN i wasn organizacj Strzelca. KPN jest parti marginesu politycznego, cho reprezentowan w Sejmie. Pan Moczulski jest posem na Sejm i po roku 1989 wsawi si okreleniem, e czonkowie PZPR to Patni Zdrajcy Pachoki Rosji. Przegra par procesw o oszczerstwo. Nacjonalista, niby-pisudczyk, niby-pastwowiec, zawsze populista, zawsze... och, pardon! adnym z okrele pasujcych do pana posa Moczulskiego nie chc obraa autorytetu naszego Sejmu. Nigdy nie zamieniem z nim nawet jednego sowa - i bardzo dobrze. Oby tak dalej!

CAMILLA MONDRAL - mateczka Kazimierza Koniewskiego! Co? Niemoliwe! A jednak...

Znakomita tumaczka z wgierskiego - to od lat, od niedawna - energiczna organizatorka ycia materialnego naszej zawodowej spoecznoci literackiej. Ona wada warszawskim Domem Literatury, domami twrczymi w Oborach i Zakopanem. Do tego polityczna opozycjonistka z lat osiemdziesitych, ktra naley teraz do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, a nie, jak niej podpisany, do Zwizku Literatw Polskich. I to ona wanie nazwaa si kiedy mateczk Koniewskiego!

Bya t osob, do ktrej nagle wywoano mnie z wiziennej celi budapeszteskiego wizienia przy Margit krut, w padzierniku 1942 roku. Przez kratk rozmwnicy zobaczyem wtedy po raz pierwszy nisk, przystojn pani, ktra mi owiadczya, e odtd bdzie moj wizienn mateczk, przysan przez nasz tajn komrk cznoci z krajem, dziaajc wwczas w Budapeszcie. Camilla odwiedzia mnie dwa czy trzy razy, opowiedziaa nowiny z wojennego frontu, podaa paczk ze smakoykami, ale ju nie potrzebowaa mi matkowa duej. 9 grudnia 1942 Wgrzy wypucili nas wszystkich kilkudziesiciu Polakw - aby mie argument w swoich tajnych rozmowach z aliantami; ju wwczas chcieli si przesi na innego konia! Camilla Mondral, tak dzisiaj zasuona w przyjani kulturalnej wgiersko-polskiej, swoje ycie zaczynaa nie po wgiersku, ale po francusku. Crka emigrantw politycznych wieku ubiegego, yjcych w Paryu - std francusko jej imienia. Wrcili do Polski z crk po tamtej wojnie. Wtedy wicej Polakw, emigrantw politycznych, wracao do kraju, ni wraca dzisiaj. Moda dziewczyna, biegle wadajca francuskim, najpierw staa si znakomit, medalow florecistk, a potem sekretark generaa Kasprzyckiego, ministra spraw wojskowych. Razem z ministerstwem ewakuowaa si na Wgry, gdzie zostaa przez ca wojn. Pracujc w wgierskich firmach poznaa jzyk i kultur madziarsk. Jednoczenie uczestniczya w naszej pracy konspiracyjnej. Po wojnie po raz wtry wrcia do Polski, ale syna swego prawdziwego - po latach - wenia w Wgierk. Mio by synem takiej wizienno-wojennej mateczki. Elien Magiarorszg, elien Camilla Mondral!

SAWOMIR MROEK - poza tym, e ze Sawomirem Mrokiem kolegowaem w Przekroju

wczesnych lat pidziesitych, kiedy to mody krakowianin debiutowa w naszym tygodniku pisujc reportae z budowy Nowej Huty, bardzo pozytywne i socrealistyczne, raz jeden tylko wziem udzia w odegraniu malekiego spektaklu Sawomira Mroka, dokadniej - jak z Mroka. By to rok 1979, ostatni, w ktrym Jarosaw Iwaszkiewicz peni - przed mierci - funkcj przewodniczcego ZG ZLP. Wanie wtedy Sawomir Mroek przyjecha z Parya na par tygodni do Warszawy. Na zebraniu prezydium ZG ZLP Iwaszkiewicz postawi by wniosek, aby co prdzej i z wszelkimi honorami przywrci Mrokowi czonkostwo zwizku, odebrane mu przed laty, gdy po potpieniu inwazji na Czechosowacj, w 1968 roku, zdecydowa si zosta w Paryu. Iwaszkiewicz wniosek zgosi, my jednogonie uchwalilimy. Kto zbieg na d do naszej kawiarni (wtedy bya jeszcze nasza), aby poprosi siedzcego tam Mroka na gr, do sali zebra. Mroek wszed. Mymy wstali. On sta. Jarosaw odczyta klauzul wniosku i wrczy Mrokowi legitymacj, byskawicznie wypenion, gdy zawczasu przygotowan. Wszyscy czekalimy, e teraz padn jakie mie, nawet wakie sowa. Mroek wzi legitymacj z rk Jarosawa. I milcza. Milcza Iwaszkiewicz. Milczelimy my. Milczenie trwao par minut. Kto si gono rozemia i powiedzia: Jak z Mroka... I na tym si skoczya scena z Mrokiem - jak z Mroka. Jestem gorcym adoratorem Mroka dramatopisarza. Kiedy byem rwnie gorcym wielbicielem jego dowcipw rysunkowych - ostatnio ten entuzjazm osab. Rysunki przysyane z Meksyku na

przykad do Gazety Wyborczej niestety s sabe i jakby odgrzewane. Nic dziwnego I niby jak, yjc w Meksyku, Mroek ma reagowa w sposb ywy i autentyczny na mankamenty i dolegliwoci naszego codziennego bytowania. Ostatnie enuncjacje Mroka, nadesane z Meksyku uzasadnienie, w odpowiedzi na ankiet Polityki, dlaczego to zamiast wraca z Parya do Krakowa, wyjecha jeszcze dalej, do Meksyku - powodem ma by jakoby zwycistwo chama i chamstwa w yciu codziennym obecnej Polski - uwaam po prostu za uwaczajce sztuce Mroka, wykrtne i niepowane, wymijajce istotne i do gbokie przyczyny faktycznie rozpanoszonego chamstwa. Ale pisarz, ktry chce by - i by dotd - celnym obserwatorem i diagnost polskich chorb, nazwijmy je narodowych, nie moe, nie powinien wysiedla si a do Meksyku, jako e wtedy ostatecznie straci kontakt ze spoeczestwem i swoim wielkim pacjentem. Mroek w Meksyku nie bdzie ju tym Mrokiem, ktrym by w Krakowie czy nawet w tak nieodlegym Polsce Paryu. A szkoda!

ZDZISAW NAJDER - wprost klasyczny przykad, jak namitno do polityki, a moe nawet do
gry politycznej, zniszczya doskonaego pisarza. Autor znakomitego dziea ycie ConradaKorzeniowskiego, jak dotd - mino niemal pitnacie lat od opublikowania owego dziea i niczego wicej nie napisa, w grach politycznych natomiast skrci kark, bo robi to, czego robi nie powinien. Polonista, zwizany z Instytutem Bada Literackich, czonek zespou redakcyjnego Iwaszkiewiczowskiej Twrczoci oraz (ale tego ja nie wiedziaem) organizator jakiej podziemnej, opozycyjnej grupy politycznej, zgosi si do mnie w 1978 roku - wtedy zobaczyem go po raz pierwszy - jako do wczesnego szefa kontaktw zagranicznych Zarzdu Gwnego ZLP. Prosi o interwencj zwizku. Wadze paszportowe (czyli bezpieka) odmwiy mu paszportu, a on mia zaproszenie - nie po raz pierwszy - od jakiego angielskiego czy amerykaskiego uniwersytetu, pewnie na wykady o Conradzie. W ogle mia liczne zwizki z zagranic, a jego drug on bya pani poznana w Londynie. Do takich interwencji byem obowizany - powdrowaem do ukaszewicza, wczesnego sekretarza KC, ktry po krtkiej rozmowie zgodzi si da Najderowi paszport. Nasza pani Karuasowa, szefowa w dziale zagranicznym ZLP, kupowaa mu bilety, jako e z powodu choroby oczu nie bardzo by sprawny w poruszaniu si wrd kas. I tak pojecha na Zachd po raz ju kolejny, i potem jeszcze raz pojecha, a wybuch Sierpie 80 i wtedy okazao si, e Najder od dawien dawna dziaa w jakich podziemnych organizacjach - zastrzeenia bezpieki nie byy bezpodstawne. Kiedy ogoszono stan wojenny, Najder akurat by za granic i nagle - bodaj w lutym 1982 - wyczytalimy w gazetach, e nasz wspaniay conradysta zosta naczelnym dyrektorem sekcji polskiej radia Wolna Europa. Takim drugim czy trzecim Nowakiem-Jezioraskim. Wtedy ostatecznie zrozumiaem zastrzeenia biura paszportowego - dyrektorem tego radia mg zosta ten tylko, kto od dawna mia silne zwizki ze specjalnymi subami amerykaskimi. Epizod. Byem wwczas w Moskwie. Akurat wszedem do gabinetu naszego radzieckiego kolegi Wiktora Borysowa - referenta do spraw polskich w tamtejszym Zwizku Pisarzy, zreszt doskonaego tumacza prozy Iwaszkiewicza - gdy on w gazecie przeczyta by wiadomo o nominacji Najdera. Mylaem, e skona - zrobi si blady ze strachu, jako e kilka lat wczeniej towarzyszy Najderowi w jego podrach po urzdach ukraiskich, w ktrych wyszukiwali papiery parafialne i cywilne modego Jzefa Korzeniowskiego. A teraz Najder okazuje si agentem co najmniej CIA... Borysow dygota. Potem si dowiedziaem, e bez powodu - nikt go o Najdera nie pyta... Ale - jak wiemy historia Najdera na tym si nie skoczya. Nagle, po niewielu latach - jeszcze u nas bya komuna Najder jako tak zgoa niespodziewanie wylecia z radiowej dyrektury w Monachium i osiad we Francji. A potem, bodaj w 1990 roku, przeczytaem w wczesnym, tym drugim, Po prostu -

zwizanym z Uni Demokratyczn - reporta z Monachium, rozmow z redaktorami Wolnej Europy. Z reportau tego dowiedziaem si, e Najdera wywalono z dyrektorskiego stanowiska, jako e by szefem najgorszym z moliwych - skci si z ca redakcj, usuwa ludzi, by niesprawiedliwy i po prostu bawan! Wtedy sobie pomylaem: O! Nieboszczyk ukaszewicz by jednak mdrzejszy od bezpieki! Zna wida Najdera lepiej od nich i wiedzia, e podrzucajc go Amerykanom podrzuca im destruktora, niszczyciela, moe mimowolnego, ale jednak sabotayst! Rozemiaem si gono, ale... chyba za wczenie. W 1992 roku, gdy zaczto lustrowa, nagle si okazao, e Najder od lat mia jakie zwizki z bezpiek, e podpisa zobowizanie do tajnej wsppracy i e on sam nawet temu nie zaprzecza, tylko tumaczy - a niby jak mia si tumaczy? - e podpisa istotnie, ale w tym celu, eby bezpiek wprowadzi w bd. I wtedy dopiero przestaem cokolwiek rozumie, a raczej zrobio mi si po prostu gupio... Jako e ja w 1978 roku, jako przedstawiciel ZG ZLP, zostaem zwyczajnie wykorzystany, zrobiony w konia. Najder i biedak przeladowany przez UB, ktremu pomaga interwencja Zarzdu Gwnego ZLP - to osoba wiarygodniejsza dla Amerykanw... Pitrowa amigwka! Komu wic zaleao tak naprawd na tym, eby akurat on zosta szefem polskiej sekcji Wolnej Europy? I w czyim interesie Najder niszczy swoimi zarzdzeniami ywotne tkanki Wolnej Europy? I tak dalej, i tak dalej... A gowa puchnie od takiej powieci szpiegowskiej! Fakt jeden tylko bezsporny - po ujawnieniu owego podpisu na starym dokumencie bezpieki Najder znikn z horyzontu naszego ycia politycznego. Wyda wprawdzie ksik o tym, co on, Najder, doradza politykom, ale przesza bez echa. Podobno jej autor siedzi teraz za granic w swojej francuskiej daczy. Moe jednak wreszcie wrci do literatury. Do Conrada - tamtego czy jakiego innego. I tak byoby najlepiej. A ja dopiero wtedy miabym jasno w temacie Najdera...

ZOFIA NAKOWSKA - bardzo j lubiem. Moe to skonno rodzinna? Nie tyle zreszt jako
pisark, ale jako mi pani. Tak starsz koleank. Raz i drugi zaprosia mnie na podwieczorkow kaw, do saloniku w jej ostatnim mieszkaniu na trzecim pitrze w Domu Literatury. Rozmowa o niczym, ale przyjemna. Natomiast jej pamitniki byy dla mnie lektur znakomit. Czytaem je jednym tchem - tom po tomie. Z nich to dopiero dowiedziaem si tego, o czym wczeniej nie miaem pojcia, jako e w naszej rodzinie dzieciom o takich sprawach nie opowiadano. I oczywicie doskonale rozumiem, dlaczego nigdy, w adnej z naszych rozmw, pani Zofia nie zapytaa o mego stryja. Zapytaa mnie dopiero o niego - specjalnie telefonujc gdzie na pocztku lat siedemdziesitych pani Hanna Kirchner, ktra edytorsko opracowujc Dzienniki Nakowskiej, o autorce Granicy wiedziaa wicej, ni ta o sobie. I byo to pytanie niemal takie samo, jakie mi w 1940 roku zada w St. Andrews wicepremier Stanisaw Kot. Pytanie o profesora doktora Tadeusza Koniewskiego. Gdy w 1976 wyszed tom II Dziennikw Nakowskiej, przeczytaem tam pikne zdanie pod lipcow dat 1910 roku: ...Niektrych poznaam ju w czasie tej choroby. W tym czasie zupenie ozdobna, skpana w kwiatach, przygoda z Koniewskim. Krtka epopeja, nieestetycznie wszczta jego medycznym udziaem w moich dolegliwociach, zamknita dyskretn pieszczot, pen czci, jak zoony hod. W rok pniej, gdy Nakowska zastanawiaa si nad uczuciem czcym j z Karolem Irzykowskim, owa przygoda w kwiatach zostaa ju tylko okrelona jako gupi flirt z Koniewskim. Flirt dla Nakowskiej moe by rzeczywicie gupi, ale ja, w szedziesit sze lat pniej przeczytawszy wyznanie o skpanej w kwiatach przygodzie wielkiej pisarki z moim rodzonym stryjem, odczuem pewn dumn - cho gupi - satysfakcj. Poczuem si literacko dowartociowany... Kto jest bez grzechu, niech rzuci kamieniem...

IGOR NEWERLY - niezwykle pikne ycie! Fascynujcy yciorys - oczywicie, gdy si go post
factum odczytuje w caoci - zwieczony wietnym pisarstwem, moe jednak trudny dla samego bohatera, gdy przeywany by w kolejnoci dni i lat. W swoim sowie jakby ostatnim, w przypisie do powieci Wzgrze bkitnego snu, Newerly tak okreli: ...pisarze z grubsza dziel si na dwa odamy - z yciorysem i bez. Jedni chon ycie, najpierw yj, potem pisz... Ot wanie - on sam najpierw y, pisa potem. Chopak z Biaowiey, z rodziny biaorusko-polskiej, bierze namitny udzia w zawirowaniach Rewolucji Padziernikowej. Tak namitny, e gdy po trzech latach bojowej aktywnoci w Komsomole gro mu kary wizienia naprawd powane, decyduje si - a jest to rok 1924 - na nielegaln ucieczk ze Zwizku Radzieckiego przez Zbrucz do Polski. Po latach opisa to wszystko w autobiograficznej powieci Zostao z uczty bogw. Kiedy, pniej, powie zwile: ...w przydugich spodniach wuja, z piciozotwk w kieszeni przybyem na podbj miasta stoecznego Warszawy. Mia lat dwadziecia. Raz na wozie, raz pod wozem, a to bezrobotny, a to zamony szef biura stenografw, a to w jakim pokoiku sublokatorskim, a to przez sze tygodni noclegi pod mostem Kierbedzia czy na skwerkach ulic warszawskiego Powila. Lecz oto nagle poznaje wielkiego Janusza Korczaka, ktry w modym uciekinierze z ZSRR najpierw dostrzega - i trafnie! - talenty pedagogiczne, wic czyni go jednym ze swoich pomocnikw w Naszym Domu, a potem - te trafnie! - talenty redaktorskie, wic w 1930 roku przekazuje mu po sobie redakcj Maego Przegldu, wietnego tygodnika modziey (a nie: dla modziey!), dodatku do ydowskiej gazety Nasz Przegld. Uczyem - Newerly wspomina po latach - modzie ydowsk pisa po polsku na amach ich wolnej trybuny, obcy midzy nimi, cho czuem, e mi ufaj i lubi. Lubi - to mao powiedziane! Czytelnicy i wsppracownicy Maego Przegldu, uczniowie szk i gimnazjw, tego Igora Abramowa (nazwisko ojca), czyli Newerlego (pseudonim literacki, nazwisko matki), po prostu ubstwiali! By im znakomitym redaktorem naczelnym, gdy by doskonaym, utalentowanym pedagogiem - odwiedza swoich modych piszcych w ich miastach i miasteczkach, organizowa im konkursy literackie i rysunkowe, organizowa gry sportowe i spywy kajakowe (kajak to namitno samego pana Igora) - modzi wok Maego Przegldu a kipieli. Ale e to kipienie miao kierunek zgoa okrelony - socjalistyczny, a nawet komunistyczny - wic starzy redaktorzy z Naszego Przegldu mieli do pana Abramowa wielk o to pretensj. Oni chcieli wydawa dodatek dla dzieci i a ten im zrobi pismo modzieowe ksztacce spoecznych radykaw! Pan Igor musia tedy hamowa ideowe temperamenty swoich modych przyjaci, znowu obnia wiek piszcych w Maym Przegldzie. W tej sytuacji wesp ze starsz modzie z Maego Przegldu (mam prawo napisa z nami: byem z nimi) zacz wydawa WoTuM (Woln Trybun Modych), ktr policja zamkna po omiu numerach. Bylimy za radykalnie czerwoni... Abramow-Newerly dalej wic redagowa May Przegld, a jego starsi wychowankowie zaczli rozglda si po wiecie - niekiedy to rozgldanie stao si nawet politycznie niebezpieczne... Wybucha wojna. Korczaka i jego dzieci z Naszego Domu hitlerowcy wypdzili na mier w gazowe komory Treblinki. Newerly, ktry nie musia y w getcie, konspirowa w Warszawie; zosta aresztowany i jako wizie Majdanka, Owicimia, Oranienburga i Bergen-Belsen przeszed ca koncentracyjn gehenn. Przey. Zaraz po wojnie wrciwszy do kraju najpierw - prawdziwy korczakowiec! - zabra si do organizowania Robotniczego Towarzystwa Przyjaci Dzieci, a rwnoczenie zacz pisa. Ju nie artykuy, ale ksiki. W 1948, majc lat czterdzieci pi, staje si pisarzem. I wanie jako pisarz na

zawsze zostanie w kulturze i literaturze polskiej! Powie pierwsza - z przey obozowych, wojennych, ale osob bohatera, Rosjanina, powizana z dalek modoci autora - Chopiec z Salskich Stepw. Potem Archipelag ludzi odzyskanych - to ju powojenna wspczesno. Trzecia: Pamitka z Celulozy i popularno czytelnicza zupenie niezwyka, miliony egzemplarzy - nawizanie do lat dwudziestych, do swojego, cho w tym utworze nie ma nic pamitnikarskiego, modzieczego socjalizmu. Dalej: ywe wizanie, autobiograficzna, te lata midzywojenne i wojenne, ale ju nie o klasowej walce proletariatu, tylko o bardziej intelektualnych dziaaniach pedagogw, pisarzy, dziennikarzy, o Polsce ludzi mylcych. Lene morze - skok wstecz, w dalek histori, t sprzed wieku, fabularnie ywa opowie o wygnacach syberyjskich w gbokiej Azji, take o Polakach. Nastpna Zostao z uczty bogw - niezmiernie ciekawa zbeletryzowana autobiografia o przeyciach modzieca w rewolucji bolszewickiej - trafia na powane przeszkody cenzorskie; ukazaa si dopiero w 1988 roku. Newerly nie by jednak tylko pisarzem - by rwnie pedagogiem. Wic te i w Zwizku Literatw Polskich przez wiele lat spolegliwie opiekowa si modymi, tymi wstpujcymi na literackie cieki. Wielbili go oni tak, jak dawniej tamci modzi, pisujcy do Maego Przegldu. Bra udzia w midzynarodowym, a i naszym polskim rwnie, Ruchu Korczakowskim. Przez trzy lata prezesowa Warszawskiemu Oddziaowi ZLP. Powoli przechodzi na stron wczesnej - lata siedemdziesite antyrzdowej opozycji, narastajcej wewntrz rodowiska literackiego, odda legitymacj partyjn. Jako pisarz by niezwykle poczytny, jego ksiki - cigle wznawiane - rozchodziy si w olbrzymich nakadach. Jako czowiek by kim cenionym zupenie wyjtkowo - autorytet dla czytelnikw, autorytet wrd kolegw, pisarzy, a to nie idzie w parze. Dziewit ksik Igora byy pyszne wspomnienia z wypraw kajakowych - Za Opiward, za sidm rzek... W posowiu do nastpnej, dziesitej - powie Wzgrze bkitnego snu wydana w 1986 roku - tak napisa: To dziesita moja ksika i chyba ostatnia. Rzeczywicie ostatnia! Obszerna, piciusetstronicowa powie o Polakach w schykowej ju carskiej Rosji. Pocztek wieku XX, polski bojowiec, niepodlegociowiec, niesusznie przez rodakw oskarony o prowokacyjn agentur, zostaje zesany na Sybir, by wrci potem do Polski ju niepodlegej i walczy w niej o swoje dobre imi. Moe to nawet najlepsza powie Newerlego, w ktrej pisarz raz jeszcze podejmuje problem najbardziej go przejmujcy: problem sprzenia, niemal nierozerwalnego, polsko-rosyjskiego, polskiej niepodlegociowej walki przeciw Rosji i polskiej psychicznej bliskoci z Rosjanami. A strach - jakie to stale aktualne! Takie przecie byo jego ycie - wic taka musiaa by jego literatura. Umar w 1987, majc osiemdziesit cztery lata. I oto znowu nad trumn pisarza i pedagoga, ktry przez cae ycie by ateuszem, rozegraa si komedia uwaczajca jego pamici. Wojskowe Powzki warszawskie, cakowicie wiecka uroczysto pogrzebowa, konduktu nie prowadzi do grobu ksidz, za to id w nim setki osb pragncych uczci pami pisarza, tak im bliskiego. Pierwsze, doskonale i sprawiedliwie prawdziwe, sowa Ryszarda Matuszewskiego. Jako drugi przemawia Jerzy Stanisaw Sito, poeta. I nagle swoj mow zakoczy zdaniem przez nikogo nie oczekiwanym: ....a teraz gos zabierze ksidz Niewgowski, duszpasterz rodowisk twrczych. Tum zamar w zdumieniu. Ksidz? Tutaj? Teraz? Nad grobem Igora? I zaraz usyszelimy ksidza Niewgowskiego. Wezwa zebranych do modlitwy i owiadczy, e oto chrzci trumn zmarego pisarza! Chrzest trumny?! Nie zdoano ochrzci zmarego, wic teraz si chrzci trumn... I trumn czowieka, ktry nie przyj ostatniego sakramentu, gdy jako czowiek dorosy nigdy adnego sakramentu nie przyj! Ksidz intonuje

modlitw - wikszo milczy. Wszyscy jestemy zaszokowani t kradzie pamici ludzkiej, tak to trzeba nazwa, tym zafaszowaniem czowieka ju nie mogcego si broni. Syn - Jarosaw Abramw ktry dzie wczeniej odmwi zgody na pogrzeb pastwowy, jaki chciao urzdzi Ministerstwo Kultury i Sztuki, teraz milczy aprobujc profanacj. Rozchodzimy si w rozdygotanym, protestujcym gwarze. Ale nasz sprzeciw ju si nie zdaje na nic - trumna zostaa ochrzczona, manifestacja, przecie na wskro polityczna, zostaa dokonana, a zmaremu i tak wszystko jedno... Wspaniae ycie zafaszowane pogrzebem. Czowiek yje wol wasn, ale jego pogrzeb zaley ju od innych, bliskich lub dalekich, niekiedy dalekich bliskich. Coraz czciej jestemy wiadkami, jak oto pogrzebami falsyfikuje si ycie bezbronnych umarych...

JAN ROBERT NOWAK - hungarysta. Wiele i rozsdnie pisywa przez cae lata w prasie
literackiej, tej komuchowatej, w Nowej Kulturze, w warszawskiej Kulturze, w Polityce, w yciu Literackim, a nawet w pnych latach osiemdziesitych by w komitecie redakcyjnym niewtpliwie pezetpeerowskiego, ale wyraajcego pogldy reformatorskiego skrzyda partii skrzyda Jaruzelskiego, Rakowskiego, Kubiaka, Barcikowskiego, paru innych - krakowskiego miesicznika Zdanie, pisma krakowskiej Kunicy. Jadc do Zdania, do Kunicy, mio spotykalimy si w pierwszej klasie pocigu do Krakowa, prawic sobie wzajemnie komplementy: Bardzo dobre byo to, co pan napisa w.... I nagle, po czerwcu 1989, gdy ju byo mona, wstpiy w niego szatany, a moe anioy... Diabli wiedz! Ujawni si jako dotd tajny dziaacz i publicysta Stronnictwa Demokratycznego i zacz oskara o komun wszystkich dookoa. W tym i mnie rwnie, e zawsze zaczepiam si o wszystkie rzdy. Zosta chyba wiceprezesem tego stronnictwa - nie chce mi si tej informacji dokadnie sprawdza, nie warto - ktre zreszt niemal natychmiast sczezo razem z nim. Sczezo za dlatego, e samo zakamao si na mier polityczn! Zaczo na wszelkie moliwe i niemoliwe sposoby wypiera si swoich korzeni, chcc sta si rzemielniczo-prywatno-inicjatywnym stronnictwem antykomunistycznym. A przecie kiedy, u pocztku istnienia w latach przedwojennych, byo to stronnictwo masonw i lewicy, socjalistw, nawet komunistw. Jednym z namitnych animatorw tej walki z wasn, tak bardzo komuchowat histori, sta si wanie Jan Robert Nowak. Tak namitnie zacz przeksztaca Stronnictwo Demokratyczne, a sam siebie te przeksztaci nader radykalnie. Przeprowadzi si, jako publicysta, a do Sowa - Dziennika Katolickiego (dawne paksowskie Sowo Powszechne). Od marksistowskiego ,.Zdania do Sowa - Dziennika Katolickiego to pikny rezultat ideologicznej gimnastyki! A moe pokuta a do unicestwienia! Nikt nie zauway, jak Stronnictwo Demokratyczne znikno z naszego ycia publicznego - jedynie zarzd miasta Warszawy nie moe wyegzekwowa dugw czynszowych SD - i nikt nie dostrzeg, jak J. R. Nowak sta si publicyst katolickim. Ale kog tak naprawd obchodzi J. R. Nowak? Wieczne odpoczywanie racz mu da, Panie! To kara za grzeszne samozakamywanie i siebie, i innych!

ANDRZEJ NOWICKI - dwch byo w mojej orbicie Andrzejw Nowickich. Teraz zosta ju jeden
tylko. Satyryk, humorysta umar kilka lat temu, yje profesor filozofii, ongi przewodniczcy powanych stowarzysze laickich, wolnomylicielskich, przez przyjaci nazywany Wrogiem Pana Boga Numer Jeden. Tu po wojnie sekretarz ambasady - jeszcze wtedy RP! - w Rzymie. Po to, eby z bliska mc zwalcza papiea - mialimy si my, jego przyjaciele.

Z pepesiackiej rodziny, od dziecka w PPS. Tego wanie Andrzeja poznaem, gdy obaj mielimy lat jedenacie, w Gimnazjum imienia Staszica w Warszawie. Rok by 1930. Zaimponowa nam, drugoklasistom - nie odmawia przedlekcyjnego pacierza! Wkrtce potem ju poowa klasy staa milczc, gdy druga poowa si modlia. I to by wpyw Andrzeja. Znakomity ucze - i ateusz! W trzy lata pniej w redagowanej przez nas obu klasowej powielanej gazetce awa Szkolna Andrzej napisa: Prostytucja jest wynikiem obudnej moralnoci kleru. Oczywicie wynika dzika awantura. I pan Nowicki, dziaacz PPS-u, i mj Ojciec, architekt, ale wwczas bez wtpienia kapitalista, dyrektor wielkiego lombardu, zostali wezwani do dyrektora. Na mycie gowy! W Radzie Pedagogicznej zdania byy podzielone - ksidz prefekt bynajmniej nie mia za sob wszystkich nauczycieli. Rzecz caa skoczya si ostatecznie tylko zawieszeniem awy Szkolnej. W Rzymie Nowicki podobno tak ostro wojowa z papieem, e a przekroczy granice dyplomacji i na yczenie ambasadora, profesora Stanisawa Kota, odwoany zosta do kraju. Z biegiem lat zosta profesorem Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie i autorem parunastu tak mdrych dzie, w ktrych przedstawia rozmaite wasne koncepcje filozoficzne, e ja, jego ucze w ateistyce, ju niczego nie rozumiaem. Pobyt we Woszech zaowocowa u Nowickiego jeszcze czym innym - pozna kultur wosk, pozna wosk myl filozoficzn i sta si jej wyrazicielem w filozofii polskiej. Do dzisiaj jest wsppracownikiem powanych woskich czasopism naukowych. Jego zasugi dla wsppracy intelektualnej polsko-woskiej s wida bardzo znaczce, bo nawet ofiarowano mu honorowe obywatelstwo pewnego uniwersyteckiego miasta w Italii. Kiedy na koniec - jak my wszyscy - przeszed na emerytur, wrci z Lublina do Warszawy i jako siedemdziesiciopicioletni starszy pan z niewiarygodnym zapaem zabra si do... nauki jzyka chiskiego! Nie ma bowiem wikszego szczcia dla Polaka, jak - bdc wrogiem pana Boga js mc mwi, a raczej czyta po chisku! Czyta dziea filozoficzne oraz poezje. Par miesicy temu odwiedziem profesora Nowickiego w jego mieszkaniu na dalekim Marymoncie. Cay pokj obwieszony papierowymi karteczkami, na kadej znak pisma chiskiego. Podsunem mu stroniczk z jakiej polskiej ksiki, ktra leaa na biurku. Przetumacz! - poprosiem. Zacz czyta... po chisku! Czy tumaczy, jak trzeba, czy po prostu mnie buja - nie wiem! Nie mam adnej moliwoci sprawdzenia. W kadym razie byem peen podziwu. Jak kiedy z panem Bogiem. Wtedy te przecie sprawdzi nie moglimy, czy pan Bg jest czy go nie ma, jak si upiera Andrzej. A jednak chyba Andrzej i pan profesor - mia racj...

MARIA NUROWSKA - literatka, autorka dobrych, rzetelnie napisanych powieci, takich jak Po
tamtej stronie mier, Postscriptum, Listy mioci, traktujcych o trudnych sprawach z pogranicza ycia i mierci, o wojnie i pierwszych latach pokoju. I nagle pani Nurowska dostaa krka. Postanowia napisa bestseller, sag rodzinn Panny i wdowy - o yciu hrabianek w polsce XIX i XX wieku. Kicz zupenie niebyway, a bzdura te tga. Krytyczna ocena tego picioksigu, ogoszona w marcu 1994 roku przeze mnie w Polityce, staa si moim najpopularniejszym ostatnimi czasy tekstem. Ludzie telefonowali, zaczepiali na ulicy, na zebraniach i gratulowali, e nareszcie jej dooyem sprawiedliwie.... Zabawne, co?

JAN OLSZEWSKI - pierwszy sygna publicznego istnienia w sawnym tygodniku Po prostu,

reformatorskim, ale jednak partyjnym. Jeszcze w 1955 roku trzech autorw - Jan Olszewski, Jerzy Ambroziewicz i Walery Namiotkiewicz - napisali tam reporta bardzo krytyczny o rodowisku adwokackim; tekst rozpta prasow burz. Ta awantura nie zaszkodzia Olszewskiemu - raczej

pomoga. Sta si znanym warszawskim adwokatem, prawnikiem zwizanym z koami opozycji politycznej. Z czasem nawet premierem najkrcej rzdzcego rzdu Trzeciej Rzeczpospolitej. Czy w roku 1992, gdy pan mecenas Jan Olszewski - w prostej linii potomek Stanisawa Okrzei, powieszonego na stoku warszawskiej Cytadeli bohatera PPS - obejmowa ster rzdu, jak si okazao, niemdrze prawicowego, ktokolwiek jeszcze pamita, e ten sam Jan Olszewski w poowie lat siedemdziesitych broni w sdzie warszawskim Andrzeja Czeczota? Znanego rysownika satyryka zaskary o zniesawienie aktor Ryszard Filipski, wwczas - jak to ju w tym Sowniku przypomniaem - najbardziej politycznie zacieky reprezentant moczarowej frakcji. Mecenas wezwa na wiadka obrony dwu wczesnych publicystw tygodnika Polityka - Jerzego Urbana i Kazimierza Koniewskiego... Zabawne, prawda? Chi, chi, chi, ha, ha, ha... Wtedy jednak Urban i Koniewski pod wodz mecenasa Olszewskiego nie zdoali obroni Czeczota otrzyma kar grzywny. Moe dlatego polityk Jan Olszewski ju na zawsze zrezygnowa z jakiejkolwiek pomocy Urbana i Koniewskiego. Natomiast Andrzej Czeczot w jakie dziesi lat pniej wyemigrowa do Nowego Jorku, skd i do tygodnika Urbana Nie, i do Polityki przysya bardzo zjadliwie polityczne rysunki satyryczne, zdecydowanie wymierzone przeciwko tym siom ideowym i politycznym, jakie reprezentuje pan mecenas Olszewski. Jeszcze raz: chi, chi, chi, ha, ha, ha...

STEFAN OLSZOWSKI i polityk o zawiej, dziwnej historii miosnej. Ju z modzieowego,

powojennego chowu. Hufcowy harcerzy we Wocawku, przewodniczcy Rady Naczelnej Zrzeszenia Studentw Polskich, czonek wadz naczelnych Zwizku Modziey Socjalistycznej, a potem w najwyszych kolegiach partii - od wojewdzkich a po Biuro Polityczne KC PZPR. Mj stosunek do Olszowskiego ulega na przestrzeni lat rozmaitym fluktuacjom. Najpierw, gdy w 1963 pojawi si by w KC jako kierownik Biura Prasy, nie miaem o nim adnego zdania i cho przecie jaki mj drobny konflikt z wydawnictwem, szefowaem wtedy Magazynowi Polskiemu, zaatwi wedug mojego yczenia. Ale pniej, w roku 1968, Olszowski - wtedy ju sekretarz KC - sta mi si zupenie nienawistny. Wstpi w szranki walki przeciw Polityce - to on da, z wyyn swego stanowiska, aby tygodnik nasz przedrukowa wwczas, w haniebnych dniach marca, artyku, jaki kiedy, w roku bodaj 1924, Antoni Sonimski opublikowa w Wiadomociach Literackich, krytyczny wobec tych polskich ydw, ktrzy sprzeciwiajc si kulturalnej asymilacji za ze mieli Tuwimowi czy Sonimskiemu zdrad ich ydowskich korzeni. Gdy zalecenie Olszowskiego dotaro do redakcji .Polityki, cay zesp (z wyjtkiem Souby - od paru miesicy zastpcy Rakowskiego i przysanego z KC, aby wykoczy Mietka) z Rakowskim na czele danie to odrzuci z oburzeniem. Artyku Sonimskiego, drukowany w latach wczesnych dwudziestych, przed fal antysemityzmu oenerowskiego i przed antysemityzmem hitlerowcw, mia cakowicie inn moraln i ludzk wymow! Gdybymy go opublikowali w marcu 1968 - w dodatku bez zgody autora - byaby to nie tylko nielojalno wobec Sonimskiego, byaby to nielojalno wobec wojennej martyrologii polskich ydw! Polityka tego artykuu nie wydrukowaa. Nie ukaza si on zreszt nigdzie. Z Olszowskim wic nasze stosunki byy jak najgorsze. A redaktor Souba jak po tej naradzie odrzucajcej danie Olszowskiego wyszed by z redakcji na kaw - tak ju nigdy do nas nie wrci. W dekadzie lat siedemdziesitych Olszowski znalaz si na linii zstpujcej. Odszed z Biura Politycznego (czonkiem BP by tylko rok: 1970- 1971), potem z funkcji sekretarza KC, a w kocu zesano go w ambasadory do Berlina. Pomogy mu dopiero wydarzenia 1980 roku. W ekipie Stanisawa Kani ponownie zosta czonkiem Biura Politycznego oraz sekretarzem KC partii. Z czasem

okazao si, e reprezentowa opcje odmienne od generaa Jaruzelskiego. Tote w poowie 1982 przeszed na stanowisko ministra spraw zagranicznych. W roku 1985 rozsta si w ogle ze sub pastwow i wszelk polityczn dziaalnoci. I jako osoba prywatna wyjecha do Nowego Jorku, co czyo si z osob pewnej pani, ktr on sam, jeszcze bdc ministrem, ulokowa w biurze Organizacji Narodw Zjednoczonych - i do dzisiaj chyba ona tam pracuje. Ale moe w pretekst uczuciowy by rzeczywicie jedynie pretekstem - moe Olszowski mia ju dosy polityki jako takiej, moe mia jej ju wyej uszu? Tak te bywa - i to te bardzo ludzkie. Polityk, ktry porzuca scen publiczn z jakich uczu prywatnych, od razu czyni si kim bardziej sympatycznym... Ale ja go polubiem ju nieco wczeniej - w kontrowersji do mojego poprzedniego stosunku. Kiedy w 1982 uruchamiaem Tu i teraz, miaem do czynienia wanie ze Stefanem Olszowskim i bya to wsppraca bardzo dobra. Co osobliwego: rwnoczenie polubiem wtedy obu sobie przeciwnych Jaruzelskiego i Olszowskiego. Po latach zdecydowanej niechci, nawet wrogoci, poczya mnie z Olszowskim jaka moe przekrtna sympatia. Odprawy redaktorw naczelnych, jakie on prowadzi w KC, byy krtkie, rzeczowe i sensowne w przeciwiestwie do rozwlekych i nudnych odpraw urzdzanych przez jego nastpc w Sekretariacie KC, Jana Gwczyka. Czasami sobie myl, e gdyby Olszowski dalej by sekretarzem, to ja bym nie mia takich kopotw jak z Gwczykiem i w Tu i teraz siedziabym a do dni ostatnich tego pisma, ktre oczywicie wtedy nie byoby si przemianowao na Kultur (do tego nigdy bym nie dopuci!) i ktre by upado dopiero wwczas, gdy wszystkie podobne pisma upaday w 1990 roku. Moe tak, moe nie... Wane i pikne, e Olszowski pokocha pewn pani, pewn dziennikark! Re dla tej pary!

JAN EDMUND OSMACZYK - jeden z najwaniejszych, w sensie uzyskanego efektu, twrcw

Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Twierdz to z ca odpowiedzialnoci. Jako autor Spraw Polakw by tym, ktry uzasadni, jakby uprawomocni moralnie te postawy naszej inteligencji, ktre w latach powojennych doprowadziy do stworzenia w Polsce sytuacji spoecznej, narodowej, pastwowej innej ni w pozostaych pastwach obozu socjalistycznego. Mimo wszystkich zbrodni przeciw akowcom i przeciw AK Polska bya najlepszym barakiem w tym obozie, a to rzecz niezwykle istotna. Kim by poza tym Janek i Edek Osmaczyk - kady wie. By kim ogromnie fajnym, wprost cudownym. Rzadki to rwnie przypadek, aby dwa imiona w codziennym obiegu funkcjonoway rwnoczenie dla wszystkich znajomych by Jankiem i Edkiem po rwno. yciorys raczej niezwyky. Syn polonijnej rodziny z Opolszczyzny, gdy jeszcze bya ona niemiecka, gimnazjum koczy u ojcw zakonnych na warszawskich Bielanach, to samo, w ktrym pniej uczy si mody Wojciech Jaruzelski. A potem te co niecodziennego - jako student jednoczenie uczelni berliskiej i warszawskiej. Osmaczyk, talent dziennikarski i publicystyczny, dziaa w organizacjach i pisuje w pismach polonijnych w Niemczech, rwnie w Trzeciej Rzeszy, oraz w Radiu Polskim w Warszawie. Ale ta akrobatyka koczy si w 1935 roku - musi ucieka do Polski, mieszka ju tylko w Warszawie i pracuje w radiu. Ale przy tym - i to mnie zawsze dziwio - ten urodzony pisarz, publicysta, a w latach 1935-39 ju czowiek dwudziestoparoletni, nie ujawni si w adnym z naszych wtedy tak wielu i tak dobrych tygodnikw spoeczno-kulturalnych. Moe konspirowa si przed Niemcami? Moe nie zyska jeszcze miaoci wasnego zdania? Od padziernika 1939 konspiruje natomiast rzeczywicie i ukrywa si przed Niemcami starannie. Nie daj Boe, gdyby go zapali... W pracy konspiracyjnej zwizany by z naszym tajnym radiem (tam rwnie byli Stefan Kisielewski i Jerzy Waldorff). I dopiero wiosn 1945 Osmaczyk nagle rozkwita. Najpierw jako korespondent wojenny wojska polskiego idcego na zachd. Jest jednym z pierwszych w zdobytym Berlinie! Odnajduje znane sobie ulice i domy! Jako

korespondent prasy czytelnikowskiej pozostaje w Berlinie. Cieszy si ogromnymi wzgldami Jerzego Borejszy - i chwali si, e jego teksty nie podlegaj adnej cenzurze. W roku 1946 ogasza najpierw w Przekroju, z ktrym stale wsppracuje, a potem w oddzielnej ksice sawne Sprawy Polakw. Staj si one swoist ewangeli dla zagubionej politycznie po klskach kraju - tej pierwszej w Powstaniu Warszawskim i tej drugiej w Jacie i w Poczdamie - naszej inteligencji. Sprawy Polakw kodyfikuj i uzasadniaj racjonalne, pragmatyczne postpowanie w nowej rzeczywistoci politycznej i pastwowej - lojaln wspprac z now wadz pastwow, wprawdzie narzucon przez Moskw, ale jednak wadz odrbnego pastwa polskiego, co ma olbrzymie znaczenie narodowe. Powtrz raz jeszcze: Sprawy Polakw przyczyniy si do tego, e cho nowe wadze popeniy zbrodnie przeciwko akowcom, polska wojna domowa bya agodniejsza ni gdzie indziej, a wic i odbudowa materialna pastwa moga przebiega sprawnie. Biorc pod uwag uzasadnion niech - ba, nienawi - Polakw do Rosjan, te wszystkie powojenne lata mogy przebiega i gorzej, i krwawiej, gdyby nie byo wanie takich Spraw Polakw - ksiki, ktra sama wynika z pewnych nastrojw oglniejszych i ktra je dalej ksztatowaa i podtrzymywaa. I nie by to chyba przypadek, e Sprawy Polakw napisa Polak nie z Warszawy, Wilna czy Lwowa, ale wanie z Opola. Lata nastpne byy dla Osmaczyka bujne i rozmaite. Na pocztku pidziesitych wrci z Berlina do Warszawy. Zosta posem na Sejm i redaktorem naczelnym... Szpilek. Po Padzierniku - cho nie zaraz - znowu ruszy jako korespondent w szeroki wiat. Tym razem do Ameryki, jednej i drugiej. Tam przey - o krok od mierci - straszn katastrof samochodow, po ktrej dugo bardzo lea w szpitalu. Wrci do Warszawy. Wyda wiele nowych ksiek - Nasza Europa, By rok 1945, Polacy spod znaku Roda, dwie wersje encyklopedii spraw midzynarodowych oraz ONZ. Powtrnie zosta wybrany do Sejmu i tam w synnej sprawie poprawek do konstytucji - poowa lat siedemdziesitych - gosowa za projektem rzdowym; inaczej, ni tego chciaa dua ju, opozycyjna grupa protestujcych intelektualistw. W 1972 otrzyma Order Budowniczych Polski Ludowej, a w 1979 zosta czonkiem Rady Pastwa - godno wysoka - ale ju w 1980 Gierek usun go z tej rady w sposb mao elegancki. By moe, i wtedy zaczy si rysowa istotne midzy nimi rnice w pogldach na sprawy pastwa, a moe to niedentelmeskie usunicie Osmaczyka z rady sprowokowao owe rnice, do e gdy wybuch Sierpie 1980, Osmaczyk stpn po stronie Solidarnoci. I oto wsptwrca PRL znalaz si wrd tych, ktrzy ten PRL chcieli szybko pogrzeba! Fina moe wielu wydawa si chwalebny, ale logicznie - biorc pod uwag ca dotychczasow twrczo publicystyczn i dziaalno Osmaczyka - by mao uzasadniony. Osmaczyk ze swoj polityczn i publicystyczn przeszoci pasowaby raczej do grupy politykw zwizanych z Jaruzelskim i Rakowskim ni do tych zwizanych z Was. W czerwcu 1989 wybrany z listy opozycji na senatora RP - wkrtce potem umar. Serce, z ktrym zacz mie kopoty po tamtym wypadku samochodowym, nie wytrzymao takich politycznych obcie. Bya te i inna, bardzo grona, przyczyna natury organicznej. Z ca pewnoci pi lat temu odszed jeden z najwybitniejszych twrcw w dziejach naszej politycznej publicystyki. Jake mi bliski a do roku 1981! Potem ju nie.

JAN PARANDOWSKI - mj pierwszy dziennikarski wywiad przeprowadziem w maju 1937 roku

z autorem Nieba w pomieniach. Ta, dopiero co wydana, powie Parandowskiego, bya dla nas, modziutkich ateuszy, po prostu bibli, przeyciem. To bya powie o nas. Pognaem do radia, o ile pamitam na ulic Zieln - tam urzdowa kierownik literacki, wanie Jan Parandowski. Zgodzi si na rozmow przeznaczon dla Nowej Kuni Modych. Z rozmowy niczego konkretnego nie pamitam -

tyle e byem oczarowany Parandowskim i e, jak mogem, tak podgrzewaem pytaniami laicko wypowiedzi pisarza. Przed wakacjami oddaem Parandowskiemu tekst do autoryzacji, ale gdy zgosiem si po wakacjach, we wrzeniu, pisarz odmwi wydania maszynopisu, motywujc cofnicie zgody na wywiad atakami, ktre we wtedy szczeglnie ostro biy. Istotnie - w lecie 1937 odby si Midzynarodowy Zjazd Penklubu, Parandowski by prezesem polskiego Penklubu. Na zjedzie tym zgoszono wniosek potpiajcy wczesny antysemityzm polskiej modziey akademickiej. I oto nasi oenerowcy - z Alfredem aszowskim na czele - niezwykle brutalnie zaatakowali Parandowskiego za to, e przeciwko temu wnioskowi nie zaprotestowa, demonstracyjnie opuszczajc sal obrad. Ataki te tak zgnbiy Parandowskiego, e nie chcia ju naraa si na jakiekolwiek nowe, a wywiad napisany przeze mnie mg si sta takim pretekstem. Odmwi wic zgody na publikacj, ale zaprosi mnie do swego prywatnego mieszkania - gdzie na Woli, chyba przy ulicy Bema - i na otarcie ez podarowa mi egzemplarz swojej ksiki o Oskarze Wildzie, Krl ycia i znakomitej! - z mi dedykacj. Bya to pierwsza dedykacja, jak dostaem od autora na jego ksice. Dla mnie wtedy skarb! W czerwcu 1939 Herling-Grudziski jadc na wakacje do domu, do Suchedniowa, poyczy ode mnie ten egzemplarz Krla ycia, chcia co pisa o Parandowskim. W kilka tygodni pniej wybucha wojna i ani on, ani ja nie mielimy gowy, by myle o tej ksice. Miny lata, Gustaw ju by na Zachodzie, ja o ksice zapomniaem - zreszt caa moja biblioteka spalia si podczas Powstania - gdy nagle, gdzie chyba w 1950, Kazimierz Dbnicki opowiedzia mi, e bdc w 1944 w partyzantce RPPS-u w Grach witokrzyskich przez kilka dni nocowa w mieszkaniu pastwa HerlingGrudziskich w Suchedniowie i na pce z ksikami wypatrzy egzemplarz Krla ycia zadedykowany Kazimierzowi Koniewskiemu, ktrego on, Dbnicki, zna tak doskonale. Czy potem ksika ta jednak nie zagina, gdy walec frontowy przeszed przez Suchedniw w 1945 roku? Musiabym jecha do Suchedniowa i szuka... Nie pojechaem. W roku 1985 siostra moja, mieszkajca w odzi, zostaa wezwana przed jakie kolegium - co tam przeskrobaa prowadzc auto. I oto sekretarka tej komisji zapytaa j, czy ma co wsplnego z Kazimierzem Koniewskim. A kiedy okazao si, e ma, tamta pani opowiedziaa jej, e par lat wczeniej, ale ju lata cae po wojnie, bdc u znajomych w Suchedniowie widziaa egzemplarz Krla ycia z dedykacj dla mnie. Syszc to znowu rozemiaem si - tyle lat i ta ksika cigle istnieje! I ani nikt mi jej nie chce odesa, ani ja si jako po ni do Suchedniowa nie mog pofatygowa. Ju dawno mam w swojej bibliotece nowe wydanie Krla ycia, tyle e bez dedykacji. Ale ilekro spotykaem Jana Parandowskiego - czy to na naszych literackich zjazdach, czy to w Domu Literatury i nigdy do niego nie podszedem, nie przypomniaem tamtego wywiadu i nie poprosiem o nowy autograf... Moe i mnie ju na autografach tak nie zaleao, cho Niebo w pomieniach nadal jest dla mnie moj ksik. Habent sua fata libelli.

DANIEL PASSENT - Polityka sze lat czekaa na pierwszy, duy skok nakadowy. W powanym
stopniu przyczyni si do tego Daniel Passent, ktry na pocztku lat szedziesitych przychodzc do redakcji tygodnika przynis ze sob w posagu tumaczenie wypatrzonych gdzie w prasie wiatowej fragmentw pamitnikw Eichmanna, jednego z hitlerowskich architektw Holocaustu, ludobjcy czoowego. W latach szedziesitych i wszystkich nastpnych Passent by jednym z tych paru redaktorw, publicystw oraz felietonistw (Bywalec, potem ju pod wasnym nazwiskiem),

ktrym Polityka sterowana przez Rakowskiego zawdzicza swj wspaniay rozkwit, popularno i wielk pozycj nawet na europejskim rynku czasopimienniczym. Daniel - wychowanek uczelni i radzieckich, i amerykaskich, wietnie wadajcy wieloma jzykami, zawsze dla kadego uprzejmy, cakowicie bezpartyjny, bdcy w tygodniku przez czas jaki sekretarzem redakcji, a potem przez dugie lata zastpc redaktora naczelnego - by yw wizytwk Polityki. Jeeli mwimy i piszemy o wielkiej szkole i tradycji polskiej felietonistyki witochowskiego, Prusa i Sonimskiego - to za ich wspczesnych uczniw i najwybitniejszych kontynuatorw uzna niewtpliwie trzeba Stefana Kisielewskiego, Krzysztofa Teodora Toeplitza, Daniela Passenta i Jerzego Urbana (obecnie szlusuje do nich jeszcze Ludwik Stomma). Z tej czwrki Passent wydaje si, jeeli idzie o pogldy i sposb pisania, najbardziej centrowy. Unika zbyt skrajnych sformuowa i sympatii; nie zanadto w lewo, nie zanadto w prawo - rodkiem marsz. Mao kto wie, e gdy w pocztkach stanu wojennego zamknito i opiecztowano rwnie lokal Polityki, historyczne dla nas zebranie zespou odbyo si - pod nieobecno Rakowskiego, wicepremiera, ale jeszcze wtedy formalnie redaktora naczelnego - wanie w oliborskim mieszkaniu Passenta. Tam doszo do zasadniczej wymiany zda, skrzyowania si pogldw, i tam nastpi rozam w pimie. Odeszli Radgowski, Krallwna, Wrblewski, Paszyski, Iowiecki, Fikus, Drewnowski i paru innych, w sumie okoo dziesiciu redaktorw, z ktrych chyba niejeden pniej aowa, e to uczyni. Ale Passent pozosta. I przez nastpn dekad wesp z nowo przybyym do naszego pisma Krzysztofem Teodorem Toeplitzem by tym felietonist, ktry Polityce zapewni pozycj wiodc i stale powiksza jej poczytno. W 1990 Passent wyszed naprzeciw swojej yciowej przygodzie. Jako dziennikarz znajcy Stany Zjednoczone i jako redaktor pisma troch w wiecie przez politykw i dziennikarzy czytanego - myl o Polityce - otrzyma od wydawcy amerykaskiego tygodnika The World Papers (ukazujcego si w parunastu jzykach jako cotygodniowy dodatek do kilkudziesiciu dziennikw w najrozmaitszych czciach wiata) propozycj objcia na trzy czy cztery lata redakcji tego pisma. W The World Papers od zawsze panuje taka zasada - redaktor naczelny zmienia si regularnie co par lat i zawsze musi to by kto spoza Stanw Zjednoczonych. Passent oczywicie propozycj przyj - kt by odmwi takiej ofercie? Ale Polityka zostaa wyranie osabiona. Felietony Daniela, przysyane niemal co tydzie z USA, byy sabsze od tych, jakie pisa na miejscu, w kraju. Najmniej interesujce wydaway mi si te, ktre dotyczyy spraw amerykaskich, najlepsze natomiast, mocno polemiczne, z tym charakterystycznym Passentowym pazurem - te krajowe, polskie, mimo e materiay do nich czerpa z drugiej rki, z dosyanej mu prasy. Raz jeszcze potwierdza si stara prawda, e rodzima gleba to dla autora najbardziej zapadniajca poywka. Na szczcie w lecie 1994 Passent wrci do Polski i do redakcji Polityki.

BOLESAW PIASECKI - gdyby mi kto na przykad w 1938 roku powiedzia, e bd

wsppracowa z Bolesawem Piaseckim, komendantem Falangi, tobym spad z krzesa i strzeli go w mord. Ale gdyby ktokolwiek przed 1945 rokiem powiedzia publicznie, e Bolesaw Piasecki bdzie kolaborowa politycznie z komunistami - to wszyscy spadliby z wszystkich krzese i wzajemnie tukli si po mordach! A jednak... Bolesaw Piasecki, bardzo zdolny ucze warszawskiego, sawnego Gimnazjum imienia Zamoyskiego, zacz w latach trzydziestych swe ycie polityczne od ONR-u. Gdy po zabjstwie ministra Pierackiego w pierwszym odruchu niesusznych podejrze (mordercami okazali si ukraiscy faszyci) zesano do

wanie utworzonego obozu koncentracyjnego w Berezie Kartuskiej ca gromad oenerowcw wrd nich znalaz si i Bolesaw Piasecki. W Berezie pokci si z kolegami i wyszedszy na wolno zaraz zaoy wasn polsko-faszystowsk, nacjonalistyczn i antysemick organizacj: Ruch Radykalno-Narodowy zwany rwnie Falang. Falanga - pismo Falangi - atakowaa mojego ukochanego polonist Drzewieckiego, przypominajc mu dawne leninowskie zwizki. O ironio! Jakie to pniej stalinowskie zwizki wypominano samemu Piaseckiemu! Gdzie kiedy w Falandze i mnie si rwnie za jaki artyku dostao. Lecz oto... Ale zanim doszo do tego, do czego doszo, Piasecki na pocztku wojny przesiedzia si w hitlerowskim wizieniu. Wypuszczony po interwencji pewnej Woszki, faszystki od Mussoliniego, zaoy wasn organizacj konspiracyjn, Konfederacj Narodu, ktra gosia hasa mocarstwowej Polski i bya gorco antykomunistyczna. Partyzantka Konfederacji Narodu gwatownie zwalczaa partyzantk radzieck na dawnych wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej. Gdy jednak jesieni 1944 Piasecki wpad w rce NKWD, to po paru miesicach zgodzi si na pen polityczn kolaboracj z nowym porzdkiem politycznym i ustrojowym. Posdzano go potem o agenturalno, ale chyba rzecz caa bya bardziej skomplikowana i zasadnicza. Piasecki po wielu rozmowach z radzieckimi i polskimi politykami, komunistami, po prostu - myl - zosta przekonany, e komunistyczny porzdek w pastwie ju bdzie trway na kilka co najmniej pokole i e w tej sytuacji on, Piasecki, moe odegra rol mediatora pomidzy nowymi wadzami a Kocioem katolickim. Wierzy, e mu si to uda - by katolikiem. Z kolei Bierut, Gomuka dostrzegli w nim kogo, kto moe uatwi im polityk wobec Kocioa, rwnie przez podejmowanie pewnych inicjatyw dywersyjnych w stosunku do Kocioa. Wypuszczony z wizienia Piasecki zaoy w 1945 roku tygodnik Dzi i jutro, ktry, zanim sta si zalkiem organizacyjnym przyszego Paxu oraz Sowa Powszechnego, przez jaki czas by pismem skupiajcym rozmaitych, szczeglnie modych, ale nie tylko - Jan Dobraczyski, Aleksander Bocheski, Witold Biekowski (przedwojenny katolicki publicysta, dziaacz w konspiracyjnej Delegaturze Rzdu, starszy brat Zbigniewa, poety) - onierzy Armii Krajowej bd dziaaczy londyskich. W ten sposb i ja rwnie trafiem do Dzi i jutro (gdzie zreszt ogosiem obszerny artyku o moim wczesnym, a i dzisiejszym te, najwikszym marzeniu: o Stanach Zjednoczonych Europy!). I byem w tym pimie a do 1950 roku, kiedy to ju Pax stawa si katolicki nie do wytrzymania. Do tego ktry z czytelnikw zdziwi si, jak to jeden i ten sam facet - czyli ja i pisuje do pisma katolickiego i rwnoczenie do Przekroju, w ktrym umieszcza zgoa niekatolickie artykuy - chodzio o sprawy wyznaniowe, nie polityczne. Tedy rozstaem si z Dzi i jutro na zawsze. Ale przedtem kilka razy miaem z Piaseckim do dugie rozmowy. W jednej, w 1947 roku, powiedzia mi, e jego najwikszym yciowym bdem by antysemityzm. Albo taktycznie mnie okamywa, albo to bya chwilowa zmiana pogldw, bo gdy w dwadziecia lat pniej wybuch marzec 68, prasa Paxu jednoznacznie popara moczarowcw, a samego Piaseckiego czono z Moczarem. Po roku 1950 ju nigdy wicej z Piaseckim nie rozmawiaem. ledziem natomiast jego dziaania. Z penym uznaniem oceniaem te, ktre z jednej strony miay na celu zjednoczenie polskiego katolicyzmu z socjalizmem, co w domenie spraw spoecznych byo cakowicie moliwe, a z drugiej - pomniejszenie wpywu polskiego Episkopatu na nasze ycie publiczne, co zawsze uwaaem i uwaam za niezmiernie podane. Jako dawny, a i ten z marca 68, antysemita, Piasecki by mi obcy zupenie, jako dziaacz, usiujcy moderowa aktywno polskiego Kocioa - poyteczny. W opublikowanym w 1988 roku w ksice Zostanie mit obszernym szkicu napisaem, i niefortunnym motorem jego wszystkich

poczyna politycznych byo niepohamowane pragnienie uczestniczenia w rzdach pastwem. Z tego powodu by w 1937 roku gotowy do wspdziaania z sanatorami przy tworzeniu wczesnej nowej partii rzdowej, tak zwanego Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZON), a w 1945 z tych samych racji zdecydowa si na wspdziaanie z komunistami. Cho niewtpliwie by politycznym realist, jego plany nigdy mu si tak naprawd nie uday. Mimo e Instytut Wydawniczy Pax - przez Piaseckiego zaoony - mia wielkie zasugi dla polskiej kultury i cho niekiedy Piaseckiemu udao si agodzi ostro restrykcji przez parti wymierzanych przeciw Kocioowi (czego Koci oczywicie nigdy Piaseckiemu nie przyzna!), to jednak summa summarum Piasecki wielkiej roli politycznej ostatecznie nie odegra. Doszed zaledwie do godnoci czonka Rady Pastwa I godno raczej honorowa anieli realnie liczca si w polityce. Jego ambicje nie zostay zaspokojone. Ale bya to posta barwna i historycy bd jeszcze o niej pisa ksiki - ju je pisz! - publicyci szkice bd polemiczne, bd apokryficzne, a beletryci powieci polityczne. Rzadko kto bowiem mia yciorys tak oryginalnie pokrtny!

JZEF PISUDSKI - TEN! Innego Pisudskiego nie byo, nie ma, moe bdzie... Wprawdzie
Pisudski zawsze powtarza, e cieszy si, i ma tylko crki, gdy te zmieniaj nazwisko, a aden syn nie bdzie si mg powoywa na zasugi ojca i z tego powodu zgarnia dla siebie jakie korzyci, ale... ale moe si gdzie uchowa jaki potomek rodu Pisudskich i kiedy moe wpa na pomys, by synowi da na imi Jzef. Par lat temu czytaem nekrolog Wadysawa Jagiey. W lecie 1939 do naszego letniego obozu harcerskiego pod Stopcami mleko dostarcza chop... Adam Mickiewicz. Do tej jednak pory drugiego Jzefa Pisudskiego nie spotkaem. A TAMTEGO widziaem raz jeden tylko! Miaem lat osiem, gdy wakacje razem z matk i bratem spdzalimy w Druskiennikach. Willa, w jakiej mieszkalimy, znajdowaa si nie opodal tamtej, w ktrej Pisudski tak chtnie wypoczywa. Pewnego dnia matka z braciszkiem plaowaa gdzie nad Niemnem, a ja biegnc na pustej zupenie letniskowej uliczce, ujrzaem idcego naprzeciw Pisudskiego! Samego Dziadka! Samego Komendanta! Zdbiaem i oszalaem, byem z pisudczykowskiej rodziny - a wic wypryem si, jak umiaem najpikniej, wyrwnaem krok i wszystkimi palcami zasalutowaem do, oczywicie, goej gowy. I oto Jzef Pisudski, Marszaek, Dziadek, Komendant, odsalutowa mi i jeszcze si umiechn, jak to starszy pan do dzieciaka. Gdy przeszed - puciem si dzikim pdem, aby najspieszniej pochwali si mamie: Dziadek mi zasalutowa! Wydarzenie to zreszt stao si rdem dwu wanych w moim yciu faktw. Pierwszej - moe nie ostatniej? - kradziey przeze mnie popenionej. Oraz pierwszego - i z pewnoci nie ostatniego honorarium dziennikarskiego, jakie otrzymaem. Z kradzie byo tak. Natychmiast po tym odsalutowaniu postanowiem, e przez pot ogradzajcy will Marszaka przerzuc mu bukiet kwiatw. Skd miaem wzi kwiaty? Ukradem! Po prostu wyrwaem re z ogrodu waciciela naszej willi, ale poniewa czuem, i nie jest to w porzdku, schowaem je pod kodr mojego ka. Nim jednak zdoaem uoy stosowny bukiet - matka znalaza re. Zrobia si awantura. Paczc musiaem gospodarza przeprasza za kradzie. Kwiatw Marszakowi przez pot nie przerzuciem. W par lat pniej, gdy - jedenastoletni - byem ju w pierwszej gimnazjalnej, tukem si z kolegami podczas wyborw do Sejmu - oni byli przeciw, a ja za Pisudskim. A jeszcze w kilka lat pniej wszystko to opisaem I i salutowanie, i ow kwietn kradzie - na konkurs, niemal literacki, do Kuni

Modych i wtedy dostaem z redakcji pierwsze w yciu honorarium - 15 (sownie: pitnacie) zotych polskich. Odebraem pienidze i natychmiast po drugiej stronie Krakowskiego Przedmiecia w ksigarni wojskowej kupiem sobie tom poezji Jzefa Mczki, poety legionowego, oraz jaki prezent dla mamy. W maju 1935 cay drc, zy pod powiekami, staem wyprostowany na baczno w szpalerze harcerskim nie opodal pomnika Kopernika, a trumna ze zwokami Marszaka powoli suna rodkiem jezdni - eksportacja z Belwederu do katedry. Za nami toczyy si tysice warszawiakw. Kady chcia odda hod Pisudskiemu. Nazajutrz z balkonu mieszkania rodzicw przy ulicy Topolowej (dzisiaj Aleje Niepodlegoci) raz jeszcze patrzyem na kondukt pogrzebowy, ktry trumn Marszaka odprowadza z katedry na Pole Mokotowskie - tam bya ostatnia defilada wojskowa i stamtd na otwartej lorze pocigu trumna przejechaa przez Polsk na Wawel. Jeszcze miny dwa lata i wybucha dzika awantura midzy premierem rzdu polskiego - by nim genera Sawoj-Skadkowski - a metropolit krakowskim Sapieh o to, kto i gdzie ma prawo ustawia trumn Marszaka, w jakiej wawelskiej kaplicy. A gdy ju w latach siedemdziesitych powdrowaem na Wawel, by w Krypcie Srebrnych Dzwonw zaduma si przez chwil nad katafalkiem Marszaka, zawsze tumnie odwiedzanym i zawsze pokrytym wieymi kwiatami, na umieszczonej nad katafalkiem tablicy przeczytaem krtki yciorys: Urodzony... zesany na Sybir... Organizator PPS... Legiony... 11 listopada 1918 Naczelnik Pastwa - i zaraz potem informacja nastpna i ostatnia: Zmar 12 maja 1935. I nic midzy listopadem 1918 a majem 1935! Ani sowa o wyprawie na Kijw, o cudzie nad Wis, o maju 1926. Midzy listopadem 1918 a majem 1935 Pisudski nie robi nic, nie znaczy nic, po prostu go nie byo! Moe i wtedy w Druskiennikach to nie by ON?

MARIAN PODKOWISKI - nie wiem, czy Podkowiski jest istotnie najstarszym polskim
dziennikarzem, ale z pewnoci jest - osiemdziesit pi lat! - z tych najwybitniejszych. Nestor polskiego dziennikarstwa i nie tylko dlatego, e przewodniczy naszej gwnej zawodowej organizacji, SDRP. Zaczyna w 1934 roku w Kurierze Porannym. Potem AK, potem korespondent na procesie w Norymberdze, wieloletni korespondent w Berlinie i Bonn, z czego wynika gruntowna i do dzisiaj niepodwaalna znajomo tematyki niemieckiej. Z tego okresu pochodzi urocza anegdota. Czy prawdziwa? Tak adna, e nie warto sprawdza jej autentycznoci. Rok 1947, w Warszawie kwitnie handel uliczny rzeczami szabrowanymi. Podkowiski, pan redaktor, przyjecha na par dni z Berlina do Warszawy. Na ulicy kupi obraz Wadysawa Podkowiskiego. W pocigu celnik zakwestionowa nie wolno wywozi z kraju dzie narodowej sztuki. Jak to!? - Podkowiski zdumia si gono i niezmiernie. - Ja nie mam prawa wywie mojego wasnego obrazu? Podsun celnikowi paszport z nazwiskiem i palcem wskaza na podpis na obrazie. Celnik ze zrozumieniem pokiwa gow. Tak jest! Skoro swj obraz, to... No i obraz Podkowiskiego pojecha z Podkowiskim do Berlina i razem z nim wrci do Warszawy w par lat pniej. Po wielu doranych wyjazdach dziennikarskich na Zachd i na Wschd Podkowiski w latach szedziesitych znowu wyjecha na dugo - do Waszyngtonu, dla Trybuny Ludu. Niemcy, USA, jeszcze mu tylko brakuje Japonii, aby by korespondentem z krajw najwaniejszych dla gospodarki i polityki wiata naszego. Gdy wrci z Waszyngtonu, gdzie midzy innymi towarzyszy w amerykaskich wojaach wielu wybitnym politykom, na przykad Chruszczowowi, sprbowano mu w rodzimej Warszawie podoy wini. Pewnego dnia zapomniany dzisiaj Andrzej Czechowicz, przez

wiele lat nasz tajny agent w radiu Wolna Europa, albo zdemaskowany, albo psychicznie wyczerpany, wrci do Polski i oto sprbowa wanie Mariana Podkowiskiego oskary o wspprac z Woln Europ. Zrobi si may zamt, ale w kocu okazao si, e Podkowiski jest bardziej wiarygodny ni Czechowicz i nie spad mu wos z gowy, natomiast Czechowicza zesano w dyplomacj a do Uan Bator, aby prdko zapad w niebyt. Z hecy nic nie wyszo. Podkowiski nadal pisa i wydawa ksiki - opublikowa ich kilkadziesit, wrd nich takie, jak IV Rzesza ronie, Ameryka przez zwyke okulary, Dyliansem po Warszawie, Midzy Renem a ab, Re dla Kaina. Ogasza cigle nowe artykuy, by szeroko wykorzystywanym znawc problematyki midzynarodowej. A w kocu spoeczno dziennikarska Trzeciej Rzplitej wybraa go na swego reprezentanta i przewodniczcego.

ALFRED PONISKI - hrabia, w 1941 roku wysoki dyplomata w naszej ambasadzie w Ankarze,
potem ambasador w Chinach jeszcze Czang Kaj-szeka. Ale dla mnie najwaniejszy by Poniski w czerwcu 1941, kiedy w mojej kurierskiej drodze czas jaki czekaem w Stambule na przerzucenie dalej. Wtedy to umar Ignacy Paderewski, tytularny prezes naszej londyskiej Rady Narodowej, a w kilka dni pniej, 22 czerwca, Hitler uderzy na ZSRR. Dla uczczenia pamici Paderewskiego Polacy pracujcy w rozmaitych naszych przedstawicielstwach w Stambule, gwnie w konsulacie generalnym, urzdzili akademi pomiertn, na ktr z Ankary zaprosili radc ambasady hrabiego Poniskiego, jako e w czasie konferencji w Wersalu wanie Poniski by sekretarzem Paderewskiego. Poniski przyjecha, na akademii wygosi mow, po czym wszyscy poszlimy do kawiarni. Siedziaem - tak si zoyo - przy naszym dostojnym gociu. W kawiarni nikogo ju nie obchodzi Paderewski, wszyscy natomiast rozmawiali o wojnie Niemiec z Sowietami. I oto kto zapyta Poniskiego: Panie ministrze, co pan sdzi o wojnie niemiecko-radzieckiej?. Poniski chwil si zastanowi, a potem z lekka, tak arystokratycznie, grasejujc odpowiedzia: Co ja sdz o wojnie niemiecko-radzieckiej, powiem po jej zakoczeniu!. Parsknem krtkim smarkatym miechem, ale niebawem ju wiedziaem i wiem po dzi dzie, e byo to jedno z najmdrzejszych zda, jakie kiedykolwiek udao mi si usysze. I to nie tylko na temat Hitlera, Zwizku Radzieckiego, wojny i tamtych spraw wszystkich. Nie tylko! Na kady w ogle temat! Tyle e gdyby ta mdro yciowa staa si codzienn zasad naszej prasy, publicystyki, a i ycia politycznego rwnie - nie byoby prasy, publicystyki, a i tak zwanej polityki rwnie!

LUCYNA I JANUSZ PORAY-BIERNACCY - maestwo, jedyne takie, jakie znam. Teraz

razem, od lat, mieszkaj w Londynie, ale nie zawsze tak byo. Gdy w marcu 1941 wyruszaem z Londynu do Polski, profesor Kot uprzedzi mnie, e moe gdzie, na Bliskim Wschodzie na przykad, spotkam si z kurierem, ktry wanie wyruszy z Warszawy do Londynu. Mia to by Janusz Biernacki. Dobrze byoby, gdybycie sobie pogadali... Z Januszem Biernackim nie spotkaem si - nasze terminy i trasy jako si nie zbiegy. Biernacki by warszawiakiem, modym prawnikiem, zblionym do organizacji prawicowych, endeckich. Do Londynu nie dojecha, zosta na Bliskim Wschodzie, wstpi do armii generaa Kopaskiego i gdy ja siedziaem w wizieniu budapeszteskim, on walczy w Tobruku. Kiedy wrciem do Warszawy i podjem prac w DI, moj najblisz konspiracyjn wsppracowniczk okazaa si pani Lucyna Kaczkowska, z ktr stosunkowo prdko dogadalimy si, e jest on wanie owego Janusza Biernackiego, ktry przed dwoma laty wyruszy do Londynu. Z Lucyn zaprzyjaniem si serdecznie. Po wojnie Janusz osiad w Londynie,

Lucyna zostaa w Warszawie i jako si pewnie w listach ze sob nie dogadali, bo oto nastpi rozwd per procura. Lucyna, za moim udziaem, zacza pracowa jako urzdniczka w Zwizku Literatw Polskich, a pan Janusz z Londynu przysa do jednego z polskich wydawcw, a ten mu wyda, bardzo interesujc ksik Po Narviku by Tobruk - pamitnikarsk relacj z afrykaskiej bitwy Polakw. Ksika miaa due powodzenie. Podpisana bya pseudonimem Janusz Jasieczyk. Gdy w 1957 pojechaem do Londynu, poznaem pana Janusza Poraya-Biernackiego, Jasieczyka, ju wwczas pisarza i publicyst. Byem u niego na dobrej kolacji, w ktrej trakcie dopenilimy po latach to, co ongi zleca mi profesor Kot - nagadalimy si jak trzeba. A w Warszawie Lucyna pracowaa w Zwizku Literatw, potem przeniosa si do ZAIKS-u, zdobya nowe, adne mieszkanie na dalekim Mokotowie, a dnia pewnego, by to chyba rok 1963, wybraa si na wycieczk do Jugosawii; duo tam wtedy wojaowao turystycznie Polakw. I wtedy w Jugosawii... spotkali si oni oboje - pan Janusz, ktry dorabia sobie do literackich honorariw jako przewodnik angielskich wycieczek turystycznych, i ona, turystka z Warszawy. A moe, czasem tak sobie myl, ju wczeniej si listownie umwili?... Zobaczyli si po raz pierwszy od niemal dwudziestu piciu lat i... i w trzy miesice pniej Lucyna zawara w Warszawie najformalniejszy zwizek maeski z panem Januszem Porayem-Biemackim, swoim rozwiedzionym maonkiem! lub by te per procura. Zaraz potem pomogem Lucynie wysa jej bagae do Londynu. Zlikwidowaa mieszkanie, pojechaa do ma i odtd dwakro polubieni yj w Londynie dugo i szczliwie. Pan Janusz przesa nam by do kraju swoj now powie wojenn Sowo o bitwie o bitwie Polakw i Anglikw z hitlerowcami w Afryce Pnocnej. Znowu Tobruk, ale w powieciowym, nie historycznym i nie dokumentalnym ujciu. Moim zdaniem jedna z najwybitniejszych powieci batalistycznych w polskiej literaturze, miao rwnajca do sawnego W polu Stanisawa Rembeka - powieci o walkach 1920 roku, wydanej w latach trzydziestych, wtedy ocenianej bardzo wysoko; po wojnie Rembek pisa ju niewiele. Ogosi powie osnut na tle wydarze okupacyjnych: Wyrok na Franciszka Kosa. Janusz Poray-Biernacki w swojej ksice bardzo ciekawie, uczciwie pokazuje polsko-ukraiskie problemy narodowociowe w Drugiej Rzeczpospolitej. Ale wanie z powodu tej relacji o stosunkach Polakw i polskich obywateli Ukraicw w wojsku na Bliskim Wschodzie powie przez dugie lata nie moga si u nas ukaza. Wydano j dopiero w 1989 roku. Nie pomniejszyo to jej wartoci. Z Lucyn korespondujemy regularnie, od lat. Chciabym mc j, ich oboje, jeszcze kiedy odwiedzi w Londynie, ale pewnie si na to ju nigdy nie zdobd.

BOHDAN PORBA - reyser filmowy, twrca midzy innymi filmu Hubal, ktry uwaaem
wtedy, w 1973, i dzisiaj te nadal uwaam, za bardzo szkodliwy z punktu widzenia dydaktyki pastwowej. Jest to gloryfikowanie legendy o majorze Hubalu - szwagrze prezydenta Mocickiego, oficerze kawalerii, przed wojn znienawidzonym przez uanw, poniewa by dowdc wyjtkowo okrutnym dla swoich podkomendnych i ktry jesieni 1939 i zim 1940 wbrew rozkazom dowdztwa wieo powstaej podziemnej armii polskiej, ZWZ, przyszej AK, stworzy, poprowadzi do walki pierwsze oddziay partyzanckie i ponis cakowit klsk. Ot wwczas (warunki zmieniy si dopiero po czerwcu 1941) dziaania partyzanckie zupenie niepotrzebnie naraay ludno wiejsk na krwawe represje ze strony hitlerowcw. Dlatego wanie dowdca ZWZ, genera Tokarzewski, zakaza Hubalowi tych dziaa, a Hubal rozkazu nie posucha. Szkodliwe jest gloryfikowanie oficera, ktry przegra nie podporzdkowawszy si rozkazowi przeoonych. Gdyby wygra... ba! Zwycizcw nie sdz... Dlatego film Porby uwaaem za szkodliwy. Nie tylko zreszt film. Wszystko to, co robi Porba kiedy i robi do dzisiaj jako polityk, uwaam za szkodliwe. To on bowiem by jednym z organizatorw, nawet przewodniczcym, stworzonej w 1981 roku nacjonalistycznej organizacji

Grunwald, chyba cigle istniejcej i tak samo nacjonalistycznej. Miaa swj organ prasowy - pismo Rzeczywisto, wstrtnie nacjonalistyczne. Obecnie Porba te zajmuje si polityk - jest przewodniczcym jakiego Frontu Narodowego Samoobrona spowinowaconego z inn Samoobron, pana Leppera, oraz z organizacj polskiego wielbiciela faszyzmu pana Janusza Bryczkowskiego. To Bohdan Porba by jednym z tych, ktrzy do Polski zapraszali yrynowskiego. Swj do swego...

KSAWERY PRUSZYSKI - od niemal czterdziestu lat zastanawiam si, co by po Padzierniku

1956 zrobi Ksawery Pruszyski? Jak by si zachowa? Czy wrciwszy przedtem do kraju wybraby jak na przykad Sonimski - opcj przeciwko rzdowi i przeciwko partii? Czy jak Miosz nadal pozostawaby na jakiej wczeniej wybranej emigracji - co jednak wydaje mi si mao prawdopodobne? Czy te jak Iwaszkiewicz wsparby sw wielk sztuk pisarsk Polsk Ludow, tak, jak wwczas budowa Gomuka? I jaki byby potem - w roku 1970 i w 1981 - a jeszcze pniej - gdyby doy, mia na to szanse - w jakich czasopismach publikowaby swoje artykuy, opowiadania, reportae? Cae ycie, od lat sztubackich, uwaam si za lewicowca i przez te same wszystkie lata za pisarza sobie najbliszego uwaaem i nadal uwaam wanie Ksawerego Pruszyskiego, ktry sam siebie kiedy wiza z najszlachetniejszym odamem polskiej myli konserwatywnej reprezentowanej przez Sowo wileskie, Czas krakowski i Bunt modych Giedroycia. Oczywicie byy i dni takie, kiedy to zaleway mnie na Ksawerego wszystkie ze furie. Na przykad wiosn 1940 w Paryu (ju o tym pisaem), gdy w pierwszym emigracyjnym, paryskim numerze Wiadomoci Polskich przeczytaem jego artyku deprecjonujcy znaczenie krajowej konspiracji antyhitlerowskiej I wanie dlatego, e to bya konspiracja, a Pruszyski konspiracji nie ceni. A rwaem si wtedy bi Ksawerego! Ale gdy w dwa lata po wojnie przyszo mi z pukownikiem Janem Rzepeckim oraz z Jerzym Borejsz dyskutowa o antyhitlerowskiej Polsce Podziemnej, to wiele ze sceptycznych pogldw Pruszyskiego musiaem - znajc ju peny bilans naszego ruchu oporu - przytacza jako argumenty wasne. Pruszyskiego poznaem jeszcze przed wojn na niemal rodzinnej kolacji u Melchiora Wakowicza, ktry jako szef Roju wydawa najnowsz powie Andr Malraux wanie w tumaczeniu Ksawerego; tumaczenie to adiustowaem na zlecenie wydawnictwa, poniewa Ksawery t swoj prac zarobkow traktowa nader swobodnie, czsto opuszcza cae zdania, nawet porcje zda, z ktrymi jzykowo nie dawa sobie rady. Ale to byo tylko takie pierwsze zetknicie z autorem moich ulubionych ksiek: Palestyna po raz trzeci, W czerwonej Hiszpanii, Sarajewo 1914 - Szanghaj 1932 - Gdask 193? i Podr po Polsce. Natomiast autentyczn znajomo zawarlimy w lutym 1941 w Londynie, gdy jako Wiktor Winiarski w londyskich Wiadomociach oraz w Polsce Walczcej polemizowaem z jego niektrymi publicystycznymi wypowiedziami. Pruszyski by jednym z nielicznych, przed ktrymi zdradziem moj przygotowywan kuriersk podr do okupowanego kraju. Odmawia mnie od niej i odmawia. Uwaa, e si niepotrzebnie naraam, e jako publicysta bd poyteczniejszy. Odpowiedziaem mu: Pan zdobywa autorytet walczc pod Narvikiem, ja te musz taki autorytet zdoby! Dla mnie konspiracyjna praca w antyhitlerowskim Podziemiu bya tysickro bardziej atrakcyjna ni udzia onierski w jakiejkolwiek jawnej bitwie. Pruszyski nie potrafi mnie przekona. Ja pojechaem do okupowanego kraju, a on wkrtce potem, wbrew swojej wczeniejszej opozycji wobec polityki generaa Sikorskiego, popar traktat SikorskiMajski i jesieni 1941 polecia do Zwizku Radzieckiego jako polski dyplomata.

Spotkaem si z nim w Krakowie, po czterech latach z okadem, we wrzeniu 1945, gdy razem ze Sonimskim, jako dwaj pierwsi pisarze, wrcili z Londynu do kraju, do kraju ju ludowego. W Krakowie, w kawiarni przy Plantach, byem wiadkiem uroczego przekomarzania si dwch dawnych kamratw z przedwojennych, grydzewskich Wiadomoci, Pruszyskiego i Eilego, o wysoko honorarium nalenego Ksaweremu za druk w Przekroju wietnego opowiadania Trbacz z Samarkandy, pierwszego literackiego sygnau powrotu Pruszyskiego. W parnacie dni pniej spacerowalimy razem z Ksawerym po zgruzowanej Marszakowskiej i on ali mi si, mocno zdenerwowany, na polskie spoeczestwo cigle jeszcze ogarnite konspiracyjnymi fascynacjami, bardzo jego zdaniem niebezpiecznymi, a ktre uderzay i w niego rwnie. Od przyjazdu do Polski raz po raz, cigle, spotyka si z niechci oszoomw - jak bymy dzisiaj powiedzieli - potpiajcych jego decyzj powrotu do Polski przecie komunistycznej. Ale autor W czerwonej Hiszpanii oraz ogaszanych w Londynie artykuw, wzywajcych do politycznej wsppracy ze Zwizkiem Radzieckim, by jak zawsze uparcie konsekwentny. Ledwie wrciwszy z londyskiego uchodstwa, zaraz wyjecha najpierw do USA jako delegat Polski - tej Ludowej - przy rodzcej si Organizacji Narodw Zjednoczonych, potem do Holandii jako ambasador, a take i do Rzymu jako kto, kto pragn wczesny Watykan godzi z demoludow Polsk. Znajdowa jednak czas, aby wpada do kraju. Zaczyna nawet pisa drugi cykl Podry po Polsce, tym razem po nowej Polsce - te swoje reportae drukowa w Przekroju. Spotykalimy si wtedy nieraz. Na przykad, gdy wrci z sesji Organizacji Narodw Zjednoczonych, moe nawet z tej, na ktrej on wanie - autor znakomitego reportau Palestyna po raz trzeci wydanego jeszcze w 1933 - by w komisji wytyczajcej granice nowego pastwa Izrael. Razem poszlimy sobie na kaw, w Aleje Jerozolimskie. I wtedy powiedzia mi co, co z upywem lat wydaje mi si coraz bardziej prawdziwe. Powiedzia, e wedug jego dowiadcze, poczynionych na midzynarodowym forum politycznym, wszystko, co naprawd wane i decydujce we wzajemnym ukadzie pastw, odgrywa si i realizuje za kulisami, a nie w adnych tam wygaszanych na otwartych zebraniach przemwieniach. Przemwienia, potem drukowane i rozpowszechniane, to tylko przedstawienie, to gra pozorw obliczona na zyskiwanie popularnoci. Istotne s rozmowy w cztery oczy, tajne konwentykle, poufne zupenie ustalenia. Demokratyczna jawno to maskarada, decyzje istotne i podne zapadaj w tajemnicy. Dlatego domaganie si jawnoci w yciu politycznym to zwyczajne zawracanie gowy! Pruszyski zgin w 1950 roku w katastrofie samochodowej na niemieckiej szosie - jecha na swj lub do Polski. Powtarzam drczce mnie pytanie: jak by si zachowa po Padzierniku, jak by si zachowywa dzisiaj, w 1994 roku? Bo przecie nie pojechaby jak jego syn Aleksander do Miska biaoruskiego, gdzie udajc Biaorusina chcia kandydowa na prezydenta nowej Biaorusi. Co to to nie! I chyba rwnie nie siedziaby jak Miosz w Kalifornii czy jak Mroek w Meksyku? Chyba niejedno natomiast wiem z ca pewnoci. e od niedawna przyznawana co roku literacka nagroda imienia Ksawerego Pruszyskiego, ufundowana przez jego brata, Mieczysawa, przydzielana jest przez jury pisarzom, ktrych utwory w aden, ale to w aden sposb nie wyraaj politycznych myli pisarstwa Ksawerego Pruszyskiego. Niejeden to przypadek, e laureaci nagrd imienia... nie reprezentuj ani nie kontynuuj tendencji ideowych, politycznych, moralnych patronw tych nagrd. Te swoiste zafaszowanie.

JANUSZ PRZYMANOWSKI - autor Czterech pancernych i psa. Oficer Pierwszej Armii Wojska
Polskiego idcego ze Zwizku Radzieckiego przez Warszaw na Berlin, potem twrca niezmiernie

popularnego serialu telewizyjnego Czterej pancerni i pies, sawicego t jego armi, eni si z pani Mari Hulewiczow, ktra przez kilka wojennych i powojennych lat bya sekretark i osob bodaj najblisz Stanisawa Mikoajczyka, premiera rzdu polskiego w Londynie i wicepremiera niemal komunistycznego rzdu w Warszawie, ktra razem z Mikoajczykiem prbowaa w 1947 uciec z Polski, ale ujta przesiedziaa kilka dobrych lat w wizieniu. To ju opisaem w biogramie pani Marii Hulewiczowej. Maestwo tych dwojga to w najwikszym skrcie dzieje Polski drugiej poowy XX wieku. Janusz Przymanowski za honoraria uzyskane za Czterech pancernych i psa buduje sobie will w warszawskiej alei Lotnikw - zreszt nie opodal willi generaa Jaruzelskiego, co te charakterystyczne - a w kilkanacie lat pniej Andrzej Szczypiorski, za honoraria zarobione za granic za sw powie Pikna pani Seidemann, odkupuje od Przymanowskiego t jego will. Oto dzieje polskiej literatury wspczesnej przedstawione w najwikszym skrcie. I jeszcze jedno: skrzyowanie historii literatury z histori pastwa. W 1964 zostaje opublikowany sawetny List trzydziestu czterech, adresowany do rzdu PRL, a domagajcy si dla literatury i wicej swobody, i wicej papieru. Egzekutywa organizacji partyjnej PZPR przy Warszawskim Oddziale Zwizku Literatw Polskich organizuje na zlecenie KC stosowny kontrlist. I ja wanie jestem odpowiedzialny za techniczn stron zbierania owych kontrpodpisw i publikowanie ich partiami w Trybunie Ludu. Pewnego dnia dostaj wcieky list, podpisany przez Janusza Przymanowskiego oraz... jego on Mari, z ostr pretensj, e ich podpisw jeszcze nie ma w Trybunie Ludu! Jak dugo maj czeka? Sprawdziem: kolejka rzeczywicie bya ogromna, zebrano przecie okoo szeciuset podpisw, i pastwo Przymanowscy musieli troch czeka... Ale najzabawniejsze byo to, e tak denerwowaa si pani Maria Przymanowska, jako tumaczka bdca czonkiem ZLP. Wierna, przypominam, sekretarka osobista Mikoajczyka, dziesi lat wczeniej wiziona przez pukownika Raskiego... Historia polski bywa szaleczo zabawna...

JERZY PUTRAMENT - przez dugie lata w myli i w sercu, cho nigdy w sowie czy w pimie,
wielbiem tego anonimowego onierza, ktry wiosn 1945, z antyhitlerowskiej radoci wystrzeliwszy na wiwat na ludnej krakowskiej ulicy, postrzeli akurat Putramenta. Chwaa mu za to! Dziki temu naczelnym redaktorem Przekroju zosta Marian Eile, a nie, jak planowano, Jerzy Putrament. A wic ja mogem potem napisa Szczotk do butw i zosta tym, kim zostaem. Nie wiem bowiem i wtpi w to - czy moja ewentualna wsppraca z przekrojowym Putramentem przebiegaaby rwnie cudownie jak z Marianem Eile, skoro moja wsppraca z Putramentem w wielu innych pismach powojennego czterdziestolecia ju si tak prosto nie ukadaa. Z jednym wyjtkiem: to wanie Putrament w porozumieniu ze Stefanem kiewskim zaproponowa mi wspprac w akurat organizowanej Polityce, z ktrej po pierwszym roku istnienia Putrament odszed, niewiele w niej przez ten rok znaczc, a ja zostaem na bardzo dugie jak wiadomo lata. Jeeli jestemy ju w tym temacie: Putrament nie cierpia Rakowskiego - i to zawsze, i waciwie bez powodu. Z Putramentem lata cae dziaajc wsplnie w rozmaitych zarzdach oraz instytucjach ZLP jako nigdy nie mogem si zbliy. Cho trzeba mu odda sprawiedliwo: midzy rokiem 1950 a 1956, w czasie tak zwanego polskiego stalinizmu, to on wesp z Leonem Kruczkowskim sprawili, i sytuacja w caym rodowisku polskich pisarzy oraz sytuacja poszczeglnych pisarzy, wczesnemu reimowi raczej niechtnych, nawet wrogich, bya o wiele lejsza, znoniejsza, bardziej ludzka ni w innych

pisarskich spoecznociach naszego demoludowego obozu. Kruczkowski i Putrament dbali o to bardzo. Tak jak w latach pniejszych dbali o to Iwaszkiewicz, a i Putrament rwnie. Ale moje stosunki z Putramentem, cho czasem pisywaem do tygodnikw przez niego redagowanych, cho razem wojaowalimy w rne zagraniczne delegacje, cho on prbowa felietonistyki w Tu i teraz, co si zreszt nie bardzo nam kleio, nigdy nie byy bliskie. Ot takie sobie tylko! Nigdy mnie nic zego z jego strony nie spotkao, ale w rnych tomach swego arcydugiego pamitnika, w Polizgu, w Rapanui, w Nataszy, gdy tylko trafiaa mu si okazja, to mi dogryza. W Rapanui (1975) przeczytaem o sobie: ...ma niepokojcy talent pojednawczy. Co powie - caa sala, jak jeden m, przeciw niemu! Teraz mwi, e zwizek nieaktywny, nic sob nie reprezentuje, e zjazdy nic nie daj. W powszechnej ciszy, bez oklaskw, zeszed z trybuny, potem Wilek Mach bardzo taktownie ustawi go na miejscu. A oto sto stron dalej: Kolega w mia szczeglny talent do inicjatyw, z ktrych nic nie wychodzio. Umia take tworzy jednolity front przeciwko sobie. Barwny element naszego pejzau. W Nataszy (1978): Oddano 196 gosw wanych, przepado kilku modych (...) tudzie trzej ludzie znani: Pasternak, Gucio i Koniewski. Ten zaj przedostatnie miejsce. Wrd jego rozlicznych talentw niepolednie miejsce zajmowa dar jednoczenia przeciwko sobie wszystkich, od lewa na prawo... I w Polizgu (1980): Jeden by przeciw. Nie zanotowaem kto. Ale ta samotno stanowiska podpowiadaaby, e Koniewski, najbardziej nieobliczalny mwca organizacji. Putrament tak piszc chcia wsadzi mi szpilk - w rzeczywistoci sprawia mi rado. Uwielbiaem mie sal przeciwko sobie! Wysoko ceniem jego zbir opowiada wojennych wita kulo, powieci Pasierbowie czy Bodyn - zawsze lubiem i nadal lubi polityczn beletrystyk i natomiast znacznie mniej Wrzesie, Rozstaje czy Maowiernych. Moe dlatego, e nie byem na kolanach, nasze wzajemne stosunki do samej jego mierci byy raczej chodne. Kiedy w Polityce opublikowaem zdecydowanie krytyczn recenzj ze wieo wydanej ksiki Putramenta. Nazajutrz rano odezwa si telefon. Anonimowy mczyzna radzi mi, bym poszed do doktora i zbada sobie oczy, gdy w oczach ujawniaj si i zapowiadaj rozmaite psychiczne choroby. Ta rozmowa bya dziwaczna. Pocztkowo udajc, i nie poznaj gosu rozmwcy, pozwoliem mu solidnie mnie obsobaczy, po czym wykrzyknem niby w nagym olnieniu: Ach, to pan, panie Jerzy! Prawda?!. Co tam bagatelizujco burkn i odoy suchawk. Putrament! By to koniec lutego, w kilka dni pniej, rano 4 marca, w moje imieniny, w suchawce telefonu usyszaem gos mski, ktry wyda mi si znajomy. Tamten rwnie obsobacza mnie, tym razem imieninowo, ale z jak autentyczn pretensj. Odkrzyknem: Ach, to pan znowu, panie Jerzy! - i z drugiej strony gos zdumiony, nagle inny: To chyba pomyka! Istotnie, cho zbieg okolicznoci, bya to imieninowa pomyka. Putrament czsto bardzo by dla innych nader niegrzeczny. Nie zawsze elegancki w stosunku do pa, a i do kobiet rwnie. A przy tym dziwnie nieobliczalny. Z jednej strony w okresie Padziernika intensywnie zabiega o powrt swego dawnego przeoonego ze Sowa wileskiego, CataMackiewicza, naraajc si nawet na chodne inwektywy ze strony radzieckiej prasy, z drugiej - bdc kiedy w Moskwie z wizyt u crki marszaka Koniewa, znanej z przyjani do Polakw, ju nazajutrz gdzie trzeba zadenuncjowa, o czym to rozprawiali jej gocie. Koniewa lata cae nie moga tego Putramentowi darowa. Dziwny czowiek.

Raz tylko kiedy mi zaimponowa. Jesieni 1980 grupa polskich literatw bya z wizyt w redakcji moskiewskiej Litieraturnoj Gaziety. I wtedy, gdy rozpytywano nas o wydarzenia polityczne w Polsce, Jerzy z jawnym entuzjazmem zadeklamowa kilka wierszy... Czesawa Miosza, wyranie akcentujc, i to s utwory znakomitego poety polskiego! Umia je na pami! Z Mioszem znali si doskonale, i z wileskiego akademickiego Klubu Wczgw, i z powojennych lat ju Polski Ludowej. Na pocztku lat pidziesitych to on uatwi Mioszowi powtrne uzyskanie paszportu - po powrocie ze suby dyplomatycznej w USA Miosz mia z tym pewne kopoty. Putrament za niego zarczy - i sparzy si. Miosz wyjecha do Parya i ju nigdy do Ludowej Polski nie wrci. Oczywicie to, e Putrament przypomnia sobie wiersze Miosza jesieni 1980 roku, miao swoj wymow, a e przypomnia je sobie akurat w Moskwie - miao wymow tym bardziej znaczc. Dziwny czowiek.

STANISAW RACZKOWSKI - gdy w maju 1993 to imi i nazwisko przeczytaem na arkusiku

przylepionym do ciany jednego z budynkw na warszawskim Krakowskim Przedmieciu, a mnie zamurowao. Rodzina Katyska zaprasza do wiey kocioa witej Anny na spotkanie z yjcymi w USA dwoma kurierami wojennymi rzdu RP w Londynie: Jzefem Moskalem i Stanisawem Raczkowskim. Ostatni raz ze Stanisawem Raczkowskim widziaem si - nie, waciwie si nie widziaem, syszaem si z nim tylko! - w celi budapeszteskiego aresztu w tak zwanych koszarach Hadika; by to areszt wgierskiego kontrwywiadu. Ja tam siedziaem ju od dziewiciu miesicy, a Raczkowski zosta - pewnie pod jakim innym nazwiskiem - przyprowadzony przed paru godzinami i zamknity w celi ssiedniej, z ktr nie mielimy adnego kontaktu; z cel po drugiej stronie moglimy gada przez stary, nieczynny piec. Kogo przyprowadzili do tamtej celi? - zastanawialimy si z Feliksem Grodzickim, te siedzcym ju kilka miesicy, od paru dni w jednej ze mn celi, czonkiem naszej tajnej budapeszteskiej wojskowej placwki przerzutowej. Kogo tam wsadzili? Feliks ba si, e mg to by jego szef, pukownik Rostworowski. Ju wiedzielimy, e od paru dni, od poowy maja 1942 roku, jest w polskim Budapeszcie jaka grona wsypa, coraz wicej Polakw zamykaj w tym hadikowym areszcie. Za wszelk cen Feliks chcia - musia! - porozumie si z nowym winiem ssiedniej celi. Sposb by tylko jeden - przywoa go przez otwarte okno, rwnolege do okna w celi ssiedniej. Moe usyszy? Na okrzyk Grodzickiego odezwa si jednak gos zupenie inny, ni oczekiwany, ale te polski i natychmiast zapyta o... Webera! Wiedzia, e ja tutaj siedz! Skoczyem do okna. On mwi i ja mwiem, pospiesznie wymienialimy informacje. To by Stanisaw Raczkowski, ktrego - modego ludowca ze Lwowa - poznaem w lutym 1941 w gabinecie wicepremiera Kota w Londynie i ktry w niewiele tygodni pniej zosta z brytyjskiego samolotu zrzucony do Polski okupowanej jako pierwszy cywilny skoczek, kurier rzdowy, tak jak ja byem ostatnim kurierem ldowym. Skok Raczkowskiego by udany, ale zy. Pilot zrzuci ich nie tam, gdzie na nich czekano - bagatelka, rnica jakich stu czy wicej kilometrw - by to zrzut pierwszy, prbny niejako. Raczkowski i dwaj inni kurierzy wojskowi, cichociemni, jako wyldowali, zakopali to, co wieli ze sob, kuriersk poczt, i ruszyli przed siebie. Wpadli w rce Niemcw. Poniewa jednak mieli marynarki z celowo naszytymi firmami krawcw lwowskich, uwierzono im, e s uciekinierami spod okupacji sowieckiej, i za nielegalne przejcie granicy dostali tylko trzy miesice aresztu. Odsiedzieli, zostali uwolnieni i dotarli do Warszawy. Raczkowski wykona - cho z opnieniem kwartalnym swoj misj i po paru miesicach pobytu w okupowanej Polsce ruszy w drog powrotn do Londynu, przez Budapeszt. Czekajc w Budapeszcie na dalszy przerzut zosta, w efekcie wsypy naszej placwki konspiracyjnej, aresztowany i jako jeden jedyny z tej wsypy - dlaczego? do dzisiaj tego nie rozumiem i jako jeden z bardzo nielicznych Polakw on wanie zosta przez Wgrw wydany gestapo. A nie

rozumiem dlatego, e za rzdw admiraa Horthyego - do aneksji Wgier przez Niemcy w marcu 1944 - takie wypadki zdarzay si bardzo rzadko. Przez otwarte okna dwu cel gadalimy przez par minut. Raz jeden tylko. Nazajutrz bowiem mnie i innych wizionych Polakw przetransportowano z Hadika do wizienia na Margit krut, a Raczkowskiego w par dni pniej wydano Niemcom. Ocala! Ocala jakim cudem! Najpierw wiziony przez gestapo w Pradze czeskiej, potem w Warszawie, a na koniec zesany do Mauthausen, gdzie doczeka koca wojny. Wiosn 1945 wrci do Londynu i zanim wyemigrowa dalej, do USA, zdy si jednak spotka z akurat bawicym w Londynie z urzdow wizyt naszym, ju ludowym, ministrem Kaczorowskim i przez niego przesa mi, pozostawione w depozycie w londyskim Ministerstwie Spraw Wewntrznych, moje cenne bardzo papiery osobiste: dowd przedwojenny, legitymacj wojskow, rodzinne fotografie; mam je do dzisiaj. Postanowiem pj na spotkanie w wiey kocioa. Znalazem si wrd ludzi starych, takich jak i ja. Gdy wszed Raczkowski - nie poznaem go, tak si zmieni albo te pami moja zawioda. On te mnie nie pozna, cho siedziaem naprzeciw niego - i patrzylimy po sobie. Gdy wspomina sw wielk wojenn przygod, mwi tak nieciekawie, tak absolutnie niczego nie powiedzia o swojej warszawskiej, wczesnej, misji, tak banalnie relacjonowa swe przeycia w gestapo, e byem cakowicie zawiedziony. Niczego interesujcego nie dowiedziaem si take od Moskala - jego losy zreszt byy bardziej zwyczajne; jako kuriera wysano go do Warszawy jeszcze z Francji, wtedy ta trasa bya prosta i atwa. Po skoczonym spotkaniu nie podszedem do Raczkowskiego, nie przypomniaem si mu - mam wraenie, e po tylu latach nie mielibymy sobie nic do powiedzenia.

MICHA RADGOWSKI - jeden z tych, ktrzy w marcu 1957 wydali pierwszy numer tygodnika
Polityka. Przez wiele lat, a do 15 marca 1975 pierwszy zastpca redaktora naczelnego Mieczysawa Rakowskiego, a potem nadal w zespole redakcyjnym w tym samym pokoju i fotelu, cho ju jako jedynie czonek zespou. Autor wielu doskonaych artykuw publicystycznych i mnstwa tygodniowych felietonw - raczej mniej ni bardziej politycznych. Jeden z zaoycieli Polityki, w miar upywu lat i wasnych, i pisma, coraz mniej lubi problematyk polityczn. Zdawao si wszystkim, e on i Polityka to jedno, a tu nagle po ogoszeniu stanu wojennego Radgowski, ktry wczeniej ani sowem nie deklarowa si po stronie Solidarnoci, z godziny na godzin porzuca pismo, na ktrego tre mia wpyw i tak by w nim ceniony - i waciwie ginie z horyzontu wielkiej publicystyki wspczesnej, zadowalajc si, ju od trzynastu lat, licznymi felietonami na bahe, obyczajowe, psychologiczne tematy ogaszane w politycznie drugorzdnych, cho popularnych pismach - czsto tak zwanych kobiecych. Byo zreszt co, co t ewolucj Radgowskiego mogo zapowiada. Chyba to jedyny dziennikarz w caej naszej prasie, ktry - w poowie lat siedemdziesitych - dobrowolnie, przy niezadowoleniu swojego redaktora naczelnego, zrzek si nagle stanowiska zastpcy naczelnego w pimie wwczas ju tak popularnym i znaczcym jak Polityka. Nikt tego nie pojmowa - samemu ustpi z takiego stanowiska! Wytumaczenie jednak byo proste niezwykle: Radgowski nie lubi pracowa, natomiast lubi si przechadza po azienkach, czyta nie to, co musi, ale to, co mu sprawia przyjemno, nie lubi kopotw, nie chce ponosi odpowiedzialnoci, a tak w ogle to chyba najbardziej lubi nic nie robi... Zastpca naczelnego Polityki to cika praca, a ju wtedy by w zespole kto gotowy si tak mczy - Jan Bijak. Pismo zostao jak wszystkie w pocztkach stanu wojennego zawieszone, ale pewnie je odwiesz. Czy nie

naley skorzysta z okazji i w glorii politycznej, bez jakichkolwiek deklaracji, a wic i konsekwencji, po prostu sobie odej - i lekko, bez trudu zarabia moe nie tak wiele, ale za to atwo, byle jakimi felietonikami! Micha Radgowski - wielki, wspaniay, cudowny nierb, le wietny bardzo! Moe naley tylko mu zazdroci?

GUSTAW RADWASKI - umar za wczenie. Za wczenie dla siebie - nie zdy napisa tych
ksiek, ktre zamierza. Za wczenie dla mnie - ja tak pragnem, tak wierzyem, e gdy ju wreszcie, jak planowa, wrci z Londynu na stae do Polski, to znowu i dugo bdziemy razem. Nie mgbym napisa tego Sownika swoich i obcych bez tego kogo najbardziej mi swojego, bez kogo, kogo do dzisiaj uwaam za czowieka, poza najblisz rodzin, najbliszego. W kilka lat po jego mierci w kolejnym zeszycie Polskiego Sownika Biograficznego przeczytaem biogram Gustawa Radwaskiego. By to dla mnie bodziec, bo jeeli kto znalaz si wrd zasuonych dla naszej kultury - tym bardziej ja mam prawo umieci go w moim Sowniku. Ale i bez tego wielkiego Sownika i tak bym o Gustawie tu i teraz napisa. Uwaam go za najbliszego, cho nie on formowa moje postawy polityczne i ideowe, nie on ksztatowa moje zawodowe ycie literackie, nie on... a jednak jako wszystko razem on, i wanie on... Cho z caego mojego - raczej ju dugiego ycia i lata, miesice, tygodnie z nim spdzone to zaledwie uamek caego czasu. Siedem przedwojennych lat harcerskich, z czego rok trzeba odliczy na jego sub w podchorwce lotniczej. Podczas wojny - p roku zaledwie nie opodal siebie w Wielkiej Brytanii; on na lotnisku RAF-u pod Londynem, ja w Szkocji, a wic niesychanie ywa korespondencja (udao mi si j zachowa), jedna jego wizyta u mnie w St. Andrews i kilkanacie wsplnych urlopowych godzin w Londynie. Jeden z tych niewielu, ktry wiedzia, e wracam do kraju. Potem, po wojnie, sierpie 1957 razem w Londynie, i ostatnie, przed jego mierci, w 1961, lato w Polsce. A potem ju trzydzieci trzy lata bez niego... W sumie - jak niebywale mao wobec intensywnoci naszego zwizku, zafascynowania sztubaka starszym koleg, uczucia czowieka dorosego do drugiego czowieka dorosego. Nie potrafi okreli, na czym tak naprawd polega w pedagogiczny i przyjacielski wpyw Gustawa na mnie, modszego od niego o sze lat. Poznaem Gustawa, gdy by ju chyba i wczenie zda matur - studentem pierwszego roku psychologii na uniwersytecie, gdy ja, jeszcze nie bdc w naszej druynie harcerskiej, rozczytywaem si w pisemku tej druyny, w Sulimczyku, ktrego Gustaw by redaktorem naczelnym i gwnym inspiratorem; z jego rk odebraem jak nagrod w pisemkowym konkursie. On nie wiedzia, ja nie przeczuwaem, e za cztery lata ja te bd redagowa tego Sulimczyka. Potem by moim druynowym, a potem sta si osobistym przyjacielem. czyy nas obozy harcerskie, wakacje letnie razem spdzane. Syn malarza, artysty plastyka, modszy brat znanej polskiej taterniczki Zofii Radwaskiej-Paryskiej, podczas studiw ulubiony student, potem asystent wielkiego Wadysawa Witwickiego. Harcmistrz do harcerstwa wstpi nie jak my wszyscy majc lat dwanacie, ale ju szesnacie czy siedemnacie, pod koniec gimnazjum, a wskutek tego przeywajcy to harcerstwo bardziej intelektualnie i inaczej, intensywniej ni my wszyscy, smarkacze.

Pilot lotnictwa wojskowego, uczestnik walk wrzeniowych. Gdy w padzierniku 1939 w Warszawie kursowaa plotka, e Gustaw poleg w walkach - on by ju pilotem RAF-u w Wielkiej Brytanii. Bi si ponad Londynem, ponad Angli, ponad Kanaem, ponad Francj - zestrzelony nad Kanaem zdoa si uratowa i znowu wrci do wojska. W Londynie zaprzyjani si - troch w tym poredniczyem - ze znakomitym krytykiem teatralnym i literackim Tymonem Terleckim, ktry redagowa nasz wojskowy tygodnik Polsk Walczc. Pisywa w tej Polsce Walczcej i w innych polskich pismach rwnie. Po wojnie zosta w Anglii. By tam nauczycielem aciny w paru polskich szkoach, ale e jego, do liberalne, metody pedagogiczne doprowadziy do konfliktu z dyrektorami tych szk - musia odej ze szkolnictwa. Rwnoczenie by najstarszym przyjacielem i przewodnikiem grupy Kontynenty - Nowy Merkuriusz, zaoonej przez tamtejszych londyskich najmodszych pisarzy i poetw - Jerzego Stanisawa Sit, Bolesawa Taborskiego, paru innych - takich emigracyjnych wciekych, wyranie, wbrew pisarzom starszym, zezujcych w kierunku wsppracy z krajem, a nawet gotowych - jak to si stao z J.S. Sit - do kraju wraca. W tych Kontynentach Gustaw drukowa swoje wiersze, szkice i artykuy o problematyce pedagogicznej. Przez czas jaki przewodniczy Stowarzyszeniu Studentw Polskich na uniwersytecie londyskim, gdzie pisa opniony wojn doktorat. W roku 1960 zachorowa na raka odka. W 1961 jeszcze zdy na trzy letnie miesice przyjecha do Polski, odwiedzi nas wszystkich, by dni kilka na letnim obozie swej ukochanej Szesnastki Warszawskiej. Robi plany powrotu na stae do kraju, ale ju wiedzia - rozmawia o tym ze mn - e czas jego jest policzony. 1 wrzenia 1961 odlecia do Londynu, a w sze tygodni pniej z londyskiego szpitala napisa do mnie swj ostami list, poegnalny - dokadnie dzie przed mierci - w ktrym znalazem owo przejmujce zdanie: To nieprawda, e czowiek przed mierci staje si mdrzejszy... Umar za wczenie, nie mia jeszcze lat pidziesiciu. Kim by dla mnie Gustaw Radwaski?... Wiem tylko, e by i nadal jest - kim dla mnie najbliszym.

JANUSZ REYKOWSKI - profesor psychologii. Kierownik Zakadu Psychologii Polskiej Akademii

Nauk. Czonek korespondent PAN. To godnoci oficjalne. Rzeczywicie wybitny uczony. Autor ksiek, ktrych ju same tytuy przyprawiaj laika o zawrt gowy: Eksperymentalna psychologia emocji. Teoria motywacji a zarzdzanie, Motywacja, postawy prospoeczne a osobowo i by wymieni tylko kilka spord innych te tak zawiych. Czonek wielu europejskich i amerykaskich instytucji i stowarzysze naukowych, a nawet honorowy kierownik pewnej katedry zagranicznej. A do tego i i tutaj osobliwo pierwsza - znakomity publicysta, autor esejw ogaszanych w Polityce i w innych pismach w latach osiemdziesitych, analizujcych sytuacj polityczn i spoeczn naszego wczesnego pastwa. Ale to nie wszystko. I tutaj osobliwo nastpna - niezmiernie rzadkie poczenie wybitnego uczonego z... dziaaczem politycznym, w dodatku nie takim sobie zwyczajnym, szeregowym. Bdc od 1949 roku, od lat bardzo modych, w PZPR - profesor Reykowski niczym si specjalnie w partii nie angaowa, a nagle w latach osiemdziesitych, gdy znalaza si w autentycznym kryzysie, zdecydowa si j ratowa i ofiarowa partii swoj wiedz i autorytet. W 1988 roku - kryzys osiga stadium najwysze - godzi si zosta czonkiem KC i czonkiem Biura Politycznego. Partii nie uratowa, ale sobie wystawi wyjtkowo pikne wiadectwo. Nie sztuka by wysokim funkcjonariuszem w partii sprawujcej peni wadzy i ma si nawet z tego pewne korzyci pikn rzecz jest wesprze parti w jej chwilach najciszych, gdy ju korzyci s adne, a ataki opozycji dotkliwe. Janusz Reykowski i posta frapujca na firmamencie naszego ycia publicznego.

Tym wiksz bya moja satysfakcja, gdy na pewnym zebraniu - chyba wanie w Polityce powiedzia on co, co mi mid rozlao w sercu. A mianowicie: Redaktor Koniewski czsto mwi rzeczy suszne i mdre, ale zawsze mwi to w taki sposb, e caa sala z miejsca jest przeciw niemu.... Wikszej frajdy profesor Reykowski nie mg mi uczyni. Uwielbiam mwi do sali, ktra jest przeciw mnie! Nie mam adnych talentw koncyliacyjnych, raczej przeciwnie - mam talenty jtrzce. I dlatego ci, ktrzy mnie w roku 1982 uczynili naczelnym Tu i teraz, majc nadziej, e pismo to pogodzi skcone rodowisko pisarskie, tak bardzo si zawiedli.

EDWARD RYDZ-MIGY - nigdy go nie widziaem. Nawet mu - jak ongi Pisudskiemu - nie
salutowaem. Cho w 1941 roku, w Afryce, spotkany na ktrym postoju mojej kurierskiej podry, genera Ludomi Rayski, przedwojenny szef polskiego lotnictwa, dowodzi mi, czytajc swj memoria przesany do generaa Sikorskiego, w jak wielkim stopniu wanie Rydz-migy swoimi decyzjami zniszczy si polskiego lotnictwa wojskowego - ja nie mam do Rydza adnej pretensji o to, e Polska przegraa Wrzesie. Polska, cakowicie osamotniona przez zachodnich aliantw, w aden sposb nie bya w stanie walczy przeciw dwu takim potgom, jak Trzecia Rzesza i Zwizek Radziecki razem. Nie mam te do Rydza ani do Becka pretensji o to, e w roku 1939 Polska nie dogadaa si z Niemcami Beck wybra suszn drog, Polska musiaa Niemcom powiedzie nie i tym samym, przegrywajc swj Wrzesie, wywoa drug wojn wiatow. Gdyby Polska wtedy Niemcom powiedziaa tak jeszcze i teraz s tacy, ktrzy uwaaj, e Beck i Rydz winni byli ugodzi si z Hitlerem - to w 1941 albo i wczeniej Polska musiaaby po stronie Niemiec uderzy na ZSRR, a wtedy w jakim roku 1945 (moe 1946 czy 1947), jako sojusznik przegrany Hitlera, staaby si po prostu i zwyczajnie siedemnast republik ZSRR, okrojon o swoje dawne ziemie wschodnie i w adnym razie nie obdarowan ziemiami zachodnimi. Mazury i ziemie nad Odr byyby czym w rodzaju Krlewca, czyli Kaliningradu. A my bylibymy teraz wszyscy w Kazachstanie! Byoby lepiej? Nie mam pretensji do Rydza o przegrany Wrzesie ani o to, e pod Zaleszczykami przeszed do Rumunii. Tak byo trzeba. Polski wdz naczelny w adnym razie nie powinien by dosta si do niemieckiej niewoli, lecz musia sw wadz w sposb konstytucyjny przekaza nastpcy. Stao si dobrze i waciwie. Natomiast mam do Rydza pretensj zupenie zasadnicz o to, e uciekszy z rumuskiego internowania w roku 1941 zamiast skierowa si na Bliski Wschd przedosta si do Budapesztu i tam - ulegajc politycznej presji byego wiceministra bodaj komunikacji, sanacyjnego polityka Juliana Piaseckiego, szefa podziemnej organizacji sanatorw Obozu Polski Walczcej - zacz, oczywicie w konspiracji, intrygowa przeciwko legalnemu polskiemu rzdowi rezydujcemu w Londynie i przyjmowa od polskich oficerw internowanych na Wgrzech przysig na wierno swojej osobie. A trzeba wiedzie, e w owym czasie oficerowie internowani na Wgrzech, ci, ktrzy nie uciekli stamtd do wojska polskiego we Francji, przygotowywali si w sposb spiskowy do przyszego powrotu do Polski - gdy Niemcy bd ju przegrywa wojn - by znalazszy si w Warszawie prdzej ni tamci z Londynu, swoistym zamachem stanu wczeniej przechwyci wadz w stolicy. W pierwszej poowie 1940 roku na Wgrzech prowadzona bya nawet agitacja przeciw wyjazdowi do Francji, do wojska polskiego. Takim wanie zamysom suyy owe przysigi, jakie Rydz-migy odbiera od internowanych na Wgrzech oficerw. Po czym - i o to te moja pretensja - Rydz chcia wrci do okupowanego kraju, by tam prowadzi dziaalno konspiracyjn, w ktrej jego autorytet mia podwaa pozycj rzdu w Londynie. Jesieni 1941 Rydz prbowa wrci nielegalnie przez Karpaty do Polski. Pierwsza prba powrotu si nie udaa - Wacaw Felczak, ju o tym pisaem, wyrzuci Rydza

z wagonu kolejowego. Druga - wkrtce potem i ju si udaa. Rydz dotar do Warszawy, powodujc swym powrotem ogromn konsternacj w Komendzie Gwnej Armii Krajowej. Nie potrzebuj ju pisa, e wszelkie osabienie wczesnej pozycji rzdu polskiego w Londynie natychmiast rzutowaoby na pozycj midzynarodow tego rzdu, a na tym mg by wtedy skorzysta przede wszystkim Stalin. Wszelka dziaalno dywersyjna, polityczna skierowana przeciwko polskiemu Londynowi bya bardzo niewygodna dla dowdztwa Armii Krajowej, dla caej Armii Krajowej. Tote genera Rowecki odmwi rozmw z Rydzem, a nawet tak ostro i krytycznie oceni obecno w Polsce marszaka, e gdy w trzy miesice po swoim powrocie do Warszawy - i nielegalnym yciu w Warszawie - Rydzmigy, jako Adam Zawisza, rzeczywicie by umar, grupy oficerw bliskich dowdztwu AK sdziy I i jeszcze przez lata cae po wojnie tak uwaay - e Rydz zosta otruty na rozkaz generaa Roweckiego. Powrt Rydza do okupowanej Polski i jego prby dziaania politycznego przeciw rzdowi w Londynie uwaam za karygodne. Wcale bym si nie dziwi - przeciwnie, uwaabym to za dziaanie godziwe i suszne - gdyby Grot rzeczywicie kaza Rydza otru! Na szczcie pan Bg by w tym przypadku skuteczny i sprawiedliwie zainterweniowa po stronie polskiego Londynu. Rydz umar mierci naturaln, ale swoim postpowaniem w ostatnim roku ycia chyba potwierdzi to, co o nim tak lakonicznie w marcu 1940 roku - a wic miesice cae przed ow najszkodliwsz dziaalnoci napisa by Cat-Mackiewicz: A Rydz by po prostu gupi....

ZBYSAW RYKOWSKI - na pierwszej stronie arcypoytecznej ksiki Kalendarium polskie

1944-1984 dostaem tak oto dedykacj: K.K., ktry da pomys tego kalendarium i potem je cierpliwie drukowa w kawakach! A oto suma - z wdzicznoci i przyjani Zbysaw Rykowski i Wiesaw Wadyka. Gdy montowaem zesp redakcyjny Tu i teraz, trafiem do Wiesawa Wadyki, on przyszed ze swoim przyjacielem i Zbysawem Rykowskim, te historykiem, a do tego niegdy instruktorem harcerskim, co zawsze dobrze mnie nastawiao. W Tu i teraz obaj stali si niezmiernie cennymi redaktorami i autorami. Rykowski drukowa tam swoje dobre bardzo, cotygodniowe, felietony. A gdy potem, w 1985, wyszedem (wyszli mnie...) z Tu i teraz i Wadyka, i Rykowski przewdrowali do .Polityki, gdzie stali si par wietnych publicystw ju przede wszystkim politycznych, komentujcych nasz rzeczywisto. Gdy w czerwcu 1988 roku nieoczekiwanie umar Zygmunt Szeliga, zastpca redaktora naczelnego Polityki, Rykowski mia ogromny apetyt na to stanowisko. Krci si koo tego, nawet jakby intrygowa - nie wyszo, zesp wybra Jacka Poprzeczk. Wtedy Rykowski silnie rozalony opuci Polityk rozstajc si rwnie z Wadyk, swoim przyjacielem. Rozchodzili si zreszt i politycznie zaczynaa si inna Polska. Akurat Jerzy Urban porzuca swj wieloletni posterunek rzecznika rzdu i zaproponowa na to miejsce wanie Rykowskiego. Przez par miesicy co tydzie w telewizji Zbysaw Rykowski, ostami rzecznik prasowy ostatniego rzdu PRL, rozmawia z dziennikarzami i najszerszym krgiem obywateli Rzeczpospolitej Ludowej. Potem Rykowski zwiza si z SdRP, z Trybun i z Nie - bardzo aktywnie dziaa na lewicy. Lecz oto nagy atak serca - znaleziono go martwego w kuchni, przygotowywa si do kpieli, woda przelewaa si z wanny. Miesic wczeniej straci matk - by sam, nie mia ony ani dzieci. Pogrzeb Rykowskiego sta si znowu jednym z tych, na ktrych jawnie pogwacono prawdziwe przekonania zmarego, zakamano jego postaw. Rykowski by cakowicie niewierzcy. Zgoa niedawno przy pogrzebie matki skci si z bratem, czowiekiem wierzcym. No to i teraz brat postawi by na swoim, a Zbysaw nie mia adnej bliskiej rodziny, ktra by moga si temu sprzeciwi.

Wierzcy brat niewierzcemu urzdzi pogrzeb arcykatolicki! Po cywilnej uroczystoci w Domu Pogrzebowym na Powzkach Wojskowych mae autko odwiozo trumn do bliskiego cmentarnego kocioa, gdzie biskup Kraszewski wygosi kazanie chwalc religijn postaw zmarego. Potem ksidz odprowadzi trumn nad otwart mogi, gdzie dookoa czekali sami towarzysze z SdRP. I ja rwnie. Ksidz odmwi modlitw i zaintonowa pogrzebowe piewy. W ciszy niemal kompletnej basoway mu tylko dwa gosy: bratowej i brata. Wszystkim nam zrobio si niebywale gupio. Ksidz szybko skoczy mody i jak oparzony odbieg od grobu. Panowao wielkie milczenie. Dopiero po duszej chwili Aleksander Kwaniewski poegna zmarego w imieniu jego prawdziwych przyjaci i towarzyszy. Niekiedy przychodzi mi na myl, aby napisa ksik zoon wycznie z reportay z takich wanie zakamanych pogrzebw. Nie wiem, czy j napisz. Zastanawia mnie jedno: dlaczego Koci pozwala swoim ksiom na takie tanie numery?

STANISAW RZEPKO-ASKI - ksidz katolicki. Moe bym nawet i sowa nie napisa tutaj
o tym - zreszt wspaniaym czowieku i ktrego Niemcy rozstrzelali wiosn 1944 roku, po aresztowaniu co wybitniejszych yjcych wtedy w Budapeszcie Polakw, gdyby w 1978 Karol Wojtya nie zosta obrany papieem. W wili Boego Narodzenia 1941, gdy od czterech miesicy siedziaem w budapeszteskim areszcie, nagle klucznik, czowiek miy, Polakom przychylny, otworzy drzwi mojej celi i poda mi du paczk z rozmaitymi smakoykami, mwic, e przysya mi j pan Przyj, siedzcy dwie cele dalej. Kim by ten cay pan Przyj, wtedy jeszcze nie wiedziaem. Pniej si dowiedziaem. Wgrzy trzymali go przez kilka tygodni, potem zwolnili - albo nie wiedzc, kim by naprawd, albo wolc udawa, e tego nie wiedz. Cywilnie si wtedy noszcy pan Przyj by bowiem ksidzem Stanisawem Rzepk-askim, ktry w czasie wojny peni w Budapeszcie tajn funkcj gwnego cznika Watykanu z katolickimi organizacjami Polski Podziemnej. Jezuita, ktry jeszcze przed wojn - wypadek niezmiernie rzadki, moe unikalny nawet - zosta usunity z zakonu, ale jako ksidz cywilny nie zosta pozbawiony zaufania swojej kocielnej wadzy. Gdy w rok pniej mnie rwnie wypuszczono z wizienia, bardzo szybko skomunikowaem si z panem Przyjem, czyli ksidzem Rzepk-askim. Chciaem mu podzikowa za tamt, wigilijn paczk. Ca wiosn 1943, przed moim powrotem do kraju, od czasu do czasu, zawsze bardzo serdecznie, spotykalimy si z ksidzem askim i wtedy wanie miaem z nim rozmow, ktr w padzierniku 1978 dokadnie sobie przypomniaem. I odtd czsto j wspominam. Spacerowalimy po piknym wzgrzu Gelerta i ja, modzik, strasznie si wyzaszczaem na to, i w Watykanie od setek lat papieami s stale tylko Wosi i Wosi. A wtedy bardzo wiaty, jak dzisiaj to rozumiem, ksidz aski tak mi odpowiedzia: Przecie to znakomicie i bardzo mdrze, e mona wybiera tylko spord kardynaw Wochw! Kade konklawe jest wielk polityczn gr midzynarodow. Teraz wszystkie mocarstwa wiata wiedz, e wybranym moe by tylko Woch. A niech pan sobie wyobrazi to pieko midzynarodowych intryg politycznych, ktre by wybuchao przed kadym konklawe, gdyby rzdy imperiw mogy forsowa swojego rodaka lub te jakiego innego kardynaa, nie Wocha, ale im bliskiego politycznie. Watykan mgby zosta opleciony siatk wciekych intryg politycznych, i teraz te si zaznaczajcych, jako e kardynaowie woscy te maj swoje polityczne, rwnie

midzynarodowe, sympatie i antypatie, ale jednak obecnie s one bardzo powanie ograniczone przymusem wyboru jedynie Wocha... I aska Boska... Czsto przypominam sobie tamte sowa ksidza Rzepki-askiego. Wybr Polaka na papiea by cakowitym zaskoczeniem. Ale co si dzia bdzie przed nastpnym konklawe, kiedy i rzdy, i kardynaowie wiedz, e teraz ju mona nie tylko Wocha... Jan Dobraczyski w swojej powieci przepowiada wybr na papiea kardynaa Murzyna, co moe byoby moralnym zadouczynieniem za krzywdy wyrzdzone przez kolonizatorw. Jestem niewierzcy, ale poniewa czuj si po trosze obywatelem wiata, skra cierpnie mi na myl o nastpnym konklawe. wiat moe jeszcze gorzko aowa, e w 1978 na papiea nie wybrano Wocha. A my, Polacy, te mielibymy chyba mniej rozmaitych trudnych problemw, gdyby kardyna Wojtya nadal by w Krakowie.

KAZIMIERZ SABBAT - w 1988 wszem wobec chwaliem si z pewn zarozumiaoci w gosie:

Jestem na ty i z premierem, i z prezydentem! I przez par miesicy bya to jaka, cho nie egzekwowana praktycznie, ale jednak prawda. Premierem by wwczas w Warszawie Mieczysaw F. Rakowski, prezydentem za w Londynie Kazimierz Sabbat. Tyle tylko, e do premiera niekiedy telefonowaem i mwiem do: Mietek!, a do prezydenta nie byo to ju takie proste - duo, moe za duo, to by mnie kosztowao, zreszt nie miaem numeru jego londyskiego telefonu, no i powodu, ani - co najwaniejsze - ochoty do takiego telefonowania. Ostatni raz w yciu z Kazimierzem Sabbatem rozmawiaem - i wtedy mwilimy do siebie per ty w lecie 1957 roku, kiedy to mj przedwojenny znajomy z harcerskiej Warszawy, harcmistrz ZHP, Kazimierz Sabbat, podwczas w Londynie waciciel sklepu i chyba wytwrni z kodrami i poduszkami, obwozi mnie swoim autem po stolicy Wielkiej Brytanii. I bardzo si sumitowa, i nie moe mnie - ju wwczas publicyst .Polityki i jeszcze wspredaktora Przekroju - zaprosi na posiedzenie dziaajcej w Londynie Rady Narodowej, polskiego emigracyjnego parlamentu, jako e par miesicy wczeniej zaproszony na takie zebranie redaktor Wiesaw Grnicki - w Londynie, tym polskim, panowaa wwczas euforia wobec rzdw Gomuki - strasznie ich obmia w swoim reportau. A wic Kazimierz Sabbat, czonek tej emigracyjnej rady, ju mnie zaprosi nie moeTa jednak, tak mnie dowartociowujca sytuacja - na ty z prezydentem i z premierem - nie trwaa dugo. Rakowski przesta by premierem, a Sabbat czas jaki potem umar. Ani z Mazowieckim, ani z Pawlakiem, ani z Was nigdy nie rozmawiaem, a Ryszarda Kaczorowskiego, te dawnego harcmistrza, ale ju nie z Warszawy, nie znaem, w dodatku za te przesta by prezydentem... Sic transit gloria mundi!

EWA SABELANKA - jeszcze jedna pikna pani, ktr powinnimy zapisa w Zotej Ksidze (ale
ten Sownik tak ksig nie jest) naszych znakomitych redaktorek wydawniczych, sojuszniczek pisarzy. Przez wiele lat w krakowskim Wydawnictwie Literackim - ongi pod kierownictwem Jerzego Skrnickiego, pniej Andrzeja Kurza i jednej z tych paru oficyn edytorskich, obok PIW-u, Czytelnika, Iskier, PWN-u, Wiedzy Powszechnej, Ksiki i Wiedzy, LSW, ktre tak walnie przyczyniy si do rozkwitu ksiki polskiej w czterdziestu piciu latach po drugiej wiatowej. Pani Ewa przez wiele lat kierowaa tam dziaem polskiej literatury wspczesnej i redagowaa ksiki. Redagowanie ksiek, adiustacja maszynopisw wymaga szczeglnej wraliwoci na jzyk, znajomoci jzyka - nic dziwnego, e Sabelanka jest tako poetk z klanu Szymborskiej i Lipskiej. Wymaga rwnie spolegliwoci okazywanej autorom, kunsztu rozmowy z autorem - nic dziwnego, e Sabelanka staa

si jedn z najlepszych (a mielimy ich kilka, by wymieni znakomit Krystyn Nastulank) dziennikarek wyspecjalizowanych w wywiadach-rozmowach wanie z pisarzami. W pocztku lat osiemdziesitych pognao j z Krakowa do Warszawy, gdzie po mnie w 1982 obja szefostwo Magazynu Polskiego. Niestety - jej wanie po omiu latach przypad udzia w pogrzebie Magazynu, ugrobionego t najbardziej szkodliw z punktu widzenia interesu kultury polskiej likwidacj RSW Prasa-Ksika-Ruch. I oto teraz Sabelanka nie publikuje ju swoich poezji, nie ogasza swoich znakomitych rozmw z pisarzami, nie redaguje nowych ksiek - ostatnio bya wsptwrczyni sukcesu, jako redaktorka wanie, ksiki Kazimierza Traciewicza Jom Kipur i wspomnie Niny Andrycz - nie robi tego, co robi powinna, gdy musi zarabia na ycie, a czyni to w cakiem innej ni kultura domenie. Jako e co najmniej 2800 z 3000 chyba istniejcych dzi firm bd firemek edytorskich auje pienidzy na redaktora literackiego. Tote i jako jzykowa wydawanych u nas ksiek obnia si z roku na rok. Coraz pikniejsze okadki i coraz gorszy jzyk. Gdzie s te panie Ewy z niegdysiejszych lat?

SAFJAN-MINKOWSKI - ZBIGNIEW i ALEKSANDER, Zbyszek i Olek. Dwaj bracia - e syjamscy to

nieprawda, kady z nich pisze ksiki cakowicie odmienne od ksiek drugiego, ale od lat ju wystpuj razem w rozmaitych przedsiwziciach edytorskich. Wprawdzie swoj Stawk wiksz ni ycie - owe przygody porucznika Klossa, ktre przed dwudziestu laty miay w naszej telewizji (i nie tylko w naszej, w dwudziestu szeciu innych krajach rwnie) tak kolosalne powodzenie - Safjan napisa razem z Andrzejem Szypulskim, a nie z Minkowskim, wprawdzie swoje bardzo ciekawe powieci Pole niczyje i Kanclerz Safjan napisa sam, a Minkowski swoich kilkadziesit zaczytywanych przez modzie powieci - tak popularnych jak na przykad Szalestwo Majki Skowron - te napisa bez Safjana, ale ju w redakcji Tu i teraz pojawili si razem i razem z niej wyszli. To Minkowski wymyli ten zgrabny tytu: Tu i teraz. W roku 1982 we trzech - Safjan, Minkowski i ja - napisalimy powie Klucz, wtedy na wskro wspczesn. Pod pseudonimem , Albin Kazbal - Kazimierz, Zbigniew, Aleksander - drukowalimy j w Tu i teraz jesieni i zim 1982. Mojego autorstwa byy rozdziay szsty, sidmy i smy. Ale w rok pniej skcilimy si z sob poszo o Tu i teraz. Safjan i Minkowski zgodzili si z krytyk pisma, ktr w 1984 przedoy Wydzia Kultury KC, a ktr ja odrzucaem, i wystpili, razem, z redakcji tygodnika, jeszcze nim ja zostaem z niej wylany. No to si zezociem i ze spki Kazbal wycofaem moje rozdziay Klucza. W kilka lat pniej Klucz wyszed w Wydawnictwie MON - autor Kazbal, ale bez rozdziaw napisanych przeze mnie! Moe zrobiem gupio, moe ktnie redakcyjne nie powinny byy rzutowa na ksztat powieci? Ale... Z Safjanem i Minkowskim ju dawno si pogodziem. Od paru lat, od 1990, we dwch redaguj i wydaj taki brukowy, sensacyjny tygodnik - najpierw Skandale, teraz Nowe Skandale. Nie s to skandale polityczne ani gospodarcze, ani pastwowe, jak w pimie Nie, s to sensacje z gatunku pani zabia pana, ona miaa stu kochankw, on by morderc i kasiarzem, urodzio si dziecko z dwoma gowami i tym podobne bzdury przedrukowywane z identycznej brukowej prasy amerykaskiej, angielskiej, francuskiej. Safjan i Minkowski spotykaj si teraz ze strony prawdziwych pisarzy z gestami pogardy, e paraj si tak brukow literatur. Nie podzielam tej pogardy. Skoro nasz kraj upodabnia si do krajw zachodniokapitalistycznych, skoro naszym pisarzom coraz trudniej y z literatury wartociowej, nie trzeba si wykrzywia, e co bardziej przedsibiorczy przystpili do wydawania pism dokadnie takich samych, na jakich w kapitalizmie rwnie robi si pienidze! Tu l'as voulu, George Dandin! Dokadnie tego! Wic o co tyle krzyku?!

ARTUR SANDAUER - odwaga staniaa, rozum zdroa! To zdanie, dzisiaj ju niemal obiegowe,
pierwszy sformuowa I a przynajmniej sformuowa w naszej wspczesnoci - Artur Sandauer na pewnym wielkim zebraniu pisarzy, malarzy, artystw jesieni 1956. Wiedzielimy, co mia na myli: przeobraenia pastwowe dokonane w roku Padziernika pomniejszyy wag postaw niezalenych, opozycyjnych bd krytycznych, a zwikszyy znaczenie dziaa nie tyle niezalenych, co zwyczajnie mdrych i pragmatycznych. Sandauer - zawsze apodyktyczny, mao tolerancyjny wobec cudzych pogldw, ktliwy, upierajcy si przy swoim zdaniu, mawiali o nim: upierdliwy - chcia by przede wszystkim mdry, w myleniu swoim niezaleny. Znakomity krytyk literatury. Wypromowany przed wojn przez literackie rodowiska Lwowa i Krakowa, pojawi si w Warszawie i druga poowa lat trzydziestych - jako biedujcy debiutant i wtedy zaopiekowaa si nim przysza Czajka, Izabela Gelbard, dajc mu patne zajcie przy porzdkowaniu swojej domowej biblioteki. Tak zacz si Sandauer, mdry polski yd, ktry i inaczej ni wielu innych - nigdy si swojego ydostwa nie wypiera. Podczas okupacji ocala w szeregach radzieckiej partyzantki. Wtedy to z pamici tumaczy, con amore, cae poematy Majakowskiego. Sum jego przey wojennych byy dwa niezmiernie ciekawe tomy opowiada: mier liberaa oraz Zapiski z martwego miasta. Po wojnie popar wadz ludow, cho sam do partii nigdy nie wstpi. Wstpi natomiast w szranki polemiczne i a nie by to wtedy taki czsty przypadek wrd pisarzy wsppracujcych z dzk Kunic - opowiadajc si przeciwko apodyktycznemu narzucaniu literaturze formu realizmu socjalistycznego, tak ostro forsowanych przez Jana Kotta czy Stefana kiewskiego. Jego chata bya skraja! Ale nie tak bardzo skraja. W pierwszej poowie lat pidziesitych zdecydowanie optowa za Polsk socjalistyczn i rwnie zdecydowanie przeciw przymusowi realizmu socjalistycznego w pimiennictwie. I takim pozosta ju zawsze! Wspaniay polski yd, ktry swoj judejsko cakowicie utosami z krytycznym i wielkim znawstwem polskiej literatury. Kapitalna ksika! - O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia ydowskiego w XX wieku. Krytykiem by ostrym i bezpardonowym. Odmawia pisarzom jakiejkolwiek taryfy ulgowej take Mioszowi, Andrzejewskiemu, a rwnie Sonimskiemu i Kottowi. Zbiory jego esejw - Bez taryfy ulgowej, Dla kadego co przykrego, Samobjstwo Mitrydatesa - dugo pozostan aktualne. Narzuci nam - i nas do tego przekona - kult pisarstwa Witolda Gombrowicza, ale gdy ju wszyscy w wielko Gombrowicza uwierzyli, on pierwszy zacz si krzywi... On jeden jedyny nie zawaha si publicznie skrytykowa wartoci poetyckiego i scenicznego pisarstwa Karola Wojtyy, ju wwczas papiea. Poza sob i Zygmuntem Kauyskim Sandauer nie uznawa adnego innego krytyka literackiego i artystycznego. By apodyktyczny i bezlitosny. Takich zawsze potrzebuje kada literatura. Oczywicie bardzo trudny we wsppracy, w kontaktach osobistych rwnie. Jedna z najbarwniejszych postaci naszej dzisiejszej, a moe jednak ju wczorajszej literatury. Bez Artura Sandauera - rwnie profesora uniwersyteckiego i znawcy biblijnej mitologii (ksika: Bg, Szatan, Mesjasz i...) - nasze pimiennictwo byoby o wiele ubosze. Warto te przypomnie, i ten pyszny Polak pastwowiec dobro pastwa stawia wysoko, ponad wygod prywaty. Ogoszenie stanu wojennego w 1991 zastao go w Rzymie. Pierwszym samolotem wrci do Warszawy, cho si ju wtedy nie afiszowa adnymi skonnociami politycznymi pod adresem rzdu, przeciwnie - nawet czyni pewne gesty wobec Solidarnoci.

onaty z Ern Rosenstein, wybitn malark, mia syna, ktry - ekonomista z wyksztacenia - chcia by rwnie niezaleny w swoich pogldach jak ojciec. Niezaleny - nawet od pogldw ojca i zosta doradc ekonomicznym w owej mao powanej partii politycznej Leszka Moczulskiego, w KPN. Ale jak ojciec niezaleny - ju si z KPN-em rozsta. Ogromnie ceniem Sandauera. Niestety ju nie yje od piciu lat. Gdybym by panem Bogiem Polakom przychylnym - cho od stuleci ju wiemy, e pan Bg Polakw wyranie nie znosi i to Sandauer yby wiecznie...

WADYSAW SIKORSKI - genera, przeciwnik Pisudskiego, premier rzdu i wdz naczelny

wojska polskiego na Zachodzie w drugiej wiatowej. To s informacje dla tych, ktrzy zaczepiani na ulicach Warszawy przez reporterw telewizji nie wiedz nawet, dlaczego wicimy 3 maja. Jako onierz w wojsku polskim najpierw we Francji, potem w Szkocji I widziaem go tylko dwa razy. Kiedy maszerowaem w defiladowej kolumnie, a on defilad odbiera, potem za - ju z bliska - w jego gabinecie w londyskim Rubensie, gdzie mieci si sztab naszej armii. W marcu 1941 odbiera tam ode mnie i od dwu innych kuriersk przysig. On mwi - zreszt krtko - mymy suchali. Kaza nam, bymy wszystkim dziaaczom politycznym i wojskowym, z ktrymi spotkamy si w Polsce Podziemnej, powtarzali, e on, Sikorski, drugim Pisudskim nie bdzie! Nie chce by i nie bdzie - niech si nie boj! Rozumielimy dobrze, o co mu idzie - e on, Sikorski, adnym dyktatorem nie zostanie i adnego drugiego maja nie zrobi! I do wysuchania tej deklaracji ograniczya si moja jedna, nazwijmy j, rozmowa z generaem Wadysawem Sikorskim. W trzy godziny pniej, tego samego dnia, w londyskim klubie dla oficerw i onierzy przy St. James's Street spotkaem si na lunchu z Ksawerym Pruszyskim, wtedy jeszcze - potem to si odmienio - krytycznie nastawionym wobec polityki Sikorskiego. Ksawery nic zreszt nie wiedzc o mojej wizycie u naczelnego wodza - to bya tajemnica - expressis verbis powiedzia mi, i Sikorski bdzie musia by drugim Pisudskim, bdzie musia i na Kijw... No i Pruszyski si pomyli. Sikorski nie sta si drugim Pisudskim. Zreszt nie mia na to adnych osobistych danych.

JERZY STANISAW SITO - kiedy w roku 1960 wrci z Londynu do Warszawy jako mody poeta
- w Londynie, jak ju wspomniaem, nalecy do tej troch zbuntowanej przeciwko emigracji grupy modych intelektualistw Kontynenty - Nowy Merkuriusz - obserwowaem go z ogromn przychylnoci, by on przecie wychowankiem Gustawa Radwaskiego, tak moj replik po latach... Kolegujc z nim w jednym Zarzdzie Gwnym Zwizku Literatw Polskich od 1978 do 1980 roku musiaem jednak skonstatowa, e to nie moja replika... On by ju wtedy, majc za sob kierownictwo literackie paru rnych teatrw, kierownikiem literackim - rzec mona - teatru zupenie innego: by doradc kardynaa Wyszyskiego. A to biegun absolutnie od mojego przeciwny. Wtedy ju dzielio nas wszystko. Tote nawet mnie nie zaskoczyo, e to on wanie (te ju o tym pisaem w Sowniku), przemawiajc nad grobem Newerlego, skandalicznie przywoa ksidza Niewgowskiego, aby ochrzci trumn autora Pamitki z Celulozy. Sito cakowicie opowiedzia si po stronie Solidarnoci. W 1990 znalaz si wrd tych pisarzy, ktrzy doprowadzili do zasadniczych zmian personalnych w kierownictwie Spdzielni Wydawniczej Czytelnik. Na fali wielkich rewizji politycznych wyrzucono z fotela prezesa Wacawa Sadkowskiego, ktry wiedzia, co to jest praca

edytorska, i na prezesa zosta wybrany J.S. Sito, ktry ju po paru miesicach okaza si nieporadnym szkodnikiem. Narobi tyle gupot organizacyjnych, programowych, finansowych, e wszyscy si uradowalimy - ja te jestem udziaowcem Czytelnika - gdy po roku Sito wybra lepsz posad: ambasadora RP w Kopenhadze, jako e wczesny minister spraw zagranicznych, Krzysztof Skubiszewski, dokadnie naladowa swego pepeerowskiego poprzednika z pierwszych lat Polski Ludowej - na ambasadorw wysya nie fachowych dyplomatw, ale politycznie zaufanych pisarzy. Sit, ktry w Czytelniku narobi tylu szkd, wszyscy na Wiejskiej egnali z radoci. Nastpca Stefan Bratkowski nie okaza si jednak lepszy.

WIESAW SIWEK - doktor, profesor, rehabilitant. Jemu zawdziczam moj, jeszcze istniejc,
sprawno fizyczn. On mnie po operacji biodra i dziesi lat temu - najpierw wiczc osobicie postawi na nogi, a potem swoim autorytetem zmusi do tego, bym codziennie si gimnastykowa. I ja si codziennie gimnastykuj - przeklinam i gimnastykuj. Nie cierpi gimnastyki, nie znosiem jej nigdy. Moja caa umiejtno beletryzacyjnej fabularyzacji zacza si chyba od tego, e w gimnazjum musiaem coraz to nowe wymyla usprawiedliwienia, ktre by mnie zwalniay od najbliszej lekcji gimnastyki. I oto co mi przyszo na staro! wicz co dzie - przeklinam gimnastyk i bogosawi cudotwrc pana doktora Wiesawa Siwka. Kln i wicz! Co kilka miesicy melduj si na kontrol do gabinetu profesora w szpitalu przy ulicy Szaserw i potem znowu, czasem w zmienionym ukadzie, wicz nadal. I znowu przeklinam gimnastyk, i znowu bogosawi profesora Wiesawa Siwka. Jak pewnie kilkanacie tysicy jego pacjentw, ktrym gimnastyka przez niego zalecana otworzya wrota ziemskiego, zwyczajnego nieba...

ERNEST SKALSKI - ten dialog zapamitaem na dugo. Jesie 1980 roku, moe pocztek 1981.
Polityka bya jeszcze stara, uksztatowana w latach siedemdziesitych, ale Polska ju rozemocjonowana Solidarnoci i na redakcyjnych zebraniach toczyy si polityczne spory. Ktrego dnia Ernest Skalski owiadczy, e rzd obecny, Jzefa Pikowskiego, jest cakowicie bezprawny, jako e od roku 1945 wszystkie rzdy byy bezprawne... Skalski grzmia, a nagle Jerzy Urban wtrci si bardzo spokojnie: No tak, rzd Mitterranda w Paryu te jest bezprawny jako spadkobierca rewolucji, ktra bya bezprawna... Cisza - i szum miechu. Dyskusja si skoczya. Ernest Skalski by w naszej redakcji od niedawna. Rok czy ptora. Jak ju pisaem, przyszed do Polityki z Kultury, do ktrej wywdrowa Maziarski. Na wymianie nie stracilimy. Z tym absolwentem wyszej uczelni radzieckiej - studiowa bodaj w Leningradzie (pardon - w Sankt Petersburgu) - jak wikszo owych absolwentw bardzo antyradzieckim, byo nam zupenie dobrze. Chciaoby si powiedzie, e Polityka chodzia ju wtedy... w ciy z embrionem przyszej Gazety Wyborczej. Bo i prosz: Paszyski, Zagrodzka, Falkowska, Krallwna, no i Skalski wanie - ogromna cz przyszej czowki Gazety Wyborczej. Paszyski i Krallwna byli w Polityce ju wtedy wiele lat, Zagrodzka i Fakowska krcej, a najkrcej wanie Skalski. Ale wszyscy uznawani ju wtedy za dziennikarzy znaczcych - i szkoa Polityki t ich fachowo i talent podbudoway. Czy o tej swojej szkole wyszej u Rakowskiego i dzisiaj jeszcze pamitaj?

ANTONI SONIMSKI - wychoway mnie Kroniki Tygodniowe; ojciec prenumerowa mi

Wiadomoci Literackie od szesnastego roku ycia a do samej wojny. Sonimski by dla mnie najlepszym publicyst i najwspanialszym poet. W lecie 1940 oficerowie polscy w Szkocji oburzyli si

na jaki artyku Sonimskiego i zakazali kolportau Wiadomoci Polskich (to wojenne Wiadomoci Literackie) w naszych oddziaach w Szkocji. Zjawiwszy si tedy 10 wrzenia w Londynie na pierwszym moim wyjedzie przepustkowym, natychmiast powdrowaem do maego hoteliku nie opodal Euston Station, w ktrym pastwo Sonimscy zatrzymali si po zbombardowaniu przez lotnictwo niemieckie ich pierwszego londyskiego lokum. Nisko pokoniem si panu Antoniemu i zapewniem go, e my, onierze, jestemy za nim! Nastpny raz spotkaem Sonimskiego w pi lat pniej, te we wrzeniu, w Krakowie, w 1945, kiedy to oni dwaj, Sonimski i Pruszyski, jako pierwsi polscy pisarze wrcili z Anglii do kraju. Potem zreszt wyjechali znowu na Zachd, ale ju jako przedstawiciele Polski Ludowej. Sonimski zosta dyrektorem Instytutu Kultury Polskiej w Londynie, potem dyrektorem jakiego departamentu w UNESCO z ramienia PRL, a wic by w polskiej, pastwowej subie dyplomatycznej, a nie na adnej - jak opowiadaj niektrzy - emigracji. Na stae wrci do Warszawy w 1951, w penych latach polskiego stalinizmu (niemal demonstracyjna kontra na ucieczk Miosza). Wybrano go natychmiast na prezesa Warszawskiego Oddziau ZLP, a ja wtedy byem sekretarzem tego oddziau. I tak razem zachachmcilimy, tumaczc, e oddzia warszawski jako najliczniejszy jest waciwie podstaw ZLP, e decyzj Zarzdu Gwnego ZLP (prezesem by Kruczkowski) uznano nas za element Zarzdu Gwnego ZLP i oto przez ca kadencj, a do Zjazdu w 1954 roku, i pan Antoni, i ja, i jeszcze kto trzeci, bralimy udzia w posiedzeniach Prezydium Zarzdu Gwnego, w peni ponoszc wszelk odpowiedzialno za jego ze i dobre decyzje. Dopiero gdzie w roku 1955 pan Antoni znowu zacz by dawnym Sonimskim, indywidualnie zbuntowanym przeciwko totalitarnemu reimowi. Zacz zbiera huczne brawa i w grudniu 1956 wybrano go na prezesa nowego Zarzdu Gwnego ZLP. To by literacki, zetelpowy Padziernik! Tyle e ten znakomity poeta na stanowisku prezesa okaza si najgorszym z moliwych, najmniej sprawnym organizatorem, a do tego tym, ktry - uwielbiajc rne sowne dowcipy i lubic by oklaskiwanym - rwnoczenie co innego obiecywa premierowi Cyrankiewiczowi, a co innego potem referowa kolegom - a to ju bywao przyczyn zupenie niepotrzebnych nieporozumie. Nie kady poeta i publicysta nadaje si na przywdc organizacji! W 1959 przesta by prezesem ZLP - t funkcj bardzo niechtnie przekaza innemu skamandrycie, Jarosawowi Iwaszkiewiczowi, a sam sta si z powrotem tym, kim by zawsze powinien I jako e to wanie czyni z najwiksz maestri felietonist zbuntowanym przeciw rzdowi. Opozycjonist, acz nie rewolucjonist. Z tym byo mu zawsze najbardziej do twarzy. Wiele nas ju wtedy dzielio - fascynacje mojej modoci nie byy fascynacjami wieku dojrzaego i ale czasem spotykalimy si, zawsze bardzo serdecznie. Janek Lipski, mj dawny przyboczny z harcerskiej druyny, zosta jego sekretarzem i wcign go, na krtko przed mierci, do masonerii. Przez dugie lata nie chciaem wierzy w to, e Sonimski mg by masonem - uwaaem, e ma na to zbyt wielkie poczucie humoru. A jednak pod koniec ycia zosta przyjty do loy Kopernika i by chyba pierwszym polskim masonem pochowanym w katolickich Laskach, jako e pod koniec ycia ten syn wspaniaej polskiej ydowskiej rodziny zbliy si rwnie nie tyle do pana Boga, co w kadym razie do katolikw, tak jak i on bdcych w opozycji wobec rzdu - swoje felietony drukowa w Tygodniku Powszechnym. Drugim z kolei sekretarzem Sonimskiego zosta modziutki Adam Michnik. Kryteria sekretarskich wyborw pana Antoniego byy w tym czasie niezmiernie wyrane.

Bdc ju bardzo pokcony z rzdem, bdc inicjatorem sawnego Listu trzydziestu czterech, Sonimski zawsze jednak by polskim pastwowcem w penym tego sowa znaczeniu. Za granic, a wyjeda czsto na przykad na midzynarodowe kongresy Penklubu, nigdy nie pozwoli sobie na adne krytyczne wobec polskiego rzdu wystpienie publiczne. Kiedy mi powiedzia: Dentelmen wasny rzd krytykuje tylko u siebie w kraju! Dentelmen wasne brudy pierze w domu! Ostatnie dwadziecia lat ycia szczeglnie nie cierpia swego dawnego przyjaciela Jarosawa Iwaszkiewicza. Gdy do mojej Historii co tydzie napisaem szkic o Wiadomociach Literackich, maszynopis daem im obu do przeczytania - kademu, oczywicie, oddzielnie. Potem miaem dwie rozmowy. Iwaszkiewicz najserdeczniej chwali Grydzewskiego i Bormana (Antoniego, wydawc Wiadomoci), natomiast Sonimski wycznie wymyla na Iwaszkiewicza. Tak si koczy Skamander. Karykatur, a raczej portrecik Antoniego Sonimskiego - portrecik przejmujcy - zrobiony przez Feliksa Topolskiego, od lat mam pod szkem mojego biurka pord zdj osb mi najbliszych, midzy fotografi syna i wnuczki. Jedyny tu polski pisarz. I tak ju zostanie.

ZDZISAW SOWIK - absolutnie najbardziej uprzejmy, uczynny, najbardziej czarujcy czowiek,

pan, spord wszystkich, ktrych dzisiaj, w poowie lat dziewidziesitych, dwiga nasza polska ziemia. Uprzejmo, grzeczno tak rekordowa, e winna by chyba zarejestrowana w Ksidze Guinnessa. Doktor Zdzisaw Sowik, ongi redaktor i publicysta Argumentw, dziaacz wczenie czynnych organizacji tak zwanych laickich - dzisiaj jako wiceprzewodniczcy i sekretarz (rzadki przypadek takiego poczenia personalnego) Zarzdu Gwnego Towarzystwa Kultury wieckiej, jest najbardziej czynnym, penym energii, i wanie uprzejmoci, dziaaczem tego ruchu kultury wieckiej, jaki w postaci bardzo wielu rozmaitych organizacji, stowarzysze, zwizkw, w dziaaniu icie pozytywistycznym, ogarnia - przy wszystkich ograniczeniach i przeszkodach naszego ycia pastwowego po roku 1989 - coraz szersze krgi spoeczne. A dusz tego ruchu jest wanie doktor Zdzisaw Sowik - powtarzam: czowiek tak uprzejmy, uczynny i czarujcy, e chciaoby si go nazwa co jednak akurat zupenie nie pasuje I po prostu: Anio Str!

WODZIMIERZ SOKORSKI - kiedy, dawnymi komuszymi laty, minister kultury i sztuki

w czasie najgorszym, polskiego stalinizmu, dugoletni szef radia i telewizji w czasie duo lepszym, dobry redaktor dobrego Miesicznika Literackiego w czasie jeszcze lepszym. Wczeniej, w czasie wojny - w ZSRR, jako przedwojenny jeszcze komunista; podobno raczej stronnik Berlinga ni Wandy Wasilewskiej, ale kto go tam naprawd wie. Mia jedn nadzwyczajn zalet: nie szkodzi. W zasadzie nie szkodzi nikomu z artystw, plastykw, pisarzy, ludzi kultury i sztuki, ktrymi rzdzi i ktrym dawa zarabia (cho podobno tak naprawd skrzywdzi jednego wybitnego - Strzemiskiego...); wyrzucanym z jednych posad i katedr natychmiast dawa inne. Wszyscy mwili o nim: porzdny facet, porzdny z nogami, rkami, no i oczywicie z jajami, jako e od zawsze Sokorski uchodzi za erotycznego blagiera - mia multum jakich zawiych przygd z paniami, o ktrych on opowiada wicej, ni opowiaday te panie. A rwnie blagier polityczny, ale zupenie nieszkodliwy... Porzdny facet! A tu nagle... Ale przedtem anegdotka. Rok 1955, odwil bucha. Zebranie Prezydium ZG ZLP. Siedzimy w salce prezydialnej Domu Literatury na Krakowskim Przedmieciu, ktry wtedy jeszcze by domem wycznie literatw. Przewodniczcy Leon Kruczkowski siga po list i odczytuje prob o przyjcie do zwizku. Czyj list? Milczy sekund, jakby przygotowujc efekt - wreszcie mwi: Podpisane: Wodzimierz Sokorski, minister kultury i sztuki. Milczenie, konsternacja. Jak nie przyj pana

ministra, ale przecie nikt z nas adnej jego ksiki nie czyta. Podobno przed wojn - o tym informuje - wyda jak pod pseudonimem. Jak odrzuci podanie ministra? Naszego ministra? I nagle Jurek Broszkiewicz decyduje: Na czonka kandydata! - zreszt zgodnie ze statutem zwizku. Grzmot miechu. Przyjlimy go do ZLP. Na takiego wanie czonka. Chyba jednak potem nie pojawi si na adnym zwizkowym zebraniu. I tak by Sokorski przeszed do historii jako spokojny minister, dobry prezes radiokomitetu, dobry redaktor miesicznika, nieszkodliwy blagier, gdyby Trzecia Rzeczpospolita nie wyzwolia w nim nowych furii. Najpierw, co byo tylko mieszne, dawa do zrozumienia w rozmowach prywatnych, e jego nowy przyjaciel, Lech Grobelny, bdzie mu finansowa nowy miesicznik. Potem sta si telewizyjnym gwiazdorem demonstrowanym i demonstrujcym si przy kadej okazji, gdy trzeba si bi w piersi i swoje, i cudze za komunizm, gdy trzeba si kaja za grzechy przez siebie zgoa nie popenione, gdy trzeba oskara siebie i innych, a dudni, i za przestpstwa Bieruta, i za morderstwa Stalina, i kogo tam jeszcze za wszystko, co trzeba. Sokorski kaja si i blaguje. Najgorzej gada o innych, ale i siebie nie oszczdza - sam sobie wmawiajc to, czego nigdy nie zrobi! To tak adnie wyglda! Szkaluje dawnych przyjaci i kolegw. I siebie te! Jak to mio by a tak wielkim zbrodniarzem politycznym! Wreszcie primabaleron! Jedni mwi: obuz! Inni: wariat! Jeszcze inni si miej. A Sokorski wydaje si arcyszczliwy - pozytywny bohater Rzeczpospolitej Dwa i P.

STALIN - wiadomo! Kady normalny czowiek ma na sumieniu grzechy, ktre wyznaje na

spowiedzi, ma takie, ktrych nie zdradza ani w konfesjonale, ani w policyjnym ledztwie. Kady popeni bdy, ktrych si wstydzi, i takie, ktrych cholernie - poniewczasie - auje. Bd, ktrego cholernie auj, czy si wanie ze Stalinem. Stalin umar w dniu, w ktrym akurat byem w Krakowie, w redakcji Przekroju. Musielimy oczywicie co o Stalinie napisa. Marian Eile poprosi mnie o to, natychmiast si zgodziem. Artyku mia by podpisany Czesaw Komarnicki - nasz zbiorowy pseudonim redakcyjny, przeznaczony na takie wanie, obowizkowe sytuacje. W par godzin wypichciem Komarnickiego o Stalinie i wyjechaem do Warszawy, do domu. W niewiele dni pniej otworzyem najbliszy numer Przekroju... i zrobio mi si gupio: artyku nie Czesawa Komarnickiego, ale Kazimierza Koniewskiego peen by sztampowatych, rytualnych frazesw! Wcieky zatelefonowaem do Krakowa! Dlaczego? Mia by Komarnicki! Marian Eile usprawiedliwia si - i ja mu oczywicie wybaczyem, Eile by zbyt cudownym redaktorem, abym mu nie wybaczy. Ju po moim wyjedzie doszed do wniosku, e artykuu o wanie zmarym Stalinie nie mona podpisywa pseudonimem, o ktrym wszyscy wiedz, e jest pseudonimem oglnoredakcyjnym. Cholera! Ale co miaem robi? aowaem, e nie pisaem artykuu jako Koniewski. Tak samo bym chwali wielkiego polityka i wielkiego zbrodniarza - jak chwalili go wszyscy piszcy o nim autorzy polscy - ale bym to zrobi inaczej, nie takimi okrutnymi frazesami! Do dzi zy jestem na siebie! Mleko zostao rozlane.

ARTUR STAREWICZ - czy wielu dzisiaj pamita Artura Starewicza? Cudowny - nie przesadzam! syn rodziny ortodoksyjnych ydw z Otwocka, w czasach sztubackich pisujcy do Korczakowskiego Maego Przegldu bodaj jako Szlomek z Otwocka, w Polsce Ludowej wyrs na czoowego polityka czasw popadziemikowych, tak szar eminencj gomukowskiego Komitetu Centralnego PZPR. A teraz? On sam jakby si ju nie chcia nikomu przypomina. Znik. W czternastoletnich rzdach Gomuki on wanie sprawowa piecz nad pras, propagand, nauk chyba rwnie. agodzi, jak mg, napicia iskrzce si - zwaszcza po .Licie trzydziestu czterech - midzy

rodowiskiem pisarskim a Gomuk. To on na pocztku lat szedziesitych - kt to jeszcze pamita? - zawiesza w funkcji redaktora naczelnego Polityki Mieczysawa Rakowskiego za opublikowany w naszym tygodniku felieton Jerzego Andrzejewskiego, ktry si bardzo Gomuce nie spodoba. Przez cay miesic Polityka nie miaa redaktora naczelnego - tylko p.o. Michaa Radgowskiego - po miesicu Gomuka da si Starewiczowi przekona, e to odwoanie byo bez sensu. To Starewicz wanie, po Licie trzydziestu czterech, chcia, aby Gomuka spotka si bezporednio z pewn grup jeszcze wwczas partyjnych pisarzy - i ja w tym troch maczaem rce - aby doprowadzi do zaagodzenia sytuacji. Z tego spotkania nic nie wyszo zreszt, tylko Putrament by zy, e co si bez niego miao dzia w naszym literackim rodowisku. Putrament zreszt nie lubi Starewicza - moe dlatego, e Starewicz blisko wspdziaa z Rakowskim, a e Putrament nie lubi Rakowskiego... I tak dalej. W aparacie wadzy rzdziy nie tylko prawa polityki i rynku... I rzdz nadal! Zreszt wczesna ona Starewicza, Maria Rutkiewiczowa, przez kilka dobrych lat pracowaa u nas, w Polityce. A Maria Rutkiewiczowa to legenda PPR, tej jeszcze podziemnej. Zrzucona na spadochronie do okupowanej Polski razem z ca grup Marcelego Nowotki, bya jego blisk wsppracownic. W 1944 aresztowana przez gestapo znalaza si na Pawiaku. Tam, krtko przed Powstaniem, urodzia bliniaki, ktre przyjmowa na wiat znany pniej lekarz Felicjan Loth, wizie i lekarz Pawiaka, a mj pierwszy - tak to si wszystko plecie i zastpowy w harcerstwie. Maria Rutkiewiczowa na Pawiaku urodzia wic blinita i jeden z tej bliniaczej pary, Jan Rutkiewicz, jest teraz - w poowie 1994, od paru lat - do energicznym burmistrzem rdmiecia Warszawy. Ot pani Maria jako nie chciaa siedzie ze Starewiczem w Londynie, gdy on - po odejciu z KC razem z Gomuk - zosta naszym ambasadorem w Wielkiej Brytanii. Ale e ambasador musi razem z on - tego wymaga etykieta dworska - by przyjmowany przez krlow, wic kiedy zblia si dzie takiej dworskiej uroczystoci, pani Maria szybciutko samolotem leciaa do Londynu, tam ceremonialnie dygaa przed krlow i natychmiast wracaa do Warszawy. Mino kilka lat - zmieniy si warszawskie reimy - i oto Artur Starewicz definitywnie rozsta si z polityk. Historykowi Wiesawowi Wadyce podarowa chyba ze dwie piwnice dokumentw politycznych ze swego prywatnego archiwum, a sam sta si i dziki swojej wasnej sztuce fotografa, i moe dziki innym przyczynom natury osobistej, cakowicie zakulisowym, anonimowym organizatorem wiatowych wystaw i sukcesw naszej wielkiej plastyczki, twrcy owych cudownych dywanw-abakanw - Magdaleny Abakanowicz. Tak w cie - albo te przechodzc w zupenie inne soce - zachodz polityczne gwiazdy. Bardzo wysoko ceniem - a i lubiem rwnie, cho on o tym nic nie wiedzia - tego diablo inteligentnego czowieka, istnego zwierzaka politycznego, do tego zapalonego sportowca i wciekego automobilist. A teraz moe ceni go jeszcze bardziej, gdy tak piknie potrafi zej ze sceny politycznej. Nie kady to potrafi.

ANNA STRONSKA - gdy jeszcze bya w Polityce (z ktrej zupenie niepotrzebnie, za wczenie,
w grudniu 1981 odesza), mwiono o niej i pisano: pierwsza dama reportau! Wwczas bia rekordy w wygrywaniu najprzerniejszych konkursw prasowych na utwr reportaowy, miaa nagrod Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, nader prestiow, oraz nagrod ycia Literackiego i par innych. Ale najwaniejsze: parnacie znakomitych ksiek, i nowelistycznych, i reporterskich, ktrych tytuy a zaskakiway sw oryginalnoci: Okopy witych Grjcw, Gupi lub, Prosz nie podawa nazwiska, Palmy w kufrze, Tyle szczcia dla szewcw, W wolnych chwilach przed mierci. Nowele wysnuway si z reportay, reportae miay niekiedy cechy opowiada i te dwa gatunki wzajemnie si ze sob przenikay. Ostatnio wydany Sennik galicyjski - pyszna opowie

o dziejach jej wasnej galicyjskiej rodziny, rozpoczynajca si relacj o buncie Jakuba Szeli - uznany zosta w Warszawie za Ksik Miesica. Wrd pisarzy ta nagroda cieszy si duym szacunkiem. Twrczo Stroskiej wyranie zarysowaa jakociowo now lini naszego wspczesnego reportau literackiego, odmienn od dawnej, przedwojennej, tak wyrazistej w pisarstwie Ksawerego Pruszyskiego. Rzekbym: Pruszyski i Stroska to jakby dwie gwiazdy na dwu innych firmamentach. Pruszyskiego w gruncie rzeczy interesuje historia i czowiek jako przedmiot bd podmiot procesu historycznego (jego .Podr po Polsce), dla Stroskiej najwaniejszy jest czowiek nie w procesie dziejw, ale w jego dniu dzisiejszym. Jego dramaty, ble, umiechy, sukcesy, pragnienia i sny... Interesuje j ten chop, ktremu rka zgina si ku sobie, kobieta umierajca w szpitalu, rzebiarz wiejski strugajcy scyzorykiem figurk yda, jakiego nigdy przecie nie widzia. Dwa zupenie odmienne spojrzenia na rzeczywisto - jedno na rzeczywisto historyczn, Pruszyskiego, bardzo mi bliskie, i drugie Stroskiej, na indywidualnego czowieka, spojrzenie, ktre podziwiam, acz nie jest to spojrzenie moje. Stroska przyglda si pojedynczym ludziom - tym nad Wis, na Podkarpaciu, w Galicji, w Biaymstoku, ale i tym w Rosji, na Litwie, Ukrainie, Biaorusi, w Niemczech, w Holandii, w Danii, w Anglii, w Ameryce Pnocnej - tam wszdzie niosy j reporterskie podre i wasna ciekawo. Interesuj j raczej ci z europejskiej pnocy, szczeglnie tej protestanckiej, anieli z poudnia. Moe dlatego - taka myl pocha - e ci z pnocy zawsze byli i s gorsi dla psw, kotw, zwierzt wszelkich, a Stroska zwierzta kocha bardziej ni ludzi. Rozumiem j dobrze. Mwi, e wrd zwierzt czuje si bardziej bezpieczna. Moe to i prawda. Znam j bardzo dobrze. I jedno zawsze mnie w niej zaskakuje - budzi nawet zazdrosny podziw. Zazdrosny w domenie literackiej. Jej umiejtno rozmawiania z ludmi, umiejtno syszenia mowy drugiego czowieka i umiejtno podania jej w literackim, reporterskim zdaniu. Umiejtno ta dziwi mnie dlatego, e Stroska wydaje mi si wprost niebywa introwertyczk, nawet egotystk, ktra wiat ocenia przede wszystkim z wasnej perspektywy. I to wanie ona tak znakomicie potrafi usysze i jakby rozszyfrowa drugiego czowieka! Zagadka literackiego talentu! Gdy ja na przykad, tak bardzo uczulony na sprawy pastwa i spoeczestwa, dzisiejsze i minione, nigdy nie umiem usysze innego, pojedynczego czowieka. A moe to jest tak zawsze, e wiat innych rozumiej tak naprawd ci tylko, ktrzy ten wiat widz wycznie przez okulary wasnego ja? Tylko egotyci i introwertycy tak naprawd pojmuj innych, jako e ci inni te w ogromnej wikszoci s egotykami, widzcymi wiat tylko poprzez okulary wasne? Oto grzeszne pytania, ktre si rodz, gdy si zbyt blisko zna pisarzy wietnych. Stroska z pewnoci do nich, do wietnych, naley. I oto nagle ta reporterka i nowelistka odkrya w sobie, w latach ostatnich, moe za pno, pasj scenopisarsk. Jej monodram Przyjechaa ydwka - z Izraela starsza pani przyjechaa do Polski, do dawnej swojej ojczyzny - w znakomitym wykonaniu Ryszardy Hanin sta si artystyczn sensacj. Po monodramie Stroska napisaa scenariusz do przejmujcego filmu Jeszcze tylko ten las... - polska baba, taka byle jaka, prbuje w czasie Holocaustu z najwiksz ofiarnoci ratowa ydowsk dziewczynk z warszawskiego getta. Wzruszajcy film wyreyserowany przez Jana omnickiego, a w gwnej roli te Ryszarda Hanin. Napisaa sztuk Prostak, arcyfajn fars polityczn, moe raczej obyczajow, o naszych wspczesnych politykach. Pisze dalsze monodramy, scenariusze, nawet libretto i piosenki do uoonego przez siebie musicalu. Jedna z tych niewielu autorw, ktrzy maj

wasn stylistyk - Kazimierz Brandys, Andrzej Kuniewicz, Jarosaw Iwaszkiewicz, Stanisaw Zieliski. Strosk bez wahania dopisuj do tej listy.

STANISAW STROSKI - wychowaem si przeciw niemu. Mimo e mj ojciec - cho zacieky

antyendek - czytywa stale Kurier Warszawski. Ten War-Kur lub Kur-War, jak mawiali przeciwnicy, by gazet Stroskiego, publicysty, i Stroski by przez nas, mod lewic z lat trzydziestych - rnorak, ale lewic - znienawidzony jako czoowy publicysta endecki. Taka endecka wesz! Obarczano go - i obarczano susznie! - powan odpowiedzialnoci za zabjstwo prezydenta Narutowicza. By moe, e i bez podegnujcych artykuw Stroskiego w jego wczesnej w 1922 Rzeczpospolitej (ile to ju obozw politycznych, wobec siebie najbardziej skrajnych, ten wanie tytu wybierao dla swej gazety), i bez obdnej, podej publicystyki ksidza Kazimierza Lutosawskiego (a wstyd napisa, e tego samego, ktry zaprojektowa nasz wspaniay harcerski krzy), e i bez tych dwu publicystw w szalony endecki malarz Niewiadomski, chccy zabi Pisudskiego, i tak strzelaby do Narutowicza, ale Stroski - z pewnoci nie o takim mylc finale swoimi artykuami tworzy atmosfer sprzyjajc zbrodni, a swoimi artykuami po zbrodni waciwie usprawiedliwia i wybiela morderc. Dla mnie Stroski by endeckim diabem. Nawet wtedy, gdy majc po mierci Bronisawa Koskowskiego zosta czoowym publicyst politycznym Kuriera Warszawskiego, wystpi by ze Stronnictwa Narodowego - jako e bezpartyjno czoowego publicysty tej gazety bya warunkiem ustanowionym przez jej dugoletniego wydawc Konrada Olchowicza. Nawet wtedy ju bezpartyjny Stroski by dla mnie diabem. I oto w maju 1940 w Paryu - dokd z Cotquidan wezwano Jana Sterlinga i mnie, abymy w stosownych placwkach polskich, wojskowych i cywilnych, zoyli raporty o sytuacji w okupowanej Warszawie - zaproszono nas rwnie do samego ministra propagandy, wanie Stanisawa Stroskiego, ktry nie urzdowa w Angers, ale przy Avenue George V, nie opodal Pl Elizejskich. Miejsce szykowne. Niski, nieco korpulentny pan o charakterystycznej, nieco zabawnej twarzy przyj nas serdecznie i by dla nas czarujcy. Ten morderca Narutowicza... Ojej, pierwsze dowiadczenia yciowe! On siedzia za biurkiem i pyta, my - przed jego biurkiem - odpowiadalimy i opowiadalimy. Nagle poczuem, e co mnie ostro swdzi na szyi, przy karku. Dyskretnie signem doni, to co chwyciem w palce, do zsunem w d, pod blat ministerialnego biurka, spojrzaem i zobaczyem... zgniecion palcami wesz! Wesz najpewniej z Cotquidan. Przywiozem j na sobie. Pierwsz w moim yciu wesz zapaem w gabinecie ministra Stroskiego - wanie Stanisawa Stroskiego! Jake atwe symbole podpowiada nam ycie. Nigdy ju pniej nie spotkaem Stanisawa Stroskiego. Umar na emigracji w Londynie. Czas jaki po wojnie pracowa tam jako robotnik.

JAN STRZELECKI - to musiao by straszne. Chwila. Ostatni obraz wiata. Ciemny skwer
Wybrzea Kociuszkowskiego. Kto wychodzi z mroku, jakie sowa, pierwsze i jeszcze ufne, i nagle om bijcy w oczy, w gow... Grymas bydlcej twarzy. A potem ju nic... Ostatnia chwila ycia Jana, ktry by ludziom tak dobry. Poznalimy si w 1937, gdy po zlikwidowaniu przez Ministerstwo WRiOP - czyli Wychowania Religijnego i Owiecenia Publicznego (taka pokrtna nazwa!) I zasuonej Kuni Modych zamierzalimy - grupa piszcych sztubakw - wydawa, ju bez pomocy ministerstwa, Now Kuni Modych. Wrd tych sztubakw by Janek Strzelecki, ju nie pamitam z jakiego gimnazjum. Nowa

Kunia Modych bya efemeryd. Potem razem robilimy nasze nastpne pisma: Czerwone Tarcze oraz Ork na ugorze. Janek by uroczym, niesychanie miym, subtelnym chopakiem. Namitnie jedzi na nartach; w zimie ostatniej przed wojn tak szusowa z Kasprowego, e si rozwali i par tygodni lea w zakopiaskim szpitalu. Uwaa si za socjalist. By wrd nas, gdy w padzierniku 1939 zakadalimy konspiracyjny PLAN I. Na szczcie w styczniu 1940 gestapo nie wytropio Janka. Gdzie si schowa, odczeka, ale nawet go nie szukali. Nie uciek ani do Zwizku Radzieckiego, ani do Francji, a potem przez wszystkie lata wojny i okupacji, cigle siedzc w Warszawie i pracujc jako zwyczajny robotnik, zaangaowa si w czynn dziaalno modziey socjalistycznej skupionej w WRN (Wolno Rwno Niepodlego - kryptonim najliczniejszego konspiracyjnego odamu Polskiej Partii Socjalistycznej). Szczeglnie czynny by w grupie tak zwanych Pomieni, modych socjalistw, przewanie z warszawskiego oliborza, ktrzy socjalizm chcieli widzie bardzo humanistycznym. Janek by rwnie onierzem - tak to trzeba okreli - Socjalistycznej Organizacji Bojowej. Gdy wrciem do Warszawy w czerwcu 1943, gdzie na pocztku lipca noc ca przesiedzielimy i przegadalimy w willi na Dziennikarskiej (Janek te mieszka na oliborzu) u pani Zofii Wakowiczowej i jej crki Krystyny. Po wojnie, tak jak my wszyscy pozostali z PLAN-u, a yjcy w Polsce - jak Jurek Drewnowski, Julek Szwalbe-Stroynowski i ja rwnie - Janek zacign si pod nowe polityczne sztandary i bardzo szybko sta si jednym z czoowych liderw pepeesowskiej organizacji Zwizku Niezalenej Modziey Socjalistycznej, ZNMS. Wkrtce i i to ju bya jego wizytwka przedstawiona nowej Polsce - w listopadzie 1946 w zeszycie publicystycznym akademickiego ZNMS opublikowa artyku O socjalizm humanistyczny, w ktrym sformuowa danie, by gwnymi zasadami polskiego socjalizmu byy humanizm, tolerancja, demokracja, te wszystkie cechy, ktre europejsk socjaldemokracj odrniay od radzieckiego komunizmu. Bardzo to si w PPR nie spodobao! Rozptaa si ostra dyskusja, ktra Janka Strzeleckiego uczynia swoicie sawnym. Atakowano go w licznych artykuach, przede wszystkim w dzkiej Kunicy i krytykowao go wielu spord tych, ktrzy potem sami przeszli na jego stron barykady, a nawet poszli jeszcze dalej. Dyskusja o humanizmie socjalistycznym bya jedn z najbardziej gonych debat w przedstalinowskich latach Polski Ludowej. Po poczeniu partii Janek Strzelecki znalaz si w PZPR. ZNMS wkrtce przesta istnie - zosta wczony do ZMP - a Janek zaj si socjologi. Duo w tej dziedzinie ciekawego zrobi i napisa, nigdy jednak nie zosta profesorem. W tym rwnie zabrako mu, jak i w innych domenach ycia, dostatecznej energii wewntrznej - nie potrafi si zmobilizowa. By typowym intelektualist nawet, jak wypada intelektualicie, by roztargniony, czsto gubi, czego gubi nie powinien, na przykad - wspominaj przyjaciele - w czasie okupacji przez roztargnienie zostawi gdzie ca paczk z bibu. Jako e napisa par ksiek, zosta przyjty do organizacji partyjnej przy Warszawskim Oddziale Zwizku Literatw Polskich, cho do ZLP nigdy nie nalea. Byway takie osobliwe sytuacje! Ba! W okresie ju popadziernikowym przez rok chyba by pierwszym sekretarzem tej naszej partyjnej organizacji. Gdy ja w czerwcu 1956 wstpowaem do PZPR, to wanie Janek Strzelecki wystawi mi stosowne, wymagane wiadectwo polecajce.

W maju 1958 Strzelecki, jako sekretarz partyjnej organizacji literatw, na naszym zebraniu plenarnym zaproponowa, abymy minut ciszy uczcili pami dopiero co zamordowanego przez Rosjan wgierskiego bohatera z 1956 - Imre Nagya. W czasie tej minuty ciszy Putrament i paru innych ani rusz nie wiedzieli, jak si zachowa - a to wstawali, a to siadali. Gomuka wanie w przeddzie wyda owiadczenie zdecydowanie negatywnie osdzajce polityczn dziaalno Imre Nagya. W dekadach nastpnych Strzelecki, prcz swojej pracy naukowej, zajmowa si rwnie publicystyk. Przez czas jaki pisywa w Polityce, przychodzi na nasze redakcyjne zebrania. Potem w Literaturze Putramenta i w innych pismach. Czsto jedzi za granic na gocinne wykady, nawet do Stanw Zjednoczonych. Szanowano go za wielk wiedz i autentyczn mdro, by popularny i lubiany, cieszy si ogromnym autorytetem. Nie pisa wierszy, ale zachowywa si jak poeta - buja w obokach, wznosi si ponad codzienno, wspaniay i jakby rozkojarzony. Za mikki wobec innych i wobec siebie samego rwnie. W 1980 opowiedzia si po stronie Solidarnoci i na tym tle jakby si zbliy - on, ateusz - do Kocioa. Gdy jednak raz kiedy - kt mg wiedzie, e na niewiele miesicy przed jego mierci i spotkalimy si i ja miaem mu za ze, e staje si katolikiem, najgorcej temu zaprzeczy. Zgin strasznie - zabity na Wybrzeu Kociuszkowskim przez bandyt, ktry chcia obrabowa samotnego kierowc, siedzcego w nocy w zepsutym akurat aucie. Tak zawsze ufajcy ludziom Janek pewnie poprosi go o pomoc w uruchomieniu samochodu. Morderc wykryto, ukarano. S jednak inne wersje tej tragicznej mierci - podejrzenie zamachu politycznego ze strony wczenie rzdzcych. Moim zdaniem wersja zupenie nieprawdziwa i nieprawdopodobna. Gdyby doy - byby chyba zwolennikiem Unii Pracy. Moe z jej mandatu nawet posem czy senatorem. Ale na pewno byby tylko takim dobrym duchem, ktry wsppracujc a to z Gazet Wyborcz, a to z Polityk - i wszdzie robic wiele dobrego - nie byby adnym aktywnym, gonym dziaaczem. Janek bowiem nie mia w sobie nic z tak zwanej przedsibiorczoci. Moe wanie dlatego tak bardzo go lubiem. Tak sobie czasem myl, e gdyby kto zestawi yciorysy piciu kolegw, tych z Orki na ugorze, ktrzy doyli lat osiemdziesitych - Jana Strzeleckiego, Jerzego Drewnowskiego, Gustawa HerlingaGrudziskiego, Juliusza Stroynowskiego, od 1968 mieszkajcego w Niemczech Zachodnich, no i mj rwnie - to w rozmaitoci postaw i fabu byby to kawa historii Polski XX wieku.

HANNA SUCHOCKA - premier rzdu RP. Mj kontakt z pani premier by nader ograniczony
i raczej do wyjtkowy. Przez kilka lat - co tak chyba od 1987 - co pewien czas, niekiedy czsto, dzwoni mi w domu telefon. Podnosiem suchawk i syszaem pytanie: Czy to gabinet pana premiera...? Najpierw pytano o premiera Messnera, potem o Rakowskiego, potem o Mazowieckiego, Bieleckiego, wreszcie o pani premier Suchock. Odpowiadaem, e pomyka. Trudno, przepraszam. Poczwszy jednak od roku 1990 odbieraem rwnie i inne telefony - w dzie, a nawet w rodku nocy. Jaki mski gos krzycza na mnie: Ty skurwysynie komunisto, ja tobie powyrywam...! i tak dalej, zawsze mniej wicej to samo wymylanie ideologiczno-moczopciowe. Odkadaem suchawk, a na noc wyczaem telefon, eby mnie dra nie budzi. A wreszcie kiedy, bya to ju pna jesie 1992 roku, znowu, siedzc rano przy maszynie, odebraem telefon: Czy to gabinet pani premier Suchockiej?. Odpowiedziaem: Pomyka. Ale w minut pniej znowu

zadzwoni telefon: Sucham. Ty skurwysynie komuchu, ja ci z dupy powyrywam jaja! Tu gabinet pani premier Suchockiej, sucham - odpowiedziaem w nagym, a jako uzasadnionym olnieniu. Z tamtej strony krtki, przeraony okrzyk i trzask suchawk! Od tej pory, przez tyle ju miesicy, nikt nie telefonuje do mnie z takimi wymylaniami. Ani w dzie, ani w nocy. Dzikuj gabinetowi pani premier Suchockiej!

ANDRZEJ SZCZYPIORSKI - powieciopisarz bardzo dzi popularny, moe jeden z nielicznych,

ktrzy pisz normalne jeszcze powieci. Wydaje je i ma czytelnikw. Pozosta wiemy realistycznej, fabularnej powieci, ktrej bohaterami s ludzie, yjcy w czasach historycznie okrelonych, w poowie XX wieku. Takiej literatury unika jak diabe wiconej wody pokolenie pisarzy modszych. Dlatego pisarzy nie czytanych. Szczypiorski jest czytany. Ciekawe - jako czowiek zawsze yje w jakiej takiej dwufazie. Jego ojciec, dziaacz socjalistyczny, w latach trzydziestych zdradzi PPS dla sanacji, a wic mody Andrzej, rocznik 1924, wychowywa si na pisudczyka. A tymczasem pod koniec okupacji wstpi do konspiracyjnej Armii Ludowej, tej pepeerowskiej, jako onierz AL walczy w Powstaniu i jako onierz Powstania, kryjc zapewne sw alowsko, poszed by do niewoli, co dao mu materia literacki do przyszych powieci. Tak si zoyo, e wanie AL miaa by - z woli Stalina, Churchilla i Roosevelta - formacj w Polsce powojennej zwycisk i rzdzc. Tote mody publicysta Andrzej Szczypiorski by przez pierwsze dziesi lat PRL w radiu i w prasie partyjnej zaciekym agitatorem na rzecz komunizmu. W roku 1957 napisa by w swojej ksice Z daleka i z bliska takie oto zdanie: Komunizm jest epok moralnoideowego doskonalenia si ludzkoci. Wolna od zgryzot walki o byt, w jaki obfitoway dzieje - bdzie ludzko komunizmu pielgnowaa ogrody swej wiadomoci. Komunizm stanie si epok najpeniejszej, najbardziej wszechstronnej mdroci czowieka (...) a my wanie jestemy zwiastunami komunizmu. Kiedy ta ksika si ukazaa, Szczypiorski by wanie attach kulturalnym w naszej ambasadzie w Kopenhadze. W niewiele lat pniej zaczyna sabn w swoim komunistycznym urzeczeniu, coraz bardziej krytyczny, odchodzi w inn stron. Niektrzy sdz, i dlatego, e jako w dyplomata w Kopenhadze zaplta si w jak niejasn spraw finansow i zosta skrelony z partii. Ja jednak myl, i owa ewolucja ma podoe bardziej zasadnicze - rozstawanie si z teraniejszoci, aby antycypowa przyszo, ktra zreszt jeszcze wwczas nie miaa adnej gwarancji dopenienia; nie mona wic mwi o karierowiczostwie. Szczypiorski porzuca komunizm, przechodzi na stron dysydentw, opozycji, KOR-u, Solidarnoci, a nawet i Kocioa, co wydaje si ju zupenie dziwaczne. Szczypiorski katolikiem? Jeszcze wczeniej, w 1971, pisze Msz za miasto Arras - swoj powie najlepsz, bdc zarysem jego nowych postaw, a raczej problemw ideowych. W 1981, jako zwizany z Solidarnoci, by internowany. Pisze i publikuje w Niemczech Zachodnich. Powie pt. Pikna pani Seidemann (tytu edycji polskiej Pocztek) zyskaa ogromn poczytno w krajach niemieckojzycznych, tumaczono j na wiele innych. Wyrachowanie bya obliczona na sukces w Niemczech, obok bowiem zych hitlerowcw ukazuje Niemcw ludzkich i przyzwoitych, a Niemcy lat osiemdziesitych byli spragnieni takiego, rehabilitujcego ich, wizerunku. I tak Szczypiorski w glorii midzynarodowej sawy pisarskiej i zreszt znacznie sabszej w krajach anglosaskich i francuskich - doczeka zwycistwa Solidarnoci, za ktr by wczeniej optowa. Zosta nawet senatorem III Rzplitej. Po czym, jakby kierujc si swoim yciowym rytmem, zacz si coraz krytyczniej odnosi do nowych porzdkw pastwowych, coraz

czciej dogadywa prezydentowi Wasie, coraz bardziej krzywi si na polityk nowych rzdw. Nawet nie chcia kandydowa do nastpnego z kolei Senatu. By moe, i Andrzej Szczypiorski ju teraz czuje, e bdzie popiera jak nastpn si polityczn, od ktrej, gdy ona z kolei kiedy zwyciy, on znowu odejdzie... Tak mu si toczy jego realistyczny wiat!

IRENA SZYMASKA - wietno, byskotliwo Czytelnika, nie tylko jako wydawnictwa, ale
jako zespou ludzi, to nie wycznie Borejsza, Dembiska, Paski, Kopaliski, ale rwnie Irena Szymaska, muza... muza wielu i rozmaita. Irena Szymaska wyonia si z odmtw wojny jako moda kobieta z miasta odzi i z miejsca -- energicznie i partyjnie - zacza gra du rol w wydawnictwach jako redaktorka, kierowniczka dziau, zastpczyni redaktora naczelnego - najpierw w Czytelniku, potem w PIW-ie, a wreszcie znw w Czytelniku. Szalenie popularna wrd pisarzy, apodyktycznie i inteligentnie sterujca prac wydawnictw, bya inicjatork i realizatork wielu wietnych dokona edytorskich. Pochwal si - to wanie ona wymylia tytu: Historia co tydzie mojego dwutomowego zbioru szkicw historycznych o naszych tygodnikach spoeczno-kulturalnych. Mj tytu by duo gorszy: Tygodniki - mon amour. Z biegiem lat Irena Szymaska coraz bardziej przechodzia ze strony partyjnej na stron opozycyjn - tak przechodzili wszyscy, po prostu nie mona byo inaczej. Intelektualna moda! To z ni caymi godzinami przez telefon rozgadywa si Andrzejewski, przez par dziesicioleci ona bya muz owego sawnego stolika w kawiarni Czytelnika, przy ktrym siadywali kontestatorzy - przede wszystkim Tadeusz Konwicki i Gustaw Holoubek. Po rozmaitych zakrtach osobistych na koniec zwizaa si wzem maeskim ze znanym krytykiem literackim Ryszardem Matuszewskim, ktry te przechodzi podobne ewolucje ideowe i polityczne. Wreszcie, ju w 1994 roku, doczekaa si piknej, trzy odcinkowej monografii tego czytelnikowskiego stolika ogoszonej w Gazecie Wyborczej i wtedy - jak gosi warszawska plotka stolik si rozlecia niby od uderzenia pioruna. Jakoby dlatego, e autor tej stolikowej monografii nazbyt przechwali w niej stolikow i muzow rol Ireny Szymaskiej. Inni stolikowicze okazali si zazdroni. Konwicki i Holoubek przenieli si do kawiarni Nowy wiat. A dokd teraz w poudnie chadza Irena Szymaska? Nadal do kawiarni Czytelnika, tylko coraz kogo innego zapraszajc do owego stolika. Burza w wiatku literackim. Podobno - mwi si take - Irena Szymaska pisze wspomnienia! Ireno, napisz je koniecznie! Myl, e bd one moe nie tak bardzo prawdziwe, ale przepyszn lektur, pen niezwykle ciekawych plotek i ploteczek! Ireno, napisz je koniecznie! Bdzie to ukoronowanie Twojej zasuonej pracy edytorskiej!

ANNA TATARKIEWICZ - Pani Anno, chapeau bas! Ale dlaczego - to za chwil!

By czas - rok akademicki: 1938/1939 - gdy nie cierpiaem sawnego profesora, autora doskonaej Historii filozofii, Wadysawa Tatarkiewicza. Jego wykady - owszem! - byy ciekawe, ale ja nie pojmowaem, jak bliski mi Andrzej Nowicki, przecie pepeesowiec, moe si chcie zalicza do najbliszych uczniw akurat Tatarkiewicza! Tatarkiewicz mnie zoci i jako kurator endeckiego Bratniaka, do ktrego ja oczywicie nie naleaem, i jako ten, kto wiosn 1939, wdrapawszy si na wysok drabin, wasnorcznie i demonstracyjnie zawiesi krzy w wielkiej auli uniwersyteckiej zgodnie z yczeniem ksiy biskupw, i jako ten, kto - inaczej ni Tadeusz Kotarbiski - nie wyrazi swego sprzeciwu wobec getta awkowego. A gdy przed jego wykadem awanturowalimy si ze studentami oenerowcami - szo o te wanie miejsca - Tatarkiewicz lekcewaco kiwa rk i kaza: To sobie zaatwicie po wykadzie! Wanie za tak awantur przed Tatarkiewiczem dostaem

wwczas nagan od rektora uniwersytetu. Z ostr niechci w sercu do Tatarkiewicza wstpiem w wojn, aby potem, w 1943 i 1944, suchajc jego wykadw na naszym tajnym uniwersytecie zmieni o nim zdanie - by tak samo dzielny i morowy jak Krzyanowski, Borowy, paru innych. W sierpniu 1944 spotkalimy si wszyscy razem - profesor, jego ona, ich syn oraz moja przysza teciowa, narzeczona i ja - na ssiednich siennikach w obozie pruszkowskim. I gdy Niemcy wyowili z tumu mnie i modego Tatarkiewicza, by zabra nas na jakie roboty albo i jeszcze gorzej, wszystkie trzy panie wybagay nasze natychmiastowe zwolnienie. Razem wymknlimy si z Pruszkowa - do szpitala w Tworkach. A potem ju w Krakowie i Warszawie parokrotnie miaem okazj do spotka, w kawiarni, z profesorem, a pewnego dnia okazao si, e mody Tatarkiewicz, kolega z pruszkowskiego zagroenia, oeni si z mod pann, ju wtedy pocztkujc literatk, ktra z biegiem czasu staa si jedn z najwybitniejszych naszych publicystek... Co ja pisz? Jedn z najwybitniejszych naszych publicystw. Zwracam uwag na kocwk rodzajnikow. A na dodatek mj syn zaprzyjani si na matematycznych studiach z ich synem, wnukiem Wadysawa Tatarkiewicza. Ale ja nie chc pisa o rodzinach naszych, chc o pani Annie! Nie zawsze mog si z ni zgodzi, ale zawsze uznaj jej ogromn intelektualn i cywiln odwag. Gdy teraz wszyscy na wycigi wyklinaj, jak mog, Polsk Ludow, to wanie Anna Tatarkiewicz potrafia napisa jasno i wyranie wiosn 1994, e Polsce Ludowej ogromne masy naszego spoeczestwa zawdziczaj autentyczny awans spoeczny, a i obywatelski, materialny i kulturalny rwnie, i e to osignicie spoeczne Polski Ludowej nie moe w adnym razie by wymazane z kart naszej narodowej historii. Dlatego lat Polski Ludowej nie wolno traktowa wycznie negatywnie i wycznie w tonie oskarycielskim. I pani Anna Tatarkiewicz ma gbok racj! Te wiesza krzy w uniwersyteckiej auli i opiekowa si oenerowcami, a synowa domaga si uznania rewolucyjnych, spoecznie wanych i wartociowych zdobyczy Polski zwanej ludow. Oto dzieje rodziny polskich intelektualistw. Pani Anno, chapeau bas!

KRZYSZTOF TEODOR TOEPLITZ - KTT! Swoisty rekordzista. aden z naszych najwikszych

tygodnikowych felietonistw - ani witochowski, ani Prus, ani Sonimski, ani Szelg, ani Passent, ani Urban - nie pisa felietonw tygodniowych przez tyle lat, co pisa i nadal pisze KTT. Dugodystansowiec - wszystkich zostawi w tyle! Zacz majc lat dwadziecia w poowie 1953 roku w Nowej Kulturze cyklem W kinie i gdzie indziej. Po dwu latach zamilk na parnacie miesicy i oto w numerze Nowej Kultury z - uwaga! uwaga! - 28 padziernika 1956 (co Pastwu ta data przypomina?) felietonem ju cakowicie gdzie indziej, bez nazwy cyklu, w czerwonej ramce, noszcym tytu Tych drzwi nie wolno otwiera, KTT - tak odtd bd sygnowane wszystkie jego felietony - otworzy wielkie drzwi do swojej, ju teraz tak znakomitej, tygodniowej publicystyki bynajmniej nie filmowej, ale politycznej i spoecznej. Potem pod rnymi ju tytuami, ale najduej jako Kuchnia polska - w paru tygodnikach, od 1983 do maja 1994 w Polityce, a od czerwca 1994 w redagowanych przez siebie Wiadomociach Kulturalnych - KTT regularnie publikuje swoj cotygodniow polityk. Z jedn dusz przerw w stanie wojennym. I tak to ju trwa czterdzieci lat. Ale rzecz przecie nie w rekordach lat, lecz w jakoci i wymowie politycznej tych felietonw. Oczywicie - inna bya jako felietonw witochowskiego i Prusa w Polsce drugiej poowy XIX

wieku, w Polsce nie istniejcego pastwa, inna w latach dwudziestych jako Kronik Tygodniowych Sonimskiego, inne musz by felietony w tak zmieniajcych si dziejach od roku 1953 do 1994. Trudno orzec, czy felietony KTT s lepsze od felietonw witochowskiego czy Sonimskiego - one zreszt odgrywaj inn rol czytelnicz. Mona natomiast orzec, e w caej naszej wspczesnej publicystyce spoeczno-politycznej felietony KTT prezentuj jako najwysz - zawsze ciekawe anegdotycznie, uatwiaj czytelnikom poruszanie si po wspczesnoci, zarwno gdy wypada j akceptowa, jak gdy naley skrytykowa lub te si od niej dystansowa. Felietonistyka KTT, podobnie jak i Passenta, jest felietonistyk mdrego rodka, adne tam przemiewcze skrajnoci, adne rewolucyjne czy dysydenckie pobudki, adne te granie na nosie - nic z tych rzeczy. Ani gra sw dla samego dowcipu, ani przekora dla przekory, ani zabawa dla zabawy. Pragmatyczny racjonalny rodek, z wyranie jednak lewicowym akcentem na rozumienie potrzeb socjalnego bezpieczestwa i na laickie rozumienie wiata, bez jakichkolwiek nacjonalistycznych skonnoci. Mdra lewica. I moe wanie dlatego, gdy wiosn 1994 KTT po raz kolejny zdecydowa si przyj rol szefa - kiedy byy Szpilki, literackie kierownictwo zespow filmowych, dziennik Nowa Europa - tym razem stajc na czele tygodnika Wiadomoci Kulturalne, cz prasy z rodowodem solidarnociowym, a rwnie hierarchia kocielna podjy przeciwko niemu wciek nagonk, odmawiajc mu prawa do redagowania pisma. Dlatego, e przez poprzednie czterdzieci lat pisa tak mdrze? Ciekawy powd... Ojej! Alem si wda w analiz felietonistyki KTT zamiast spisywa anegdoty yciorysowe, jak to winno by w tym Sowniku. Nie wspomniaem nawet, e KTT by rwnie autorem scenariuszy do beletrystycznych, fabularnych seriali telewizyjnych (dwa cykle Czterdziestolatka i cykl pierwszy przyjty entuzjastycznie, drugi, po latach, ju chodniej), e napisa by kilka powieci i ksiek o filmie, e wykada w akademii filmowej w odzi, e... Starczy! Nieprawdopodobnie zdolny facet. Do tego kiedy, w 1954, wydrukowa przychyln recenzj z filmu Pitka z ulicy Barskiej oraz bardzo dobrze prowadzi elegancki samochd... I w tym momencie mj entuzjazm dla niego osiga szczyt podziwu, jako e ja nigdy w yciu nie zdoaem si nauczy kierowania autem... Czas koczy ten panegiryczny biogram.

ROMAN TOPOROW - a kto to? Przez dwa ostatnie lata przed matur - 1936-1938 w warszawskim Gimnazjum imienia Staszica razem siedzielimy w jednej awce. Roman by piekielnie przystojny. Fotograf wystawi jego zdjcie w witrynie na placu Zbawiciela i pensjonarki latay je oglda, niemal caujc szyb wystawy. Poza klas mao co nas czyo. Ja naleaem do harcerstwa i ju pisywaem w najrozmaitszych pismach modzieowych i akademickich, on by w chrzecijaskiej YMCA, gdzie nauczy si angielskiego, co mu si po latach szczeglnie przydao. Przez ca wojn niczego o nim nie wiedziaem. Dowiedziaem si pniej. Razem z ojcem znalaz si w ZSRR i potem obaj dotarli do Armii Andersa. Po raz pierwszy przeczytaem o nim - imi i nazwisko si zgadzao - w 1948 w gazecie szczeciskiej. Przeczytaem, e w roku 1945 Marlena Dietrich - Marlena Dietrich pojawiwszy si z amerykask czowk teatraln w Rzymie, bya tam podejmowana rwnie i przez generaa Andersa. I na tym przyjciu tumaczem midzy generaem a wielk aktork by porucznik Roman Toporow, w sztabie Andersa - ze wzgldu na sw elegancj oraz bieg znajomo angielskiego - oficer do kontaktw midzynarodowych. I dalej przeczytaem - a po wielu latach zweryfikowaem t informacj jako prawdziw - e oto nasz porucznik wpad w oko Marlenie, a e by to ju koniec wojny, wic Roman Toporow si zdemobilizowa i pani Marlena zabraa go do Hollywoodu.

Po mao udanej karierze aktorskiej w filmie amerykaskim (po latach w warszawskiej Victorii powie mi, e aktorstwo nie byo dla niego i tak si obnaa przed innymi...) rozsta si te i z Marlen. Pewnie si jej znudzi. Ale wyrobia mu za to znakomit posad przedstawiciela znanej firmy Maxa Factora najpierw na Ameryk Poudniow, a potem na Europ. Od lat Toporow mieszka w Paryu i na Lazurowym Wybrzeu, jedzi po Europie, dawniej od czasu do czasu wpada te do naszej stolicy. I gdy w Warszawie dziesi lat temu ciskaem mu do, poczuem si wciekle dowartociowany! Jeeli mj szkolny kolega Toporow spa z Marlen Dietrich - to co tak, jak i ja bym z ni spa! Do dzisiaj odczuwam t dum.

MARIA TURLEJSKA - z domu Zieleczyk, crka Adama Zieleczyka, profesora w gimnazjach

Mickiewicza, Batorego i na Wolnej Wszechnicy, cioteczna siostra Krzysztofa Kamila Baczyskiego, poety, siostra rodzona Dziuli (Wandy) Zieleczyk, bohaterki pepeerowskiego Zwizku Walki Modych, autorki hymnu Gwardii Ludowej, rozstrzelanej w 1943 przez Niemcw. Z Marysi i Dziul znaem si od urodzenia, od dziecicych zabaw w parku Ujazdowskim. Z Marysi kolegowaem, cho w rnych latach, w redakcji Kuni Modych, z Dziul razem robilimy Now Kuni Modych. Z Dziul kciem si w padzierniku 1939 na temat sytuacji Polski zaatakowanej przez dwu zaborcw, ongi rozbiorcw - Dziula ju bya komunistk. Marysia razem z mem, Janem Turlejskim, komunist, i z dziemi znalaza si w Grodnie, pod okupacj - ona to wtedy inaczej nazywaa - radzieck. Gdy Niemcy w czerwcu 1941 uderzyli na ZSRR, Jan Turlejski ewakuowa si do Moskwy, a Marysia zostaa w Grodnie z dziemi - zadecydoway o tym jakie losowe przypadki. Z Grodna przedostaa si do Warszawy, gdzie braa czynny udzia, jak i Dziula, w konspiracji tej czerwonej - w Polskiej Partii Robotniczej. 21 lipca 1943 w ich mieszkaniu przy ulicy Koszykowej 53 pojawio si gestapo - wsypa! Aresztowano profesora Zieleczyka, jego on, ich najstarsz crk i Dziul. Tylko Marysia si uratowaa - bya z dziemi na wakacjach pod Warszaw. Hitlerowcy wymordowali jej ca rodzin. Dwa lata wczeniej m, Jan Turlejski, te zgin tragicznie. By czonkiem pierwszej ekipy polskich komunistw, ktra z Moskwy miaa by zrzucona do Polski na spadochronach. Samolot zwali si zaraz po starcie z podmoskiewskiego lotniska - nie uratowa si nikt. Po tej katastrofie zmontowana zostaa druga grupa inicjatywna - grupa Nowotki - i ta doleciaa do Polski. Po wojnie Maria Turlejska pracowaa w aparacie centralnym PPR - znana bya z niesychanie ostrych, krytycznych, czsto bardzo krzywdzcych opinii o wojennej aktywnoci Armii Krajowej i o dziaalnoci tych wyszych oficerw AK, ktrzy wojn przeyli. W ksikach historykw referujcych tamte lata czterdzieste Maria Turlejska ma bardzo z ocen. Lecz oto na pocztku lat pidziesitych Turlejska zostaa nagle usunita z partii, ju z PZPR, cho nadal wykadaa, jako historyk, w Wojskowej Akademii Politycznej. O co naprawd poszo? Podobno by to konflikt z samym Bierutem. Podobno zarzucano jej jakie karygodne konszachty z wczesnym naszym ambasadorem w Pekinie. Zasuya na wyrzucenie z partii, ale zatrzymano j w jake partyjnej akademii wojskowej? Co tu si nie zgadza! Po roku 1956 nie zostaa zrehabilitowana partyjnie. Ale nadal bya profesorem historii wspczesnej w WAP-ie, pisaa bardzo chwalone ksiki historyczne z lat midzywojennych i wojennych. W 1972 opublikowaa niezmiernie interesujcy Zapis pierwszej dekady 1945-1954, kalendarium politycznych wydarze, ktre nieoczekiwanie spotkao si z ostr krytyk (moe inspirowan z Moskwy?) naszych historykw partyjnych. W Nowych Drogach miano Turlejskiej za ze - wrd wielu innych ocen krytycznych i i to, e traktuje rewolucje ludowodemokratyczne w krajach europejskich nie jako zoone procesy przemian spoeczno-politycznych (...), lecz jako wynik manewrw taktycznych komunistw dcych do wadzy w oparciu o siy Armii Radzieckiej, i to, e w ksice brak marksistowskiej analizy zjawisk historycznych, i to, e autorka powtarza

w niej propagandowe tezy buruazyjnej historiografii. No, no... Daleko odesza od siebie samej, tej z lat tu powojennych, surowego sdziego akowskich dowdcw. To ju bya inna Turlejska. Ksik t wycofano z ksigarni, a wkrtce potem i autorka zostaa usunita z Wojskowej Akademii Politycznej. Gdy wybuch rok 1980, Turlejska ju z ca jawnoci opowiedziaa si po stronie Solidarnoci, a rwnoczenie radykalnie zmienia swj dotychczasowy pogld na histori przedwojenn, wojenn i powojenn Polski. Powrciwszy w latach osiem-dziesitych z duszego pobytu naukowego w Stanach Zjednoczonych ogosia w tak zwanym drugim obiegu, jako Lucjan Socha, kolejn ksik, tym razem demaskujc zbrodnie stalinowskie popenione po wojnie na onierzach i oficerach AK. Dawna komunistka przestawia si o 180 stopni i tak pozostaa do dzisiaj. Wolno! Tylko ja pragnbym, aby Marysia napisaa jeszcze jedn ksik - nie o innych, ale o sobie. eby przedstawia te wszystkie ideowe pobudki, ktre j dawniej czyniy tak bezwzgldn komunistk i ktre potem sprawiy, e tak cakowicie od komunizmu odesza. Tego bowiem ani Maria Turlejska, ani Lucjan Socha nigdy rzetelnie i szczerze nie powiedzieli. A przecie Maria Turlejska skcia si z parti jeszcze w gbokich stalinowskich latach... Tego rodzaju wyznanie byoby niezmiernie wane i ciekawe. W roku 1993 radni Grochowa - dzielnicy Warszawy, w ktrej kiedy pust jeszcze, nie zabudowan, ulic nazwano imieniem Dziuli, Wandy Zieleczyk - gwatownie zanegowali pami komunistki, zamordowanej przez gestapo. Nazw ulicy zmienili na Marii Rodziewiczwny. Moe z wdzicznoci za to, e Maria Turlejska z domu Zieleczyk tak cakowicie przesza na stron Solidarnoci? Bo chyba nie za ten akces chcieli j tym wymazaniem pamici o siostrze ukara? Podejrzewam, e radni Grochowa, jak i chyba wszyscy radni naszych rad miejskich, po prostu nie znaj historii i nie wiedz, e Wanda Zieleczyk bya najrodzesz siostr Marii Turlejskiej.

JERZY TUROWICZ - w dziejach prasy polskiej chyba najduej i bez przerwy funkcjonujcy
redaktor naczelny pisma tygodniowego, Tygodnika Powszechnego. Od kwietnia 1945 roku czterdzieci dziewi lat. Nawet Mieczysaw Grydzewski, cho zmienia tytuy swoich Wiadomoci, w sumie nie zebra tylu lat. Wprawdzie Tygodnik Powszechny - ten prawdziwy - nie ukazywa si od wiosny 1953 do grudnia 1956, ale poniewa wwczas ukazywa si Tygodnik Powszechny faszywy, skradziony, wydawany przez Pax w tej samej szacie graficznej i tej samej numeracji, ten zodziejski trik wydawniczy (czsto powtarzajcy si w dziejach prasy naszej i nie tylko naszej: kradzie endeckiej Muchy przez Jerzego Borejsz i Eryka Lipiskiego po wojnie, kradzie, przy zachowaniu prawa, ycia Warszawy przez rnych panw w trakcie likwidacji RSW Prasa-Ksika-Ruch - by wymieni tylko dwa przykady, kiedy to tytu i popularno pisma, zdobyt pod okrelonym ideowym sztandarem, chciano wykorzysta do zupenie odmiennie ideowej sprawy), a wic powtarzam - ten zodziejski trik wydawniczy tylko podtrzyma popularno zespou redakcyjnego prawdziwego Tygodnika. W tym rwnie ideowy, moralny autorytet Turowicza, ktrego niezmiennie traktowali wszyscy jako prawdziwego redaktora prawdziwego Tygodnika, ktrym si zreszt znowu sta w grudniu 1956 i odtd jest nieprzerwanie. Tygodnik Powszechny, z ktrym przez pierwsze lata powojenne, rwnolegle z Odrodzeniem i Przekrojem, wsppracowaem, jako z pismem bardziej byych londyczykw anieli katolikw, sta si przez te pidziesit lat wielk, znaczc kart w historii naszej prasy kulturalnej. Zasugi Turowicza s w tym niezmierne. Oczywicie mona mu wytyka przerne amace publicystyczne, do ktrych zmuszaa go historia naszego pastwa, te przecie bardzo amana, i to nie tylko ze wzgldu na interes samego pisma, ale rwnie z powodu zmian pogldw na rozmaite sprawy,

bdce odbiciem zmian zachodzcych w pastwie. Oczywicie takie zarzuty lub raczej zarzuty mona mu robi, ale istota postawy Turowicza i jego tygodnika bya przez to cae pwiecze taka sama. W maju 1994 prezydent Rzeczpospolitej wrczy Wielki Order Ora Biaego, najwysze dzisiaj odznaczenie pastwowe, Jerzemu Turowiczowi. Nie wszystkie wrczone tego dnia przez prezydenta RP Wielkie Ordery Ora Biaego powitaem z aprobat. Bd szczery: zamiast Jana NowakaJezioraskiego wolabym kogo innego, ale ten kto odmwi... Turowiczowi natomiast ten order nalea si jak najbardziej.

MARIAN TURSKI - najduej funkcjonujcy kierownik dziau w redakcji Polityki i rwnoczenie

jeden z najstarszych redakcyjnym staem w tym pimie. Sprowadzi go do Polityki, mniej wicej w p roku po powstaniu tygodnika, sam Mieczysaw Rakowski - obaj byli kolegami jako instruktorzy w KC PZPR. W tej jego partyjnej roli, jeszcze w pierwszej poowie lat pidziesitych, poznaem Turskiego na jakiej publicznej dyskusji nad Pamitk z Celulozy Newerlego. Od pierwszego dnia w Polityce Turski kieruje dziaem historycznym pisma. A jeeli kieruje nim tak dugo, jeeli nawet nie przesta by szefem tego dziau, gdy w 1982 przyszed do redakcji Polityki profesor Andrzej Garlicki, historyk uniwersytecki przecie, to znaczy, e Turski jest kierownikiem doskonaym. On to zreszt zainicjowa doroczne nagrody historyczne Polityki, tak z biegiem lat cenione przez historykw. Kiedy napisalimy wsplnie kilka artykuw historycznych, a nawet zamierzalimy napisa wsplnie histori Polski od 1945 roku, ale konsekwencje Sierpnia 80 przekreliy ten zamiar, jako e zaczlimy si z Marianem rni w pogldach na pewne kwestie, niekiedy nawet istotne. Tak bywa. Ceni go bardzo, redaktor znakomity, co tym bardziej osobliwe, e Marian Turski jest najwikszym chyba w skali wiatowej baaganiarzem gabinetowym. Nie baaganiarzem redakcyjnym - bo wietnie prowadzi swj dzia, inaczej ju dawno by nim przesta kierowa - ale baaganiarzem gabinetowym. Od trzydziestu ju szeciu lat nie ma Turski chwili czasu, aby jako tako uoy sterty ksiek i papierw, teczek i skoroszytw, ktre si pitrz na pkach, na pododze, na biurku, w paczkach i luzem, pod oknem i na oknie, wszdzie, wszdzie, wszdzie w jego redakcyjnym gabinecie. Ani tam gdzie usi, ani si porusza. I co szczeglne: te wszystkie ksiki i papiery w takim samym, cho rozmaicie si ukadajcym, nieporzdku przenosz si z jednego jego gabinetu do nastpnego w zalenoci od tego, jak przenosia si redakcja Polityki. Z gabinetu w Paacu Kultury do gabinetu w domu na rogu Marszakowskiej i Alei Jerozolimskich, potem na Chmieln, potem na Stawki, wreszcie na Miedzian. Adresy si zmieniaj, ale baagan w kadym gabinecie Turskiego jest identyczny. Gdy kiedy wojaowa przez kwarta czy duej za granic i ja go zastpowaem w kierowaniu dziaem - uporzdkowaem mu pokj. Gdy wrci, w cigu jednej doby wszystko ju byo z powrotem w takim samym kosmicznym baaganie. Ubstwiam Mariana Turskiego! Czowieka o twardo ustabilizowanej praktyce yciowej.

DONAT TYLMAN - wspaniay, cudowny, jedyny mistrz! Operacja bya wprost niebywaa!
Natychmiast, z pieni na ustach, gotw byem (i nadal jestem) poddawa si kadej nastpnej! Pierwsza, jak - majc ju szedziesit pi lat - przechodziem w yciu. I pierwszy mj pobyt w szpitalu. Pierwszy mj cudotwrca profesor doktor Donat Tylman, ktry sam mi wyci i wyrzuci na mietnik zuyt ko biodrow, a wstawi sprawn endoprotez. I uczyni to tak zabawnie...

Operacja, jak na mnie przeprowadzi profesor Tylman, bya wanie operacj cudown i zabawn. Znieczulony od pasa w d - co tam jeszcze dostaem, aby by przyjemnie pijanym i miaem pen wiadomo (oczywicie niczego bolesnego nie czuem i niczego strasznego w zasigu wzroku nie widziaem) tego, co ze mn przez dwie godziny robi pan profesor i jego sztab. Gdy pani anestezjolog zakomunikowaa, e stale badany puls mam niemal dziecicy - odpowiedziaem jej przytomnie: Ze mn jak z dzieckiem, ale z dzieckiem jak ze mn to nie mona! (powtrzyem to za pewn dam). A rwnoczenie tak gadulc miaem absolutnie fizyczne wraenie, e oto potny pan profesor I doktor Tylman jest postury potnej - po prostu siedzi okrakiem na moim lewym ramieniu i na gowie te, i tak sobie siedzc dubie mi w biodrze... Ha, ha! Operacja udaa si znakomicie, profesor by wspaniay. Ta moja subiektywna opinia jest opini powszechn. Profesor Donat Tylman, szef caej ortopedii i klinik pokrewnych w wojskowym szpitalu na warszawskiej ulicy Szaserw, ma opini chirurga, specjalisty klasy najwyszej. Fachowiec niebyway. Wierz wic w niego i podobno jestem, pod pewnym przynajmniej wzgldem, pacjentem wzorowym - od lat profesor w swoich wykadach podaje mnie za przykad pacjenta, ktry w cigu dwu miesicy przed operacj potrafi zrzuci pitnacie kilo nadwagi, co byo warunkiem udania si operacji, a co jednak podobno nie jest takie czste. Potrafiem, gdy kiedy inni wierz w pana Boga, ja wierz w chirurgi, a szczeglnie w pana profesora Tylmana i w zesp lekarzy pracujcy wok niego na pitym pitrze szpitala przy warszawskich Szaserach. Panie Profesorze - dzikuj! I prosz o wicej...

LEOPOLD TYRMAND - Czy pan szczotka do butw? - od takiego pytania, jakie wiosn 1946
usyszaem na podecie drugiego pitra budynku Czytelnika na Wiejskiej - a zada mi je niski, bardzo przystojny brunet - zacza si nasza dziesi lat trwajca przyja, potem ju raczej wygasajca, cho nigdy nie spopielona. Lolka Tyrmanda zaraz potem wprowadziem do .Przekroju - i tak by si tam dosta, ale ja to przyspieszyem. Z Lolkiem i Stefanem Kisielewskim tworzylimy w latach czterdziestych ow trzyosobow - fabularn, a nie faktyczn - Parti Liberaw, o jakiej pisa kiedy Stefan. Wreszcie to ja Lolka namwiem, aby komiks - z rysunkami Uniechowskiego - jaki w 1954 zoy w redakcji Dookoa wiata, przerobi na powie, jako e i to wiedziaem - on zawsze by lepszy w opisach Warszawy oraz rodowisk i ludzi, anieli w konstruowaniu akcji. Wycofa komiks, podpisa z Czytelnikiem umow na powie, napisa j, wciekle pracujc w cigu paru miesicy, i oto Zy ukaza si w grudniu 1955 roku. W wiksz dziesitk trafi nie byo mona. By to dla Zego najbardziej dogodny czas, miesice ju przedpadziernikowej odwily, i z miejsca zyska kolosaln poczytno, kilkanacie wyda krajowych, tumaczenia na parnacie jzykw. Powie w swojej literackiej formie wprost socrealistyczna, psychologicznie uproszczona, czarno-biaa, tendencyjna - tyle e bya to ju tendencja nowa - a Tyrmand opisywa, zreszt fantazyjnie, zgoa nierealistycznie, rodowisko wyimaginowanej warszawskiej chewry przestpczej. A e opisywa przezabawnie, a sam Warszaw, jej ulice i domy, z ogromnym sentymentem, wic te na ten fabularnie zupenie nowy towar rzucia si czytajca publika. I tutaj nastpia druga faza popularnoci Tyrmanda - przekornej popularnoci. Pierwsza faza bya w latach stalinowskich; i praca w Tygodniku Powszechnym, i elegancko bikiniarski sposb (owe kolorowe skarpetki! i poprzez skarpetki mona by napisa dzieje Polski po roku 1945 a do dzisiaj!) ubierania si, i wreszcie jego pasje jazzowe - by dusz plegalnego rodowiska jazzowego, le wwczas widzianego przez pastwow wadz. Pierwsza wic faza popularnoci Tyrmanda - to Tygodnik Powszechny, jazz i kolorowe skarpetki. Druga za - to oszaamiajca popularno Zego (i mniejsza paru nastpnych ksiek, nie tak ju dobrych, jako e Tyrmand nie by wybitnym pisarzem). I trzecia faza jego popularnoci, od roku 1989

- cztery lata po mierci w 1985 - kiedy ksiki Tyrmanda znowu s w Polsce wydawane i sprzedawane jako pisarza antykomunistycznego, przez wier wieku w naszych ksigarniach nieobecnego. Tyrmand, warszawiak z urodzenia i o wielkiej do tej swojej Warszawy mioci, wrci do Polski zaraz po wojnie z Norwegii. Najpierw - w latach 1939-1941 - by w litewskim, potem w radzieckim Wilnie, gdzie wsppracowa z pras komunistyczn, ale konspiracyjnie kombinowa wprost przeciwnie i wskutek tego zosta przez Rosjan aresztowany, zdoa jednak uciec. Potem z Wilna pojecha na roboty do Niemiec i stamtd prysn do te okupowanej, ale okupowanej nieco inaczej, Norwegii. Dlaczego w roku 1945 wrci do Warszawy, a nie wyjecha od razu do wytsknionych Stanw Zjednoczonych? Oto pytanie. Chyba dlatego, e Warszawy, potrzebowa jak powietrza! Moe wiedzia, e bez Warszawy nie bdzie pisarzem, a pisarzem by chcia. Po sukcesie Zego po raz pierwszy wybra si na kilka miesicy na Zachd. Wrci i powiedzia mi: Chcieli, ebym zosta, ale przecie ja wiem, e ja dla nich tyle znacz, ile jestem w Polsce kim buntujcym si przeciw reimowi! I mia racj! Ale sam o tej racji zapomnia. Moe dlatego, e jego maestwo z Barbar Hoff, te stojc u progu sawy, nie byo udane. Moe dlatego, e nie cierpia rodowiska warszawskich pisarzy, ktrzy pod wpywem Jana Kotta oraz innych z dawnej Kunicy, a najpewniej ze zwyczajnej zazdroci o popularno, byli do niego nastawieni raczej le. Z pen wzajemnoci. Tote po paru ksikach sabszych (dobry by tylko Filip) Tyrmand napisa powie ycie towarzyskie i uczuciowe - istny paszkwil na stoecznych literatw owego czasu. No to zwlekano z wydaniem tej powieci. Tyrmand wcieky, rozalony, zdenerwowany zgosi swj akces do wsppracy z echt-partyjnym i rzdowym wwczas pismem, nowo powsta Kultur, i by to podstp, by atwiej dosta paszport. A gdy paszport dosta, via Jugosawia ruszy na Zachd i nigdy do kraju nie wrci. egnajc si z nami, opowiada, e jedzie na kilka miesicy - sdz jednak, e ju wtedy wybiera si tam na zawsze. Po paru miesicach pobytu w Paryu i w Izraelu - rozstawszy si zreszt cierpko z parysk Kultur - znalaz si w Stanach Zjednoczonych. Ale bdc w Polsce kim wyjtkowym - i z powodu stylu bycia, i z powodu przekornych pogldw politycznych, i z powody Zego - w USA sta si ju tylko jednym z miliona najzwyczajniejszych ludzi. A do tego rozsta si z pismem bardzo wysoko cenionym, ktre go chtnie drukowao, z The New Yorkerem, poniewa wydawao mu si nazbyt... komunistyczne! Sterowa coraz bardziej na prawo i na prawo, a w kocu znalaz si jako publicysta i redaktor w orodkach najbardziej zaciekej i obskuranckiej prawicy amerykaskiej i jako natchniony antykomunista, ktry nieustannie poucza innych Amerykanw, e s za mao antykomunistyczni, za bardzo proradzieccy. W ten sposb sam ustawi si na zupenym marginesie wczesnego ycia artystycznego, intelektualnego i... przestano go zauwaa. W Polsce by kim i kim mg by nadal. le zrobi, e rozsta si z Polsk! Gdyby by tutaj - po latach zostaby zapewne czonkiem KOR-u, moe internowanym narodowym bohaterem, bardziej popularnym ni Kuro i Michnik razem wzici, potem, po roku 1989, noszono by go jako sztandar... Pomiertna popularno ksiek to ju nie to samo! Tyle tylko, e w Stanach osign to, do czego zawsze najbardziej tskni - chcia mie dom, on, rodzin, dzieci, tam to znalaz, tutaj tego nie mia. Czsto myl o Tyrmandzie: o jego przekornym, jako przecie zmarnowanym yciu. W Stanach Zjednoczonych nie napisa ju adnej naprawd znaczcej ksiki (sawny tu i teraz Dziennik 54 te waciwie zosta stworzony, moe w brulionie napisany, a w kadym razie pomylany, tutaj...), niczego na miar Zego czy Filipa. Nie napisa, bo zabrako mu rda siy literackiej: Polski wanie... Zostaa tylko antykomunistyczna obsesja - moe wystarczajca na pisarstwo w Polsce, ale zbyt saba na pisarstwo w Ameryce. Wyjazdem z Polski Tyrmand popeni literackie samobjstwo.

ANDRZEJ WAJDA - pierwszy asystent Aleksandra Forda przy krceniu filmu pitka z ulicy
Barskiej. Dla mnie - jestem subiektywny, co w demokracji jest prawem kadego - najwikszy tytu do chway i sawy Andrzeja Wajdy. e potem byy nastpne, moe i wiksze, e Wajda do tej asystentury rzadko si teraz przyznaje i e potem on te Fordowi podstawia nogi - jak zreszt wszyscy wtedy modzi filmowcy i to inna sprawa. Ale mniejsza z tym. Lata 1950-1990 byy dla polskiej kinematografii w sumie latami bardzo dobrymi. Ju na pocztku tego okresu nasz film sta si ciekawy, znaczcy, nawet wybitny. Zauwaya to Maria Dbrowska, to zdanie podzielam i ja rwnie, cho w tej materii rni si od paru krytykw filmowych z Kauyskim na czele. W minionym czterdziestoleciu wyprodukowalimy okoo tysica filmw fabularnych i wtedy wanie Andrzej Wajda by z ca pewnoci reyserem i najciekawszym, i najwybitniejszym, co przyznaj sprawiedliwie, mimo e jego ewolucja ideowa po roku 1980 raczej mi nie odpowiadaa. Nie Aleksander Ford, co stwierdzam z pewnym osobistym alem, nie Zanussi, co konstatuj z satysfakcj! Spord wielu zdolnych Andrzej Wajda by niewtpliwie najzdolniejszy. Rozpoczyna trzema gonymi filmami: .Pokoleniem, Kanaem oraz Popioem i diamentem. Pokolenie nakrci wedug powieci Bohdana Czeszki, Popi i diament wedug powieci Jerzego Andrzejewskiego. W swojej dalszej drodze ideowej poszed drog Andrzejewskiego, nie Czeszki. Potwierdzi to - po caej serii filmw tak znakomitych, jak Lotna, Popioy, Brzezina, Czowiek z marmuru, Panny z Wilka - film Czowiek z elaza nakrcony w dramatycznym roku 1981. Ostatnim filmem Wajdy, ju w latach dziewidziesitych, by Piercionek z orem w koronie wedug odnalezionej, za ycia autora nie wydanej, powieci Aleksandra cibora-Rylskiego, ktry czsto wsppracowa jako scenarzysta z Wajd. Film o klsce AK i o zbrodni popenionej na akowcach. W swoim ideowym zaoeniu generalnie suszny - przez sale naszych kin przeszed niemal nie zauwaony, jak zreszt teraz przechodz wszystkie polskie filmy, a pokazany w TV te si specjalnie nie spodoba. Czy dlatego, e sabszy od innych filmw Wajdy, czy moe dlatego, e polska publiczno zostaa przez ostatnie lata skutecznie zdemoralizowana zalewem amerykaskiej szmiry kinematograficznej? Odbir kultury - powtarzam to ju wielokrotnie - mona przyrwna do takiego angielskiego trawnika, ktry zieleni wspaniale, gdy jest od stuleci zawsze starannie uprawiany i chroniony. W imi wolnego rynku ten trawnik naszej kultury jest teraz - by powtrzy modnie za Mrokiem - zadeptywany przez chamw. Zastanawiam si, jak Andrzej Wajda dzisiaj ocenia fakt, e te siy polityczne, o ktrych zwycistwo on sam tak jawnie od 1980 walczy, doprowadziy do poaowania godnej sytuacji polskiego filmu, czego jestemy wiadkami. Co na to Wajda? Ten, ktry w stulecie urodzin Jarosawa Iwaszkiewicza wypowiedzia w telewizyjnym programie najmdrzejsz i najsprawiedliwsz ocen tego wielkiego pisarza. Na temat naszej obecnej sytuacji filmowej Wajda milczy. Moe mu co nie chce przej przez gardo...

JERZY WALDORFF - krytyk muzyczny, to jedno naprawd, gdy poza tym istny koncertmistrz,
absolutny rekordzista w zakamywaniu wasnej twrczoci publicystycznej, zgoa zreszt innej ni jego muzyczne felietony. Ostatnimi czasy, w owych rozmaitych telewizyjnych godzinach szczeroci, ktre z reguy s godzinami lepej adoracji bd fajerwerkowego garstwa, Jerzy Waldorff opowiada najdziksze beliwemie, jak to on nigdy, przenigdy nie pisywa artykuw politycznych, nie wsppracowa z komuchowat pras, jak zawsze zwalcza zaciekle komunistycznych politykw i bdc w PRL zawsze opozycjonist zajmowa si tylko renowacj zabytkw i powzkowskich nagrobkw. Zakamanie Waldorffa przekracza wszelkie granice rozsdku i staje si fars nawet zabawn, sam dla siebie. Waldorff nie chce ju pamita, jak przed wojn wielbi sztuk

faszystowskich Woch, a do tego popisywa si antysemickim atakowaniem na przykad Sonimskiego. Nawet nie chce ju pamita o niewtpliwym tytule do wasnej chway, kiedy to jesieni 1938 wesp z Karolem Irzykowskim, Jerzym Andrzejewskim i Konstantym Regameyem wystpi z notorycznie antysemickiego Prosto z mostu w protecie przeciw ohydnemu stosunkowi redaktora naczelnego pisma, Stanisawa Piaseckiego, do owego wielkiego transportu ydw, od lat mieszkajcych w Niemczech, ale formalnie obywateli polskich, si wyekspulsowanych z Hitlerii do Polski. Waldorff nie chce rwnie pamita, jak to w Przekroju, u progu naszego stalinizmu, pisywa sprawozdania z antykocielnych, antyakowskich i innych tego typu politycznych procesw i i cenzura mu w te sprawozdania nie ingerowaa! Robi to, co robilimy wtedy wszyscy, pracujcy w wczesnych pismach, ale zakamuje si bardziej, ni teraz zakamuj si inni. W tym samym tygodniu w zimie 1994, gdy w telewizji Waldorff dawa popis obudy - Julian Stryjkowski w Gazecie Wyborczej potrafi uczciwie i mdrze tumaczy swoje dawne komunistyczne pogldy i wynikajce z nich dziaania. Czyby dlatego, e Stryjkowski jest polskim ydem, a Waldorff katolickim hrabi czy baronem, w kadym razie chrystokrat?... Waldorff nieustannie obnosi si ze swoj przyjani do Stefana Kisielewskiego, ale zapomina o tym, e on sam, dokadnie inaczej ni Kisielewski, nigdy nie chcia wsppracowa z Tygodnikiem Powszechnym ani z jakimkolwiek innym pismem nierzdowym, wola .Przekrj, wiat, Polityk, jako e - jasne - byo to bezpieczniej... Dopiero w par lat po stanie wojennym powanie ogosi - ku niezmiernej wszystkich wesooci - e w grudniu 1981 postanowi, solidaryzujc si z internowanymi, przez wiele miesicy nie wychodzi z mieszkania... Suchajc tego rechotalimy ze miechu. Mia wida suc, ktra mu robia wszystkie zakupy, a koncerty mu si ju znudziy! Byy to pierwsze symptomy tego zakamania, ktre teraz przeera caego Waldorffa. Do tego przypomnia sobie, e kiedy jednak by antysemit - baronowi to wypada - i w 1989 roku, w niby autobiograficznej powieci pt. Fidrek, wypisa kilka stroniczek antysemickich bzdurstw. Kiedy w czasach Przekroju, a i potem rwnie, bylimy blisko ja te uprawiaem prorzdow, propartyjn, komusz publicystyk. Po tej jego ksice pokcilimy si publicznie, cho nadal pozostajemy ssiadami w jednej redakcji. Jeeli si jeszcze kiedy spotkamy, to z ca pewnoci jeden na drugiego gniewnie warknie: Idiota! Ale racj mie bdzie tylko... Ktry? Zgadnij, koteczku jak mawia Stefan Kisielewski, przyjaciel Waldorffa tak od niego absolutnie i kracowo odmienny.

KRYSTYNA i MARTA WAKOWICZWNY - Krysia i Marta-Tili, sawny Tirliporek z Na

tropach Smtka. Najpierw poznaem Tili, modsz crk pisarza, uczestniczk jego wielkich kajakowych podry reporterskich przez Warmi i Mazury, czyli wczesne Prusy Wschodnie. Poznaem w dniu, w ktrym omal nie postradaem nogi, moe obu ng. W maju 1937, na rogu dzisiejszych Alei Niepodlegoci i Nowowiejskiej, spieszc na zebranie redakcji Nowej Kuni Modych, dopadem tramwaju, ktry ju rusza z przystanku - sprbowaem wskoczy w biegu do pierwszego wozu, potknem si, upadem na plecy, cudem wprost cofnem nogi z szyn, uniosem je do gry, drugi wz, nim stan, otar si o moje stopy. Co strasznego! Troch potukem sobie rk, ale zebranie redakcyjne byo waniejsze - nie wrciem do domu, zaraz tym samym tramwajem pojechaem na ulic Grskiego (tam za Wedlem) i wanie na tym zebraniu po raz pierwszy spotkaem si z Tirliporkiem, z Jankiem Strzeleckim, z Kazikiem Andrzejem Kottem, wszyscy byli jeszcze uczniami warszawskich gimnazjw.

W jaki czas potem poszedem z wizyt do Marty - Mianowskiego 16, parter. Ich sawny z ksiek Wakowicza oliborski Domeczek wynajmowano wtedy cudzoziemcom. Wakowiczowi, ktry bdc wspwacicielem Wydawnictwa Rj - znakomitego i bardzo ruchliwego - mia cigle jakie finansowe tarapaty, ta mieszkaniowa kombinacja jako si opacaa. Poznaem urocz pani Zofi, matk Tili, poznaem Krystyn, starsz (lecz razem i chodziy do jednej klasy) siostr Tili, no i ojca, wwczas szalenie popularnego pisarza, autora Opierzonej rewolucji, Szczenicych lat i Na tropach Smtka, tej ostatniej wtedy czytanej niby ksiga narodowa. Odtd ju na Mianowskiego byem gociem czstym, nawet i wwczas, gdy po maturze Marta wyjechaa na studia do Szwajcarii. W niedziel 3 wrzenia 1939 - takie daty pamita si doskonale - na par godzin zwolniwszy si z dyuru w komendzie Harcerskiego Pogotowia Wojennego, pobiegem do Wakowiczw, aby przywita Tili, ktra kilka godzin wczeniej via Sztokholm i chyba Kowno przyleciaa ze Szwajcarii, aby by razem z rodzin. Wtedy to Wakowicz pokaza mi japoskie wydanie swojego Szpitala w Cichiniczach, o wojnie 1920 roku, ktre zdy jeszcze otrzyma. Nastpne spotkanie z Wakowiczem wypado mi dopiero w lecie... 1956, ale z pani Zofi, Krystyn i Mart spotkaem si prdzej. W niedziel 17 wrzenia - takie daty si pamita - niemal w samo poudnie na gwnej ulicy Chema, gdy radia ustawione w otwartych oknach domw poday wiadomo wstrzsajc: dzi rano wojska ZSRR przekroczyy granic Polski... - zobaczyem pani Wakowiczow z crkami. Melchior ju pojecha dalej - potem okazao si, e do Rumunii. Niemieckie radio krzyczao, e zapi autora tej najszkodliwszej, kamliwej ksiki, Na tropach Smtka, ale go nie zapali - na szczcie! Pani Zofia z Krystyn zostaa w majtku Lechnickich, tu pod Chemem, Marta zgosia si do szpitala w charakterze pielgniarki. Tam wanie od innej pielgniarki usyszaa skarg na ksik ojca; owa kobieta tu przed wybuchem wojny przeczytaa Sztafet i tak gorco uwierzya w siy Rzeczpospolitej, e klska pierwszej poowy wrzenia bya dla niej przeyciem jeszcze straszliwszym. Napad sowiecki spowodowa, e nasza wieluset harcerzy liczca kolumna, ktra 5 wrzenia wysza z Warszawy na wschd, by dotrze do wojska, nigdzie nie dotara i ulega rozwizaniu. Kilka dni przesiedziaem z du grup uciekinierw ze stolicy, i nie tylko ze stolicy, razem z pani Zofi i Krystyn w dworskich zabudowaniach pastwa Lechnickich. Pod koniec wrzenia ruszyem z dwoma innymi harcerzami piechot do Warszawy. W par tygodni pniej pani Zofia z crkami te wrcia, ju pocigiem, do domu na Mianowskiego. I tam, na Mianowskiego, zacza si kbi nasza konspiracja. To wanie u Wakowiczw schroni si na pierwsze dni Kazik Kott po swej sawnej ucieczce z gestapo, co pewnie przyspieszyo decyzj pani Zofii, aby Marta jak najszybciej skorzystaa z zaproszenia, ktre z Rzymu przysaa jej koleanka ze szwajcarskich studiw. W marcu 1940 Marta wyjechaa legalnie z Generalnego Gubernatorstwa do zaprzyjanionych z Hitlerem Woch. A stamtd najpierw na dwa miesice do Rumunii, do ojca, potem za - w czerwcu, bodaj ostatnim statkiem odpywajcym z Genui do Ameryki i wyemigrowaa, tak wypada to nazwa, ju na zawsze do Stanw Zjednoczonych. Tam skoczya studia, stamtd przysyaa mi listy najpierw do Szkocji, po wojnie do Warszawy, tam wysza za m za Jana Erdmana, Polaka z Wilna, urodzia dwie crki; jako obywatelka ju amerykaska, w latach szedziesitych mieszkaa czas jaki w Monachium - Erdman pracowa w Gosie Ameryki. Spotkaem j dopiero wtedy, gdy w 1958 przyjechaa odwiedzi rodzicw w Warszawie. Pani Zofi i Krystyn zobaczyem wczeniej. Kiedy w czerwcu 1943 znowu zjawiem si w Warszawie, odwiedzaem je wiele, wiele razy w sawnym Domeczku na oliborzu - ju z powrotem tam mieszkay.

Wtedy te odkryem wszystkie zalety Krystyny, ktra dawniej istniaa dla mnie tylko w cieniu Marty przekonaem si, e jest mdra i dzielna. Domeczek ttni konspiracj, co Wakowicz piknie, cho moe z literack przesad, opisa w Zielu na kraterze. W Domeczku przechowywali si - przed dalsz tras ucieczki - angielscy oficerowie zbiegli z oflagu. Par dni przed Powstaniem zaniosem Krystynie dwa soje, w ktrych upchaem moje konspiracyjne archiwum - zakopaa je w ogrdku willi, ale ja ich nigdy nie zdoaem odkopa. Ostatni raz widziaem Krystyn 31 lipca, przypadkowo spotkalimy si na rogu Marszakowskiej i witokrzyskiej. Par sw ju podnieconych oczekiwaniem... Byy to nasze sowa ostatnie. W sze dni pniej Krystyna, majca pseudonim Anna, polega oniersk mierci w walkach .Parasola na wolskim cmentarzu ewangelickim. Zgin czowiek bardzo pikny. Pani Zofia ocalaa. W 1945 roku, zaraz po wojnie, Melchior przysa po ni jakiego cznika - nielegalnie przeprowadzi j na Zachd, do ma i crki.

MELCHIOR WAKOWICZ - w sobot, 2 wrzenia 1939, w drugim dniu wojny,

zaproponowaem Wakowiczowi, by zgodzi si samochodem Gwnej Kwatery ZHP objecha miaem mu by przewodnikiem - przedmiecia Warszawy i zobaczy, jak peni sub placwki naszego Harcerskiego Pogotowia Wojennego, wspdziaajce z wojskiem w obserwacji nieba nad stolic. Ale Wakowicz, usiadszy w aucie, naszej parogodzinnej jedzie nada inny program: dotarlimy do tych miejsc pod Warszaw - w tym rwnie do domu ydowskich sierot w widrze ktre zostay ju zniszczone bd uszkodzone w pierwszym ataku lotnictwa niemieckiego na Warszaw, kiedy to samolotw hitlerowskich nie dopuszczono do centrum miasta i zrzuciy bomby na obrzeach. Relacj reportersk z tego objazdu Wakowicz napisa w cigu paru godzin, Grydzewski kaza j zaraz zoy, tak e miaa si ukaza w numerze Wiadomoci Literackich we wtorek 5 wrzenia. Ten numer ju si jednak nie ukaza. We wtorek rano caa plejada wsppracownikw Wiadomoci - Grydzewski, Tuwim, Sonimski, kto jeszcze - ruszya autami na wschd. I tak oto pierwszy wojenny reporta Melchiora Wakowicza - jakby pocztek drogi na Monte Cassino wydrukowano dopiero w Paryu wiele miesicy pniej. Sam Wakowicz po napisaniu tego reportau rwnie ruszy na wschd. Dotar do Rumunii, gdzie mu dalsz drog do Parya zagrodzili Sikorski i Kot - nie chcieli tam mie pisarza, ktry by apologet Polski sanacyjnej! Ptora roku przesiedzia tedy w Bukareszcie i pod pseudonimem bodaj Jerzy Rawicz zacz publikowa co w rodzaju reportay sawicych dzielno polskich onierzy we Wrzeniu. Przy powszechnym wwczas rozaleniu na tych, ktrzy przegrali kampani, tego rodzaju patriotyczna propaganda, majca doda ducha zgnbionym Polakom, bya czym bardzo mdrym. Reportae te w odbitkach przenikay rwnie do okupowanego kraju. Z Rumunii pan Melchior wyjecha w 1941 na Cypr, potem do Palestyny, a wreszcie do Woch z Armi Andersa, gdzie jako korespondent wojenny bitwy o Monte Cassino sta si wielkim piewc polskiego czynu zbrojnego. W par lat po wojnie, ju z Warszawy, nawizaa si nasza korespondencja. Wysyaem mu do Londynu listy bardzo dugie. I wanie z tych moich listw powstaa pewna istotna cz niewielkiej, w Polsce niemal nie znanej, ksiki Wakowicza Klub Trzeciego Miejsca, wydanej przez parysk Kultur w 1949. W tym swoim trzecim miejscu Wakowicz lokowa si midzy emigracj a krajem. Wtedy w Londynie odmwi podpisania emigracyjnego apelu o niepublikowanie tekstw w Polsce Ludowej. W Klubie cytuje wiele listw, jakie otrzyma by wwczas z Polski - za kadym razem inaczej, cho prawdziwie, okrelajc nadawc i nie podajc oczywicie nazwiska. Czynio to wraenie, i wwczas mia on szeroki kontakt listowny z krajem. Autorem tych wszystkich listw byem ja.

Tote, gdy w poowie 1956 Wydawnictwo MON-u - konkretnie pani Teofila Wichowa, ona ministra spraw wewntrznych Wadysawa Wichy - zdecydowao si opublikowa krajow edycj Bitwy o Monte Cassino, na prob Wakowicza podjem si dokonania pewnego skrtu I naleao usun silnie antyradzieckie fragmenty tekstu pierwotnego. czy si to zreszt musiao z niewielkimi, redakcyjnymi zmianami, aby nie bya to tylko czysto cenzorska ingerencja. Wakowicz te skrty autoryzowa, a potem broni ich racji przed sdem koleeskim w Londynie - tamtejsi Polacy wytoczyli mu o to spraw. Dzisiaj historia ju rozstrzygna - lepiej si stao dla procesu ksztatowania wiadomoci narodowej naszego spoeczestwa, e w roku 1957 mogo przeczyta Monte Cassino bez parudziesiciu antyradzieckich kartek, ni gdyby miao czeka a do 1989 roku. W lecie 1956 Wakowicz, po raz pierwszy po wojnie, przyjecha na cztery miesice do Polski. Spotykalimy si stale. Gdy wyjeda, ju w listopadzie, po sawnym plenum padziernikowym partii, w ostatniej dosownie chwili, w noc przed wyjazdem, zoy jeszcze wizyt Jzefowi Cyrankiewiczowi w jego gabinecie i rano sam Cyrankiewicz osobicie odwiz go autem do hotelu. W maju 1958 pastwo Wakowiczowie wrcili do Polski z USA - tam yli nie opodal Marty - ju na stae. Pierwsz wiadomo - jak wysiadajc z pocigu na Dworcu Wschodnim, Wakowicz ode mnie otrzyma - bya ta, i wbrew opublikowanej opinii Gomuki pisarze partyjni na swoim zebraniu minut ciszy uczcili pami zamordowanego wgierskiego premiera Imre Nagya. Wakowicz by oburzony: jak mogli pisarze podstawi nog Gomuce! Moe warto przypomnie, e w 1930 roku wanie Wakowicz nie podpisa wczesnego protestu polskich pisarzy przeciwko pamitnemu uwizieniu posw w Brzeciu. Pierwsze lata w PRL ukaday si Wakowiczowi doskonale. Wznowi kilka ksiek - wrd nich sawne Szczenice lata i Na tropach Smtka - pisa i wydawa nowe, jak Hubalczycy, Westerplatte, Tdy i owdy. By zaczytywany, tumy przychodziy na jego spotkania autorskie, wystpowa w telewizji. Na pocztku lat szedziesitych paru wydawnictwom przedstawi now propozycj: wydawca zorganizuje mu auto, szofera i sekretark, on objedzie wielkie budowy socjalizmu i napisze drug, ju peerelowsk Sztafet. Pomys nie zosta jednak zaakceptowany; zakwestionowa go Artur Starewicz. Trudno mu odmwi racji: byoby wyjtkowo niezrczne i dla samego Wakowicza, i dla rzdu, gdyby autor Sztafety, hymnu na cze Polski sanacyjnej, mia z kolei wychwala osignicia Polski Ludowej. Ale Wakowicz poczu si dotknity nieprzyjciem jego pomysu. Zaczy si mnoy konflikty. Na przykad w KC uwaano, e Wakowicz zbyt czsto wystpuje w TV, a pan Melchior wielk do telewizji przywizywa wag. aden te wydawca nie chcia opublikowa jego ksiki I napisanej ju dawniej - o Midzyepoce, jak nasz wspczesno nazywa autor. Ta ksika, publicystyka polityczna, naprawd bya niedobra - odradza mu jej edycji Jan Strzelecki, odradzali inni, odradzaem i ja rwnie. Na jego Powzkach - jak mawia Wakowicz o swoich odrzuconych ksikach - znalaza si te kolejna, ju nowa: Prezydent Kennedy na tle midzyepoki. Pracowa nad ni z wielkim mozoem. Ale nie wyszo. Uznano j za rwnie niedobr co Midzyepoka. Melchior by coraz bardziej rozalony. 1 stycznia 1964 na swojej nowo napisanej i dopiero co przez Czytelnika wydanej ksice Walczcy Gryf - wielki reporta historyczny i wspczesny o polskim Gdasku, Helu, Pomorzu napisa mi tak oto gorzk dedykacj: Drogi Kaziu i przyjmij t, moe ostatni, ksieczk. W niewiele miesicy pniej, w marcu, podpisa sawny List trzydziestu czterech, a wkrtce potem wysa do crki Marty, do Monachium, bardzo obszerny i bardzo - rzec mona - politycznie

zbuntowany list, tak go nazwijmy, ktry niebawem, jako tekst anonimowy - ale wadze szybko go rozszyfroway - zosta nadany w radiu Wolna Europa. I wtedy to, w padzierniku, Wakowicz zosta aresztowany - najgupsza z najgupszych decyzji wczesnej wadzy, Gomuki (nigdy ju potem podobnej gupoty nie powtrzono) - i wytoczono mu proces. Aresztowanie byo raczej fars - pisarz ani minuty nie siedzia w wiziennej celi, trzymano go w luksusowym apartamencie w gmachu milicji, tym nie opodal Arsenau. Tam odwiedza go Mieczysaw Moczar, wwczas minister spraw wewntrznych, z ktrym Wakowicz by w doskonaych stosunkach. Proces - tu znowu farsa - sta si... ogromnym sukcesem Wakowicza. Skazany na trzy lata bez zawieszenia, ale z polecenia sdu natychmiast zwolniony ju w minucie po ogoszeniu wyroku - wrci do domu i do swoich czytelnikw w aureoli przeladowanego politycznie, co zawsze znakomicie suy kadej pisarskiej sawie. W par tygodni pniej doszo do rozmowy katornika jak o sobie wtedy mwi - z Gomuk, na zaproszenie pierwszego sekretarza wanie. Do dzisiaj nikt nie wie, jaki dokadnie by przebieg tego spotkania - ani Wakowicz nigdy na ten temat niczego nie zdradzi, ani Gomuka te niczego nie powiedzia. Ale po owocach ich poznacie je! Rezultaty owej rozmowy byy natychmiastowe. Wakowicz dosta zielone wiato; przez blisko dziesi lat, do samej mierci i zmar we wrzeniu 1974 - jego ksiki ukazyway si jedna po drugiej. I wznowienia niektrych dawnych, i napisane na nowo. A to trzytomowe reportae z USA (W lady Kolumba), a to zbiory artykuw (Zupa na gwodziu) i reportay (Od Stopcw po Kair), a to szkice o reportau polskim i zagranicznym (Karafka La Fontaine'a) - ksiki najrniejsze, w duych nakadach, doskonale si sprzedajce. Po paru latach, niestety zbyt pno, mg si ju przenie z mieszkania na Puawskiej do nowego wasnego Domeczku na dalekim Mokotowie. Proces wic i jego skutki byy dla Wakowicza znakomite! Po aktywnej dekadzie pisarskiej umiera - w pi lat po mierci pani Zofii - w podwjnej sawie: literackiej i politycznej. Natomiast dla mnie, dla mojej przyjani z Wakowiczem, w proces okaza si katastrof. Wezwany jako wiadek obrony, wygosiem przed sdem wielki panegiryk na cze Wakowicza. Ale wicej mwiem - ku niezadowoleniu Melchiora, jak si potem dowiedziaem - o jego kunszcie literackim ni o jego postawie politycznej. Zapytany o tekst w Wolnej Europie, musiaem go potpi zasadniczo. Jako lojalny obywatel mojego pastwa - PRL bya moim pastwem I nie mogem usprawiedliwia nikogo, kto wybrawszy Polsk Ludow, a Wakowicz j w 1958 roku wybra, podstawia jej nog, i to w sposb zamaskowany, za porednictwem przeciwnikw Polski Ludowej. Wsppraca z Woln Europ bya wwczas, moim zdaniem, niedopuszczalna. I dzisiaj te tak uwaam. W par miesicy po procesie, gdy Tili Erdmanowa przyjechaa znowu do Polski i znowu si - zreszt po raz ostatni spotkalimy, powiedziaa mi, e w inkryminowany tekst ojca by listem prywatnym do niej i e ona nie wie, w jaki sposb znalaz si potem na biurku Nowaka-Jezioraskiego i bez pytania jej o zgod zosta nadany w Wolnej Europie. Czy to bya prawda? Czar goryczy przepenia moja odpowied na kolejne pytanie prokuratora: co wiem o spotkaniu Wakowicza z Nowakowskim Zygmuntem w czasie wyjazdu na Zachd w 1963 roku? Cz tej podry, do Wiednia i z Wiednia, odbyem razem z Wakowiczem. Poprawiem prokuratora, jako e przed sdem mojego pastwa uwaaem za suszne mwi prawd: nie z Zygmuntem, lecz z Tadeuszem... To sprostowanie - kto wie, moe celowej pomyki prokuratora, a moe samego Wakowicza? - przewayo szal. Zygmunt Nowakowski, mieszkajcy w Londynie, nie mia organizacyjnie nic wsplnego z Woln Europ, natomiast Tadeusz Nowakowski by jej pracownikiem.

Po procesie nigdy ju wicej si z Wakowiczem nie spotkaem. Mia on do mnie al ogromny, e zachowaem si tak, jak powinien si by zachowa praworzdny obywatel pastwa. No c... Raz kiedy tylko w PKO na Puawskiej, vis--vis mieszkania Wakowiczw, spotkaem pani Zofi rozmowa bya bardzo serdeczna, jakby pani Zofia nie solidaryzowaa si z mem w stosunku do mnie. Ale moe bya tylko tak bardzo uprzejma.

WANDA WASILEWSKA - waciwie to nic wyjtkowego. W kadym narodzie znajduj si ludzie

- jednostki, zarwno intelektualici, jak proci bardzo - ktrzy z rozmaitych przyczyn odnajduj w sobie jakie nader istotne zwizki z innym narodem, ze spoecznoci inn ni ich rodzona. Dla Wandy Wasilewskiej tak inn, drug spoecznoci wasn sta si, z racji ideologicznych i politycznych, komunistyczny Zwizek Radziecki. Jeeli si zastanawiam nad yciowym wyborem tej polskiej komunistki - wyborem cakowicie rnym politycznie i narodowo od postawy ojca, Leona, polskiego socjalisty, polskiego pastwowca, pisudczyka wreszcie, wyborem cakowicie rnym od postawy matki, ongi kurierki i emisariuszki Legionw Pisudskiego, od wyboru ideowego siostry, zwizanej z Armi Krajow i polskim Londynem, czy nawet od wyboru crki, ktra uwaa, i matka unieszczliwia j na cae ycie - to nie tyle dziwi mnie decyzja, powzita przez Wasilewsk jesieni 1939, decyzja opowiadajca si po stronie ZSRR, do tego jakby przejmujco racjonalna, od pocztku przewidujca zwycistwo ZSRR, ile ta decyzja nastpna - powzita w 1945 roku - pozostania ju na zawsze w ZSRR. Dlaczego Wanda Wasilewska nie chciaa wwczas wraca do Polski, ju przecie komunistycznej, gdzie czekay j godnoci, zachwyty i fanfary? Przyjedaa tutaj z wizytami na og krtkimi, tutaj by kto, z kim wydaje si, i bya uczuciowo silniej zwizana ni z wasnym mem, nie pierwszym zreszt, Kornijczukiem, ukraiskim pisarzem. Tutaj... - a wanie, tutaj bowiem lkaa si nie mie tego, co ju miaa w ZSRR... Pamitam tak scen. Marzec roku 1951, razem z paroma innymi polskimi pisarzami wchodzimy do holu rzdowego hotelu na Thaelmannplatz w Berlinie ju wschodnim, enerdowskim - notabene dwa kroki od ruin hitlerowskiej Reichskanzlei. Przyjechalimy tutaj na premier filmow Sonnenbruckw wedug Niemcw Kruczkowskiego poczon z inauguracj pierwszego miesica przyjani niemiecko-polskiej. W naszej delegacji jest Mieczysaw Jastrun, wtedy jeszcze komunista w peni. I oto hotelowymi schodami idzie nam naprzeciw Wanda Wasilewska, wanie wracajca do Kijowa po jakim midzynarodowym spotkaniu w Berlinie. Tych dwoje si znao, musieli si wic przywita. Ujrzaem najbardziej osobliwe przywitanie: towarzyszka Wanda i towarzysz Mieczysaw wprawdzie podali sobie rce, ale byo to ledwo wzajemne municie palcw i gwatowne za to, demonstracyjne, te wzajemne, odwrcenie gowy. Wyranie - jedno nie chciao zna drugiego. Polski pisarz nie uznawa tamtej - czy jeszcze polskiej? i pisarki. Wasilewska natomiast musiaa mie pen wiadomo tego, e polscy pisarze - ci z lewa rwnie, ci z Kunicy tako - po prostu nie cenili jej pisarstwa, uwaali j za literackie zero, po prostu za grafomank. Ja zreszt rwnie Wasilewskiej jako pisarki nie ceniem. A rwnoczenie jej powieci - na przykad taka wojenna Tcza, ju napisana w ZSRR, majca wszelkie cechy wczesnej popularnej powieci radzieckiej - cieszyy si tam ogromn poczytnoci. W ZSRR Wasilewska bya pisark uznawan. A wic wybraa jako swoj ojczyzn ten kraj, to pastwo, to spoeczestwo, ktre j zaakceptowao jako pisark wanie. Toutes proportions gardes - postpia jak Conrad. Za ojczyzn prawdziw uznaa ojczyzn pisarsk. I to jest - myl tajemnica jej ostatecznego wyboru.

W 1954 roku w gabinecie prezesa naszej kinematografii po raz pierwszy i jedyny w yciu rozmawiaem z Wand Wasilewsk. Gratulujc mi filmu Pitka z ulicy Barskiej, powiedziaa, e jednak jak na ZSRR film jest obyczajowo za miay, wywietlano go wic z cenzorskimi wyciciami paru co drastyczniej szych - drastyczniejszych na owe czasy i na ow sytuacj obyczajow - scen. Wasilewska tumaczya nam, e gdy jej moda kijowska gospodyni idzie do ka ze swoim ukochanym, to gasi wiato - nie do pomylenia, by si wtedy palia lampka. Jedyna to informacja, jak w yciu otrzymaem od Wandy Wasilewskiej...

ANDRZEJ WASILEWSKI - Od AK do KC- taki znakomity i w sferze informacji arcydokadny

tytu ma wydany w 1992 roku esej wspomnieniowo-polityczny ongi modziutkiego onierza w radomskiej Armii Krajowej, ktry w czterdzieci lat pniej zosta sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR - sekretarzem do spraw kultury wanie. Kazimierz Barcikowski te przeszed by drog podobn, tyle e wczeniej wybrawszy zawd polityka, wczeniej ni Wasilewski doszed do urzdw centralnych. Andrzej Wasilewski - prcz zbienoci nazwiska nic wsplnego z Wand Wasilewsk - by przede wszystkim krytykiem literackim, publicyst i autorem ksiek: Cywilizacja i literatura, Jacy jestemy, Wschd, Zachd, Polska. No i wydawc! Ciekawym krytykiem literackim i znakomitym, wybitnym, wieloletnim dyrektorem i naczelnym redaktorem Pastwowego Instytutu Wydawniczego, ktry pod jego berem osign sw edytorsk, wic i kulturaln, wielko. Przy okazji by rwnie dugoletnim prezesem Polskiego Towarzystwa Wydawcw Ksiek. Andrzej Wasilewski walczy, a walczy potrafi, o wydawanie literatury najlepszej, bez wzgldu nawet na jej tendencje polityczne - przynajmniej do pewnych granic tych tendencji, ale tak dzieje si zawsze i wszdzie. Nie istnieje aktywno kulturalna, ktra nie kieruje si jakimi reguami ideowymi. Dziaalno edytorska Wasilewskiego otwieraa polskiemu czytelnikowi okna na wiat, na wiat rozmaity - uruchomi w PIW-ie tak znaczce serie, jak Biblioteka Myli Wspczesnej, jak Wspczesna Proza wiatowa (nazywano j czarn seri), jak Biblioteka Mundi i wiele innych. Mia wch do przyszych laureatw Nobla - wydawa ich w PIW-ie, nim honorowano ich w Szwecji: Abe Kobo, Singer, White, Lorenz, eby tylko tych czterech wymieni. Mimo cenzuralnych trudnoci stanu wojennego wtedy wanie doprowadzi do publikacji Miazgi Andrzejewskiego, Blaszanego bbenka Grassa, Powstania Warszawskiego Jana Ciechanowskiego, wyboru pism Jzefa Pisudskiego i o adne chyba edycje nie stoczono tak zaartych i tak dugotrwaych bojw. By promotorem pierwszych po wojnie wyda Witkacego, a take wprowadzi do literatury takich nowych autorw, jak Rylski, Dankowski, Lubiski. Wasilewski lata wic za ksikami, a za nim latay... baby! Od zawsze do dzisiaj. Niejedna pani w rednim wieku - c robi: czas nie oszczdza nikogo - z ezk w oku wspomina czasy, gdy w literackiej Warszawce nazywano Andrzeja zotym kaskiem... To byy czasy! Niestety - niestety dla naszego edytorstwa - Wasilewskiego rwnie wcigna polityka. Przez par lat - przeom siedemdziesitych i osiemdziesitych - by pierwszym sekretarzem organizacji partyjnej przy Warszawskim Oddziale ZLP. Sekretarzem doskonale sprawnym. I wtedy pracowao mi si z nim wymienicie, rozumielimy si niemal bez sw. Ale potem byo ju gorzej. Wasilewski, uczestniczc bardzo aktywnie przy uruchamianiu Tu i teraz, ju w ptora roku pniej nader krytycznie ocenia rezultaty mojej redaktorskiej pracy - pewnie sprawiedliwie, ale ja si na niego wciekaem - i walnie przyczyni si do usunicia mnie z Tu i teraz. W poowie lat osiemdziesitych opuci PIW i zosta sekretarzem KC. Stao si le. PIW-owi swym odejciem

zaszkodzi. Komitetu Centralnego - on, pragmatyczny pastwo wiec - nie uratowa! (Cho to on wanie jako sekretarz KC uratowa wrocawski miesicznik literacki Odr przed likwidacj planowan przez partyjnych aparatczykw...). Ale potem znowu si pogodzilimy i - jak w powieci yjemy w przyjani ju dugo i szczliwie, obaj bolejc wsplnie nad upadkiem polskiej literatury wspczesnej w tak zwanej Trzeciej, a wedug nas ju Czwartej Rzeczpospolitej.

ROMAN WERFEL - kiedy, dawno temu, by taki polski komunista, polityk, dziennikarz. Mia
liczn on - Edd Werflow, te komunistk, dziennikark i tumaczk. Przez pierwsze powojenne lata Werfel by redaktorem naczelnym Gosu Ludu, pierwszego organu PPR, potem prezesem Ksiki i Wiedzy, jeszcze pniej - przemiennie z Leonem Kasmanem - naczelnym Trybuny Ludu, te centralnego pisma partyjnego, z kolei Nowych Drg, a wreszcie, czas jaki po Padzierniku, wyjecha do Wrocawia, ju nie pamitam, czy na sekretarza wojewdzkiego PZPR czy na polityczn emerytur. Edda wtedy wyjechaa do Wiednia. On stale i cigle by komunist, ona za granic zacza ewoluowa w stron przeciwn... Ale tak naprawd, to niczego wanego o nich nie wiem, jako e z Werflow rozmawiaem raz jeden tylko, wymiana paru zda, i to szeptem, w czasie rozprawy sdowej. By to w 1946 proces Jana Rzepeckiego, pukownika AK, szefa BIP-u, przez niewiele miesicy pierwszego komendanta konspiracyjnej organizacji Wolno i Niepodlego (WiN), majcej walczy z nowym porzdkiem pastwowym. Werflow znalaza si na tym procesie jako dziennikarska sprawozdawczym Rzeczpospolitej, wczesnej gazety codziennej, i bardzo si dziwia, gdy syszaa, e konspirujcy pukownik robi by jakie notatki, podczas gdy oni, w przedwojennej konspiracji komunistycznej, w ogle adnych notatek w obawie wsypy nie robili. Z Romanem Werflem te rozmawiaem tylko raz jeden, wiosn 1956, w redakcji Trybuny Ludu, akurat wtedy, gdy do Warszawy dotary stenogramy z Moskwy zawierajce sawn mow Chruszczowa, wygoszon na XX Zjedzie KPZR. I wwczas wanie Werfel powiedzia mi co, co zapamitaem na zawsze. Powiedzia mianowicie, i Stalin od zawsze planowa powtrne przyczenie Polski do ZSRR, jako e Polska bya przecie ziemi carsk. I e wanie dlatego Stalin w latach trzydziestych likwidowa, rozstrzeliwa lub mordowa w agrach polskich komunistw, aby mie zupenie woln rk w swojej zaborczej wobec Polski polityce. Dla ktrego to celu zawarty zosta midzy Mootowem i Ribbentropem sawny pakt o nieagresji midzy Niemcami hitlerowskimi a ZSRR; Stalin chcia pokci Hitlera z Angli i Francj, by samemu mc w pewnej chwili wkroczy i zaj Polsk... Takiej, w moim przekonaniu najprawdziwszej tezy jeszcze wtedy nie przeczytaem w adnej historycznej ksice polskiej. Wiosn 1956 usyszaem j od starego, zaciekego polskiego komunisty Romana Werfla.

WIECH - czyli Stefan Wiechecki, nigdy odwrotnie. Naprawd to istnia Wiech, Wiechecki to tylko
jakie dowody i paszporty. Straszna bya Warszawa w tamt pierwsz wigili powojenn, w grudniu 1945. Przez zgruzowane ulice, wrd zrujnowanych i spalonych murw, midzy parterowymi, z cegie zbudowanymi sklepikami, przemykali si ludzie nioscy paczuszki z byle jakimi prezentami dla swoich najbliszych. Biegli do tych nielicznych ocalonych mieszka, do czciowo ocalonych domw. Lecz kady, kto spieszy na t pierwsz - wzruszajc i wszystkim, wierzcym i niewierzcym, niezmiernie potrzebn rodzinn wigili, nis w rku malutk paczuszk. Bya to ksika w tej okadce z rysunkiem syreny.

Cay, duy, nakad par dni wczeniej przywieziono z Katowic, gdzie bya wydrukowana, i sprzedawano we wszystkich prowizorycznych ksigarenkach. Kady t ksik natychmiast kupowa i autentycznie wzruszony nis j najbliszym w gwiazdkowym prezencie. Wiadomo - stolica! Wiecha! Pierwszy powojenny zbir felietonw autora o tych warszawiakach, ktrzy z panem Piecykiem i Walerym Wtrbk na czele ju wrcili do swojego miasta. Nikt z nas tego nie zapomni felietony Wiecha to by jeden z najwaniejszych sygnaw ycia powracajcego w warszawskie gruzy. Pan Stefan Wiechecki, ulubieniec Warszawy przedwojennej, nie da si skusi adnej gadzinwce, jego tekstw nikt w czasie okupacji nie czyta. Nie byo Wiecha, bo nie byo normalnej, prawdziwej Warszawy! I dopiero w 1945 roku i w Przekroju, w warszawskim Expressie Wieczornym! Jest Wiech - ju jest na nowo nasza stara Warszawa! To byo co takiego jak pierwsza zapalajca si w mieszkaniu arwka, jak pierwszy tramwaj na Marszakowskiej, jak uliczne stoisko z ciuchami i ksikami, jak pierwszy sklep na parterze wypalonej kamienicy. Nie znam drugiego polskiego pisarza, ktry by u tamtych warszawiakw cieszy si tak poczytnoci i - i bez przesady - mioci. Nawet ci, ktrzy przed wojn - jak autor tego Sownika - felietonw Wiecha nie czytywali, teraz czytujc je pakali ze wzruszenia. Ja te pakaem. To byo co podobnego do tamtej chwili w padzierniku 1939 roku, gdy w ju okupowanej Warszawie przez nielegalny odbiornik suchaem nadawan z Parya Jeszcze Polsk.... Znowu jest Warszawa, bo znowu mamy Wiecha! Potem Wiecha poznaem osobicie. Uroczy pan. Gdy Przekrj skoczy drukowa w odcinkach Szczotk do butw, t swoj - i moj - pierwsz powie, drukowa powie Wiecha: Caf Pod Minog, a w jaki czas pniej, te w odcinkach, zacz si w Przekroju ukazywa przemieszny cykl felietonw Helena w stroju niedbaem, czyli krlewskie opowieci pana Piecyka - historia Polski przez Wiecha opowiedziana wiechem. A wiech to ju by jzyk swoisty - podlega nawet lingwistycznym badaniom polonistw. W grudniu 1946 katowicki Awir, podwczas bardzo ruchliwa firma wydawnicza, jeszcze prywatna, zebraa paru autorw - Magdalen Samozwaniec, Janusza Meissnera, Wojciecha ukrowskiego, Stefana Wiecheckiego, a i mnie rwnie i i urzdzia nam w Krakowie i w Katowicach takie przedgwiazdkowe podpisywanie ksiek. Powodzenie mielimy ogromne. W Krakowie w ksigarni na Rynku jaka pani chciaa parasolk pobi Wiecha za to, e bezczeci mow polsk - to bya oczywicie krakowianka, adna warszawianka tego by nie uczynia! Warszawianki caoway Wiecha po rkach. W Katowicach, w ksigami tego samego pana Edmunda Neusteina, ktry od lat ma ju polsk ksigarni w Tel-Awiwie, Wiech na nowej ksice ukrowskiego Z kraju milczenia (podpisywalimy nie tylko ksiki wydane przez Awir) pooy kartk z reklamujcym napisem: Autor po powrocie z ZSRR! Ksiek podpisalimy mnstwo - jaki prototyp pniejszych majowych festiwali. Wiech by wtedy ywym symbolem Warszawy - chyba jeden jedyny uznawany przez wszystkich. W naszych, warszawskich, sercach Wiech mia miejsce zaraz obok Stefana Starzyskiego. I ten Stefan, i ten Stefan. Jest ju w Warszawie pomnik Starzyskiego - pokraczny, ale jest. Kiedy bdziemy odsania pomnik Wiecha? Syrena na Powilu, Nike na placu Teatralnym, Starzyski na placu Bankowym (a powinien by na placu Teatralnym), no i wreszcie Wiech, moe w samym centrum, na zbiegu Alei Jerozolimskich i Marszakowskiej! Takie powinny by pomniki Warszawy.

PIOTR WIERZBICKI - nie widziaem na oczy, nie wiem, jak wyglda, nie cierpi go bez
jakiejkolwiek znajomoci osobistej. W Kto jest kim czytam, e od 1957 do 1967 by nauczycielem w szkole podstawowej. Wspczuj jego uczniom. Jak mg by nauczycielem kto tak nie

uporzdkowany w swoich pogldach, kto, kto ruchem konika szachowego skacze po ideowej mapie kraju, kto, kto ma w sobie tyle zapiekej nienawici? Chyba do wszystkiego. Gdy w roku 1957 zaczyna w sawetnej Wspczesnoci, powoanej, aby zwalcza Po prostu, mia ju lat dwadziecia dwa i musia zdawa sobie spraw z tego, dla kogo i gdzie pisze. A tymczasem, gdy z dzisiejszej perspektywy przygldamy si drodze ideowo-politycznej Wierzbickiego, to wyglda, jakby nim szamotay tylko przypadki i ogromna doza jakiej wszechnienawici. Po paru latach felietonistyki we Wspczesnoci - a by wtedy wanie tym nauczycielem - przeszed by do studencko-partyjnego Itd, a potem do Literatury Jerzego Putramenta, pisma przecie partyjnego, gdzie te pisywa zjadliwe felietony. Z tej partyjnej prasy bynajmniej nie wysiad w godzinie prby, czyli w roku 1968! Nic podobnego! Dopiero w 1977, gdy ju by KOR, przeskoczy z pisma Putramenta do pisma Jerzego Turowicza, do Tygodnika Powszechnego. Taki wielki skok! Ale i w Tygodniku te nie zagrza dugo miejsca i pismo byo dla niego wida za spokojne, za racjonalne - pen par ruszy ku Solidarnoci, by na koniec, ju w Trzeciej Rzeczpospolitej, sta si wydawc i redaktorem paru kolejnych, zreszt kolejno bankrutujcych, pism i codziennych, i tygodniowych o zdecydowanie rewolwerowym, paszkwilanckim nastawieniu. Teraz wydaje Gazet Polsk, takie Nie tylko z drugiej politycznej strony, robione z zacietrzewieniem, ale bez polotu, a rwnie inteligencji Urbana. Wierzbicki pragnie by Urbanem polskiej prawicy. Ale to nie jest takie atwe, jak si nie ma talentw Urbana. Zobaczymy, kiedy z kolei rozoy si Gazeta Polska i dokd wtedy poszybuje Piotr Wierzbicki, ktry cigle chce wszystkich uczy i cigle mu si to nie udaje.

MIECZYSAW WIONCZEK - poznalimy si przed wojn w tak zwanej prasie modzieowej.

Razem studiowalimy polonistyk, razem chadzalimy do Parabumby i razem pisywalimy do tych samych pism. W czasie wojny i okupacji znikn mi z oczu - kto opowiada, e Wionczek handluje ksikami, duo wtedy takich byo. Jeszcze w czasie Powstania, we wrzeniu 1944, szukajc kogo w podwarszawskich Gobkach, nagle na jakiej pwiejskiej drodze oko w oko zderzylimy si ze sob. Wzajemna rado, wsplny spacer i wyznanie Mietka: Mam ju tego tutaj wszystkiego dosy! Uciec choby do Australii, byle nie by tutaj! Ze zrozumieniem pokiwaem gow, cho mnie nigdy takie myli nie nawiedzay. Przeciwnie - z Australii pragnem wrci do Polski, nie chciaem by ani w Szkocji, ani w Kanadzie. Po parogodzinnej rozmowie rozstalimy si. Do zobaczenia! Kiedy? W jakie osiem miesicy pniej, wiosn 1945, gdy ju razem z profesorem Krzyanowskim mieszkalimy w powojennym Krakowie na ulicy Lea, odezwa si dzwonek u drzwi wejciowych. Otwieram. Wionczek! Do profesora, o mnie nie wiedzia nic. Z Zakopanego jedzie do odzi, potem myli o Wrocawiu. Jest pomiennym entuzjast nowej sytuacji. Chce pracowa jako dziennikarz, moe korespondent zagraniczny... I rzeczywicie. W niewiele miesicy pniej wszyscy ju czytalimy w Przekroju, Odrodzeniu, Kunicy doskonae zagraniczne korespondencje, reportae polityczne Mieczysawa Wionczka. Najpierw chyba z Pragi, potem z procesu w Norymberdze i jeszcze z innych miast i krajw. Gdzie koo Nowego, 1946, Roku, gdy ju bylimy z powrotem w Warszawie, z wizyt na Dworkowej pojawi si Wionczek. Jad! Dokd? Jako szef PAP do Nowego Jorku! To ju... Australia! Pojecha na drug pkul. Czytywalimy jego bardzo ciekawe reportae z USA. Wionczek to ju byo nazwisko w naszej publicystyce. Zestawiano go z Osmaczykiem i Podkowiskim. Czasem wpada na par tygodni do Warszawy. Spotykalimy si.

I nagle, na pocztku lat pidziesitych, przysza wiadomo: Wionczek rozsta si, podobno bardzo przyzwoicie, bez adnych politycznych demonstracji czy awantur, z nowojorskim PAP-em i przeprowadzi si do... - jak Mroek w przyszoci - do Meksyku. Jak z Mroka! Znalaz by swoj Australi. Znikn z polskiego horyzontu. Podobno w Meksyku by uwaany - i y z tego - za eksperta w sprawach demokracji ludowych. Po paru dziesicioleciach odwiedzi Warszaw ju jako obywatel zupenie obcej Australii. Wszystko, co robi od owej zimy 1945, a moe nawet ju od owej jesieni 1944, cay jego entuzjazm dla nowej Polski, wszystkie zagraniczne reportae i artykuy w prasie krajowej, wszystko od samego pocztku suyo jednemu tylko celowi: bez ryzykownej ucieczki, bez kopotliwej awantury, w sposb maksymalnie komfortowy wyprowadzi si std, gdzie pieprz ronie. I o to mu tylko cay czas szo! Jego rodzony modszy brat, Roman Wionczek, zosta interesujcym reyserem filmowym.

KAZIMIERZ WITASZEWSKI - Gazrurka! Przedwojenny jeszcze dzki komunista. Wojn

przey w ZSRR, do kraju wrci jako wysoki rang oficer Pierwszej Armii. Czonek najwyszych wadz partyjnych, szef Zwizkw Zawodowych, na jakim wiecu w 1956 roku wzywa do tego, eby takich antysocjalistycznych obuzw, jakim jest w poeta Antoni Sonimski, po prostu i zwyczajnie potraktowa gazrurk, i to mocno. Niech poczuje... No to i on sam zosta Gazrurk-Witaszewskim... Redakcja mojego Magazynu Polskiego lata cae miecia si na Koszykowej, tu przy Alejach Ujazdowskich. Idc do domu Koszykow czsto bardzo nie opodal rogu Mokotowskiej spotykaem pewnego szczupego pana, o charakterystycznej, takiej ostrej, twarzy. Kto kiedy powiedzia mi: to jest wanie sawny Gazrurka-Witaszewski. No i dobrze! Pewnie mieszka w alei R lub w alei Przyjaci. Gdzie w 1984 roku dostaem z wydawnictwa Ksika i Wiedza do recenzji maszynopis przedwojennych, wojennych i powojennych wspomnie Kazimierza Witaszewskiego. Napisaem recenzj negatywn - ksika bez adnej wartoci. Nie zostaa wydana, ale wydawca zgodnie z dobrym obyczajem pokaza autorowi moj, podpisan, recenzj. Witaszewski odpowiedzia mi listem niemiym. Kiedy nadal go spotykaem na Koszykowej, zawsze sobie mylaem, czy te on wie, e wanie mnie spotyka? Oczywicie nie kanialimy si sobie, mymy si nie znali. Ktrego dnia przeczytaem w gazecie nekrolog - umar Kazimierz Witaszewski. On umar, ale ja dalej chadzaem ulic Koszykow. Ju tam nie spotykaem starszego, szczupego pana. Gazrurka nie y przecie. I nagle kilka miesicy temu, na tym samym rogu Mokotowskiej i Koszykowej zobaczyem... Gazrurk-Witaszewskiego, tego samego co zawsze starszego pana, szczupego, tak samo ubranego, idcego najspokojniej z siatk na zakupy... W imi Ojca i Syna, i Ducha witego... Apage, Satana!... Antoni Sonimski w jednym ze swoich opowiada, z lat ju pidziesitych, napisa, e na tym samym rogu Mokotowskiej i Koszykowej spotka, ju po wojnie, w naszych czasach, zmartwychwstaego Jezusa Chrystusa... Na tym samym rogu... zmartwychwstaego... Gazrurk... Byem wstrznity. I co wy na to?

WIESAW WADYKA - wietny historyk naszego, tego ju odrodzonego dwudziestolecia,

profesor, a przy tym od 1985 czonek redakcji Polityki. Na egzemplarzu swojej ksiki o polskich stronnictwach konserwatywnych w czasie pomajowych rzdw Pisudskiego, wydanej w 1977, napisa mi dedykacj: Niedocigemu wdrowcy po dziejach prasy polskiej. Waciwie to ja mu powinienem tak dedykacj - dokadnie tak sam - napisa. Jako profesor historii jest w IBL-u jednym z tych, ktrzy badaj dzieje prasy polskiej w naszym stuleciu. Do niedawna czyni to w dopiero co zamknitym z powodw finansowych bardzo zasuonym Kwartalniku Historii Prasy Polskiej. Gdzie teraz bdzie publikowa te swoje historyczne szkice? Nie wiem. I wanie to jemu przypominam - Artur Starewicz ofiarowa cae swoje bezcenne archiwum prywatne, oczywicie polityczne, pochodzce z okresu, gdy Starewicz by sekretarzem KC do spraw propagandy. Nie wtpi, e Wadyka to archiwum wykorzysta wspaniale. Jest on jednak nie tylko historykiem, ale - jak si to ju zdarzao polskim historykom - rwnie publicyst politycznym, tu i teraz, dzi i stale dzi. Zawsze chtnie pisywa i nadal pisuje w parze z kim innym. Dawniej - w Nowej Kulturze, w Tu i teraz, w Polityce - t par by mu Zbysaw Rykowski. Z Rykowskim - czas jaki przed jego mierci - rozeszli si politycznie. Teraz Wadyka pisuje niekiedy artykuy razem z Adamem Krzemiskim, te znakomitym publicyst. Ju coraz czciej wystpuje jednak jako autor zupenie samodzielny - jako jego tekstw na tym nic nie traci. I wtedy, gdy z Wadyk bylimy razem w Tu i teraz, i obecnie, gdy razem jestemy w Polityce, bardzo Wadyk lubi i wysoko ceni. I wanie dlatego, e go tak lubi - jako czowieka, jako publicyst, jako profesora, jako autora doskonaych ksiek - jestem teraz zy na Wadyk! Mj al do pana profesora Wiesawa Wadyki jest o to, e zbyt lekkim krokiem przechodzi ze cieki dawnej Polityki - dawnej, wic silnie zwizanej z Polsk Ludow, Polityki, ktr prywatnie nazywam Rakowsk - na drog ju now, na t, ktr obecnie kroczy wikszo zespou przeobraajcej si, cigle zreszt modniejcej od 1989 roku, Polityki. Jest to droga gdzie po szlakach dawnej Unii Demokratycznej, obecnej Unii Wolnoci. Pisz to bardzo szczerze. Gdy kto ode mnie daleki, kto mnie nie obchodzi, przeobraa si politycznie - jest to mi zupenie obojtne. Takiego na przykad Jacka Kuronia lubiem - w harcerstwie nawet silnie mnie drani, byem za nim, a nawet przeciw niemu! - ale w rzeczywistoci by mi obojtny; tote nie czuj alu, gdy w kocu tak daleko odszed od owego naszego, niegdy wsplnego miejsca. Ale gdy inn drog i zaczyna kto, kogo bardzo szanuj, ceni i lubi i jest mi troch al, czasem nawet al mi jest bardzo... Wiesaw Wadyka wdruje ju zupenie innymi drogami, ale ja go cigle i ceni, i lubi. le to czy dobrze?

LUCJAN WOLANOWSKI - jeden z tych wielu piszcych, ktry od paru ju lat kompletnie znikn
z amw naszej prasy, nie ma go w telewizji, nie ukazuj si jego ksiki, nie czytamy go w adnym z pism bardziej powanych, cho moe w jakim minimagazynie pod pseudonimem dorabia sobie do emerytury. Nie ma jego ksiek nowych - cho si kiedy odgraa, e pisze wanie powie - nikt nie wznawia jego ksiek dawnych, bardzo ciekawych reportay z krain Dalekiego Wschodu i Dalekiego Poudnia. Lucjan Wolanowski - czowiek arcymiy, przyzwoity, uczciwy, ludziom przychylny, doskonay reporter. Kiedy w latach czterdziestych, pidziesitych i nastpnych czytywalimy w Przekroju, wiecie, w innych pismach jego reportae najpierw I krtko - krajowe, potem ju tylko zagraniczne, a wreszcie tylko z Azji, Japonii, Australii, gdzie zreszt yje jego crka; najbardziej upodoba sobie

Oceani i Pacyfik. Cho przez dugie lata milczco tkwi - tkwi raczej, ni nalea, sowa nigdy nie powiedzia na adnym partyjnym zebraniu - a wic tkwi w partii, partia mu si nie podobaa. W stanie wojennym odda legitymacj. Serdecznie zreszt zaprzyjaniony z pani mecenas Aniel Steinsbergow, jedn z najaktywniejszych dziaaczek antypartyjnej, antyrzdowej opozycji. W latach osiemdziesitych, jeszcze bdc w Magazynie Polskim, publikowa i w innych pismach, w innych magazynach. Gdy przyszed jednak ten polityczny czas, na jaki wyczekiwa - zamilk zupenie. Nie napisa adnej nowej ksiki, nie drukuje niczego w prasie, a przecie w takiej Gazecie Wyborczej byoby dla niego miejsce jako komentatora wydarze dalekowschodnich. Nic nigdzie! Co si dzieje z Wolanowskim? Jeden z tych straconych autorw, niknca pozycja naszej kultury. Czyby to straszne, obezwadniajce lenistwo emeryta?...

WADYSAW WOLSKI - czyli w ycia swego czci pierwszej Antoni Piwowarczyk. W 1947 Eile
kaza mi zrobi wywiad z Wadysawem Wolskim, wwczas generalnym penomocnikiem rzdu do spraw repatriacji, tej ze Wschodu i tej z Zachodu. Wtedy poznaem towarzysza Wolskiego. Urodzony w 1901 w bardzo biednej warszawskiej robotniczej rodzinie. Harcerz (co dla mnie) w 1913 roku. Niebawem polski komunista z wszystkimi tego konsekwencjami - harcerstwo nie tylko chowao endekw! - i wizieniem w latach dwudziestych, i Zwizkiem Radzieckim w latach trzydziestych. A tam w roku 1935 znowu wizienie - pewnie oskarenie o szpiegustwo na rzecz Polski - i picioletni agier na Pnocy. Od 1941 udzia w antyhitlerowskiej wojnie. Spadochroniarz zrzucony do partyzanckich oddziaw radzieckich na zapleczu frontu, w Puszczy Rudnickiej. Wczeniej jednak zgosi si do polskiej ambasady w Kujbyszewie. Czy po to, by znale si w Armii Andersa, czy jak podejrzewa ambasador Stanisaw Kot i jego urzdnicy, by niucha na rzecz innej, komunistycznej, grupy Polakw - nie wiadomo. Po wojnie, w Polsce Ludowej - wiceminister administracji publicznej, generalny penomocnik rzdu do spraw repatriacji, oraz - jako mionik Tatr - prezes Polskiego Towarzystwa Tatrzaskiego. W roku 1950 - uwaga! pocztek stalinizmu! - przez Bieruta po prostu wyrzucony z partii i z rzdu, jakoby za jakie krytyczne wystpienie na plenum KC. Jakoby to wtedy Wolski - notabene twrca pierwszych formalnych porozumie z Episkopatem - chcia wygry Bieruta. Czy to prawda? Historycy milcz na ten temat, jak milcz na temat konfliktu Turlejskiej te z Bierutem. Usunity z establishmentu rzdowego, zosta zesany do Krakowa i przez szesnacie lat, do mierci, by tam dyrektorem wojewdzkiej biblioteki oraz, gwnie na Plantach, wielogodzinnym dyskutantem ze Stefanem Kisielewskim. Lubili si - stary komuch Wolski i modszy ode libera Kisielewski. A wszystko to przypominam dlatego, aby wyraziciej brzmiao zdanie, jakie mi podczas owej rozmowy dla Przekroju powiedzia Wadysaw Wolski. Mwic o repatriacjach z Zachodu i ze Wschodu, wycign fotografie ukazujce, z jakim to lichym dobytkiem repatriowali si ci ze Wschodu i jak doskonale wyposaeni przyjedali ci z Zachodu, z Wielkiej Brytanii. Gdy zapytaem, czy aby naley demonstrowa te rnice, Wolski niemal krzykn: Oczywicie! Najbardziej! One o czym wiadcz! I rzeczywicie - one o czym wiadczyy. Ale to moe wanie za te wiadczce o czym rnice a nie wycznie za sprawy personalne - Wolski zosta w 1950 usunity z rzdu i z partii? Wprawdzie Gomuka w 1957 zrehabilitowa go i przywrci mu czonkostwo w partii, ale Wolski nigdy ju nie obj adnych rzdowych funkcji. Wola na Plantach rozmawia ze Stefanem Kisielewskim?...

Od dawna ju i niecierpliwie czekam na szkic rzetelnego historyka, ktry by nam opowiedzia, za co na pocztku lat pidziesitych z pierwszych szeregw partii wylatywali jej najstarsi towarzysze. Taki Wolski, taka Turlejska, a pewnie byli i inni...

WIKTOR WOROSZYLSKI - poeta z tych pryszczatych, ktrzy na pocztku lat pidziesitych

pisali hymny na cze Stalina i bezpieki, a w niewiele lat pniej - sam Woroszylski ju w 1954 zaczli by antypezetpeerowskimi dysydentami. Pod koniec lat siedemdziesitych jako si nawet ze sob przyjanilimy, odwiedzaem Woroszylskich w ich oliborskim mieszkaniu, za yw gotwk kupowaem od Wiktora numery wwczas nielegalnego Zapisu. Potem Solidarno roku 1980 nas od siebie wzajemnie rozgonia. I oto dnia pewnego, w lipcu 1982, telefon. Marysia Turlejska chce si ze mn szybko spotka. Kawiarnia na Puawskiej. Marysia bardzo stroskana pyta, czy nie mgbym u Rakowskiego, wtedy wicepremiera, interweniowa, aby Woroszylskiego moliwie szybko zwolniono z interny w Darowie czy Darwku, jako e powanie chory na serce. Oczywicie, jasne! Nazajutrz zatelefonowaem do Mietka, do Rady Ministrw. Z miejsca owiadczy, e bdzie interweniowa. Nie mino p godziny - byem w redakcji Tu i teraz - telefon. Mwi genera Kiszczak, wwczas minister spraw wewntrznych. Od razu z serdeczn pretensj: Po c pan, redaktorze, zawraca gow Rakowskiemu? Ja jestem od tego! Niech pan natychmiast przyjeda, kawa ju gotowa, czy mam posa auto? Miaem wasne, redakcyjne, po kwadransie byem na Rakowieckiej. W biurze przepustek czeka umylny oficer. Przez trzy due gmachy i wielkie korytarze doprowadzi mnie do gabinetu ministra. Wtedy poznaem arcymiego generaa Kiszczaka. Rozmowa bya szalenie sympatyczna. I zaraz si dowiedziaem, e w sprawie Woroszylskiego nie byem pierwszy. Ju interweniowali inni. I prymas Glemp, i ambasador USA, i jeszcze kto podobnie wany. Ale - mwi Kiszczak - odmwilimy wszystkim, natomiast pana interwencja zostanie uwzgldniona! I natychmiast, przy mnie, zatelefonowa do dyrektora szpitala MSW, aby przygotowa pokj, w ktrym zawsze lea Edward Gierek. Przyjedzie do was pan Woroszylski, prosz go starannie przebada, wystawi mu wiadectwa. Potem bdzie zwolniony do domu! A po tej rozmowie zaraz druga - cigle przy mnie - z komendantem interny w Darowie: Prosz zawiadomi pana Woroszylskiego, e wskutek interwencji redaktora Koniewskiego pojedzie zaraz do Warszawy na badania lekarskie, a potem bdzie zwolniony do domu! Wylewnie dzikowaem generaowi. Po poudniu zatelefonowaem do Turlejskiej. Wszystko OK! To by poniedziaek. W rod w redakcji telefon: sekretarka zapowiada rozmow z generaem Kiszczakiem. I oto czego si od generaa-ministra dowiaduj: komendant Darowa oznajmi Woroszylskiemu, e bdzie wolny; poeta bardzo si uradowa, ale poprosi o rozmow telefoniczn z on; zostao mu to umoliwione i wtedy pani Woroszylska kategorycznie owiadczya mowi, eby w adnym razie nie zgadza si by uwolniony na interwencj Koniewskiego, wanie Koniewskiego. Wic Wiktor odmwi opuszczenia Darowa... Siedzia w internacie jeszcze do jesieni, wyszed razem z wszystkimi, serce jako wytrzymao. A ja zrozumiaem, e byem pionkiem w grze. By moe, nasze wadze chciay zwolni Woroszylskiego z interny, ale nie chciay takiej przysugi uczyni ani Glempowi, ani ambasadorowi USA. Wtedy pani Woroszylska z pewnoci nie wyraziaby sprzeciwu, jako e to zupenie inny honor by zwolnionym po interwencji Kocioa czy Stanw Zjednoczonych, a inny - to ju raczej dyshonor - by zwolnionym

po interwencji akurat Koniewskiego. I chyba dokadnie o to samo chodzio rzdowi! I tutaj same pytania, na ktre nigdy nie znalazem odpowiedzi. Kto napuci Turlejsk na mnie? Moe kto, kto wiedzia, e pani Woroszylska okae si politycznie przebieglejsza od ma? I wtedy bdzie mona powiedzie: mymy chcieli, ale on sam nie chcia... Moje osobiste stosunki z Woroszylskim ju nigdy nie powrciy do owej dobrej znajomoci sprzed 1980 roku.

ANDRZEJ KRZYSZTOF WRBLEWSKI - chwila, moment, dla mnie drugi taki w yciu, raz
ju kiedy byem w podobnej katastrofie, daleko pod Szczecinem. Nasze auto (chyba warszawa, polonezw jeszcze nie produkowano) niewiele kilometrw za Sochaczewem, wymijajc jakie chopskie furmanki, nagle zeskoczyo z szosy, przekoziokowao przez rw, z powrotem stano na czterech koach. Szyby poszy w drobny mak, Jerzy Urban i Tadeusz Pasierbiski, siedzcy w tyle wozu, niemal wypchnici zostali przez tylne okno, mnie si nic nie stao, cho byem koo kierowcy. Regularna katastrofa! Andrzej Krzysztof Wrblewski, kolega z Polityki, wiz nas swoim nowym samochodem do odzi na spotkanie z czytelnikami tygodnika. Nowe auto i pocztkujcy szofer! Dobrze, e to si tylko tak skoczyo - moglimy zgin. Andrzej Krzysztof Wrblewski mg zabi Jerzego Urbana i Kazimierza Koniewskiego. Byby spokj - w trzydzieci lat pniej adne Nie nie denerwowaoby ani ministrw, ani biskupw! Spotkanie w odzi si nie odbyo. Musielimy piechot wraca do Sochaczewa, meldowa wypadek na milicji, organizowa cignicie wraka z pola do miasta, potem jak niepyszni kolej tuc si do Warszawy. A jeszcze potem, w nastpnych miesicach, kilka razy jedzi kolej do Sochaczewa, aby na stosownych rozprawach sdowych zeznawa w sprawie Andrzeja Krzysztofa jako podego kierowcy. Zosta uniewinniony, nie zabi nas. Zosta uniewinniony - ale raz jeden, ju po wielu latach, serdecznie tego aowaem. Bardzo lubiem jego ojca, Andrzeja Wrblewskiego, dziaacza oliborskiego WSM-u, ktry kiedy w Przekroju drukowa swoje frapujce szkice historyczne - Fraetowe yeczki - z dziejw przemysu warszawskiego. Andrzeja Krzysztofa - ani sowa: dziennikarza znakomitego - ju jednak lubiem znacznie mniej. Waciwie nie lubiem go bez powodu. Denerwowa mnie swoim stylem bycia. Cho moe i powd by si znalaz - to on bowiem cign do naszej redakcji Jacka Maziarskiego, co byo ju czym zdecydowanie zym. Ale tak naprawd to powd mojej niechci do AKW znalaz si dopiero w ostatnich dniach grudnia 1981 roku, ju po zawieszeniu Polityki w stanie wojennym. Andrzej Krzysztof - ktry przez wszystkie poprzednie siedemnacie miesicy, od sierpnia 1980, pisywa mdre, spokojne, wywaone artykuy, ktry przeprowadza rozsdne wywiady z Lechem Was i innymi dziaaczami Solidarnoci, ktry w przeciwiestwie do takiego Gieyskiego zachowywa si jak trzeba, wyranie sprzyja antysolidarnociowemu skrzydu naszej redakcji - nagle na owym sawnym zebraniu w domu Passenta, na ktrym wayy si losy pisma, zadeklarowa, e on ju do odwieszonej Polityki nie wrci! Odmowa AKW bya silniejszym ciosem wymierzonym w nasze pismo ni odmowa dziesiciu innych, jako e publicystyka Andrzeja Krzysztofa miaa du warto dla Polityki. W takiej akurat chwili rzuci pismo, ktre przynioso mu wielk pozycj dziennikarsk... Owiadczy, e wyjeda do Ameryki. A kiedy wadze odmwiy jemu, onie i dzieciom paszportu, pobieg o interwencj do ministra Kiszczaka. Zapytany przez generaa, czy wrci ze Stanw, odpowiedzia szczerze, e rczy za on i za siebie, nie moe natomiast rczy za syna, czowieka ju dorosego. Uczciwe postawienie sprawy spodobao si Kiszczakowi. Wrblewscy dostali paszporty,

wyjechali. Po pewnym czasie wrcili. Bez syna, syn zosta. A Andrzej Krzysztof w nowej Polsce zacz robi now dziennikarsk karier - mia za sob mit opozycjonisty, tego, co odmwi... Zosta redaktorem naczelnym Gazety Bankowej. Przez jaki czas take prowadzi zrcznie robione dyskusje telewizyjne z rnymi osobami. Czy wyjcie z Polityki po to, eby zosta naczelnym Gazety Bankowej, jest jednak karier? Mam wtpliwoci. Ilu czytelnikw ma cigle .Polityka, ilu Gazeta Bankowa? Dobrze, e wtedy nie zabi ani Urbana, ani mnie. le, e w 1981 porzuci Polityk. Gdyby zosta, mgby dzisiaj, uwzgldniajc zachodzce zmiany, by jej redaktorem naczelnym. Wida nie bardzo dobrze wiedzia, gdzie naprawd stoj konfitury...

ZOFIA ZAKRZEWSKA - Z...Z... Dwie zetki, ostatnie litery alfabetu, Sownik dobiega koca.
Czy wic nie myle o tym, co byo dla mnie jeeli nie treci ycia - bo nie harcerstwo wypenio mi byt dorosy - to w kadym razie jego pasj i mioci? Ale harcerstwo to przede wszystkim inni: najpierw zastp, potem druyna - kilku przyjaci na zawsze - a wreszcie wielka organizacja, cay zwizek, a w tym olbrzymim zwizku paru instruktorw, par instruktorek, ktrych z rozmaitych powodw wspominam najserdeczniej. I najpowaniej rwnie. Juliusz Dbrowski, Aleksander Kamiski, Tucha Dewitzowa - no i Zofia Zakrzewska oczywicie. Troje z nich - Dewitzowa, Kamiski i Zakrzewska - potrafio wzi na swoje barki i na swoje sumienie - osobiste, spoeczne, obywatelskie i harcerskie - zadanie niezmiernie trudne i wane: istnienie harcerstwa wrd modziey polskiej i dla tej modziey w pastwowym systemie politycznym, ktry w swym punkcie startowym bynajmniej temu harcerstwu nie sprzyja. Obie te formacje z pocztku wydaway si sobie do odlege, a pastwo ludowe zapragno nawet w roku 1950 stworzy co, co tylko z mylcej nazwy miao by harcerstwem. Nie miejsce tutaj na analizy szczegowe - prosz sobie przeczyta moj ksik I zawsze krzy oksydowany. Tutaj natomiast pragn podkreli, e owe wyliczone trzy osoby odegray szczegln rol nie tylko w dziaaniach praktycznych, ale take ideowych i pragmatycznych, jakie ostatecznie doprowadziy do owego niezmiernie korzystnego wspistnienia ZHP z PRL-em. I wanie Zofia Zakrzewska - z przedwojennej dziewczcej warszawskiej Trjki - bya t odwan, ktra jako pierwszy Naczelnik Harcerstwa w zmartwychwstaym w grudniu 1956 Zwizku Harcerstwa Polskiego zacza, wesp z Przewodniczcym ZHP Kamykiem, tworzy organizacj tak potrzebn naszej modziey. Byaby moe ona niepotrzebna, gdyby Polska Ludowa miaa istnie lat na przykad pi, staa si jednak niebywale potrzebna, gdy pastwo ludowe funkcjonowao lat czterdzieci pi, a wszyscy sdzili, e istnie bdzie o wiele duej. Dlatego gdy myl o harcerstwie, a myl czsto, podnosz do gry symboliczny puchar wypeniony sokiem owocowym (harcerz nie pije alkoholu...), aby takim toastem na cze Zofii Zakrzewskiej chwali ogrom pracy przez ni po roku 1956 wykonanej. Pracy niestety zakoczonej przedwczenie, jako e w 1965 Zosia zostaa zmuszona do ustpienia z funkcji Naczelnika ZHP po tym, jak przed sdem w procesie Jacka Kuronia zoya pikne wiadectwo jego harcerskiej pracy. Ale byo to ju rozstanie po dokonaniu zadania najwikszego, najtrudniejszego, po przystosowaniu harcerstwa, organizacji zreszt zawsze pastwowej, do funkcjonowania w nowej, wczesnej rzeczywistoci pastwowej. I dlatego wanie w tym - duym zreszt - panteonie ludzi, ktrych wysoko ceni, znajduje si druhna harcmistrzyni Zofia Zakrzewska, z zawodu pedagog, ongi Naczelnik ZHP.

ZBIGNIEW ZAUSKI - kto kiedy z pewnoci napisze (jeden z historykw ju si przymierza,

ale nie powiem ktry, by nie zapeszy) o tamtej, najwikszej w dziejach PRL-u dyskusji prasowej,

toczcej si na amach dziesitkw pism, na niezliczonych zebraniach i konwentyklach, a wywoanej ksik Zbigniewa Zauskiego Siedem polskich grzechw gwnych. A jako e to moja publicystyka jak rwnie publicystyka paru innych, w tym K. T. Toeplitza rwnie - bya w owej ksice Zauskiego szczeglnie zawzicie krytykowana i nie daem sobie dmucha w kasz! Odpowiedziaem duym artykuem Grzech smy: bezkrytycyzm - ukaza si na czowce 49 numeru Polityki, w grudniu 1962. Mieczysaw Rakowski by wtedy gdzie na Zachodzie i gdy w par dni pniej wysiad z samolotu, zaraz na Okciu warkn do swego zastpcy, Michaa Radgowskiego, e ten mj artyku niepotrzebnie puci na stronie pierwszej, nadajc mu zbyt wielk rang. Ale w tym przypadku Mietek nie mia racji - artyku przeciw Zauskiemu by jednym z tych tekstw, ktre naszemu tygodnikowi gruntoway popularno. Nie wiem, czy jeszcze dzisiaj, w trzydzieci par lat pniej, podtrzymabym te wszystkie tezy, ktre wywoay krytyk w ksice Zauskiego, nie wiem te, czy dzisiaj podtrzymabym to wszystko, co z kolei napisaem przeciw ksice Zauskiego (nie lubi odczytywa po latach moich dawnych ksiek ani artykuw), ale pod zdaniem zamykajcym w Grzech smy: bezkrytycyzm dzisiaj rwnie podpisuj si cakowicie. Oto ono: ...bezkrytyczne wielbienie historii wasnego narodu - i politycznej, i militarnej - to prosta droga do wychowania nacjonalistycznego i szowinistycznego. miem wtpi, czy ono jest nam najbardziej w tej chwili potrzebne. Tekst mj nie by pierwsz ogoszon recenzj ksiki Zauskiego, ale to on dopiero wywoa kolosaln burz dyskusyjn. I za mn, i przeciw mnie. Dyskusja trwaa od poowy grudnia 1962 do poowy maja roku nastpnego. Nie byo w Polsce pisma powanego, ktre nie wzio w niej udziau - przewanie zreszt raczej mnie krytykujc anieli Zauskiego. To Zauski wyrasta na pozytywnego bohatera. Polityka opublikowaa odpowied Zauskiego, ale wspara mnie artykuami innych czonkw naszego zespou - przede wszystkim tekstem Dariusza Fikusa (mj Boe! byy czasy...). Po piciu dugich miesicach dyskusj zrekapitulowa i zamkn nie podpisany tekst redakcyjny - podobno autorstwa Artura Starewicza - w Trybunie Ludu, w zasadzie te raczej opowiadajcy si po stronie Zauskiego anieli po mojej. W dziesi lat pniej Zauski - w ktrej to dekadzie, zwizawszy si z Alicj Lisieck, zbliy si by bardziej do rodowiska literackiego (pukownik wrd literatw...) opublikowawszy kolejne wydanie Siedmiu grzechw, dwukrotnie poszerzone innymi tekstami publicystycznymi, egzemplarz tej nowej ksiki ofiarowa mi z charakterystycznie powcigliw dedykacj: ...z yczeniami, aby zawsze udawao nam si rni mdrze i yczliwie, a przede wszystkim - dla dobra wsplnego nieszkodliwie - z szacunkiem Z. Zauski pk. 29.IX.73. Dopiero w dekadzie jeszcze nastpnej, dla Zauskiego ju niestety ostatniej, w ktrej pukownik zosta wybrany pierwszym sekretarzem naszej literackiej organizacji partyjnej, jako skonilimy si ku sobie bardziej. Z gruntu przyzwoity czowiek, cho tak wiele naszych pogldw na sprawy ojczyzny zgoa si nie pokrywao. O owej wielkiej dyskusji - a skoro tak zapalczywej, to wida poruszajcej istotne uczulenia naszej inteligencji i dzi ju chyba mona napisa, e bya to jakby pierwsza tak ostra demonstracja rnic, jakie jeszcze przed 1968 rokiem dzieliy parti i spoeczestwo na tych, co komunizm traktowali przede wszystkim narodowo, a oni skupiali si wok Moczara, oraz na tych, dla ktrych w polski komunizm mia by wstpem do jakiego przyszego socjalistycznego Zwizku Ludw caej Europy, do jakich socjalistycznych Stanw Zjednoczonych Europy. To nie aden przypadek, e wiosn 1968 roku wanie ta sama Polityka, ktra pi lat wczeniej tak ostro skrytykowaa Zauskiego, przez kilka tygodni zagroona bya zamkniciem. Nasze rnice z Zauskim bynajmniej nie byy nieszkodliwe... Jestem niezmiernie ciekawy, jakie si odezw gosy na temat bezkrytycznego wielbienia historii

naszego, nam wsplnego narodu, kiedy Wiesaw Wadyka (o, cholera, zdradziem nazwisko tego historyka, trudno, niech ju zostanie...) opublikuje swj szkic o tamtej gigantycznej dyskusji...

STANISAW ZIELISKI - czy siedzc w lipcu 1932 (ile to ju lat temu?) przy obozowym stole
z desek - jako e na grskiej polanie pod Worocht nie sposb byo w kamienistym gruncie wykopa st ziemny - naprzeciw chopca o dwa lata ode mnie starszego, a by to mj pierwszy obz harcerski, mogo mi przyj do gowy, e w trzy lata pniej ten chopak demonstracyjnie opuci druyn protestujc przeciwko udziaowi harcerstwa w pogrzebie Jzefa Pisudskiego? Czy mogem przypuszcza, e w p wieku pniej ten sam chopiec, ju bdc panem w wieku zaawansowanym, bdzie jednym z najciekawszych wspczesnych pisarzy polskich? Czy mogem przypuszcza, e w szedziesit dwa lata pniej ten sam chopiec okae si pisarzem niemal zapomnianym i e aden z bez maa trzech tysicy starych i nowych wydawcw polskich - haba im! - ani nie zaproponuje wznowienia ktrej jego ksiki, ani nie podpisze z nim umowy na ksik now? A nawet - jak uczyni to niezbyt samodzielnie mylcy redaktor naczelny Nowych Ksiek - wykreli z listy swoich wsppracownikw niewtpliwie najwybitniejszego recenzenta naszej wspczesnej literatury, autora znakomitych Wycieczek balonem? Nie, tego wszystkiego nie przewidywaem, jak nie mogem przewidzie i tego, e pi metrw na prawo, przy tym samym stole, paaszowa niadania chopak, ktry stanie si kiedy znakomitym malarzem - Jerzy Mierzejewski, a pi metrw w lewo czyni to samo przyszy wietny aktor Jerzy Duszyski. Wtedy, w Worochcie, a i nieco pniej Staszek Zieliski by dla mnie tylko Siuniem, zastpowym Sokow, tysic mil odlegym od jakiejkolwiek literatury. Nie pisywa przecie nawet do naszego druynowego Sulimczyka, powielanego pisemka, cho jego najbliszy przyjaciel by tej gazetki redaktorem naczelnym. Siunio ju wtedy zblia si do matury, ale pisa to jeszcze nie potrafi. Potem wojna. Nie w adnym inteligenckim oflagu, ale w zwyczajnym onierskim stalagu, jako e Niemcy podchorych za oficerw nie uznawali, a Siunio nie mg im przedstawi adnego oficjalnego dowodu na to, e akurat w ostatnich godzinach kampanii wrzeniowej zosta z podchorego awansowany na oficera. Ta wojna nauczya go jednak pisa - w roku 1948 rwnoczenie w Kunicy oraz w Tygodniku Powszechnym objawi si jako prozaik w peni dojrzay. Do tego zmieniy si jego sztubackie postawy polityczne, z endeckiej i po ojcu - na oglnie lewicow, mdr, laick. Ale przypomnijmy to niektrym dzisiejszym redaktorom i wydawcom - w partii nie by ani przez aden, nawet akademicki, kwadrans. I tak w roku 1948 najpierw w tygodnikach, ale wkrtce i w pierwszej ksice, zbiorze opowiada Dno miski, nasza literatura zyskaa wietnego prozaika - autora ksiek takich, jak Ostatnie ognie, Jeszcze Polska..., Stara szabla, Statek zezowatych, Sny pod Fumarol. A wszystko to po to, by teraz ani redaktorzy, ani wydawcy nie chcieli z jego talentu i sarkastycznej mdroci korzysta... Korzystam z nich tylko ja, gdy co czas jaki pojawiam si na kolacyjn pogawdk u arcymiych Zieliskich w ich mieszkaniu na Filtrowej - w domu nalecym do owego kompleksu budynkw, w ktrych przed wojn kochaem si modziecz mioci, w ktrych o pnocy suchaem Midzynarodwki nadawanej z Moskwy, w ktrych ukrywaem si w czasie okupacji i w ktrych przeyem moj czstk Powstania Warszawskiego... Teraz w jednym z nich dwaj starsi panowie a to wspominaj, a to wyrzekaj na dzisiejsz rzeczywisto. Gdybym to wszystko mg w lecie 1932 przewidzie, to... to pewnie i tak by si wszystko i w yciu Staszka Zieliskiego, i moim tak samo potoczyo.

MARIA ZIEMIASKA - adna, liczna, pikna Merka. Obok Mariana Eilego i Janiny Ipohorskiej
trzeci filar pierwszego, tego dla mnie, ale i dla polskiej kultury rwnie najwaniejszego, Przekroju. Sekretarka redaktora naczelnego, ktrej to funkcji prosz nie myli z sekretarzem redakcji. Kto by w Przekroju sekretarzem redakcji? Nie wiem, cho w tym pimie przepracowaem lat trzynacie! Eile nie potrzebowa sekretarza redakcji - sam nim by! - natomiast potrzebowa sekretarki i t od pierwszego numeru w kwietniu 1945 bya nasza cudowna Merka Ziemiaska. W tym pimie przeya wszystkich - i Mariana Eilego, i Jank Ipohorsk, bya duej i dawniej w Przekroju ni Jan Maria Brzeski, Zygmunt Strychalski, Andrzej Klominek, Aleksander Ziemny, Daniel Mrz czy nasz przekrojowy as najmocniejszy Ludwik Jerzy Kern (tak mu nazwisko spaskudzi ten pan Andrzej Kem z odzi...). Merka Ziemiaska, cudowna, urocza, bya zawsze i jest najbardziej nam wszystkim droga i przychylna. Na woowej skrze nie spisa, ile dobrego ona nam wszystkim, tym starym przekrojowiczom, uczynia! I do tego - powtarzam - taka adna... Gdybym by kiedykolwiek, a i dzisiaj rwnie, redaktorem naczelnym Przekroju, to bym na okadce pisma obok odwiecznej, niemal kwadratowej winiety Przekrj wydrukowa w keczku podobizn Merki. Jej dugowieczno w pimie staa si faktem - jako sygna, jako znak pisma - moe najwaniejszym! Merka - cud Przekroju!

STEFAN KIEWSKI - co myla umierajc 4 stycznia 1991 roku, kiedy ju dobrze wiedzia, e
wszystko najpikniejsze, co sobie wymarzy i do czego rk przyoy, lego w gruzach? e rozsypa si jego wiat socjalistyczny, e tak straszliwie zosta zagroony wiat polskiej kultury i i tej owiatowej, i tej pisarskiej - dla ktrej rozwoju profesor Stefan kiewski tyle dobrego zdziaa? Byy to i musiay by! - myli gorzkie, ale gorycz ta pewnie staa si jego udziaem ju wwczas, gdy po poudniu 8 marca 1968 milicja wkroczya na teren Uniwersytetu Warszawskiego, aby uspokoi, czyli rozgromi, nieposusznych studentw. I wtedy wanie dawny, z lat jeszcze okupacyjnych, pepeerowiec, polski komunista - twrca i redaktor naczelny Kunicy, potem twrca i redaktor naczelny Polityki, minister szkolnictwa wyszego, sekretarz naukowy stosownych wydziaw Polskiej Akademii Nauk, twrca i szef Instytutu Bada Literackich, naczelny Nowej Kultury - kaza wynie swj fotel na uniwersyteckie podwrze i zasiadszy wrd studentw, wyranie opowiedzia si po ich stronie, a nie po stronie wysanej przeciw studentom pastwowej milicji. Jeeli w owym haniebnym marcu Mieczysaw Moczar reprezentowa t stron partyjnej walki, ktr wprost trzeba okreli jako walk o fotel Gomuki, fotel pierwszego sekretarza, to Stefan kiewski reprezentowa rwnie partyjn, cho zupenie odmienn, stron walki - o wielko, czysto i tolerancj polskiej, narodowej, ale przecie nie nacjonalistycznej, kultury. Moczar kruk na innym drzewie, kiewski - orze na innej skale. Mona mie rozmaite zdania o publicystyce dzkiej ongi Kunicy, jej wszyscy niemal czoowi wsppracownicy - prcz kiewskiego wanie - najbardziej demonstracyjnie odwrcili si pniej od swego wczesnego, kuniczanego marksizmu, ale nie sposb zaprzeczy, e poziom walki o wiadomo polskiego inteligenta, okrelany przez pisma takie, jak Kunica, Odrodzenie, Tygodnik Powszechny, a nawet i Przekrj, by tak wysoki, e kultura polska miaa z tego niezaprzeczalne korzyci. To by poziom nobilitujcy, a nie degradujcy w ideowopolityczny spr o oblicze kraju. Zasuga w tym bya i Stefana kiewskiego, moe nawet przede wszystkim Stefana kiewskiego. A potem ten sam kiewski zaoy Instytut Bada Literackich, zaoy tygodnik Polityk - wszystko to byy orodki ycia kulturalnego, ktre naszemu spoeczestwu przynosiy ogromny poytek. W wczesnych politycznych warunkach mona byo dla naszej kultury robi

o wiele, wiele mniej. Stefan kiewski, grubas, ktry lubi pikne kobiety - a to jest zawsze cecha dodatnia kadego mczyzny i kadego polityka - zrobi wyjtkowo duo. Smutne, e doy dni, w ktrych niemal wszystko, co stworzy, rozsypywao si lub zmieniao swe ideowe akcenty. Nie wiem, czy Stefan kiewski umierajc nie sysza zza okna swego pokoju - cho w styczniu okna bywaj zamknite - jak na podwrzu rdmiejskiej kamienicy kto piewa gosem przejmujcym: Ucieka mi przepireczka.... Ale u eromskiego wszystko byo inaczej - inaczej swe ideay burzy Przecki, inaczej Baryka szed na Belweder... Ilekro jednak patrz na spor fotografi Stefana kiewskiego wiszc na honorowej cianie w redakcji Polityki - Polityki pod kadym wzgldem ju odmienionej, ale jednak cigle bdcej t, ktr stworzy kiewski, a potnie rozwin Rakowski - przypomina mi si ostatnia scena z gorzkiej komedii Stefana eromskiego. Ucieka mi przepireczka... Zaczyna jako student warszawskiej polonistyki - jeden z ju wtedy wybitnych - ktry z pisudczykowskiego Legionu Modych przechodzi do modziey komunistycznej, a wtedy Stefan Kisielewski z tego samego Legionu Modych przechodzi na stron zupenie odmienn. Koczy w szedziesit lat pniej patrzc na katastrof swojej radykalnej lewicy. Stefan kiewski mgby by bohaterem powieci Stefana eromskiego - a tytu tej powieci: Powionie, jesienne, zimowe powionie. Moe dlatego na jego laicki pogrzeb, rozpoczty na wojskowych, a skoczony w grobie rodzinnym na starych Powzkach, przyszy tumy - i rami w rami pochylali si na trumn czonkowie Socjaldemokracji i Unii Demokratycznej.

WOJCIECH UKROWSKI - moe to jeden jedyny z moich kolegw literackich, zwizkowych

i zawodowych, do ktrego mam ambiwalentny stosunek. Raz na tak, raz na nie. Na tak, gdy urzeko mnie to, co drukowa w Kuni Modych, i gdy wtedy, w 1936 roku, poznaem go na jakim redakcyjnym zebraniu. By starszy o trzy lata, wic ja go poznaem, ale on mnie nie pozna, tak zawsze si dzieje... Ale na nie, gdy po maturze wyszedszy z Kuni Modych swoje dorastajce ju ycie pisarskie rozpoczyna nie, jak by mnie pasowao i jak to czynio wielu innych kuniakw, w prasie lewicowej, ale w ultrakatolickiej poznaskiej Kulturze. By katolikiem, przyjacielem uniwersyteckim wwczas wieckiego studenta Karola Wojtyy, a ja wtedy byem jeszcze wikszym bezbonikiem ni potem, w latach powojennych. Na tak, kiedy tu po wojnie zacz wydawa swe wietne tomy opowiada i opowieci - Z kraju milczenia, Pirkiem flaminga i kiedy deklarowa si ku zoci dzkiej Kunicy i aprobacie warszawskiego Dzi i jutro jako katolik i akowiec w peni akceptujcy Polsk Ludow, i kiedy w dodatku ochotniczo zgosi si do ludowego wojska, ju wprawdzie na gaszenie wiec, ale jednak si do tego wojska zgosi. Na tak, gdy by coraz znakomitszym pisarzem Polski Ludowej, zawsze - cho bez demonstracji i uwaajcym si za katolika. Na nie, gdy w poowie lat szedziesitych zacz by zgoa powszechnie uwaany za bliskiego Moczarowi, a sam tej bliskoci w aden sposb nie zaprzecza - nigdy na przykad nie zgosi si z jakim swoim tekstem do Polityki; gdy za posdzono go o wspautorstwo scenariusza filmu zrobionego z ksiki wojennych wspomnie Moczara - zdementowa to ostro dopiero po dugich latach. Na nie, gdy w niektrych jego utworach, na przykad w powieci Plaa nad Styksem, pojawiay si jakie dwuznaczne zdania, jakby pisane rk endeka. Na nie, gdy napisa by, w roku 1978, do Iwaszkiewicza w list do obrzydliwy, przestrzegajcy przed kolegami o innym pochodzeniu narodowym - list powodowany nieprzystojn zazdroci i ambicj o zwizkowe stoki prezydialne. Ale na tak, gdy aprobowa - a ja to rwnie czyniem i do dzi to aprobuj - wprowadzenie stanu

wojennego. Natomiast byo mi zupenie obojtne - ani na nie, ani na tak - gdy dowiadywaem si, e obaj koledzy z Kuni Modych, uroczy ksidz Jan Twardowski oraz Wojciech ukrowski, mieszkajcy po ssiedzku, czsto sobie razem wieczorami spaceruj i gadaj, a rwnie i wtedy, gdy dowiadywaem si, e z Warszawy do Watykanu i z powrotem wdruj bardzo prywatne listy Karola Wojtyy i Wojciecha ukrowskiego. Na tak, gdy ukrowski w bardzo trudnym okresie zdecydowa si - e ambicja, w tym przypadku mi nie szkodzio - obj prezesur Zwizku Literatw Polskich, co tylu naszych kolegw oburzyo, tych ze Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, a co naszemu rodowisku byo wwczas tak bardzo potrzebne. A wreszcie na tak - trzy razy tak! - gdy w obecnym czasie rekordowego opluwania i przeinaczania wasnej niedawnej przeszoci, Wojciech ukrowski w owej oskarycielskiej, prokuratorskiej telewizyjnej Rzeczpospolitej Dwa i P potrafi zachowa si przyzwoicie, nie wypiera si ani nie zmienia swoich wieloletnich przekona. Tak, trzy razy tak! A co bdzie dalej? Zobaczymy! Bardzo bym pragn przeczyta jak now powie ukrowskiego, realistyczn opowie o spoecznym, narodowym, ale rwnie osobistym i erotycznym yciu Polakw w XX wieku. Moe sag rodzinn - nie hrabianek Lechickich, tylko jakich tam zwyczajnych Sokoowskich czy Winiarskich, Kowalskich czy Napirkowskich. Pki co wydawcy omijaj go jednak ukiem - niby wol Agat Christie czy Fredericka Forsytha, ale tak naprawd to chyba boj si kogo, kto si jawnie nie wypar tamtej Rzeczpospolitej. A w tej sytuacji ja mimo wszystko jestem na tak wobec Wojciecha ukrowskiego.

Dosy! Sto dziewidziesit osiem postaci - swoich i obcych, bliskich i dalekich, podziwianych i nie cierpianych. Mgbym napisa jeszcze o stu dziewidziesiciu omiu nastpnych, ale cierpliwoci wydawcy i czytelnikw nie naley naduywa. Ten Sownik trzeba koczy! A wic na zakoczenie jeszcze trzech. Poza porzdkiem alfabetycznym. Aby tym silniej ich wyakcentowa i mocniej mj do nich zaznaczy stosunek. Z rnych powodw bowiem zajmuj w moim yciu miejsce szczeglne. Pierwszy Juliusz Dbrowski. To on wanie mia chyba najwikszy wpyw na ksztatowanie si moich modzieczych postaw i pogldw ideowo-politycznych. Drugi - Mieczysaw F. Rakowski. Teraz ju wiem z ca pewnoci, i to on okaza si bohaterem pozytywnym mego ju przemijajcego ycia dorosego. I trzeci - Jerzy Urban - ktrego, jako czowieka autentycznego, a przy tym cakowicie oryginalnego, sukcesu yciowego, podziwiam, nawet z zazdroci, najbardziej. Moe naleaoby ten Sownik rozpocz od owych trzech osb, ale przecie na wszystkich uroczystych manifestacjach, gdy ju wykrzyczelimy hasa precz! lub niech yje!, zawsze okrzyk kocowy, ostatni, jest najwaniejszy, jako e na nim koncentruje si nasza pasja. Negatywna bd pozytywna. W tym przypadku - pozytywna. A wic trzech jeszcze:

JULIUSZ DBROWSKI - harcmistrz. Mj mistrz harcerski, ale nie tylko harcerski. Szczupy,
wawy, szybko si poruszajcy, w okularach na ostrym nosie - takim go zapamitaem. Cho w yciu moim istnia faktycznie tylko cztery lata, od mojego szesnastego do dwudziestego roku ycia - s to lata intensywnie ksztatujce czowieka - on wanie by z tych paru, ktrzy zadecydowali o caym moim losie. On nauczy mnie, e harcerstwo moe by lewicowe, a wic sprawi, e i ja, i wielu innych czonkw naszego przedwojennego KIMB-u podjlimy pozytywn prac harcersk w Polsce ju Ludowej. A to u mnie rzutowao na wszystko inne. I miao podstawowe konsekwencje. Pewnego padziernikowego dnia 1935 roku, po ukazaniu si w pimie harcerskim Na tropie wspomnie z niedawnego zlotu w Spale (a by to mj pierwszy w yciu tekst drukowany...) odezwa si telefon. Mwi Juliusz Dbrowski i prosi Kazimierza Koniewskiego! Zadygotaem z wraenia. Podczas zlotu par razy widziaem z bliska druha harcmistrza Juliusza Dbrowskiego, wtedy ju dla mnie osnutego pewn legend. Starszy by ode mnie o lat rwno dziesi i jako si krpowaem podej do niego i zagada - ja od paru tygodni harcerz orli, on znany wdz harcerskiej lewicy. Nie podszedem do niego, nie powiedziaem ani sowa. Lecz oto nagle speniaj si marzenia szesnastolatka - Juliusz Dbrowski telefonuje i chce, ebym do niego przyszed! Przejty, cay rozemocjonowany, zaraz nazajutrz pobiegem w Aleje Jerozolimskie, do kamienicy naprzeciwko wczesnego Dworca Gwnego, do mieszkania pastwa Dbrowskich. Juliusz by synem Jana znanego adwokata, obrocy w procesie brzeskim, dziaacza i publicysty zwizanego z PPS. I wtedy Dbrowski zaproponowa mi, sztubakowi z gimnazjum, abym razem z nim (tak naprawd to pod jego kierownictwem, ale w stopce redakcyjnej bylimy zrwnani) oraz z podharcmistrzem innej warszawskiej druyny, Jankiem Lukasem (przepad w odmtach wojny), redagowa dodatek Zastpowy do miesicznika W krgu wodzw, pisma Gwnej Kwatery Harcerzy. Dla wyrostka, jeszcze wtedy zastpowego, rado zupenie niebywaa! Start w prawdziwej prasie! I tak oto pod kierunkiem Julka przez nastpne dwa lata robiem Zastpowego - a wic cae dziesitki godzin przegadywaem z tym jednym z najwybitniejszych instruktorw w wczesnym ZHP. Julek pokaza mi inne harcerstwo, inne ni to, jakie znaem z mojej druyny macierzystej. Gdy jaki czas potem zostaem druynowym 31 WDH, o odebranie przyrzeczenia harcerskiego od moich chopcw poprosiem wanie Julka, dla mnie wtedy najwspanialszego. W tamtych, trzydziestych, latach Juliusz Dbrowski, czonek Gwnej Kwatery Harcerzy, pisarz harcerski (wietna ksika, powie instruktaowa dla ruchu starszo-chopicego napisana razem z Tadeuszem Kwiatkowskim: Jeden trudny rok), wrd instruktorw zajmowa poczesne miejsce. Jedni go uwielbiali, inni nienawidzili. Socjalista, ktry nie odszed z naszego ZHP do pepeesowskiego Czerwonego Harcerstwa (cho mia z nim pewne zwizki), by wodzem KIMB-u, czyli Krgu Instruktorw imienia Mieczysawa Bema (Mieczysaw Bem, druynowy 40 WDH poleg jako sanitariusz w ulicznych walkach w maju 1926). KIMB gromadzi warszawskich instruktorw - ju o tym pisaem - ktrzy uwaali si za socjalistw. Caym sercem byem za nimi, kiedy mi o nich opowiadano. Staem si jednym z nich, gdy mnie Julek wprowadzi do KIMB-u. KIMB domaga si, by harcerz szanowa ludzi pracy i by harcerstwo byo lojalne wobec spoecznych interesw klasy robotniczej. W Warszawie byy dwa krgi instruktorskie grupujce podharcmistrzw i harcmistrzw wedug przekona ideowych: Krg imienia witego Jerzego - to byli prawicowcy i katolicy, oraz nasz KIMB to byli socjalici. Dziaaa rwnie Zota Strzaa, niewielki koedukacyjny krg instruktorw

warszawskich, lansujcy model laickiego wychowania harcerskiego - te do niego naleaem; Zota Strzaa rycho wczya si do KIMB-u. Ale jednak i w Naczelnictwie ZHP, i w obu Gwnych Kwaterach, i w komendach chorgwi kierownictwo sprawowali instruktorzy pisudczykowscy, zwizani z obozem rzdowym. ZHP by zawsze rzdowy i moe taki by powinien, jeeli ma wychowywa modzie rzetelnie wraliw na interes pastwa - akcentuj: pastwa polskiego. W 1937 Dbrowski w licie otwartym zaprotestowa przeciwko wizycie, jak - zgodnie z sugesti MSZ - harcerzom polskim zoya delegacja Hitlerjugend. Za to usunity zosta z Gwnej Kwatery, ale dziki temu tym bardziej urs jego harcerski autorytet. Zaimponowa mi czym jeszcze - zachowaniem si w pewnej sytuacji. Zachowaniem dzisiaj ju chyba zupenie niespotykanym, a wwczas te raczej rzadkim. Stosunkiem do pienidzy publicznych. Naczelnictwo ZHP wysao go polskim statkiem na jak konferencj polskich harcerzy w USA. Gdy pync dugo, wreszcie dopynli do portu nowojorskiego, Dbrowski dosta wiadomo, e konferencja ta zostaa odwoana. Nawet nie zszed na ld, aby przespacerowa si po Nowym Jorku tym samym rejsem natychmiast wrci do Gdyni. Odwoanie konferencji sprawio bowiem, e nawet parugodzinny pobyt w Ameryce nabraby charakteru wycieczki prywatnej, a na to nie wolno byo wyda, zdaniem Dbrowskiego, pienidzy zwizkowych. Kto inny by tak postpi? Przez cae lata by on dla mnie wzorem niedocigym. Wrzesie 1939. Pitego dnia wojny, we wtorek, parutysiczna kolumna harcerzy wysza z Warszawy na wschd, do wojska. W Misku dowiedzielimy si, e stolica bdzie si broni. Julek z bratem natychmiast, spiesznie odczywszy si od naszej kolumny, wrcili do Warszawy, by tutaj walczy a do kapitulacji. Dbrowski by jednym z tych instruktorw, ktrzy krtko po poddaniu stolicy zaoyli pierwsz, naczeln komrk konspiracyjnego harcerstwa - Szare Szeregi. Ale to mu nie wystarczyo. W padzierniku, gdy my, ci z dawnego pisma Orka na ugorze, utworzylimy PLAN - Dbrowski z ca grup kimbowcw doczy do nas, jako do organizacji wyranie lewicowej, i niezalenie od swojego uczestnictwa w Gwnej Kwaterze Szarych Szeregw by zastpc Jerzego Drewnowskiego, komendanta PLAN-u. I razem z nami wszystkimi zosta w styczniu 1940 wykryty przez gestapo. Zdradzi nas niejaki Izdebski; wszed do PLAN-u razem z kimbowcami, a e mia auto, uywano go do rnych dziaa cznociowych, co uatwio mu rozszyfrowanie organizacji. Dramat polega na tym, e to Julek Dbrowski - z litoci? z zaufania? - obroni by Izdebskiego od karnych konsekwencji, kiedy go jeszcze w 1938 jako pracownika biura komendy chorgwi warszawskiej zapano na jakich oszustwach. I to on wanie wyda Dbrowskiego. By moe, e ju przed wojn by hitlerowskim szpiclem. W styczniu 1940 gestapo przyszo do mieszkania pastwa Dbrowskich. Aresztowali wszystkich, ale Julka akurat w domu nie byo. W trzy dni pniej, 18 stycznia, dokadnie w ten sam czwartek, moe nawet o tej samej godzinie, kiedy Kazimierz Andrzej Kott zdoa wymkn si z gmachu gestapo, Julek dobrowolnie si do tego gmachu zgosi. Sdzi, i uratuje tym aresztowanych matk, ojca, on, brata, siostr. Nie uratowa! Rozstrzelano go 2 kwietnia 1940. Ojciec umar w wizieniu, matk i rodzestwo zesano do obozw koncentracyjnych, a cigle wizion on rozstrzelano w dwa lata pniej.

Tak zgin jeden z pierwszych, ktrzy podjli konspiracyjn walk z hitlerowcami. Ten, ktry nauczy mnie - powtarzam - i harcerstwo i socjalizm mog by tosame. Juliusz Dbrowski bardzo lubi Tatry. W 1936 dwaj bracia, starszy Julek i modszy Staszek, wyszli na gra Miguszowieck. Z lewej strony grani wiecio soce, z prawej kbiy si chmury i mgy. I nagle po stronie prawej wyroso i trwao przez dugie minuty wielkie Widmo Brockenu. Na ciemnych chmurach ostro, w otoczce rozjaniajcego si wiata mikrotczy, unosi si wielki, kolosalnych rozmiarw cie czowieka - cie Juliusza Dbrowskiego. Zjawisko alpejskie w naszych grach niezmiernie rzadkie. Ono to wanie stao si rdem legend o Duchu Gr, ktry pojawia si gralom w ich wasnym, gralskim kapeluszu. Julek z zachwytem patrzy na swj olbrzymi cie - patrzy na Ducha Gr... Do dzisiaj wielki cie wspaniaego Juliusza Dbrowskiego rozpociera si nad caym moim yciem. A i nad naszym polskim wspczesnym harcerstwem chyba rwnie... Pikne Widmo Brockenu.

MIECZYSAW F. RAKOWSKI - dawno temu, w poowie lat siedemdziesitych, Mieczysaw

Franciszek zoszczc si na poniedziakowym zebraniu zespou redakcyjnego, e czego tam nie zrobilimy, e kto czego nie dopilnowa, zawoa poirytowany: A co wy tutaj waciwie robicie? Na to ja, ktry zawsze si chtnie wtrcam zwischenrufami, odpowiedziaem spokojnie: Zarabiamy pienidze! Wszyscy, Mietka nie wyczajc, ryknli miechem. No bo nikt z nas tej akurat pracy bd wsppracy w Polityce nie traktowa przede wszystkim zarobkowo. Kiedy na przeomie 1956 i 1957 Stefan kiewski z inicjatywy Komitetu Centralnego PZPR tworzy redakcj Polityki, pisma, ktre - nie ma co ukrywa - powoywano dla przeciwstawiania si i dyscyplinowania radykalnie reformatorskiego Po prostu, swoim zastpc uczyni Mieczysawa Rakowskiego, podwczas raczej modego, dokadnie trzydziestoletniego, instruktora w aparacie KC. Syn zamordowanego przez Niemcw chopa z Bydgoskiego, w czasie okupacji robotnik w zakadach Cegielskiego w Poznaniu, potem oficer Ludowego Wojska Polskiego, majcy za sob ukoczone studia wysze i doktorat z historii, czowiek wciekle pracowity. kiewski mia nosa - skd mg tak naprawd wiedzie, e ten funkcjonariusz aparatu partyjnego okae si znakomitym, niezalenym dziennikarzem i redaktorem? Zaryzykowa - i trafi nie tylko w dziesitk, ale wprost w setk! W rok pniej, ju w 1958, gdy kiewski odszed do Nowej Kultury, dla niego wyranie bardziej atrakcyjnej, Rakowski - jako kandydat przez nikogo wtedy nie kwestionowany - zosta redaktorem naczelnym naszego tygodnika i by nim przez niemal wierwiecze. Zmiana naczelnego poczya si wwczas z zupenie zasadnicz zmian w zespole redakcyjnym pisma. Opucia nas caa grupa zaoycieli, czoowych dziaaczy politycznych - Leon Kruczkowski, Jerzy Putrament, Andrzej Werblan, Franciszek Blinowski, Leonard Borkowicz, Oskar Lange, paru innych. Na ich miejsce Rakowski zacz wprowadza dziennikarzy o wiele modszych, nie zawsze partyjnych, takich jak Marian Turski, Dariusz Fikus, Jerzy Kleer, Daniel Passent, Jerzy Urban, by wyliczy tylko paru z tych bardzo wielu, ktrzy wkrtce rozpoczli prac w naszym pimie, tak istotnie oddziaujc na jego popularno. Szeciu lat potrzebowaa .Polityka, aby pod kierunkiem Rakowskiego sta si tygodnikiem pierwszej wielkoci, o bardzo wysokim i jak na Polsk, niebywale wysokim - parusettysicznym nakadzie; pismem najbardziej czytanym z wszystkich politycznych, opiniotwrczych. Wyranie zaliczajca si ju niebawem do reformatorskiego skrzyda partii Polityka staa si waciwie kontynuacj dawno ju (jesieni 1957) zlikwidowanego Po prostu. Uwielbiam takie grymasy historii!

W peni lojalni wobec pastwa socjalistycznego pragnlimy, aby funkcjonowao ono sprawniej, sprawiedliwsze dla ogu obywateli, wydajniejsze gospodarczo, bardziej demokratyczne i bardziej liberalne. Dawalimy temu wyraz w naszych artykuach - i trudno powiedzie, aby byo to dziennikarstwo obliczone przede wszystkim na pieniny zysk osobisty. Pracowano tutaj dla ambicji by u Rakowskiego znaczyo zajmowa pierwsze miejsce w lidze polskiej publicystyki. Do Rakowskiego przychodzili ci najzdolniejsi i najambitniejsi, nawet i tacy, ktrzy Polski Ludowej w sercu specjalnie nie nosili, co wida w latach ju dzisiejszych, kiedy to tylu redaktorw dawnej Polityki pracuje w czoowych gazetach nurtu postsolidarnociowego, krytycznych wobec PRL-u, krytycznych nawet wobec Rakowskiego. Rakowski okaza si redaktorem znakomitym, z pewnoci jednym z najwybitniejszych w dziejach naszej prasy, porwnywalnym z Mieczysawem Grydzewskim i Marianem Eilem; wiadczya o tym jako Polityki jak kiedy jako Wiadomoci Literackich czy Przekroju. By on jednak cakiem innym typem szefa ni Grydzewski czy Eile. Gdy tamci osobicie dogldali kadej linijki w kadym numerze i Mietek dobiera sobie ludzi, do ktrych mia zaufanie, i pozostawia im due pole do swobodnej pracy. Nie bawi si w literki, ale za to robi wielk publicystyk. Pisa wane artykuy, publikowa ciekawe ksiki: SDP w okresie powojennym 1949- 54 (1960), Ameryka wielopitrowa (1964), Spenione i niespenione (1978), Przesilenie grudniowe (1981), Partnerstwo (1982), Trudny dialog (1983), Czasy nadziei i rozczarowa (dwa tomy, jeden w 1985, drugi w 1987), Jak to si stao (1991), Zanim stan przed Trybunaem (1992), Gorbaczow - pierwszy i ostatni (1992). A rwnie wiele tomw zawierajcych wybory listw, jakie otrzymywa jako redaktor i polityk. Znany by z tego, i pod tym wzgldem nalea do rzadkich wyjtkw, e bardzo starannie odpowiada na wszystkie listy czytelnikw. Korespondencja z ludmi znaczcymi w yciu publicznym, jak rwnie ze zwykymi obywatelami, zawsze stanowia istotn cz jego publicznej dziaalnoci. (W nawiasie: na jednej ze swoich ksiek - na Dymisji kanclerza wydanej w 1975 roku - rzecz o Willym Brandcie - Mietek napisa mi tak oto dedykacj: Kazikowi Koniewskiemu, mojemu troch zwariowanemu wsppracownikowi, wiecznemu harcerzowi, poptymicie, taktykowi nie najlepszemu, ale za to dobremu pisarzowi - Mietek R. - Warszawa 25.5.1975. Bardzo mi si ona spodobaa!) Mao kto jednak wie, e ten wielki dziennikarz i nieprzecitny polityk stworzy - w chwilach natchnienia, a moe saboci - sztuk teatraln, wystawion bez powodzenia. Ale to i dobrze - gdyby na serio zaj si teatrem, Polska mogaby straci polityka, ktry zdziaa tyle dobrego. W yciu prywatnym obraca si stale wrd artystw, aktorw, pisarzy. Pierwsz jego on bya wybitna skrzypaczka, Wanda Wikomirska, drug jest wybitna aktorka, Elbieta Kpiska. Wrd najbliszych przyjaci przewaaj raczej twrcy i naukowcy ni dziaacze polityczni. Moe dlatego jego osobista sytuacja polityczna, partyjna bya zgoa nietypowa... Jako redaktor naczelny Polityki miewa liczne konflikty z kierownictwem partii, a nawet z samym Gomuk. Na pocztku lat szedziesitych przez cay miesic, nawet duej, zawieszono go w obowizkach naczelnego - pretekstem by druk felietonw Jerzego Andrzejewskiego, w rzeczywistoci obszar rnic by znacznie wikszy. W marcu i kwietniu 1968 los pisma rwnie wisia na cienkim wosku - Rakowski nie popar marca i wielu towarzyszy chciao zlikwidowa to oporne pismo. A do lat osiemdziesitych we wszystkich gosowaniach na plenarnych zjazdach partii Rakowski z trudem zbiera gosy potrzebne mu do czonkostwa w tych gremiach; terenowy aktyw

partyjny jako go nie lubi. Przez dugie lata - przed 1981 - nie uznawao go te wojsko; dziennikarze Polityki byli systematycznie odsuwani, ignorowani, nie dopuszczani do wszelkich manewrw, wicze bd konferencji wojskowych. Mimo to Mietek potrafi niebywale zrcznie rozgrywa sprawy pisma, agodzi te konflikty - caymi godzinami przesiadywa dyskutujc w gabinetach Gomuki, Cyrankiewicza, a potem Gierka. Putrament Rakowskiego nie znosi, ale uwaa go za jednego z najsprytniejszych graczy i rozmwcw wysokiego szczebla. Nie by lubiany na Wschodzie. Redaktor, ktry tak wiele podrowa na Zachd, do RFN, do USA, ktrego w Ameryce czsto i chtnie przyjmowali prezydenci, ktry przyjani si z kanclerzem Willym Brandtem i paru innymi wybitnymi politykami zachodnioniemieckimi i z tego powodu odegra szczegln rol w rokowaniach zakoczonych w grudniu 1970 owym historycznym ukadem normalizujcym stosunki RFN i Polski I ten sam redaktor przez cae dziesiciolecia, nawet ju jako wicepremier, w Moskwie by negliowany, nie przyjmowano go tam, nie uznawano. A w 1983 Polityka z ca furi zostaa zaatakowana przez tamtejsz pras jako pismo wprost antyradzieckie. Dopiero Gorbaczow zaaprobowa, i to serdecznie, Rakowskiego - polityka i ma stanu. W poowie lat siedemdziesitych w rozmowie opublikowanej w amerykaskim wielkim Time Rakowski powiedzia co, co wwczas zabrzmiao jak herezja i wielu ludzi w Polsce cholernie zdenerwowao. Powiedzia, e dopiero wtedy sytuacja w pastwach komunistycznych bdzie prawidowa, gdy partia rzdzca podzieli si na dwie konkurencyjne - jak w USA republikanie i demokraci - i obie, honorujc podstawowe zasady ustroju, bd ze sob walczy o wadz. Taka rywalizacja zawsze ma dla pastwa skutki dobroczynne. Niestety to si nie stao. Mietek tak sobie tylko pomarzy... Wszystkie jego artykuy - i ten o fachowcu, ale bezpartyjnym, i ten o koniecznoci szanowania przeciwnika politycznego, i wiele innych - sprawiy, e w styczniu 1981, w kryzysowym czasie polityki pastwowej, genera Jaruzelski, obejmujc ster rzdw, wanie Rakowskiemu - cho przez wojsko tak nielubianemu - zaproponowa funkcj wicepremiera, obarczonego zadaniem prowadzenia rozmw z solidarnociow opozycj. MFR tym razem propozycj przyj; poprzednie - a to ministra, a to ambasadora - zawsze odrzuca, chcia by niezaleny, cho nieraz na zebraniach redakcyjnych gorco nas zapewnia, e nie ma zamiaru umrze jako redaktor Polityki... Gdybym to ja by na jego miejscu, nigdy bym si nie rusza z tego redaktorskiego fotela! Ale Mietek mia, jak si mawia, zawsze propelera w tyku. Cigle by si na przykad przeprowadza z mieszkania do mieszkania; kiedy mi powiedzia, e nie chciaby umrze w domu, w ktrym wtedy ju czas jaki loowa. Dokadnie odwrotnie ni ja! Ale te on, nie ja, zosta najpierw wicepremierem, potem wicemarszakiem Sejmu, potem premierem, wreszcie pierwszym sekretarzem partii rzdzcej. I myl, e cho te dwie ostatnie funkcje dramatycznie spointoway histori jego ycia - on przecie wyda t ostatni partyjn komend: Sztandar wyprowadzi! - to jednak rwnie dziki niemu, jak dziki Jaruzelskiemu, Kiszczakowi (nie tak wielu ich byo...) Polska zostaa uchroniona przed najgorszymi, rwnie i najkrwawszymi ewentualnociami, ktre nas mogy spotka. Ja wierz, cho moe si myl, e gdyby Rakowski z paru mu najbliszymi towarzyszami pozosta na czele pastwa, nasze reformy polityczne i ekonomiczne przebiegayby o wiele lepiej, nie przesiadalibymy si z takim popiechem w pdzcy towarowy eszelon pierwotnego kapitalizmu. I moe udaoby si ocali z tej niewtpliwie historycznej rewolucji spoecznej, do udziau w ktrej zostalimy jednak przymuszeni,

to, co w zakresie bezpieczestwa socjalnego byo w PRL nasz autentyczn zdobycz. Stao si niestety inaczej. Ale to inaczej nastpio w spokoju tak bardzo nam wszystkim potrzebnym! Zasuga rwnie Mieczysawa Franciszka Rakowskiego. Nikt mu jej nie odbierze, cho teraz raz po raz ten i w atakuje go bzdurnymi oskareniami. Ale moe i dobrze - kady zoliwy grymas i wygup przeciw Rakowskiemu sprawiedliwiej pozwala oceni jego wielkie zasugi. I redagowanie jednego z najlepszych pism w dziejach naszej prasy. I sterowanie krajem w momencie tak bardzo trudnym. W Polityce przepracowaem z nim wier wieku - wielki zysk mego ycia. Czasem przed snem myl sobie: jakim te pismem byaby dzisiaj Polityka, gdyby Rakowski by cigle i bez przerwy jej redaktorem naczelnym? Lecz zaraz myl nastpna: gdyby nie zosta on premierem ani pierwszym sekretarzem, to... to i Polityki mogoby ju nie by, bo diabli wiedz, jak by si wtedy kotowao w tym naszym pastwie. Wic moe to i lepiej, e MFR odszed od Polityki do polityki, bo... Wtedy zasypiam spokojnie. I ni mi si cotygodniowe zebranie redakcji, na ktrym ja zawsze, przez wiele lat, jako pierwszy, oceniam ostatni numer, a Mietek krzyczy na nas, e nic nie robimy...

JERZY URBAN - uszy! Caa Polska zna z widzenia uszy Urbana, jako e jego telewizyjne
konferencje jako rzecznika rzdu miay w latach osiemdziesitych najwyszy stopie ogldalnoci. A karykatura Urbana umieszczana w kadym numerze Nie te stale o uszach przypomina. Te uszy, niczym anteny radarowe, okazay si najczujniejszym i najakuratniejszym odbiornikiem rzeczywistoci i nas, i Urbana otaczajcej. O Urbanie - jednym z najbarwniejszych uczestnikw naszej rzeczywistoci - mona nieskoczenie i najrozmaiciej. A to o jego drodze, prostej i konsekwentnej, adne tam kozioki, prowadzcej z Po prostu, tego z roku 1956, do Polityki, tej z lat szedziesitych i siedemdziesitych, na koniec do wasnego Nie. A to, jak si kry pod pseudonimem Klakson w swoich felietonach w Szpilkach i pod pseudonimem Kibic w Expressie Wieczornym. Mona pisa o konfliktach z szefami partii i rzdu - Gomuk pisanie Urbana bardzo denerwowao, a Cyrankiewicza te raz zdenerwowao ktrzy na lata cae odbierali mu prawo do jawnego publikowania, co zmuszao go rwnie do krycia si pod pseudonimami kobiecymi (o czym wrble gaday...), a wiadomo, e Urban ma tak kobiec sylwetk i urod, jak aden inny chop na ziemskiej kuli. Mona te napisa rzetelny, uczciwy esej o jego publicystyce, a wtedy okazaoby si, e jest on pisarzem politycznym bardzo mdrym, przewidujcym, nastawionym bardziej reformatorsko ni cztery tuziny tych, ktrzy niegdy bdc partyjnymi teraz s postsolidarnociowymi. To Jerzy Giedroy swego czasu w paryskiej Kulturze przestrzega nasz dawn dysydenck opozycj, by nie lekcewaya mdroci Urbana. Mona te pisa o tym, jak Urban, karany milczeniem przez Gomuk, przez Jaruzelskiego powoany zosta na rzecznika rzdu i sta si rzecznikiem wietnym, nawet w skali wiatowej tak bardzo popularnym. Mona opowiada dykteryjki o trzech kolejnych maestwach Urbana i o tym, jak to jego crka wysza za aktywnego dziaacza wanie Solidarnoci... Tak, to Polska wanie...! I o tym, e ten najbardziej agresywny, brutalny publicysta jest w yciu codziennym czowiekiem bardzo dla innych uprzejmym, do tego lubicym sobie, tak po ludzku, popija koniaczek. Mona wic o Urbanie rozmaicie i ja sam duo o nim napisaem w mojej ogromnej ksidze Przekorni, od Boya do Urbana, ktra moe si kiedy wreszcie ukae, ale teraz koczc ten Sownik chciaem powiedzie o Urbanie to, co wydaje mi si najwaniejsze:

Urban jest niebywale rzadkim okazem czowieka autentycznego sukcesu publicznego, osignitego w skrajnie odmiennych okolicznociach politycznych, ale bez najmniejszej, jakiejkolwiek zmiany swego wasnego zasadniczego stanowiska ideowego, moralnego. Nie ma w nim nic z karierowicza czy koniunkturalisty, zawsze jest sob, niezmiennym sob, ale wszystko, czego si tknie, wychodzi mu znakomicie. By i nadal jest - cho zmieni nieco stylistyk swojego pisania - wietnym, szeroko czytanym, publicyst i felietonist. Jednym z najwybitniejszych w dziejach polskiej prasy. Jego kryminalistyczne felietony, raczej mae nowele, pisywane jako Kibic, poczytnoci ustpoway tylko Wiechowi. Jego ksiki, na czele z ow opatrzon szaleczo zgrabnym tytuem Ja jako byy... (w ksigarniach pytano o jaja Urbana) byy i s zaczytywane. A kiedy wreszcie, przegrawszy razem ze swoim obozem politycznym (notabene nigdy nie nalea do PZPR, najpierw nie chciano go przyj, potem jemu to byo niepotrzebne, na koniec wstpi do PZPR demonstracyjnie na dwadziecia cztery godziny przed samorozwizaniem si partii), zdawao si, i spad na samo dno - wtedy mdrze obserwujc reakcje obywateli, czego nie zrobili ani Mazowiecki, ani Balcerowicz, ani aden z solidarnociowych premierw, pragmatycznie, a nie doktrynalnie ustali to, czego czytelnicy oczekuj najbardziej. I w wyniku tej chodnej obserwacji powstao Nie, w najbardziej spektakularny sukces prasowy Trzeciej Rzeczpospolitej. Wymyli Nie z owym caym agresywnym demaskatorstwem politycznych i gospodarczych skandali (pan przed kioskiem Ruchu kupujc Nie tumaczy si obcej pani, stojcej za nim w kolejce: To pismo jest wstrtne, ale ja je kupuj, bo oni pisz prawd! - takiej scenki byem niedawno wiadkiem), z caym chamstwem sownym i rysunkowym wykalkulowanym z premedytacj, z ca prowokacj intelektualn i obyczajow. Tym swoim pismem Urban trafi w dziesitk! Wygra! I do tego okazao si, e rzeczywicie zawsze pisze prawd i nikt z kompromitowanych przez Nie nie wytoczy jeszcze dotd Urbanowi adnego procesu... A wic prawda i tylko prawda! Nie czytaj wszyscy, Nie we wszystkich sondaach popularnoci wygrywa jako pismo wrd innych opiniotwrczych najbardziej czytane! Wszystkie afery Nie demaskuje pierwsze! Oczywicie pisma tego nikt nie nazywa Nie, w kioskach wszyscy tylko pytaj: Czy jest ju nowy Urban? I za to wanie podziwiam Urbana, ktry dowid, i... Polak potrafi! Wprawdzie nie kady, ale... Dwaj Polacy w Polsce dzisiejszej niewtpliwie sprawuj rzd dusz - wtpi, czy akurat tych samych, ale kady z nich ma tych dusz miliony. Prymas Glemp i Jerzy Urban! I oto oni obaj maj takie uszy! To daje do mylenia. Moe by wic nasi naukowcy zaczli kombinowa, jak zrobi, eby jeszcze w onach matek przyszym ich synom (Boe jednak bro crkom! C by kobieta robia z takimi uszami!) ju wczepia taki akurat ksztat uszu! eby im potem rosy takie uszy! Moe to dopiero staoby si gwarancj mdroci i sukcesw nastpnych pokole Polakw?! Wszyscy z uszami jak Urban! I tym optymistycznym akcentem kocz Sownik swoich i obcych.

Wrzesie 1994

ISKRY Projekt okadki i stron tytuowych Dariusz Miroski Redaktor Krystyna Goldbergowa Redaktor techniczny Anna Kwaniewska Korekta Zesp ISBN 83-207-1468-0 Copyright by Kazimierz Koniewski, Warszawa 1994