Arnhem

R. E. Urquhart

Wszystkim onierzom, ktrzy we wrzeniu 1944 suyli w 1 dywizji powietrznodesantowej, i ich Towarzyszom Broni z polskiej brygady spadochronowej

Spis treci
Przedmowa .............................................................................................................................................. 3 Wstp .................................................................................................................................................... 11 Rozdzia pierwszy .................................................................................................................................. 11 Rozdzia drugi ........................................................................................................................................ 31 Rozdzia trzeci ........................................................................................................................................ 48 Rozdzia czwarty .................................................................................................................................... 64 Rozdzia pity......................................................................................................................................... 78 Rozdzia szsty ....................................................................................................................................... 96 Rozdzia sidmy ................................................................................................................................... 118 Rozdzia smy ...................................................................................................................................... 128 Zaczniki ............................................................................................................................................. 143 Operacja Market .......................................................................................................................... 143 I Instrukcja nr I brytyjskiego korpusu powietrznodesantowego ................................................. 143 II Rozkaz operacyjny nr 9 1 dywizji powietrznodesantowej. Potwierdzenie rozkazw ustnych dowdcy dywizji .......................................................................................................................... 144 III Przydzia szybowcw na rzuty transportu powietrznego ........................................................ 150 IV Rozdzia jednostek na lotniska ................................................................................................ 151 V O de B 1 dywizji powietrznodesantowej .................................................................................. 151 Wykaz spotykanych w ksice odznacze i nazw pukw brytyjskich......................................... 153

Przedmowa
Osobista relacja gen. Urquharta o boju stoczonym przez jego 1 dywizj powietrznodesantow stanowi - z wielu wzgldw - niezwykle interesujc i pouczajc pozycj pamitnikarsk, chociaby dlatego (ale nie tylko dlatego), e dostarcza bogatego materiau do analizy zagadnienia pt. taktyczny aspekt powietrznej operacji desantowej. Bardzo wiele wnioskw z takiej analizy nadaje si bez wtpienia do ekstrapolacji rwnie i w warunkach wspczesnej wojny. Ponadto w skad dywizji gen. Urquharta wchodzia polska 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa gen. Sosabowskiego - a to jest oczywicie temat szczeglnie interesujcy czytelnika polskiego. Odczyta on z satysfakcj bardzo wysok ocen bojowej i moralnej wartoci polskich spadochroniarzy oraz szczeglny szacunek dla osoby gen. Sosabowskiego. Autor posuwa si tak daleko, e przeciwstawia nawet zakres wiedzy wojskowej i znajomoci sztuki wojennej polskiego generaa tym samym wartociom swoich brytyjskich przeoonych. Urquhart nie pisze oczywicie o Polakach tak duo i gsto, jakby to lubi nasz czytelnik. Bdmy jednak sprawiedliwi: genera Sosabowski w swojej relacji z boju pod Arnhem1 take pisze w 90% o Polakach, a tylko w 10% o Brytyjczykach. Relacja Urquharta jest bez wtpienia autentyczna i wiarygodna, musimy jednak pamita, e zostaa opublikowana 14 lat po arnhemskim wrzeniu. Nie jest to wic spontaniczny i spisany na gorco dziennik dowdcy. Piszc swoj ksik, autor wykorzysta niewtpliwie sporo informacji, jakich nie posiada w czasie boju oraz, najprawdopodobniej, zastosowa przemilczenia lub przestawienie akcentw w stosunku do opisywanych faktw albo ich interpretacji. Ale inaczej mgby napisa wspomnienia tylko wity Franciszek z Asyu, a gen. Urquhart zupenie nie by podobny do tego ascety. Wiemy bowiem, e by to chop dwumetrowy i stukilogramowy, ktry lubi orzewi si ykiem whisky. Abstrahujc od tych imponujcych parametrw, moemy by pewni, e musia mie przeszo i opini wybitnie bojowego oficera, o czym wiadczy fakt wyznaczenia go na dowdc elitarnej i wysoce wyspecjalizowanej dywizji powietrznodesantowej, mimo e by piechurem i nie tylko nie mia za sob teoretycznego ani praktycznego przygotowania desantowego, ale nawet fizycznie nie znosi podry powietrznej. Ksika Urquharta ukazuje nam bj pod Arnhem w postaci prawie zupenie wyizolowanej od oglnego ta operacyjnego, w aspekcie prawie wycznie taktycznym2. Trudno oceni, czy wynika to z zamiaru autora (dostarczenia materiau przyczynkowego), czy te z innych powodw. W rzeczywistoci niepowodzenie operacji Market Garden nie ograniczao si wcale do starcia z powierzchni ziemi pojedynczej dywizji sprzymierzonych, ale miao bardzo powane ujemne konsekwencje w skali caej kampanii. Bezprzykadna klska 1 dywizji powietrznodesantowej na pnocnym brzegu Renu bya tylko klinicznym objawem bdw, popenionych we wszystkich trzech dziaach sztuki wojennej: w taktyce, sztuce operacyjnej i - nade wszystko - w strategicznym ogniwie naczelnego dowdztwa teatru dziaa wojennych. Trudnym zadaniem przedmowy jest wic

1 2

S. Sosabowski, Najkrtsz drog, Londyn 1957 W odrnieniu od gen. Sosabowskiego, ktry dostrzega i opisuje cao operacji.

nawietlenie zespou wydarze, stanowicych kulisy dramatu rozegranego pod Arnhem, ich genezy i konsekwencji oraz ustalenie, kto ponosi odpowiedzialno. Taktyczn stron boju omwi i oceni sam autor. Pozostaje dodanie paru uzupenie. Tylko sam dowdca dywizji ponosi odpowiedzialno za zniknicie na 30 godzin i za pozbawienie si przez ten czas moliwoci dowodzenia. Wydaje si jednak, e dugotrwaa nieobecno gen. Urquharta na jego stanowisku dowodzenia nie wywara adnego znaczcego wpywu na przebieg boju, co jednak byo w znacznej mierze dzieem przypadku, a jaskrawym tego dowodem jest historia polskiej brygady spadochronowej. Wiemy, e zgodnie z pierwotnym planem Polacy mieli desantowa 19 wrzenia w rejonie Elden, bezporednio na poudnie od Arnhem. 20 wrzenia (zwracam uwag na dat!), po szczliwym powrocie do swojego sztabu, gen. Urquhart nada radiogram, przesuwajcy rejon desantu polskiej brygady spadochronowej na odlego okoo 10 km na zachd, do rejonu Driel. Radiogram ten nie miaby adnego sensu ani znaczenia, gdyby nie zalegajca nad Angli gsta mga, ktra cakowicie zburzya terminarz operacji. Zamiast 19 Polacy wystartowali 21 wrzenia i tylko dziki temu nie planowanemu opnieniu rozkaz Urquharta dotar do rk gen. Sosabowskiego. Jedynie szczliwy splot okolicznoci sprawi, e Polacy nie desantowali pod Elden, gdzie czekaa na nich zaalarmowana potna niemiecka artyleria przeciwlotnicza oraz czogi 2 korpusu pancernego SS. Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e brygada zostaaby natychmiast i bezpowrotnie zniszczona, podczas gdy 21 wrzenia pod Driel Polacy desantowali prawie bez sprzeciwu i bez strat. Poza tym jednak, bez wzgldu na sposb dowodzenia dywizj, dziaanie jej byo z gry skazane na niepowodzenie z dwch zasadniczych powodw. Po pierwsze dlatego, e desant dywizji zosta zaplanowany i wykonany w formie trzech zrzutw, przedzielonych od siebie dobowymi odstpami; pierwszy zrzut by przy tym oczywistym sygnaem alarmu dla przeciwnika; po drugie, poniewa rejon zrzutowisk lea w odlegoci 10-15 km od celu ataku (mostw w Arnhem), a w ten sposb podarowano Niemcom okoo 4 godzin na przygotowanie si do obrony. Obydwie okolicznoci dowodz, e autorzy manewru cakowicie zlekcewayli kapitaln zasad sztuki wojennej, ktra - w tych konkretnych warunkach - miaa wrcz decydujce znaczenie. Mowa oczywicie o zaskoczeniu. Odpowiedzialno za wybr zrzutowisk ponosi czciowo gen. Urquhart. Czciowo - dlatego, e ostatecznie jego plan dziaania by aprobowany przez dowdc korpusu powietrzno-desantowego gen. Browninga, ktry przez to samo co najmniej dzieli odpowiedzialno z gen. Urquhartem. A przecie we wrzeniu 1944 r. dysponowano ju dowiadczeniami wskazujcymi, e wojska atakujce z trzeciego wymiaru powinny desantowa bezporednio na samym przedmiocie ataku. Tak robili Niemcy w 1940 r., ldujc na dachu fortu Eben-Emael. Tak w czerwcu 1944 r. postpowaa brytyjska 6 dywizja powietrznodesantowa w Normandii, z premedytacj roztrzaskujc szybowce (crash-landing) na zasiekach otaczajcych fortyfikacje niemieckie, a amerykascy spadochroniarze 82 i 101 dywizyj skakali wprost na ulice - a i na dachy - normandzkich miasteczek i wsi. Genera Urquhart nie odpowiada natomiast za rozwlek procedur trjfazowego desantu jego dywizji, rozwizanie to bowiem - zalene od liczby dyspozycyjnych samolotw i szybowcw - byo wycznie rezultatem decyzji bardzo wysokich dowdztw. Przechodzimy wic do omwienia

dziaalnoci tego szczebla, czyli do operacyjnego aspektu wydarze, a na ten temat angielski historyk R. W. Thompson sformuowa nastpujc surow syntez: Zrzut 1 D.P.D. nastpi w beznadziejnym, niemoliwym terenie, wskutek prnego i nieodpowiedzialnie optymistycznego, niedostatecznie przemylanego planu. Jest bolesn prawd, e 1 D.P.D. zostaa gupio zmarnowana3. Urquhart dotyka ta operacyjnego tylko bardzo pobienie, postaram si wic - w formie jak najbardziej streszczonej - przedstawi syntetyczny obraz caoci operacji Market Garden. Rzecz dziaa si w pasie natarcia brytyjskiej 21 Grupy Armii marszaka Montgomery'ego, po zwycistwie odniesionym w Normandii i po pocigu, ktry 4 wrzenia zosta przez nieprzyjaciela powstrzymany na oglnej linii przebiegajcej od Kanau Leopolda, przez pnocne wyloty Antwerpii, Kana Alberta i kana Skalda-Moza. W tej sytuacji Montgomery powzi zamiar szybkiego i stosunkowo taniego4 zdobycia na pnocnym brzegu Renu przyczka, ktrego posiadanie otwierao rzekomo perspektywy okrenia zagbia Ruhry i nieomale ofensywy na Berlin. Plan operacji zakada byskawiczny skok caej 2 armii brytyjskiej (gen. Dempseya) znad kanau SkaldaMoza, na pnocny brzeg Renu, do rejonu Arnhem, to znaczy na gboko ponad 100 km. Po drodze za trzeba byo sforsowa pi wielkich przeszkd wodnych: Kana Wilhelminy, kana Zuid Willemsvaart, Moz pod Grave i dwa ramiona delty Renu - Waal pod Nijmegen i Lek (Dolny Ren) pod Arnhem. Gwny wysiek natarcia armii spad na barki 30 korpusu (gen. Horrocksa), ktry mia zadanie jak najszybszego uderzenia wzdu centralnej osi, prowadzcej przez Eindhoven, Grave i Nijmegen na Arnhem. Na prawo od Horrocksa naciera 8, a na lewo 12 korpus. 2 armii. Jednake najwaniejszym czynnikiem operacji mia si sta dywan, rzucony przed frontem 30 korpusu, a zoony z trzech dywizyj i jednej brygady korpusu powietrzno-desantowego gen. Browninga. Zadaniem korpusu byo uchwycenie przez zaskoczenia przepraw na wymienionych przeszkodach wodnych, aby w ten sposb zapewni 30 korpusowi pynne i szybkie przejcie na pnocny brzeg Renu. Wiemy, e gwne zadanie powierzono 1 dywizji powietrznodesantowej, wzmocnionej przez brygad polsk. Amerykask 101 dywizj zrzucono w rejonie Eindhoven, 82 dywizj pomidzy Grave a Nijmegen. Montgomery ocenia, e przy tak zaplanowanym manewrze 30 korpus w cigu dwch dni dotrze do Arnhem i zluzuje tam dywizj powietrznodesantow, po czym na pnocny brzeg Renu przeprawi si pozostae siy 2 armii. W kalkulacji swojej nie wzi jednak pod uwag dwch podstawowych elementw kadej decyzji, to znaczy terenu i reakcji nieprzyjaciela. Hitlerowcy zdoali bowiem wbrew przewidywaniom - zorganizowa niezwykle dynamiczne przeciwdziaanie, w wyniku ktrego 2 korpus pancerny SS okry i zlikwidowa pod Arnhem dywizj gen. Urquharta, pomimo istotnie bohaterskiej walki jej onierzy. Na poudniowym za brzegu Renu jednostki odtworzonej niemieckiej 1 armii spadochronowej skutecznie opniy natarcie 30 korpusu, nacierajcego wzdu jedynej, drugorzdnej drogi, przez Eindhoven i Grave na Nijmegen. Korpus ten walczy przy tym w cakowitej izolacji, poniewa ssiednie korpusy, skierowane w bezdrone, podmoke i poprzerzynane pasy terenu, nie byy w stanie pokona oporu nieprzyjaciela i nie odegray adnej roli w natarciu 2 armii. W tych warunkach gwna o manewru bya wielokrotnie przecinana przez kontrataki niemieckie i nawet trzeba byo zawraca spod Nijmegen cz dywizji pancernej gwardii, aby nie dopuci do
3 4

R. W. Thompson, Montgomery, the Field Marshal, Londyn 1969, s. 197 i 201. B. L. Montgomery, Normandy to the Baltic, Londyn 1946, s. 148.

okrenia5. Wobec takich realiw, w najbardziej draliwym ognisku walki, mianowicie pod Nijmegen, powstaa tak skomplikowana sytuacja, e gen. Sosabowski wrcz podejrzewa, jakoby dowdca 2 armii - w zamcie lokalnego boju - zapomnia o gwnym celu operacji, to jest o zadaniu sforsowania Dolnego Renu, nie pomyla bowiem o dostarczeniu nad rzek materiau przeprawowego, bez ktrego przecie o adnym forsowaniu nie mogo by mowy6. Mam w ogle zastrzeenia co do spenienia w omawianej operacji kardynalnej zasady optymalnej organizacji dowodzenia. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e rola dowdcy korpusu powietrznodesantowego skoczya si z chwil wyldowania jego dywizyj w wyznaczonych rejonach, a ju w kadym razie po nawizaniu przez nie cznoci z dowdztwem 30 korpusu. Od tego momentu dywizje powietrznodesantowe powinny byy podlega gen. Horrocksowi, tak jak i pozostae jednostki wojsk ldowych, walczyy bowiem jako piechota o ten sam cel i na tym samym kierunku (ju teraz) taktycznym. A tymczasem wiemy, e gen. Browning ze swoim sztabem pozostawa w Nijmegen do koca operacji i e np. decyzja wycofania niedobitkw dywizji Urquharta zapada po naradzie kolektywu, do ktrego nalea rwnie gen. Browning. Gdzie kucharek sze... Montgomery by dowdc znanym z ostronoci, wobec czego wykoncypowana przez niego oryginalna i pozornie miaa procedura operacji Market Garden wzbudzia powszechne zdumienie. Jeszcze przed operacj konstatujemy u niektrych wykonawcw lady wtpliwoci co do realnoci planu. Ju Urquhart dostrzega znamiona lekkomylnoci w planowaniu operacyjnym. Ju Browning z absolutn susznoci - ocenia, e operacja siga o jeden most za daleko. Dramat polega na tym, e ten oczywicie zbyt daleki most by jednak istotnym i jedynym celem caej operacji. Reszta to akcesoria. Ju po fakcie gen. Bradley (dowdca amerykaskiej 12 Grupy Armii) zapisa w swoich pamitnikach: Gdyby nabony abstynent, Montgomery, wtoczy si pijany jak bela do naczelnego dowdcy ekspedycyjnych wojsk sojuszniczych, nie bybym bardziej zdumiony ni proponowanym przez niego awanturnictwem7. Wspominany ju R. W. Thompson porwna natomiast Montgomery'ego do biskupa, ktry nagle postanowi zosta wamywaczem i zacz od razu od banku Anglii8. Nie ulega przy tym wtpliwoci, e gdyby nawet operacja osigna zamierzony cel i zakoczya si opanowaniem przyczka w Arnhem przez 30 korpus - to i tak gra nie bya warta wieczki. Zarwno bowiem warunki terenowe (wski korytarz, prowadzcy na przestrzeni 100 km drugorzdnymi drogami, przez liczne przeszkody wodne i przestrzeliwany z obydwu stron), jak i reakcja nieprzyjaciela przesdzay o tym, e na pnocnym brzegu Renu mona by przepchn co najwyej nieznaczn cz si 2 armii. O adnych dalszych dziaaniach zaczepnych nie mogo wic by mowy, a to znaczy, e przyczek prowadzi do... nikd. Mao tego - nawet sama moliwo utrzymania przyczka staa pod znakiem zapytania, nie tylko ze wzgldu na trudnoci w dowozie zaopatrzenia bojowego, ale nade wszystko na to, e przeoone dowdztwa nie dysponoway po prostu potrzebn iloci tego zaopatrzenia.

Pomidzy 19 IX a 4 X hitlerowcy wykonali tam nie mniej ni 12 kontratakw, siami co najmniej dywizji. B. L. Montgomery, op. cit., s. 147. 6 S. Sosabowski, op. cit., s. 250, 251, 267. 7 O. N. Bradley, onierska epopeja, Warszawa 1963, s. 467. 8 R. W. Thompson, op. cit., s. 201-202.

Sytuacja kwatermistrzowska sprzymierzonych przedstawiaa si bowiem w poowie wrzenia 1944 r. wrcz katastrofalnie, a przyczyn tego stanu rzeczy bya - w najwyszym stopniu - decyzja podjcia operacji Market Garden. W tym miejscu koo si zamyka, a wyjanienia naley poszukiwa w ogniwie strategicznym naczelnego dowdztwa teatru dziaa wojennych. We wspomnianym poprzednio dniu zakoczenia pocigu armie sprzymierzonych oddaliy si od swoich baz zaopatrzenia (sztucznych portw w Normandii) na odlego rzdu 600 km. Ciar za dziennego dowozu dla kadej dywizji wynosi przecitnie 650 ton. Z zestawienia tych dwch parametrw powstao takie zjawisko, e zostay przekroczone fizyczne moliwoci zarwno portw, jak - nade wszystko - rodkw transportu. By tylko jeden sposb na radykalne rozwizanie kryzysu, to znaczy opanowanie i wykorzystanie Antwerpii, jednego z najwikszych portw w Europie, lecego przy tym na bezporednim zapleczu armii sprzymierzonych. Tego 4 wrzenia wydawao si, e sprawa zostaa pomylnie rozwizana, poniewa 11 dywizja pancerna z 2 armii brytyjskiej wkroczya do Antwerpii i triumfalnie opanowaa nie zniszczony port, po czym zatrzymaa si na poudnie od mostw na Kanale Alberta, bo nie dostaa zadania przekroczenia tych mostw. A tymczasem - opanowanie samej Antwerpii nie oznacza wcale moliwoci wykorzystania portu, ley on bowiem nad Skald, w odlegoci okoo 80 km od jej ujcia do Morza Pnocnego. Na to wic, aby swobodnie wykorzystywa dostp do portu, naleao opanowa obydwa brzegi rzeki oraz oczyci z nieprzyjaciela cay obszar Pnocnej Brabancji, a do Mozy. Wykonanie tego zadania byo stosunkowo atwe, pod jednym warunkiem: natychmiastowego pjcia za ciosem i nieprzerwanego natarcia znacznymi siami 21 Grupy Armii (ktra walczya na tym kierunku operacyjnym) wzdu obydwu krawdzi Skaldy i ku ujciu Mozy. Tak si nie stao. Montgomery, zamiast organizowa operacj Antwerpia, pozostawi w zachodnim, nadmorskim pasie natarcia tylko sabsz 1 armi kanadyjsk, natomiast silniejsz 2 armi brytyjsk zacz przegrupowywa ku wschodowi, do przyszego rejonu wyjciowego operacji Market Garden. Istniej dowody historyczne na dwie okolicznoci: e przerwa w natarciu nad Skald pozwolia nieprzyjacielowi na zaczerpnicie oddechu i na solidne zorganizowanie obrony dostpw do portu Antwerpii, ktre w pierwszych dniach wrzenia byy bardzo sabo obsadzone; e naczelny dowdca wojsk sprzymierzonych, gen. Eisenhower, cakowicie docenia strategiczn konieczno jak najszybszego opanowania i wykorzystania portu Antwerpii. W wietle tych dwch stwierdze jest bardzo trudno poj, dlaczego gen. Eisenhower zgodzi si, aby jego podwadny dowdca grupy armii odwrci si nagle tyem do Antwerpii i - zamiast skupi wysiek na tym niesychanie wanym celu strategicznym - zwrci ca uwag i wikszo si na chimeryczny przyczek w rejonie Arnhem. Dodajmy, e Eisenhower nie tylko zgodzi si z koncepcj Montgomery'ego, ale odda do jego dyspozycji korpus powietrznodesantowy ze wszystkimi potrzebnymi akcesoriami. Rzeczowe wyjanienie przyczyn takiego przebiegu wydarze musiaoby wielokrotnie przekroczy dopuszczalne rozmiary przedmowy, musz si wic ograniczy do wyliczenia tytuw tych skomplikowanych skadnikw, jakie wchodziy w gr we wrzeniu 1944 r. Nale do nich:

1. Fakt, e w kocowej fazie bitwy w Normandii nie ustalono adnego konkretnego planu dalszej kampanii. W uproszczeniu mona powiedzie, e po przekroczeniu Sekwany armie poszy wprost przed siebie, bez precyzyjnie postawionych im zada operacyjnych skadajcych si na jednolity manewr strategiczny. 2. Zderzenie dwch sprzecznych koncepcji strategicznych. Tak zwanej koncepcji szerokiego frontu Eisenhowera przeciwko tak zwanemu ostrzu lancy Montgomery'ego9. Aprobata dla operacji Market Garden bya zarwno wyrazem kompromisu ze strony Eisenhowera na rzecz Montgomery'ego, jak te konsekwencj wzajemnych stosunkw pomidzy tymi dwoma wysokimi dowdcami. Pobity pod Arnhem Montgomery musia jak niepyszny ponownie przegrupowa siy ku zachodowi, aby rozpocz operacj zmierzajc do otwarcia portu Antwerpii. Niezwykle cikie walki, ktre kosztoway armi kanadyjsk 13 000 strat, trway od 1 padziernika do 8 listopada, a dopiero 28 listopada, to jest 85 dni po zdobyciu Antwerpii, zawin do portu pierwszy statek wiozcy zaopatrzenie. Spord wszystkich ludzi wygaszajcych czn ocen dwch omawianych tu operacji sam tylko Montgomery uzna, e operacja Market Garden zakoczya si w 90% powodzeniem10 (chocia w innym miejscu przyznaje si on do popenienia grubego bdu nie doceniajc znaczenia Antwerpii)11. Wszyscy pozostali dowdcy wysokich szczebli - jak te ogromna wikszo historykw oceniaj, e hitlerowcy odnieli zdecydowane zwycistwo w jesiennej bitwie obronnej, skadajcej si z dwch cile wzajemnie od siebie zalenych operacyj: nad Renem i nad Skald. Panuje powszechne przekonanie, e tanie i szybkie otwarcie portu Antwerpii byo zupenie wykonalne, pod warunkiem zorganizowania operacji nad Skald natychmiast po 4 wrzenia. Wczesne opanowanie dostpw do portu musiaoby zupenie zmieni przebieg kampanii na Zachodzie. Nie byoby - prawdopodobnie - niezwykle krwawych i cikich zimowych walk na wyczerpanie. Nie byoby - prawdopodobnie - zimowej ofensywy niemieckiej w Ardenach. Sam Montgomery i jego nieliczni apologeci uwaaj, e to Eisenhower ponosi odpowiedzialno za klsk pod Arnhem, poniewa nie dostarczy Montgomery'emu dostatecznych si i rodkw12. Jest to oczywiste przerzucanie wasnej winy na przeoonego, wiemy bowiem, e ani Montgomery, ani gen. Dempsey nie potrafili - czy raczej nie mogli ze wzgldu na warunki terenowe i na przeciwdziaanie nieprzyjaciela - wykorzysta skutecznie tych wszystkich bogatych si i rodkw, ktrymi (m.in. dziki szczodroci Eisenhowera) dysponowali w operacji Market Garden. Istotnie jednak, nie kto inny, ale wanie gen. Eisenhower ponosi w ostatecznej instancji odpowiedzialno za podwjne zwycistwo niemieckie, ale w zupenie innym wymiarze: w tym mianowicie, e jako naczelny dowdca nie potrafi narzuci Montgomery'emu swojej wasnej

Zagadnienie to omwiem w II rozdziale moich Ardenw (Warszawa 1967 r.). O stosunkach panujcych midzy Eisenhowerem a Montgomerym pisaem w XXII rozdziale tej samej ksiki oraz w przedmowie do Wspomnie B. Montgomeryego (Warszawa 1961 r.). 10 B. L. Montgomery, Normandy, op. cit., s. 149. 11 B. L. Montgomery, Wspomnienia, op. cit., s. 285. 12 Opini t powtarza za Montgomerym rwnie gen. Urguhart.

strategicznej decyzji i nie tylko aprobowa awanturnicz koncepcj dowdcy 21 Grupy Armii, ale nawet udzieli mu poparcia w postaci powanego wzmocnienia 2 armii brytyjskiej. Pozostaje mi uzupeni informacje o roli Polakw w operacji Market Garden. Najpierw: pierwotny plan operacji, noszcy kryptonim Comet, zakada, e sama tylko 1 dywizja powietrzno-desantowa wzmocniona przez polsk 1 brygad spadochronow odegra rol dywanu powietrznego, to znaczy opanuje przeprawy zarwno na Mozie w rejonie Grave, jak na Waalu pod Nijmegen oraz na Dolnym Renie pod Arnhem. Wydaje si, e dopiero opinia wyraona wobec gen. Browninga przez gen. Sosabowskiego staa si impulsem do trzykrotnego wzmocnienia si, przeznaczonych do odegrania roli dywanu13. Na zakoczenie doczam skrcony do minimum konspekt dziaa polskiej 1 brygady spadochronowej w boju pod Arnhem, wobec tego, e gen. Urquhart informuje o tym temacie tylko fragmentarycznie i w rnych miejscach swojej relacji. Polska jednostka podlegaa gen. Urquhartowi taktycznie, jako jego czwarta brygada. Znamy pierwotne zadanie Polakw (desant pod Elden i atak na most od poudnia) oraz szczliwy zbieg okolicznoci, ktry sprawi, e gen. Sosabowski zdoa odebra radiogram o zmianie zadania. Wiemy rwnie, e polski dywizjon artylerii przeciwlotniczej desantowa w skadzie drugiego i trzeciego zrzutu szybowcowego 1 dywizji powietrznodesantowej i walczy bezporednio w szykach tej dywizji na pnocnym brzegu Renu. Dodajmy do tego, e - ze wzgldu na brak szybowcw - etatowy dywizjon artylerii polowej 1 brygady spadochronowej mia doczy drog ldow, jako tzw. rzut morski, i w rezultacie brygada walczya bez wsparcia wasnej organicznej artylerii. Po dwch dniach daremnego wyczekiwania (19 i 20 wrzenia) na lotnisku w Anglii - brygada wystartowaa wreszcie 21 wrzenia i onierze jej desantowali pod Driel tego dnia o godzinie 18.30, a o godzinie 18.00 odszed z tego rejonu batalion niemiecki, pozostawiajc na miejscu tylko drobne patrole i - dziki temu nastpnemu szczliwemu przypadkowi - brygada zebraa si po desancie prawie bez strzau. Okazao si jednak, e na zrzutowisku zabrako caego 1 batalionu oraz kompanii 2 batalionu. Ta cz brygady desantowaa i doczya dopiero po trzech dniach z tej przyczyny, e ju pro starcie jedna grupa samolotw w wyniku nieporozumienia zostaa rozkazem radiowym zawrcona do Anglii. Nastpio wic dalsze rozproszenie brygady w czasie i w przestrzeni. Pamitamy, e nowym zadaniem brygady byo doczenie do dywizji na pnocnym brzegu Renu, po przeprawie promem, ktry mia by na miejscu zabezpieczony przez Anglikw. Okazao si jednak, e prom by ju zatopiony, a przeciwlegy brzeg obsadzony przez nieprzyjaciela. Rozpoczo si daremne poszukiwanie rodkw przeprawowych i o wicie 22 wrzenia brygada odesza do Driel, gdzie zorganizowaa obron okrn. Wszystko to odbywao si ju w intensywnym ogniu nieprzyjaciela. W cigu dnia spadochroniarze odparli kilka koncentrycznych atakw niemieckich, natomiast w godzinach przedpoudniowych doczy do nich brytyjski pluton samochodw pancernych, wieczorem za cay batalion czogw z 30 korpusu. Batalion ten - w odrnieniu od samochodw pancernych, ktre uczestniczyy w obronie Driel - ograniczy si do biernego biwakowania pod oson Polakw.

13

S. Sosabowski, op. cit., s. 212, 217.

W nocy z 22 na 23 wrzenia przeprawiono przez Ren 56 spadochroniarzy z 3 batalionu. rodki przeprawy stanowiy 2 gumowe dki ratunkowe, odnalezione na zrzutowisku. Zostay one zatopione ogniem nieprzyjaciela po 28 nawrotach. 23 wrzenia trwaa obrona Driel, nastpio te nawizanie cznoci z 30 korpusem (szef sztabu brygady dotar do Elst), gdzie uzyskano dwie obietnice: przysania do Driel sprztu przeprawowego oraz zorganizowania wsparcia artyleryjskiego na czas forsowania. Bardzo pno, po pnocy z 23 na 24 wrzenia, przywieziono 14 odzi, bez saperw, Wykonano rwnie (niezbyt skuteczny) przyrzeczony ogie artylerii. Niemniej zorganizowano forsowanie i do witu 24 wrzenia przeprawiono pozostao 3 batalionu w sile 270 spadochroniarzy. Przebili si oni do 1 dywizji powietrznodesantowej i wzmocnili szyki jej obrony. 24 wrzenia przyby do Driel brytyjski batalion 43 DP wraz z uzupenieniem sprztu przeprawowego. Zgodnie z rozkazem dowdcy dywizji Anglicy pierwsi rozpoczli przepraw. Wielu z nich utono. Przeprawiona cz batalionu zostaa na pnocnym brzegu okrona i prawie doszcztnie zniszczona. 1 brygada spadochronowa zostaa natomiast wzmocniona przez doczenie do niej pozostaych w Anglii pododdziaw. Na szczcie dla Polakw dowdca 30 korpusu zatrzyma 1 brygad w Driel a do nowego zadania. Oczekiwano wic, pod bardzo cikim ostrzaem, ktry zniszczy wie i zada brygadzie due straty, do godziny 16.00 dnia 25 wrzenia, kiedy to nastpio odtrbienie operacji Market Garden, a w postaci rozkazu wycofania 1 dywizji powietrznodesantowej na poudniowy brzeg Renu. Nowym zadaniem 1 brygady staa si osona wycofania 1 dywizji powietrznodesantowej przez rzek oraz jej odmarszu na poudniowym brzegu. 3 batalion spadochroniarzy polskich wycofywa si ostatni, osaniajc odwrt Anglikw rwnie i na pnocnym brzegu. Od pnocy do godziny 5.30 dnia 26 wrzenia trwa odwrt niedobitkw 1 dywizji powietrznodesantowej na poudniowy brzeg. Ostatnie samochody z Anglikami odeszy z Driel o godzinie 7.00. Polacy pozostali nad rzek jeszcze do 10.15, po czym odmaszerowali pieszo, jako stra tylna, ponoszc jeszcze w tym marszu straty od ognia artylerii. W par dni pniej brygada zostaa odtransportowana do Anglii. Oglne straty brygady w boju pod Arnhem wyniosy 23% caego stanu, w tym 80 polegych i 14 zaginionych bez wieci. W ostatecznym za podsumowaniu rola Polakw w boju 1 dywizji powietrznodesantowej streszczaa si do trzech zada. Pierwszym by bezporedni udzia dywizjonu przeciwpancernego oraz 3 batalionu spadochronowego w szeregach dywizji, w jej walce na pnocnym brzegu Renu. Drugim bya obrona Driel, cigajca znaczn cz uwagi i ognia nieprzyjaciela. Ogie ten nie mg wic by jednoczenie skierowany przeciwko szykom 1 dywizji. Trzecim - skuteczna osona przeprawy niedobitkw 1 dywizji przez Ren i ich odmarszu na brzegu poudniowym. Pogld gen. Urquharta na bezmylne zmarnowanie jego piknej dywizji (ktra ju nie zostaa odtworzona) daje si odczyta w treci jego ksiki. Franciszek Skibiski

Wstp
Jest to historia 1 dywizji powietrznodesantowej, biorcej udzia w operacji Market Garden pod Arnhem, w ktrej zaangaowany by nie tylko zoony z trzech dywizji korpus powietrznodesantowy, lecz take wikszo 2 armii brytyjskiej w Europie. Market to nazwa czci operacji, obejmujcej dziaania wojsk powietrznodesantowych, a Garden - nazwa operacji majcych si z nimi poczy wojsk ldowych. Szczegln uwag skupiy na sobie dziaania mojej dywizji i niejednokrotnie zbyt atwo si zapomina, e pozostae dwie amerykaskie dywizje powietrznodesantowe, 82 i 101, take stoczyy niezwykle cikie walki we wasnych sektorach. Market bya operacj korpusu powietrznodesantowego i jej sukces lub porak naley rozpatrywa jako cao. Aby opis tej operacji, ktra chwilami bya bardzo zagmatwana, nie sta si jedynie opowieci wydarze w stylu oficjalnej historii, zrezygnowaem z omwienia dziaa wszystkich oddziaw i pojedynczych osb, ktre na to zasuguj ze wzgldu na swj udzia w tej bitwie. O niektrych mwi si czsto, nie znaczy to jednak, e czyny innych, ktre w ogle zostay pominite lub wspomniane marginesowo, s nie docenione. Wszystkie oddziay i wszyscy onierze spenili swj obowizek w tych tak penych napicia dziewiciu dniach, dlatego te, gdybym mg, potraktowabym w ksice wszystkich jednakowo. Chciabym te podzikowa wielu osobom, ktre dopomogy mi w opracowaniu tej ksiki, bd uyczajc mi wasnych relacji z tej bitwy, bd te udzielajc wywiadw. Czuj si w obowizku podzikowa generaowi Eisenhowerowi, wicehrabiemu Alamein, marszakowi Montgomery'emu i generaowi porucznikowi sir Frederickowi Browningowi za pozwolenie przytoczenia in extenso ich listw, skierowanych do mnie w zwizku z t akcj. Wreszcie musz wyrazi wdziczno za pomoc, ktrej przy opracowywaniu ksiki udzieli mi Wilfred Greatorex. Bez niego wydarzenia te nigdy nie zostayby opisane. Jego zawodowa umiejtno porzdkowania materiau i relacji z tych dni bya dla mnie wielk pomoc, dziki ktrej mogem ujawni co nieco z ducha i zdolnoci bojowej 1 dywizji powietrznodesantowej.

R.E.U. Drymen, Stirlingshire Maj 1958

Rozdzia pierwszy

Najbardziej miali w natarciu, w obronie najbardziej pomysowi, w przeciwiestwach najbardziej nieugici, dokonali czynu bojowego, o ktrym pozostanie pami i o ktrym bd mwiy nastpne pokolenia, jak dugo cnoty odwagi i zdecydowania zachowaj moc poruszania serc ludzkich. Winston Churchill, 28 wrzenia 1944

Mj dowdca korpusu, Boy Browning, szerokim ruchem rki zakreli trzecie due koo na pokrytej talkiem mapie i, utkwiwszy we mnie surowe i szczere spojrzenie, rzek: Most w Arnhem - i trzyma go. Trzy koa przedstawiay dywan powietrznodesantowy, po ktrym Montgomery zamierza przesun zwycisk 2 armi znad granicy belgijsko-holenderskiej poprzez ca Holandi do odlegego o dziewidziesit dziewi mil Zuider Zee. Byo to niezwykle miae. Monty mia na widoku dwa gwne cele: przesun swe wojska poza potn barier Renu i uchwyci Zagbie Ruhry. Jego dalsze plany miay na celu odcicie tym potnym uderzeniem drg odwrotu siom niemieckim, ktre znajdoway si jeszcze w zachodniej Holandii i umoliwiay atakowanie Anglii pociskami V-2; poza tym szo mu o obejcie niemieckiego Westwallu14 i uzyskanie dla aliantw odskoczni do szybkiego posuwania si pnocn rwnin niemieck. Jako zastpca amerykaskiego dowdcy alianckiej armii powietrznodesantowej, generaa Lewisa Breretona, Browning by odpowiedzialny za operacje naziemne. Gdy podawa szczegy planu, rzuciem okiem na siedzcych obok mnie dwch amerykaskich generaw; ciekaw byem, czy zaskoczya ich tak jak mnie miao caej koncepcji, pochodzcej od zazwyczaj ostronego Monty'ego. Genera major Max Taylor ze sw amerykask 101 dywizj powietrznodesantow mia rozoy dywan obejmujcy przeprawy rzeczne pomidzy Eindhoven i Grave, a Jim Gavin z amerykask 82 dywizj powietrznodesantow - dywan obejmujcy rodkowy rejon z przeprawami na Mozie pod Grave i na rzece Waal pod Nijmegen. Przyszo mi na myl, e przydzielenie nam najdalej wysunitego odcinka dywanu byo bd wyrazem uznania dla sprawnoci 1 dywizji powietrznodesantowej, bd te wyrazem unikajcej wszelkiego ryzyka dyplomacji ze wzgldu na to, e pomys by Monty'ego, a operacja brytyjska. Gdybym wiedzia wszystko to, co przenikno na zewntrz w okresie od chwili zrodzenia si tego pomysu w ruchliwym umyle Monty'ego do czasu zaakceptowania go przez SHAEF15, najbardziej prawdopodobne byoby to drugie przypuszczenie. Eisenhower bowiem, jako Naczelny Dowdca, nie podziela zdania Monty'ego co do formy najbliszych operacji przeciwko przetrzepanym ju obecnie Niemcom. Wola posuwa si szerokim frontem, wykorzystujc wszystkie moliwoci natarcia, Montgomery za widzia okazj do jednego rzeczywicie potnego i penokrwistego uderzenia na pnocy. Eisenhower pniej napisa: Istniay jeszcze due odwody w centrum kraju nieprzyjacielskiego i wiedziaem, e wszelkie skierowane w serce Niemiec uderzenie na wskim froncie, jakie on proponowa, zakoczy si jedynie pewn klsk. Ta podstawowa rnica pogldw ujawnia si w czasie spotkania Montgomery'ego z Eisenhowerem w samolocie tego drugiego po poudniu 10 wrzenia na lotnisku brukselskim.

14 15

Cigy pas umocnie na zachodniej granicy Niemiec (przyp. tum.). Supreme Headquarters Allied Expeditionary Forces - Kwatera Gwna Sojuszniczych Si Ekspedycyjnych (przyp. tum.).

Monty, zgodnie ze sw reputacj czowieka starajcego si zawsze przeforsowa wasny punkt widzenia, nakoni Ike'a do wyraenia zgody na uycie si powietrznodesantowych do uchwycenia przepraw na Mozie, rzece Waal i Dolnym Renie. Jednake, przystajc na plan Monty'ego, Eisenhower nie zrezygnowa z wasnych pogldw. Podczas gdy Monty wyobraa sobie t operacj jako decydujcy i ostateczny cios, Ike widzia w niej jedynie rozszerzenie swego planu dziaa szerokim frontem. I wanie wtedy, gdy rozpocz t operacj, Monty stwierdzi, e Ike nie udzieli jej pierwszestwa przed innymi operacjami prowadzonymi dalej na poudnie. Z majcymi tak due wpywy generaami amerykaskimi, jak Bradley i Patton, ktrych taka decyzja prawdopodobnie by dotkna, nie byo to zaskakujce. Tak wic w swych pocztkowych stadiach operacja Market Garden nie stanowia najlepszego przykadu harmonii angielsko-amerykaskiej.

Nie byo w tym nic nierozsdnego, e 1 dywizji powietrznodesantowej powierzono najtrudniejsze zadanie. W jaki czas po wojnie dowiedziaem si, i amerykaskie oficjalne sprawozdanie z tej bitwy stwierdza, e pierwotnie pod Arnhem miaa desantowa amerykaska 101 dywizja powietrznodesantow i e 1 dywizja powietrznodesantow domagaa si zmiany ze wzgldu na nasz znajomo terenu dziki planowanej wczeniejszej operacji. O ile z ca pewnoci jest prawd, e studiowalimy ten obszar, przygotowujc operacj Comet, w ktrej mielimy do wykonania ryzykowne zadanie, dokadnie takie samo, jakie obecnie mia wykona cay korpus w operacji Market Garden, o tyle nic nie wiedziaem o jakiej zmianie i absolutnie adnej si nie domagaem. Browning za te nie da czego podobnego w naszym imieniu. Jeeli o mnie idzie, wiem, e Arnhem byo naszym zadaniem od samego pocztku. Niemniej nie mog si oprze wraeniu, e gdyby na naszym miejscu bya jedna z dywizji amerykaskich, odbioby si to bardzo niekorzystnie na stosunkach midzy obu krajami. Okolicznoci, ktre miay przeszkodzi 2 armii brytyjskiej w poczeniu si z wojskami powietrznodesantowymi na pnoc od Dolnego Renu, byyby zupenie nie zrozumiane, gdyby opuszczone tam siy byy amerykaskie. Wszelkie moliwe oskarenia skierowano by przeciwko 2 armii z powodu nieprzybycia jej we waciwym czasie na przewidziane miejsce. Wywaroby to jak najbardziej niepomylny wpyw na stosunki pomidzy naszymi dwoma krajami i nie byoby atwo zapomniane. Browning, cho wydawa si tak pewny siebie na naszej odprawie w jego oszczdnie umeblowanym pokoju w eleganckim, podpartym kolumnami lokalu klubowym w Moor Park, sam mia pewne zastrzeenia co do wykonalnoci tej operacji. Gdy dzie przedtem otrzyma rozkaz w przyczepie samochodowej Monty'ego, zapyta, jak dugo bdziemy musieli trzyma most w Arnhem. - Dwa dni - odpar Monty peen animuszu. - Do tego czasu docz do was. - Moemy go utrzyma przez cztery dni - odpar Browning. - Myl jednak, e idziemy o jeden most za daleko. - Niepokoia go odlego, jak 2 armia bdzie musiaa pokona, zanim osignie Arnhem. Gwne uderzenie mia wykona 30 korpus Briana Horrocksa z 8 i 12 korpusem na swych skrzydach. Lini wyjciow stanowi przyczek na kanale Moza-Skalda na poudnie od Eindhoven. Tymczasem ju nadchodziy zowieszcze zgrzyty z przecionych linii zaopatrzenia Montgomery'ego. Antwerpia nie bya jeszcze otwarta dla eglugi i zaopatrzenie opierao si na transporcie drogowym, pokonujcym due odlegoci z Francji. Monty rwnie jasno jak wszyscy widzia trudnoci w funkcjonowaniu tyw, a dalsze wymagania pod adresem jego transportu, spowodowane koniecznoci podcignicia 8 korpusu, zmusiy go do zasygnalizowania Eisenhowerowi w poniedziaek 11 wrzenia, e nie rozpocznie natarcia przed 23 wrzenia. Bezporednim wynikiem takiego postawienia sprawy byo przyrzeczenie mu ze strony Amerykanw masowych dostaw transportem samochodowym i lotniczym - tysic ton dziennie do 1 padziernika. Uspokojony w ten sposb Monty ustali dzie D16 na 17 wrzenia. Zanim odszedem do mej przyczepy samochodowej w celu opracowania wasnego planu, Browning poinformowa mnie, e przekona RAF, by zgodzono si na operacj dzienn, i e z powodu ograniczonej iloci dyspozycyjnego sprztu lotniczego bdziemy musieli odby przelot w trzech rzutach. Przez ca wojn wojskom powietrznodesantowym doskwiera chroniczny brak sprztu

16

Dzie D - dzie rozpoczcia operacji (przyp. tum.).

lotniczego. Zadaniem dowdcy byo postara si o moliwie jak najwiksz liczb samolotw holujcych i szybowcw, bez wikszego zwracania uwagi na zapotrzebowania pozostaych dowdcw. W tym wypadku jednak sytuacja bya skomplikowana, poniewa pod wzgldem transportu powietrznego bylimy uzalenieni od Amerykanw, a w operacji towarzyszyy nam dwie dywizje amerykaskie, RAF sam za mg przetransportowa zaledwie poow dywizji. Niemniej zaczem regularnie szturmowa Browninga i jego sztab o coraz wiksz ilo sprztu lotniczego. Pewnego razu, gdy sugerowaem, e bardzo by mi si przydao czterdzieci samolotw wicej do zrealizowania mego planu ldowania, a Browning by nastrojony pesymistycznie co do otrzymania przeze mnie nawet tylko ich czci, podkreliem wymowny fakt, e pod tym wzgldem obydwu amerykaskim dywizjom jako lepiej si powodzio. Browning zapewni mnie wtedy, e nie byo to skutkiem amerykaskiej presji z wysokiego szczebla, lecz wynikao jedynie z przestrzegania hierarchii potrzeb. Operacja musi i od dou do gry - powiedzia - w przeciwnym razie bdzie pan naraony na zmasakrowanie. Miao to by zrealizowane w ten sposb, e 101 dywizja Maxa Taylora wyruszy w penym skadzie i e sprbuje si przewie w jednym rzucie, ile si tylko da, z 82 dywizji Jima Gavina, cho w razie koniecznoci Gavin bdzie zmuszony wykona desant w dwch rzutach. Mj plan musia by przystosowany do wykonania przelotu w trzech rzutach. Miaem do dyspozycji dziesi eskadr 38 grupy oraz 6 eskadr 46 grupy do przetransportowania elementu szybowcowego i amerykaskie 9 zgrupowanie transportowo-desantowe, wyposaone w samoloty typu Dakota, dla spadochroniarzy. Liczyem, e bd potrzebowa okoo 130 samolotw na kad brygad spadochronow. Dywizja moja skadaa si z 1 i 4 brygady spadochronowej oraz z 1 brygady szybowcowej, transportowanej na szybowcach. Ponadto dysponowalimy normaln liczb oddziaw dywizyjnych. W tej za operacji miaem pod swym dowdztwem take polsk 1 Samodzieln Brygad Spadochronow, dowodzon przez generaa brygady Sosabowskiego. Brygada ta miaa niewielki element szybowcowy. Naleao szybko opracowa plan operacji, by mona go byo powiza z dziaaniami amerykaskimi pod Grave i Nijmegen, a take by mie czas na jego rozwinicie lub skorygowanie zgodnie z yczeniami RAF-u. Musiaem take uwzgldni czas potrzebny na przesunicie ludzi z ich miejsc postoju na lotniska, na wykonanie aktualnych zdj, na odprawy oraz na zaadowanie samolotw i szybowcw. Gdy operacja Comet zostaa wczeniej odwoana, w niedziel 10 wrzenia kilku oficerw mego sztabu wraz z szefem sztabu, Charlesem Mackenzie'em, udao si na Tamiz, by pojedzi dkami. Boy Wilson, mczyzna w rednim wieku, ale dzielny i o wielkim dowiadczeniu spadochroniarz, ktry dowodzi samodzieln kompani, oraz inni wymknli si do domw, by zobaczy si ze swymi rodzinami. Grupa dkowiczw zostaa przychwycona, a Wilson mia zaledwie czas na spoycie domowego posiku poudniowego, zanim powrci swym jeepem. Wilson majcy dowodzi oddziaem, ktrego zadaniem byo oznaczenie stref zrzutw i ldowa, zaraz zaj si studiowaniem ostatnich zdj lotniczych obszaru operacji. Mackenzie pracowa ze sztabem lotniczym, a ja wieczorem omwiem sprawy z moim szefem oddziau wywiadowczego, Hughem Maguire'em, i z Robertem Loderem-Symondsem, dowdc artylerii. Pragnem wysadzi oddziay po obu brzegach rzeki i moliwie najbliej gwnego mostu. Byo to jednak nie do przyjcia dla RAF-u z powodu niezwykle silnej w rejonie Arnhem zapory ognia artylerii przeciwlotniczej, o czym meldoway zaogi bombowcw powracajce ze swych nocnych wizyt nad

Ruhr. Brano rwnie pod uwag, e samoloty holujce, odlatujc po odczepieniu swych szybowcw w tym rejonie, bd wpadyby wprost na zapor artylerii przeciwlotniczej nad lotniskiem Deelen, jakie siedem mil na pnoc, bd te pomieszayby si z samolotami transportujcym oddziay do rejonu Nijmegen. Co wicej, eksperci wywiadu uwaali nizinny teren polderu na poudnie od mostu za nie nadajcy si zarwno do ldowania szybowcw, jak i spadochroniarzy. Niedogodnoci te zostay szczegowo zbadane, ale i tak RAF ju ustpi tak dalece, zgadzajc si na operacj za dnia, e innych jeszcze ustpstw z jego strony nie naleao si spodziewa. Za operacj powietrznodesantow a do chwili wysadzenia oddziaw na ziemi odpowiedzialni byli lotnicy. Ostatnie sowo naleao wic do nich i o tym wiedzielimy. Wielu dowiadczonych spadochroniarzy godzio si na zrzucenie ich na polderze, nawet gdy doniesiono, e jest on bagnisty, a w rzeczywistoci niektrzy z nich byliby zupenie zadowoleni z ldowania w samym miecie, ryzykujc nawet uszkodzenia cielesne. Wpyw odmalowanego obrazu zapory artylerii przeciwlotniczej na RAF wykluczy jednak wszelk moliwo wysadzenia nawet maego oddziau wypadowego w ssiedztwie mostu. Na podstawie map i fotografii lotniczych, rozoonych przede mn w moim wozie dowodzenia, doszedem do wniosku, e praktycznie jedynie moliwy dla ldowania wikszych si by otwarty rejon na pnocny zachd od Arnhem. Byy tam szerokie przestrzenie paskiego terenu, wznoszcego si jakie 250 stp nad poziomem morza, lece pomidzy przesaniajcymi je pasmami lasw. Po zmierzeniu na mapie stwierdziem, e obszar ten ley w odlegoci szeciu do omiu mil od celu. Bya to odlego ogromna, zwaywszy, e z powodu niewielkiej iloci rodkw transportowych wikszo oddziaw bdzie musiaa pokona t przestrze pieszo. Teren ten dawa jednak pewne korzyci: grunt by twardy i idealny do szybkiego przegrupowania si. Sprawdziem wszystko jeszcze raz i nie mogem dostrzec innej korzystnej moliwoci. Teraz przystpiem do zaznaczania i przydzielania prawdopodobnych stref zrzutw i ldowa. Gwna trudno przewiezienia dywizji w trzech oddzielnych rzutach polegaa na tym, e w rejonie desantu ju w pierwszym rzucie powinna si znale wystarczajca liczba ludzi nie tylko do uchwycenia gwnego mostu pooonego gboko w miecie, lecz take do utrzymania stref desantowych (ldowa i zrzutw) dla nastpnych rzutw. Oznaczao to, e pierwszego dnia efektywna sia przebojowa dywizji, mogca by uyta do osignicia gwnego celu, bya zredukowana do jednej brygady spadochronowej. Nie miaem adnego wyboru. W planowaniu operacji nie pomagay skpe wiadomoci, jakie do nas nadchodziy. Wiedziaem bardzo mao o tym, co si dzieje w Arnhem i wok niego, a mj oddzia wywiadowczy stara si zebra, gdzie tylko mg, uamki wiadomoci. Wiedziaem, e kada informacja, ktr otrzymywalimy zza kanau La Manche, bya nieaktualna: zanim dotara do nas, przechodzia przez rne instancje 2 armii i nasz wasny korpus. W dywizji odnoszono si z pewn rezerw do optymistycznych ocen nadchodzcych z 21 Grupy Armii, a dotyczcych oporu, jaki prawdopodobnie mielimy napotka. Oczywicie chcielibymy uzyska wieszy obraz pooenia nieprzyjaciela, ale w tych sprawach bylimy podporzdkowani korpusowi. Sam Browning za mwi mi, e prawdopodobnie napotkamy tylko niemieck grup brygadow, wspart kilkoma czogami. Jednake ju meldunki holenderskiego ruchu oporu mwiy o tym, e niedobitki jednostek pancernych zostay wysane do Holandii w celu uzupenienia, a Eindhoven i Nijmegen byy wymienione jako rejony, do

ktrych miay przyby. W cigu tygodnia za pewien oficer wywiadu w SHAEF, lczc nad meldunkami i mapami, doszed do wniosku, e formacje te byy 9 i prawdopodobnie 10 dywizj pancern SS. Moliwe, e znajdoway si one w stadium uzupeniania nowymi czogami ze skadnicy w rejonie Cleves za granic niemieck, w odlegoci kilku mil od Nijmegen i Arnhem. Inni jednak nie podzielali opinii tego oficera SHAEF-u, a nawet w trakcie naszych przygotowa wywiad 21 Grupy Armii wyranie owiadczy, e co do dywizji pancernych nie zgadza si z SHAEF-em. Nie pozwolono, by cokolwiek zamcio optymizm panujcy za kanaem La Manche. Do pewnego stopnia podzielalimy go wszyscy, a szczeglnie zapanowa on w naszym korpusie powietrznodesantowym. 13 wrzenia, na cztery dni przed uderzeniem, korpus niefrasobliwie przekaza nam informacj, e w Holandii Niemcy mieli nieliczne odwody piechoty, a cakowity stan ilociowy broni pancernej wynosi nie wicej ni pidziesit do stu czogw. Nawet gdy istniay pewne oznaki, e Niemcy wzmacniaj sw obron na rzece w pobliu Arnhem i Nijmegen, mwiono, i onierze obsadzajcy te pozycje obronne byli nieliczni i naleeli do niskiej kategorii zdolnoci do suby wojskowej.

Nie miaem adnych iluzji co do tego, e Niemcy zaprzestan oporu przy pierwszym uderzeniu. Liczyem si z prawdopodobiestwem, e ich przeciwdziaanie z kad godzin bdzie gwatowniejsze. Nieprzyjaciel bdzie si stale wzmacnia, podczas gdy my osigniemy peni si dopiero pod koniec trzeciego dnia operacji. Bdzie on mia take wszelk przewag wynikajc z posiadania cikich broni: jest to wiadome ryzyko, jedno z wielu w kadej operacji powietrznodesantowej, e natarcie prowadzi si bez wsparcia cikiej broni, a moim jedynym rodkiem pod tym wzgldem by puk artylerii lekkiej, wyposaony w dziaa 75-mm, strzelajce stosunkowo lekkimi pociskami. Wybraem strefy ldowania i zrzutw - trzy na pnoc od linii kolejowej Arnhem - Utrecht, ktre oznaczyem literami L, S i Y, oraz dwie inne na poudnie od tej linii kolejowej i na pnoc od wsi Heelsum, oznaczajc je literami Xi Z. Nastpnie zaznaczyem rejon na poudnie od rzeki na wprost miasta, gdzie mogliby ldowa Polacy. Miaem nadziej, e do tego czasu

Arnhem bdzie ju w naszych rkach, a baterie artylerii przeciwlotniczej, przed ktrymi tyle respektu mia RAF, ju zamilkn. Wybraem take strefy zrzutu zaopatrzenia. W pierwszym rzucie postanowiem wysadzi 1 brygad spadochronow i wikszo 1 brygady szybowcowej wraz z moim dowdztwem i czci oddziaw dywizyjnych. Przed siami gwnymi zostanie zrzucona samodzielna kompania w celu oznaczenia stref ldowania. Kompania ta miaa dwanacie samolotw naprowadzajcych, dysponowalimy take 143 samolotami typu Dakota z amerykaskiego 9 zgrupowania lotnictwa transportowego, przeznaczonymi dla spadochroniarzy 1 brygady spadochronowej, oraz 358 samolotami holowniczymi z odpowiedni liczb szybowcw dla reszty. W drugim rzucie, ktry powinien przyby w dwadziecia cztery godziny pniej, wikszo 4 brygady spadochronowej miaa wyskoczy ze 126 dakot, podczas gdy pozostao brygady szybowcowej i reszta jednostek dywizyjnych - wyldowa w 301 szybowcach. Trzeciego dnia zamierzaem sprowadzi siy gwne polskiej 1 brygady spadochronowej w 114 dakotach i trzydziestu piciu szybowcach. We wtorek 12 wrzenia o pitej po poudniu zwoaem odpraw w celu podania mego planu grupie O, ktra obejmowaa dowdcw brygad, szefw sztabw brygad, dowdcw artylerii i saperw oraz szefw sub - zaopatrzenia i transportu, sanitarnej, remontowo-warsztatowej i uzbrojenia. Gdy odprawa si ju rozpocza, zjawi si z min wagarujcego ucznia Freddie Gough, pogodny, o rumianej twarzy i siwych wosach major, ktry dowodzi szwadronem rozpoznawczym; po odprawie zmyem mu porzdnie gow za jego niepunktualno. To ju nie pierwszy raz spni si tak bardzo na odpraw. Nie mylaem wicej o tym incydencie, ale mia mi si przypomnie w najgortszym okresie bitwy. Krtko mwic, wyjaniem zebranym oficerom, e zamiarem moim byo, aby 1 brygada spadochronowa uchwycia i utrzymaa gwny most drogowy w Arnhem oraz most pontonowy dalej na zachd. 1 brygada szybowcowa za ubezpieczy strefy zrzutu i ldowania a do chwili, gdy drugi rzut znajdzie si na ziemi, a nastpnie przesunie si na wschd i utworzy lewy odcinek przyczka na zachodnich kracach Arnhem. 4 brygada spadochronowa po przybyciu bdzie posuwa si w kierunku wschodnim i utworzy pnocn cz pozycji przyczka wzdu wyniosoci na pnoc od miasta, czc si z 1 brygad spadochronow na drodze Arnhem - Appeldoorn. Polska 1 brygada spadochronowa pod dowdztwem Sosabowskiego miaa wyldowa bezporednio na poudnie od miasta, przej gwnym mostem, ktry do tego czasu powinnimy ju opanowa, i zaj wschodnie krace Arnhem. Wyobraaem sobie przyczek w formie puda z ubezpieczeniami wysunitymi przed gwn pozycj osaniajc rejon mostu. Po tym rozdano potwierdzajce rozkazy pisemne, ktre przegldaem jeszcze raz, odpowiadajc na bardzo nieliczne pytania. Na og dowdcy brygad wydawali si zadowoleni z oczekujcych nas zada i teraz rozeszli si, by sporzdzi wasne plany brygadowe. Czuem, e chyba nie mona byo mie szczliwiej dobranych dowdcw brygad, co a nadto potwierdzio si w toku bitwy. Wszyscy trzej dowdcy brygad i dowdca artylerii, ktry pniej zosta brygadierem, bardzo si rnili od siebie.

Dowdca 1 brygady spadochronowej, Gerald Lathbury, by wysoki i szczupy o powolnym sposobie mwienia, co stanowio swego rodzaju mask dla jego niezwykle inteligentnego i jasnego umysu. Ukoczy Szko Sztabu Generalnego17 tu przed wojn i w 1941 roku, w pocztkowym okresie rozwoju wojsk powietrznodesantowych, otrzyma stanowisko dowdcy 3 batalionu spadochronowego. Dowdztwo 1 brygady spadochronowej obj w 1943 roku i dowodzi ni w czasie dziaa na Sycylii, gdzie zrzucono go na dalekich jej tyach i gdzie zosta ranny po osigniciu nakazanego celu. Teraz mia w swej brygadzie 1, 2 i 3 batalion spadochronowy. Dowdca 1 brygady szybowcowej, Pip Hicks, by solidnym piechurem z Krlewskiego Puku Warwickshire18. Dowodzi brygad szybowcow w Afryce Pnocnej i na Sycylii, gdzie jego szybowiec wpad do morza kilka mil od brzegu. Hicks musia dopyn do ldu, ale ostatecznie zdy wzi udzia w bitwie. Myl, e to dowiadczenie wstrzsno nim bardziej, ni sdzi, by jednak nadal doskonaym dowdc, bardzo lubianym przez swych ludzi. Jego sztab czsto artowa z jego zamiowania do wyjazdw na urlop. Niemniej by to zasadniczo powcigliwy i powany oficer o penej rezerwy postawie stosownej dla najstarszego czowieka w dywizji: swe czterdzieste dziewite urodziny spdzi pod Arnhem. Jego brygada skadaa si z batalionw Border Regiment - puku South Stafford19 i KOSB20 Dowdca 4 brygady spadochronowej, Shan Hackett, by wspaniaym, niewielkiego wzrostu czowieczkiem o nosie boksera, bystrych czujnych oczach i ywym usposobieniu. Suy w oddziaach specjalnych21 na pustyni i obj 4 brygad spadochronow po jej sformowaniu. Nie byo to atwe dowdztwo. 10 batalion tej brygady powsta z regularnego batalionu Krlewskiego Puku Sussex 22; 11 batalion skada si z kontyngentw poborowych z rnych jednostek na rodkowym Wschodzie, a 156 batalion sformowano w Indiach. Hackett rozpocz sw sub w 8 puku huzarw i nie mia takiego dowiadczenia w wyszkoleniu piechoty jak pozostali dwaj dowdcy brygad. By jednak wspaniaym dowdc i tak walecznym czowiekiem, jakiego nigdy nie spotkaem. Duo czyta i mia zwyczaj kolekcjonowania stopni naukowych lokalnych uniwersytetw w kadym kraju, w ktrym przyszo mu suy. Nasz dowdca artylerii, Robert Loder-Symonds, ju piknie si spisa na pustyni w konnej artylerii, zdobywajc dwa DSO oraz cik ran. Nawet obecnie chodzi wyranie kulejc, co nie przeszkadzao mu jednak w poruszaniu si. Byway okresy, kiedy musia odczuwa sw ran bardzo bolenie. Robert mia zaledwie trzydzieci jeden lat. Jego moralno, zachowanie si i fachowo byy na najwyszym poziomie. Musiaem bardzo czsto styka si z nim w czasie walk w obronie okrnej, gdy by najstarszym stopniem oficerem w moim dowdztwie i wielokrotnie dyskutowalimy na temat sytuacji oglnej. Po kapitulacji Japonii zgin, gdy wyruszy na rozpoznanie lotnicze na Jawie. Bya to tragiczna i ogromna strata.

17 18

Staff College - wysza uczelnia wojskowa, ksztacca oficerw sztabw (przyp. tum.). Zob. wykaz nazw pukw brytyjskich (przyp. tum.). 19 Tame. 20 Tame. 21 Desantowo-dywersyjnych (przyp. tum.). 22 Tame.

Gerald Lathbury wiedzia, jak wane byo uzyskanie pocztkowego sukcesu, a na pocztku wszystko zaleao od jego brygady. Postanowi, e szwadron rozpoznawczy, ktrym dowodzi Freddie Gough, sprbuje opanowa gwny most niespodziewanym wypadem, posuwajc si do swego celu przez miasto od pnocnego zachodu. 2 batalion otrzyma zadanie uderzenia przez Heelsum na poudnie od strefy zrzutu wzdu drogi biegncej tu przy brzegu rzeki - znanej pniej pod nazw dolnej drogi. Przy mocie batalion mia zaj stanowiska obronne na obu brzegach. 3 batalionowi polecono maszerowa grn drog z Heelsum do Arnhem, a nastpnie do mostu od pnocy i wzmocni obron mostu od strony pnocno-wschodniej. 1 batalion nie mia w ogle kierowa si na most, lecz na wyniosoci na pnoc od miasta - tylko wtedy jednak, gdy bdzie wiadomo, e dwa pozostae bataliony posuwaj si w kierunku mostu. Spodziewalimy si, e pod koniec pierwszego dnia 1 batalion bdzie trzyma zewntrzn lini, podczas gdy wewntrzny piercie obrony stworz bataliony 2 i 3. Odpowiadao to cakowicie planowi dywizyjnemu. Pniej dokonano w ostatniej chwili modyfikacji, spowodowanych gwnie zmianami liczby samolotw bdcych w naszej dyspozycji. Tymczasem we wtorek 14 wrzenia udaem si swoim osobistym samolotem typu Oxford na inspekcj dywizji, rozrzuconej po caej poudniowej czci Anglii. Gdy spogldaem na obozy wojskowe i lotniska obecnie przygotowane do operacji Market Garden, przypomniao mi si moje tak bardzo krtkie obcowanie z dywizj. Pewnego wieczoru pno w grudniu 1943 roku mj dowdca korpusu, genera sir Neil Ritchie, wezwa mnie do swej przyczepy samochodowej i zakomunikowa wiadomo, jak otrzyma od Naczelnego Dowdcy wojsk w metropolii, e mam wkrtce otrzyma dowdztwo 1 dywizji powietrznodesantowej. Byo to dla mnie wielk niespodziank; nie miaem adnego dowiadczenia w operacjach powietrznodesantowych i nie powicaem im specjalnej uwagi, a take czasami chorowaem w powietrzu. Podczas niektrych lotw czuem si bardzo le, a najgorszy z nich by lot z Durbanu do Kairu w drodze na pustyni, kiedy to byem w sztabie 51 szkockiej dywizji grskiej. Po sutym ugoszczeniu przez majcych najlepsze intencje znajomych w Durbanie, gdy tylko wystartowalimy bardzo wczesnym rankiem, poczuem si niezbyt dobrze. Silnie nas rzucao i czuem si bardzo kiepsko, a take byem wiadom mej bladoci, gdy mj dowdca dywizji, genera Wimberley, klepn mnie po ramieniu i powiedzia: Nie wyglda pan zbyt dobrze. Niech pan wyjrzy przez okno. Rozkoszny widok jest na dole. Rzuciem okiem w d na obramowane zieleni jezioro i natychmiast musiaem wyj. Jednake fizyczne przeszkody wyday mi si niewielkie wobec atrakcyjnoci mego pierwszego stanowiska dowdcy dywizji. Dowodziem 231 samodzieln grup brygadow na Sycylii i we Woszech i suyem w szkockiej dywizji grskiej w okresie walk na pustyni. Na obecnym moim stanowisku szefa sztabu 12 korpusu byem zaledwie od kilku miesicy, po odniesieniu lekkiej rany we Woszech. Kiedykolwiek zastanawiaem si nad widokami otrzymania stanowiska dowdcy dywizji, ostatni rzecz, jaka przychodzia mi do gowy, bya dywizja powietrznodesantow. Nie miaem najmniejszego pojcia, jak to towarzystwo funkcjonuje, i wydawao mi si, e wojska powietrznodesantowe stanowi zamknity klan, swego rodzaju prywatn armi, ktra dotychczas na og sama produkowaa sobie dowdcw. W okresie tym nie wiedziaem, e genera major Erie Down - onierz majcy wielkie dowiadczenie w zakresie wojsk powietrznodesantowych w wyniku kolejnego dowodzenia 1 batalionem

spadochronowym, 2 brygad spadochronow, a nastpnie 1 dywizj powietrznodesantow - by potrzebny na Dalekim Wschodzie do formowania hinduskiej dywizji powietrznodesantowej. Znacznie pniej dowiedziaem si, e Boy Browning kwestionowa wyznaczenie mnie na to stanowisko, ale ministerstwo wojny nie wzio tego pod uwag. Browninga wprost zapytano: Czy robi to panu rnic, e na stanowisku dowdcy 1 dywizji powietrznodesantowej bdzie pan mia kogo z zewntrz? On dopiero co powrci z frontu - nie ustpowa Browning. W takich to okolicznociach zameldowaem si u Browninga na Nowy Rok 1944 w jego sztabie w pobliu St. James's Court. Nosiem jeszcze odznaki brygadiera oraz tartanowe spodnie w szkock krat i kamasze szkockiej lekkiej piechoty grskiej. Browning, ktry ze swym ostrym nosem i maymi czujnymi oczami mia powierzchowno niespokojnego jastrzbia, powita mnie energicznie i zauway: Niech si pan przede wszystkim waciwie ubierze. Byem w peni wiadom mego braku dowiadczenia w operacjach powietrznodesantowych, tego, e le znosz podr samolotem oraz faktu, e nigdy w mym yciu ani nie skakaem na spadochronie, ani nie leciaem szybowcem. Niemniej wydawao mi si, e podstawowe zasady walki pozostaway te same. Dywizja powietrznodesantow bya zwizkiem taktycznym bardzo dobrze wyszkolonej piechoty, dysponujcym normalnym wsparciem artylerii i saperw, a z chwil wyldowania prowadzcym normaln walk naziemn. Obowizyway wic zasady walki piechoty, cho w nieco zmienionych warunkach, zwaszcza w pocztkowej fazie, gdy ldujce oddziay prawie na pewno zdane s wycznie na wasne siy. Sugerowaem Browningowi, e mgbym przej wyszkolenie spadochronowe. Ten jednak przyjrza si memu cielsku - w owym czasie miaem 6 stp wzrostu oraz okoo 90 kilogramw wagi i powiedzia: Nie zawracabym sobie gowy szkoleniem spadochronowym. Paskim zadaniem jest przygotowanie tej dywizji do inwazji na Europ. Jest pan nie tylko zbyt wielki do skakania na spadochronie, lecz take ju zaawansowany w latach. Miaem wtedy czterdzieci dwa lata. Mwic to Browning, ktry by szczupym i eleganckim czowiekiem, odchyli si w ty na swym krzele i bbnic palcami na blacie biurka rzek: Skakaem dwukrotnie. Za kadym razem si potukem. Panicznie si baem, e co sobie zami. Umiechn si, zdaje si, na wspomnienie jakiego na wp zapomnianego incydentu i doda: Byem jedynym czowiekiem, ktry cokolwiek si na tym zna - tak wic zostaem pilotem szybowcowym. Uspokojony w ten sposb odszedem, by spotka si z mym poprzednikiem, Ericem Downem, na niadaniu w Klubie Marynarki Wojennej i Wojsk Ldowych. Nie by zadowolony z nowego przydziau, ale odnis si do mnie yczliwie i poinformowa mnie o przeszoci dywizji i jej cechach indywidualnych. 7 stycznia 1944 roku pojechaem do Fulbeck, by obj dywizj. Przyjto mnie z pewnym zdziwieniem i z du doz zaciekawienia; wkrtce za miaem si dowiedzie, e dywizja powietrznodesantow jest spoecznoci raczej zamknit w sobie, w ktrej trzeba by zaakceptowanym. Byem zdecydowanie wojskowym szczurem ldowym. Zdawaem sobie spraw, e w pewnych koach przygldano mi si dokadnie, ze le skrywan niechci. Musiaem wiele przezwyciy. Aby jeszcze bardziej skomplikowa sytuacj, jednemu z dowdcw brygad nieoficjalnie dano poprzednio do zrozumienia, e otrzyma dowdztwo tej dywizji.

Gdy zima ustpia miejsca wionie, przygotowania na szczeblu dywizyjnym byy ju do zaawansowane. Tymczasem tu przed wiczeniem z 6 dywizj powietrznodesantow dostaem wciekego ataku malarii. Powalio mnie to na trzy tygodnie i zanim przyszedem do siebie, zbliy si dzie D (ldowania) w Normandii. Do pocztkowego uderzenia bya potrzebna tylko jedna brytyjska dywizja powietrznodesantow i wybrano 6, dowodzon przez Richarda Gale'a - ktr miano zrzuci na lewym skrzydle przyczka normandzkiego. Nam za przyklejono etykiet odwd strategiczny i mielimy by gotowi do wyruszenia na kade danie. Pniej nastpio to, co mona by tylko nazwa nasz wasn dziwn wojn, w cigu ktrej mielimy wchodzi do akcji przy szesnastu rnych okazjach, ale dziaania nasze staway si niepotrzebne bd z powodu szybkiego posuwania si armii ldowych na kontynencie, bd te dlatego, e nie mogy wystarczajco posun si naprzd. Niektre operacje odwoano po namyle, uwaajc powzite plany za niewykonalne. Najpierw zamierzano zrzuci 4 brygad spadochronow Shana Hacketta na plae w dniu D. Nastpnie ja przygotowaem ldowanie caej dywizji, ktre miao si odby rwnie na plaach w razie nagej potrzeby. Przez cae to gorce i emocjonujce lato plany operacji cisny si jedne za drugimi. W zasadzie bylimy zawiedzeni i rozczarowani; zdarzao si jednak, e odwoanie pewnych operacji sprawiao mi ulg. Byo tak na przykad, gdy powsta zamiar wysania nas przed przyczek pod Everecy. Byby to trudny bj, a operacja ta zostaa trafnie nazwana Wild Oats. Swego czasu mielimy cznie z marynark wojenn zdoby St Malo, ale marynarka wojenna odkrya przeszkody nadbrzene uniemoliwiajce jej wykonanie zadania, a twierdz uwaano za zbyt silnie bronion, by atakowa j tylko od strony ldu. W operacji Raising Britanny otrzymalimy zadanie utworzenia bazy dla francuskiego ruchu oporu, z ktrym mielimy przeprowadzi wsplne operacje przeciwko skrzydu armii niemieckiej, bdce wstpem do poczenia si z Amerykanami posuwajcymi si na poudnie od pwyspu Cherbourg. W Hands UP mielimy zdoby Vannes na pnoc od ujcia Loary, w Sword Hilt - rejon MorlaixLannon w pnocnej Bretanii, a w Transfigure mielimy spotka si z Amerykanami, ktrzy prowadzili uderzenie prawym skrzydem w celu zdobycia Parya. Dwukrotnie powstaway plany utworzenia przyczkw na Sekwanie, poniej Rouen, a potem pod Les Andelys, i dwukrotnie mielimy by rzuceni przed posuwajcymi si armiami w Belgii. Potem planowano operacj Comet. W niej stawiano nam zadanie uchwycenia trzech przepraw rzecznych w Holandii wzdu projektowanej osi posuwania si 2 armii - na Mozie, rzece Waal i Dolnym Renie. Operacja ta bya z pewnoci ryzykowna z powodu wielkiego rozproszenia si, jakie za sob pocigaa, a take z powodu naszej nieznajomoci sytuacji wojsk niemieckich w tym obszarze. Wszyscy coraz lepiej zdawalimy sobie spraw z pewnej naiwnoci planowania operacji powietrznodesantowych na wysokich szczeblach, zwaszcza w dowdztwie alianckiej 1 armii powietrznodesantowej. Przypominam sobie jedn konferencj w okresie przygotowa do operacji Comet, kiedy to ostro zareagowali Shan Hackett i genera Sosabowski, dowdca polskiej brygady, ktra w tej operacji zostaa oddana pod moje dowdztwo. Gdy wyjaniaem nadesany nam plan, Sosabowski, ktry by profesorem w warszawskiej Wyszej Szkole Wojennej, przerywa mi wielokrotnie: Ale Niemcy, generale... Niemcy! Coraz wyraniej widzielimy, e reakcji niemieckiej wcale nie brano pod uwag.

Sosabowski uzmysawia j sobie do jasno i by zdecydowany nawiza walk co najmniej na rwnej stopie z wrogiem, ktry najecha i spustoszy jego kraj; jego protesty wynikay nie tyle z rozpaczy, ile z wciekoci, e moglibymy zosta pozbawieni zwycistwa z powodu braku przewidywa w planowaniu. Doskonale wyszkolony onierz, Sosabowski by take czowiekiem zawzitym. Jak wikszo Polakw, mia naturaln uprzejmo, silnie kontrastujc z nagymi wybuchami w mowie i zachowaniu si, ktre formalnie miadyy kadego bdzcego, ktrego postpowania lub metod nie pochwala. Niemniej jednak, gdy w czasie dugich miesicy szkolenia wielokrotnie odwiedzaem jego brygad, miaem mono stwierdzi, e Sosabowski nie tylko cieszy si gorc sympati swych ludzi, lecz take by ogromnie szanowany przez wszystkich, ktrzy pod nim suyli - dwie postawy w stosunku do dowdcy, ktre, zgodnie z mym dowiadczeniem, nie zawsze chodziy w parze. By on, naturalnie, rwnie przywdc politycznym, a rola ta sprowadzaa go na dziwne cieki. Zdarzay si momenty, gdy nie miaem pewnoci, czy rozwaa jak spraw z wojskowego punktu widzenia, czy te jedynie usiuje zapewni powodzenie politycznej sprawie polskiej. Dwa czy trzy razy mia powane nieporozumienia z generaem Browningiem, w rezultacie nawet przy kocu ich stosunki nie byy najlepsze. Z adnej z operacji planowanych przed Market Garden nic nie wyszo - dwie z nich za mogy doprowadzi do cakowitej katastrofy. Miay one jednak ten skutek, e wzmogy stan naszej gotowoci i podniosy planowanie do poziomu prawdziwej sztuki, a take zrodziy oglne pragnienie wyruszenia do akcji. We wrzeniu 1944 moja dywizja bya spragniona walki do tego stopnia, e zrozumie to w peni potrafi tylko ci, ktrzy dowodzili wielkimi zwizkami wyszkolonych onierzy. Mielimy ju oznaki niebezpiecznej mieszaniny nudy i cynizmu, wdzierajcej si w nasze ycie codzienne. Bylimy gotowi na wszystko. Jeli istniaa tendencja do niefrasobliwego ustosunkowania si do mniej zachcajcych czynnikw, a nawet do tych, ktrych nie znalimy, byo to zupenie zrozumiae. Nie mona wrcz przeceni negatywnego znaczenia tej wielkiej liczby operacji, ktre si nigdy nie odbyy. Na zimno, w pniejszym owietleniu, historyk i wojskowy krytyk ma swobod w manipulowaniu matematycznymi rwnaniami bitwy. Tylko uczestnik moe jednak trafnie wyznaczy niewidoczne czynniki, takie jak skutki odwoanych szesnastu pod rzd operacji. By pitek 15 wrzenia. Podczas gdy w jednych oddziaach odbywaa si odprawa na lotniskach, a inne zaczy adowa szybowce, ja wycignem moje kije golfowe i zagraem w golfa, wykorzystujc kilka nadajcych si jeszcze do uytku dokw w Moor Park. Gdy do jednego z nich miaem ju wprowadzi pik, na skraju pola golfowego ujrzaem mego szefa sztabu. By czym zaniepokojony, ale wygldao, e jest gotw czeka, a wprowadz pik do otworu. O co chodzi, Charles? - powiedziaem. - Niech pan mwi. Mackenzie powiedzia, e zmniejszono o kilka liczb szybowcw i bdziemy musieli zredukowa nasze adunki w pierwszym rzucie. Odpowiedziaem mu na to: Wszystko mona powici z wyjtkiem dzia przeciwpancernych. Jeli idzie o niemieck bro pancern, wbrew optymistycznym meldunkom pochodzcym zza kanau La Manche od armii brytyjskiej nie chciaem ryzykowa wicej, ni to byo konieczne. Potrzebna bdzie kada sztuka broni przeciwpancernej, jak tylko bdziemy mogli dosta w swe rce. Mackenzie zgodzi si z tym.

A ja wprowadziem pik do doka. Nie wiedzielimy, e Niemcy si reorganizowali - przed frontem 2 armii, jak i pod Arnhem. W Holandii dowdca Grupy Armii B, nalecy do starej szkoy niemieckich dowdcw, feldmarszaek Model, krpy, o szerokim umiechu i noszcy monokl, 9 wrzenia wyda 10 dywizji pancernej SS (znanej pod nazw Frundsberg) rozkaz kontynuowania marszu odwrotowego do Niemiec drogami prowadzcymi obok Arnhem. Rozkaza on take generaowi Willemu Bittrichowi przygotowa 9 dywizj pancern SS (Hohenstaufen) do przesunicia w poblie Akwizgranu w celu przeciwstawienia si Amerykanom. Bittrich, trzymajcy si prosto zawodowy oficer, ktry dowodzi 2 korpusem pancernym SS, wczeniej otrzyma od Modela rozkaz odtworzenia 9 i dwch innych dywizji pancernych, 2 i 116. Aby w peni zrozumie sytuacj niemieck w Holandii w tym okresie, niezbdne jest cofn si do Normandii. W owym gorcym czerwcu Bittrich mia pod swym dowdztwem 9 i 10 dywizj pancern SS. Wrd niemieckich wojskowych cieszyy si one opini pierwszorzdnych formacji, a pewien starszy oficer niemiecki powiedzia mi pniej, e uwaa je za ustpujce tylko dywizjom Alpejskiej i Hermann Goering. 10 czerwca obie te dywizje byy zaangaowane w krwawych przeciwnatarciach przeciwko przyczkowi i zostay zatrzymane przez straszliw kurtyn ognia artylerii, jak to odtd przyjto nazywa. Tego dnia dla wielu niemieckich oficerw z tych dywizji stao si jasne, e alianci musz zwyciy. Pomimo propagandy wok sukcesu latajcych bomb i obietnic innych nadzwyczajnych broni nawet gorliwi nazici, oficerowie Waffen SS, wiedzieli, e Niemcy znalazy si na skraju przepaci. Sam Bittrich zda sobie z tego spraw, gdy jego oddziay zostay zniszczone przez artyleri i rakiety odpalane z samolotw typu Typhoon. On i jego oddziay zdobyy si jednak na odwag rozpaczy. Kiedy Bittrich rozkaza swemu korpusowi przeciwnaciera na wany rejon wzniesie na poudniowy zachd od Can i nic z tego nie wyszo, pojawi si w volkswagenie, stojc w nim wyprostowany, posgowy i pozornie niewzruszony pod ogniem artylerii, zmuszajcym jego oddziay do szukania schronienia. Wykrzykiwa rozkazy, ktre skoniy onierzy do ruszenia naprzd. Wysoki, przystojny oficer niemiecki klasycznego modelu, Bittrich wrd swoich podwadnych cieszy si reputacj czowieka dobrze wychowanego i majcego poczucie humoru. Kiedy odbywa studia, by zosta dyrygentem orkiestry. W czasie pierwszej wojny wiatowej suy w puku, ktry pniej wyda wielu wyszych oficerw oraz zwolennikw Hitlera. W okresie midzywojennym przeniesiono go do lotnictwa, gdzie suy w jednej jednostce z Goeringiem, ktrym, jak mwi, pogardza. Lubi mwi o Rommlu, ktrego by zdecydowanym wielbicielem. Mamy sprzeczne wiadectwa mwice o politycznej przeszoci Bittricha i o tym, w jaki sposb doszo do tego, e zosta generaem Waffen SS, co nie ma nic wsplnego z niniejsz relacj. Znaczenie ma to, e Bittrich mia kolosaln znajomo zawodu i zdolnoci wojskowe, ktre w peni wykorzysta w bitwie pod Arnhem. W czasie chwilowych zastojw w toku walk w Normandii i pniej mia on zwyczaj wzywania trzech oficerw ze swego sztabu na parti brida. Niekiedy grywano w jego wozie sztabowym, a od czasu do czasu we francuskim zameczku przy wiecy i z butelk szampana na stole. Na jednym z takich spotka, gdy przewaga aliantw bya wyranie odczuwalna, Bittrich zauway: Jeli Brytyjczycy maj nas wzi do niewoli,. niech nas wezm przynajmniej grajcych w brida. W Normandii 2 armia nieomal cakowicie pozbawia Bittricha wojsk, ktrymi dowodzi. Oddziay SS dostay cik szko od Dywizji Pancernej Gwardii, podczas gdy z powietrza samoloty typu Typhoon i 2 armia lotnicza Stanw Zjednoczonych dopaday ukryte pod sab zason drzew kolumny

transportowe na przeprawach rzecznych i na drogach prowadzcych z Normandii. Odwrt pozbawi Bittricha i jego ludzi wikszoci cikiego sprztu oraz upw i ich wasnych rzeczy osobistych. Gdy dowdca dywizji Hohenstaufen zosta ranny, dowodzenie przej oberfhrer Bloch, dowdca artylerii, ktry nie mia ju dzia. Tym Niemcom teoria rasy panw nigdy nie wydaa si bardziej gupia ni wtedy. Wyczerpani fizycznie, niewyspani i godni, na odmian znaleli si w roli ciganych. Byli teraz tak gonieni, e nie mieli nawet czasu si rozebra. Pniej pewien niemiecki oficer ze sztabu Bittricha mwi mi: Tygodniami spalimy w butach - i byo to ponad siy nawet dla naszych zahartowanych w bojach oddziaw. Ich komunikacje byy zniszczone i cofali si w nieadzie ku Rzeszy. Nawet Niemcy widzieli ostatnie wyjcie w tej chaotycznej ucieczce. W czasie tego niemieckiego odwrotu Monty wezwa na kontynent Browninga, ktry polecia tam samolotem typu Mosquito. Otrzymawszy dane co do miejsca postoju kwatery gwnej Monty'ego, Browning wypoyczy jeepa. W tym czasie Dywizja Pancerna Gwardii para w kierunku na Bruksel i na jakiej drodze Browning wpad na ogon kolumny samochodw ciarowych. Zacz wic niecierpliwie trbi, a wtedy z ostatniej ciarwki wyoni si hem. Miaem nielich niespodziank - opowiada Browning. - By to bowiem hem niemiecki. Wymkn si, skrcajc w najblisz drog poprzeczn. Gdy 9 i 10 dywizje pancerne SS cofay si przez Holandi, z radia niemieckiego dowiedziay si, e Heinrich Himmler zosta mianowany Naczelnym Dowdc na froncie zachodnim i e organizuje lini obrony wzdu niemieckiej granicy. Chwilowo tempo odwrotu si zmniejszyo. Jeli tak wysoko postawiony nazista chcia podj si tego zadania, z pewnoci nie moga to by sprawa beznadziejna. Tak mylay oddziay niemieckie, chocia w rzeczywistoci teraz liczyy si tylko dywizje pancerne, a wszystkie toczyy bardzo cikie walki lub byy w odwrocie. Na szerokiej gwnej drodze, prowadzcej do mostu w Nijmegen, za Grave, zdezorganizowanych i cofajcych si Niemcw spotykay ekipy oficerw i andarmerii, ktre ich przyjmoway i segregoway. Esesmanw z ich odznakami i nazwami dywizji na rkawach atwo byo zebra. 9 dywizja pancerna SS koncentrowaa si na pnoc od Arnhem, a 10 w okolicy Nijmegen. 3 wrzenia feldmarszaek Model wyda rozkaz, ktry mia znacznie zmieni nasze szanse. Tego dnia zarzdzi on, e dywizje 9 i 10 maj przesun si do rejonu Arnhem w celu reorganizacji. 5 wrzenia za zmieni ten rozkaz, oddajc Bittrichowi kontrol nad reorganizacj 9 dywizji wraz z 2 i 116 dywizj, ktre byy zaangaowane bardziej na poudnie i take pozostaway pod jego dowdztwem. Model myla o innym zadaniu dla 10 dywizji. Otrzymaa ona rozkaz kontynuowania marszu do Niemiec, gdzie miaa by uzupeniona, podczas gdy 9 dywizj przygotowywano do uycia przeciw Amerykanom. Gdy zblia si nasz dzie D, obydwie te dywizje SS byy jeszcze w rejonie Arnhem. Bezporednio przed frontem 2 armii Niemcy podobnie ju zbierali si w sobie. Spodziewano si, e 30 korpus bdzie mg doj do Zuider Zee - dziewidziesit dziewi mil od linii wyjciowej, w cigu dwch do piciu dni po przekroczeniu granicy holendersko-belgijskiej. Oczekiwano, e poczy si on z nami w Arnhem po dwch, a najdalej po czterech dniach - odlego szedziesit cztery mile. Nie wydawao si to zbyt optymistyczne, biorc pod uwag, e od koca sierpnia do 11 wrzenia 2 armia posuna si naprzd o jakie dwiecie osiemdziesit mil, od Sekwany do kanau Skaldy. Jednake nie

trzeba geniusza wojskowego, by wykry trudnoci. Po pierwsze, dziaania zaczepne zaplanowano na bardzo wskim froncie, majcym prawie na caej przestrzeni jedn tylko dobr szos przez Eindhoven - St. Oedenrode - Veghel - Uden - Grave - Nijmegen - Arnhem - Apeldoorn. By to teren trudno dostpny dla czogw, a tymczasem operacja w ogromnej mierze zaleaa od szybkoci posuwania si Dywizji Pancernej Gwardii, ktr wspieray 43 i 50 dywizje piechoty 30 korpusu generaa Horrocksa. Na prawo od korpusu Horrocksa mia znajdowa si 8 korpus, a na lewo 12 korpus. Linie komunikacyjne byy ju przecione: sama szybko nastpujcych po sobie wydarze od czerwca wskazywaa, e adne porednie porty pomidzy lini frontu a Can nie mogy jeszcze funkcjonowa. Koleje byy przewanie nie do uytku - i sytuacja w zakresie zaopatrzenia i transportu jako caoci bya daleka od pomylnej. Niemcy czynili rozpaczliwe wysiki, by zaryglowa drzwi. Po upadku Antwerpii Hitler osobicie wyda rozkaz generaowi Studentowi i dowdztwu 1 armii spadochronowej udania si na granic holendersko-belgijsk. Student mia pod swym dowdztwem 88 korpus generaa Reinharda i 719 dywizj piechoty generaa porucznika Sieversa. Reinhard, liczc na to, e gwne uderzenie brytyjskie odbdzie si na zachodnim odcinku Kanau Alberta, skoncentrowa tam swj korpus. Sdzi, e Brytyjczycy mog sprbowa uderzy na pnoc, aby zablokowa Walcheren i pwysep Zuidbeveland, w ten sposb chwytajc ostatecznie w potrzask niemieck 15 armi, ktra w przeciwnym razie mogaby si wymkn przez ujcie rzeki Skaldy. W dodatku Brytyjczycy tym samym oczyciliby nadmorskie podejcia do Antwerpii, bez czego port nie nadawaby si do uycia. Jednake plan Monty'ego by ambitniejszy, ni sdzi Reinhard, i przewidywa, e uderzenie 2 armii trafi w najsabszy punkt linii niemieckiej obrony, chyba e nastpiaby jaka przypadkowa interwencja. Tymczasem pobita i znajdujca si w penym odwrocie niemiecka 85 dywizja zostaa zatrzymana przez swego dowdc, generaa porucznika Chilla, i rozmieszczona w obronie wzdu kanau. Chill, ktry dostrzeg wytwarzajc si tam dla Niemcw niebezpieczn sytuacj, zbiera wszystkich onierzy ze wszystkich oddziaw Wehrmachtu, jak rwnie marynarzy i lotnikw znajdujcych si w odpywajcej fali. I to wanie te siy, w tak desperacki sposb zebrane, powstrzymay pierwsze uderzenia 30 korpusu w rejonie kanau. Gdy za 30 korpus przekroczy kana w Beeringen, Chill otrzyma zadanie zatrzymania go. Teraz Student mia ju prowizoryczn lini obrony, obsadzon przez oddziay pochodzce nieledwie znikd, a w cigu nastpnych dwudziestu czterech godzin wesza do linii 176 dywizja. Niebawem ich miejsce zajy wasne oddziay spadochronowe Studenta. Tak wic w poowie wrzenia, gdy 2 armia zrobia przerw, pozostajc w gotowoci do operacji Market Garden, znalaza si w obliczu zdecydowanego oporu, jaki zamierzaa jej stawi niemiecka 1 armia spadochronowa. W dodatku niemiecka 15 armia wylizgiwaa si z nadbrzenej puapki, przeprawiana promami przez ujcie Skaldy. Tymi dwiema armiami dowodzi Model ze swej kwatery gwnej, znajdujcej si w hotelu o biaej fasadzie, stojcym na otwartym terenie w Oosterbeek w pobliu Arnhem; mia on take pod swym dowdztwem siy obrony miejscowej w Holandii. Genera lotnictwa Christiansen by odpowiedzialny za utrzymanie kontaktw z Wehrmachtem i za oson urzdze wojskowych, wzw kolejowych i skadw zaopatrzenia. W nowym ukadzie zlecono mu obron caego obszaru na pnoc od Mozy. Mia on pod swym dowdztwem konglomerat, skadajcy

si z oddziaw obrony lokalnej, uzupeniony ludmi z Waffen-SS, Wehrmachtu, marynarki wojennej i lotnictwa. Istniay jeszcze inne siy, ktre Niemcy mogli cign; byy to oddziay ostatniej kategorii VI Okrgu Wojskowego - terytorialnego dowdztwa, obejmujcego prowincj Niemiec najblisz wybranego przez nas terenu bitwy. Oddziay te wrd wojskowych niemieckich znane byy pod potoczn nazw batalionw usznych i odkowych - ze wzgldu na kategorie zdatnoci do suby wojskowej sucych w nich onierzy. Gdyby oprcz 1 armii spadochronowej byy tam tylko dywizje ratujce si ucieczk spoza Skaldy oraz lokalne siy zbrojne dowdztwa Holandia i VI Okrgu Wojskowego, operacja Market Garden prawdopodobnie udaaby si doskonale. Na nasze nieszczcie, pomidzy Nijmegen a Arnhem oraz w samym Arnhem, a take ukryte w lasach na pnocny wschd od Arnhem znajdoway si czogi i dziaa pancerne 9 i 10 dywizji pancernej SS. Pod koniec krytycznego tygodnia tylko niewiele z nich wyruszyo w drog do Niemiec. *** Gdy skoczylimy nasze przygotowania i sztab z Moor Park rozjecha si na lotniska, prbowaem wyobrazi sobie sytuacj wok stref zrzutw i ldowania. Brak wiadomoci by rzecz przykr, ale niczym wicej. Czekalimy cierpliwie na t operacj i wikszo z nas miaa nadziej, e tym razem nie nadejdzie od Browninga zarzdzenie odwoujce, ktre byoby przekazane specjalnym telefonem wykluczajcym podsuch. Pod koniec tygodnia zaczem myle, e tym razem operacja si odbdzie. W czasie pomidzy opracowywaniem okrelonych punktw planu dla rnych brygad a studiowaniem map i fotografii z ostatnich lotw rozpoznawczych, a take usiowaniem uzyskania wikszej iloci informacji z korpusu, zagraem kilka partii golfa z moim adiutantem, Grahamem Robertsem. Roberts, schludny, o okrgej twarzy i powanym usposobieniu modzieniec, dzieli z moim pilotem z RAF-u przybudwk na zewntrz mej przyczepy mieszkalnej na terenie Moor Park. Bylimy zaparkowani pod wielkim wizem frontem do szlaku golfowego i wiele razy gralimy przeciw generaowi Paulowi Williamsowi, dowdcy 9 grupy lotnictwa transportowo-desantowego Stanw Zjednoczonych, i jego adiutantowi. Wyzwali nas oni na turniej zoony z trzech partii. Wygralimy pierwsz parti, a oni drug. Wtedy Roberts powiedzia do mnie, e wyglda na to, jak gdyby turniej mia pozosta nie rozstrzygnity. W pitek wieczr pozostali oficerowie sztabu postanowili urzdzi przyjcie dla uczczenia tak dugo oczekiwanej operacji. Zostaem zaproszony, ale postanowiem nie pj. W takich przypadkach dowdcy czasami niepotrzebnie krpuj zebranych. Powracajc z przyjcia, major Tiny Madden, ktry by w moim sztabie, mia ciki wypadek i zabrano go do szpitala. Nie przeszkodzio mu to jednak we wziciu udziau w akcji pod Arnhem. W sobot 16 wrzenia wit by rzeki i bezchmurny. W Moor Park krztanina ustaa. Pnym popoudniem mielimy polecie na lotnisko, z ktrego dowdztwo dywizji powinno byo odlecie w pierwszym rzucie nastpnego dnia. Mj osobisty samolot typu Oxford by w Cranwell, a pilot otrzyma rozkaz polecie nim do Brukseli, gdy tylko rozpocznie si operacja. Graham Roberts postara si o inny samolot na nasz lot do Fairford. Wynika jaka trudno i musielimy czeka na maym

lotnisku ssiadujcym z polem golfowym w Denham. Roberts podszed do mnie nieco zaniepokojony i rzek: - Przykro mi, sir, ale nie wszystko idzie zupenie zgodnie z planem. - Jeli to jest najgorsza rzecz, jaka si moe przytrafi - odparem - wszystko bdzie dobrze. Jeszcze inna trudno powstaa po opuszczeniu Moor Park. Zadalimy przygotowawczego nalotu na zakad dla umysowo chorych, ktry, jak mogem to stwierdzi z mapy, lea niepokojco blisko naszych punktw zbirki, tu na poudnie od stacji Wolfhezen. Gdy Mackenzie mia ju opuci Moor Park, zosta wezwany do telefonu. Telefonowa jaki starszy oficer lotnictwa Stanw Zjednoczonych, ktry da mego osobistego zapewnienia, e w zakadzie tym znajdowali si Niemcy, a nie umysowo chorzy. Amerykanie, ktrzy mieli bombardowa ten obiekt, nie chcieli tego wykona, chyba e wemiemy na siebie odpowiedzialno. Mackenzie pomyla przez chwil o konsekwencjach swej decyzji i przypomnia sobie nasz krtk rozmow dotyczc tego zakadu i prawdopodobnych jego obecnych lokatorw. - Uwaamy, e s w nim Niemcy - powiedzia. - I wemiecie na siebie odpowiedzialno? - pado pytanie. - Bior na siebie odpowiedzialno - odpar. - Niech wic spadnie to na pask gow - odpowiedziano. Nalot wyznaczono na godzin przed pocztkiem naszego ldowania. W czasie lotu do West Country na nasze lotnisko Roberts, mj ordynans Hancock i ja patrzylimy w d w gasncym wietle wczesnego wieczoru na lotniska, z ktrych jutro ludzie naszej dywizji wystartuj do walki. Samoloty holujce i szybowce ze wieo namalowanymi biaymi pasami na skrzydach i kadubie podobne byy do rojw cierpliwych pszcz. Tu obok w obozach pod namiotami czekay odpowiednio nastawione oddziay. Tego dnia zagraem parti brida, a z pobliskiego namiotu dochodziy odgosy odbywajcej si gry w pokera. Poszedem wczenie do ka. *** Nadchodzcy wit naszego dnia D zasta mnie z szeroko otwartymi oczami. Na terenie lotniska kapelan odprawia naboestwo i udziela komunii, ja za zjadem samotnie niadanie w kasynie. Na lotnisku formalny tok maszyn i ludzi skupiajcych si wok swych samolotw. Chodzc pomidzy onierzami, mylaem o nieco dziwnych sowach generaa Horrocksa, skierowanych do mnie, gdy mwilimy o mojej dywizji w czasie planowania uprzedniej operacji we Francji: Pascy ludzie to rzenicy - powiedzia Horrocks. Lekka przesada, ale w swych bluzach polowych i lotniczych hemach ochronnych wygldali teraz jak wojsko, z ktrym mona dokona wielkich rzeczy w walce. Kady zesp by starannie dobrany. Ludzie z jednostek szybowcowych stali teraz obok swych szybowcw typu Horsa i wygldajcych na nieporczne i wraliwe typu Hamilcar z adunkiem cikiego

wyposaenia, obejmujcym sprzt od 17-funtowych dzia przeciwpancernych do lekkich transporterw opancerzonych. W naszym szybowcu znajdowali si: Graham Roberts, Hancock, sygnalista, dwaj andarmi, ktrzy stanowili moj osobist eskort, mj jeep i motocykle andarmw. Dokonalimy kilku prbnych ldowa bez wypadku.

yczyem powodzenia Boyowi Wilsonowi. Ten twardy, niepoprawny w swym entuzjazmie czowieczek, ktry majc czterdzieci pi lat by najstarszym spadochroniarzem w dywizji, teraz, gdy mia wyruszy w stray przedniej naszej armady, zachowywa si dosownie jak chopiec. Jego dza walki oywiaa niejedn dyskusj w czasie tych miesicy oczekiwania. Wilson by raczej zazdrosny o sw starannie dobran kompani, stanowic oddzia wytyczania ldowisk i zrzutowisk. By on zawsze dumny z faktu, e jego ludzie zdobyli woski port Bari. Gdy przybyem do dywizji, powiedziano mi, e Wilson by dziaajcym na nerwy indywidualist, ktry jak nikt z yjcych zna si na subie wojsk spadochronowych. Jego zwizki z operacjami powietrznodesantowymi datuj si od czasu, gdy Browning przej organizowanie 1 dywizji powietrznodesantowej. Browning uwaa, e szybowce nie bd mogy ldowa na ziemi bez pomocy ludzi, ktrzy powinni postawi zason dymn, wyoy kolorowe pachty, jako sygnay dla pilotw, i wytyczy tor ldowania szybowcw. Bya to specjalnie dobrana jednostka, wyposaona take w radarowy aparat Eureka. Powoany jako rezerwista, Wilson by ranny we Francji, po czym suy w jednostce obrony krajowej w Walii; gdy jednak zasysza o nowym zadaniu Browninga, napisa do niego, proszc o pozwolenie wstpienia do nowych wojsk powietrznodesantowych. Browning zgodzi si pod warunkiem, e Wilson jest zdatny fizycznie. W dywizji wiadomo byo powszechnie, e syszy on gorzej na jedno ucho i e gdy lekarz sprawdza mu zdrowe ucho, Wilson zwrci jego uwag na jaki drobny incydent na zewntrz, a pniej da lekarzowi do zbadania to samo ucho. Kompania Wilsona nie tylko wykonywaa swe zasadnicze obowizki kierowania ldowaniem jednostek dywizji, lecz take prowadzia wiele prac eksperymentalnych, cznie

z wyprbowywaniem nowych spadochronw oraz modyfikacjami w nowych samolotach do transportu oddziaw spadochronowych i w technice skokw. Przypominam sobie moje pierwsze zetknicie si z Wilsonem wkrtce po objciu dowdztwa dywizji. Szczupej budowy, zdradza pewno siebie i apodyktyczno nieproporcjonaln do swojej postaci, co zniewolio mnie do nastpujcej uwagi: Ach, Wilson! O ile si nie myl, pan odstrasza kadego. Sir - odpar oficjalnie i bez oniemielenia - mam samodzieln jednostk i uwaa si mnie raczej za samodzielnego. Pniej miaem wiele usysze od Wilsona i innych o jego znakomitej kolekcji niezwykle inteligentnych i zaprawionych w bojach ludzi. Wrd nich byo dwudziestu piciu uchodcw ydowskich, zacignitych m.in. ze wzgldu na ich znajomo jzyka niemieckiego, a take z powodu ich wspaniaych walorw bojowych. Przed operacj wszyscy przybrali nowe nazwiska w celu uniknicia identyfikacji, w razie gdyby mieli wpa w rce niemieckie; ich przybrane nazwiska byy szkockie, a wikszo zaczynaa si na Mac. W rejonie ldowania Wilson oraz jego 186 oficerw, podoficerw i szeregowcw przez p godziny bd zdani na wasne siy, zanim zacznie nadciga reszta dywizji. Mieli oni oznaczy cztery strefy zrzutu i pi rejonw ldowania szybowcw, stosujc sygnay radaru Eureka i dymne. 17 wrzenia bya przepikna, rozleniwiajca niedziela, niebo czyste i jasne, jeli nie liczy kilku rozproszonych chmur kbiastych. Wozy bufetowe krciy si pomidzy samolotami. Wielu onierzy brao egzemplarze porannych gazet niedzielnych. Niektrzy rysowali kred rne symbole i pisali grubiaskie sowa na swych szybowcach. W caej poudniowej poowie Anglii na lotniskach mona byo zobaczy t sam scen: pracujce na przyspieszonych obrotach silniki, uporzdkowane szeregi bombowcw i szybowcw, grupy ludzi pijcych z przyjemnoci swj ostatni kubek herbaty w Anglii, dowcipkujcych i zastanawiajcych si gboko nad tym, co moe oczekiwa ich po drugiej stronie. Przez przezorno wspomniaem Charlesowi Mackenzie'emu, e w razie gdybym zosta wyeliminowany z walki, dowdztwo dywizji powinien obj Lathbury, a po nim Hicks i Hackett w tym porzdku. Zamieniem jeszcze kilka ostatnich sw z Robertem Loderem-Symondsem, ktry kutyka wok z fantastycznym zapaem. Wdrapaem si na pokad szybowca typu Horsa, w ktrym ju reszta pasaerw zaja swe miejsca. W przodzie siedzia pukownik Iain Murray, dowdca jednego z dwch zaangaowanych skrzyde23 szybowcw, i jego drugi pilot. Miaem niewielki plecak, zawierajcy przybory do golenia i inne drobiazgi cznie z czekolad. Hancock, may Kornwalijczyk, ktry by ze mn od pocztku 1941 roku na pustyni, na Sycylii i we Woszech - i ktry teraz nosi z wielk dum czerwony beret, mia zwyczaj oddawania mi czekolady ze swej racji w zamian za moje papierosy, gdy byem niepalcy. W mym jeepie znajdowa si drugi plecak z czyst koszul, zmian bielizny i butelk whisky. Na sobie miaem mapnik, jedn map rejonu Arnhem, notatnik i wewntrz bluzy dwa granaty. Nawet z tym tylko wydawao mi si, e jestem bardzo objuczony, i wspczuem spadochroniarzom, ktrych widziaem uginajcych si pod ciarem oporzdzenia, obejmujcego pkate worki na nogach z cik broni - rcznymi karabinami maszynowymi typu Bren oraz z czciami modzierzy

23

Odpowiednik puku w lotnictwie.

i karabinw maszynowych Vickers. Inni, wygldajcy nawet na bardziej obcionych, mieli torby na piersiach zawierajce bro i amunicj. W kocu przetrzsnem kieszenie, by sprawdzi, czy nie miaem przy sobie jakiego papierka z informacj, mogc przyda si nieprzyjacielowi; wszyscy mielimy wiadomo niebezpieczestwa i nie byo onierza, ktry nie zdawaby sobie sprawy, e zapomnienie lub nieusuchanie rozkazu, by nie zabiera w powietrze zarzdze dotyczcych operacji, mogo kosztowa wasne ycie i ycie innych ludzi. Przymocowaem si pasami, zamieniem kilka sw z Hancockiem i rozejrzaem si wok po wntrzu szybowca. Uczuem delikatne szarpnicie - to napia si linka holownicza. Hancock przyglda mi si z lekkim zaniepokojeniem - wiedzia, jak i wielu ludzi w dywizji, o mojej podatnoci na chorob powietrzn. *** W chwili naszego startu na parterze hotelu Hartenstein w Oosterbeek w jadalni, ktr zaj znajdujcy si w tej miejscowoci sztab taktyczny Modela, ordynans wanie nakrywa st do obiadu. Sam Model by ju pogrony w planowaniu zreorganizowanej obrony niemieckiej w Holandii. W Arnhem ludno tego miasta, zamieszkujca w pobliu przerzuconego przez Dolny Ren wielkiego uku stalowego, ktry by naszym gwnym celem, odbywaa przedpoudniow przechadzk bd te podaa do kocioa. Pani Kate Ter Horst z rodzin wychodzia ze swego prostoktnego biaego domu, tu obok polderu cigncego si wzdu rzeki, do znajdujcego si w pobliu kocioa wiejskiego w Oosterbeek. Na wzniesieniu na pnocny zachd od Arnhem pewien farmer sta w drzwiach swego domu mieszkalnego, oddychajc czystym, ciepym powietrzem i spogldajc na swe puste ju pola ziemniaczane. Tymczasem pidziesit samolotw typu Mosquito, czterdzieci osiem typu Mitchell i dwadziecia cztery typu Boston leciao w celu zaatakowania koszar w Arnhem, Nijmegen i Ede. Pomidzy wyznaczonymi celami znajdowa si zakad dla umysowo chorych w Wolfhezen. Pewien major SS na zrabowanym we Francji rowerze wyruszy na przejadk do wsi lecej na pnocny zachd od Arnhem. Inni onierze niemieccy, wykorzystujc chwil wytchnienia, wyszli na przechadzk. By cichy, rozleniwiajcy dzie - wiecio soce.

Rozdzia drugi
Nasze przybycie byo zwodniczo spokojne. Gdy Iain Murray rozpocz swj lot lizgowy, patrzyem ponad jego ramieniem na uporzdkowany, brunatny i zielony krajobraz w dole, gdzie teraz ju stao wiele szybowcw. Inne, dotykajc ziemi, wyrzucay chmury pyu z suchego, piaszczystego gruntu. Mogem dostrzec onierzy w popiechu zbierajcych swoje jeepy oraz dziaa i szukajcych ukrycia; tu i wdzie widziao si jak rodzin holendersk w drodze z kocioa do domu. Nie pad ani jeden strza.

Podobaa mi si ta strefa ldowania - paska, rozlega i ukryta za przeson lasw sosnowych. Kilka szybowcw przekoziokowao i zauwayem, e jeden z nich typu Horsa wpad pomidzy sosny obramowujce szachownic pl ziemniakw i rzepy oraz wrzosowisk. Lot by wzgldnie spokojny. Z lotniska Fairford maszyny startoway co minuta i kryy w czasie formowania si kolumn powietrznych w ustalony z gry szyk bojowy. Przez dwie godziny znajdowalimy si nad Angli i Wali, najpierw lecc w kierunku pnocnym nad Severn, nastpnie poprzez Midlands w kierunku Morza Pnocnego. Ostatnim widokiem w Anglii byo wybrzee Norfolk, wyranie zarysowujce si w dole, teraz gdy rozproszya si lekka mga poranna. Zaczo ukazywa si soce. Rzuciem okiem w przd i w d, gdzie dojrzaem cztery inne samoloty holujce szybowce, a na niezwykle spokojnym morzu okrty ratownicze, stojce w pokrzepiajcych ducha odstpach dla zapewnienia nam wikszego bezpieczestwa. Kady, kto wpadby do morza, miaby szans wyratowania si. Gdy zerwaa si lina holownicza pomidzy pewn holujc maszyn a jej szybowcem, zaraz dostrzegem okrty ratownictwa powietrzno-morskiego posuwajce si wawo ku siadajcemu przymusowo na morzu szybowcowi. Spad drugi szybowiec typu Horsa, a jaki bombowiec typu Mitchell, bdcy w tarapatach, przelecia obok nas w przeciwnym kierunku; w chwil pniej znalelimy si nad wybrzeem Holandii. Tutaj oczekiwaem ognia niemieckiej artylerii przeciwlotniczej, ale nic takiego si nie stao. Zgodnie z obietnicami Browninga, ktry ostatecznie nakoni RAF do wspdziaania w ataku dziennym, myliwce amerykaskie i RAF-u otrzymay zadanie zwalczania obrony przeciwlotniczej w cigu poprzedzajcych operacj dwudziestu czterech godzin. Holandia bya gsto obsadzona bateriami niemieckiej obrony przeciwlotniczej. Amerykaskie myliwce dalekiego zasigu, eskortujce latajce fortece, zwalczay je przez cay czas wzdu tras lotw, my za lecielimy do Holandii w asycie kombinowanej eskorty, zoonej z 1200 myliwcw amerykaskich i RAF-u. Napotkalimy tylko dwukrotnie niemieckie myliwce - pitnacie maszyn Me-109 na pnoc od Wesel i podobn liczb aparatw Focke Wulf-190 na poudniowy zachd od tego samego miasta. Znajdoway si one w znacznej odlegoci i nie mogy wyrzdzi nam szkody. Przez du cz drogi staem za Murrayem i drugim pilotem, ledzc tras lotu. W pobliu Hertogenbosh skrcilimy na pnocny wschd w kierunku Arnhem, pozostawiajc 82 i 101 dywizje, ktre std leciay inn tras w celu wykonania swych zada pod Grave i Nijmegen. Gdy dolatywalimy do celu, byo bardzo przyjemnie stwierdzi, e wybrany obszar odpowiada obrazowi, jaki powsta w moim umyle na podstawie map i fotografii lotniczych. Najpierw odszukaem lini Dolnego Renu, most kolejowy i drogowy, nastpnie sosnowe lasy, jednopoziomowe skrzyowanie torw i poczon grup wysokich kominw domw miejscowoci Wolfhezen. Unosiy si dwie kolumny dymu: z zakadu dla umysowo chorych w Wolfhezen i z koszar w Ede - wiadectwo atakw lotniczych poprzedzajcych nasze przybycie. Jak dotd, obszar ldowania nie by niepokojony. Gdy schodzilimy w d, na lewo przed nami jaki szybowiec typu Horsa niezrcznie ldowa, podnoszc tumany kurzu i stajc na swym dziobie. Inny szybowiec typu Hamilkar przekoziokowa; jeszcze inny obrci si, gdy dotkn ziemi, potem si wyprostowa i wydawao si, e chce si wznie, ale w nastpnej chwili odzyska rwnowag. Ujrzaem te, jak jeden z szybowcw zakoczy swj lot midzy drzewami i jego skrzyda urway si jak gazki. Znajdowalimy si w odlegoci okoo p mili od strefy ldowania, gdy samolot holujcy

pozby si nas; zafascynowany, obserwowaem lin odpadajc od dziobu szybowca i nadal przymocowan do samolotu holujcego. Teraz ju moglimy dojrze sygnay dymne i te pachty sygnalizacyjne, wyoone przez ludzi Boya Wilsona, ktrych wczeniejsze pojawienie si nie wywoao prawie adnego oporu. Wszystko odbywao si jak na wiczeniu w Hampshire. Samodzielna kompania tak pewna bya pomylnego wyniku walki, e zabraa mas rodkw do czyszczenia metalu i obuwia na uroczystoci wyzwolenia i na zwyciskie wkroczenie do Niemiec. Wilson zapakowa swj najlepszy battledress i doskonale wyczyszczone brzowe obuwie do swej nonej torby spadochroniarza, ktra zawieraa take po jednej flaszce whisky, dinu i sherry na przyjcie przywdcw holenderskiego ruchu oporu. Torba nona waya siedemdziesit pi funtw, a jednak gdy Boy wyldowa, flaszki byy cae. Samodzielna kompania po zupenie spokojnym locie zacza skaka z dwudziestu naprowadzajcych samolotw typu Stirling dokadnie w poudnie. Spogldajc przez otwr w d, Wilson widzia w ciepych promieniach soca spokojnie pasce si krowy. Pniej zamigotao czerwone wiato, i wyskoczyli, opadajc przy rzadkim ogniu broni rcznej. Z dwch ludzi, ktrzy w czasie opadania zostali trafieni, jeden zmar, drugi za by nietknity, cho pocisk przebi jego napiern torb, zawierajc pociski do modzierza. Wilson uwolni si od pasw spadochronu i znalaz si twarz w twarz z poddajcymi si Niemcami; ci zaprowadzili go do okopu zajtego przez innych onierzy Wehrmachtu, ktrzy nie widzieli wielkiego sensu w walce. Gdy rozpoczo si nasze ldowanie, wanie spoywali swj poudniowy posiek. Wilson rozkaza Niemcom pozosta na miejscu, podczas gdy sam organizowa swj oddzia. Drog radiow nawiza kontakt ze swymi plutonami i kaza wypuci gobie z wiadomoci dla Londynu, e ldowanie odbyo si bez oporu. Ptaki jednak usadowiy si na dachu farmy i trzeba byo rzuca w nie kamieniami, by zmusi je do odlotu. Na kwadrans przed czasem, w ktrym miay przyby pierwsze szybowce si gwnych, ludzie Wilsona byli na stanowiskach, straciwszy jednego czowieka i wziwszy szesnastu jecw oraz pierwsz zdobycz - niemiecki samochd sztabowy. Niemniej do chwili usyszenia warkotu nadcigajcych samolotw si gwnych Wilson czu si nieswojo i raczej osamotniony. Gdy ukazay si kolumny powietrzne, opuci farm, w ktrej zainstalowa swe stanowisko dowodzenia, i przygotowa si do udzielenia pomocy ldujcym. Jaki pilot szybowcowy zacz manewrowa, by nie min miejsca ldowania, i jedno ze skrzyde uderzyo o ziemi. Szybowiec si obrci, wpad w polizg, wprawi w wir jasn gleb i si rozlecia. Wilson pobieg, by udzieli pomocy. Ludzie potykajc si wychodzili z szybowca, zaszokowani i potuczeni, a niektrzy z powierzchownymi ranami, nie byo jednak ani jednego powanego zranienia. W pilocie, byym gwardzicie, Wilson rozpozna starego przyjaciela. Chod na moje stanowisko dowodzenia - rzek. - Dam ci troch wody. W farmie Wilson otworzy butelk whisky i nala mu jej do szklanki. Pilot wypi, po czym zwrci poczernia i podrapan twarz ku swemu gospodarzowi i powiedzia: Mj Boe, jaka ta holenderska woda jest dobra! Gdy podchodzilimy do ldowania, mona byo dokadnie zaobserwowa zrczno pilotw szybowcowych. Ich latajce wagony towarowe o cienkich cianach zarzucao na wszystkie strony; niektre wcinite byy w ciasne kty strefy ldowania - jej pewne wycinki byy tak zatoczone, jak parking samochodowy. Wikszo ldowaa we waciwym kierunku, ale musiaa skrci z powodu natoku. Wielu pilotw, odczepionych poza optymaln wysokoci, kryo w celu wyldowania we waciwym miejscu.

Wyldowalimy agodnie. Wyskoczyem pierwszy i pozostawiem Hancocka i reszt, by wyadowali mego jeepa. Podszedem na skraj strefy ldowania, by obserwowa przybywajce oddziay. Ju zaczli pojawia si ubrani odwitnie cywile. Farmer, ktrego dom znalaz si w samym rodku strefy, mwi co z oywieniem do grupy przywiezionych szybowcem onierzy i pokazywa w kierunku Arnhem, podczas gdy inni rekwirowali mu wz. Teraz jeepy, dziaa i mae grupy ludzi zaczy si oddala. Tu i tam onierze mieli trudnoci z wydobyciem swego sprztu z majcych przetrcony krgosup szybowcw. Dostrzegem te grup wydobywajc rcznie dziao przeciwpancerne ze zdruzgotanego boku jakiej maszyny. Na ziemi leay obcione kamieniami i grudami ziemi pomaraczowe i purpurowe pasy nylonowe, wyoone przez oddzia Wilsona. Z gbi pooonego w tyle lasu sycha byo pojedyncze strzay i krzyki. Obserwowaem grup onierzy posuwajc si ku nowej magistrali drogowej, czcej Hag z Arnhem. W trakcie postpujcego rozadunku roztoczy si przed naszymi oczami efektowny widok zrzutu 1 brygady spadochronowej w odlegoci jakich czterystu jardw od nas. Samoloty typu Dakota znajdoway si wprost nad celem i spadochroniarze zapenili niebo. Mogem zauway, e tylko niektrzy z nich byli znoszeni z waciwego kierunku, i mogo to wyglda na zrzut pokazowy. Moj trosk byo dopilnowanie, by kady wykonywa wyznaczone mu zadanie tak szybko, jak tylko byo to moliwe. Musiaem wiadomie powstrzymywa si od interwencji, gdy w tym stadium, w jakim obecnie si znajdowalimy, nie mgbym wiele pomc. W takich razach generaowie s widzami. Podszedem do strefy zrzutu i obserwowaem spadochroniarzy podnoszcych si po upadku, zbierajcych bagae, ktre spady na ziemi wczeniej, a take rozpakowujcych modzierze i karabiny maszynowe. Amunicj, racje ywnociowe i ciszy sprzt zrzucono w specjalnych pojemnikach zaopatrzeniowych, odnajdowanych i zbieranych tak szybko, e jeszcze bardziej utwierdzio mnie to w przekonaniu, i wszystko odbywao si pomylnie. Teraz jednake nadeszo pierwsze ostrzeenie, wystpia trudno, ktra miaa si zwiksza i dokucza nam nieledwie do koca. Taktyczny rzut mojego sztabu, znajdujcy si obecnie pod drzewami na skraju lasu, by gotw do pracy, ale cznociowcy mieli trudnoci w nawizaniu cznoci radiowej z kimkolwiek. Wkrtce dowiedzielimy si, e nasze aparaty radiowe byy nieodpowiednie i e ich skuteczno miaa by jeszcze bardziej ograniczona przez piaszczysty i silnie zadrzewiony teren. Wiadomoci byy niewystarczajce. Widziaem osobicie dosy, by si przekona, e 1 brygada Lathbury'ego wyldowaa pomylnie, ale o brygadzie szybowcowej Hicksa, ktra ldowaa na pnoc od nas, brak byo wiadomoci. Postanowiem pojecha i zbada, co jest z Hicksem. Wanie w chwili, gdy ju miaem odjecha jeepem z mym cznociowcem, w lesie pojawia si jaka grupa cywilnych osb: jedni umiechali si i witali, inni tylko bezmylnie si przygldali. Przypuszczalimy i, jak si pniej okazao, susznie, e byli to pacjenci, ktrzy uciekli z zakadu w wyniku bombardowania. Jak na to, co przeszli, nie wygldali le i nie przeszkadzali nam. Hicksa nie zastaem w jego sztabie - odjecha do swych batalionw. Brygada przybya w dobrym stanie, ale otrzymaem niepokojce wiadomoci dotyczce szwadronu rozpoznawczego. Ten mieszany oddzia szybowcowo-spadochronowy, ktry mia dokona wypadu na most, nawet nie wyruszy, a to z tej prostej przyczyny, e w szybowcach, ktre nie przybyy, znajdowaa si wikszo jego pojazdw. Ta cz planu - wycig do mostu - posza zupenie opacznie. Obecnie byo ogromnie wane sporzdzenie alternatywnego planu z Freddiem Goughem, dowdc szwadronu

rozpoznawczego, i zawiadomienie Lathbury'ego, e jego 2 batalion pod dowdztwem Johna Frosta musi teraz sam jak najbardziej zdecydowanie i na most. Wystpia dodatkowa trudno polegajca na tym, e jeden pluton Gougha by przeznaczony do pracy z moim sztabem i e teraz trzeba byo, by Gough ruszy przede mn do miasta. Nikt jednak nie zna miejsca jego pobytu. Pozostawiem wic rozkaz, by natychmiast skontaktowa si ze mn, i udaem si z powrotem do mego sztabu. Gdy wrciem, nie tylko nie zastaem w nim adnej wiadomoci o Goughu, lecz take okazao si, e z cznoci bya kompletna klapa. Niektre aparaty bliskiego zasigu do cznoci midzyoddziaowej funkcjonoway, ale z 1 brygad spadochronow i ze wiatem zewntrznym nie byo cznoci. Brak cznoci nie by nowym zjawiskiem. Miaem z tym do czsto do czynienia na pustyni i poznaem warto osobistej ruchliwoci w takich wypadkach. Czas bieg, byo ju dobrze po poudniu i Niemcy zaczli reagowa. Na nasz rejon pado kilka pociskw modzierzowych i personel sztabu zacz kopa rowy przeciwodamkowe. Obliczyem, e brygada Lathbury'ego, nawet po pomylnym wyruszeniu, jakie obserwowaem, nie moga jeszcze osign mostu. Widziaem kilka wyruszajcych jeepw, ludzie jednak w wikszoci szli pieszo i nie mogli by w marszu duej ni par godzin. Pozostawiwszy instrukcje dla Gougha, by nawiza kontakt ze mn w sztabie Lathbury'ego, ktry posuwa si za 2 batalionem doln drog, wyruszyem teraz jeepem z mym cznociowcem usiujcym wywoa Gougha za pomoc przenonego aparatu znajdujcego si na tylnym siedzeniu. Mia on jedn par suchawek na uszach, drugi za komplet lea na siedzeniu obok mnie. Skierowaem si na poudniow drog, ktr przypuszczalnie John Frost z 2 batalionem poda do mostu. Trzeba byo koniecznie dowiedzie si czego o ich postpach, a take wyjani, e bdc na mocie nie mog ju liczy na Gougha i chopcw z jego szwadronu rozpoznawczego. Pojechaem ulow ciek do bocznej drogi i wkrtce znalazem si na gwnej drodze Arnhem - Utrecht, nowoczesnej i obsadzonej na skrajach drzewami, z szerokimi piaszczystymi alejami pomidzy szpalerem krzeww szpilkowych na poboczu a ogrodami zamonych willi. Drog nadchodzia dwjkami kolumienka wzitych do niewoli Niemcw pod eskort jednego spadochroniarza, ktry, gdy ich mijaem, zasalutowa i umiechn si szeroko. Po drugiej stronie gwnej drogi skrciem w prawo w krty i wski zjazd ku rzece. Nie dostrzegao si adnego ruchu, cho od strony miasta dochodziy nas odgosy strzelaniny. Co uderzyo mnie teraz, to falisty charakter okolicy, ktry sprzyja obronie, i wysoko otaczajcych wiele domw ogrodze z siatki drucianej. Byy to czynniki mogce utrudni manewr posuwajcych si onierzy piechoty. Zatrzymaem si raz, gdy memu cznociowcowi wydao si, e wywoa Gougha, ale by to faszywy alarm. Niebawem na poudniowej drodze na wschd od Oosterbeek dogoniem tyowe elementy batalionu Frosta. Posuwali si gsiego po obu stronach drogi, bardzo powoli. Jadc dalej stwierdziem, e kolumna staa. Frosta nie byo przy dowdztwie, uda si naprzd, gdy jakie jego czoowe elementy popady w tarapaty. Usiowaem wzbudzi wiadomo koniecznoci popiechu, majc nadziej, e zostanie to przekazane Frostowi, i powiedziaem o niepowodzeniu szwadronu rozpoznawczego. Wiedziaem, e nawet w tych warunkach - kto jak kto, ale Frost - najszybciej bdzie par naprzd i uczyni w tym kierunku wszystko, co ley w ludzkiej mocy. Czowiek ten, liczcy sze stp wzrostu, o penej niepokoju okrgej twarzy z wyraajc trosk sta zmarszczk na czole, rozkoszowa si walk i sta si jednym z najzdolniejszych dowdcw batalionw w wojskach powietrznodesantowych. W zimie 1941 bra udzia w formowaniu 2 batalionu, a pniej z zapaem

i znakomicie nim dowodzi. W historycznym rajdzie Bruneval, w uderzeniu na stacj radarow, dowodzi oddziaem, ktrego rdzeniem bya kompania o batalionu. Zrzuceni z powietrza i ewakuowani morzem, zabrali z sob tajne urzdzenie w celu zbadania go i zniszczyli reszt. Wszyscy z wyjtkiem omiu dotarli szczliwie do oczekujcych statkw desantowych. Frost zdoby wtedy MC24. W czasie kampanii w Pnocnej Afryce otrzyma DSO, pniej za dowodzi 2 batalionem w inwazji na Sycyli. Wbrew zwodniczej powolnoci z wygldu Frost rozwin w sobie wspaniay zmys taktyczny. Z rozmowy z kilkoma jego oficerami dowiedziaem si, e osobicie bra udzia w akcji usuwania przeszkody. Dotychczas ju po raz trzeci mieli do czynienia z oporem. Pierwszy raz Niemcy otworzyli do nich ogie ze wzniesienia w pobliu Heveadorp. Stracono paru ludzi. Pniej odbya si niewielka potyczka na zachd od Oosterbeek, a teraz wysunita grupa usiowaa zlikwidowa samochd pancerny, ktry otwiera ogie, ilekro prbowano posun si naprzd. W oknie wystawowym sklepu ustawiono dziako przeciwpancerne, przygotowane na nastpne pojawienie si samochodu pancernego, podczas gdy spadochroniarze przelizgiwali si naokoo tyami domw. W wynikej walce wzito do niewoli pewn liczb esesmanw, a Frost wszed w posiadanie niemieckiej mapy, na ktrej bya zaznaczona trasa patrolowania nieprzyjacielskiej jednostki rozpoznawczej. Wskazywao to, e skrzyda i tyy batalionu byy zagroone. W rezultacie musia podj przeciwrodki. Byo jasne, e Frost znajdowa si teraz nieco dalej w przodzie na tej krtej i brukowanej kocimi bami drodze, dlatego te postanowiem nie czeka na niego, lecz poszuka Geralda Lathbury'ego. Ten pojecha do 3 batalionu, posuwajcego si do Arnhem rodkow drog, aby zobaczy, jak daje on sobie rad. Musiaem si troch cofn poudniow drog, a kto przypomnia mi o okoo stujardowym nieco ryzykownym odcinku, znajdujcym si cakowicie pod niemieck obserwacj z drugiego brzegu rzeki. Jadc w t stron przez ten rejon, usyszaem wist jednego czy dwch przelatujcych pociskw broni rcznej. Wydawao si, e na poudniowym brzegu znajdowali si niemieccy strzelcy wyborowi umieszczeni wysoko na cegielni, ktrzy strzelali do wszystkiego, co tylko poruszao si na tym widocznym odcinku drogi. Gdy wjechalimy ponownie na niebezpieczny odcinek, licznik wykazywa prdko 40 mil na godzin; staraem si maksymalnie j zwikszy, by stanowi moliwie najtrudniejszy cel. U dou pochyoci brukowanej ciemnobrzowym kamieniem droga si zwaa i skrcaa pod niski most. Skrciem w prawo na wzniesienie wiodce do rodkowej drogi. Mj cznociowiec nadal czyni wysiki, by wywoa Gougha. Minem jeszcze dwie grupy niemieckich jecw eskortowanych przez pojedynczych naszych onierzy i zaraz potem wpadlimy na tyowe elementy 3 batalionu. Jaki modszy oficer wyjani mi, e Lathbury by bliej czoa. Po kilku minutach odnalazem sztab, zatrzymany przy gwnym skrzyowaniu szosy Arnhem - Utrecht. Prawie na samym rogu znajdowa si samochd sztabowy marki Citroen pomalowany na matowy kolor ochronny Wehrmachtu; jego szyby byy rozbite, a ogumienie spaszczone. Otwarte drzwi zwisay, ukazujc martwego starszego oficera niemieckiego, ktrym, jak si okazao, by genera major Kussin, komendant garnizonu w Arnhem. Obok leay ciaa jego tumacza, ordynansa i kierowcy. Przejechaem na arnhemsk stron skrzyowania i zaparkowaem jeepa w alei do konnej jazdy pomidzy rzdami drzew. Teraz usyszaem odgosy wystrzaw i pojkiwanie leccych pociskw modzierzowych. Ogie ten by niezbyt celny. Niektre pociski paday na skrzyowanie drg, inne za
24

Zob. wykaz odznacze brytyjskich (przyp. tum.).

w lesie, gdzie wielu ludzi 3 batalionu znajdowao si w ukryciu przy poudniowo-zachodnim rogu skrzyowania. Krztali si sanitariusze, a krzyki z lasu wskazyway, e w wyniku trzech nawa, ktre dotychczas spady, byy straty w ludziach. Gdy nadszed Lathbury, wspomniaem o moim podejrzeniu, e Niemcy prawdopodobnie mieli posterunek obserwacyjny w jednej z pobliskich willi, i sugerowaem, by wysano oddzia w celu wyrzucenia go. W tym momencie adnemu z nas nie przyszo na myl, e byo to w ogle ze miejsce na zatrzymanie si. Patrzc wstecz, myl, e jest mao prawdopodobne, by Niemcy w ogle potrzebowali obserwatora; z typow teutosk dokadnoci przewidzieli oni tras naszego posuwania si i z odlegoci jakich 2000 jardw dokadnie wstrzelali si modzierzami do tego wanego skrzyowania drg. Stanowio to pierwszy realny dowd, na ktry si natknem, szybkoci i zdecydowania niemieckiej przeciwakcji; nie wydarzyo si nic, co by wskazywao, e byo to czym wicej ni lokaln akcj opniajc, ja za byem tym bardziej zniecierpliwiony ni zaniepokojony. Ale w rzeczywistoci, cho miaem si o tym dowiedzie dopiero znacznie pniej, po pocztkowym zaskoczeniu Niemcy szybko odzyskali rwnowag, wykazujc niezwykego ducha i sprawno. Tego dnia w Arnhem i Oosterbeek oraz wok tych miejscowoci znajdowao si okoo 6000 onierzy niemieckich rnej wartoci - od zahartowanych w bojach grenadierw SS z 9 i 10 dywizji pancernej oraz 425 kaprali ze szkoy SS do tzw. usznych i odkowych batalionw, ktrych obecno sprawia, e niektre alianckie suby wywiadowcze potraktoway Niemcw lekko. Esesmani rwnie nie przejmowali si specjalnie i tego spokojnego prniaczego dnia wielu poszo na spacer, niektrzy za wzili swe rowery i udali si na zbadanie lasw na pnoc od miasta. Chwilowo dyscyplina bya rozluniona. Pewien major SS, jadc na zrabowanym we Francji rowerze, wyruszy W szczere pole. Raptem usysza warkot samolotw i ogie artylerii przeciwlotniczej, a zatrzymawszy si, by spojrze w gr, zobaczy, e niebo wypenia si szybowcami i spadochronami. Jeden samolot wydawa si trafiony przez umieszczon przy mocie w Arnhem bateri przeciwlotnicz. Major by tym lekko zaskoczony, gdy znajdujca si przy mocie bateria miaa najgorsz opini w caej grupie. Zamiast jecha dalej na wie, ktra teraz miaa innych goci, major, co jest zupenie zrozumiae, zawrci i zacz naciska na peday tak silnie, jak tylko mg. Pedaowa zaledwie kilka chwil, gdy z tyu nadjechaa kolumna wozw sztabowych, ktrych silniki pracoway na przyspieszonych obrotach. Zapiszczay hamulce i obok niego zatrzyma si czoowy wz. Z przedniego siedzenia wychyli si zaywny i zaniepokojony marszaek w eleganckiej kurtce skrzanej i zawoa: Ktr drog mona dojecha do sztabu generaa Bittricha? Major zasalutowa i da wskazwki, jak dotrze do Doetinchem, i dopiero wtedy zda sobie spraw, e pytajcym by marszaek Model. Tylko minuty dzieliy dowdc Grupy Armii B od dostania si do niewoli. Model i jego sztab tak si spieszyli, by opuci swe kwatery w hotelach Hartenstein i Taffelberg w Oosterbeek, o czym niebawem mielimy si dowiedzie, i jedna z waliz Modela otwara si na stopniach schodw hotelowych i jego zapasowa bielizna si rozsypaa. Niektrzy z jego oficerw nie mieli nawet czasu na zebranie swych rzeczy osobistych, ktre zostay porzucone wraz ze znaczn liczb cile tajnych dokumentw. Major popedaowa do Arnhem, gdzie zasta zamieszanie wrd oddziaw niemieckich; w ostatniej chwili zdy wskoczy do wozu sztabowego, udajcego si do kwatery gwnej Bittricha. W caym miecie niewielkie grupy onierzy niemieckich oddaway si chwilowo pod komend modszych oficerw i podoficerw i, uywajc rowerw, wozw konnych

oraz napdzanych gazem drzewnym ciarwek, kieroway si ku strefom ldowania, ktre, jak sobie niejasno uwiadamiano, miay si znajdowa na pnoc od miasta. Dowdztwo korpusu pancernego roio si od oficerw, ktrzy usiowali uchwyci oddziay bdce w ruchu i nawiza z nimi czno za pomoc cywilnych linii telefonicznych. Niemcy stracili wiele swego wyposaenia radiowego w Normandii i teraz musieli polega na holenderskich operatorach centrali telefonicznej w Arnhem, ktrzy starali si jak najgorzej ich obsugiwa. Do przekazywania rozkazw uywano onierzy na rowerach. Bittrich po raz pierwszy dowiedzia si o desancie z raportu posterunku podsuchowego Luftwaffe, donoszcego o odbywajcych si ldowaniach, a wkrtce potem z tego samego rda usysza, e znaczne siy wyldoway pod Arnhem i Nijmegen. Wtedy rozkaza dywizji Hohenstaufen (9 dywizja SS) prowadzi rozpoznanie w kierunku na Arnhem i Nijmegen, a take zaj Arnhem i pobi oddziay na zachd od Arnhem. Dywizja Frundsberg (10 dywizja SS) miaa si niezwocznie przegrupowa - cz jej zostaa ju skierowana do Niemiec w celu uzupenienia si - i maszerowa do Nijmegen. W cigu popoudnia, gdy obrona po przybyciu dzia pancernych i artylerii nabraa jakich pozorw zorganizowanej akcji, Bittrich wysa batalion rozpoznawczy 9 dywizji pancernej SS przez most w Arnhem na Nijmegen, by tam zatrzyma Amerykanw. Mwiono, e tym posuniciem wykaza ogromn przezorno, gdy batalion ten pomg odeprze pierwsz prb uderzenia amerykaskiego na most w Nijmegen. Od pocztku Bittrich wyranie zakada, e pomoc dla nas bdzie musiaa przyj z 2 armii gwn drog przez Nijmegen, i zamkn t drog w nadziei, e rozprawi si z nami czciami. W tym czasie jednak trzeba byo niewielkiej przenikliwoci ze strony niemieckich dowdcw, by zaplanowa przeciwakcj. W dwie godziny bowiem po rozpoczciu si ldowa na biurku generaa Studenta w jego letnim domku w Vught leay kompletne rozkazy do caej operacji korpusu powietrznodesantowego. Znaleziono je przy zabitym onierzu amerykaskim w szybowcu zestrzelonym tu przy tej wsi. Tak wic niedbalstwo czy te wiadome nieposuszestwo jednego onierza natychmiast wyrwnao Niemcom korzyci, jakie dao nam zaskoczenie. Student, ktrego kompetencje dowdcze obejmoway kierowanie frontem obronnym przeciwko 2 armii i bitw ze 101 dywizj amerykask, niezwocznie przekaza zawarte w rozkazach informacje. W kadym razie pnym popoudniem Bittrich powiedzia do jednego z oficerw swego sztabu, co nastpuje: Brytyjczycy zamierzaj wypeni wszystkie luki pomidzy lini ich frontu a Rzesz. Wydawao si, e by w stanie pewnego podniecenia, gdy rozkaza batalionowi rozpoznawczemu 9 dywizji SS uda si przez rzek na poudnie. Wysya jedn ze swych doborowych jednostek i zwierzy si swym najbliszym wsppracownikom, e stawia na to, i uderzenie brytyjskie nie jest zbyt miae i zakrojone na zbyt du skal. Bittrich mia wasne pogldy na charakter i zwyczaje armii brytyjskiej i wedug tych pogldw zacz teraz dziaa. Musimy pamita - powiedzia, stojc przed budynkiem swego dowdztwa i wcigajc gboko powietrze - e brytyjski onierz walczc w miecie nie bdzie dziaa z wasnej inicjatywy, a to utrudnia oficerom dowodzenie. Bdzie on fantastyczny w obronie, ale nie powinnimy si obawia jego zdolnoci zaczepnych. Mwic to, rzuca od czasu do czasu okiem w kierunku rejonu walk. Stao si jasne, e budowa sw obron na teorii, i onierze 1 dywizji powietrznodesantowej bd nacierali tylko w miejscach, do ktrych zostan specjalnie skierowani. Miejsca te stan si wkrtce znane i przed przybyciem posikw z Grupy Armii B Niemcy pod Arnhem bd mogli sobie pozwoli na znegliowanie rejonw, gdzie nie nacieralimy.

Bya to miaa i odwana koncepcja. Ale John Frost i 2 batalion byli ju od dawna w drodze, by przyczyni generaowi Waffen SS Willemu Bittrichowi kilku chwil niepokoju. W tym czasie wdzierali si oni do miasta. Pokonawszy przeszkod, jak stanowi samochd pancerny, kompania C z 2 batalionu zostaa wysana przez Frosta w celu uchwycenia mostu kolejowego, ktry lea na zachd od bdcego gwnym celem mostu drogowego, i posuwaa si przez odkryty polder pod oson wasnych rcznych karabinw maszynowych. W chwili gdy porucznik Berry osign ten most, a kilku jego ludzi stano ju na nim, jedno przso zostao przez Niemcw wysadzone w powietrze. Wydawao si, e si zwija w ty prosto nam w twarze - meldowa jeden z tych ludzi. Nie byo jednak adnych strat. Pniej kompania C ruszya wykona swe zadanie drugiej kolejnoci - schwytania dowdztwa niemieckiego w Arnhem. Kompani B skierowano w celu rozprawienia si z wkraczajcymi do walki Niemcami na wzniesieniu pod Den Brink. Z kompani A i personelem dowdztwa batalionu Frost rozpocz uderzenie przez miasto, ktre nagle szeroko si otworzyo przed nimi. Tego wieczoru na par minut przed sm Frost i jego ludzie, wytajc wzrok w zapadajcym zmierzchu, dostrzegli zarysy wznoszcego si wysoko uku wielkiego mostu. By nietknity. Skrycie podeszli bliej i zobaczyli niemieckie pojazdy, jadce przeze w dalszym cigu w kierunku poudniowym. Spadochroniarze 2 batalionu starali si opanowa podniecenie. Nic nie wiedziaem o sukcesach Frosta i dowiedziaem si o nich dopiero grubo pniej. Na skrzyowanie na drodze Arnhem - Utrecht wzmg si ogie niemieckich modzierzy. Byo tam troch nadajcych si do uytku roww przeciwodamkowych, wykopanych przy okazji jakich wczeniejszych wicze. Lathbury mwi mi o oporze bezporednio przed nimi. Omawialimy spraw powolnego tempa posuwania si i trudnoci, jakie stwarzay wysokie ogrodzenia siatkowe, ktre zwyczajem Holendrw otaczay ich domy - utrudniao to wszelkie ruchy oskrzydlajce. Charakterystyczn cech brytyjskiego onierza, jak zaobserwowaem ju w poprzednich walkach, byo poszanowanie wasnoci i domw ludzi, w ktrych kraju walczy. W normalnych okolicznociach tego rodzaju grzeczno byaby rzecz godn pochway. Teraz jednak widziaem w tym zbdn strat czasu. Mwiono mi, e nasi onierze pukali nawet do drzwi, proszc o pozwolenie przeszukania domu. Wkrtce jednak utracili t grzeczno. Pochylilimy si nagle, gdy nastpne zerodkowanie modzierzowe nakryo las i skrzyowanie i gdy ujrzaem padajcego z cik ran brzucha kapitana Thessigera, zastpc dowdcy jednej z kompanii. Niemcy coraz skuteczniej zabierali si do nas. Nadal czuem, e jestemy w trudnej sytuacji z powodu zniknicia Freddiego Gougha. Lathbury take by niezadowolony ze sposobu rozwijania si walki na szczeblu brygady - nie mia adnej cznoci z 1 batalionem, ktry przypuszczalnie posuwa si dalej na pnoc, i uzyskiwa jedynie sporadyczn czno z 2 batalionem. Najpierw musz ich przesun z tego skrzyowania - powiedzia Lathbury i odszed, a ja skierowaem si do mego jeepa, by porozumie si ze sztabem dywizji. Gdy si zbliaem, dostrzegem, e mj jeep zosta trafiony pociskiem modzierzowym, a ciko rannego cznociowca wanie zabierali noszowi. Przenone radio byo nietknite, ale wyranie nie funkcjonowao naleycie. Nie udao mi si nawiza cznoci z moim sztabem i tak samo nie udao si tego dokona Lathbury'emu za pomoc jego aparatu.

Zdaem sobie teraz spraw, e, bdc z dala od mego sztabu, nie mam monoci dowodzenia. Odwiedziono mnie od powrotu, gdy oznaczao to przejazd przez teren, ktry obecnie nie by w naszych rkach. Po kilku przykrych chwilach pomylaem, e przynajmniej, znajdujc si przy brygadzie majcej za podstawowe zadanie uderzenie na most, byem w dogodnej sytuacji do wydawania zarzdze na miejscu. Przeklinaem jednak zatrwaajcy brak cznoci. Co wicej, nie byo powodu, by sdzi, e w dowdztwie dywizji moga dziaa lepiej.

W nadcigajcym zmierzchu powoli posuwalimy si naprzd wzdu gwnej drogi. Napywajce od czoa meldunki nie byy zachcajce: czoowa kompania miaa styczno z nieprzyjacielem i zostaa zatrzymana tu przy hotelu Hartenstein na skraju Oosterbeek. Pomimo sprawiajcych zawd opnie, fakt, e znajdowaem si w bitwie, wyrwnywa do pewnego stopnia niemono mego powrotu do dowdztwa dywizji. Brygada szybowcowa Pipa Hicksa bdzie musiaa pozosta wok stref zrzutu jako osona do czasu przybycia w dniu jutrzejszym Shana Hacketta z 4 brygad spadochronow. Z ca pewnoci sytuacja nie wymagaa pod tym wzgldem adnej zmiany. Niemniej jednak chciabym nieco wicej wiedzie o tym, co si dziao gdzie indziej. Wanie w tym czasie, gdy Frost i jego ludzie posuwali si skrycie do domw i magazynw na pnocnej stronie mostu, mymy si zatrzymali. Zapady ciemnoci i posuwalimy si naprzd bardzo wolno, a wtedy Lathbury po naradzeniu si z Fitchem, dowdc batalionu, kaza zatrzyma si oddziaom. Wysunito patrole ku miastu, my za weszlimy do znajdujcej si w gbi ogrodu duej willi o dobrze utrzymanych trawnikach. Personel dowdztwa brygady rozszed si po domu, w ktrym gocinnie przyj nas wysoki, w rednim wieku Holender z siwiejcymi wosami i powanymi, uczciwymi oczami. Przepraszaem za niepokojenie jego i jego ony, ale on wzruszeniem ramion zby nasz niepokj i w doskonaej angielszczynie powiedzia: Nic nie szkodzi. Warto pozby si ich za wszelk cen. - Poza czym wskaza palcem na d i doda. - A do spania w piwnicy przywyklimy. Wie pan, RAF... Lathbury i ja dzielilimy wychodzcy na drog frontowy pokj na parterze. Spoylimy co nieco z naszych

elaznych racji, nie wyczajc bardzo poywnego koncentratu, ktry w poczeniu z wod dawa owsiank. Strzelanina bya teraz bardzo niewielka. Niedaleko od nas na drodze, o czym nie wiedzielimy, do oddziaw niemieckiego 16 batalionu rezerwowego, ktry stacjonowa w Oosterbeek i przyczyni si wicej ni wszystkie inne oddziay niemieckie do opnienia nas, wanie doczaa grupa bojowa Spindler z 9 dywizji pancernej SS. Musiao to podnie na duchu gronego dowdc 16 batalionu, sturmbannfhrera Seppa Kraffta: jego obrona rejonu Wolfhezen - Oosterbeek kosztowaa drogo. Kiedy przedtem powiedzia on: Gdy si dysponuje sabszymi siami, jedynym sposobem wyrwania zbw desantowi powietrznemu jest bezporednie zaatakowanie go. Tak te w rzeczywistoci uczyni. Jedna kompania ruszya do natarcia, podczas gdy reszta batalionu utworzya lini obrony. Krafft zebra wszystkie czogi i dziaa pancerne, jakie tylko mg zdoby. Dotychczas by on naszym najbardziej kopotliwym przeciwnikiem. Jego batalion, skadajcy si z 13 oficerw, 73 podoficerw i 349 szeregowcw, jak najlepiej wykorzysta sprzyjajcy obronie teren i stawi opr absolutnie nieproporcjonalny do swej liczebnoci. Genera major Kussin powraca z inspekcji batalionu, gdy przechwycono jego samochd. Trupa Kussina widziaem potem na jednym ze skrzyowa. Krafft proponowa Kussinowi, by wraca inn drog, ale on nie da si odwie od swego zamiaru. W cigu popoudnia sztab dywizji zawiadomi Kraffta, e o godzinie smej inny batalion zaatakuje nas od pnocy. Nie zostao to zrealizowane i Krafft meldowa cikie straty w wyniku kontrataku silnie wzmocnionego nieprzyjaciela. W tym czasie wiedzia on ju o posuwaniu si 2 batalionu drog poudniow i obawia si, e jego batalionowi grozi niebezpieczestwo okrenia. Niepokj Kraffta zosta chwilowo umierzony w wyniku pojawienia si czogw 9 dywizji pancernej SS. Drzemaem niespokojnie na kanapce, trzymajc nogi na oparciu. Od czasu do czasu syszao si zwyke dla dowdztwa dwiki nocne: motocykle, chrzst butw na wirze, rozmowy niewidzialnych osb. Wstawaem wielokrotnie, by sprawdzi, czy nie byo jakiej wiadomoci z mego sztabu lub od Gougha, czy te od Frosta, o ktrego dotarciu do mostu dotychczas nic nie wiedziaem. W rzeczywistoci Gough dopiero co poczy si z Frostem na podejciach do mostu. Jego szwadron rozpoznawczy z powodu braku wikszoci rodkw transportowych wyruszy znacznie pniej od przewidzianego czasu, przy czym czoowe jeepy wpady w zasadzk w gstych laskach na wschd od stacji Wolfhezen - pniej znaleziono ciaa ich zag. Zostali wystrzelani z karabinw maszynowych. Cay szwadron za uwika si w nieustajc walk wzdu grzbietu szerokiego nasypu toru kolejowego. Wzito kilku jecw, ktrzy podali, e opr stawia batalion szkolny Kraffta, przybyy do tego rejonu zaledwie dzie wczeniej. Szkoleni w nim onierze walczyli z furi. Gough wycofa si pod oson 1 batalionu, ktry take zosta zatrzymany. Usiowa on przekaza Lathbury'emu wiadomo wyjaniajc, co go zatrzymao, ale jego radio nie dziaao. W towarzystwie

Pipa Hicksa Gough uda si do dowdztwa dywizji, gdzie Charles Mackenzie powiedzia mu, e pilnie go poszukiwaem. - Gdzie on teraz jest? - zapyta Gough. - U Lathbury'ego - odpar Mackenzie. Wtedy Gough podsun myl, e jego oddzia w dalszym cigu bdzie uyteczny w rejonie mostu, zwaszcza e mia z sob pewn liczb wyszkolonych saperw, ktrzy mogliby by potrzebni do usuwania adunkw wybuchowych, jakie Niemcy przypuszczalnie zaoyli. - Dowdca dywizji bardzo nalega na widzenie si z panem - nastawa Mackenzie. Wtedy Gough, zabierajc dodatkowo jako wzmocnienie jeep peen ludzi ze swego szwadronu, wyruszy, by mnie odnale. Majc po piciu ludzi w jeepie i jadc szybko do rodkowej drogi, natknli si na dowdc 3 baterii lekkiej, majora Dennisa Mumforda. Niedobrze posuwa si dalej t drog - ostrzeg ich Mumford. - Roi si od Niemcw. Lepiej szybko j opuci. Obydwa jeepy zawrciy i objechay przez skrzyowanie pod Renkum. Sdzc, e sztab Lathbury'ego wyszed bez szwanku i e si poczy z 2 batalionem na poudniowej drodze, Gough pomkn w ciemno. Byo po wp do sidmej, gdy dotarli do tej czci dowdztwa 1 brygady, ktra znajdowaa si na drodze nad rzek, i zostali poinformowani, e Lathbury i ja odeszlimy z 3 batalionem i od tej chwili nie o nas nie syszano. - Czy wiecie, po co mnie wzywano? - zapyta Gough. - Dowdca dywizji chcia, by pan poprowadzi swj oddzia t drog za Frostem - odpar szef oddziau operacyjno-rozpoznawczego sztabu brygady, Tony Hibbert. Teraz Gough znw usiowa wywoa przez radio sztab dywizji, ale mu si nie udao i wskutek tego zdecydowa, e bdzie posuwa si dalej naprzd i nawie czno z Frostem. Tymczasem przy mocie Frost uchwyci wysokie gmachy dajce dobry wgld wzdu dwigarw mostowych i by zdumiony brakiem reakcji ze strony nieprzyjaciela. I rzeczywicie, gdyby przyby tylko p godziny wczeniej, zastaby sw wielk zdobycz absolutnie nie strzeon. Jakie dwa tuziny podstarzaych weteranw Wehrmachtu ucieko przy pierwszej oznace zbliania si przeciwnika. Teraz jednak grupa esesmanw zaja stanowiska na poudniowym kracu mostu. Z grnego okna domu, pooonego przy kocu Markt Straat, Frost mia dobry wgld na most. W pogronej w ciemnociach cichej ulicy rozrni posta w jakim uniformie. Frostowi przyszo do gowy, e czowiek ten mg by zwizany z ruchem oporu, posa wic spadochroniarza, by to sprawdzi. Po minucie czy dwch onierz powrci. - No? - zapyta Frost. - Och, on nie jest z ruchu oporu, sir - pada spokojna odpowied. - Mwi, e jest z wojsk pancernych SS. Frost musia si odwrci, by ukry miech. I teraz zacz przemyliwa nad sposobami i rodkami opanowania poudniowego kraca mostu.

Gdy obmyla nastpne posunicia, ujrza nadcigajcego Gougha z jego oddziaem. Gough jeszcze raz prbowa porozumie si ze mn drog radiow, ale znw mu si to nie udao; pniej zapozna si z ugrupowaniem si Frosta, ktrych cz zajmowaa teraz stanowiska w jakiej szkole po drugiej stronie podejcia do mostu. Inna cz, pod dowdztwem penego ycia majora Digby'ego TathamaWartera, bya nieledwie pod filarami mostu. Gough zaj gmach wodocigw o wysokim paskim dachu, pooony w odlegoci okoo pidziesiciu jardw od mostu i dajcy wgld na ca jego dugo. Frost mia do zaatwienia mas spraw. Wysa oficera z poleceniem przedostania si do Lathbury'ego, ktrego gwna cz dowdztwa znajdowaa si teraz z 2 batalionem przy mocie. Wraz z grup saperw i plutonem suby zaopatrzenia i transportu, ktry take tu si przedosta, Frost mia teraz okoo piciuset ludzi, rozmieszczonych w domach na obwodzie obrony. W ciemnoci porucznik McDermont z garci onierzy prbowa przedrze si przez most, zosta jednak odkryty i odrzucony poczonym ogniem z bunkra i samochodu pancernego, strzelajcego na wprost wzdu mostu. McDermont i Jack Grayburn naleeli do grupy Tathama-Wartera, znajdujcej si pod filarami mostu, skd te dokonano jeszcze jednej prby opanowania poudniowego przyczka mostowego. Przy tej prbie Grayburn zosta ranny. Tymczasem Frost rozkaza kompanii B, by opanowaa poudniow stron mostu, przeprawiajc si przez rzek w maych odziach, ktre odkryto unoszce si na wodzie maej odnogi rzeki tu obok miejsca, gdzie znajdowa si rozebrany wczeniej przez Niemcw most pontonowy. W tym czasie jednak kompania ta nie pokonaa jeszcze oporu na nasypie pod Den Brink i dopiero o trzeciej rano moga dotrze na miejsce. Wysano te patrol oficerski w celu ustalenia pooenia kompanii C w dowdztwie niemieckim w Arnhem. Patrol ten stwierdzi, e kompania jest otoczona, i nie mg do niej dotrze. Wok przyczka mostowego rozmieszczono dziaa przeciwpancerne i na nabrzeu prowadzcym do mostu uoono miny, a granaty przeciwpancerne Hawkinsa na podejciach. Na grnych pitrach magazynw i innych budynkw umieszczono wszelkie karabiny maszynowe, jakimi dysponowano. W jednym z domw spadochroniarze znaleli zniedonia staruszk, zbyt star i zbyt blisk swego naturalnego koca, by odczuwaa strach. Poczua si dotknita ich sugesti ewakuowania jej i obstawaa, e chce pozosta, by zobaczy odchodzcych Niemcw. onierze kolejno zaczli si ni opiekowa, dostarczajc jedzenia i gorcych napojw. W zwodniczym pmroku tego jesiennego wieczoru Frost, Gough i inni dostrzegli co, co wydawao si szeregiem drewnianych barakw ustawionych wzdu zachodniej strony mostu, kady okoo dwudziestu stp dugoci. Przed nimi znajdowa si bunkier, ktry ju przyczyni nam sporo kopotu. Frost rozkaza, by znaleziono sposb uycia przeciwko niemu miotacza ognia i dwaj saperzy podczogali si na nabrzee z tym sprztem. Gdy zajli stanowisko do akcji, uwag sapera kierujcego miotaczem ognia i ju majcego go uruchomi odwrci jego towarzysz, w rezultacie czego pomie omin schron i trafi w baraki. Nastpia straszliwa, olepiajca eksplozja, ktra wstrzsna i owietlia cay rejon. Domy si zachwiay i posypa gruz. Czuwajcy w budynkach onierze odczuli cinienie wybuchu. Nie trzeba byo fachowca, by zda sobie spraw, e baraki byy wypenione amunicj. A teraz zacza temu towarzyszy strzelanina pociskami smugowymi i z broni rcznej oraz wybuchy pociskw modzierzy.

Osaniajc oczy przed blaskiem, Frost i Gough oraz kilkuset innych ludzi ujrzeli odleg cz mostu w pomieniach. Teraz ju wiemy, po co jechalimy tak daleko - powiedzia do Gougha jeden z jego onierzy. To tylko farba - optymistycznie odpar Gough w nadziei, e ma racj. W cigu wieczoru Frost otrzyma dalsze posiki.-Gdy 3 batalion zbliy si do Oosterbeek, kompania C, dowodzona przez majora Lewisa, posuna si ku linii kolejowej w Arnhem z zadaniem znalezienia jakiejkolwiek drogi wiodcej do mostu. Po jednej krtkiej, lecz ostrej walce dotarli do centrum Arnhem o zmroku i znaleli si w opuszczonym miecie. Od stacji kolejowej posuwali si ostronie wskimi handlowymi ulicami, majc si na bacznoci przed strzelcami wyborowymi i niezbyt pewni, co zastan po przybyciu na miejsce. Nikt nie stara si ich zatrzyma, dopki nie weszli w ulic wiodc do mostu, tam za nawizano z nimi walk, gdy kilku ludzi tej kompanii rcznym granatem przeciwpancernym Gammona wysadzio w powietrze niemiecki samochd pancerny. W drodze przez miasto jeden z onierzy wstpi do sklepu rzeniczego w poszukiwaniu jedzenia. Zjawi si waciciel i przeprasza, e nie ma misa, ale ofiarowa mu chleb, ser i szklank wina, proszc spadochroniarza, by chwil pozosta, gdy chcia przyprowadzi crk, aby zobaczya to cudowne zjawisko z Wielkiej Brytanii. Oficer, wysany przez Frosta w celu nawizania cznoci z Lathburym, powrci z wiadomoci, e Niemcy przecili poudniow drog za batalionem. Dlatego te Frost rozkaza Goughowi pozosta i przygotowywa si do odparcia kontrataku, co do ktrego by pewien, e wisi w powietrzu. Ju teraz zmusi on Bittricha do zmiany rozkazw, poniewa batalion rozpoznawczy 9 dywizji SS przeszed przez most przed przybyciem Frosta, a 10 dywizja SS si spnia. Po powrocie do Doetinchem Bittrich dowiedzia si od telefonisty Wehrmachtu, e most zosta zdobyty przez Brytyjczykw. Zaleao mu na tym, bymy zostali zlikwidowani, zanim 2 armia si przebije, i wobec tego byo konieczne przeprawienie przez Dolny Ren dywizji Frundsberg. Rozkaza jej wic przeprawi si przez rzek promem pod Huissen i obsadzi przedmocie na poudnie od Nijmegen. W tym czasie zadaniem dywizji Hohenstaufen byo: moliwie jak najszybciej odebra most w Arnhem; zapobiec wszelkiemu wzmocnieniu zgrupowania brytyjskiego przy mocie od strony Oosterbeek; otoczy i zniszczy 1 dywizj powietrznodesantow, gdy tylko nadejd od Modela posiki Wehrmachtu. Dywizja Hohenstaufen skadaa si z jednego puku grenadierw pancernych, oddziau artylerii, dwu baterii cikich dzia, pancernego oddziau rozpoznawczego, kompanii czogw, czci jednostki pionierw i oddziau artylerii przeciwlotniczej. Wikszo tych jednostek przez cay dzie walczya jako piechota pod nowym dowdc, ruchliwym obersturmbannfhrerem Harzerem, ktry chwilowo obj dowodzenie dywizj. Obecnie dywizja Frundsberg zacza przeprawia si promem. Tymczasem Frost chwilowo uzna wielki stalowy luk mostu za ziemi niczyj. Spadochroniarze na pnocnym jego kracu i esesmani na poudniowym patrzyli na siebie, nie mogc dostrzec nic poza przygasajcymi pomieniami na mocie, odblaskami na wodzie i niewyranym zarysem wysokiego uku stalowego. *** Z domu przy gwnej drodze Arnhem - Utrecht, w ktrym zatrzymalimy si na kilka godzin, Gerald Lathbury wysa wiadomo do Frosta, e reszta 1 brygady bdzie teraz prbowaa osign most do rana. 1 batalion, podobnie jak 3 batalion, ktremu obecnie towarzyszyem, toczy nieregularn, lecz zacit walk. Dowodzony przez podpukownika Davida Dobiego, mia zachcajcy start, posuwajc

si drog Arnhem - Ede. Holenderska ludno cywilna z wielk sympati powitaa onierzy. W wyniku uprzedniego zaatakowania przez lotnictwo z lotu koszcego znajdujcych si przed nimi niemieckich pozycji i stanowisk artylerii przeciwlotniczej oddziay posuway si szybko naprzd. Sycha byo odgosy walki na poudniu, ale dopiero pnym popoudniem ujrzeli niemieckie czogi - starych modeli, jednak wystarczajco grone, by oddziay zday sobie spraw z potencjalnych trudnoci, jakie ich czekay. Z chwil zapadnicia ciemnoci jedna kompania wesza do lasu, gdzie prawie natychmiast zostaa zaatakowana. W przesiece otworzono ogie z pancerzownicy typu Piat do niemieckiego samochodu pancernego, ktry patrolowa teren. Za nim posuwao si pi czogw i pitnacie wozw pgsienicowych. Gdy 1 batalion je zaatakowa, Niemcy, ktrzy zaszli go od tyu, zaczli do niego strzela. Po pnocy batalion ten ruszy przez lasy i przed witem wkroczy na przedmiecie Arnhem. Straty byy wysokie: kompania R, ktra ju wczeniej bya bardzo zaangaowana na rozwidleniu drogi na pnoc od Wolfhezen, teraz w lesie poniosa dalsze straty od ognia modzierzy i miaa tylko poow swego stanu. Inna kompania stracia trzydziestu ludzi. A obecnie cznociowcy Dobiego odebrali wiadomo od znajdujcego si przy mocie Frosta, ktry natarczywie domaga si wzmocnienia. Dobie prbowa nawiza czno z Lathburym, a gdy jego cznociowcom si to nie udao, uzna, e sytuacja wymagaa odstpienia od pierwotnego planu. Zamiast wytrwale dy do wykonania swego zadania uchwycenia i utrzymania wzniesie na pnoc od miasta skrci na poudniowy wschd i skierowa si wprost do mostu. W ten sposb mgby pomc Frostowi. Wiadomoci od patroli wykazay zupenie wyranie, e Niemcy do silnie obsadzili wynioso na pnoc od miasta i e wszelka dalsza prba opanowania jej byaby w kadym razie kosztowna. Z pierwszym brzaskiem 1 batalion Dobiego zacz si posuwa naprzd. W tym czasie doczya do niego kompania dowodzenia 3 batalionu. 1 batalion posuwa si dalej przedmieciem Mariendaal, gdzie nieprzyjaciel by okopany pomidzy domami i w fabryce w pobliu mostu kolejowego. Ponoszc due straty w krwawej walce, Dobie posun si nieco naprzd. Dym i swd bitewny wypeni poranne powietrze. O wysikach 3 batalionu syszaem co nieco, zanim go dogoniem. Dowodzony przez Fitcha, znalaz si w boju w godzin po wyruszeniu ze strefy zrzutu w rejonie okoo dwch mil na poudniowy wschd od Wolfhezen. Z pocztku czoowy pluton pod dowdztwem modego kapitana ze srogimi i dugimi wsami szybko ruszy naprzd. Jimmi Cleminson, ktrego teraz czsto widywaem, potuk si nieco przy ldowaniu i szed z onierzem, ktry wyrcza go w porwnywaniu mapy z terenem. Gdy byli ju poza gwnym skrzyowaniem na drodze do Arnhem, z lewej strony usyszeli zbliajcy si drog samochd. Zaskrzypiay hamulce. Kierowca, ktry zauway spadochroniarzy, prbowa zatrzyma si i cofn. Zanim samochd zdy si zatrzyma, zosta podziurawiony pociskami pistoletw maszynowych, karabinw i pistoletw. Dwch ludzi usiowao wydosta si z niego, lecz zostali zabici. W podnieceniu spadochroniarze strzelali do samochodu z obu stron rozwidlenia i Cleminson musia wyda rozkaz zaprzestania ognia. Obawia si, by si wzajemnie nie postrzelali. Minuta wczeniej, a generaowi majorowi Kussinowi i jego towarzyszom udaoby si przeskoczy. Czoowy pluton kontynuowa marsz przez nastpny kwadrans, zanim znw natkn si na nieprzyjaciela. Tym razem wzdu drogi strzelao do nich dziao pancerne i Cleminson z Peterem Waddym, swym dowdc kompanii, powzili nastpujcy plan. Kady z nich wzi z sob patrol i ruszyli na prawo i na lewo od drogi, posuwajc si przez ogrody z du trudnoci z powodu

wysokich siatkowych ogrodze. Tymczasem podcignito szeciofuntowe dziao, ale zanim jego obsuga zdoaa je obrci, dziao pancerne posuno si drog i unieszkodliwio je, zabijajc kilku ludzi z obsugi. Nastpnie dziao niemieckie otworzyo ogie wzdu drogi. Waddy i Cleminson ze swymi ludmi dostali si do domw i zaatakowali niemiecki wz pancerny, strzelajc z brenw i stenw. Nie mieli z sob broni przeciwpancernej prcz przeciwpancernych granatw rcznych Gammona, a odlego domw od drogi uniemoliwiaa celny rzut. Niemniej wielu spadochroniarzy zabrao si do rzucania granatw, gdy dziao pancerne wracajc mijao ich stanowiska. Niemiecka zaoga moga jednak wyj z opresji bezkarnie, gdy zabezpieczya si, zabierajc jednego z rannych brytyjskich kanonierw obsugi dziaa przeciwpancernego i kadc go w poprzek na przodzie swego wozu. Dziao pancerne si oddalio. Szybko jednak pojawiy si inne i gdy walka zacza si rozwija, Fitch wysa kompani C boczn drog w celu wyminicia oporu. Bya to kompania, ktra pniej doczya do Frosta przy mocie. Nie byo jeszcze ciemno w dniu D, gdy Cleminson i jego oddzia osignli hotel Hartenstein z przestronnymi wok trawnikami; by to okazay, biay, prostoktny gmach o wysokich oknach, stojcy na tle lasw, z dala od drogi. Spadochroniarze nieufnie wkraczali do niego pojedynczo przez piwnice, gotowi do akcji oczyszczajcej. Wewntrz znaleli wszelkie oznaki pospiesznej ucieczki: bar z pewn iloci napojw alkoholowych i szeregiem szklanek oraz pierwsze danie poudniowego posiku, ustawione na dugim kasynowym stole we frontowym pokoju na parterze. Cleminson i inni zabrali si do zaksek. Znaleziono jakie papiery, ktre pozostawiono do zbadania przez wywiad, a dwaj oficerowie losowali, kto pierwszy musi odej do miasta. Byo jasne, e niewiele mona zyska, posuwajc si dalej bezporednio gwn drog, majc do czynienia z ruchliwymi i gronymi dziaami pancernymi. Jeli bdziemy trzymali si drogi, nie bdziemy do szybko posuwali si naprzd - owiadczy Waddy. Rzuciwszy okiem na map, pokaza palcem skrt prowadzcy na wschd przez teren parku po arnhemskiej stronie hotelu. Niebawem wyruszya pierwsza grupa, lecz zaraz zostaa dostrzeona przez niemieckich cekaemistw. Podejcie byo silnie ostrzeliwane, w wyniku czego Waddy i Cleminson wycofali si do hotelu Hartenstein. Nie wiedzieli, e w tym samym momencie przedostaa si kompania C, znajdujca si na prawo od nich w odlegoci gosowej. Dalej w tyle, w willi dowdztwa 3 batalionu, zbudzono mnie krtko po trzeciej nad ranem. Podjlimy marsz naprzd znw inn tras. Fitch postanowi maszerowa dalej do drogi poudniowej przez Oosterbeek. Gdy wyszedem na drog, znalazem si w towarzystwie masywnej postaci, ktra okazaa si sierantem szefem 3 batalionu, majcym sze stp i dwa cale wzrostu, byym grenadierem gwardii o nazwisku Lord. Odtd, sir - poinformowa mnie - jestem pask stra przyboczn. Nawet generaowie nie lubi przyzna si, e potrzebuj ochrony, i ja te daem mu jak nonszalanck odpowied; niemniej stwierdziem, e jego obecno oddziaywaa na mnie raczej uspokajajco. Powoli, zawiedzeni, posuwalimy si naprzd drog; od czasu do czasu od czoa dochodziy odgosy zaciekych walk, krtkie serie ognia, ktre zatrzymyway ca kolumn. Uwaaem, e te ustawiczne zatrzymywania si s niezwykle nuce, ale, chocia powiedziaem to Lathbury'emu, aden z nas nie mg wiele uczyni w tej sprawie. Niektrzy ludzie w pierwszej linii byli bardzo modzi i po raz pierwszy znajdowali si w akcji; inni za -nie brali udziau w walkach od czasu kampanii w Pnocnej Afryce i na Sycylii. Wiedziaem, e w tych okolicznociach nieuniknienie bd czasami zatrzymywali si niepotrzebnie i zwracali zbyt wiele uwagi na

przypadkowy pocisk, jak to czyni onierze w pierwszych chwilach kadej walki. W uderzeniu desantu powietrznego czynnik ten, to jest zbytnia ostrono, musi by zredukowany do minimum, jeli ma si odnie pen korzy z przewagi, jak daje zaskoczenie. Wielokrotnie rozmylaem nad przyczynami, ktre sprawiy, e bitwa pod Arnhem przybraa taki wanie obrt, nad bdami i niewaciwymi ocenami oraz nieudolnoci. Moliwe, e mniejszy respekt ze strony naszych oddziaw dla niemieckiego oporu w pocztkowych stadiach bitwy pozwoliby nam podsun wicej ludzi do mostu, cho jest wtpliwe, czy w ostatecznym wyniku spowodowaoby to wiksz rnic, a mogoby z powodzeniem zwikszy dugo listy strat. Tak czy inaczej, ostrono oddziaw, ktre znalazy si w ogniu po raz pierwszy lub po duszej przerwie, bya instynktowna; co wicej, jako dowdca dywizji wpltany w walk batalionu, a przy tym posuwajcy si gdzie w rodku kolumny, znalazem si w jak najgorszej sytuacji i nie mogem zbyt wiele interweniowa. Nawet gdy opucilimy gwn drog i ruszylimy now okrn, zatrzymywania si nie byy mniej czste. Gdy nastpi wit, nadal przemykalimy si bocznymi drogami na zachodnich podejciach do Arnhem. Miejscowi ludzie, ktrzy dodawali nam wielce otuchy, a pniej udzielili pomocy, wychodzili na ulice, niosc owoce i napoje dla tylnych kompanii przechodzcych wojsk. Pomaraczowe opaski na rkach i yczliwo byy widoczne i wyranie starannie zachowane wanie na tak jak ta okazj. Nawet dzieci wyszy gromadnie i naladujc wojsko maszeroway obok spadochroniarzy, podniecone gaskaniem po gowach i tabliczkami mlecznej czekolady. W niektrych wypadkach wychodziy gospodynie z dzbanami parujcej namiastki kawy - w tym czasie kawa bya najcenniejszym artykuem w Holandii. Wszystko to wywierao niezwykle gbokie wraenie i byo bardzo wzruszajce, ale wiedziaem te, jak wiele cennych sekund si przez to tracio, trzeba byo bowiem jak najszybciej doj do mostu i zapewni trwae pozycje do czasu zrzucenia pnym przedpoudniem 4 brygady spadochronowej Shana Hacketta. Ten drugi rzut powinien wkrtce zwolni brygad szybowcow Hicksa, ktra miaa podej do nas. Gdy doszlimy do dolnej drogi, stao si oczywiste, e 2 batalion musia ju przej. Wkrtce za mielimy potwierdzenie tego, gdy natknlimy si na tyln kompani 2 batalionu, ktra zostaa oddzielona od jego si gwnych. Posunlimy si dobrze naprzd, gdy raptem na szerokim zakrcie tu na zachd od szpitala w. Elbiety, gdzie dolna droga czya si z gwn, Niemcy zatrzymali nasze elementy czoowe. Strzelali oni wzdu drogi i wprowadzili kilka dzia pancernych i par czogw, ktre wyjc poruszay si po okolicy z oskotem sprawianym przez zwisajce luno, jak metalowe spdnice, dodatkowe pyty pancerne, majce na celu wzmocnienie zasadniczego opancerzenia. Dotychczas Cleminson i czoowa kompania byli odcici od reszty batalionu; nie mieli nawet z nami cznoci radiowej. Posuwali si oni nadal, a doszli do pooonego nad brzegiem rzeki budynku, zwanego Pawilonem Reskim, gdzie Niemcy walczyli nieugicie i przyczynili wiele strat nacierajcym spadochroniarzom. Jedna grupa posza drog przez las grujcy nad Pawilonem i znikna. Waddy dogoni Cleminsona i wyjani, e poniewa nie mieli cznoci z batalionem, byoby wskazane cofn si pod gr i na lewo za otoczony niskimi murami i parkanami rozoysty gmach szpitala w. Elbiety.

W chwili gdy to mwi, niewielki oddzia przedni zosta silnie ostrzelany. Pozostali przy yciu rozproszyli si pomidzy domami wzdu gwnej drogi. Poniewa teraz natrafilimy na zdecydowany opr niemiecki, odeszlimy z Lathburym kilka jardw od drogi do trzypitrowego domu, majcego w tylnej czci paski dach na poziomie pierwszego pitra. Pniej jaki przestarzaego typu czog posuwa si z klekotem drog i spadochroniarze 3 batalionu, wybrawszy odpowiedni moment, unieruchomili go plastykowymi granatami; byy to garstki materiau wybuchowego, ktrym umieli doskonale si posugiwa. Teraz utknlimy na dobre. Wkrtce Niemcy nas wykryli i pociski modzierzowe zaczy pada z tyu za przydronymi domami, w ktrych chwilowo si schronilimy. Gdy na frontowej drodze pojawiy si dalsze czogi i dziaa pancerne, na ich tyach pomidzy domami nastpia wymiana strzaw z broni rcznej. Wygldajc przez jedno z tylnych okien, zauwayem, e znajdowalimy si w gsto zabudowanej czci miasta - stay tam szeregi zbudowanych tarasowato domw, poprzedzielanych labiryntem ogrodw, otoczonych parkanami i murami w zwykym, cakowicie holenderskim stylu. Rejon ten by do silnie ostrzeliwany z broni rcznej i ostrzeono mnie, e Niemcy znajdowali si w grnych pomieszczeniach domw po drugiej stronie ogrodw. Moje widoki na powrt do sztabu dywizji wydaway si obecnie bardziej odlege, nibym tego sobie yczy.

Rozdzia trzeci
Pooenie nasze szybko nabrao pozorw oblenia. Na tylnym balkonie domu nastawiano krzese i innych mebli, by urzdzi stanowiska strzeleckie i spoza tej prowizorycznej osony i z grnych okien spadochroniarze klczc strzelali do domw po drugiej strome dziaek ogrodowych. Ujrzaem tam lecego Lathbury'ego i od czasu do czasu strzelajcego z karabinu do ukazujcych si celw. Obecnie dowdca 1 batalionu, Fitch, doczy do nas na chwil, a modsi oficerowie, bardzo modzi i ogromnie troszczcy si o nasze bezpieczestwo, wpadali z wiadomociami, a take by zobaczy, jak dajemy sobie rad. Na drodze przed frontem budynku pojawi si czog typu Mark IV i major Waddy z wielkim spokojem unieruchomi go rcznym granatem Gammona, celnie rzuconym z domu obok nas. Byo to przyczyn kilku dobrodusznych uwag, wywoanych zazdroci w naszym domu, gdzie inni te czatowali w zasadzce gotowi do rzucenia swych granatw. Czogi byy najbardziej cenionym upem. Teraz dwa z nich leay unieszkodliwione na drodze, nie przeszkadzajc jednak ruchowi innych wozw pancernych, ktre jeszcze bezczelniej przetaczay si w obie strony drog, groc nam zniszczeniem. Jednake pord tego niemieckiego monopolu na ruchliwo nagle pojawi si nasz lekki transporter opancerzony z ryczcym silnikiem i oskotem gsienic na maych kamieniach brukowych. Prowadzi go wszdobylski Kanadyjczyk, porucznik Heaps, ktry wkrtce mia pozyska reputacj czowieka pojawiajcego si ze swym transporterem w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach i najbardziej nieoczekiwanych momentach. W rzeczywistoci nigdy nie dowiedziaem si, do jakiej jednostki nalea. W walce niektrzy ludzie maj jakby zaczarowan egzystencj - Heaps by takim czowiekiem. Wybra sobie rol ruchliwego wolnego strzelca. Tym razem mia w transporterze

chudego i trupio bladego cywila, o wzrocie szeciu stp i trzech lub czterech cali. Zauwayem jego pomaraczow opask, oznaczajc, e jest jednym z tych Holendrw, ktrzy ujawnili si, by dopomc nam w tej operacji - faktycznie by to przywdca ruchu oporu, Labouchere. Heaps zasalutowa i poda wcale nie podnoszce na duchu wiadomoci, jakie przywiz z mego sztabu. Sprawy nie szy dobrze. Drugi rzut by opniony, a brak cznoci, jak to dobrze wiedzielimy, uniemoliwia skoordynowany wysiek. Zameldowano, e zagin pan bez wieci - powiedzia mi. Wysano mnie, bym sprbowa odnale pana i przywiz z powrotem wiadomo. Przekazaem przez niego informacje dla Mackenzie'ego, ktry pozosta w moim sztabie, mwice, co si dziao wok mnie, i nakazaem mu zorganizowanie jakiej dalszej pomocy dla znajdujcego si przy mocie 2 batalionu Frosta. Uzmysawiaem sobie, e Frostowi musi teraz bardzo brakowa amunicji, a zwaszcza przeciwpancernej, takiej jak pociski typu Piat, gdy przypuszczaem, e natkn si on na tego samego rodzaju opr co i my - prawdopodobnie jednak bez porwnania silniejszy. Heaps i Labouchere powrcili do transportera i pomimo wysikw nieprzyjaciela, by ich zatrzyma, zdoali wyruszy w powrotn drog. Po opuszczeniu przeze mnie poprzedniego dnia mego sztabu Mackenzie'ego coraz bardziej zacza niepokoi moja nieobecno. Adiutant mj, Graham Roberts, chcia uda si na poszukiwania mnie. Kryy pogoski, e zostaem zabity, ranny, dostaem si do niewoli. W cigu wieczora sztab by chaotycznie ostrzeliwany z modzierzy, co przekonao Mackenzie'ego, e nie jest to najlepsze miejsce na spdzenie nocy. Rozkaza wic powrci do strefy ldowania i o zmroku sztab ulokowa si w kilku opuszczonych szybowcach. W nocy Mackenzie czsto dopytywa si daremnie o wiadomoci dotyczce miejsca mego pobytu, a przed witem sztab znw si przesun, tym razem do grupy domw pod lasem przy drodze do Heelsum. Do godziny 9.00 rano w poniedziaek 18 wrzenia Mackenzie w porozumieniu z dowdc artylerii, Robertem Loderem-Symondsem, podj pewn liczb mniejszej wagi decyzji, z ktrych jedn dotyczya pozycji 1 batalionu puku Border w pobliu rzeki pod Renkum na zachodnim kracu naszego obszaru. Wiedzia on ju teraz, e Frost osign most i konieczne byo podjcie powaniejszej decyzji, majcej na celu przyspieszenie wysania wsparcia niezbdnego dla wzmocnienia oddziau przy mocie. Mackenzie zastanowi si przez chwil nad sytuacj, nastpnie, zwracajc si do Lodera-Symondsa, powiedzia: Jedynym czowiekiem, dysponujcym jakimi ludmi, jest Hicks. Nie moemy rozkaza mu odesa czci jego si. By moe jednak nadszed czas, w ktrym powinien przyby tutaj i kaza sobie samemu to uczyni. I wtedy Mackenzie poda Loderowi-Symondsowi instrukcj w sprawie kolejnoci obejmowania dowodzenia - Lathbury, Hicks, Hackett - jak daem mu przed bitw. Loder-Symonds podziela jego zdanie i obaj podpukownicy wyruszyli jeepem na poszukiwanie Hicksa. Spotkali go na pokrytej kurzem drodze polnej tu przy zagajniku i tam Mackenzie wyjani mu sytuacj. Hicks wyda wtedy zarzdzenia swemu zastpcy, Hilaremu Barlowowi, by obj brygad, i odjecha z obydwoma oficerami. Przybyli do sztabu dywizji o 9.15 rano. Hicks zapozna si moliwie najlepiej z pooeniem, po czym rozkaza jednemu z oddziaw osony strefy ldowania, 2 batalionowi puku South Stafford, wyruszy w celu udzielenia pomocy w natarciu na most.

W tym czasie Niemcy, ktrzy blokowali nas w domach wzdu drogi w pobliu szpitala, podjli na nowo swe ataki. Musiao by dla nich jasne, e nie mielimy nieograniczonych zapasw amunicji i ich czogi oraz dziaa pancerne stopniowo staway si coraz zuchwalsze. Niepokoia mnie take sporadyczna strzelanina na tyach i niejednokrotnie zastanawiaem si, czy strzelcy wyborowi po drugiej stronie dziaek ogrodowych nie byli przypadkiem onierzami 1 brygady spadochronowej, a nie Niemcami. Nasze natarcie stao si tak chaotyczne, e byo to zupenie moliwe ze wzgldu na fakt, i 1 batalion by na pnoc od nas. Od tego czasu staraem si bliej zbada ten incydent i dzisiaj jestem przekonany, e istotnie bya to strzelanina pomidzy Brytyjczykami i e w tamtych domach znajdoway si elementy 1 batalionu. Niemcy zajmowali stanowiska tu przy szpitalu i na wzniesieniu poza lini domw, z ktrych do nas strzelano. Jak wiele byo nerwowej strzelaniny do widm we wczesnych godzinach rannych, tak samo teraz byo sporo strzelaniny na olep poprzez dziaki ogrodowe. Obecnie w domach mielimy pewn liczb rannych, a na zewntrz leay liczne ciaa zabitych spadochroniarzy. Stao si teraz jasne, e gwna droga bya pozbawiona naturalnych ukry, a wiedzielimy ju, i byoby niebezpiecznie wyruszy ku dolnej drodze, gdzie wczeniej posuwajce si oddziay napotkay silny opr. Major Waddy z wasnej inicjatywy wyruszy na rozpoznanie podej od bocznej ulicy po pnocnej stronie naszych stanowisk. Widziaem go schodzcego po stopniach schodkw domu i zastanawiaem si, co zamierza robi; wtem, gdy przechodzi przez may kwadratowy trawnik, wybuch pocisk modzierzowy i Waddy upad. By jedynym onierzem, jakiego kiedykolwiek widziaem zabitego przez sam tylko podmuch; gdy go podniesiono, nie mia na sobie adnego ladu rany. Pochowano go w ogrodzie, gdzie zgin. Pniej, gdy liczba strat rosa, wygldao na to, e pozostawanie na miejscu nie ma adnego sensu i e jeli mielibymy znw dziaa zaczepnie, musielibymy zaryzykowa posuwanie si drog, o ktrej myla Waddy. - Musimy ruszy - powiedziaem do Lathbury'ego. - Bdziemy musieli sprbowa si przebi. - Tak - odpar. - Wydaje si, e nasz najlepsz szans jest wydosta si drog na tyach i posuwa do miasta, gdzie przypuszczalnie znajduje si teraz w akcji reszta brygady. Wyjrzawszy na zewntrz, byem zadowolony, gdy zobaczyem, e jest pikna, soneczna pogoda, dobrze wrca, jeli idzie o przybycie 4 brygady spadochronowej. Sprzed frontu domu doszed odgos wybuchu; pomylaem, e znajdujcy si tam ludzie unieszkodliwili nastpne dziao pancerne. Gdy schodzilimy po schodach ku tylnym drzwiom, Lathbury si odwrci i dostrzegem, e jego zwykle powana twarz bya teraz wykrzywiona zoliwym umiechem. Nasze posuwanie si spadochroniarze ju zaczli osania granatami dymnymi i Lathbury rzek: - Czy chciaby pan rzuci granat, sir? - Nie - odparem - pan robi to o wiele lepiej ode mnie. Wyszedem tylnymi drzwiami i przeaziem przez pot, majc obok siebie Lathbury'ego, gdy pad strza z jego stena. Pocisk nieomal otar si o moj praw stop. Zburczaem go, mwic o onierzach, ktrzy nie panuj nad wasnymi stenami. Ju wystarczajco le wygldao to, e dowdca dywizji wplta si w co niewiele wikszego od akcji na szczeblu kompanii, a byoby zbyt wielk ironi, gdyby powali go pocisk wystrzelony przez jednego z jego brygadierw.

Lathbury spoglda na swego stena z penym niepokoju zainteresowaniem. - Jest mi niezmiernie przykro - powiedzia. - Kapryna bro w najlepszym przypadku. Poza ogrodzeniem, w miejscu osonitym rzdem domw, jaki Holender wyszed, by ofiarowa nam kubek namiastki kawy, gorzkiego, o wstrtnym smaku pynu, ktry przyjlimy i pilimy raczej dlatego, by go nie obrazi. Ostatecznie wikszo jego ssiadw rozsdnie schronia si w piwnicach w czasie walki. Podzikowalimy mu i poszlimy przez may ogrd, nastpnie minlimy samotne drzewo i zbliylimy si do podna wysokiego na dziesi stp muru z cegie. Jeden z ludzi usiad okrakiem na jego szczycie i podawa rk pozostaym; w ten sposb oddzia przebywa go jeden po drugim. Kto podepchn mnie i chwyciem si rkami za szczyt, ale moje buty nie mogy znale adnego oparcia w kruszcym si tynku. Opadem z powrotem na ziemi i powtrzyem prb. Poczuem, e kto z tyu mnie podnosi i znalazem si za murem. Po drugiej stronie za drucianym ogrodzeniem krtka cieka prowadzia do wskiego, sklepionego przejcia pomidzy domami. Pobieglimy tym korytarzem, w ktrym nasze podkute obuwie powodowao straszliwy, odbijany echem haas, a std wydostalimy si na wsk, wybrukowan kocimi bami ulic. Dwaj oficerowie ruszyli przed nami. I teraz, gdy zapucilimy si w ulic, jeden z nich zawoa ostrzegawczo. Widzia, e skrcilimy w prawo w kierunku szpitala w. Elbiety przy kocu tej ulicy, gdzie, jak wiedzia, znajdowali si Niemcy; nie usyszelimy go jednak. Uda si wic za nami, wzywajc innych. Teraz czterech nas biego t ulic, od ktrej z lewej strony co dwadziecia jardw odchodziy przecznice. Gdy mijalimy pierwsz, jaki niemiecki karabin maszynowy otworzy ogie z grnego kraca. Bieglimy dalej i gdy mijalimy drug przecznic, Lathbury zosta trafiony seri i upad. Dwm modym oficerom wraz ze mn udao si go dwign, min rg ulicy i wnie do domu na zboczu stoku, nr 135 Alexander Straat, gdzie zdumiona para holenderska u progu redniego wieku przygldaa si nam w milczeniu. Zoylimy Lathbury'ego na pododze i szybkie zbadanie wykazao, e nie by niebezpiecznie ranny; wystpi natomiast czciowy parali, gdy pocisk zawadzi o krgosup. Krwawi, ale by jeszcze przytomny. Wszyscy wiedzielimy, e z nami nie mg si uda w dalsz drog. Niemcy orientowali si z grubsza, gdzie si znajdowalimy, i byoby pozbawione sensu prbowa z nimi walczy. Jak gdyby wiedzia, o czym mylimy, Lathbury powiedzia: Musicie mnie opuci. Nie ma sensu, bycie pozostali. Zostalibycie odcici. Zwrciem si do dwch oficerw - jednym z nich by Jimmy Cleminson, ktry kilka chwil przedtem woa do nas ostrzegawczo, na co nie zwrcilimy uwagi, a drugim o chopicym wygldzie oficer wywiadowczy ze sztabu Lathbury'ego, o nazwisku Taylor - i rzekem: Musimy poprbowa uzyska dla niego jak waciw opiek lekarsk. W tym momencie dostrzegem niemieckiego onierza, ktry pojawi si w oknie. Miaem w rku pistolet i strzeliem z bliska, z odlegoci kilku stp; szyba si rozbia, a Niemiec spad na ziemi. Teraz pojawia si para holenderska. Omwili z sob t spraw i, widzc nasz trudn sytuacj, znaleli sposb, by da nam do zrozumienia, e zaopiekuj si Lathburym i e tak prdko, jak tylko bdzie to moliwe, przenios go przez drog do szpitala. Dla zabezpieczenia Lathbury'ego przed jakim innym wcibskim Niemcem, ktry mgby zajrze przez okno, przenielimy go do zaktka pod schodami nad schodkami piwnicznymi i poegnalimy si. Przewiadczeni, e bdziemy zaatakowani, bylimy gotowi do walki, gdy wyliznlimy si tylnymi drzwiami do jeszcze jednego labiryntu

oddzielonych od siebie parkanami malekich ogrdkw. Przeszlimy przez nie, skrcilimy w prawo, potem w lewo do innego domu na zboczu, ustawionego pod ktem prostym do tego, ktry opucilimy. Nasze wejcie przez kuchni do domu przy ulicy Zwarteweg 14 stanowio szok dla Antona Derksena i jego rodziny. Zaywny i powany Holender wskaza na schody tu za drzwiami. Usiowa powiedzie nam po holendersku, e Niemcy ju nadchodzili zza rogu. Stwierdziem, e schody s nieledwie za wskie dla mych butw, a sufit zbyt niski dla czowieka liczcego sze stp. Przystanlimy na podecie, zanim weszlimy do jakiego pokoju sypialnego z pojedynczym drewnianym kiem pod oknem. Rzuciem okiem w d na ulic i ujrzaem znajome zielonkawoszare mundury Wehrmachtu. Naprzeciwko by szpital. Cleminson popatrza rwnie i powiedzia: - Tdy nie moemy si wydosta. Tu si od nich roi. Tymczasem Taylor dokona ostronej inspekcji tyw domu. - Czy moemy by pewni tych ludzi? - zapyta i skin gow w kierunku schodw. - Nad tym pokojem jest otwarte poddasze, z ktrego moglibymy obserwowa wejcie. Byo ono niewiele wiksze od gbokiej pki pomidzy spadem dachu a sufitem sypialni. Gdy omawialimy nastpne posunicia, zawyo dziao pancerne i zatrzymao si prawie tu pod naszym oknem. Wdrapalimy si po drabinie na pk, wcignlimy drabin za sob i czekalimy. Mielimy pistolety, a teraz przygotowalimy granaty rczne. Miaem w bluzie dwa, o ktrych prawie zupenie zapomniaem. - Dziwne, e nikt nie poszed, za nami na gr - zauway Cleminson. Obserwowalimy schody. Nie byo ani ladu kogokolwiek z rodziny, ktr zobaczylimy w chwili przybycia. Mielimy nadziej, e na nich i na ich ssiadach mona polega, i nas nie wydadz; gdybymy jednak w tym czasie wiedzieli wicej o tych ludziach, mielibymy spokojniejsze myli. Wtedy jednak oczekiwalimy, e Niemcy wedr si lada chwila, ale dom pozosta cichy i spokojny. Nie syszelimy nawet rodziny na dole. Zabraem z sob torebk z cukierkami i tabliczk czekolady, ktre Hancock da mi w zamian za moje papierosy. Z zewntrz dochodziy nas gosy Niemcw i z oddali od czasu do czasu serie ognia. Usadowilimy si z powrotem i mielimy nadziej, e zamieszanie si uspokoi. Raptem uderzyy mnie wielkie wsy Cleminsona - mogy budzi zazdro caego RAF-u. Dawniej nie dostrzegaem wielkoci jego nie przystrzyganych dugich wsw, ale teraz nic innego nie byo do ogldania. Na tym szczupym czowieku wyglday niesamowicie. Niebawem, gdy stao si jasne, e Niemcy nie znali miejsca naszego pobytu, idiotyzm sytuacji sta si dla mnie oczywisty. - Uwaam, e ju czas, bymy sprbowali std si wydosta - owiadczyem. - Nie wiem, jak wy, chopcy, uwaacie, ale zamknici w tym tutaj kurniku jestemy absolutnie nieuyteczni. Uwaaem, e jako dowdca dywizji nie powinienem pozwala sobie na tego rodzaju zabawy w ucieczk.

- Nie myl, by byo to na razie tak atwe - rzek Cleminson - ale moemy zobaczy. Taylor opuci drabin i przeszed do sypialni, by zbada ulic. Gdy Cleminson i ja doczylimy do niego, zauway: - Zaoga dziaa pancernego jest tam jeszcze. Wyjrzawszy przez okno, zobaczyem zaog niemieck stojc wok w odlegoci zaledwie siedmiu lub omiu jardw; niektrzy palili, inni zajci byli technicznym przegldem swego wozu. Wszystko wydawao mi si lepsze od takiego pozostawania poza walk. Nie mona byo przewidzie, co si dziao z dywizj, ja za byem tutaj, nie wywierajcy adnego wpywu widz i w penym znaczeniu tego sowa odoony na pk. - Tu nie ma adnej przyszoci - owiadczyem nagle. - Nie wnosimy adnego wkadu. Moglibymy chykiem rzuci granat na t sztuk na dole i nagle ich zaatakowa. Widziaem, e Taylor i Cleminson uwaali t propozycj za wrcz niewykonaln, ale to, e byem tak dugo nieobecny w centrum spraw, nie dawao mi spokoju. Ryzyko byo wielkie, wydawao mi si jednak warte podjcia. Taylor, dziarski mody oficer, ktry wyglda bardziej na ucznia, uwaa, e lepiej byoby zaczeka. Spojrzaem na Cleminsona, ktrego wspaniae dugie wsy nie zdoay ukry niezwykej modoci, i powiedziaem: - Dobrze. Co do tego podejmiemy decyzj wikszoci gosw. Nie czuem si upowaniony do wydania im rozkazu przebijania si wraz ze mn. - Jeli nawet zniszczymy dziao i jego zaog, co moglibymy uczyni zupenie atwo - powiedzia Cleminson - zostalibymy zabici lub schwytani. Wolabym zaczeka raczej na uderzenie, majce na celu poczenie si z nami, anieli krci si tu wok. Zostaem wic przegosowany. W domu nie byo ani ywnoci, ani wody - Niemcy odcili dopyw wody, zamykajc gwn arteri wodocigow - i domowe urzdzenia sanitarne przestay funkcjonowa, co byo ogromnie nieprzyjemne. Z wielk przykroci musielimy zanieczyci mieszkanie i w dugi czas potem, gdy odszukaem t rodzin, przeprosiem j za nasze zachowanie si, ktrego nie dao si unikn. Na ulicy by do duy ruch koo szpitala i ciekawio mnie, w jakim stopniu dotyczy naszych rannych. Byem przybity z powodu niemonoci wpywania na przebieg walki i minuty wieczoru i nocy wloky si w nieskoczono. Gdybym tylko wiedzia, jak bardzo le toczya si walka gdzie indziej, z pewnoci prbowabym dotrze do mego sztabu. Jest jednak wtpliwe, czyby mi si to udao. *** W poniedziaek 18 wrzenia we wczesnych godzinach rannych Frost i jego ludzie przy mocie jak urzeczeni obserwowali w napiciu zbliajce si trzy ciarwki wyadowane Niemcami. Rozkaz strzelania wydano dopiero wtedy, gdy nieprzyjaciel znalaz si pomidzy stanowiskami brytyjskimi,

i wwczas ciarwki nagle zostay zasypane gradem pociskw i raone granatami Gammona. Tylko dwaj Niemcy uciekli, obaj ciko ranni. Z domu na lewo od dowdztwa Frosta kilku jego ludzi miao wspaniay widok na most i dalekie podejcia wzdu drogi z Nijmegen; meldowali oni teraz, e Niemcy gromadzili spor kolumn samochodow i prawdopodobnie przygotowywali si do zaatakowania mostu od poudnia. Kolumna ta ruszya. Umieszczeni w wysokich oknach i na poddaszach oraz w rowach przeciwodamkowych, spadochroniarze wykazali zadziwiajco zimn krew, wyczekujc na waciwy moment. Kolumna pancerna nadcigaa. Gdy znalaza si w poowie mostu, wida byo wyranie, e skadaa si z wozw pancernych i pgsienicowych. Podchodzia bliej. Spadochroniarze z palcami na jzyczkach spustowych czekali w milczeniu. Kolumna osigna pnocny kraniec mostu i czoowe pojazdy zbliay si - jeden, dwa, trzy, cztery. Ci z ludzi Frosta, ktrzy mieli najlepszy wgld, naliczyli szesnacie wozw pancernych. Rozptao si teraz cae pieko, gdy artylerzyci ze swych szeciofuntowych dzia, strzelcy wyborowi z piatw oraz cekaemici otworzyli ogie. Udao si. Sze pojazdw przewrcio si na nabrzeu; inne pony, zatrzymay si, jednak si odstrzeliway; nieliczne, ktre ocalay z pogromu, zostay zapdzone tu pod rwnolege skrzyda budynku szkoy zajtej przez saperw. Kapral Simpson i saper Perry strzelali w te wozy prosto w d z broni automatycznej. Jeden z wozw pgsienicowych, ktry skrca w prawo przy szkole, zosta trafiony, a jego obsada wybita, gdy usiowaa da nurka w krzewy. Wrd tego wszystkiego Frost dostrzeg Gougha za karabinem maszynowym, rozpromienionego i z wypiekami na twarzy. Pniej Niemcy usiowali przeprawi przez rzek piechot, ale zostali odparci ogniem modzierzy Frosta i wezwanej artylerii, znajdujcej si pod Oosterbeek; ogniem artylerii kierowa Mumford z punktu obserwacyjnego, dajcego wgld na most. Prowadzony przez niego ogie by bardzo dokadny i dodawa wielce ducha Frostowi. Niezachwiani w swej determinacji wykonania rozkazu Bittricha odebrania mostu, Niemcy rozpoczli teraz ogie modzierzy i artylerii, ktry coraz bardziej si wzmaga. W tym morderczym ogniu batalion Frosta ponosi straty. Niemcy z pewnoci siebie ustawili dziao redniego kalibru na otwartym stanowisku i przygotowywali je do uycia przeciwko 2 batalionowi. W chwili gdy byo gotowe, spadochroniarze wystrzelali obsug, zanim zdya odda strza. Pniej jednak, bezsilni, musieli obserwowa, jak Niemcy wysali czog Mark IV, by uratowa dziao i je odholowali. Frost by zachwycony wyczynem swych ludzi, ktrzy udaremnili wysiki Niemcw odrzucenia ich od mostu - ju okreli rozbicie niemieckiego szwadronu rozpoznawczego jako urocz akcj - niemniej pragn bardzo dostrzec jakie oznaki nadcigajcej pomocy. Jego wojsko uporczywie dopytywao si o wiadomoci. Od czasu do czasu ponad wrzaw swojej wasnej akcji syszeli odgosy walki na zachodzie. Wydawao si jednak, e odgosy te wcale si nie przybliaj. Pniej Frost nawiza kontakt z Dobiem i nalega, by ten posuwa si jak najszybciej. Aby sprbowa pomc 1 i 3 batalionowi, Frost wysa nkajcy oddzia, by na znajdujcych si naprzeciwko nich Niemcw uderzy od tyu. Posunicie to niewiele dao z powodu uycia przez przeciwnika oddziaw pancernych - znaczna liczba czogw i dzia pancernych patrolowaa teraz ten obszar. Pnym popoudniem Niemcy prbowali zawadn pozycjami Frosta od wschodu, posuwajc si wzdu brzegu rzeki. Zostali odrzuceni w pewnym nieadzie, gdy spadochroniarze ze swym szczeglnym okrzykiem bojowym: Prr! Mohammed! ruszyli do kontrataku z bagnetem na broni. W zacitej walce ulicznej sporo spadochroniarzy zostao zabitych, ale stanowiska utrzymano. W tym

ataku i w nastpnych wzito pewn liczb jecw i wielu z nich zidentyfikowano jako nalecych do 9 i 10 dywizji pancernej SS. Bya to rewelacja, ktra sprawia, e Frost po raz pierwszy zaniepokoi si o wynik caej operacji. Przesuchiwani niemieccy grenadierzy pancerni podali, e naleeli do reorganizujcego si korpusu pancernego, ktry zosta zebrany w rejonie Arnhem. Frost by w ponurym nastroju; zda sobie spraw, e moe oczekiwa zdecydowanych atakw ze strony tak elitarnych oddziaw. Ju teraz dwaj lekarze mieli pene rce roboty. A gdy zapady ciemnoci, zwiastujc 2 batalionowi drug noc przy mocie, niewielkie jego siy zostay poddane najciszemu jak dotd zerodkowaniu ognia - modzierzy, dzia pancernych oraz dziaek 20 i 40 mm, ktre rozbiy wiele budynkw, a inne zapaliy. Jeden z pociskw uderzy w pomieszczenie zajte przez staruszk; gdy onierze rzucili si na gr, stwierdzili, e ju nie ya. Bya to ta sama kobieta, ktra nie chciaa opuci swego mieszkania. Cztery domy gwatownie pony. By pogodny, prawie bezchmurny wieczr, a teraz zerwa si silny wiatr z pnocnego wschodu, rozdmuchujc pomienie. Spadochroniarze, mimo ogromnych wysikw, nie mogli ugasi poarw. Z poncych domw potykajc si wychodzili onierze, by zaj inne stanowiska. Zwodnicze, migocce wiato patao figle - strzelcy wyborowi czasami strzelali do ludzi, czasami za tylko do odbi wiata i cieni rzuconych przez dym. Wiele ludzi umierao, inni odpierali przeciwnika i wycigali z tarapatw rannych towarzyszy. Pocisk jakiej starej haubicy niemieckiej trafi bezporednio w jedn z brytyjskich obsug modzierzy. Lekarz wojskowy, Jimmy Logan, powiedzia kapelanowi oddziau, ksidzu Eganowi, e pewien mody onierz mia przed sob tylko kwadrans ycia. Gdy Egan uklk u boku modzieca ze sowami pociechy, stwierdzi, e nie mia on wicej ni dwadziecia lat. - Gdyby ksidz sprowadzi paru noszowych - powiedzia spokojnie mody czowiek - ja mog posugiwa si karabinem. Niech tylko odpowiednio mnie uo. Ju w czasie tej walki Egan widzia wiele przykadw walecznoci. - Przykro mi - odpar rozbrajajco - ale noszowi s teraz wanie bardzo zajci. Niebawem onierz si uspokoi, ale powiedzia: - Mam jedynie nadziej, e inni nie pomyl, i opuszczam ich w krytycznej chwili. Egan pozosta przy nim do chwili zgonu. W czasie innego ostrzeliwania artyleryjskiego ten sam kapelan znalaz si w jakim domu wraz z pewn liczb onierzy, z ktrych jeden po prostu zauway: No, prosz ksidza, strcili wszystko z wyjtkiem pieca kuchennego. W chwil pniej pokj zosta zasypany odamkami drewna i tynku, gdy spad sufit, a z nim - nie do wiary - kuchenka. Gdy kurz zacz osiada i opady ostatnie odamki murarki, onierz przyjrza si swym podnoszcym si kolegom, a nastpnie rozbitym szcztkom i rzek: Wiedziaem, e sukinsyny s blisko, ale nie sdziem, by mogli sysze, co mwimy. Byy te inne krytyczne chwile, kiedy ujawnia si pogodny cynizm brytyjskiego onierza. W pewnej fazie bitwy energiczny i silnie zbudowany kapitan o nazwisku Panter odkry pewn ilo niemieckiego zaopatrzenia cznie z papierosami i rozda je swym ludziom. Gdy przechodzi wrd onierzy, usysza, jak jeden z nich mwi: Stary sukinkot myli, e jest witym Mikoajem!

*** Do wieczora w poniedziaek 18 wrzenia Niemcy stwierdzili skuteczno ognia w strefie batalionu i zaczli miota na ni wicej rodkw zapalajcych; poza tym pomidzy domami od czasu do czasu dochodzio do walki wrcz. Okoo 8.00 wieczr Frost nawiza czno ze sztabem dywizji i znw z naciskiem zwrci uwag na sw trudn sytuacj. Nabra otuchy syszc, e dwa bataliony miay podj prb przebicia si w cigu nocy z zapasami amunicji. Bya to pierwsza wiadomo, jak uzyska o przybyciu drugiego rzutu. Frost kierowa take spojrzenia na prowadzc do Nijmegen drog po drugiej stronie rzeki, w nadziei dostrzeenia oznak zbliania si wysunitych oddziaw 30 korpusu. Spoglda nadaremnie, gdy 30 korpus by jeszcze daleko. Jego wysunite czogi czekay na zbudowanie przez saperw mostu na Kanale Wilhelminy pod Zon. Genera Horrocks pokada ca nadziej w jedynym uderzeniu gwn drog przez Eindhoven. Uderzenie wykonyway czogi, za ktrymi posuway si inne szwadrony czogw wiozce piechot. Natarcie wyruszyo wkrtce po 2.30 po poudniu w niedziel 17 wrzenia przy wsparciu samolotw typu Typhoon z 2 armii lotnictwa taktycznego i do zmroku gwardzici z Irlandzkiego Puku Gwardii25 osignli cel wyznaczony na ten dzie - Valkenswaard, tu na poudnie od Eindhoven. W poniedziaek 18 wrzenia po poudniu gwardzici poczyli si ze 101 dywizj powietrznodesantow Stanw Zjednoczonych w Eindhoven i posuwali si naprzd do Zon. W Nijmegen Jim Gavin, dowdca amerykaskiej 82 dywizji powietrznodesantowej, mia za zadanie uchwyci wielki most o rozpitoci 570 jardw. Kazano mu take trzyma pasmo wzniesie; gdyby bowiem Niemcy je wykorzystali, dziaajc z lasw Reichswald, mogliby postawi pod znakiem zapytania ca operacj alianck. Ze wszystkich wic zada mu wyznaczonych utrzymanie tego pasma wzgrz byo najwaniejsze. Cignc si jakie dwadziecia mil na poudnie od Nijmegen, miejscami trzysta stp wysokie, pasmo to, stanowice najwiksze wzniesienie w Holandii, panuje wok nad caym obszarem. Silnie trzymane, stanowio naturaln barier obronn przed niemieckimi przeciwnatarciami, wychodzcymi z rejonu lasw Reichswald. Gavin wiedzia, e ma utrzyma to pasmo. Niemniej pragn bardzo zdoby gwny most w Nijmegen i w tym celu wysa niewielki oddzia na pocztku operacji. Nastpnie w poniedziaek 18 wrzenia po poudniu przedstawi Boyowi Browningowi, ktry ze sztabem korpusu wyldowa na poudnie od Nijmegen, oglny zarys planu zdobycia mostu siami dwch batalionw spadochroniarzy nacierajcych od wschodu i zachodu. Browning pocztkowo zaaprobowa t myl, ale pniej zastanowiwszy si nad tym zadecydowa, e waniejsze jest utrzymanie wzniesie. W tym miejscu 30 korpus i 82 dywizja powietrznodesantow si nie poczyy. 30 korpus Horrocksa si spni. Gavin odwoa swe natarcie. Od tego wszystkiego, jak rwnie od wysikw reszty naszej wasnej dywizji zaleaa pomoc dla Frosta. Gdy zapada noc, a powietrze wok mostu wypenione byo gryzcym dymem poarw i materiaw wybuchowych oraz odorem walki, adna wiadomo o zwoce do Frosta nie dotara.

25

Zob. wykaz nazw pukw brytyjskich(przyp. tum.).

Nadal spodziewa si odsieczy. *** Tymczasem dla Hicksa, od chwili przejcia przez niego dowdztwa dywizji podczas mej nieobecnoci, sprawy nie mogy chyba przedstawia si gorzej. Nie posiadajc pewnych informacji co do zarzdze i dziaa 1 i 3 batalionu, oderwawszy ju 2 batalion puku South Stafford od jego pierwotnego zadania w celu wzmocnienia natarcia na most, wiadom wzmagajcych si trudnoci Frosta i ponoszc konsekwencje dalszej serii defektw radiowych, otrzyma teraz wiadomo o nowym niepowodzeniu. Drugi rzut zosta opniony. Trudno byo zrozumie, dlaczego zosta wstrzymany przez pogod, gdy niebo nad Arnhem byo pogodne i czyste, jedynie lekki wietrzyk szeleci zasonami w oknach domu, w ktrym znajdowa si sztab. W Anglii jednak nad lotniskami unosiy si niskie chmury i mga. A tymczasem w strefach ldowania i zrzutw Boy Wilson i jego zespoy przygotowywali swe rodki sygnaowe. Podobnie jak wszystkim innym, dano im do zrozumienia, e kady pojawiajcy si samolot bdzie wasny; tymczasem nagle od strony bladego soca zaczo nurkowa 20 Me-109, ostrzeliwujc strefy ldowania i zapalajc pewn liczb opuszczonych szybowcw. Samodzielna kompania rzucia si do ukry. Wczesnym popoudniem wiadomoci napywajce do sztabu dywizji sugeroway, e wysiki 2 batalionu puku South Stafford, majce na celu przebicie si, nie miay wikszego powodzenia ni prby innych jednostek. Natkny si one na silny opr. Dlatego te Hicks postanowi, e zostan wsparte nie tylko reszt przybywajcego w drugim rzucie wasnego batalionu, lecz take przez 11 batalion Hacketta. Kolidowao to wyranie z planem brygady Hacketta - posuwania si na pnoc Hicks jednak uwaa, e byo absolutnie niezbdne. Gdy przyby drugi rzut, Charles Mackenzie i Gordon Grieve, jeden z oficerw mego sztabu, odjechali, by przekaza wiadomo Hackettowi. Posuwajc si wzdu linii kolejowej, niebawem natknli si na pojedyncze ogniska walki po obu stronach torw. Niemcy postawili sobie miae zadanie przeszkodzenia spokojnemu ldowaniu drugiego rzutu na Groote Heide, olbrzymim obszarze poronitym wrzosem i krzewami na pnoc od drogi Arnhem - Ede. Wczeniej tego dnia, w ktrym zaplanowano przybycie drugiego rzutu, prawie adnego strzau nie oddano w bezporednim rejonie strefy ldowania. W duej mierze zawdziczao si to wysikom onierzy puku KOSB, dowodzonym przez energicznego, o wieej cerze podpukownika Paytona-Reida, ktry nie mia dla Niemcw adnego respektu. onierze tego puku, ktrzy po wyldowaniu poprzedniego dnia stawali na zbirk przy piskliwych dwikach kobz grajcych Blue bonnets26, mieli emocjonujc noc, unieruchamiajc na gwnej drodze sporo nieprzyjacielskich samochodw pancernych oraz innych pojazdw. Do poowy przedpoudnia strefa ldowania bya dobrze osonita, ale wtedy Niemcy stali si aktywniejsi i Payton-Reid musia podj szereg energicznych krokw, by wykona swe zadanie zabezpieczenia jej przed niemieck interwencj. Podejrzewa, e w pobliskim lesie Niemcy mog przygotowywa si do jakiej akcji i posa tam oficera oraz sieranta szefa na rozpoznanie. Wkrtce
26

Bkitne berety, melodia szkocka(przyp. tum.).

day si sysze odgosy strzelaniny, co wskazywao na rozpoczcie si ostrej walki. Sierant szef powrci nieco zatrwoony. Jest ich tam peno, sir - zameldowa. Na to Payton-Reid zacz wydawa zarzdzenia majce na celu rozprawienie si z Niemcami. Tymczasem spord sosen wyszed oficer, zwany popularnie Glaxo, z karabinem przewieszonym przez rami, i owiadczy: wietne polowanie poranne, panie pukowniku. Dwaj z mego karabinu. Cho onierze puku KOSB na og panowali nad sytuacj, po poudniu jednak Niemcy rozpoznawali walk ich pozycje obronne. Od chwili pierwszego ldowania Bittrich i jego sztab oczekiwali naszego drugiego rzutu. Nawizano czno z jedn z niemieckich twierdz w tej czci obszaru kanau La Manche, przez ktr dotd alianci si nie posuwali. Niemieckie Naczelne Dowdztwo zarzdzio, by z tego otoczonego, ale jeszcze funkcjonujcego worka dawano wczeniej zna o kadym dalszym leccym rzucie. I na trzy kwadranse przed pojawieniem si kolumn samolotw drugiego rzutu nad Arnhem Niemcy wiedzieli, e jest on w drodze. Ruchliwe odwody wojsk SS, trzymane wanie w tym celu, teraz kieroway si ku prawdopodobnym rejonom ldowania. W niektrych punktach walki uliczne ustaway z powodu odejcia oddziaw niemieckich. Uyte do walki naziemnej dziaa przeciwlotnicze odholowywano na stanowiska, z ktrych mogy zwalcza ldowania. Przez krtk chwil oddziaom niemieckim dodao miaoci pojawienie si samolotw Luftwaffe, dokonujcych nalotw na rejony ldowa. Kiedy jednak niebo zaczo si wypenia szybowcami i spadochronami oraz warkotem pozornie nie koczcego si acucha alianckich samolotw, nawet w jednostkach SS znaleli si ludzie, ktrzy, jak mi pniej mia powiedzie pewien niemiecki oficer, zaamywali si ze strachu. Aby wyrzuci pewn liczb dokuczliwych Niemcw, ktrzy zbytnio przybliyli si do czci naszych stref ldowania i ktrych nie mona byo wyprze ogniem, Payton-Reid poprowadzi swych onierzy do ataku na bagnety. Cz Niemcw ucieka, ale inni pozostali i rozproszeni na polach, w laskach i rowach strzelali do szybowcw i spadochroniarzy. Jaki wybuch w powietrzu rozerwa kadub dakoty, majcej na swym pokadzie zastpc dowdcy 11 batalionu, atletycznie zbudowanego i dzielnego onierza Dickiego Londsdale'a, ktrego wpyw wkrtce mia si zaznaczy w tej bitwie. Dwaj spadochroniarze zostali trafieni w nog i nie mogli wykona skoku, Lonsdale za przy skoku mocno rozci sobie rk. Jeden samolot z szesnastoma spadochroniarzami na pokadzie zosta trafiony i zapali si, ale wszyscy zdoali swobodnie wyskoczy. Amerykaska zaoga za pozostaa i zgina wraz ze sw maszyn. Jaki szybowiec, zboczywszy z kursu, siad na brzuchu na wierzchokach drzew i tam pozosta rozdarty, a transportowany w nim jeep i dziao przeciwpancerne zawisy groteskowo wrd gazi. Obecnie miejscami pono wrzosowisko, sprawiajc wraenie, e ldowanie byo znacznie mniej pomylne ni, jak si to pniej okazao, w rzeczywistoci: wiatr, ktry rozdmuchiwa pomienie, znis kilku spadochroniarzy do lasu. Gdy nadlecieli nad stref zrzutu, Hackett, ktry w swym samolocie by pierwszy ze swej grupy skaczcych, po zapaleniu si wiata zauway, e znajdowali si jeszcze okoo tysica jardw od waciwego miejsca skoku. Sta wic przez chwil w drzwiach samolotu, podziwiajc widok i czujc si dumny z powodu tak atwego rozpoznania topograficznych przedmiotw terenowych, na ktrych opar swe zarzdzenia dotyczce zebrania brygady. Widzia kolorowy dym, wskazujcy punkt zbirki, miejsce, w ktrym rw dochodzi do zagajnika, a dalej, na gwnej drodze, restauracj. Wszystko to obj wzrokiem w czasie kilku dodatkowych sekund, na ktre sobie pozwoli - jedna, dwie, trzy, cztery, pi, po czym wyskoczy.

Gdy jego spadochron si otworzy, nage szarpnicie sprawio, e upuci lask. Byo troch strzelaniny i widzia opadajcych innych spadochroniarzy. Na ziemi z zadowoleniem spostrzeg, e wyldowa w punkcie pooonym mniej ni trzysta jardw od wybranego miejsca postoju dowdztwa brygady, po czym zacz grzeba wok we wrzosie w poszukiwaniu swej laski. Pozwalam sobie stwierdzi, e gdybym si tam znalaz, zrobibym jak uwag na temat tej jego troski o lask. Jaki czas przedtem bowiem, gdy inspekcjonowaem jego brygad w Rutland, wystawi moj cierpliwo na prb, jeli idzie o prawn wasno mej laski, mwic: - Jest niezwykle podobna do tej, ktr zgubiem, gdy ostatnio byem w dowdztwie dywizji. Upewniem go, e laska naleaa do mnie. - Kupiem moj w Oakham, gdzie mieszkam - nie ustawa - i bya to laska jesionowa, zupenie taka sama jak ta. Pokazaem mu liter U wycit na lasce, ktr miaem w rku. - Prosz - rzekem. - To nie pozostawia ju adnych wtpliwoci. Pomimo to Hackett wyranie podejrzewa, e przywaszczyem sobie jego lask i e wycita litera U bya jedynie prb ukrycia mego przestpstwa. By zmartwiony, ja za uwaaem, e jest jedynie gupi. Laska, ktr teraz upuci przy opadaniu, zastpowaa tamt zgubion; bya kupiona w Londynie i troszczy si, by jej nie straci. Wrd rozwijajcej si wok niego walki przeszukiwa wrzosowisko. Natkn si przy tym na spadochroniarza, ktry bardzo cierpia z powodu rany brzucha odniesionej w czasie opadania, i zarzdzi, by si nim zaopiekowano. Pniej znalaz przypadych do ziemi we wrzosie nie mniej ni dziesiciu przeraonych Niemcw, ktrzy pokazywali, e chc si podda. - Czeka tutaj - rozkaza surowo po niemiecku, a by to jeden z jzykw obcych, ktrego si dobrze nauczy. - Zaraz si wami zajm. - Kontynuujc poszukiwanie laski, w cudowny sposb natkn si na ni i wtedy powrci, by zabra jecw i zaprowadzi ich do swego sztabu. Wkrtce po tym oficerowie ze sztabu dywizji, Mackenzie i Grieve, wyonili si z dugiego i wskiego przepustu pod torem kolejowym, napotkawszy ju podpukownika George'a Lea i innych z 11 batalionu. Mackenzie zdawa sobie spraw, e wiadomo, jak przynis, nie bdzie si podobaa Hackettowi, i pragn, by si okazao, e o mej decyzji dotyczcej kolejnoci sukcesji w dowodzeniu dywizj powiadomiem take dowdcw brygad. Wyjani wic moliwie najszybciej, e zniknem i e Hicks dowodzi obecnie dywizj. Hackett zgosi lekki protest i nie by skonny do wyraenia zgody na to, e przyznaem pierwszestwo Hicksowi. - No, tak - powiedzia pojednawczo Mackenzie. - Jeli bdzie pan prbowa co w tej sprawie zrobi, wprowadzi pan tylko zamt w pracy. Pomimo niemieckiej ingerencji 4 brygada spadochronowa wyruszya w dobrym stanie. Gdy maa grupa oficerw to obserwowaa, Mackenzie doda: - Obecnie plan jest taki, e 11 batalion ma niezwocznie uda si w celu wsparcia uderzenia na most.

Hackett ostro zareagowa na to i powiedzia, e jest to wkraczanie w jego kompetencje jako dowdcy, gdy mu si mwi, jak ma zadysponowa oddziaami znajdujcymi si pod jego dowdztwem zamiast da mu do wykonania zadanie. - Nie podoba mi si, e jeden z moich batalionw zosta ju zadysponowany - doda. - Tak si skada, e jest to waciwy batalion, ktry mona wysa. Nastpnie z myl o wasnym zadaniu Hackett zapyta, czy w miejsce 11 batalionu nie mgby wzi pod swe dowdztwo batalionu puku KOSB, ktry jeszcze broni strefy ldowania. Na to zaraz wyraono zgod. W powrotnej drodze Mackenzie'ego niepokoio nieokrelone uczucie, e Hackett by niezadowolony z nowego ukadu stosunkw. Dowdca 4 brygady spadochronowej szybko si zorientowa, e samo si narzucao, by 11 batalion wysa do miasta, poniewa by on znacznie bliej celu, ldujc w poudniowo-wschodnim kcie strefy, podczas gdy 10 batalion znajdowa si dalej na pnoc, a 156 batalion - dalej na zachd. Niemniej Mackenzie by zaniepokojony. W cigu popoudnia dowdztwo dywizji przesuno si do hotelu Hartenstein i Mackenzie, ktry ledwo zdy powrci, zosta wezwany do telefonu. Dzwoni oficer holenderskiej marynarki wojennej, komandor porucznik Wolters, ktry doczy do dywizji na kilka dni przed operacj jako oficer majcy zapewni czno z ludnoci holendersk i grupami ruchu oporu. Ten dzielny i zdolny oficer cznikowy by wielce pomocny dywizji. Zaraz na pocztku uda si do Arnhem i teraz powrci z informacjami o niemieckim ugrupowaniu, a take porozumia si z holendersk central telefoniczn w Arnhem w sprawie dostarczenia nam wiadomoci. To, co mia teraz do zakomunikowania, wstrzsno Mackenzie'em. Tonem sugerujcym, e jego informacja jest cisa, powiedzia: - Z pnocy drog do Arnhem nadciga szedziesit czogw. - Ktr drog? - zapyta Mackenzie. - Znajduj si na gwnej drodze na pnoc od lotniska Deelen. Teraz Mackenzie przypomnia sobie te niejasne i nie potwierdzone historie o reorganizowaniu si korpusu pancernego, o ktrym 2 armia tak mao udzielia informacji. Niemniej troch temu nie dowierza. - Czy jest pan tego pewien? - zapyta. - Myl, e byoby dobrze, gdyby pan kaza t wiadomo sprawdzi. Wolters wyczy si i po godzinie znw zatelefonowa, by meldunek potwierdzi. Przyprawio to Mackenzie'ego o mdoci. Mija powoli wieczr 18 wrzenia, dywizja bya rozproszona, a uderzenie majce na celu wsparcie Frosta zatrzymane. 11 batalion i dwie kompanie z batalionu puku South Stafford, ktre wymaszeroway z nim ze strefy zrzutu, wkroczyy na zachodnie peryferie Arnhem i caa ta grupa znajdowaa si niedaleko od miejsca, gdzie siedziaem w potrzasku z Taylorem i Cleminsonem. Inny oddzia z batalionu South Stafford - uprzednio skierowany przez Hicksa - zosta zatrzymany

w domach, tak samo jak 1 i 3 batalion. W sztabie dywizji oficer z batalionu South Stafford zameldowa, e jego batalion nie ma kontaktu z 1 i 3 batalionem, cho w rzeczywistoci nastpio poczenie si w pobliu szpitala w. Elbiety po starciu o zmierzchu z Niemcami. Kryy te po dywizji inne pogoski. Mwiono, e dotarem do Frosta przy mocie oraz e dostaem si do niewoli. Faktycznie za okoo pnocy, gdy Hackett zjawi si w sztabie dywizji, by wyjani to, co okreli jako skandalicznie zabaaganion sytuacj, znajdowaem si wci w stanie przykrej kontemplacji, lec na ku w maym frontowym pokoiku na grze pod numerem 14 Zwarteweg. Po swym spotkaniu z Mackenzie'em Hackett racjonalistycznie wytumaczy sobie objcie dowdztwa przez Hicksa tym, e byo to uwarunkowane jego nieobecnoci w dywizji. Nie chcia robi z tego powodu adnych historii, chocia bardzo by zaniepokojony nie tylko obrotem sprawy dowodzenia, lecz take zadaniem wyznaczonym jego 11 batalionowi. W chwili gdy dociera do hotelu Hartenstein, jadc tam z Wolfhezen, by zy. Niebo owietlay fajerwerki toczcej si bitwy, ale w rejonie sztabu dywizji byo do spokojnie. Na parterze w hotelowej sali jadalnej zasta poustawiane stoy z rozoonymi na nich mapami oraz wszystkimi papierowymi rekwizytami pracy sztabowej, co Hackettowi przypomniao manewry w Anglii.

W jednym z ktw tego pomieszczenia dwaj brygadierzy, ktrzy nigdy nie mieli dla siebie zbyt wiele sympatii, spotkali si, by przedyskutowa problemy, ktre drczyy Hacketta. Hicks, zawodowy piechur, wysoki, zachowujcy uprzejm rezerw i praktyczny; Hackett, niewielkiego wzrostu, o zmiennym usposobieniu, byy dowdca puku pancernego - pewnego razu artobliwie powiedziaem o nim ten wybrakowany kawalerzysta - o bystrym umyle i szerokim krgu zainteresowa. Ten ostatni zacz od pytania, jakie rozkazy wydano 11 batalionowi, na co otrzyma odpowied, e batalionowi podano marszrut, ostrzeono go, e inny batalion bdzie dziaa w ssiedztwie, oraz wydano mu rozkaz, by maksymalnie dopomg 1 brygadzie spadochronowej. Liczc si z moliwoci pomieszania si oddziaw, Hackett zapyta, kto mia sprawowa oglne dowdztwo. Hicks wyjani, e bataliony dziaay indywidualnie.

- To jest wyranie niewaciwe z punktu widzenia normalnej struktury dowodzenia - powiedzia Hicks. Normalnie obydwie jednostki znalazyby si pod dowdztwem Lathbury'ego, ale gdy ten zagin, a jego sztab, czy te istotna jego cz znalaza si przy mocie, nie wchodzio to w rachub. Hicks myla o trudnociach Frosta przy mocie i zgryliwie nieco podkrela, e byoby absurdalne nie dopomc w jakikolwiek sposb 2 batalionowi. Hackett zgadza si z tym, ale domaga si staranniejszego opracowania planu. Zadanie wyznaczone 4 brygadzie Hacketta nastpnego ranka - marsz do Arnhem od pnocnego zachodu - take spowodowao wymian kilku nieprzyjemnych sw. - Musz mie podany cel - powiedzia Hackett - uwaam, e powinnimy najpierw opanowa wzniesienia na wschd od Johanna Hoeve. Pniej zobacz, co mog przedsiwzi, aby dopomc w walce toczonej w Arnhem, musz mie take podany rozkad czasu, bym mg powiza moj akcj z akcj kogo innego. Hackett owiadczy, e jeeli nie zostanie powzity plan w oparciu o te wytyczne, wwczas bdzie zmuszony poruszy spraw dowodzenia dywizj. W tej chwili do pomieszczenia wszed mj kwatermistrz, Henry Preston, i Hicks, zwracajc si do niego, powiedzia: - Brygadier Hackett uwaa, e on powinien dowodzi dywizj. Gdy ten ostatni zacz si wypiera jakiej tego rodzaju aspiracji, Preston wyszed i kaza oficerowi subowemu obudzi Mackenzie'ego. Ten uczyni to mwic: - Niech pan przyjdzie szybko. Obaj brygadierzy namitnie si kc! Gdy Mackenzie si zjawi, najgorsze ju mino i brygadierzy zgodzili si na plan, ktry wymaga od brygady Hacketta opanowania wzniesie pod Koepel. Teraz wiem, e powinienem by powiedzie wszystkim trzem brygadierom, jak rwnie Mackenzie'emu o mojej decyzji dotyczcej kolejnoci obejmowania dowdztwa. Nie podjem jej, nie doceniajc wanoci sprawy. Lathbury by najstarszym brygadierem, a Hicks pod wzgldem starszestwa w swym stopniu - najmodszym; Hicks by o kilka lat starszy wiekiem, a Hackett duo modszy. Hicks i Lathbury byli piechurami, Hackett za kawalerzyst. Byem zadowolony, e Lathbury z urzdu powinien zosta moim bezporednim nastpc, ale dalszej kolejnoci byem mniej pewny. Cho Hackett by nastpnym pod wzgldem starszestwa - w tym czasie nie miaem najlepszej opinii o brygadierach kawalerii z powodu wczeniejszych dowiadcze - uwaaem, e Hicks mia wicej dowiadczenia w dowodzeniu batalionami na ziemi. Dlatego te powiedziaem Mackenzie'emu, e w razie gdyby Lathbury zosta take wyeliminowany, mia obj dowdztwo Hicks. Susznie czy niesusznie uwaaem, e sam fakt, i daem pierwszestwo Hicksowi, zaniepokoiby Hacketta i mgby nawet wyda mu si odzwierciedleniem mojej oceny jego zdolnoci dowdczych, czego nie miaem zamiaru sugerowa. Hackett by o wiele modszy i nie mia dowiadczenia, ktrego pniej naby i ktre pozwolio mu jak najpomylniej dowodzi dywizj pancern w Niemczech. Podajc mj rozkaz tylko Mackenzie'emu, uwaaem nastpstwo po Lathburym nieledwie za problem akademicki. Nie miaem zamiaru gin, a widoki na wyeliminowanie take Lathbury'ego nie wydaway si bardzo prawdopodobne.

*** Na pitrze domu numer 14 przy ulicy Zwarteweg Taylor, Cleminson i ja czekalimy na oznaki brytyjskiego natarcia, ktrego si spodziewalimy. Nie zaszo nic, co by wskazywao, e drugi rzut mgby by znacznie opniony przez warunki atmosferyczne, i byem ciekaw, czy mieli dobry start. W cigu nocy od czasu do czasu wstawalimy, by si rozprostowa i rzuci okiem na ulic, gdzie dziao pancerne stao nadal. Po kolei czuwalimy i cho stale przypominaem sobie, e w czasie bitwy dowdcy nie wolno nigdy lekceway swego snu, umys mj by zbyt aktywny i nie pozwala na pokrzepiajcy wypoczynek. Jak daleko posun si 30 korpus? Czy Amerykanom powiodo si pod Grave i Nijmegen? Moe do tej pory 2 batalionowi udzielono ju jakiej pomocy? Ciekaw byem, czy Heapsowi i jego ruchliwym towarzyszom udao si lekkimi transporterami opancerzonymi przedosta z zaopatrzeniem do mostu? Znalazem si zamknity w tym maym domu i mj zy nastrj si wzmaga. Musiaem na krtko zasn, gdy obudziem si z guchym blem w okolicy piersi. Pomacaem bolce miejsce i palce moje natkny si na jeden z dwch granatw rcznych znajdujcych si wewntrz mojej bluzy. Leaem na nich i ich ucisk sprawi mi bl. W tym momencie usyszelimy sapanie silnika dziaa pancernego przed domem, po czym rozlegy si okrzyki i klekot gsienic. Dziao si oddalao. Teraz pojawi si Holender w rednim wieku i podniecony oznajmi, e Brytyjczycy znajdowali si na kocu drogi. Tak si spieszylimy, by do nich doczy, e pozostawilimy na pce pistolet maszynowy, Sten, i rodzina holenderska przechowywaa go przez jaki czas jako pamitk. Pobieglimy w d ulicy i dzikowaem Bogu, e znalelimy si znw midzy swoimi. By to batalion puku South Stafford z pewn liczb spadochroniarzy z 11 batalionu. Jaki oficer z batalionu South Stafford powiedzia mi co nieco o sytuacji oraz e oddzia ten zosta wysany przez Hicksa w celu wsparcia uderzenia na miasto. Pana sztab jest teraz w hotelu Hartenstein w Oosterbeek - doda. Cho podniesiony na duchu tym dowodem, e drugi rzut, aczkolwiek z pewnym opnieniem, by ju z nami, zdoaem jednak zauway, e istniao pewne zamieszanie - przynajmniej lokalne. Byo konieczne, bym powrci do mego sztabu moliwie jak najprdzej i uj w swe rce kierownictwo walk. Nie wiedziaem, e wanie dokadnie w tej chwili dowdca 11 batalionu, Lee, i dowdca batalionu puku South Stafford, Derek McCardie, znajdowali si zaledwie w odlegoci okoo stu jardw ode mnie i usiowali skoordynowa uderzenie na miasto. Jak si pniej okazao, byoby lepiej, gdybym pozosta tutaj nieco duej, aby oceni lokaln sytuacj w tym rejonie i osobicie skoordynowa te uderzenia; w rozpaczliwych bowiem i penych zamieszania bolesnych godzinach, jakie nas oczekiway, stao si a nazbyt jasne, e ponad wszystko inne potrzebna bya jaka taka koordynacja dziaa jednostek wywalczajcych sobie drog do Arnhem. Gdybym o tym wiedzia, objbym dowdztwo na miejscu. Zamiast tego poyczyem jeepa i pojechaem bardzo szybko do mego sztabu w Oosterbeek. Taylor uda si wraz ze mn, ale Cleminson wola sprbowa doczy do 3 batalionu. Musz by gdzie tutaj niedaleko - powiedzia z nadziej w gosie. - Dogoni ich. Jeszcze raz pojechaem doln drog, ktrej stromy odcinek wystawiony by na strzay strzelcw wyborowych z drugiego brzegu rzeki. Poradziem Taylorowi, by pochyli si i silnie si trzyma, sam za nacisnem mocno na peda przyspiesznika. Rzeczywicie pociski wistay wok nas tak, e nie po raz pierwszy i z pewnoci nie po raz ostatni poczuem si jak jaka kuka na strzelnicy. Przejechalimy jednak nietknici, a jeep zupenie dobrze wzi dolny zakrt.

Rozdzia czwarty
Gdy z Taylorem dotarlimy do drogi Arnhem - Utrecht, usyszelimy ogie niemieckich modzierzy. Niepewni, gdzie dokadnie znajduje si hotel Hartenstein, zatrzymalimy si, by zapyta o to grup onierzy. Byli znueni i wygldali, jak gdyby wyszli z walki, co przypomniao mi mj wasny zaniedbany wygld. Wkrtce dotarlimy do hotelu, atwego do rozpoznania biaego budynku, ktry dzisiaj ma wygld tchncej spokojem gospody przydronej. Dotychczas by prawie nie tknity przez wojn, cho wida byo kilka roww przeciwodamkowych, a na trawnikach leay pachty sygnalizacyjne dla lotnikw, ktrzy w cigu dnia mieli przylecie do nas z zaopatrzeniem. Okna byy jeszcze cae, a jaka zasona trzepotaa w lekkim wietrzyku porannym. W lasku otaczajcym hotel dao si zauway duy ruch; znajdoway si tam jeepy pod rozoystymi drzewami oraz dziao przeciwlotnicze, skierowane wyzywajco ku Arnhem. Od czasu do czasu eksplodowa pocisk modzierzowy. Bya 7.25 rano. Mackenzie powita mnie z tak serdecznoci, na jak mona byo zdoby si w tych warunkach. Przyjlimy, sir - rzek znaczco - e odszed pan na dobre. Wyjani, w jakich okolicznociach obj dowdztwo Hicks, ktry teraz rozglda si za wasn brygad, i opisa modyfikacje ju wprowadzone do pierwotnego planu. By to niepokojcy obraz i od razu rzucaa si w oczy konieczno zorganizowania jakiego wsplnego kierownictwa nad dotychczas odrbnymi posuniciami, majcymi na celu poczenie si z Frostem. Poniewa spodziewano si, e Hicks wrci za kilka minut, postanowiem zaczeka na jego powrt. Teraz pojawia si w korytarzu drobna i zawsze pogodna posta Hancocka. - Ciesz si, e pan genera powrci - powiedzia. - Herbata i woda do golenia s gotowe. W najbardziej niepewnych sytuacjach, na pustyni czy w zagospodarowanym terenie Hancock nigdy nie omieszka dostarczy kubka herbaty i dostatecznej iloci wody do golenia, a na rodkowym Wschodzie zdarzao si, e atwo, z jak zdobywa wod w najbardziej trudnych warunkach, zmuszaa mnie do zastanowienia si nad jego przyrodzonymi talentami jako rdkarza. Czuem si ju lepiej. Hicks powrci niebawem. By zaniepokojony tym, co si dziao w miecie, gdy nie mia wiadomoci od 1 i 3 batalionu. Dopiero teraz zdaem sobie spraw, jak znacznie lepiej byoby, gdybym na krtki czas zatrzyma si w rejonie szpitala w. Elbiety w celu skoordynowania dziaa 1, 3 i 11 batalionu oraz batalionu puku South Stafford. Dochodzia 8.00 rano (19 wrzenia). - Kto zaraz bdzie musia uda si do miasta w celu skoordynowania tych uderze - powiedziaem. Musi to by starszy oficer. Wezwalimy Hilarego Barlowa, zastpc Hicksa w brygadzie szybowcowej; mona byo z powodzeniem powierzy mu takie zadanie. Wyruszy z aparatem radiowym w tyle swego jeepa i wicej go ju nie ujrzano. Byy nie potwierdzone meldunki, e jego jeepa widziano mniej wicej

w poowie drogi pomidzy hotelem Hartenstein a szpitalem w. Elbiety. Przypuszczam, e Barlow mg dosta si w puapk na tym wystawionym na ostrza odcinku na brzegu rzeki. Pozostaje jednak faktem, e by on jednym z niewielu, ktrzy zginli pod Arnhem i po ktrych nigdy adnego ladu nie znaleziono. Zapoznawszy si dokadnie z pooeniem dywizji, nie nabraem wcale przekonania, e Hackett powinien kontynuowa prb opanowania wzniesie na pnoc. Plan lotniczy take wymaga zmiany, wydawao si bowiem, e majcy przyby w trzecim rzucie Polacy spotkaj si z fatalnym przyjciem. Poleciem, by wysano szyfrwk z daniem zmiany strefy zrzutu Polakw oraz ostrzegajc 38 i 46 grup RAF-u, e rejon zrzutu naszego zaopatrzenia na pnoc od Warnsborn znajduje si obecnie znacznie poza obszarem trzymanym przez dywizj. Radiogramy te jednak nie dotary do adresatw. Skpe wiadomoci, jakie nadeszy w cigu przedpoudnia, bynajmniej nie byy zachcajce. Stwierdzono: nieprzyjacielskie koncentracje w laskach na pnoc od strefy ldowania B; batalion puku South Stafford i elementy 11 batalionu w trudnej sytuacji na gwnej drodze w odlegoci okoo mili od mostu; wicej nieprzyjacielskich czogw przybywajcych do Arnhem z Apeldoorn. Ponadto otrzymalimy teraz wiadomo, e wysunite czogi wasnego 30 korpusu osigny dopiero Grave. Oznaczao to, e Horrocks by ju jakie trzydzieci godzin spniony w stosunku do planu. Pomimo naszej niepewnej cznoci, a zatem i braku informacji, mona byo sobie wyobrazi 30 korpus zatrzymany na jaki czas na jedynej drodze samochodowej, ktra prowadzia na pnoc ku nam. Istotnie, o tej porze rano 19 wrzenia wysunite oddziay Dywizji Pancernej Gwardii przebyy wieo przez saperw zbudowany most pod Zon i posuway si korytarzem do zalesionego rejonu na poudnie od Nijmegen; znalazy one tam 82 dywizj powietrznodesantow Jima Gavina, odpierajc zacieke kontrataki niemieckie z rejonu lasu Reichswald. Najlepsze w wiecie amerykaskie oddziay powietrznodesantowe ponosiy do znaczne straty. Byy to krwawe walki, ktre prowadzono na blisk odlego. Przed poudniem nie mona byo wykona adnego natarcia na most w Nijmegen, a gdy wyruszyo ono po poudniu, Niemcy ju silnie trzymali umocnienia w Huner Park. W czasie posuwania si ku mostowi czogi zostay zniszczone, a spadochroniarze i gwardzici przygwodeni do ziemi. Most nadal by bardzo silnie trzymany przez Niemcw. W tym czasie otrzymalimy wiadomoci z rejonu naszego mostu w Arnhem, gdzie w domach przy jego pnocnym kracu walczyo zgrupowanie Frosta. Wygldao, jak gdyby Hackett musia porzuci swe zadanie uderzenia na pnoc. Rano byli u niego Mackenzie i Loder-Symonds, a ja, by si z nim zobaczy, pojechaem drog, ktr oni obrali. Batalion puku KOSB, dowodzony przez Paytona-Reida, pomaszerowa w nocy do wzniesie pod Koepel po to tylko, by by przyjtym ogniem karabinw maszynowych; nie chcc da si przyapa w otwartym terenie za dnia, Payton-Reid bardzo rozsdnie wycofa si na stanowiska wzdu drogi w pobliu farmy Johanna Hoeve. Inny batalion Hacketta, 156, przygotowywa si do dalszego uderzenia na Lichtenbeek, majc na swym lewym skrzydle 10 batalion spadochronowy skierowany na rozwidlenie drg. Nasza mapa operacyjna wykazywaa stopniowy wzrost si niemieckich, rwnie i formacji czogw. Jeli nie bd dziaa szybko, to wedug wszelkich danych dywizja zostanie rozbita czciami. Udajc si do Hacketta, obraem drog prowadzc na pnocny wschd od hotelu ku stacji kolejowej w Halt Oosterbeek. Trafiem na grup onierzy szwadronu rozpoznawczego, ktrych odrzucono za skrzyowanie w pobliu Lichtenbeek. Nastpnie zboczyem ku gwnej drodze, przecinajc zabudowany rejon, ktry doprowadzi mnie do linii kolejowej. Day si zauway wszelkie oznaki

prawdziwej walki, rozpoczynajcej si w kierunku na Wolfhezen, i byo widoczne, e jeli nie sprbuj szczcia posuwajc si w tym kierunku bd przez skrzyowanie pod Wolfhezen, bd przez przepust pod torami kolejowymi, bd musia porzuci jeepa na poudniowej stronie i wdrapa si przez nasyp, by w ten sposb przeby lini kolejow. Porwnaem teren z map i zdecydowaem, e to ostatnie byo lepsze. Przeszedem niewielk przestrze wzdu linii kolejowej i raptem wpadem na Hacketta i jego sztab znajdujcy si na skraju gstego zagajnika po drugiej stronie. Poryta koleinami droga biega wanie przez ich pozycje. Gdy zelizgiwaem si po trawiastym nasypie, by podej do niego, zauwayem, e Hackett ostro spojrza w gr, a nastpnie usyszaem zbliajce si samoloty myliwskie oraz terkot karabinw maszynowych. Znw Luftwaffe! Tym razem tylko trzy Me-109, ale musielimy pa na ziemi, gdy ostrzeliway rejon ogniem broni pokadowej i zrzucay mae bomby. - Jestem niezmiernie rad, e widz pana caego, sir - powiedzia Hackett. - Kryy wszelkiego rodzaju nieprzyjemne pogoski. Jak pan sam widzi, jestemy przygwodeni wanie na tej linii. - Pokaza na wyrany, pokryty drzewami grzbiet wzniesienia na wschd, ostrzeliwany ogniem broni rcznej i modzierzy; wygldao to na zacit walk lokaln. - Szwaby strzelaj z laskw na pnoc i z rejonu dalej na wschd - doda. Ju wielokrotnie prbowa posun si dalej, teraz za w wyniku wczeniejszej wizyty Lodera-Symondsa ma wsparcie ogniowe jednej baterii lekkiej, umieszczonej w gbi w Oosterbeek. Wszystko to jednak robio na Niemcach niewielkie wraenie. Patrzc przez lornetk, mogem dojrze w odlegoci kilkuset jardw tyowe elementy obu batalionw, rozcignite w dug i cienk lini. Majc wszystkich ludzi zaangaowanych, Hackett nie mg myle o jakim manewrze skrzydowym. - Chyba e nieprzyjaciel zmieni swe zamiary w jaki pomylny dla nas sposb - powiedzia do mnie w przeciwnym razie niewiele mona si spodziewa w przyszoci po obecnym kierunku natarcia brygady. Aby opanowa swj odcinek pierwotnie planowanego przyczka, musia jeszcze pokona znaczn odlego, posuwajc si wzdu tej bronionej trasy kolejowej do drogi Arnhem - Amsterdam. Wszystko to potwierdzao myli, z ktrymi tu wyruszyem; niemniej sia oporu, napotkanego w miecie przez 1 i 3 batalion oraz te bataliony, ktre popieszyy im z pomoc, sugerowaa, e radykalna zmiana kierunku 4 brygady mogaby by jeszcze niesuszna. Mogoby si bowiem zdarzy, e w kocu Hackett byby w stanie posuwa si na obecnym kierunku lub nawet bardziej na pnoc. W tej chwili waniejsze byo powizanie jego dziaa z dziaaniami reszty dywizji. Omwiem z nim zamiar wycofania 4 brygady na poudnie poza lini kolejow i jej nowy kierunek dziaania wzdu rodkowej drogi Arnhem - Heelsum. Wymogem jednak na nim, by nie realizowa tego zamiaru natychmiast. Chciaem bowiem najpierw jeszcze raz zastanowi si nad caoci pooenia dywizji. Wyruszyem w drog powrotn do hotelu. Nie mino p godziny od mego odjazdu, gdy Hackett dowiedzia si, e na poudnie od niego batalion puku Border zosta zaatakowany przez siy niemieckie w pobliu rzeki w rejonie RenkumHeelsum. Jeli wic szybko nie uchwyci i nie utrzyma skrzyowania pod Wolfhezen - jedynego przejcia dla jego pojazdw i dzia przeciwpancernych na poudnie od wysokiego nasypu kolejowego powstanie niebezpieczestwo wklinowania si Niemcw pomidzy 4 brygad a brygad szybowcow Hicksa. Sytuacja bya tak brzemienna w straszliwe skutki, e Hackett z miejsca rozkaza 10 batalionowi przerwa walk i wycofa si na zachd do skrzyowania, ktre miao by trzymane w pogotowiu na

wypadek przesunicia caej brygady w kierunku poudniowym. Musiao to by wykonane szybko, w przeciwnym bowiem razie brygada, nie majc zapewnionego skrzyowania, mogaby zosta przechwycona na pnocy. Po powrocie do sztabu dywizji rozwayem wiadomoci przedostajce si z brygady szybowcowej, ktra strzega naszych tyw, i z jednostek wywalczajcych sobie drog do miasta. Nastpnie poczyem si z Hackettem i rozkazaem mu oderwa si od przeciwnika i posuwa w kierunku Arnhem po osi na poudnie od linii kolejowej. Nasz pnocny odcinek zosta opuszczony. I teraz owego fatalnego popoudnia we wtorek 19 wrzenia wszystko zaczo i na opak. Na zachodzie i pnocnym zachodzie brygada szybowcowa bya silnie atakowana; istniay niewyrane oznaki, e Hackett mia pewne trudnoci na pnocy, a w miecie straty rosy wrd jednostek, ktre dokonyway nie skoordynowanych prb przedostania si do mostu. Z kadej strony sycha byo odgosy walki. Wyobrania niektrych onierzy, nie bdcych jeszcze w akcji, pracowaa nadmiernie. Szerzyy si pogoski - obdne, fantastyczne plotki, nie majce adnej podstawy w faktach. Widziao si mae grupki spieszcych dokd samopas onierzy, pniej za dwudziestu lub wicej z modym oficerem przebiego pdem przez trawnik przed hotelem Hartenstein krzyczc: Niemcy id! Ruszyem z Mackenzie'em, by ich zatrzyma. Byli to modzi onierze, ktrych chwilowo opucia zimna krew. Krzyczaem na nich i musiaem uy siy fizycznej. Jest rzecz ogromnie przykr powstrzymywa onierzy si i grobami, jak to teraz musielimy uczyni. Kazalimy im wrci na stanowiska, ktre opucili, a ja specjalnie rozmwiem si z wysokim modym oficerem, ktry opanowany panik da tak haniebny przykad. Mogem odczyta ich wewntrzne uczucia z wyrazu ich oczu. Jestem pewien, e sia woli i odwaga, jakich wymaga walka, bardzo si rni od zalety nazywanej zwykle miaoci w odniesieniu do takich sportw, jak jazda konna i boks. Kontakt z nieprzyjacielem oznacza, e ludzie nie staj wobec znanego, wyobraalnego problemu, lecz wobec czego nieznanego, nieoczekiwanego i nie podejrzewanego. Liczy si ich sia woli lub charakter i, jak kiedy napisa Lord Moran27 i najwaniejsze to opanowa si, a to jest problem wiadomoci, co znw prowadzi do charakteru. Na pustyni i na innych teatrach wojny na og starano si, by nowe dywizje otrzymyway chrzest bojowy stopniowo; wyznaczano im pocztkowo spokojny rejon do dozorowania i przydzielano do poszczeglnych formacji dowiadczonych onierzy jako przywdcw. Nie ma moliwoci stopniowego wcignicia do walki onierzy wojsk powietrznodesantowych. Wpadaj w ni z miejsca po uszy. Nie miaem wtpliwoci, e wielu z tych roztrzsionych ludzi, ktrych mielimy przed sob, z chwil gdy si opanuj, bd si zachowywali zupenie inaczej i stan si rwnie miali jak najlepsi onierze. Byo jednak znamienne, e pochodzili oni z okrelonych jednostek, sabszych od innych pod wzgldem stanu wyszkolenia, morale i dowodzenia. Niemniej byo niepokojce obserwowa ten wybuch paniki, ktry mg si okaza zaraliwy. Day si zauway take inne oznaki przedwczesnego niepokoju i nerwowoci - bezadna strzelanina, niepotrzebne przychodzenie onierzy do piwnic hotelu Hartenstein. Mackenzie, obchodzc stanowiska obronne wok miejsca postoju sztabu, natkn si na opuszczony rw przeciwodamkowy, w ktrym znalaz zaadowanego brena i kupk granatw. Wskazywaem dowdcom na konieczno powstrzymania tej obdnej strzelaniny na
27

Lord Moran, lekarz W. Churchilla, napisa ksik The anatomy of courage (przyp. tum.).

chybi trafi. Pomijajc fakt, e byo to samo przez si niepokojce, byo to take notorycznym marnowaniem amunicji, na co nie moglimy sobie pozwoli. Tego dnia mielimy dowiadczy jeszcze innych niepowodze. Nasze depesze szyfrowe, dajce zmiany punktw zrzutu zaopatrzenia, nie dotary, gdzie naley, dlatego teraz musielimy by wiadkami pierwszego aktu tragedii dotyczcej dowozu zaopatrzenia dla wojsk pod Arnhem; na naszych oczach zaogi RAF-u przelatyway przez zapor gwatownego i gstego ognia artylerii przeciwlotniczej, aby celnie zrzuci swe adunki na punktach zrzutu, ktrych ju nie trzymalimy. Oddziay na ziemi usioway wszelkimi moliwymi sposobami zwrci na siebie uwag tych dzielnych zag - wymachiwano, czym kto mg, wykadano pachty spadochronowe, zapalano wiata sygnaowe. W morderczym ogniu przeciwlotniczym samoloty nadlatyway na wysokoci tysica stp i wszystkie bez wyjtku utrzymyway przewidziany kurs dopty, dopki nie pozbyy si swych adunkw. Tylko my na ziemi poznalimy bolesn ironi tego wszystkiego. Wikszo adunkw bowiem trafia w rce Niemcw. Pewna dakota zostaa trafiona przez artyleri przeciwlotnicz i prawe jej skrzydo zaczo pon. Leciaa jednak dalej, schodzc na wysoko dziewiciuset stp. Zdawao si, e wszystkie dziaa przeciwlotnicze w okolicy strzelay do okaleczonego samolotu. Z poncym prawym silnikiem dolecia on do strefy zrzutu, a przy jej kocu zawrci i dokona jeszcze jednego nalotu, by wyrzuci pozostae zaopatrzenie. Z pojedynczych okopw strzeleckich i roww przeciwodamkowych, z zamknitych przestrzeni, na ktre usiowalimy zwrci uwag pilotw, ze zburzonych budynkw i roww oraz ze stanowisk ogniowych zbudowanych z gruzu i ziemi oczy setek i prawdopodobnie tysicy przygnbionych onierzy patrzao w gr poprzez lekk mg bitewn. Bylimy urzeczeni i oniemiali, i nie wtpi, e nie ma czowieka w Arnhem, ktry by - jeli to przey mg lub chcia kiedykolwiek zapomnie o bohaterstwie, jakiego przez te straszliwe osiem minut mielimy zaszczyt by wiadkami. Dopiero w jaki czas po tej operacji dowiedziaem si nazwiska pilota dakoty - by nim kapitan lotnictwa David Lord z 271 eskadry. Widzielimy, jak maszyna spada w pomieniach, gdy oderwao si jedno z jej skrzyde, nie wiedzielimy jednak, e Lord rozkaza swej zaodze opuci samolot, sam za nie uczyni adnego wysiku, by si uratowa. Ocala jeden czowiek. Pniej o wydarzeniu tym mwili dugo ludzie, ktrzy przywykli ju do dzielnoci, a w listopadzie 1945 kapitanowi lotnictwa Lordowi, ju odznaczonemu DFC , nadano pomiertnie Krzy Wiktorii28. Ze 163 samolotw, ktre tego popoudnia usioway dostarczy nam zaopatrzenie, 13 zagino, a 97 innych zostao uszkodzonych ogniem artylerii przeciwlotniczej. I pomimo naszych sygnaw - ty dym, te trjkty, powiewanie pachtami i Bg wie czym jeszcze - wiksza cz 390 ton ywnoci i amunicji dostaa si Niemcom. Kilka zasobnikw, ktre spady poza wyznaczon stref zrzutu, a byo ich rzeczywicie tylko kilka, odnaleli specjalnie wyznaczeni do zbierania ludzie z jednostek suby zaopatrzenia i transportu Michaela Packe'a. Na tym jednak nie skoczyy si wydarzenia tego czarnego popoudnia. W czasie wycofywania si, majcego na celu opanowanie skrzyowania pod Wolfhezen, 10 batalion stwierdzi, e jego miejsce zbirki znajdowao si pod ogniem, a w walce, jaka si wywizaa, ponis due straty. Gdy tylko wykaraska si z tego i kontynuowa swj marsz, Polacy zaczli przybywa do strefy ldowania szybowcw, ktra znalaza si teraz pomidzy 10 batalionem a nieprzyjacielem. Niemcy, dobrze uplasowani na przyjcie Polakw, otworzyli do nich ogie amunicj smugow z dzia przeciwlotniczych oraz z modzierzy i karabinw maszynowych, a nieszczsny 10 batalion, napierany
28

Zob. wykaz nazw odznacze brytyjskich (przyp. tum.).

ju z tyu przez Niemcw, zdecydowanych, by odwrt drogo go kosztowa, zosta teraz ostrzelany przez Polakw, ktrzy jego onierzy wzili za wroga. W zamieszaniu, do ktrego przyczyniao si take odmienne umundurowanie Polakw i ich szare berety, rozpoznano si dopiero wtedy, gdy pado kilku ludzi. Jak uj to pniej Hackett, sytuacja wymagaa wielkiej energii od oficerw dowdztwa brygady, by zapobiec wikszemu zamieszaniu. Nieszczsnym Polakom musiao si wydawa, e wasnych wojsk w ogle nie byo. Payton-Reid posa kompani KOSB, by pomc Polakom w rozadowywaniu ich szybowcw, ale pocztkowo znw si nie rozpoznano i Polacy otworzyli ogie. Tymczasem Payton-Reid zosta wezwany z batalionu do Hacketta, ktry teraz poda mu decyzj wycofania si. Zaskoczyo to Paytona-Reida, gdy opuci spokojny rejon. Nie mamy nawet kontaktu - powiedzia. Ale nawet w tym wypadku kazano mu odej i utrzyma przepust kolejowy zabezpieczony dla ruchu brygady. Gdy powrci do rejonu swego batalionu, stwierdzi, e wanie stoczono tam ostr walk. Jego zastpca, major Coke, tchn pewnoci siebie, gdy meldowa: - Stoczylimy dopiero co piekieln walk. Szwab atakowa, ale go odparlimy. Sierant Graham sam musia zabi z pidziesiciu ze swego vickersa, a tamburmajor Tate mia prawdziw uciech ze swym brenem. Teraz panowaa cisza, ktra skonia Paytona-Reida do zapytania: - No, a co si z nimi stao? - Odeszli - odpar Coke. - Po prostu zwiali. Po tej pomylnej utarczce rozkaz wycofania si - i to cholernie szybko, wydawa si dziwny - jak powiedzia Payton-Reid. onierze batalionu puku KOSB mieli uczucie pewnoci siebie. A jednak w dwie godziny pniej stracili niemal wszystkie swe rodki transportowe, dwie kompanie zostay odcite i reorganizacja okazaa si bardzo trudna. - Nie mona tak sobie wsta i zmyka od nieprzyjaciela za dnia - powiedzia gniewnie pewien dowiadczony oficer. - Do jasnej cholery, po prostu nie mona tego zrobi. Gdzie indziej znw Niemcy postarali si, by wycofanie reszty brygady Hacketta byo kosztowne. Ani 10 ani 156 batalionowi nie dali chwili wytchnienia cigajcy je esesmani. 10 batalion dosta specjalne lanie, ale stawiany przez spadochroniarzy opr by tak silny, e walczcy z nimi Niemcy ponieli jedne z najwyszych strat pord wszystkich niemieckich jednostek uytych w tej bitwie. Oficer 10 batalionu, kapitan L. E. Queripel, stale przechodzi przez drog znajdujc si pod nieprzyjacielskim ogniem, by ustawi na stanowiskach swych ludzi. Znalaz rannego podoficera i odnis go w bezpieczne miejsce, przy tej okazji zosta ranny w twarz. Pniej ruszy na niemiecki punkt oporu, gdzie znajdoway si dwa karabiny maszynowe i zdobyte brytyjskie dziao przeciwpancerne, ktre zadaway straty jego oddziaowi, i wybi trzyosobow obsug. Dziao zostao odebrane. Gdy Niemcy zaczli bezporednio napiera na wycofujc si grup, Queripel z czci swych ludzi zaj pozycj osaniajc w rowie. By ju ranny nie tylko w twarz, ale i w obie rce, a jego oddziakowi brako broni i amunicji, mieli jednak jeszcze kilka rcznych granatw Millsa, karabiny i pistolety. Gdy grenadierzy SS zbliyli si, rzucajc do rowu trzonkowe granaty rczne, Queripel natychmiast je odrzuca. Wkrtce wikszo ludzi, ktrzy brali udzia w tym ostatnim oporze, zostao

zabitych lub ciko rannych, pozostaym przy yciu Queripel rozkaza si wycofa, podczas gdy sam osania ich odejcie, do koca rzucajc granatami. Po raz ostatni widziano go samotnie walczcego w rowie. Queripela odznaczono pomiertnie Krzyem Wiktorii. Gdy pozostali przy yciu onierze 10 batalionu wyszli z tej walki i dotarli do przejazdu, Hackett podziwia ich dyscyplin i ducha. Przekraczajc lini kolejow, batalion liczy 250 ludzi. W tym czasie 156 batalion mia rwnie zaledwie jakich 270 onierzy. Byo to kosztowne popoudnie (19 wrzenia). Na domiar zego pewna liczba cennych obecnie rodkw transportowych utkna w piaszczystym terenie na pnoc od torw. Niemcy za wstrzelali ju donono i zaczli ostrzeliwa artyleri nowe stanowiska, a jednoczenie da si wyranie sysze oskot i wycie ich czogw oraz dzia pancernych. Tymczasem w miecie mieszane siy - resztki 1 i 3 batalionu 1 brygady spadochronowej, batalionu puku South Stafford i 11 batalionu - znajdoway si w jeszcze gorszej sytuacji. Przez cay dzie, od chwili gdy opuciem rejon szpitala w. Elbiety, oddziay walczce na ulicach zachodniej czci Arnhem ustawicznie ponosiy straty. Batalion South Stafford uderza w celu opanowania gmachu zwanego Klasztorem, a tymczasem na prawo od niego, bliej rzeki, resztki 1 i 3 batalionu przeyway bardzo cikie chwile, gdy pomidzy nie dostay si niemieckie czogi i dziaa pancerne. W braku dzia przeciwpancernych, ktrych nie dao si cign, gdy Niemcy trzymali gwn drog, kilku spadochroniarzy z dobrym skutkiem i oszczdnie uywao swych piatw, a w niektrych przypadkach strzelano prawie pionowo z modzierzy. Wysunite elementy dwch kompanii 1 batalionu dotary na odlego p mili od mostu, a nadchodzce meldunki mwiy o atakach na bagnety oraz e stan jednej z tych kompanii spad do omiu ludzi, drugiej za do szeciu. Tej malekiej grupce udao si podej w walce do Johna Frosta i obsady mostu bliej ni jakiemukolwiek innemu oddziaowi do koca bitwy. Pozostawia ona za sob wielu rannych w domach znajdujcych si wzdu ich drogi. Gdy po opuszczeniu mnie Jimmy Cleminson doczy do swego batalionu, by przeraony widzc, e jest tak nieliczny. onierze walczyli tu przy Pawilonie, gdzie Cleminson natkn si na oficera 3 batalionu, Richarda Dorriena-Smitha, i dwch oficerw z 1 batalionu. Teraz ujrza scen bezadnego wycofywania si - pojedynczy ludzie, ktrzy odbili si od swych oddziaw, powracali w kierunku Oosterbeek. Jeli pjdzie tak dalej, bdziemy musieli si wycofa rzek Dorrien-Smith. - Lepiej niech pan nam znajdzie jakie miejsce, gdzie moglibymy zorganizowa ludzi, ktrzy nam pozostali. Cleminson poszed tak szybko, jak tylko mg, drog zasan szcztkami bitewnymi i przegoni wielu wyczerpanych walk onierzy, idcych w tym samym kierunku. Niedaleko od miejsca, gdzie rozwijaa si akcja 3 batalionu, onierze batalionu South Stafford, po zaatakowaniu niemieckiego czogu ustawionymi przy drodze brenami, zostali wyparci do kotlinki znajdujcej si przy Klasztorze od strony miasta. Amunicja do piata ju si im skoczya. Teraz wzgldnie bezpieczne niemieckie czogi podjeday z turkotem do samej kotlinki i strzelay w ni, powodujc due straty. Inna kompania tego batalionu prbowaa opanowa wzniesienie pod Den Brink, ktre przedtem okazao si tak przeszkod, ale zostaa odparta.

W tym czasie w zacitej, bezadnej walce na zachodnich peryferiach Arnhem panowa kompletny chaos. Nikt nie wiedzia, co si dzieje; w obliczu niemieckiej broni pancernej coraz wicej onierzy wracao drog do Oosterbeek. Byli sterani i zdezorganizowani, a wielu szo okrytych ranami. Podpukownik Sheriff Thompson, dowdca 1 puku artylerii lekkiej, ktrego baterie od chwili wyldowania byy bardzo czynne, zwaszcza wspierajc Frosta i Hacketta, opuci swe stanowisko dowodzenia w Oosterbeek i pojecha krt drog w kierunku Arnhem w celu zorientowania si, w jaki sposb jego trzy baterie mogyby dopomc swym ogniem uderzeniom na miasto.

Natkn si na grupy ludzi, posuwajce si samopas w przygnbieniu i nieadzie ku Oosterbeek. Sheriff Thompson zda sobie spraw, e tak nie moe by i e trzeba ich zebra. Usiowa rozmieci ich na stanowiskach na linii toru kolejowego tu na zachd od Den Brink. Niebawem znalazy si tam resztki 1, 3 i 11 batalionu oraz batalionu South Stafford. Wszystkie straciy swych dowdcw. Thompson pniej meldowa mi, co uczyni; byem mu wdziczny zarwno za przedstawiony mi przejrzysty obraz tego, co dziao si w miecie, jak i za reorganizacj. Dicke Lonsdale, zastpca

dowdcy 11 batalionu i najstarszy oficer w tym zbiorczym oddziale, otrzyma teraz rozkaz objcia nad nim dowdztwa. Linia kolejowa, wzdu ktrej Thompson usiowa ustawi zbiorczy oddzia na stanowiskach, cigna si na pnoc, przecinajc gwn drog Arnhem - Oosterbeek; uwaaem, e wanie na tej linii okrakiem na drodze powinien by zatrzyma si Hackett ze sw 4 brygad w celu uporzdkowania si przed marszem w kierunku mostu. W zwizku z odbywajc si reorganizacj i dalszym wycofywaniem przez Hacketta jego brygady z pnocy wezwaem Graeme'a Warracka, naszego szefa sanitarnego, solidnego i przedwczenie wyysiaego trzydziestojednoletniego pukownika, ktry cieszy si opini czowieka towarzyskiego i o wielkiej sile fizycznej. Jego jeepy z czerwonym krzyem pracowicie przeszukiway cay rejon. Niech pan pojedzie i odwiedzi ludzi na punktach opatrunkowych - rzekem do niego. Wydawa si zachwycony. Wyruszylimy pieszo wanie w chwili, gdy zaczynao si jeszcze jedno ostrzeliwanie z modzierzy. Rannych szybko przybywao i punkt opatrunkowy, ktry zainstalowano w naszym hotelu, mia teraz liczne filie w ssiednich domach. Pomimo to wszystkie byy przepenione rannymi; niektrzy, zbyt ciko ranni, nie mogli rozmawia, ale inni spragnieni byli podnoszcych na duchu wieci i zadawali pytania, gdy si do nich zbliaem. Zatrzymaem si przy pewnym rannym z czerwieniejcym bandaem na gowie i rk na temblaku i zapytaem go, gdzie popad w tarapaty. W miecie - odpar ponuro. - Jedno z tych cholernych dzia pancernych, sir. Jak idzie 2 armii? Kady przytomny na tej sali wiedzia rwnie dobrze jak ja, e jak na dywizj powietrznodesantow przetrwalimy bez pomocy nawet duej, ni to byo przewidziane. Stajc, tak, by wszyscy mogli mnie usysze, powiedziaem: Jeli idzie o wiadomoci, nie mamy ich wiele, jestem jednak pewien, e poczenie si jest kwesti tylko bardzo krtkiego czasu. Przechadzajc si pomidzy tymi rannymi onierzami, wyczuwaem ich rozdranienie, e tak wczenie zostali wyeliminowani z walki. Gdy odchodziem, yczyli mi powodzenia, a jednoczenie dyurni wynosili trupa. Wygldao na to, e Warrack i jego lekarze dobrze panowali nad sytuacj sanitarn. Uprzednio, wkrtce po mym powrocie do sztabu dywizji, podsunem Warrackowi myl, e powinien dowiedzie si, co si dzieje w szpitalu w. Elbiety, gdzie sam widziaem tak wielk aktywno, i e mgby w tym celu wykorzysta normaln holendersk sie telefoniczn. Warrack, telefonujc z domu lekarza holenderskiego, w pobliu wasnej kwatery, z atwoci uzyska poczenie i wkrtce rozmawia ju z jednym ze swych lekarzy, Derekiem Ridlerem, ktry, w toku walki wezwany do kabiny telefonicznej, z trudem mg ukry zaskoczenie. Chocia cz lekarzy brytyjskich Niemcy zabrali ze szpitala, pozostali dawali sobie dobrze rad z osiemdziesicioma rannymi oficerami, podoficerami i szeregowcami. Rozmow przeryway wybuchy i ogie broni rcznej. Na zewntrz toczy si prawdziwa bitwa - wyjani Ridler, ktry poinformowa take Warracka, e Lathbury by pod opiek w szpitalu. Gdy nadchodzi zmrok, zwiastujc nasz trzeci (z 19 na 20 wrzenia) noc na pnoc od Dolnego Renu, nieprzyjaciel prowadzi najciszy, jak dotd, ogie modzierzy. W tym okresie poznaem znaczn liczb czonkw holenderskiego ruchu oporu, ktrzy odbywali zdecydowane i miae podre w celu dostarczenia nam wiadomoci, zwaszcza dotyczcych rozmieszczenia czogw i innych wozw pancernych, nagromadzonych w duej iloci, szczeglnie na obszarze pomidzy nami a mostem.

O postpach 30 korpusu nie byo wiadomoci i jak dotd adnej wskazwki, e nasze lotnictwo taktyczne podjo jak wiksz akcj, by zwolni tempo narastania si niemieckich wok nas. Meldunki wskazyway, e Niemcy silnie napierali zarwno na Hacketta, jak i na Lonsdale'a. Istotnie, w pobliu rzeki niemieckie czogi prboway przedrze si przez pozycje, ktre teraz zaj Lonsdale. Trzy wyoniy si z lasu i sierant Baskerfield z batalionu South Stafford, znajdujcy si ze swym dziaem przeciwpancernym na skrzyowaniu drg, pierwszym strzaem zniszczy przedni czog i uszkodzi drugi. Pod oson trzeciego czogu niemiecka piechota prbowaa przekroczy drog, lecz zatrzymano j. Dziao Baskerfielda zostao zniszczone i ten przej inne, ktrego obsuga bya wybita. Walczy sam z trzecim czogiem, dopki nie przestrzelono mu gowy29. Baskerfielda odznaczono pomiertnie Krzyem Wiktorii. *** Pozostali przy yciu onierze 3 batalionu, ktrzy uczestniczyli w akcji w pobliu linii kolejowej, otrzymali teraz od Lonsdale'a rozkaz wycofania si i doczenia do resztek zbiorczego oddziau w pobliu kocioa w Oosterbeek. Podczas wycofywania si poleg Dorrien-Smith, tote Cleminson pozosta jedynym oficerem w tym oddziale. Pada deszcz, ciemniao si; przyciszone, lecz naglce gosy wzyway ludzi do kocioa - ksztatnej, prostoktnej budowli z przyporami i dzwonnic, znacznie odsunitej od drogi na skraju cigncego si wzdu rzeki otwartego polderu. Do kocioa wesza masa ogromnie zmczonych i brudnych onierzy; niektrzy z nich przeszli bardzo wiele. Wchodzili do malekiego kocika, ich trzewiki na kamiennej posadzce rozbrzmieway echem; osuwali si ciko na awki, podczas gdy na zewntrz wrzawa bitewna wzmagaa si coraz bardziej, a od czasu do czasu ponad skowytem i charkotem pociskw modzierzy daway si sysze gosy oficerw, podoficerw i szeregowcw, kierujce innych do kocioa. Teraz zjawi si Lonsdale, mia obie rce w bandaach. Gdy wchodzi po schodkach na kazalnic, widzia przemczone i zdesperowane twarze. W zgromadzeniu tym uczestniczyli pozostali przy yciu onierze 1, 3 i 11 batalionu oraz batalionu South Stafford, a take pewna liczba pilotw szybowcowych. Cleminson naliczy trzydziestu szeciu ludzi ze swego batalionu. Nagle zapanowaa cisza, gdy Lonsdale, chwyciwszy si mocno rkami brzegu kazalnicy, zacz mwi: Wiecie rwnie dobrze jak ja, e idzie na nas masa przekltych Niemcw. I wszystko, co moemy zrobi, to pozosta tutaj i uczepi si nadziei, e kto do nas podejdzie. Musimy walczy o nasze ycie i trzyma si razem. Z oddali sycha byo dudnienie cikiej artylerii, a za rozbitymi oknami widniao niebo rozwietlone bitewnymi fajerwerkami. Nad Lonsdale'em i za galeri z organami zwisao kilka krokwi. onierze, ogem kilkuset ludzi, suchali uwanie ze zwrconymi do gry poczerniaymi twarzami. Bilimy Niemcw przedtem - w Afryce Pnocnej, na Sycylii i we Woszech. Nie dorwnywali nam wtedy, i, do jasnej cholery, teraz rwnie nam nie dorwnuj. Znajduj si w obliczu najlepszych w wiecie onierzy. Za godzin zajmiecie stanowiska obronne na pnoc od drogi biegncej obok kocioa. Pamitajcie, by dobrze si wkopa i by wasza bro i amunicja byy w naleytym stanie. Zaczyna nam brakowa amunicji, dlatego gdy strzelacie, strzelajcie, by zabi. Wszystkim wam ycz powodzenia.

29

Baskerfielda odznaczono pomiertnie Krzyem Wiktorii.

Teraz wychodzili, wywszy swe spodnie, bluzy i koszule. Zbierano ich jednostkami i organizowano do obrony. onierze batalionu South Stafford okopali si w pobliu kocioa, resztki 1 i 3 batalionu osaniay otwarty teren po pnocnej stronie dolnej drogi Arnhem - Oosterbeek, a 11 batalion zaj stanowiska na drodze. Piloci szybowcowi, dowodzeni przez majora Roberta Caina z batalionu South Stafford, mieli wasny rejon poza stanowiskami 1 i 3 batalionu. Wyszedem ze sztabu na obchd rejonu dywizji, a gdy wrciem do hotelu, Boy Wilson oczekiwa mnie z meldunkiem. Jego charakterystyczn cech by optymizm - ten dziadek wrd spadochroniarzy formalnie promienia w walce. - Cay czas Niemcy usiowali nam wmwi, sir, e dosta si pan do niewoli - powiedzia wesoo. Odpowiadalimy im, e w to nie wierzymy. - Nie mwilicie chyba z tymi ludmi? - Wanie tak - odpar. - Mwilimy. Niemcy sprowadzili gonik, przez ktry wykrzykiwali faszywe wiadomoci, e znajdowaem si w niewoli i e resztka, jaka pozostaa z dywizji, bya teraz okrona: Zrobilibycie lepiej, gdybycie si poddali, Tommies30. onierze Wilsona odpowiadali seriami z brenw. Korzystali teraz z niewielkiej przerwy w akcji, pierwszej od chwili wyldowania, cho, jak opisa to Wilson, wcale nie uwaali ycia za niemie. Panicznie boj si czerwonych beretw - Wilson nie posiada si z radoci. - Nie lubi nas, ani troch. W pewnej chwili Niemcy wezwali samodzieln kompani do poddania si i Wilson kaza jednemu ze swych mwicych po niemiecku onierzy odpowiedzie oglnie w tym sensie, e kompania bya zbyt przestraszona, by odway si wyj, i e Niemcy powinni przysa oddzia, by ich zabra. Nastpnie poleci swym ludziom by w gotowoci. Niemniej by zaskoczony, gdy okoo pidziesiciu Niemcw wyszo z lasu na otwarte pole. Dwanacie brenw jednoczenie otworzyo ogie i ani jeden Niemiec nie uszed z yciem. *** Przy mocie dzie ten (19 wrzenia) by naprawd ciki. W czasie poniedziakowej nocy walka przycicha nieco, tote Frost i jego ludzie mogli si troch przespa. Frost od chwili opuszczenia Anglii spa zaledwie p godziny. Przed witem dowiedzia si, e nie byo adnych oznak zbliajcej si pomocy, i aby zachowa amunicj dla odparcia spodziewanych atakw, rozkaza zaprzesta strzelania do pojedynczych celw. Jakkolwiek niezbdny, rozkaz ten oznacza, e wdzierajcy si Niemcy mogli nadal poprawia swe stanowiska. Kiedykolwiek za ktry ze spadochroniarzy odway si wysun, ulice i miejsca pomidzy domami byy zasypywane ogniem broni maszynowej. W tej strefie mierci wszelki ruch sta si niemoliwy. Z drugiego brzegu rzeki, a take z drugiej strony podejcia do mostu po stronie pnocnej Niemcy zawzicie strzelali z karabinw maszynowych. Jedyn prawie pociech, jak w cigu dnia miay siy Frosta, by kierowany przez Mumforda celny i skuteczny ogie artylerzystw Sheriffa Thompsona, ktrzy ze stanowisk pod Oosterbeek strzelali ku wielkiej przykroci niemieckich grenadierw pancernych, oblegajcych spadochroniarzy brytyjskich. Przez pewien czas do zwalczania karabinw maszynowych Frosta Niemcy uywali znacznej liczby dziaek przeciwlotniczych 20 mm i 40 mm; teraz zwrcili je przeciwko wieom kocielnym w miecie,
30

Tommy, l. mn. Tommies - Tomek, potocznie onierz brytyjski (przyp. tum.).

prawdopodobnie w przewiadczeniu, e Thompson mia tam swe punkty obserwacyjne. W rzeczywistoci wiee te nie byy ani razu wykorzystane do tego celu. By to dzie pogosek w oddziaach przy mocie, dzie wielkich nadziei zniweczonych wskutek niepojawienia si adnych si odsieczy. Raz opowiadano, e przebijaj si bataliony 1 i 3, to znw, e 11 batalion i batalion puku South Stafford. Tymczasem Niemcy wysunli naprzd wicej czogw i zastosowali taktyk burzenia budynkw w celu wyrzucenia upartych spadochroniarzy. Domy zamieniay si w gruzy; niektre pony. Zdumiewajce, e w takim piekle liczba zabitych nie bya tak strasznie wielka, za to liczba rannych stanowia ju powany problem nie tylko dla dwch przepracowanych lekarzy, lecz take dla Frosta. Jako dowdca by zmuszony do bolesnego wniosku, e nie ma sposobu ewakuowania rannych. Umieszczono ich w obszernych piwnicach budynku dowdztwa razem z okoo 140 jecami niemieckimi, cznie z esesmanami. Wrd nich znalaz si mody oficer SS, ktry przesuchiwany zezna, e zosta posany w celu wysadzenia mostu. Nacisn na przycisk zapalarki, ale bez adnego skutku. Na podstawie tej informacji przypuszczano, e ogie na mocie mg spali przewody do adunkw. W rzeczywistoci jednak Model zarzdzi, by adnego mostu nie wysadzano. Dochodzio do walki wrcz, przy czym czsto uywano bagnetu. Podczas jednego ze star major Digby Tatham-Warter wymachiwa parasolem, jak gdyby by to symbol niezwycionoci. Przy innej okazji, w czasie silnego ognia modzierzy, widziano majora chronicego si pod nim. Tu i wdzie grupy spadochroniarzy niszczyy niemieckie czogi na ulicach - niektre przy uyciu pociskw piata, inne granatami. Nauczyli si kilku zrcznych sztuczek. Gdy czog jecha ulic, onierze postpowali za nim poza domami, a zrwnali si z czogiem i mieli mono oddania strzau z piata lub rzucenia rcznych granatw Gammona. Do pnego popoudnia Niemcom niewiele udao si zmieni w pozycji Frosta pomimo wzmoonej agresywnoci. Tymczasem Frost i Gough omawiali szanse Gougha i chopcw jego szwadronu rozpoznawczego przedarcia si przez most przy zapadajcym zmroku w celu dokonania prby przebicia si i poczenia z 30 korpusem, z ktrym teraz mieli nawizan czno. Ostatecznie jednak Frost odrzuci t myl. By on nadal nastrojony optymistycznie, wierzc tak samo jak i jego otoczenie, e ostatecznie pomoc nadejdzie. W czasie jednego zacisza mylano, e przedostay si idce na pomoc siy z wasnej dywizji i ludzie Frosta zrobili z tapety tub, przez ktr wymylali po angielsku niestety nie istniejcym na drodze ludziom. Most by nadal cay. Gdy patrzyli na rejon, skd reszta dywizji moga si wyoni, Frostowi i Goughowi zdawao si, e cae Arnhem pono. Dwa kocioy paliy si jasno, a ich kontury jak szlak ozdobny rysoway si na tle przymionego ognia i falujcego dymu. Przygotowywali si na nastpny ranek, czujni i pomniejszajcy znaczenie wiata, jakie mieli przed swymi oczami. *** Do rejonu dywizji przyby batalion puku KOSB, ktry walczy pod dowdztwem Hacketta. Wyznaczyem mu stanowiska na pnoc od miejsca postoju dowdztwa dywizji, tu poniej linii kolejowej, pomidzy szwadronem rozpoznawczym a samodzieln kompani Boya Wilsona.

O pnocy przejrzaem meldunki stanw liczebnych, ktre wanie nadeszy. Z oddziaw, z ktrymi mielimy czno, stan 3 batalionu spad do czterdziestu ludzi, 1 batalionu - do 116, 11 batalionu - do 150, a batalionu puku South Stafford - do 100. Bya z nami te spora liczba pilotw szybowcowych, walczcych jako piechota. Hackett mia 250 oficerw, podoficerw i szeregowcw z 10 batalionu i 270 ze 156 batalionu. Na zachodzie by okopany batalion puku Border. Chocia dzie min dla nas niepomylnie, zdawalimy sobie spraw, e najgorsze moe jeszcze nadej, chyba e zjawi si 30 korpus. Niepokojca cisza zapanowaa w caym rejonie, przerywana jedynie od czasu do czasu seriami ognia broni rcznej i przytumionymi wybuchami. Gocy i czonkowie ruchu oporu wykonywali swe zadania, a wyznaczeni onierze czuwali, podczas gdy ich towarzysze prbowali zasn. Taka bya sytuacja tej fatalnej nocy na wschodnim i zachodnim odcinku, podczas gdy na pnocy Hackett organizowa sw brygad do marszu o wicie do rejonu dywizji. We wczesnych godzinach rannych otrzymaem z dowdztwa korpusu depesz szyfrow, dajc wyznaczenia nowej strefy ldowania dla si gwnych polskiej brygady Sosabowskiego. Teraz jedynie moliwa strefa znajdowaa si na poudnie od rzeki w pobliu Driel i t te na czas podano korpusowi.

O ddystym wicie we rod 20 wrzenia nastpio najcisze z dotychczasowych ostrzeliwanie z modzierzy. Pocisk trafi w dowdztwo Pipa Hicksa i zostao zabitych czterech oficerw. Na terenie hotelu fruway odamki, a drzewa zostay potrzaskane i zamieniy si w stos gazi, bezadnie porozrzucanych na wilgotnej ziemi, gdzie onierze kulili si w rowach przeciwodamkowych, przykrytych wypenionymi ziemi pojemnikami po zrzuconym zaopatrzeniu. Krtko po 7.30 nawizaem radiotelefoniczn czno z Hackettem i poleciem, by stara si moliwie najprdzej przyby do dowdztwa dywizji; ten jednak wyjani mi, e si spni, gdy caa jego brygada bya zaangaowana w walce. Zaatakowany z frontu i z obu skrzyde, by ju zmuszony zmieni swj kierunek posuwania si, by na zmienionej trasie znw znale si w obliczu do silnego nieprzyjaciela. Mamy pewn liczb czogw wrd nas - powiedzia znaczco. Nie trzeba byo mie wielkiej wyobrani, by zrozumie jego tarapaty. Odebrane za wiadomoci z innych rde wskazyway, e z wyjtkiem znajdujcego si przy mocie 2 batalionu 1 brygada spadochronowa

rzeczywicie przestaa istnie. Batalion puku South Stafford ju nie egzystowa jako jednostka, a 11 batalion si rozpad. Wiedziaem ju, e teraz znikny wszelkie widoki dotarcia do Frosta. By to przeraajcy wniosek - oznacza bowiem porzucenie na pastw losu onierzy przy mocie, ktrzy wytrwali w straszliwie trudnych warunkach walki. Ale z pozostaymi obecnie sabymi siami mogem mie nie wiksz nadziej wzmocnienia Frosta ni dojcia do Berlina. Inaczej mwic, Niemcy trzymali obecnie pod ogniem wszystkie drogi wiodce do miasta i na most. Siy ich rosy nieledwie z godziny na godzin, a ich czogi typu Tygrys szerzyy zniszczenie. Ju wiksza cz czterech batalionw w miecie przestaa istnie. Przedtem wyobraaem sobie, e 4 brygada przejdzie przez rejon dowdztwa dywizji, zreorganizuje si i rozpocznie dziaania zaczepne w kierunku mostu. Teraz byo to niemoliwe. Dlatego te kazaem Hackettowi zapomnie o podstawowym zadaniu posuwania si do wntrza miasta i wprowadzi sw brygad lub zdoln do walki jej cz na pozycj w pnocno-wschodnim sektorze naszego obszaru. Obecnie musielimy skupi si i za wszelk cen utrzyma obwd obrony okrnej, tworzc w ten sposb may przyczek na pnocnym brzegu Dolnego Renu na wypadek poczenia si z nami 30 korpusu. Teraz najwaniejsz rzecz byo uratowanie tego, co nam pozostao z dywizji. Taka bya sytuacja, gdy krtko po 8.00 rano wezwano mnie do telefonu. - Halo, Soneczny Promieniu - powiedzia jaki pogodny gos. Z powodu krcych pogosek o podawanych przez Niemcw wiadomociach na naszej sieci cznoci - pewnego razu podali Boyowi Wilsonowi: Mamy waszego Sonecznego Promienia - podejrzliwie spytaem: - Czy moe mi pan poda co, co wskazywaoby, kim pan jest? Nastpia pauza, po czym ten sam gos powiedzia: - To czowiek, ktry interesuje si dziwn broni. Przyszo mi na myl wiele osb o takich skonnociach w 1 dywizji powietrznodesantowej, ktrzy zawsze gotowi byli wyprbowa jako kadego mierciononego narzdzia. Rozmwca by wiadom moliwoci podsuchu na linii - otwartej linii miejscowej publicznej sieci telefonicznej - i teraz doda tajemniczo: - Czowiek, ktry zawsze si spnia na paskie O groups31. Przypomniaem sobie w tym momencie nagan, jakiej udzieliem Freddiemu Goughowi z powodu jego niepunktualnoci, gdy wydawaem rozkazy do operacji Market Garden. - Mj Boe - zawoaem - mylaem, e pan nie yje! Gough pokrtce wyjani mi, co uniemoliwio mu wczeniejsze nawizanie cznoci ze mn i szczegowo nawietli sytuacj przy mocie. Powiedziaem mu, by przekaza ode mnie gratulacje z okazji wspaniaych czynw wszystkim uczestnikom, a nastpnie, jak mogem najlepiej i nie wchodzc w szczegy, daem mu do zrozumienia, e reszta dywizji bya w kiepskim stanie.
31

O groups, skrt od Order groups - tak nazywano odprawy o charakterze taktycznym lub szkoleniowym, w ktrych regulaminowo obowizana bya bra udzia order group - okrelona grupa dowdcw i oficerw sztabw.

- Niestety - dodaem - moecie mie nadziej jedynie na pomoc z poudnia. My na razie moemy tylko stara si zachowa to, co nam pozostao. Podejmujc ponownie swe ataki, Niemcy ju zmuszali Frosta do cienienia obwodu obrony okrnej i kilka domw, trzymanych po wschodniej stronie podejcia do mostu, zostao opuszczonych. - Wyglda to do ponuro - rzek Gough. - Ale zrobimy, co bdziemy mogli. yczyem mu wszystkiego najlepszego.

Rozdzia pity
Tego ranka 20 wrzenia, gdy niemieckie przeciwdziaanie nabrao wikszych rozmiarw, bitwa jeszcze bardziej si nasilia. Zewszd nadlatywao moc rnych pociskw. Hotel by bardzo silnie ostrzeliwany: na zewntrz leay nie pogrzebane jeszcze trupy onierzy, potrzaskane pojazdy, a w ziemi byo mnstwo lejw od pociskw i dow, w ktrych siedzieli onierze, przygotowujc si na to, co miao jeszcze nadej. Wykopali oni rowy przeciwodamkowe pod bukami i nieco dalej wrd krzeww laurowych; na ziemi leay wyrwane z korzeniami drzewa, a kable telefoniczne biegy zygzakami pomidzy hotelem a podobnym do wiey dziwnym budynkiem usytuowanym w terenie, gdzie Robert Loder-Symonds mia swe artyleryjskie stanowisko dowodzenia. Za nim i za kp wiecznie zielonych krzeww znajdowa si prowizoryczny obz jecw wojennych, ktry znalelimy gotowy - w postaci hotelowych kortw tenisowych. A dalej poza tym najbliszym horyzontem resztki dywizji walczyy rozpaczliwie. Z rejonu mostu otrzymaem wiadomoci, e 2 batalion znajdowa si pod ustawicznym ogniem i by uparcie atakowany przez czogi oraz e cay rejon mostu zosta obrcony w perzyn. Na pnocy Hackett natrafi na silny opr, gdy usiowa wycofa swoj 4 brygad, by do nas doczy, a Niemcy rozpoczli jednoczesne natarcie na samodzieln kompani i na batalion puku Border. Rejon dywizji chwilami, pomidzy do dugimi okresami wzgldnej ciszy, by gsto i gwatownie ostrzeliwany przez artyleri i modzierze. Gdy zastanawiaem si, w jaki sposb moglibymy utrzyma przynajmniej przyczek na pnoc od rzeki, choby nawet nie w miejscu pierwotnie przewidzianym, ciekawio mnie, co moe wstrzymywa 30 korpus. Wszdzie, gdzie tylko poszedem, w hotelu i poza nim w terenie, stawiano mi to samo pytanie: Kiedy nadejdzie 2 armia? Nie orientowaem si zupenie, kiedy mona si spodziewa osignicia przez ni poudniowego brzegu Renu, cho wiedziaem, e prawdopodobnie robi si wszystko, co w ludzkiej mocy, by przyj nam z pomoc. Bya to pierwsza dywizja, ktr dowodziem, i bardzo silnie si do niej przywizaem - panowa w niej wspaniay duch. A teraz musiaem patrze na ni, roznoszon na strzpy dosownie w moich oczach. Niepokoio mnie nieprzybycie korpusu Horrocksa, ale znacznie bardziej trapiem si rozczarowujco skpym wsparciem lotniczym, jakiego nam udzielano. Dzielno lotnikw dostarczajcych nam zaopatrzenie bya godna podziwu, ale nasze myliwce rzadko si pojawiay. Potrzebowalimy samolotw typw Typhoon i Tempest do wykonania atakw rakietowych na stanowiska niemieckich dzia i modzierzy. Nic mi nie byo wiadomo o niedocigniciach ze strony lotnictwa i nigdy nie otrzymaem przekonywajcego wyjanienia, co nie byo w porzdku. W tym czasie bowiem, gdy nas

miadono ogniem, piloci 2 armii lotniczej - lotnictwo myliwskie na kontynencie europejskim - ktrzy znali teren nieledwie rwnie dobrze jak poudniow Angli, przez dugie okresy nie brali udziau w bitwie. A poza tym nie zapewniono adnej bezporedniej cznoci ani pomidzy dowdztwem RAF-u, czuwajcym nad operacj, ani dowdztwem alianckiej armii powietrznodesantowej Breretona a 2 armi lotnicz, czego zgubne konsekwencje day si odczu niejednokrotnie. W hotelu na pokj operacyjny przystosowalimy teraz piwnice. Panowaa tam wielka ciasnota. W skrzydle biegncym w poprzek gwnej piwnicy z winami, w sklepionym lochu, z ktrego usunito wgiel, by zrobi dla nas miejsce, ustawilimy pokryty mapami st oddziau operacyjnego. Tu przy nim oficer subowy siedzia tak, by umoliwi innym przechodzenie pomidzy jego krzesem a filarem sklepienia. Moje miejsce znajdowao si w prawym rogu piwnicy pomidzy jednym z zamurowanych okratowanych okien na poziomie powierzchni ziemi a stojakiem na wino. Obok mnie byo miejsce oficera specjalnej grupy informacyjnej (tzw. Phantom), ktry mia bezporedni czno radiow z ministerstwem wojny, a dalej szefa kancelarii. Po drugiej stronie piwnicy w gbokim na cztery stopy wykuszu, prowadzcym do drugiego zakratowanego okna wychodzcego na wirowan ciek na zewntrz, znajdowao si kilku obcych ludzi, cznie z dwoma oficerami RAFu, zestrzelonymi w czasie operacji zaopatrywania. W tym czasie przeludniony hotel i jego otoczenie nabieray coraz wstrtniejszego wygldu z powodu tak ograniczonego rejonu walki. Od chwili ldowania wszyscy chodzili i sypiali w tej samej bielinie, a poniewa Niemcy ju dawno odcili dopyw wody, nie myte ciaa ludzkie wydzielay nieprzyjemny odr. W hotelu znajdoway si tylko dwa ustpy i obydwa byy zatkane. Poniewa nie mona byo ich spuka, musielimy wychodzi na zewntrz, gdzie o waciwych latrynach nie mogo by mowy. Byo to do denerwujce, gdy przy takich okazjach mona byo zosta przychwyconym w otwartym terenie przez przypadkowy pocisk artyleryjski lub modzierzowy. Gdy przy akompaniamencie paraliujcych nawa ognia artylerii i modzierzy mija ten przykry dzie 20 wrzenia, Frost nadal trzyma si przy mocie, Dickie Lonsdale ze swym naprdce zorganizowanym z zebranych resztek oddziaem prowadzi dalej sw dziaalno partyzanck na poudniowym wschodzie, puk Border by zaabsorbowany na zachodzie, a Hackett, ktry ze sw 4 brygad wywalcza sobie drog odejcia, straci z nami kontakt. Przez jaki czas nic nie wiedziaem o losie tych jednostek. W rzeczywistoci, cho otoczona i ostrzeliwana od czoa i ze skrzyde, brygada - a raczej to, co z niej pozostao - jak meldowa Hackett, dziaaa wspaniale. Wielu onierzy, nie majcych amunicji czy broni, uywao zdobytych na Niemcach karabinw i pistoletw maszynowych. Chcc zwikszy tempo posuwania si, Hackett zmieni kierunek marszu z poudniowo-wschodniego na wschodni, wysuwajc na czoo 10 batalion, podczas gdy 156 batalion, ktry zosta zatrzymany, obj funkcj stray tylnej. Jego dowdca, podpukownik sir Richard des Voeux, poleg. Jednego z oficerw Hacketta, podpukownika Dericka Heathcoata-Amory'ego, ktry by ranny, przywizano do noszy na jeepie wiozcym take pociski do modzierzy. Jeep ten zosta zapalony przez niemiecki miotacz ognia, ale Heathcoata-Amory'ego w jaki sposb w por odwizano. Szef sztabu brygady Hacketta, Bruce Dawson, zastrzeli z karabinu Niemca, a wkrtce po tym Hackett uczyni to samo. Pniej Dawson zgin trafiony w gow. Gdy weszli do lasu, obydwa bataliony dostay si w silny ogie boczny broni strzeleckiej wzdu drg pomidzy drzewami. Zirytowany tempem posuwania si, Hackett wysa teraz rozkaz do 10 batalionu, przynaglajc go do wybicia korka. Naoono bagnety.

Widziaem resztki tego batalionu, gdy skrcay z gwnej drogi, posuwajc si lini drzew do rejonu dowdztwa dywizji. Ludzie byli wyczerpani, brudni i zakrwawieni, ale ich dyscyplina bya nieskazitelna. Wspomnienie ich przybycia utkwio silnie w mojej pamici. Jego dowdca, podpukownik Ken Smyth, z praw rk obandaowan w miejscu, gdzie trafi w ni pocisk broni strzeleckiej, zadyszany zameldowa: - Bylimy silnie atakowani, sir. Pozostao mi szedziesiciu ludzi. - Co si stao z Hackettem? - zapytaem. - Przybdzie tutaj, gdy tylko bd mogli si oderwa - odpar Smyth. - Tam w lesie znaleli si raczej w do trudnej sytuacji. Bya 1.30 po poudniu. Nie mogem ju bra pod uwag wysania Smytha z pozostaymi przy yciu ludmi na pierwotnie przewidywan pozycj, o ktrej mylaem, gdy byem w 4 brygadzie, i kazaem im osoni skrzyowanie drg na pnocny wschd od rejonu dowdztwa dywizji. Pod oson drzew szedziesiciu ludzi odeszo grupami, by zaj kilka domw, znajdujcych si po obu stronach skrzyowania. Wielu z nich zostao tam zabitych, a Smyth, na wp pogrzebany w jednym z domw, mia pniej umrze w szpitalu. A do koca nie cofnli si ani kroku. Tymczasem Hackett ze 156 batalionem nie mg nady za 10 batalionem. Wanie w chwili gdy Smyth skada mi meldunek, Hackett i jego ludzie znaleli si wobec ubranych w lune bluzy onierzy, stojcych otwarcie u wylotu drg wiodcych przez las. Chod, Tommy! - woali ci onierze. - Chod! W pmroku panujcym w lesie, ktremu niezwykle ciepa jesie pozostawia do pna wszystkie licie, onierzy tych nie mona byo dobrze rozpozna, ale wydawao si pewne, e byli to Polacy. W przeciwnym razie dlaczeg by stali tak cakowicie widoczni? Brytyjscy spadochroniarze wynurzyli si ucieszeni t pomoc. Powitay ich serie karabinw maszynowych, ludzie ginli z na wp wypowiedzianymi sowami powitania na ustach. Niemcy za ukryli si w zagbieniu i Hackett rozkaza ich stamtd wyprze. Spadochroniarze przy uyciu bagnetw szybko si z nimi rozprawili; po tym starciu Hackett zszed do zagbienia, by zebra swj mocno uszczuplony zesp. Mia okoo 30 ludzi ze 156 batalionu, 12 z 10 batalionu i drugi tuzin ze swego dowdztwa oraz jakich 20 lub wicej innych i 7 oficerw. Niebawem wicej ludzi znalazo drog do zagbienia, gdzie teraz zebrao si ich okoo setki. Tam Hackett postanowi pozosta do zmroku. Przez cae popoudnie Niemcy podtrzymywali sw taktyk nkania. Za kadym razem jednak, gdy zbliali si do zagbienia na odlego rzutu granatem, byli odrzucani kontratakiem na bagnety. W jednym z tych kontratakw z dolinki Hackett i wielu innych ruszyli z karabinami - ktre miay naoone bagnety - by uciszy ustawiony w odlegoci jakich trzydziestu jardw karabin maszynowy, dajcy si we znaki oblonemu oddziaowi. Sporo Niemcw zostao zabitych, a Hackett osobicie wpad na pozbawiony ju obsugi karabin maszynowy, ktrego lufa parzya przy dotkniciu. Rzuciwszy okiem na pobliski rw przeciwodamkowy, zauway w nim skulonego w przeraeniu Niemca z gow przycinit do piaszczystej ziemi. Hackett zatrzyma si i sta tak przez dusz chwil. Ujrza silnie napite sukno kurtki Niemca pomidzy dwiema ostro zarysowanymi szczupymi opatkami; nie mg znie wzruszajcej bezradnoci tego czowieka; nie mg zmusi si do uycia swego bagnetu.

Teraz Niemcy zaczli przejawia wiksz aktywno i Hackett musia zawrci sw grup. Trzy minuty pniej karabin maszynowy, ktry zdobyli i ktrego czonka obsugi Hackett oszczdzi, zacz znw strzela. Niemcy sprowadzili kilka czogw typu Mark l, by nka Brytyjczykw, ktrzy skradali si do nich z plastykowymi granatami tylko po to, by znale si wobec czatujcych piechurw niemieckich. W walce tej uwag Hacketta zwrci animusz szefa kancelarii, sieranta Dudleya Pearsona. Obecnie w zagbieniu byo wielu rannych, a ostatni z lekarzy ju przedtem pozosta z innymi rannymi. Ze sposobu wzmagania si atakw wida byo, e Niemcy koniecznie chcieli zlikwidowa brytyjsk pozycj przed zapadniciem nocy. Dlatego te o 4.30 po poudniu Hackett postanowi, e jego oddzia bdzie musia si przebi. Przygotowywano si do tej decydujcej chwili. Hackett, ktry posugiwa si niemieck broni, teraz odda j rannemu w rk oficerowi w zamian za karabin brytyjski. Spadochroniarze wyszli z ukrycia. Z bagnetem na broni raptownie rzucili si do szturmu i tylko niewielu z nich zgino. Wci posuwajc si, okoo p mili dalej zdumieni znaleli wzgldne schronienie - piknie wykopane stanowiska batalionu puku Border na zachodniej stronie zmieniajcego si obwodu obrony okrnej. Przyby wreszcie Hackett i zoy mi meldunek. Mia siedemdziesiciu oficerw, podoficerw i szeregowcw. Bya godzina 6.50 wieczorem. Wraz z jakimi szedziesicioma saperami z 4 szwadronu spadochronowego, ktrzy dotychczas walczyli na innym kierunku, ludzie Hacketta zajli stanowiska na poudnie od 10 batalionu. Hackett urzdzi stanowisko dowodzenia brygady w zalesionej czci terenu hotelowego, jakie pidziesit jardw od mego. Powiedziaem mu: Niech pan przez noc wypoczywa. Teraz ju nie bylimy w stanie przedsiwzi adnych dziaa zaczepnych w kierunku miasta. Powiedziaem Hackettowi, e obecnie musimy za wszelk cen utrzyma ten obwd na pnocnym brzegu rzeki i nie pozwoli si zniszczy. Naturalnie, jego pierwsze pytanie dotyczyo informacji co do postpw 30 korpusu. Nasza czno radiowa ze wiatem zewntrznym, a zwaszcza ze sztabem Browninga praktycznie nadal nie istniaa; ale dwa jej ogniwa do tej pory dobrze funkcjonoway - aparat korespondenta wojennego BBC i Phantoma. Oficer ten, obsugujcy na swym jardzie kwadratowym powierzchni piwnicy jeden z tych potnych, o dalekim zasigu aparatw, krtko po godzinie drugiej po poudniu nagle odoy swe suchawki nagowne i podszed do mnie z emocjonujc wiadomoci, e Dywizja Pancerna Gwardii walczya w rejonie Nijmegen i przygotowywaa si do uderzenia na most na rzece Waal. W tej samej chwili da si sysze warkot siedemdziesiciu dakot, przelatujcych wolno nad polem bitwy i zrzucajcych kosze z zaopatrzeniem. Rozkazaem, by wiadomo o bliskiej akcji gwardzistw dotara do wszystkich w dywizji. Wiadomo ta podnosia na duchu i ja, obchodzc teren i stanowiska obronne, osobicie podaem j pewnej liczbie onierzy. Potrzebowali pokrzepienia. Na niebie za widnia drugi dowd, e nie zapomniano o nas, i onierze w swych rowach przeciwodamkowych nabrali ducha. Wszelkimi rodkami staralimy si przekaza organom tyowym informacje, majce na celu zapobieenie zrzucaniu przez lotnikw ich adunkw w przewidzianych planem miejscach, ktre obecnie znajdoway si w rkach niemieckich. Podalimy wsprzdne punktw, w ktrych powinni byli zrzuci wiezione zaopatrzenie. Gdy dakoty nadcigay, peni nadziei

wygldalimy pierwszych oznak, e dziki rozkazom lub obserwacji piloci orientowali si w sytuacji. Ponownie wyoono i zapalono sygnay na ziemi, a onierze rozkadali jedwabne pachty spadochronw. Ale samoloty trzymay si nadal zaplanowanych punktw zrzutw i Niemcy znw otrzymali podarki od swych wrogw. Nam dostao si tylko to, co zostao zrzucone niecelnie. Niektre zaogi, poleciawszy za daleko, zawracay, naraajc si na straszliwy ogie artylerii przeciwlotniczej. Kilka samolotw pono. Setki nas widziao czowieka w otworze drzwiowym palcej si dakoty, ktry nie chcia zrzuci kosza, dopki nie znalaz waciwego miejsca, cho maszyna teraz ju pona jak pochodnia, a on sam nie mia adnej nadziei ocalenia. W czasie tego gorczkowego i penego zamtu popoudnia usiowaem podtrzyma osobisty kontakt z jak najwiksz liczb jednostek na obwodzie obronnym, czciowo w nadziei, e moja obecno przyczyni si do podniesienia ducha, a take dlatego, e chciaem uzyska absolutnie prawdziwy obraz sytuacji. W czasie jednej z tych wycieczek udaem si do Boya Wilsona i jego samodzielnej kompanii, ktra bronia pewnej liczby domw w gsto zalesionym rejonie. Chciaem przekona si, jak daje sobie rad, a take uprzedzi go o moliwym pojawieniu si w rejonie samodzielnej kompanii nadchodzcego z pnocy Hacketta. Zabraem z sob mego adiutanta, Grahama Robertsa, otrzymalimy te od kilku onierzy wskazwki, ktre skieroway nas na len drog. Nagle usyszelimy oywion wymian zda pomidzy onierzami samodzielnej kompanii a pewn liczb esesmanw. Z roww przeciwodamkowych przy drodze ukazyway si twarze - ludzie ci krzyczeli i gestykulowali. Stanem jak wryty i zapominajc o godnoci wraz z Robertsem dalimy szybko nura do rowu. Posuwalimy si pomidzy liniami - droga bya ziemi niczyj. Poniewa pozostajc na miejscu niewiele mona byo zyska, postanowiem wykona skok do zajtego przez Wilsona domu, odlegego o jakie pidziesit jardw i znajdujcego si na niewielkim zalesionym wzniesieniu. Powiedziaem o moim zamiarze Robertsowi i poleciem mu zabra jeepa, jeli si uda. Wyskoczylimy jednoczenie. Dotarem do domu bez przeszkd, ale Roberts cign na siebie uwag nieprzyjaciela, gdy wdrapywa si do jeepa. Droga bya zbyt wska na zawrcenie, postanowi wic jecha prosto do skrtu w prawo, ktry prowadzi tu przy domu. W dobrym tempie wzi zakrt i zboczy, by wymin spalony niemiecki wz pgsienicowy. Co musiao jednak ugodzi w jeepa, gdy nagle przesta dziaa ukad kierowniczy. Jeep wpad z rozpdu na drzewo i si rozbi. Roberts zosta wyrzucony i stoczy si do rowu. Po chwili otrzsn si i usysza udzielajce rad, nie wiadomo skd pochodzce gosy. Z podszycia lasu wok niego woano: Na lito bosk, zwiewaj stamtd! Strzelcy wyborowi! Bolaa go silnie noga, ale w przystpie rozpaczy udao mu si przeskoczy wysokie (cztery i p stopy) ogrodzenie z siatki drucianej. Gdy przyszed do domu, mia duy obrzk na czole oraz uszkodzon nog, odesaem go wic do pukowego punktu opatrunkowego, by si nim zaopiekowano. Najbardziej martwi si o mego jeepa. Niestety, sir - rzek ze smutkiem - nadaje si tylko do spisania na straty. Roberts odszed i niebawem zaopiekowa si nim Graeme Warrack, ktry tylko co przey gorce chwile. W czasie rannej naway ognia modzierzy na dowdztwo dywizji amerykaski operator radiowy zosta ciko ranny w brzuch. Warrack osobicie przetransportowa go do punktu opatrunkowego w hotelu Schoonhord i wtedy znalaz si w samym centrum boju. Toczya si wanie ostra walka. Pociski modzierzy paday pomidzy rodkami transportu sanitarnego, holenderski

samochd cywilny zosta trafiony na drodze, a szeciofuntowe32 dziao toczyo walk z niemieckim dziaem pancernym. Kilka minut pniej Warrack usysza rozkazy wydawane po niemiecku na ulicy. Wtedy zerwa oznaki swego stopnia i poszed na gr opiekowa si rannymi. Wkrtce ranni, ktrzy mogli chodzi, odmaszerowali z pewn liczb brytyjskiego personelu sanitarnego. Pniej punkt opatrunkowy zosta trafiony bezporednio i Warrack wraz z innymi musia przenosi rannych, ktrzy teraz zostali ranieni po raz drugi. Gdy py zacz osiada, nastpne dwa pociski artyleryjskie uderzyy w budynek, ktry pniej ozdobiono flagami czerwonego krzya, a jedn z nich, wyjtkowo wielk, umieszczono na dachu. Zaszed jaki niemiecki oficer, by dowiedzie si o opatrywanych tam niemieckich rannych, z ktrych jeden, mody nazista, przez cztery godziny nie pozwala zaoy opatrunku na swe strzaskane kolano i dopiero gdy bl sta si zbyt dojmujcy, zgodzi si, by zaopiekowali si nim Brytyjczycy. Gdy usyszaem, e punkt opatrunkowy napadnito, wysaem majora Johna Royle'a, zastpc dowdcy skrzyda puku pilotw szybowcowych, by si dowiedzia, co si tam dziao. Royle zosta zabity na rodku drogi przy punkcie opatrunkowym. W swoim czasie przed wojn by on oficerem zawodowym i jako modszy oficer suy w Szkockim Puku Lekkiej Piechoty Grskiej. W chwili wybuchu wojny znw wstpi do wojska i otrzyma stopie chorego w Puku Gwardii Szkockiej. Pniej uzyska stopie oficerski w Puku Pilotw Szybowcowych. Jakkolwiek w sprawie strat mona wyznawa zasad fatalizmu, musi by jednak przykro, gdy s one wynikiem osobistego rozkazu. Przez cay ten dzie (20 wrzenia) ranni napywali do punktw opatrunkowych. Wytworzya si niezwyka sytuacja, gdy oficerowie, podoficerowie i szeregowcy udawali si na opatrunek do strzeonego przez Niemcw punktu opatrunkowego, po czym wracali do wasnych linii, by walczy dalej. Ten dziwny stan rzeczy mia utrzymywa si caymi dniami. Owej fatalnej rody jednak niektrzy chodzcy ranni zostali przez Niemcw zabrani jako jecy. Operacje chirurgiczne przeprowadzano przez cay dzie. Pewnego onierza z ciko poszarpan stop przygotowywano do amputacji, gdy odkryto, e jedyne piy amputacyjne posiadali chirurdzy znajdujcy si w punkcie opatrunkowym w hotelu Taffelburg, lecym jeszcze w obrbie naszych pozycji. Postanowiono' wic uy zastpczej piy, ktr oczyszczono, wysterylizowano i przez jeden koniec przecignito kawa drutu, a drugi koniec uchwycono kleszczami. Instrument dziaa jak dwurczna pia. W kilka minut przecito piszczel. W Schoonhord Warrack i jego koledzy dowiedzieli si, e byo niebezpiecznie zbytnio si zblia do okien z powodu niemieckich strzelcw wyborowych, ktrzy na og strzelali bez wyboru. Sami Niemcy, zdaje si, nie mieli nadmiaru ludzi, gdy na posterunku przy punkcie opatrunkowym postawili jednego bardzo zdenerwowanego onierza z pistoletem maszynowym. Brytyjskiemu starszemu szeregowcowi, ktry swego czasu w zawodach bokserskich armii zdoby drugie miejsce w wadze redniej, polecono mie go na oku. W poowie popoudnia, gdy walka na wyczerpanie trwaa nadal, a nasza sytuacja zaopatrzeniowa si pogorszya, wysaem nastpujcy meldunek szyfrowy: Nieprzyjaciel znacznymi siami atakuje gwny most. Sytuacja 1 brygady spadochronowej powana. Nieprzyjaciel atakuje take pozycje wschd Heelsum i zachd Arnhem. Sytuacja

32

Szeciofuntowe 57 mm (przyp. tum.).

powana, ale resztk dywizji organizuj zwart obron okrn wok Hartenstein. Konieczna jak najszybsza pomoc dla obu rejonw. Trzymam nadal przepraw promow Heveadorp. Nasza czno nadal stwarzaa nam straszliwe trudnoci i s pewne dowody, e meldunek ten ostatecznie zosta przekazany dopiero nastpnego rana we czwartek 21 wrzenia. *** Gdy 20 wrzenia mrok okry pole bitwy, w przystpie rozpaczy powzito zamiar dostarczenia zaopatrzenia batalionowi Frosta przy mocie. Zaadowane amunicj i innym niezbdnym zaopatrzeniem trzy lekkie transportery opancerzone wyruszyy, by przedrze si przez linie niemieckie. Pod oson ciemnoci jeden z nich, pdzc po wariacku, przedosta si przez wysunite stanowiska niemieckie i po raz ostatni syszano o nim, e wpad do miasta; drugi zosta trafiony pociskiem 88 mm, a trzeci by zmuszony zawrci. Latajcy Kanadyjczyk, porucznik Heaps, by z t grup, ktra usiowaa si przedrze, ale nawet temu zdeterminowanemu modemu czowiekowi si to nie udao. Przy mocie za pozostali przy yciu onierze oddziau Frosta cierpieli na niedostatek amunicji szeciofuntowe pociski prawie wszystkie zostay zuyte, a wrd nadal walczcych ludzi pozostao zaledwie okoo dziesiciu pociskw do piata - byli za atakowani bez ustanku. Wczeniej tego dnia, wkrtce po rozmowie telefonicznej ze mn, Gough obj dowdztwo, gdy Frost zosta ciko ranny w nog, jednake przy podejmowaniu waniejszych decyzji Gough nadal porozumiewa si z Frostem. Niemcy ju nazwali Frosta szalonym pukownikiem; nazwa ta przylgna do niego, gdy Niemcy uywali jej, mwic pniej przez radio o tej operacji swemu narodowi. Dowdztwo nad resztkami 2 batalionu obj teraz Tatham-Warter, ktrego wpyw na stan moralny walczcych przy mocie okaza si nieoceniony. Porucznik Grayburn, ktry zosta ranny w rami, prowadzi seri patroli wrd Niemcw po tym, gdy czogi podpaliy domy, zmuszajc w ten sposb spadochroniarzy do opuszczenia swoich stanowisk. Po zreorganizowaniu si w wielu przypadkach zajli ponownie te same punkty, z ktrych poprzednio wypara ich niemiecka bro pancerna. Pewnego razu Grayburn zajmowa Niemcw, podczas gdy grupa saperw usuwaa zaponniki z adunkw wybuchowych, umieszczonych pod pylonami mostu. Krtko po 5.00 po poudniu otrzymaem szyfrowany meldunek z rejonu mostu nastpujcej treci: Niemcy nie bd mogli zniszczy mostu. W czasie tej fazy boju Grayburn ponownie zosta ranny, a pniej wieczorem zgin zabity strzaem z czogu. Nadano mu pomiertnie Krzy Wiktorii. W suterenach wielkiego gmachu domu towarowego przy mocie lekarze i sanitariusze usiowali da sobie rad z okoo dwustoma rannymi, z ktrych wielu stanowio tzw. cikie przypadki. A tu obok na zewntrz, pomidzy domami, toczya si walka. atwo sobie wyobrazi bolesne rozczarowanie obrocw, gdy cztery czogi typu Tygrys i samochd pancerny bezkarnie przebyy most. Wykonujc rozkaz odebrania mostu, Niemcy ponosili due straty - bya to dla nich kosztowna impreza. W rejonie mostu prawie nie byo budynku, ktry nie zostaby v ciko uszkodzony lub spalony. By to obraz zniszczenia. Teraz za Niemcy za pomoc artyleryjskich fosforowych pociskw zapalajcych zapalili gmach domu towarowego. Istniao niebezpieczestwo jego zawalenia si. Dwaj lekarze, Logan i Wright, powiadomili Gougha, e mia do wyboru albo odda rannych w niewol, albo doczeka si, e spal si ywcem w piwnicach. Nie byo adnej innej alternatywy. Niebawem dwie osoby z personelu sanitarnego wyszy z flag czerwonego krzya i uoyy si o ewakuacj rannych. Niemcy zgodzili si

na to i gdy zaczli odbiera rannych, obie strony zaprzestay ognia. W czasie ewakuacji bdcy nadal w akcji spadochroniarze przesunli si do tyu. Pniej Gough i jego towarzysze zobaczyli, e Niemcy wchodz prosto w ich pozycje i kieruj si ku jeepom, ktre byy jeszcze cae. Gough wyda rozkaz, by nie podchodzili bliej. Nie moemy ewakuowa waszych rannych bez uycia waszych jeepw odrzekli Niemcy.

Gough nie znalaz odpowiedzi na to ultimatum. Ewakuacja nadal si odbywaa. Gdy rannych zabrano, strzelanina rozpocza si na nowo.

Podjto prb przebicia si na zachd ku rejonowi dywizji, ale zanim przebyli pidziesit jardw, ich posuwanie si zostao zauwaone - kilku zostao zabitych, innych raniono. Tych, ktrzy jeszcze walczyli, nieprzyjaciel przewysza liczebnie; zostali otoczeni, pozbawieni ywnoci i wody, a take pozostao im ju niewiele amunicji. Byli ju tylko zbiegami, kryjcymi si wrd mieci i rumowisk. *** Reszta dywizji umacniaa swe stanowiska na obwodzie obrony. Bya to noc pena zamieszania i niepokoju. Payton-Reid i jeden z jego dowdcw kompanii, Gordon Sheriff, omawiali rozmieszczenie batalionu KOSB na terenie Biaego Domu, wiejskiego hotelu, wok ktrego zaj on stanowiska po przesuniciu si na poudnie od toru kolejowego. Raptem zdali sobie spraw, e jaki onierz stoi obok nich w ciemnoci. - No, czego chcesz? - zapyta Payton-Reid. Ku zdumieniu obu oficerw odpowied pada po niemiecku i wtedy Sheriff, silnie zbudowany, byy gracz rugby, schwyci go za gardo i obaj upadli. Payton-Reid nie mg strzela z obawy trafienia Sheriffa, gdy toczyli si po ziemi na wszystkie strony. W toku rozpaczliwej walki Niemcowi udao si rzuci trzonkowy granat, ktry wybuch, nie ranic adnego z oficerw. Gdy odchodzili, doszed ich z ciemnoci bulgoczcy jk. Lepiej wrmy si i skrmy jego cierpienia - powiedzia Payton-Reid i obaj zawrcili. Ale Niemiec by martwy, jki wydawaa koza, ktr kto zabija na miso. Teren Biaego Domu mia wkrtce sta si miejscem bardzo zacitych walk i Payton-Reid, wiedzc, co najprawdopodobniej si szykowao, nadal przemyliwa nad kopotliwym incydentem, ktry wydarzy si w chwili ich przybycia, gdy wraz ze swym zastpc podszed hotelowym podjazdem i zapuka do drzwi. W tym czasie na caym terenie hotelu panowa spokj i nie byo wida ani jednego Niemca. Holender, ktry im otworzy, rzuci si do nich z nieopisanym zachwytem. Zaprowadzi ich do sali jadalnej, gdzie byli fetowani przez personel hotelowy i goci jako wybawcy. Wznoszono toasty. I nawet gdy Payton-Reid owiadczy, e jego onierze bd zajmowali stanowiska wok budynku, reakcj byo radosne uczucie ulgi. Czuem si jak hipokryta - opowiada mi pniej. Nie mg zmusi si do powstrzymania ich przedwczesnych objaww radoci. Na terenie hotelu by schron przeciwlotniczy, ktry zamieniono na posterunek bojowy dowdztwa. Odkryto skad wina, co pomogo wyrwna niedobr wody. Poniewa wina czerwonego byo znacznie wicej ni biaego, oficer, majcy pod sw opiek skad, prbowa skoni koleg, ktry prosi o biae, do przyjcia czerwonego. - Nie, dzikuj - odpowiedzia ten raczej bezceremonialnie. - Wol biae. Niemcy, zgodnie ze swym zwykym rytuaem, w nocy przestawali strzela z dzia i stawiali na stanowiskach swych strzelcw wyborowych. Obszedem stanowiska obronne wok dowdztwa i stwierdziem, e wszdzie zapanowaa jaka niesamowita, zowieszcza cisza. Tu i wdzie onierze wychodzili ze swych roww przeciwodamkowych, by si rozprostowa. Od czasu do czasu goniec motocyklowy z haasem wjeda na hotelowy podjazd. W hotelu za oficer subowy czyta uwanie depesz szyfrow ze sztabu korpusu z wiadomoci, ktr tak pragnlimy usysze: opanowano

nietknity most w Nijmegen i nasze oddziay pancerne posuway si ku nam. O 1.15 w nocy (21 wrzenia) obudzono mnie, podajc dalsze wiadomoci, e Dywizja Pancerna Gwardii otrzymaa rozkaz ruszy jak najenergiczniej o pierwszym brzasku do mostu w Arnhem. W rzeczywistoci usiowania dotarcia do nas mona okreli jako jeden z najmielszych czynw tej wojny, zosta on jednak zaprzepaszczony w wyniku niewiarygodnej wprost serii przypadkw niedbalstwa i opieszaoci. We rod 20 wrzenia w cigu popoudnia amerykaski 504 puk spadochronowy spuci swe odzie szturmowe na wody szybko pyncej rzeki Waal, mil poniej mostu drogowego w Nijmegen. Zaledwie okoo poowy odzi pierwszego rzutu osigno pnocny brzeg, ale dwustu spadochroniarzy przepyno rzek i wdrapao si na brzeg, gdzie stopniowo ich wzmacniano. By to nieprawdopodobny wyczyn, gdy rzeka bya wzburzona, a pnocny brzeg broniony, przy tym trzeba byo przepyn blisko wier mili. O 6.30 po poudniu Amerykanie posuwali si w kierunku mostu drogowego, opanowawszy przedtem pnocny kraniec mostu kolejowego. W Nijmegen batalion Puku Grenadierw Gwardii i batalion 82 dywizji powietrznodesantowej Stanw Zjednoczonych Jima Gavina oczyciy podejcia - Valkhof i Huner Park - i o 7.00 wieczorem pi czogw brytyjskich posuwao si dalej przez park, zdobywajc kilka dzia niemieckich, nastpnie ruszyo ze szczkiem przez most. Dwa z nich zostay trafione przez umieszczone na mocie przeciwpancerne dziaa, ale dwa inne posuway si dalej, burzc zapor drogow na jego kracu pnocnym. Teraz poczyy si z Amerykanami i duga paska droga ze sw rdzaw kostk brukow leaa przed nimi otworem - do Arnhem. Na tym przyczku mostowym si zatrzymano. Pniej, wieczorem, Boy Browning przejecha przez most i zobaczy zatrzymanych gwardzistw. Spotkawszy tam dwch oficerw gwardii, zapyta, jak przedstawiaj si sprawy. - Czoowe czogi gwardii irlandzkiej zostay rozbite i blokuj drog - odpowiedzia jeden z nich. - Czy nie moecie ich wymin poza drog? - spyta Browning. - Nie moemy. Po obu stronach jest stromy omiostopowy spadek. Browning mia racj, przypominajc wysunitym oddziaom 30 korpusu, e mogy jeszcze kawa drogi posun si naprzd, i odnis wraenie, e brako im waciwego zrozumienia koniecznoci popiechu. Gdyby Dywizja Pancerna Gwardii nadesza na czas, by pewny, e przy pomocy jej czoowych oddziaw i amerykaskiej grupy bojowej mgby opanowa most czterdzieci osiem godzin wczeniej. Bya te dalsza komplikacja: gdy most w Nijmegen zosta w kocu zdobyty, 43 dywizja, ktra miaa podej do nas, bya dopiero w Grave, zostaa bowiem zatrzymana w marszu przez due zatory na jedynej drodze biegncej tym korytarzem. W cigu rody 20 wrzenia nic o tym nie wiedziaem. Gdy Horrocks planowa uderzenie na pnoc z przyczka Nijmegen - rozkaza on Dywizji Pancernej Gwardii rozpocz ruch moliwie najwczeniej i z maksymaln szybkoci - przy mocie w Arnhem ostatni opr brytyjski zosta pokonany. W szarym wietle poranka 21 wrzenia Niemcy zaczli wypiera walecznych spadochroniarzy. Znajdujce si w piwnicach po przeciwnych stronach pewnej zburzonej ulicy obsugi rcznych karabinw maszynowych, jedna brytyjska, a druga niemiecka,

jeszcze z sob walczyy. Gdy ich amunicja zacza si wyczerpywa, Brytyjczycy robili dusze przerwy w ogniu. Wreszcie oddali ostatni seri i zdumieni Niemcy ujrzeli dwch modych spadochroniarzy wyaniajcych si z piwnicy. Podczas gdy idcy w przodzie stara si cign na siebie ogie obsugi niemieckiej, drugi posuwa si z noem. Obaj zostali ranni i gdy upadli, niemiecki kaemista przesta strzela i zmieni stanowisko, by odci im drog odwrotu. Pniej pewien niemiecki oficer mwi mi o tym incydencie, jako o czym, co wywaro silne wraenie na zahartowanych w bojach onierzach niemieckich, poniewa czyn spadochroniarzy nie by spontaniczny, lecz wyranie przemylany. By to prawdopodobnie ostatni akt oporu przy mocie. Gough poleci rannemu oficerowi suby zaopatrzenia i transportu, Davidowi Clarkowi, podda si wraz z pozostaymi rannymi pierwszym Niemcom, ktrzy si pojawi. Piechota niemiecka przetrzsaa teraz domy i stosy gruzw. Gdy si zbliaa, Clark nie chcia si podda. Jest pan do silnym facetem - powiedzia do Gougha. - Mgby mnie pan ponie na plecach. Niemieccy szperacze wrzucali granaty przez drzwi i okna domw w celu ostatecznego zmuszenia do wyjcia ukrywajcych si ludzi. Gough ukry si pod stosem polan. Sysza zbliajce si kroki. Lea, ledwo omielajc si oddycha, gdy nagle poczu, e kto cignie go za lew nog; za chwil zosta wywleczony spod spadajcych polan i znalaz si w krgu onierzy w szarych uniformach, z ktrych kady wyglda na kilkunastoletniego chopca. Patrzc na te nieprawdopodobnie mode twarze, wybuchn miechem. Opuszczajc Angli, Frost i jego ludzie spodziewali si, e most bdzie musia by utrzymany przez dwadziecia cztery godziny do chwili przejcia przez niego 30 korpusu. Utrzymywali go, walczc z najlepszymi onierzami Bittricha z 9 i 10 dywizji pancernej SS, przez trzy dni i cztery noce, a i to nie wystarczyo. Z przyczka pod Nijmegen bowiem dotychczas nic nie wyruszyo. A gdy nad wielkim mostem w Arnhem wsta dzie, czogi szy przeze - na poudnie, mijajc stos zabitych Niemcw. *** O 9.00 rano we czwartek 21 wrzenia zwoaem w dywizji odpraw, na ktrej podaem, e obrona obwodu bdzie podzielona pomidzy dwa dowdztwa - wschodnie i zachodnie - z Hackettem i Hicksem na czele. Na zachodzie Hicks bdzie dysponowa resztkami trzech kompanii puku Border, pozostaymi przy yciu onierzami puku KOSB, ktrzy utrzymywali pnocny skraj, samodzieln kompani oraz oddziaem zbiorczym, zoonym z Polakw, pilotw szybowcowych i saperw. Hackett mia resztki 10 i 156 batalionu, 1 puk lekki Sheriffa Thompsona, oddzia Lonsdale'a, zoony z pozostaych przy yciu onierzy batalionw spadochronowych, 1, 3 i 11 oraz batalionu South Stafford, garstki onierzy z 2 batalionu spadochronowego, ktrzy nie dotarli do mostu, i z pewnej liczby pilotw szybowcowych. Syszaem ze wszystkich stron, e piloci szybowcowi doskonale walczyli jako piechota i na pewno nie byli ciarem, jaki stanowili niektrzy piloci szybowcowi w innych operacjach powietrznodesantowych. Pod tym wzgldem growalimy nad Amerykanami, gdy nawet w doborowej amerykaskiej 82 dywizji powietrznodesantowej piloci szybowcowi nie byli szkoleni, by sami dawali sobie rad z chwil znalezienia si na ziemi; w wyniku tego pniej Jim Gavin powiedzia, e mieli okaza si zawad w walce. Na obwodzie, majcym ksztat podkowy, miaem teraz jakie trzy tysice ludzi, a w sercu rejonu baterie puku artylerii lekkiej Sheriffa Thompsona znajdoway si na stanowiskach na wzniesieniu na pnocny wschd i pnocny zachd od kocioa w Oosterbeek. Przez cay czas artylerzyci

wykazywali niezwyk sprawno i umiejtno strzelania. Po odprawie udaem si z Robertem Loderem-Symondsem na stanowisko dowodzenia 1 baterii i znalazem si tam wanie w chwili, gdy kapitan Macmillan oznajmia z pewnym zadowoleniem, e wreszcie udao mu si nawiza czno radiow z artyleri spoza naszej dywizji. Loder-Symonds osobicie prowadzi dalej rozmow i z krtkiej wymiany zda wynikao, e jednostka artylerii z 2 armii, z ktr nawizano czno, miaa wtpliwoci co do tego, kim jestemy. Wczanie si Niemcw do rozmw radiowych w czasie dziaa byo zwykym zjawiskiem i dowdca tej drugiej jednostki artylerii, ktry zna osobicie LoderaSymondsa, poprosi go teraz o podanie imienia jego ony. - Merlin - odpar Loder-Symonds. Ale tego nie wystarczyo. - Jaki jest ulubiony sport paskiej ony? - Polowanie z sokoem - oznajmi Loder-Symonds. Normalnie 2 armia nie usuchaaby naszych wezwa, gdy nie znalimy biecych sygnaw wywoawczych; w tej sytuacji jednak nie mogli od nas zbyt wiele wymaga, tak jak nie mogli te zbyt wiele dla nas uczyni. Odwiedziem Hacketta i Hicksa w ich dowdztwach i poleciem im wybra cele dla 64 puku artylerii redniej, gdy podejdzie i bdzie je mia w swym zasigu. W ten sposb rozpoczy si jedne z najbardziej pasjonujcych i znakomitych strzela artylerii, jakich kiedykolwiek byem wiadkiem. Z odlegoci okoo jedenastu mil33 puk ten zacz odpowiada na nasze wezwania, wykonujc seri ogni na wyznaczone przez Lodera-Symondsa cele, z ktrych cz bya odlega od naszej linii obrony okrnej nie wicej ni o sto jardw. Byo to zwizane z pewnym ryzykiem, ale sytuacja wymagaa jego podjcia i po poudniu ogie ten podziaa w sposb widoczny na Niemcw. Syszc skowyt i straszliwy huk wybuchu tych pociskw - z pewnoci nie ma bardziej przeraajcego odgosu na wojnie - bylimy zadowoleni, e mielimy 64 puk po naszej stronie. I obecnie w ogniu tego puku, wspartego bateri cik, zaamao si wiele natar niemieckich, prowadzonych przy uyciu dzia pancernych, na naszym odcinku wschodnim. Wewntrz obwodu naszej obrony wiele kopotu sprawiali niemieccy strzelcy wyborowi. Spotykaem wiele drobnych grup - dowodzonych przez oficerw ze sztabu dywizji, ktrzy nie mieli monoci penienia przewidzianych dla nich funkcji administracyjnych - udajcych si na polowanie na strzelcw wyborowych. Niektrym udawao si przepdzi tych strzelcw, ale jeden szczeglnie ambitny Niemiec, ktry ulokowa si w grupie wysokich bukw za budynkiem zajmowanym przez sztab, uczyni podejcie do tylnych drzwi niebezpieczne. Trafi ju kilku onierzy i sam widziaem, jak Pip Hicks, ktremu tylko paru dni brakowao do ukoczenia czterdziestego dziewitego roku ycia, z zadziwiajc szybkoci przebywa przestrze lec w zasigu tego strzelca. W cigu przedpoudnia ogie niemieckich modzierzy by szczeglnie silny w rejonie puku artylerii lekkiej i wok miejsca postoju dowdztwa dywizji. Nagle daa si sysze gona, rozdzierajca uszy eksplozja; stwierdzono, e to nasz skad amunicji na otwartym wygonie po drugiej stronie gwnej drogi zosta trafiony i teraz wybucha seri trzaskajcych grzmotw. Ocalono, ile si tylko dao, tych materiaw i przeniesiono bliej hotelu. Trzy jeepy pony. Wszelkie pojazdy i tak wkrtce miay by prawie bezuyteczne, gdy na drogach i otwartych terenach tworzyy si teraz liczne rumowiska,
33

11 mil 17,7 km (przyp. tum.).

leay obalone drzewa, pogruchotane rodki transportu. Obecnie ca nasz nadziej pokadalimy w 64 puku rednim, e zapewni nam dostateczne wsparcie, by powstrzyma Niemcw dopty, dopki Dywizja Pancerna Gwardii i piechota, jak ma z sob, nie pocz si z nami. Ju wraz ze wsparciem ogniowym artylerii wstpi nowy duch we wszystkich naszych onierzy; nic tak nie podnosi na duchu piechoty, jak ogie wasnej artylerii cikiej. W czasie mego porannego obchodu naszych pozycji zauwayem, e zbieranie i opatrywanie rannych byo duym ciarem dla walczcych; po powrocie powiedziaem wic Graeme'owi Warrackowi, e powinien to zbada. Odjecha jeepem. Tymczasem zacza si nowa nawaa silnego ognia modzierzy i wkrtce po tym Charles Mackenzie zameldowa mi, e dwustu z okadem niemieckich jecw wojennych, zgrupowanych na kortach tenisowych, powoujc si na konwencj genewsk, skaryo si, e s niepotrzebnie naraeni na ogie modzierzy. Poszedem tam z Mackenzie'em i tumaczem i przemwiem do nich. Gdy si ustawili w szeregi, widziaem, e byli silnie wstrznici. Wok kortw tenisowych stali andarmi i piloci szybowcowi z pistoletami maszynowymi pod pach; jecy w ndznych mundurach i ze znuonymi, nie golonymi twarzami stali w pospnym milczeniu na pokrytych lejami kortach, gdzie ju wybucha pewna liczba pociskw modzierzowych. Nie byli chyba w gorszej sytuacji od mych wasnych onierzy, naraonych na powodowane przez drzewa wybuchy pociskw w powietrzu, ktrych odamki leciay znacznie dalej ni przy uderzeniu pocisku w ziemi. Wodzc spojrzeniem po szeregach tam i z powrotem, powiedziaem: Oczekujemy, e bdziecie si zachowywali tak, jak maj si zachowywa w podobnych warunkach onierze brytyjscy. Zrobimy wszystko, co si da, by umoliwi wam okopanie si. Co do ywnoci, wiem, co odczuwacie, ale my sami jej nie mamy. Dostaniecie, co si wam naley, gdy tylko bdziemy ni dysponowali. Wiedziaem, e z chwil podsunicia Niemcowi myli, i nie dorwnuje komu, zaraz bdzie si jak najbardziej stara udowodni, e tak nie jest. Gdy odszedem, jecom wydano opaty do kopania w twardej nawierzchni kortw. Nie majcy opat uywali menaek do wybierania wiru i ziemi. Napr na nasze pozycje na obwodzie trwa nadal, by jednak nieregularny i mia tendencj do rozkadania si pomidzy poszczeglne rejony; przy tym aden z atakw nie by prowadzony siami wikszymi od kompanii, wspartej kilkoma czogami i dziaami pancernymi. Chocia by moe Niemcy zadowalali si stopniowym likwidowaniem nas gradem pociskw artyleryjskich i modzierzy, byem jednak zdumiony, e nigdy nie prbowali przeprowadzi oglnego, skoordynowanego natarcia. Po tym wzgldem bj cechowa jaki dziwny stan zawieszenia, ktry zmusza mnie do zastanowienia si nad moliwoci posiadania przez Niemcw innych planw. Sondowanie i niepokojenie w wielu punktach byo zrozumiae, jeli Niemcy uwaali, e ich koledzy za rzek maj, choby minimaln, szans zatrzymania gwnego uderzenia 2 armii. Nie mogem zmusi si do zaakceptowania myli, e wysi oficerowie niemieccy ywili jaki tgo rodzaju optymizm. Nieprzyjaciel, tak samo jak my, sta wobec problemu czynnika czasu. Wwczas, oczywicie, nic nie wiedziaem o teorii Bittricha, e z powodu braku inicjatywy ze strony brytyjskich modszych dowdcw i podoficerw najlepsz taktyk byo zadawanie nam ciosw przez prowadzenie licznych, ale niewielkich i rozproszonych akcji. Ocen t Bittrich opar na zaoeniu, ktre moe i byo w zasadzie suszne. Jest moliwe, e nasze wyszkolenie nigdy nie dawao wystarczajcej samodzielnoci modszym oficerom i podoficerom.

Niemniej uwaam, e otaczajcy nas Niemcy mieli mono i rodki, by rozprawi si z nami we czwartek 21 wrzenia. Jeden niemiecki samochd sztabowy, ku naszej ogromnej przykroci, przejecha prosto gwn drog obok hotelu Hartenstein. Niemcy powinni byli wkrtce zmiady nas koncentrycznym natarciem, ale nadal prowadzili rozproszone i na ma skal ataki, a te odpieralimy. Najpierw napierano na Boya Wilsona, a pniej batalion puku Border na zachodzie i batalion KOSB na pnocy przyjy ca si uderzenia. Napierano te na skrzydo wschodnie. Kwatermistrz Hacketta, nadzwyczaj spokojny mody czowiek, Jasper Booty, siedzc na skraju swego rowu przeciwodamkowego i krcc na palcu mynka czerwonym beretem, przestrzelonym pociskiem broni strzeleckiej, wypowiedzia si na ten temat nastpujco: Wie pan, panie generale, najwikszy kopot z tymi cholernymi Niemcami, e nie wiedz, co robi. Hackett objeda swe krlestwo. Odwiedzi Dickiego Lonsdale'a i pogwarzy krtko z Robertem Cainem, ktry w kocu mia zdoby Krzy Wiktorii, ale w tym momencie oguch zupenie od wrzawy bitewnej. Z Hackettem by Tiny Maddon, nowy szef sztabu jego brygady, ktry ido dzi rana by w sztabie dywizji. Razem odwiedzili punkt opatrunkowy w pooonym obok kocioa w Oosterbeek duym domu, ktrego biay front wychodzi na rzek. Rozmawiali z rannymi i z pani Kate Ter Horst, yczliw Holenderk, ktra pomagaa personelowi sanitarnemu opiekowa si rannymi, jednoczenie troszczc si o znajdujc si w piwnicy wasn rodzin, zoon z piciorga maych dzieci, cznie z niemowlciem. Jej imi ju wymieniano wszdzie, gdzie tylko zebrali si onierze w rejonie artylerii i wzdu drogi w Oosterbeek. Zamieniwszy par sw z Randallem Martinem, lekarzem, zwanym Morfina, Hackett i Maddon przechodzili przez frontowy trawnik przed domem, gdy wybuch pocisk modzierza, zabijajc na miejscu Maddona pod samotnym drzewem i ranic Hacketta w twarz i rce. Sheriff Thompson, ktry by w pobliu, zosta take ciko ranny. Opatrzono rany Hacketta i zabrano Thompsona do wntrza domu. Pniej Hackett znalaz chwilowe schronienie w dowdztwie artylerii. Gdy przybylimy do tego rejonu, stwierdzilimy, e Warrack take zainkasowa kilka odamkw. Nie wiedzc, ktry dom nalea do pani Ter Horst, wszed do innego biaego domu, gdzie zasta trzech ciko rannych Niemcw. Warrack da im morfiny, opatrzy ich rany, a nastpnie, wychodzc z domu, natkn si na brytyjskiego oficera, stojcego nad spadochroniarzem ze straszn ran gowy. Warrack szybko zbada onierza, ktry by w zym stanie, i rzek: On umrze. Oficer odwid kurek swego pistoletu i przez chwil Warrack by pewien, e zamierza dokona aktu eutanazji. Faktycznie jednak, jak to wyjani, oficer ten przygotowywa si tylko do odprowadzenia szefa sanitarnego na punkt opatrunkowy. Tam Warrack znalaz przecionego prac Martina w domu przepenionym rannymi i prawie bez ustanku pod ogniem. Sheriff Thompson mia cik ran brzucha. Kilka stp dalej lea jaki Niemiec. Pani Ter Horst daleka od okazania jakiejkolwiek urazy z powodu najazdu na jej dom, zachowywaa si z penym wdziku stoicyzmem, ktry podnosi na duchu rannych i tych, ktrzy si nimi opiekowali. Trzy dni przedtem Martin podjecha do tego domu swym jeepem i prosi o zgod na uycie jakiego niewielkiego pomieszczenia, w ktrym mgby leczy rannych. Nie potrzebujemy wiele miejsca powiedzia. - Tylko lekko ranni opatrywani bd tutaj i odsyani dalej do szpitala w hotelu Taffelberg. Pniej, otwierajc torb sanitarn, doda optymistycznie: Mam nadziej, e nie bdziemy mieli wielu rannych. Jednostka sanitarna zaja pralni.

Wkrtce jednak ranni leeli wszdzie na parterze w caym domu, jedni na noszach, inni na pododze; wtedy pani Ter Horst zaprowadzia kaprala sanitarnego artylerii na gr i polecia mu pomc jej zabra materace i koce z jej ek dla rannych. Ten odmwi. Nie chcielibymy niszczy pani piknych rzeczy - powiedzia. Na to pani Ter Horst zacza nalega i otworzya drzwiczki bieliniarki. Bielizna pocielowa leaa uoona w stosy gotowa do uytku, ale kapral pokaza jej bel kocw, ktre przybyy zaopatrujcymi nas samolotami. Pani Ter Horst bya wzruszona postaw tych spadych z nieba onierzy, ktrzy nie chcieli sprawi jej wikszego kopotu, ni to byo absolutnie konieczne. Odmwili nawet jedzenia, ktre im proponowaa. Pewnego razu w czasie chwilowej przerwy w ostrzeliwaniu wysza z domu i zauwaya onierza lecego pomidzy dwoma jeepami. Zaniepokojona, dotkna jego czoa. onierz otworzy oczy. Nic mi nie jest - zapewni j. - Pooyem si spa. A gdy ostrzeliwanie z modzierzy wzmagao si i domem wstrzsay wybuchy, wysoka szczupa Holenderka o blond wosach i spokojnych, koloru bkitu lodu oczach miotaa si pomidzy swymi dziemi w piwnicy a ciko rannymi onierzami na parterze. W jaki sposb znajdowaa siy i wol, by wywiza si z obu obowizkw: pocieszaa dzieci w piwnicy, usypiajc je opowiadaniem bajek, a nastpnie sza po schodach na gr, by doda otuchy i nie pomoc rannym. W czasie wizyty Warracka w domu byo tak toczno, e zarzdzi on, by pewn liczb chodzcych rannych pod ochron flagi Czerwonego Krzya odprowadzono do hotelu Taffelberg. Poniewa jego wasny jeep zosta rozbity w pobliu kocioa, poyczy teraz wz Martina, aby zabra, jak si wyrazi, najbardziej obiecujce przypadki chirurgiczne - dwch z tyu i dwch przywizanych pasami na masce. Wsiad sam do jeepa i rozwin na nim flag Czerwonego Krzya. Gdy kto zapyta go, czy takie wstrzsy na poruszajcym si jeepie nie zaszkodz pacjentom, odpowiedzia: Nie uwaam, by cokolwiek mogo pomc im zwlekanie. Kady niewielki szok, jakiego mog dozna w wyniku szybkiej jazdy, wynagradza fakt, e przybywaj cali. W cigu tego popoudnia 21 wrzenia RAF dwukrotnie prbowa dostarczy nam zaopatrzenie. Pierwsza prba o 12.45 w poudnie zakoczya si fatalnie. Samoloty zostay zestrzelone przez niemieckie myliwce Me-109 na naszych oczach, mielimy te pewne dowody na to, e Niemcy uywali naszych sygnaw, by skierowa do siebie cz zaopatrzenia, i e posugiwali si co najmniej jednym z naszych aparatw typu Eureka34. Druga prba o 4.00 po poudniu bya bardziej udana i po dokonaniu zrzutu zebralimy niewielk cz tak bardzo potrzebnej nam amunicji i racji ywnociowych. Dzie ten drogo kosztowa RAF, ktry straci dwadziecia pi procent samolotw biorcych udzia w tej akcji. O 5.15 po poudniu nadesza pomylna wiadomo, e Polacy zaczli przybywa do swej strefy zrzutu, lecej na poudnie od rzeki tu na wschd od Driel. Z poudniowej czci naszego rejonu obrony wida byo iglic wiey kocioa w Driel, ktra stanowia jedyny wyrany punkt orientacyjny na paszczynie za rzek. W tym czasie jednak prom w Heveadorp, ktrym moglibymy przeprawi Polakw, znajdowa si ju w rkach Niemcw, a mj dowdca saperw, Eddie Myers, mia niewielkie szczcie w gromadzeniu odzi i tratew niezbdnych do przewiezienia ich przez rzek. Zamierza on uy do tego celu przyczepek samochodowych i teraz wysa jedn ze swych zmotoryzowanych kompanii saperw, by zobaczy, co moe ona zrobi.
34

Typ aparatu radarowego (przyp. tum.).

Przybycie Polakw wywoao gwatown reakcj ze strony Niemcw, ktrzy prcz zaciekego przeciwstawiania si ldowaniu, prowadzili teraz silne natarcia, wsparte czogami i dziaami pancernymi, na wschodni odcinek naszego obwodu obronnego, a take dokonywali wypadw na pozycje batalionu KOSB na pnocy. Loder-Symonds wielokrotnie da wsparcia ogniowego od 64 puku artylerii redniej, ktry przygwodzi niemieckie natarcie na wschodnim skrzydle, ale onierze batalionu KOSB, ktrych przedtem poddano intensywnemu ostrzeliwaniu z modzierzy, musieli zatrzyma Niemcw bagnetem. Zajli oni ponownie swe stanowiska za cen wielkich strat i w kocu stan tego batalionu zosta zredukowany do 150 ludzi.

W zapale i oszoomieniu bitewnym samodzielna kompania odniosa wraenie, e batalion KOSB zosta starty z powierzchni ziemi; nadejcie tego jej meldunku wywoao pewien popoch. A tymczasem batalion ten tylko odskoczy o kilka domw, by skrci sw lini obrony. Ale nawet teraz niepokoi odcinek otwartej przestrzeni pomidzy nim a samodzieln kompani. Trzymana linia domw nie bya

ciga i batalion KOSB by w do niebezpiecznym pooeniu. W czasie walki pod Biaym Domem jego punkt ewakuacji rannych znalaz si w ostrzeliwanym rejonie i gdy jaki pocisk trafi w niego, kierujcy nim lekarz wojskowy, Devlin, uwaa, e powinien przesun si z bezporedniej strefy walki do tyu. Payton-Reid uprzedzi go jednak, e jeli punkt przesunie si do tyu, nie bdzie osonity. - Albo w ty, albo w przd - wyjani powanie Payton-Reid - teraz jest pan na ziemi niczyjej. - Bdzie lepiej ni tam, gdzie jestemy obecnie - nalega lekarz. - Zgoda - rzek Payton-Reid. - Zrobimy wszystko, co mona, dla pana, ale to bdzie trudne. Prowadzeni przez lekarza i rannego zastpc Paytona-Reida, majora Coke'a, chodzcy ranni wyruszyli do nowego orodka sanitarnego. Gdy zbliali si do skrzyowania drg, zostali zatrzymani przez gotw do strzelenia niemiecki patrol. Gdy lekarz unis w gr flag Czerwonego Krzya i wraz z Coke'em wysun si naprzd, niemiecki dowdca, bardzo mody i pedantyczny oficer, zapyta, co to wszystko ma znaczy. - Wanie opuszczamy pukowy punkt opatrunkowy - odpowiedzia Coke w zrozumiaej niemczynie. - Wiem tylko tyle, e znajdujecie si na naszym obszarze - rzek mody oficer niemiecki. - Dlatego te jestecie naszymi jecami. Coke, niski i wytworny czowiek, ktry nigdy nie by powolny ani w myli, ani w czynie, przybra min uraonego zucha. - No, ale pan tego nie moe uczyni - powiedzia. - Jestemy pod opiek flagi Czerwonego Krzya. Nie moecie nas tkn. Niemiecki oficer by teraz mniej pewny ni przedtem co do susznoci swej poprzedniej wypowiedzi. - Po prostu nie moe nas pan tkn - owiadczy Coke wyniole. Zmykaj pan do swoich. My idziemy do siebie. Przez dusz chwil wygldao, jak gdyby Niemiec podziela zdanie Coke'a, pniej jednak dostrzeg drog wyjcia zarwno dla siebie, jak i dla tego natarczywego Brytyjczyka, ktry z powodzeniem mg mie racj. - Myl, e lepiej bdzie, gdy pan pjdzie i zobaczy si z moim majorem - zaproponowa. Obaj udali si do domu, w ktrym przebywao niemieckie dowdztwo. Po przedstawieniu Coke'a i wyuszczeniu jego teorii major, ktry by starszy wiekiem od modszego oficera, stwierdzi, e jest to jeden z najlepszych artw, jaki kiedykolwiek usysza. Oni s naszymi jecami - powiedzia do modego oficera. Teraz Coke'owi, Devlinowi i pozostaym rannym powiedziano, by maszerowali drog wiodc do centrum opanowanego przez Niemcw obszaru. Niebawem natknli si na dwa niemieckie czogi, posuwajce si w kierunku frontu. Coke stan na rodku drogi i rozkazujcym gestem unis w gr rk. Czogi zatrzymay si i Coke rozpocz oywion dyskusj z niemieckim oficerem w przednim czogu. Ten si umiechn, czogi zawrciy, a Coke da znak rannym onierzom, by wdrapali si na nie. Zarekwirowa te cholerne sztuki - pniej mwi jeden z onierzy. I tak te byo. Coke, pochodzcy z rodziny, ktra wydaa cae generacje onierzy, w jaki

czas po tym epizodzie tragicznie zgin, gdy z waciw sobie przedsibiorczoci kierowa masow ucieczk brytyjskich jecw wojennych. *** Wczesnym wieczorem 21 wrzenia stawao si jasne, e wkrtce bd musia wyda rozkaz nieznacznego skrcenia naszych linii obronnych. Obecnie zajmowane pozycje byy niezwykle niebezpieczne nie tylko dla batalionu KOSB, ktry, jak mogem stwierdzi, znalaz si w niepewnej sytuacji; meldunki z innych odcinkw obrony nasuway myl, e Niemcw zaczyna ju niecierpliwi nasz przeduajcy si opr. O 6.40 wieczorem zaatakowali oddzia Lonsdale'a, o 7.05 napierali na puk Border, a o 8.10 uderzyli na 10 batalion, ktry teraz straci ostatnich oficerw, domy za, ktre zajmowa, zostay podpalone, a nastpnie wzite szturmem. Powtarzaa si taktyka, jak Niemcy zastosowali przy mocie. Nad rzek sprawy szy le. Pnocny kraniec przeprawy promowej pod Heveadorp znajdowa si teraz w rkach niemieckich, a prom zosta zatopiony. Na drugim brzegu Sosabowski podszed do rzeki i, nie znajdujc ani odzi, ani tratew, nie mia innego wyjcia, jak tylko rozkaza swym polskim oddziaom zaj stanowiska obronne w pobliu Driel. Nasze dzienne straty ju byy wysokie, a poza tym pozostao niewiele ywnoci i bardzo mao wody, wszyscy za starali si, by nie marnowa skpej iloci amunicji. Obszedem niektre nasze pozycje, a po powrocie do piwnicy hotelowej zwoaem odpraw dywizyjn, by wyda rozkaz skrcenia pnocnego frontu obwodu obronnego. Noc bya chodna i pospna. Na dworze leay jeszcze nie pochowane ciaa onierzy, a w piwnicznym pomieszczeniu szpitalnym i na korytarzach znajdowao si wielu rannych, dla ktrych brak wody by niezwykle wan spraw. Ju oprniono z wody grzejniki hotelowe i domowe oraz koty centralnego ogrzewania, a onierze ryzykowali swe ycie, by zdoby j dla rannych. Widzc rannych w piwnicy, mj ordynans, Hancock, rozmawia o ich cikim pooeniu z jednym z patriotw holenderskich, ktrzy sami przyczyli si do dowdztwa dywizji; po tej rozmowie obaj wyruszyli w ciemno, by znale studni, o ktrej Holendrzy wiedzieli, e znajduje si w odlegoci dwustu jardw za k. Z trzema manierkami i trzema kociokami Hancock czoga si za Holendrem ku ce, gdzie pon stg siana. Pamitajc o strzelcach wyborowych, Hancock przywar do ziemi i czeka, a wiato poaru nieco przyganie. Wkrtce po tym dotarli do studni i znaleli kube i koowrt w dobrym stanie. Uwaaj, by wiadro nie narobio haasu, obijajc si o ciany studni - szepn Hancock; ledwo wymwi te sowa, gdy Holender wypuci z rk rczk koowrotu i kube spad z oskotem niby tuzin menaek, jak to pniej uj Hancock. Holender znik, a Hancock da nura do rowu, gdy prawie ze wszystkich stron odezway si karabiny i pistolety maszynowe. Hancock pozostawa w rowie przez czterdzieci minut. Potem ostronie powrci do studni i napeni trzy manierki i trzy kocioki. Wrcili po trzech godzinach. W hotelu na odprawie omwiem pooenie dywizji i potrzeb skrcenia linii frontu w ten sposb, bymy byli lepiej zabezpieczeni przed wypadami rozpoznawczymi, a take bymy mogli zamkn luki, przez ktre przenika nieprzyjaciel. Dlatego te cofnem batalion puku KOSB o kilka domw, przesunem szwadron rozpoznawczy z samodzieln kompani saperw na stron wschodni,

oddajc je pod dowdztwo Hacketta, a z onierzy suby zaopatrzenia i transportu sformowaem may oddzia, ktry zaj stanowiska pomidzy ludmi Boya Wilsona a oddziaem Lonsdale'a. Nasza podkowa, liczc z grubsza, miaa teraz u podstawy tysic jardw szerokoci, ktra zwikszaa si do tysica dwustu jardw przy wierzchoku, i dwa tysice jardw dugoci - przy tym stracilimy ju wielu ludzi, ktrych pocztkowo do niej wprowadzilimy. W zwizku z tym zoyem korpusowi nastpujcy meldunek: Od 24 godzin brak wiadomoci o elementach dywizji w Arnhem. Pozostaa cz dywizji w obronie okrnej cinita na bardzo maej przestrzeni. Silny ogie modzierzy i karabinw maszynowych, po ktrym nastpuj lokalne natarcia. Gwna plaga to dziaa pancerne. Mamy due straty. Zasoby wyczerpane do ostatecznoci. Pomoc w cigu 24 godzin niezbdna. W piwnicy hotelu Hartenstein sierant szef obchodzi wszystkich z menak. Sam si mianowa szafarzem racji ywnociowych na czas trwania tej walki i zapewnia absolutnie uczciwy i rwny podzia wszystkiego, co wydawano. Gdy podszed do mnie, oznajmi: Tym razem dwa, sir. Odebraem swoj racj zoon z dwch cukierkw owocowych.

Rozdzia szsty
Gdy w pitek 22 wrzenia nad Arnhem zawitao zimne, szare wiato mglistego brzasku, obudzono mnie nowin, e nasz oficer cznikowy do Polakw, podpukownik Stevens, ktry zosta zrzucony z nimi poprzedniego dnia, przeby rzek i czeka teraz, by si ze mn zobaczy. Nie posiada adnych wiadomoci o akcji 30 korpusu, majcej na celu przyjcie nam z pomoc, ale bardzo rozwanie przynis egzemplarz czwartkowego wydania porannego dziennika The Times, ktry teraz wcisn mi w rk z uzasadnion pewnoci siebie. Znajdzie pan tam kilka wzmianek dotyczcych operacji, sir rzek. Prosiem go, by mi opowiedzia wszystko, co byo mu wiadomo o sytuacji Polakw, a tymczasem przerzuciem gazet i na stronie z najwaniejszymi wiadomociami przeczytaem: Korytarz broni pancernej przez Holandi Niemieckie przeciwnatarcia na skrzyda Nie ze wzgldu na to, co przekazywa, lecz dlatego, e znalaz si w moich rkach, egzemplarz dziennika The Times wzbudzi we ranie w tej trudnej sytuacji jakie chwilowe i absolutnie sztuczne poczucie bezpieczestwa; by pierwszym ogniwem czcym nas ze wiatem zewntrznym. W chwili gdy rozpoczo si poranne ostrzeliwanie, od ktrego draa ziemia i trzs si hotel, wpdzajc kilku onierzy do piwnic, w ktrych panowa wzgldny spokj - zostali w sposb stanowczy, lecz po ludzku wyprawieni na swoje stanowiska obronne przez sieranta szefa otrzymaem nastpujc depesz szyfrow:

43 dywizji rozkazano podj wszelkie ryzyko w celu udzielenia pomocy w dniu dzisiejszym i skierowano j na prom. Jeli sytuacja tego wymaga, naley wycofa si do przeprawy promowej lub si przeprawi. Ja za przekazaem: Bdziemy radzi z waszego przybycia. W tym czasie jednak nie mielimy ju w swych rkach przeprawy promowej, ale nosiem si z zamiarem jej odebrania. Pomimo tej wymiany depesz wcale nie miaem pewnoci, czy 30 korpus by wiadom naszego niebezpiecznego pooenia. Byo niezbdne zapozna Horrocksa i mego wasnego dowdc korpusu, Browninga, z prawdziwie rozpaczliwym przebiegiem wydarze na pnoc od rzeki. Potrzeba popiechu w naszej sytuacji wymagaa przekonania ich o tym, dlatego postanowiem teraz wysa za rzek starszego oficera, by wszystko wyjani. Posaem po Charlesa Mackenzie'ego, ktry jako szef sztabu zna stan spraw jak nikt inny. Biorc pod uwag to, co si dziao na poudnie od rzeki, mj sceptycyzm by uzasadniony. Na szczcie oszczdzono nam w tym czasie znajomoci skali podejmowanych wysikw. Plan Horrocksa przewidywa dokonanie przeamania z przyczka pod Nijmegen przez 43 dywizj generaa majora G. I. Thomasa, ktrej jedna brygada miaa skierowa si gwn drog przez Elst do Arnhem, podczas gdy druga powinna bya skrci w lewo przez Oosterhout ku promowi pod Heveadorp. Horrocks zakada, e Thomas przeprawi swe oddziay przez Waal w cigu czwartkowej nocy i bdzie gotw do natarcia o wicie. W rzeczywistoci za nie wykonano adnego przesunicia do pitku rano i w czasie, gdy onierze puku Somerset posuwali si w kierunku Oosterhout, jedn przypadkow okazj ju stracono. Gsta mga zacza rzedn. Pod jej oson jednak miay i przedsibiorczy oddzia Gwardii Konnej, majcy w swym skadzie liczne wozy pancerne, szybko poda przez spowijajc wiat szaro i przyspieszajc przemkn z du prdkoci przez Oosterhout, nastpnie poczy si z Polakami w pobliu Driel. Gdy mga si podniosa, posuwajcy si za nim oddzia puku Somerset zosta zatrzymany w Oosterhout. Z oddziaem tym maszerowa pluton dzia 17-funtowych35, szwadron czogw i bateria dzia pancernych - a ich posuwanie si powstrzymaa niemiecka obrona, ktra, jak si pniej okazao, skadaa si z jednego czogu i garstki piechoty. Walka toczya si przez cay ranek. Druga grupa nacierajcych wojsk natkna si na siln obron niemieck przed Elst. *** Tymczasem Niemcy ponawiali swe lokalne natarcia wok obwodu obrony. Wicej strzelcw wyborowych znalazo si wewntrz naszego obszaru, a ambitny osobnik, trzymajcy pod ostrzaem tylne wejcie do dowdztwa dywizji, znw wywoywa wymylania ze strony tych, ktrych godno uraa. Staem blisko tych drzwi wewntrz hotelowego hallu, rozmawiajc z Iainem Murrayem, gdy kule tego znanego nam wroga zaczy ze wistem uderza w ciany. Syszaem wczeniej meldunki o jego dzielnoci, niektre z nich utrzymyway nawet, i oddawa kilka strzaw w jedne drzwi poprzez inne. Patrol pod dowdztwem Lauriego Hardmana, ktry jako oficer kwatermistrzostwa teraz nie mia zajcia, wyruszy w celu wykoczenia tego strzelca. Zwalczajcy strzelcw wyborowych oddzia Hardmana wykaza ju swoj skuteczno i miaem nadziej, e bdzie mg wyrzuci rwnie tego szczeglnego Niemca.
35

Odpowiada kalibrowi ca 84 mm (przyp. tum.).

Chwilami ogie niemieckich modzierzy wydawa si silniejszy ni poprzednio i huk, jaki sprawia, uniemoliwia porozumiewanie si gosem. A teraz uwag moj przycign dziwny pocisk, ktry spad przed hotelem, nie eksplodujc; by to solidny cylinder z ostroukiem z jednej strony i jakim uchwytem; czego podobnego nigdy przedtem nie widziaem. Teraz przyszed Mackenzie, ktremu poleciem, by uda si do Browninga i Horrocksa i przedstawi im wyranie nasz sytuacj, a take dowiedzia si wszystkiego, co tylko si da, o wysikach i miejscu, gdzie znajdoway si siy idce z odsiecz. Jest konieczne, by dowiedzieli si, e dywizja jako taka ju nie istnieje i e jestemy obecnie tylko zbiorowiskiem bronicych si pojedynczych osb. Mackenzie, wtej budowy Szkot, z poczuciem ogromnej odpowiedzialnoci, ukry wszelkie wtpliwoci, jakie mgby ywi wobec takiego jecego wosy zadania. Niech pan im wyjani, Charles - dodaem - e straszliwie brak nam ludzi, amunicji, ywnoci i medykamentw oraz e jest nam niezbdna pewna liczba pywajcych samochodw typu DUKW do przeprawienia Polakw. Jeli zaopatrzenie nie nadejdzie dzisiejszej nocy, moe by za pno. Przygotowania przeprawowe wysun si wkrtce na pierwszy plan i ich specjalistyczny charakter nasuwa myl, e byoby poytecznie wysa wraz z Mackenzie'em take niezwykle zdolnego inyniera, Eddiego Myersa. Gdy odjedali, poleciem im te rozpozna brzegi rzeki w celu przedstawienia wysunitym elementom 43 dywizji rzetelnego obrazu moliwoci przeprawowych. yczyem im powodzenia i dodaem jeszcze: Nade wszystko starajcie si dokona tego, by ci tam zdali sobie spraw, w jakich tarapatach si znajdujemy. Mackenzie i Myers posuwali si ku rzece obok kocioa w Oosterbeek, a dalej szli chykiem do miejsca, w ktrym Myers mia ukryt ma nadmuchiwan dk gumow - jedn z nielicznych jeszcze nie przedziurawionych. Na pewnej przestrzeni cignli dk kanaem rwnolegym do rzeki. Nagle stwierdzili, e eskortuje ich krzepki sierant szef, uzbrojony w rczny karabin maszynowy Brena. Skrcili w lewo i pochyleni posuwali si wzdu ywopotu prowadzcego do rzeki. Mga uniosa si teraz, ale byo jeszcze troch lekkiej mgieki, gdy dotarli na skraj wody. Rzeka wydawaa si ogromnie szeroka. Teraz szybko porozumieli si, ktry z nich ma wiosowa, i zadanie to przypado Mackenzie'emu. Poza waem przeciwpowodziowym na poudniowej stronie rzeki teren by niepokojco otwarty i paski. Liczne serie ognia karabinw maszynowych ju w nich byy skierowane, ale chybiy celu. Obaj wytali wzrok, by dostrzec Polakw, ktrzy zgodnie z porozumieniem mieli ich spotka. Ujrzeli dwa stalowe hemy, ktre z powodzeniem mogy nalee zarwno do Polakw, jak i do Niemcw. Przez jakie dwie lub trzy minuty leeli przyczajeni w rowie, a pniej Mackenzie wyszed, na wszelki wypadek trzymajc kurczowo w rku bia chusteczk, podczas gdy Myers pozosta na miejscu w razie gdyby ludzie ci okazali si Niemcami. Wszystko odbyo si pomylnie. Jeden z wojskowych by Polakiem, drugi za brytyjskim oficerem cznikowym. Przyprowadzili rowery dla dwch wysannikw i teraz we czterech razem odjechali poprzez nadrzeczn mgiek ku Polakom, ktrzy wanie odpierali kilka zaciekych atakw niemieckich z kierunku Elst. Okazao si, e Polacy mieli straty i nadal tracili ludzi od ognia dzia niemieckich, ustawionych na dominujcym nad okolic cyplu na pnocnym brzegu rzeki, skd batalion puku Border zosta zepchnity dzie przedtem. Wrd caej tej gorczkowej aktywnoci genera brygady Sosabowski objeda sw brygad na rowerze, co dodawao ducha jego onierzom.

Sprawiajc Niemcom tak wiele kopotu w rejonie Driel, Polacy porednio pomagali 43 dywizji w jej prbach przedarcia si. Teraz, bdc z Polakami i oddziaem Gwardii Konnej, Mackenzie nie traci czasu i wysa Horrocksowi wiadomo o kracowo trudnej sytuacji dywizji. Horrocks odpowiedzia: Wszystko niezbdne bdzie zrobione. Jakkolwiek intencje Horrocksa byy najlepsze, to jednak pozostaje faktem, e posuwanie si 30 korpusu w naszym kierunku byo zastraszajco powolne. Oosterhout zostao oczyszczone dopiero okoo 5.00 po poudniu tego pitku 22 wrzenia w wyniku natarcia wspartego przez ponad 100 dzia. Teren natarcia by pokryty i znajdowao si na nim wiele sadw. Mwiono, e w walce tej wzito tylko 139 niemieckich jecw, 1 przestarzay czog, 5 dzia przeciwlotniczych i 1 dziao 88 mm. Straty za zaangaowanego w tej akcji batalionu 43 dywizji wynosiy ogem 19 rannych. Tymczasem w obrbie obrony okrnej naszej dywizji wielu ludzi gino, a setki onierzy byo rannych po raz drugi i leao w dziewiciu przepenionych budynkach uytych przez sub sanitarn na prowizoryczny szpital polowy. Niektrzy ranni ginli na noszach, gdy niemieckie modzierze ostrzeliway ten rejon. Niemcy za sami ukuli wasn nazw dla naszej mikroskopijnej obrony okrnej. Nazwali j kotem. Tak wic bylimy nadal osamotnieni, niewiadomi rozczarowujcych wydarze po poudniowej stronie rzeki i w dalszym cigu troszczcy si o utrzymanie tego yciowo wanego przyczka, przez ktry Montgomery mgby przej, prowadzc swe uderzenie w gb Niemiec. Kosztowao to drogo 1 dywizj powietrznodesantow. *** Niemcy robili teraz coraz wikszy uytek ze swych dzia pancernych, ktre zapalay domy w obrbie naszej pozycji obronnej. Oddzia Lonsdale'a meldowa, e zniszczy jeszcze jedno takie dziao. Samodzielna kompania unieruchomia nastpne. Przy skwierczcych pomieniach poarw w mcym deszczu ludzie podkradali si do dzia pancernych i dobierali do posuwajcej si za nimi niemieckiej piechoty. Koo kocioa w Oosterbeek nieprzyjaciel uywa ich wesp z czogami typu Tygrys, a jedno dziao pancerne uparcie wysuwao si zza rogu i ostrzeliwao pozycje zajmowane przez oddzia zbiorczy pod dowdztwem majora z 3 batalionu, Allana Busha, ktremu pomaga mj mody znajomy z pocztkowego okresu oblenia w miecie, Jimmy Cleminson. Wspiera ich chudy i zadziwiajcy sierant sztandarowy o nazwisku Callaghan, ktry stara si podnosi na duchu onierzy, stosujc dobr metod baznowania; w krytycznych momentach widziano go chodzcego pomidzy rannymi z zakurzonym cylindrem holenderskim na gowie, bardzo wysokim jak na mod brytyjsk, i mwicego: To niewane. Pod tym nic mi nie moe si sta. W pobliu by odcinek Roberta Caina i polska obsuga dziaa przeciwpancernego. Aby mc jak najszybciej odpowiedzie ogniem, Polacy ustawili swe dziao na otwartym stanowisku. Gdy pojawia si tygrys, Polacy rzucali si do swego dziaa, strzelali, a potem na los szczcia, na zamanie karku ruszali do ataku drog prosto na zaszokowanych Niemcw. Brawura kosztowaa ich drogo i wkrtce ordynans Cleminsona znalaz si jako uzupenienie obsugi tego dziaa. Gdy niemieckie dziao pancerne ponownie wytoczyo si z turkotem zza rogu ulicy, ani dziaa Polakw, ani piata Caina nie mona byo ju uy. Wtedy Cain powzi myl wystrzelenia pocisku piata bardzo stromym torem

ponad domem. Oznaczao to prawie pionowy strza i udao mu si tylko zwali komin domu na siebie i swych pomocnikw. Jednake nawet pod ogniem modzierzy Cain nadal polowa na dziao pancerne i niebawem udao mu si je wyposzy strzaem z piata. W niewielkiej odlegoci od sceny, na ktrej to wszystko si rozgrywao, w domu o biaym froncie obok kocioa w Oosterbeek ranni byli teraz ogromnie stoczeni w kadym pokoju, na schodach, a take w kotowni. Ludzie leeli pod stoami, a nawet w otwartym palenisku kominka. By to straszny dzie. W pewnym momencie walka staa si tak gwatowna, e kilku zaszokowanych onierzy weszo do domu i przeraonym gosem mwio o celnoci niemieckich strzelcw wyborowych. Jeden z nich powiedzia: Strzelaj ci w plecy. Byli zaskoczeni, gdy pani Ter Horst zabraa gos, by ich uspokoi i przywrci im ducha. Kady z was jest lepszym strzelcem od tych strzelcw wyborowych owiadczya przekonywajco. - Kady z was moe ich pokona. Dzielna Holenderka bya natchnieniem sanitariuszy i rannych, z ktrych niejeden odbywa formalnie samobjczy bieg po wod do pompy, znajdujcej si w ssiednim ogrodzie i odlegej o szedziesit jardw, poprzez poa terenu usan zabitymi Brytyjczykami. Gdy przyniesiono ktre z kolei wiadro, oboje, kapral artylerzysta i pani Ter Horst, zauwayli, e woda bya czerwona, i oboje wiedzieli, co o tym myle. Nie mog ju wicej posya po ni - powiedzia kapral, spogldajc na samobjcz tras. - Nie wybaczybym sobie tego nigdy. Doda do wody jakiego rodka dezynfekcyjnego i poszed j przegotowa. Pniej odkryto, e czerwona barwa pochodzia ze spadochronu lecego na dachu domu i zostaa zmyta przez deszcz do kuba. Wbrew pierwotnym intencjom personel sanitarny musia teraz skorzysta z oferty pani Ter Horst i zrobi uytek z jej spiarni - najpierw wzito konserwy owocowe, potem fasol i marchew, pozostawiono jednak miso, pomimo jej zachty, by je rwnie uyto. Pod oknem na oszklonej werandzie lea kapitan Frank King. Wanie pokazywa pani Ter Horst kilka fotografii dzieci swej siostry, gdy usysza gos Morfiny Martina, modego lekarza, dajcy od pewnego onierza, lej rannego od pozostaych, by zwolni miejsce dla cikiego przypadku. Std, gdzie lea na ustawionych na kozach noszach z ranami ng od wybuchu granatu rcznego i z przestrzelon piersi, King dojrza wyraz strachu na twarzy onierza, gdy opuszcza schronienie, jakie dawa Czerwony Krzy. Niedugo po tym pocisk artyleryjski rozbi cz ciany przy oknie, gdzie lea King. Pani Ter Horst nie miaa nawet pyta o jego los, znaleli si jednak ludzie, ktrzy mwili, e widziano go wychodzcego z domu przed tym wybuchem. King by tak poruszony stanem usunitego onierza, e stoczy si ze swych noszy i wyszed przez okno, biorc za podpor niemiecki karabin jakiego zabitego. Pokutyka do kocioa, a tam do podziemia. To, co zrobi, niewtpliwie uratowao mu ycie. W pozbawionym okien domu, ktrego drzwi nie mogy by pozamykane z powodu nawau rannych, panoway silne przecigi, nawet te jednak nie mogy rozwia odoru krwi i potu oraz nieczystoci i przyprawiajcego o mdoci sodkawego zaduchu mierci. A gdy zbliaa si noc, znajdujcy si w domu ranni a nazbyt dobrze wiedzieli o aktywnoci w obrbie obrony okrnej i poza rzek, gdzie zgrupowanie szybkie, zoone z brytyjskich czogw, lekkich transporterw opancerzonych i pywajcych samochodw typu DUKW, dotaro do Polakw po przebyciu dziesiciu mil dokadnie w cigu jednej godziny. Akcja ta bya wynikiem rozkazu Horrocksa, ktry dowiedziawszy si o nieskutecznoci obu uderze 43 dywizji rozkaza generaowi Thomasowi skupi wysiki na oczyszczeniu Oosterhout. Wykonaa to silna

ruchliwa kolumna. Pierwszy jej czog, ktry podchodzi do Polakw, wylecia w powietrze, natknwszy si na jedn z wyoonych przez nich min. Zrozumiae jest, e dowdca oddziau by tym zirytowany i powiedzia do Sosabowskiego: Na lito bosk, niech pan dopilnuje, by reszta mych czogw moga przej spokojnie. W chwil pniej drugi czog zosta uszkodzony, tote Mackenzie w cigu nieprzyjemnie dugiej chwili znalaz si w roli rozjemcy pomidzy aliantami. Z Sosabowskim i dowdc batalionu DCLI36, podpukownikiem Georgem Taylorem, ktry by gorcym zwolennikiem uderzenia w kierunku gwnego mostu w Arnhem, Mackenzie opracowa plan przeprawienia Polakw przez rzek. W ciemnociach nocy dwie kompanie batalionu DCLI zajy stanowiska majce osoni zamierzone miejsca przeprawy. Jednake pywajce samochody typu DUKW wyruszyy ku rzece tylko po to, by utkn w gbokim rowie, ponadto za stwierdzono, e brzegi byy zbyt strome i grzskie, by mona byo spuci te samochody na wod. Poniej Eddie Myers usiowa przygotowa odzie i prowizoryczne tratwy. W czasie tych przygotowa Mackenzie wysa wiadomo do Boya Browninga, e bdzie si stara dotrze do dowdztwa korpusu nastpnego dnia rano. Wobec wysikw czynionych obecnie na poudnie od rzeki nadszed czas, by kaza resztkom batalionu puku Border wykona jeszcze jedno uderzenie w celu odebrania panujcego nad okolic cypla Westerbuing. Wydaem ten rozkaz i teraz dyktowaem mj meldunek sytuacyjny: Obwd obrony okrnej nie zmieniony. W cigu dnia nasze pozycje silnie ostrzeliwane przez artyleri i modzierze. Mniejsze natarcia odparte. Zniszczono kilka dzia pancernych. Otrzymalimy pomoc od artylerii czoowej dywizji. Dzi w nocy zamierzam przeprawi tu pewn liczb Polakw. Niewielkie natarcie w kierunku promu jutro o wicie, Stan moralny bardzo dobry. Teraz wysiki wszystkich zmierzay do powstrzymania Niemcw. Reprezentantk ducha panujcego w dywizji bya samodzielna kompania. Dowodzona przez Wilsona, na nowych stanowiskach, na ktre j przesunem, kontynuowaa swe zadanie szerzenia popochu wrd onierzy Wehrmachtu. Jej ludzie polowali na Niemcw z bezlitosn ofiarnoci. W strzelaniu do poszczeglnych onierzy byli nawet straszniejsi od nieprzyjaciela. Ukryci na stanowiskach wok hotelu Schoonhord - punktu opatrunkowego opanowanego przez nieprzyjaciela -i zaczli teraz wystrzeliwa pojedynczo niemieckich wartownikw. W czasie pewnego wypadu kilku ludzi Wilsona uprowadzio trzech Niemcw spoza ich wasnych linii, a wkrtce po tym przez radiotelefon jaki gos powiedzia: Musicie wypuci naszych chopcw. W przeciwnym razie przyjdziemy i zabierzemy waszego Promienia Sonecznego (Promie Soneczny by moim kryptonimem). Na to Wilson chichoczc odpowiedzia do mikrofonu: Przyjdcie i wecie go, jeli zdoacie. Aby, jak si wyrazi, doda otuchy , tym w dywizji, Wilson zacz skada mi wizyty pno w nocy i opowiada zabawne historie o przygodach swych ludzi i o stoczonych z Niemcami rzeczywistych i sownych pojedynkach. Rwnie tej nocy znalaz kilka chwil wolnych, by powiedzie mi, e jego kompania bya ze swych stanowisk bardzo zadowolona. Dzisiaj ugotowalimy koz i mamy do wody do gotowania jeszcze na kilka dalszych nocy. Zdaje si, e po przesuniciu si na swoje nowe stanowiska na pnocno-wschodniej stronie przejli dom nalecy do przezornego lekarza, ktry

36

Zob. wykaz nazw pukw brytyjskich (przyp. tum.).

zabezpieczy si napeniajc sw wann, zanim Niemcy odcili dopyw wody. Boe, a przecie ledwo zdoaem j uratowa - powiedzia Wilson. - Spotkaem tam dwch facetw, ktrzy wanie zamierzali uy tej wody do mycia.

Nad rzek Polacy nadal z zapaem czynili wysiki, by si przeprawi. Krtko przed pnoc okoo trzydziestu piciu udao si to, ale silny prd znis ich jednak na pewn odlego od punktw, w ktrych byli ustawieni przewodnicy. Wyldowali niedaleko od kocioa w Oosterbeek. Pip Hicks wzi ich pod swe dowdztwo. Tymczasem obudzono mnie i powiedziano, e czeka na widzenie si ze mn major Breeze, dowdca oddziau puku Border wyznaczonego do przeprowadzenia natarcia na Westerbuing. By on wyranie zaniepokojony jego prawdopodobnym wynikiem. Ludzie s silnie wyczerpani - meldowa - i nawet jeli zdoamy opanowa wzniesienie, jest bardzo prawdopodobne, e zostaniemy znw szybko zepchnici z powodu braku odwodu. Zgodziem si, e niepowodzenie

w tym momencie byoby fatalne i e, zamiast naraania si na ryzyko odwrotu po zajciu na krtki czas wzniesienia, powinni pozosta na obecnie zajmowanych stanowiskach. Polacy nadal usiowali przeprawia si przez rzek. Wielu z nich utono w wartko pyncej wodzie, a pewn liczb prd znis prosto w rce nieprzyjaciela. Pomimo najbardziej zdecydowanych wysikw - pewien oficer saperw, David Storrs, wiosujc sw dwuosobow odzi gumow, dwadziecia trzy razy przeby rzek - do witu nie wicej ni pidziesiciu Polakw dotaro do rejonu naszej obrony okrnej. *** wit w sobot 23 wrzenia by szary i mokry, a lepka mga zawisa nad polem bitwy. Z pochmurnego, pospnego nieba sipi deszcz, gdy poranne ostrzeliwanie rozpoczo si cile wedug rozkadu, a ludzie jak zwykle zaczli kierowa si do piwnic. Panujca wszdzie wilgo i przeludnienie powikszay normalne napicie i niewygody walki, powodujc atwo irytacj. Kwatermistrz, podpukownik Henry Preston, zacz si goli na stole oddziau operacyjnego, co byo przyczyn, e zosta z miejsca zwymylany za takie witokradztwo i zmuszony do popiesznego wyniesienia si. Nie przypuszczam, by kiedykolwiek w czasie jakiej bitwy zostay tak pomieszane jednostki na tak maej przestrzeni, a w tych trudnych warunkach nasz sierant szef przeszed samego siebie. Bardziej ni ktokolwiek inny przyczyni si do utrzymania porzdku we wszystkich piwnicach i w okolicy hotelu, a take niezwocznie odsya do roww przeciwodamkowych i innych stanowisk obronnych pojawiajcych si od czasu do czasu maruderw. W przeciwiestwie do bardziej tradycyjnego typu podoficerw gwardii prawie wcale nie podnosi gosu, a jego powaga sprawiaa, e wszyscy suchali jego polece bez szemrania. W czasie tego kryzysu jednym z bardziej rzucajcych si w oczy czynnikw bya wielka warto wspaniale wyszkolonych chorych i podoficerw, byych gwardzistw, ktrych Boy Browning na pocztku cign do dywizji. Na caym obwodzie obrony wszyscy byli obecnie obeznani z nieprzyjacielsk taktyk uku maymi oddziakami piechoty, wspieranymi przez dziaa pancerne, czogi i miotacze ognia. Teraz szczeglnie dostao si za swoje pilotom szybowcowym, gdy dziaa pancerne wykurzyy ich z bronionych przez nich domw, pooonych na wschd od hotelu Hartenstein. Hackett zada wsparcia artylerii i 64 puk artylerii redniej ponownie pooy przed nimi ogie, ktry by rwnie imponujcy pod wzgldem swej precyzyjnoci, jak i potgi. Ale dziaa pancerne znw powrciy, wyrzucajc pilotw szybowcowych z poncych domw i zmuszajc ich do kontynuowania oporu w ongi starannie utrzymanych ogrodach podmiejskich. Przesuno to walk zbyt blisko dowdztwa dywizji, mnie za niepokoia myl, e Niemcy mogliby uderzy wzdu drogi poudniowej i odci dywizj od rzeki. Musieliby jednak zmiady zgrupowanie Lonsdale'a, ktry walczy zacicie w poudniowowschodnim rogu obwodu obrony na wzniesieniach przy kociele od strony Arnhem. O 9.45 rano wysaem nastpujcy meldunek: W cigu nocy nieregularny ogie artylerii i modzierzy. Poza tym niewielkie zmiany w obwodzie obrony okrnej. Na pnocno-wschodnim odcinku obwodu obrony s w toku liczne natarcia piechoty i dzia pancernych lub czogw, wsparte niezwykle silnym ogniem modzierzy i artylerii. W cigu nocy przeprawiono przez rzek 50 Polakw. Czoowe oddziay piechoty 43 dywizji doszy do poudniowego brzegu. Mam nadziej, e bd mogy przeprawi si pod oson mgy. Sytuacja zaopatrzeniowa powana. Wikszo nie otrzymaa

racji ywnociowych od 24 godzin. Brakuje amunicji - by moe przybdzie z oddziaem z poudnia. Na poudniowym brzegu rzeki Mackenzie i Myers przygotowywali si do nastpnej fazy swego zadania. O pierwszym brzasku Mackenzie zada od dowdcy oddziau czogw podwiezienia go w ty ku Nijmegen do miejsca postoju kwatery gwnej Browninga. Otrzyma odpowied, e bez eskorty byoby to zbyt niebezpieczne. Do tej rozmowy wtrci si dowdca oddziau samochodw pancernych Gwardii Konnej, ktry we mgle przedar si poprzedniego ranka: Co uczynilimy wczoraj, powinnimy uczyni dzisiaj w przeciwnym kierunku. Dzi mga jest lepsza. Tak wic grupa wyruszya w drog - na czele rozpoznawczy samochd pancerny typu Dingo z dowdc oddziau, za nim samochd pancerny wiozcy Mackenzie'ego i drugi samochd pancerny z Myersem, a w tyle drugi rozpoznawczy samochd pancerny typu Dingo. Wkrtce natrafili na unieruchomiony poprzedniej nocy przez oddzia DCLI niemiecki czog, ktry teraz blokowa skrzyowanie drg. Czoowy rozpoznawczy samochd pancerny ruszy naprzd, by zbada moliwoci przejazdu - po obu stronach drogi znajdoway si gbokie rowy - iw tym momencie w odlegoci mniejszej ni sto jardw zza kocioa wysun si niemiecki wz pgsienicowy. Czoowy samochd rozpoznawczy posuwa si dalej bardzo szybko i przedosta si. Samochd pancerny Mackenzie'ego odda strza do niemieckiego wozu, ktry rwnie strzeli, a nastpnie schroni si za drzewem. Kierowca samochodu Mackenzie'ego cofn wz, by umoliwi znw celowanie, czynic to jednak wpakowa wz do rowu. Samochd pancerny wywrci si, a jego dziako znalazo si pod spodem. Tymczasem samochd pancerny Myersa i tylny wz rozpoznawczy oddaliy si w celu wezwania pomocy. Majc tylko jeden pistolet maszynowy typu Sten, Mackenzie i dwch ludzi zaogi tego samochodu pancernego ukryli si w rowie oddzielajcym jaki ogrd od pola rzepy, a nastpnie schowali si pod stosem obcitych gazi. Syszeli swych przeladowcw skradajcych si polem rzepy i wzywajcych ich do poddania si. Jeden z Niemcw zbliy si na odlego dziesiciu jardw. Jak podejdzie jeszcze bliej, musisz strzela - szepn Mackenzie do gwardzisty ze stenem. - A nastpne wemiemy nogi za pas. Ale Niemiec odwrci si i odszed. Po chwili trzej uciekinierzy usyszeli powracajcy samochd pancerny i stukot towarzyszcych mu czogw. W czasie gdy samochd pancerny Myersa wraz z drugim wozem rozpoznawczym jechay dalej do Nijmegen, czogi otwary ogie na koci, a Mackenzie i jego dwaj towarzysze wyonili si z rowu, machajc swymi czapkami. Zostali powitani przez Brytyjczykw salw, na szczcie nieceln. Rozpoznano ich, zanim si do nich wstrzelano. Przemoczony i drcy z zimna, Mackenzie ruszy ponownie w drog. Dotar do dowdztwa korpusu w jaki czas po Myersie, ale obaj, zdaniem Browninga, mieli ziemist cer, jak ludzie, ktrzy spdzili zim nad Somm37. Niewiele przyniosa ta podr, chocia bya tak wana i pena trudw. Mackenzie by szczeglnie zniechcony reakcj zarwno ze strony sztabu Browninga, jak i 30 korpusu na dostarczone przez siebie wiadomoci. Obecnie wiemy, e inne problemy ciyy Horrocksowi i Browningowi, poniewa wczesnym popoudniem niemieckie czogi i piechota przeciy korytarz 2 armii pomidzy Veghel a Uden. Horrocks musia odesa w ty brygad gwardii, by pomc

37

W okopach nad Somm w czasie pierwszej wojny wiatowej (przyp. tum.).

Amerykanom otworzy z powrotem lini komunikacyjn. Dywersja ta musiaa osabi natarcie w kierunku Arnhem. Niemniej Mackenzie mia obawy, e nikogo nie przekona o powadze naszej sytuacji. Wyczuwa, e w 30 korpusie nie byo zrozumienia koniecznoci szybkiego udzielenia nam pomocy. Jego sceptycyzm wzmg si, gdy genera Thomas rozkaza dowdcy czoowej brygady 43 dywizji wzi pod swe dowdztwo polsk brygad i w nocy sprbowa przeprawi si do rejonu naszej obrony. W porwnaniu z innymi trudnociami, jakie Mackenzie przewidywa, znana niezaleno Sosabowskiego stanowia jedynie niewielki szkopu. Mackenzie widzia, e w wyniku realizacji tego zamiaru nie zostan przeprawione wystarczajce siy do przeprowadzenia jakiej powaniejszej akcji. W drodze powrotnej ku Dolnemu Renowi z czoow brygad 43 dywizji rozmyla nad nieubagan nieuniknionoci tego wszystkiego. Gdy dotarli do Polakw, uda si do Sosabowskiego, by utorowa drog nowej organizacji dowodzenia. Bya ona z gruntu niewaciwa; nie brano pod uwag, e polska brygada przedstawiaa wielki potencja bojowy i znajdowaa si pod dowdztwem dowiadczonego dowdcy, ktry mia stopie generaa brygady. Podporzdkowanie go niszemu stopniem i stosunkowo modemu brygadierowi byo po prostu prowokowaniem tar. W kadym razie Mackenzie wiedzia, e nawet te poczone siy ani w przyblieniu nie wystarczay do umoliwienia nam utrzymania si na pnoc od rzeki. Tymczasem w kotle chwilami si wydawao, e adna ywa istota nie moga si utrzyma przy yciu na powierzchni ziemi. Ogie z dzia i modzierzy prowadzono z furi majc zama wol walki pozostaych teraz niewielkich si. A wzdu przedniego skraju obwodu obrony Niemcy nacierali energicznie, zwaszcza na oddzia Lonsdale'a na poudniowym wschodzie, a take bardziej na pnoc i pnocny wschd, gdzie zauwaono, e do akcji wprowadzono znacznie wicej czogw. Taktyka pozostaa ta sama - wyrzuca Brytyjczykw z domw bd przez ich burzenie kruszcymi materiaami wybuchowymi, bd te zapalanie artyleryjskimi pociskami zapalajcymi. Domy s puapkami, jeeli nie moemy przeszkodzi dziaom pancernym wychyla si zza rogu - zauway Hackett. Gdy jeszcze trzymajce si domy zostay zwalone, ranni na punktach opatrunkowych i w innych budynkach znaleli si w niewypowiedzianie trudnych warunkach. Do tej pory hotel Taffelberg zosta trafiony dwukrotnie pociskami dziaowymi i pewna liczba rannych dostaa si pod prysznic rdzawej wody z rur. Poruszanie si w rejonie obrony byo utrudnione nie tylko z powodu znacznej iloci fruwajcych wok odamkw, lecz take ze wzgldu na strzelcw wyborowych, ktrych wicej przenikno do tego rejonu. Istniay take inne fizyczne przeszkody. Drogi i przejcia byy zablokowane gruzem ceglanym, przewrconymi drzewami i porzuconymi pojazdami. Uyteczno pozostaych kilku jeepw bya ograniczona, suyy one gwnie lekarzom. Na twarzach ludzi malowao si wyczerpanie, na ktre skada si brak snu i jedzenia oraz zimno. Okryci zeskorupia powok brudu, z przekrwionymi oczami przykrytymi nabrzmiaymi powiekami, byli ju u kresu wytrzymaoci; duch ich jednak by wspaniay. Gdy zbliao si poudnie, Hackett zosta wezwany ze swego dowdztwa, pooonego niedaleko od hotelu Hartenstein, w celu przyjcia niemieckiego oficera, ktry zjawi si z bia flag w pgsienicowym wozie. Niemiec zasalutowa i bez adnych wstpw z przesadn formalnoci owiadczy:

- Mamy wanie rozpocz natarcie na t stron obwodu obrony. Zamierzam pooy zerodkowany ogie artylerii i modzierzy na wasze wysunite pozycje. - Zwracajc si ku drodze, wskaza na nasz wysunity punkt ewakuacji rannych. - Wiemy, e macie tam rannych nie chcemy, by nasze zerodkowanie ich dosigo. Hackett zastanawia si, do czego facet zmierza, i nie by zaskoczony, gdy Niemiec powiedzia: - Prosz pana o przesunicie waszych wysunitych stanowisk szeset jardw w ty. Jak Hackett szybko si zorientowa, danie byo niemoliwe do spenienia: gdyby pierwsz lini cofnito na dan przez Niemca odlego, dowdztwo dywizji pozostaoby jakie dwiecie jardw za liniami niemieckimi. Umielimy si, gdy Hackett przyszed z tym do mnie. Chcc zyska na czasie, powiedzia do Niemca: - Musz najpierw omwi to z moim dowdc. Niemiec niechtnie wyrazi zgod i umwili si na ponowne spotkanie o 3.00 po poudniu. - Bdzie pan musia postpi tak, jak pan uwaa, e bdzie najlepiej - powiedziaem Hackettowi. - Nie bd na pana wpywa. - Obawiam si, e punkt ewakuacji rannych bdzie musia ponie to ryzyko - odpar Hackett. - To wniosek, jaki sam bym wycign - powiedziaem. Punktualnie o 3.00 po poudniu Hackett i Niemiec spotkali si ponownie na drodze tu przy dowdztwie Hacketta. - Bardzo mi przykro - powiedzia Hackett w swej dostatecznie opanowanej niemczynie - ale nie moemy zgodzi si na adne przesunicie. Punkt ewakuacji rannych mieci si w budynkach pooonych po obu stronach gwnej drogi, biegncej przez cay rejon naszej obrony. Znajdowa si wic wyranie w rejonie celw kadego ognia, jaki Niemcy wykonywaliby jako przygotowanie natarcia na centrum obrony. Czekalimy na pierwsz nawa, ktra wkrtce si rozpocza, leaa jednak dalej na poudnie. Tym razem oszczdzono punkt ewakuacji rannych. Gdziekolwiek poszedem, spotykaem si z tym samym pytaniem: Co si stao z 2 armi? Odpowiedzi moje si rzeczy musiay by wymijajce; sam dabym wiele, by wiedzie, co si dziao na poudnie od rzeki. Byem take zakopotany brakiem wsparcia lotnictwa myliwskiego. Ze wzgldu na cakowit przewag si powietrznych aliantw w zachodniej Europie byo zupenie niezrozumiae pozbawienie nas wsparcia lotnictwa szturmowego. W cigu dnia pojawi si klucz myliwcw typu Spitfire i ledwo zdy w por poderwa si z lotu nurkowego na jeden z naszych punktw sanitarnych, poza tym kilka lotw bojowych wzdu przedniego skraju naszej obrony wykonay uzbrojone w rakiety samoloty typu Typhoon. O 4.00 po poudniu dzielne zaogi samolotw transportowych dokonay kolejnej prby dostarczenia nam zaopatrzenia. Cho tego nie wiedzielimy, bya to jednak ostatnia tego rodzaju prba dokonana z Anglii. Wicemarszaek lotnictwa Leslie Hollinghurst, ktry kierowa tymi operacjami z Eastcote w pobliu Ruislip, by zupenie naturalnie

zaniepokojony wysokimi stratami swoich eskadr. 19 wrzenia spord samolotw, ktre usioway uzupeni nasze zaopatrzenie, 13 byo zaginionych, a 97 uszkodzonych; 20 wrzenia - 9 zaginionych i 62 uszkodzone, a 21 wrzenia - z 10 samolotw nalecych do 190 eskadry zagino 7. Dzi za, tego sobotniego popoudnia 23 wrzenia, niemiecka artyleria przeciwlotnicza zbieraa dalej obfite niwo. Ze 123 samolotw 63 zostay uszkodzone, a 6 zagino. Ju wczeniej w tym tygodniu rozmiary strat i niepewno co do przydatnoci punktw zrzutu skonia pukownika lotnictwa Darvalla, dowdc jednej z lotniczych grup zaopatrujcych, do zbadania osobicie sytuacji taktycznej i jej wpywu na akcj dostarczania zaopatrzenia. Rezultat tej inspekcji by taki, e tej soboty jedna z eskadr zaopatrujcych zostaa przesunita z Anglii na pewne lotnisko w pobliu Brukseli. Darvall sugerowa take Horrocksowi, Browningowi i wicemarszakowi lotnictwa Broadhurstowi, dowdcy 83 grupy 2 armii lotniczej, e mona by uy myliwcw do zrzucania zaopatrzenia zamiast wraliwszych samolotw typu Dakota i Stirling. Wydaje si, e do pewnego stopnia uznano celowo takiego posunicia, jednake pozostaje faktem, i w rejonie Arnhem adnych myliwcw nie uyto do wykonywania zada uzupeniania zaopatrzenia. Tego sobotniego popoudnia tylko znikoma cz koszy dotara do nas, a ich zawarto ywnociow zabrano dla rannych. Niemcy kontynuowali natarcia na caym obwodzie obrony. W pobliu gwnego punktu opatrunkowego prywatna wojna Boya Wilsona zarwno przy uyciu broni, jak i propagandowa osigaa nowy punkt szczytowy. Zdenerwowani mistrzostwem samodzielnej kompanii w strzelaniu do wartownikw niemieckich, Niemcy podcignli teraz dziao pancerne, nastpnie dostroili swe radio do radia Wilsona i przekazali mu ultimatum: Wycofajcie waszych ludzi lub rozbijemy w puch punkt opatrunkowy. Wilson postanowi ich zabluffowa. Mamy tu mnstwo piatw - odpowiedzia. - Jeli nie zabierzecie si std, wysadzimy was w powietrze. I odnis sowne zwycistwo. Dziao pancerne wycofao si, cho pniej Niemcy wypowiadali swoje skargi na zachowanie si Wilsona i ponawiali groby rozbicia punktu opatrunkowego. Przygotowaem depesz szyfrow, w ktrej powtrnie chciaem przedstawi nasz niezwykle trudn sytuacj i wyjani, e jest niewielka korzy z naszego pozostania tutaj, chyba e 30 korpus podejdzie do szybko. Niemniej nie chciaem stwarza wraenia, e pragnlimy jedynie wymkn si std. Przeczytaem brudnopis dwukrotnie, a gdy przybyli Hackett, Hicks i Loder-Symonds, pokazaem im i zapytaem o ich zdanie. Rozproszyli moje obawy co do tego, e mogem przesadzi, i o 8.15 wieczorem wysano nastpujcy meldunek: W cigu dnia liczne natarcia niewielkimi oddziaami piechoty, dzia pancernych i czogw cznie z miotaczami ognia. Kademu natarciu towarzyszy bardzo silny ogie modzierzy i artylerii na rejon obrony dywizji. Po licznych alarmach i wypadach broniony obszar pozostaje zasadniczo nie zmieniony, cho bardzo sabo trzymany. Z oddziaami na poudniowym brzegu rzeki fizycznego kontaktu jeszcze nie nawizano. Z uzupenieniem zaopatrzenia fiasko, zebrano jedynie niewielkie iloci amunicji. Nadal brak ywnoci, a wszyscy s niezwykle brudni z powodu braku wody. Stan moralny jeszcze dostateczny, ale nieustanny silny ogie modzierzy i artylerii wywiera zrozumiay efekt. Bdziemy si trzymali, ale jednoczenie mamy nadziej na janiejsze nastpne 24 godziny.

Deszcz przesta pada i nastaa jasna, gwiadzista noc. Na caym obwodzie otaczajcy nas Niemcy byli bardzo aktywni. Najwyraniej zdawali sobie spraw, e w cigu nocy bd czynione dalsze prby wzmocnienia nas, i wykonali kilka zaciekych natar. Oddzia puku KOSB musia si nieco cofn, a szwadron rozpoznawczy zosta wyrzucony ze swych domw i zmuszony do odejcia o sto jardw w ty. Cofny si take resztki 10 batalionu. Jednake zasadniczy obszar naszej podkowy pozosta nie naruszony, jeli nie liczy przenikajcych strzelcw wyborowych, a cofnicia si spowodoway niewielk zmian. W niezbyt wielkiej odlegoci dziaao nasze lotnictwo bombowe; ognie oraz bomby owietlajce rzucay na horyzoncie trupio blady, tajemniczy odblask. W poudniowozachodnim rogu obwodu naszej obrony pona gazownia, rzucajc odblaski na rzek, o ktr toczya si walka. Na drugim jej brzegu Charles Mackenzie pozostawa w ukryciu, czekajc, a zmniejszy si wiato i furia bombardowania. Gdy ze sw dk gumow znalaz si na skraju wody, inna d wyonia si z ciemnoci i Mackenzie zaj miejsce jakiego faceta z RAF-u, ktry po zestrzeleniu dotar do obwodu naszej obrony i teraz wraca do swej bazy. Oficer saperw, ktry kierowa przepraw promow, przyj sw dziwn rol wiolarza z wyrazem obojtnoci. Gdy ruszyli w drog powrotn, Mackenzie zda sobie spraw, e na kbicej si rzece obok nich jest jeszcze inna dka. Rzeczywicie Myers znajdowa si niedaleko: by on zaabsorbowany spuszczaniem na wod odzi szturmowych 130 brygady, przewocych przez rzek wiksz liczb Polakw. Mackenzie'ego dostarczono do jednej z ostrg, znajdujcych si w okrelonych odstpach na caej dugoci rzeki, i oddano w rce przewodnika, ktry nastpnie poprowadzi go przez otwarty nizinny teren do Oosterbeek i hotelu Hartenstein. Przekroczyli drog niedaleko od pooonego w pobliu kocioa w Oosterbeek domu, w ktrym pani Ter Horst koczya wanie czytanie Psalmu 91 swym dzieciom i znajdujcym si z nimi w jednej piwnicy ssiadom. Nastpnie zdmuchna wiec i wymijajc rannych posza zapchanymi przez ludzi schodami na gr. Wczeniej, gdy ogie artylerii i modzierzy znw coraz bardziej si wzmaga i zdawao si, e dom w aden sposb nie mg pozosta cay, cywilni Holendrzy w piwnicy zaczli mwi o tym, by wyj pod oson biaej flagi. Znajdujcy si w domu oficerowie brytyjscy uwaali, e ryzyko jest zbyt wielkie. W tym czasie za pani Kate Ter Horst podja decyzj: ustawicznie dzielca swj czas pomidzy wasne dzieci a ciko rannych onierzy na grze, zrozumiaa teraz, e w aden sposb nie mogaby opuci bezbronnych, jak nazywaa rannych onierzy. Obecnie wyonia si z piwnicy, odszukaa kapelana, ktry krzta si po caym domu, i powiedziaa mu o swoim czytaniu psalmw. Nie mam czasu czyta chopcom - odpar znuonym gosem kapelan i wrczy jej sw angielsk bibli. Teraz zacza chodzi po domu, czytajc psalmy przy wietle kieszonkowej latarki, osonitej rkami sanitariusza, wszystkim, ktrzy tylko chcieli sucha. Ranni leeli tak blisko siebie, e musiaa uwaa, gdzie stawiaa swe stopy. Byy chwile, w ktrych spokojny, kojcy gos Holenderki by jedynym dwikiem w pomieszczeniu wypenionym mczyznami. Znaczenie sw, ktre kiedy mwiy niewiele, byo teraz dla nich jasne: Nie bdziesz lka si strachu w nocy; ani strzay leccej we dnie. Na zewntrz domu leao wiele trupw. Nie opodal oddzia Lonsdale'a i artylerzyci przygotowywali si do nastpnej niespokojnej nocy.

W hotelu Hartenstein rozmawiaem z Loderem-Symondsem i Wilsonem, i zgodziem si, by Hackett otrzyma pierwsz parti Polakw, jaka si przeprawi. Mackenzie powrci tu przed pnoc. Posadziem go na moim krzele przy stojaku na butelki z winem, a on zacz opowiada mi o uzgodnionym z Polakami planie 43 dywizji. Mackenzie mwi o decyzjach Horrocksa i Thomasa oraz o przewidywanym przez nich rozwoju wydarze, jednake w wyniku tego, co sam widzia i sysza, wyrobi sobie zupenie inny pogld na te sprawy. Teraz w gbi duszy by pewny, e adne znaczniejsze wzmocnienie w ogle nie mogo przyby na czas, ale postanowi nie podawa mi tej interpretacji i przekaza bardziej optymistyczny oficjalny obraz pooenia. Dopiero po atach dowiedziaem si o tej kopotliwej dla Mackenzie'ego sytuacji. Na brzegu rzeki Polacy stwierdzili, e czoowa brygada 43 dywizji miaa tylko dwanacie odzi. Do wczesnych godzin rannych w niedziel 24 wrzenia dotaro do nas nie wicej ni dwustu polskich oficerw, podoficerw i szeregowcw. Niektrzy zostali zabici, zanim zdoano rozmieci ich na stanowiskach na odcinku Hacketta. *** To, co pozostao z dywizji, nadal utrzymywao w przyblieniu obsadzony przez nas obwd obronny, cho tu i wdzie oddalimy jakie sto jardw. Siedzielimy w Arnhem i Oosterbeek ju prawie od tygodnia; w tym czasie tak wiele si wydarzyo, e teraz potrzebny by pewien wysiek umysu, by przypomnie sobie ldowania. Niedostatek wody by szczeglnie dotkliwy, a modym onierzom specjalnie dawa si we znaki gd. Jako starszy ju czowiek prawdopodobnie mniej go odczuwaem ni oni; przy tej okazji przypomniaem sobie teori mwic, e zachowywany od czasu do czasu post rozjania umys. Niemniej wspczuem godnym, zwaszcza gdy dowiedziaem si o przydziale racji ubiegej nocy - jedna sardynka i kilka biskwitw na czowieka. Nawet ludzie, ktrzy otrzymali ten minimalny przydzia, mieli si lepiej od niektrych na innych odcinkach obrony. Pomimo ognia modzierzy i oglnych niewygd, jakie musieli znosi onierze walczcy - fetor, ktry teraz przenika cay rejon, przyprawia o mdoci - najwicej cierpieli ranni. Nawet korespondenci wojenni czynili wszystko, co w ich mocy, by pomaga. Nie byo atwo pisa z dna rowu przeciwodamkowego. Pniej Stanley Maxted z BBC i dziennikarz Alan Wood napisali doskonae sprawozdania z tej bitwy. W drodze powrotnej do swego stanowiska dowodzenia, po zaatwieniu sprawy przybycia Polakw, Hacketta przychwycia nawaa modzierzowa i zosta ranny w udo i w brzuch. Towarzyszcy mu onierz ze szwadronu rozpoznawczego take zosta ranny. Gdy Hackett stwierdzi, e onierz ma zaman nog i e jego wasna noga tylko krwawia, wrci do hotelu Hartenstein, zabra dwch noszowych, zaprowadzi ich do miejsca, w ktrym lea onierz, i dopiero po tym poszuka opieki lekarskiej dla siebie. Mniej wicej w tym czasie Graeme Warrack uwaa sw funkcj szefa sanitarnego za najbardziej pracowit, jak kiedykolwiek peni. Przyby do dowdztwa dywizji, by przedstawi mi sytuacj sanitarn i po drodze dwukrotnie musia szuka schronienia. Potem odszed, by obejrze Hacketta. Hackett pamita, e ju od dawna stara si namwi Warracka do otwarcia koniaku, ktry nosili przy sobie lekarze; jednake nawet przy takich okazjach, jak noc w. Andrzeja i na okrcie pyncym z Woch do Anglii, Warrack wymawia si w sposb mao przekonywajcy.

W tej chwili Hackett dojrza sw szans. - Moe pan teraz wydobdzie t lekarsk pocieszycielk - powiedzia do Warracka. Ten zrobi zmartwion min. - Koniak si wyczerpa - wyjani. - A to - zareplikowa Hackett - jest chwila, na ktr czekalimy od osiemnastu miesicy! Warrack da mu zastrzyk morfiny. To, co teraz szef sanitarny ujrza w dowdztwie dywizji, gdzie ranni leeli stoczeni w piwnicach, utwierdzio go w przekonaniu, e naley szybko co uczyni w celu uregulowania sprawy rannych. Nie mieli oni naleytej opieki, a w kilku zajtych przez siebie budynkach leeli w okropnych warunkach. Wykonywanie zabiegw chirurgicznych byo prawie niemoliwe, zapasy morfiny i banday wyczerpyway si ju, a ranni nie mieli pynw i ciepa, ktrych potrzebowali. Wielu leao na kamiennych posadzkach, przy tym jeden koc przypada na dwch. Znaem Warracka do dobrze, by wiedzie, e nie przesadza w przedstawieniu tego stanu rzeczy; zwykle bardzo wesoy i peen ycia, nawet w trudnych warunkach, teraz by gboko zaniepokojony sytuacj sanitarn. - No, czym si pan martwi, Graeme? - Jeli pan nie bdzie mia nic przeciwko temu - powiedzia - chciabym uda si do niemieckiego dowdcy i zaatwi spraw ewakuacji naszych rannych do jego szpitali w Arnhem. Nie chciaem zachca Niemcw do wysnucia wniosku, e bylimy gotowi si podda, byoby jednak nieludzkie odmwi rannym jedynej szansy utrzymania si przy yciu. - Dobrze - odparem Warrackowi. - Moe pan uczyni t prb pod warunkiem, e Niemcy bd wiedzieli, i jest pan lekarzem reprezentujcym paskich pacjentw, a nie oficjalnym wysannikiem dywizji. Odszed, by zabra dwch ludzi, ktrzy mieli mu towarzyszy - komandora porucznika Woltersa i holenderskiego doktora, ktry pracowa w hotelu Taffelberg. Poleciem Iainowi Murrayowi, ktry dowodzi jednym z dywizjonw pilotw szybowcowych, obj w miejsce Hacketta dowdztwo na wschodnim odcinku obwodu obrony. Byem coraz bardziej zaniepokojony brakiem wiadomoci z drugiego brzegu rzeki i dalszymi odroczeniami organizacji przeprawy, kazaem wic cznociowcom sprbowa poczy si przez radio z generaem Thomasem, sam za poszedem odwiedzi Hacketta; mia poszarza twarz i znajdowa si w stanie swego rodzaju piczki. Byem pewien, e nie wyyje. W kilka minut pniej zostaem wezwany do radia i usyszaem gos Thomasa. Usiowaem da mu jakie takie wyobraenie o krytycznej sytuacji, w jakiej obecnie dywizja si znajdowaa. - Jestemy teraz bardzo silnie ostrzeliwani przez artyleri i modzierze z rejonw bardzo bliskich naszych pozycji - wyjaniem. Ku mej gbokiej irytacji Thomas odpowiedzia z pewn doz zniecierpliwienia: - No, to dlaczego nie odpowiadacie im ogniem waszych modzierzy? Albo waszej artylerii?

Wyobraajc sobie przyjemniejsze otoczenie, w jakim si znajdowa mwic to, wybuchnem: - W jaki sposb, u diaba, moemy to zrobi? Siedzimy w dziurach w ziemi. Nie moemy obserwowa dalej ni na kilka jardw. I nie mamy amunicji. Jego nieproszona rada doprowadzia mnie do wciekoci. By w tym cay Thomas, ktry czasami mg mnie bardzo zirytowa. Na podstawie dawniejszej wsppracy z nim wiedziaem jednak, e zrobi, co tylko bdzie mg, by nam dopomc. Sdz, e byem przedenerwowany i przewraliwiony. Byem take pewien, e wcale nie rozumia naszej sytuacji. W tym czasie zadaem wsparcia lotniczego i samoloty typu Typhoon ostrzelay rakietami pozycje niemieckie; nie byo ich jednak wiele i sia ognia modzierzy nieprzyjacielskich nie zmniejszya si w sposb widoczny. Zastanawiaem si wtedy, dlaczego tak mao myliwcw przyszo nam z pomoc. Ale dopiero w jaki czas po tej operacji wyszy na jaw pewne niepokojce fakty. Najpowaniejszy z nich to decyzja utrzymania 2 armii lotniczej z dala od strefy bitwy w okresie transportu powietrznego wojsk i uzupeniania zaopatrzenia. Amerykanie nalegali na to, aby unikn wszelkiego pomieszania lotnictwa taktycznego z jednostkami lotnictwa transportowego; i jeli byy przypadki, e za pogoda uniemoliwiaa 2 armii lotniczej interwencj na nasz korzy, to jednak niewtpliwie zdarzay si te okazje, kiedy nic nie mogo jej powstrzyma z wyjtkiem planu, ktrego nikt, zdawao si, nie mia zamiaru zmodyfikowa w krytycznej fazie bitwy. Co wicej, w RAF-ie panowaa tendencja, by nie zgadza si na cele, ktrych pooenia nie mona byo zupenie cile okreli; bya to jednak trudno, jak napotyka Browning, a nie ja. Dowdztwo kierujce sprawami lotnictwa w tej bitwie take byo zbyt odlege, a powinna bya si tym zajmowa 2 armia lotnicza. Zdumiewajcym nastpstwem sabego opracowania planu lotnictwa byo to, e sztab Hollinghursta w Eastcote nie mia bezporedniej cznoci z 2 armi lotnicz na kontynencie. Gdy Hollinghurst owiadczy, e uzupeniania zaopatrzenia z Anglii nie mona kontynuowa ze wzgldu na wielkie straty, mj przedstawiciel lotniczy w dowdztwie Breretona, zdolny oficer sztabu Bill Campbell, przekaza t wiadomo pewnemu swemu amerykaskiemu koledze. Bya niedziela rano i ju od tygodnia znajdowalimy si w Arnhem. W swym biurze w Ascot szef oddziau operacyjnego sztabu Breretona, Ralph Stearley, szczery i energiczny amerykaski genera brygady, sucha Campbella z pewnym niedowierzaniem. - Niech to licho porwie! - warkn. - Zrzucimy im te materiay w locie nurkowym przy uyciu myliwcw bombardujcych. - Podnis suchawk telefonu i poczy si z amerykask 8 armi lotnicz. Czy moecie zabra adunek zaopatrzenia dla Arnhem? - zapyta. - Tak - pada odpowied. Pniej Stearley poinformowa Campbella, e podwieszone pod kadubami myliwcw bombardujcych dodatkowe zbiorniki zostay zaadowane ywnoci i amunicj do broni strzeleckiej. Eskadry bd gotowe do startu w poudnie, ale musz mie zezwolenie z 2 armii lotniczej. Do poudnia adnej odpowiedzi nie otrzymano. Organizacja cznoci nie bya nastawiona na tego rodzaju rozwj wydarze, tote zanim nadesza odpowied, byo ju o wiele za pno.

W rejonie obrony okrnej mojej dywizji onierze jako trzymali si, czerpic energi z ukrytych zasobw wewntrznych; nie miaem jednak adnej wtpliwoci co do tego, e s wyczerpani fizycznie i psychicznie. Stawaem si coraz wikszym sceptykiem, jeli idzie o skuteczn pomoc, zwaszcza po ostrej wymianie zda z Thomasem. Zastanawiaem si, co si stao z 52 dywizj lowlandzk38, trzyman w odwodzie w Anglii. Zgodnie z pierwotnym planem miaa by przetransportowana drog powietrzn na lotnisko Deelen. Moe jest przewoona, by wzmocni uderzenie. W rzeczywistoci lewe skrzydo Browninga ju trzymay elementy 52 dywizji, a Brereton proponowa przewiezienie drog powietrzn jej reszty na lotnisko Grave. Ze wzgldu jednak na to, e na wyspie pomidzy nami a Nijmegem nie byo miejsca dla drugiej dywizji, Montgomery osobicie przeciwstawi si temu projektowi. Tymczasem szef sanitarny dywizji przystpi do realizacji swego projektu porozumienia si z Niemcami. Wraz z Woltersem i holenderskim lekarzem podj rozmow z niemieckim lekarzem sprawujcym opiek w hotelu Schoonhord. Chc si porozumie w sprawie ewakuacji naszych rannych - tumaczy Warrack. - Chciabym si zobaczy z waszym szefem sanitarnym dywizji. Niemiec - modo wygldajcy lekarz o nazwisku Skalka - stara si wyjani, e to on by najstarszym lekarzem niemieckim. Wtedy Warrack zada, by go zaprowadzono do niemieckiego dowdcy. Wyranie zadowolony z celu tej misji, Skalka wsadzi Warracka i Woltersa do jeepa z powiewajc flag Czerwonego Krzya. Warrack by zaskoczony, e nie zawizano mu oczu, gdy wieziono go gwn drog do Arnhem i mijano szcztki wiadczce o przejciu jakiego gwatownego tornada. Droga bya zasana trupami, zarzucona rozbitymi pojazdami, spalonymi czogami i jeepami, gruzem ceglanym ze zbombardowanych domw i lecymi na ziemi drutami tramwajowymi. Szpital w. Elbiety wyglda na zupenie nietknity. Wkrtce znaleli si w centrum miasta i stanli przed niemieckim dowdztwem. Wprowadzono ich do pomieszczenia zapenionego uderzajco modymi oficerami sztabu. Zjawi si niemiecki szef sztabu, wysoki i przystojny mczyzna z krzyem elaznym. Wydoby map, na ktrej Warrack wskaza punkty opatrunkowe. Teraz wszed do pokoju dowdca niemiecki. By uprzejmy i zosta wyranie poinformowany przez Skalk o celu tej wizyty. Jest mi niezmiernie przykro z powodu tej wojny midzy naszymi dwoma krajami - powiedzia. Dopomoe w rozwizaniu sprawy rannych. Skalka telefonowa po wszystkie sanitarki, jakie byy pod rk, by rozpocz ewakuacj rannych z kota, jak stale nazywa rejon naszej obrony okrnej. Niemcy zupenie wyranie byli pod wraeniem wyczynu dywizji w kotle. Warracka poproszono o podanie liczby rannych i ten, aby nie ujawnia naszej saboci, powiedzia, e byo ich szeciuset, co stanowio tylko cz rzeczywistej ich liczby. Gdy genera, ich dowdca, opuci pomieszczenie, modzi oficerowie wydobyli butelk koniaku. Warrack odmwi jednak wypicia kieliszka, mwic, e bya zbyt wczesna godzina i jeszcze nic nie jad, dlatego te alkohol mgby mu pj do gowy. Ta uwaga wywoaa ryk miechu, ale miaa take praktyczny skutek, gdy pojawi si talerz kanapek i Niemcy nalegali, by Warrack i Wolters jedli. Przed odjazdem Warrackowi pozwolono wzi pewien zapas zdobytej na nas morfiny, a take dano mu do zabrania butelk koniaku. Nastpnie wraz ze Skalk i uzbrojonym onierzem ochrony Warracka i
38

Lowland Division - szkocka nizinna (Lowlands - krgi nizinne Szkocji) 52 dywizja przeznaczona do transportu samolotami (przyp. tum.).

Woltersa odwieziono do szpitala w. Elbiety, gdzie brytyjskim rannym powodzio si znacznie lepiej ni ich towarzyszom, kurowanym w obrbie obrony okrnej. Leeli na prawdziwych kach z przecieradami, a opiekoway si nimi holenderskie pielgniarki. Po powrocie do rejonu dywizji Warrack poczyni kroki w celu uruchomienia ewakuacji rannych. Niemcy zgodzili si zmniejszy ogie w cigu popoudnia, gdy z punktw opatrunkowych i z pola walki zabierano rannych. Powstaway jednak nieuniknione nieporozumienia i trudnoci; nie jest bowiem atwo chwilowo spowodowa zaprzestanie walki. Ledwo Warrack rozpocz ewakuacj, gdy ju grup budynkw szpitalnych przy hotelu Taffelberg zajli Niemcy i lekarze mieli kilka niepokojcych momentw, gdy usuwali poza ich obrb onierzy niemieckich. Wkrtce po tym okoo dwustu chodzcych rannych zabrano z tego rejonu. Tymczasem na drugim kracu terenu szpitala w akcji ewakuacyjnej nastpio pewne zamieszanie z powodu znacznej liczby uzbrojonych Niemcw wchodzcych i wychodzcych z budynkw oznaczonych czerwonym krzyem oraz z tej przyczyny, e Polacy, ktrzy mieli wiele starych rachunkw do wyrwnania, nie widzieli adnej racji, by do nich nie strzela. Ostatecznie jeden ze starszych lekarzy, podpukownik Marrable, wymg na Niemcach, by przestali si krci, a na Polakach, by powcignli swj zapa do czasu zakoczenia ewakuacji. W dodatku prcz oglnej niepewnoci istniay jeszcze naturalne obawy co do tego, czy wszyscy wiedzieli o porozumieniu ewakuacyjnym. Na og jednak ewakuacja odbywaa si zadziwiajco sprawnie. Oprcz ludzi, tych dwustu wyprowadzonych z hotelu Taffelberg, dalszych dwustu pidziesiciu rannych przewieziono w cigu tego dziwnego popoudnia niezupenie totalnej wojny. Pomidzy tymi ostatnimi znalaz si Shan Hackett; przewieziono go jeepem wraz z czterema innymi rannymi, z ktrych dwch na noszach umieszczono na masce. Jechali miejscami ostrzeliwan przez artyleri drog do szpitala w. Elbiety i Hackett nabra ducha, widzc wok oznaki tego, co zdziaaa rednia artyleria 2 armii. Czu si bardzo le, gdy go dostawiono do szpitala i pooono na kamiennej posadzce. Obok lea jego kancelista, sierant Dudley Pearson, dla ktrego Hackett odczuwa teraz wikszy szacunek po ich dugotrwaej walce odwrotowej, majcej na celu powrt do rejonu dywizji we wczeniejszej fazie bitwy. Niebawem brytyjski lekarz wojskowy, Theo Redman, w czasie swego obchodu zatrzyma si i zapyta Hacketta, co mu dolega. - Mam dziur na wylot w nodze i jest mi niedobrze - odpar Hackett. Redman zbada go i, widzc cik ran brzucha, zapyta: - Kiedy to si stao? - Prawdopodobnie w tym samym czasie, gdy zostaem ranny w nog. Mylaem, e czepiec balistyczny pocisku artyleryjskiego uderzy w jak cz mego ekwipunku powyej splotu trzewnego. Miaem to uczucie przez cay dzie. Redman wydawa si zaniepokojony. - Skd si to wzio? - zapyta. - Co, u licha! - odpar Hackett. - Niech pan mnie nie pyta! Redman obejrza bliej ran i rzek: - Nie ma wyjcia. - Przy tym, jak sobie Hackett przypomina, zrzeda mu ogromnie mina.

Wkrtce potem Hackettowi dano rodek znieczulajcy i ju nie pamita obchodu dokonanego przez lekarza SS w towarzystwie jednego z naszych chirurgw dywizyjnych, Lipmanna-Kessela. Zanim podeszli do Hacketta, Niemiec ju obejrza wiele najciszych przypadkw i o kadym wydawa swj werdykt. Ten tu jest do niczego, nie tracibym dla niego czasu. - O przypadku Hacketta zrobi nastpujc uwag: Mwimy zawsze - rana gowy lub rana brzucha - eutanazja jest najlepszym rodkiem. Najobojtniej, jak tylko mg, Lipmann-Kessel odpar: No, nie wiem. Myl, e tego tu sprbuj zoperowa. Hackett nie mia odznak stopnia. Traci pan czas nadaremnie - rzek Niemiec. Jednake Lipmann-Kessel dokona operacji. W kotle za niemiecki ogie z dzia i modzierzy powodowa dalsze straty i nowi ranni zajmowali miejsca ewakuowanych szczliwcw. By to straszny, rozpaczliwy dzie. Miejscami nieprzyjaciel wdar si nieco w nasz obron, lecz zosta wyparty brawurowymi kontratakami i miaymi wypadami. Gdy zblia si wieczr, obwd obrony okrnej by w zasadzie nie zmieniony, ale zdawao si, e Niemcy s wszdzie. W rejonie zgrupowania KOSB fakty, ktrych by wiadkiem Payton-Reid, okazay si typowe dla wielu innych rejonw dywizji. Gdy inspekcjonowa swe pozycje, niejednokrotnie wpada na Niemcw zamiast spotka wasnych onierzy. Z sierantem Tilleyem, pilotem szybowcowym, ktry sam wyznaczy si na stra przyboczn Paytona-Reida, wanie odwiedzi grup swych ludzi, niezbyt dobrze orientujcych si, gdzie znajduj si ich ssiedzi. PaytonReid i Tilley skrcili na rogu i wyszli na may budynek. Sierant zaproponowa, e rzuci okiem pierwszy. Zaraz jednak odskoczy, mwic: - Okop za domem jest peen Niemcw. - Czy was zobaczyli? - Jeli mnie nie widzieli, musieli by lepi. - Lepiej bdzie, gdy si std zabierzemy - rzek Payton-Reid. Przeskoczyli przez okno pobliskiego domu, ale podoga bya zburzona i przez wielk dziur wpadli do piwnicy. Payton-Reid podsadzi sieranta i ten mg uchwyci si za brzeg otworu. W kadej chwili spodziewali si widoku przygldajcych si im Niemcw. Tilley w jaki sposb wydosta si na gr, nastpnie wcign w bezpieczne miejsce na parterze swego dowdc, krpego, silnie zbudowanego oficera. Nie byo to jedyne miejsce, w ktrym Payton-Reid stwierdzi, e jego ludzie zostali wyparci i zastpili ich Niemcy. Kiedy w czasie prby ustalenia stanowisk jednego z oddziaw jego adiutant zosta ranny, Payton-Reid poczoga si bruzdami pomidzy rzdami fasoli i grochu przez kilka ogrodw, by za nastpnym szeregiem domw znale nie kilku wasnych onierzy, lecz niemiecki czog. By to atwy cel. Poczoga si wic z powrotem i posa po jedynego pozostaego w batalionie piata. Zanim go jednak przyniesiono, czog odjecha.

Po poudniowej stronie rzeki stawao si coraz bardziej jasne, e niezbdna bya szybka akcja, i Horrocks, ktry przyby do Driel i rozmawia z Sosabowskim, zadecydowa, e nastpna prba forsowania rzeki zostanie podjta w poniedziaek w nocy, 25 wrzenia. Pniej, gdy Browning przyby do jego sztabu, Horrocks zacz rozwodzi si na temat swych pogldw na przepraw na zachd od Arnhem. Teraz Browning nie mia ju wtpliwoci, e nasza sytuacja bya niezwykle trudna, i wkrtce po swej wizycie w 30 korpusie podyktowa do mnie list, ktry od razu wysa. Gdy genera Dempsey

przyby do jego sztabu, Browning powtrzy mu zamiar Horrocksa przedostania si do nas i doda, e jego zdaniem pogld Horrocksa na sytuacj by zbyt optymistyczny. Uwaam, e nadszed czas, by 1 dywizj wycofa - powiedzia.

Obaj dowdcy natychmiast udali si do Horrocksa, ktry teraz przedstawi w oglnych zarysach sytuacj wasnego korpusu i swj zamiar wzmocnienia przyczka na pnoc od Dolnego Renu. Uwaa nadal, e naley przeprawi si przez rzek. W tym stadium jednak, w wyniku wietnego dowodzenia Modela, nie tylko schwytano nas prawie w puapk w Oosterbeek, lecz take postawiono 30 korpus w delikatnej sytuacji i uniemoliwiono obu skrzydowym korpusom - 8 i 12 - wszelki ruch naprzd. Model przeci na dobre jedyn lini komunikacyjn, ktr 2 armia miaa si posuwa, i pokrzyowa co wicej ni ustalony rozkad czasu. Wzdu brzegw powietrznodesantowego dywanu miejscami widniay wyrane wyrwy. Prawdopodobnie Dempsey myla o tym, gdy rozwaajc plan Horrocksa zatrzyma si na chwil. Pniej za powiedzia: Nie. Wycofa ich. Nastpnie, zwracajc si do Browninga, doda: Czy pan z tym si zgadza?

Browning wyrazi zgod. To samo uczyni Montgomery, ktrego aprobata bya niezbdna. Oznaczao to bowiem, e jego zamiar szybkiego posuwania si pancernymi zwizkami taktycznymi poprzez rozleg rwnin pnocnych Niemiec na razie si zaama. Musia te zdawa sobie spraw, e decyzja wycofania nas odroczy zakoczenie wojny w Europie do nastpnego roku. Niemniej bezzwocznie powzi t decyzj.

Tymczasem wicej onierzy -z brygady polskiej i z 4 batalionu puku Dorsetshire przygotowywao si do przebycia rzeki, podczas gdy wewntrz rejonu obrony okrnej zmordowana obsada walczya dalej. W niektrych przypadkach opr by instynktowny; w innych trzymano si resztkami siy woli. Byli te stracecy, ktrym wszystko stawao si ju obojtne. Wyczerpanie byo rzeczywiste. W rozbitym domu, w ktrym znajdowao si dowdztwo batalionu KOSB, Payton-Reid zwoa odpraw batalionow. Wok pokrytego ceglanym pyem stou zasiady cztery osoby, wraz z artylerzyst, kapitanem Walkerem, ktry zosta zastpc dowdcy, i sierantem Tilleyem. Payton-

Reid mwic sysza swj gos jakby ze znacznej odlegoci. Kto zasn przy stole, za nim kto inny, wkrtce wszyscy czterej spali, cho niezbyt gboko. Po chwili Payton-Reid wrci do przytomnoci i obudzi reszt. W sercu dywizji - w piwnicy hotelu Hartenstein - kancelista zapisa w dzienniku dziaa: Nigdy z wikszym napiciem nie oczekiwano zapadnicia ciemnoci. Przetrwalimy jeszcze jeden dzie. Do akcji weszli onierze puku Dorsetshire, przebywajc rzek w pobliu przeprawy promowej pod Heveadorp. Wikszo bystry prd znis w d rzeki, w wyniku czego wyldowali do daleko od podstawy naszego rejonu obrony. Mieli cik przepraw z nieprzyjacielem i ponieli due straty. Przykro mi byo, e ten bohaterski wysiek mia mie taki niewielki wpyw na nasz sytuacj. Z onierzami tego puku by podpukownik Tommy Hadden, ktry jako dowdca batalionu puku Border wyruszy z Anglii z pierwszym naszym rzutem. Ale lina holownicza jego szybowca odczepia si, gdy byli jeszcze nad Angli. Po wyldowaniu Haddenowi udao si dotrze do lotniska na czas, by nastpnego dnia doczy do drugiego rzutu. Tym razem szybowiec, w ktrym lecia, oddzieli si od samolotu holujcego nad Holandi w duej odlegoci od strefy ldowania. Hadden mia wiele przygd, zanim doczy do 30 korpusu i dotar do nas z onierzami puku Dorsetshire. Przykro, e taka wytrwao zostaa tak le nagrodzona, gdy wkrtce dosta si do niewoli. Nad rzek Eddie Myers nadzorowa zaadunek pywajcych samochodw typu DUKW, z ktrych jeden wypeniono amunicj. W kieszeni swej bluzy mia list od Browninga, powierzony Sosabowskiemu w niedziel po poudniu. Wiz take od generaa Thomasa list, ktrego tre sobie zapamita. Z tymi dokumentami przeprawi si przez rzek i pody do hotelu Hartenstein. Myers musia pyn wzdu pnocnego brzegu rzeki pod oson obwaowania dopty, dopki nie by pewien, e znalaz si w obrbie obwodu obrony. Pluskiem wody od czasu do czasu zwraca uwag Niemcw, ale dotar szczliwie do bezpiecznego miejsca i wyszed na brzeg. Gdy wkrtce po godzinie szstej w poniedziaek rano 25 wrzenia przyby do hotelu Hartenstein, wyglda na bardzo wyczerpanego. Otworzyem listy. Browning pisa: Drogi Roy: Sosabowski odda panu ten list, mam nadziej dzi w nocy. Nie bd rozwodzi si nad wasz obecn sytuacj i moe to by sab pociech dla pana i 1 dywizji, gdy powiem panu, e po tej stronie rzeki utrzymuje si opinia, i akcja 1 dywizji, prcz zabicia wielu Szwabw, co niewtpliwie si stao, umoliwia 30 korpusowi i korpusowi powietrznodesantowemu zdobycie wsplnymi siami mostw w Nijmegen i pozwolia gadko przeama gwn niemieck lini obrony na rzece Waal. Z wiadomoci, jakimi dysponujemy, wynika, e Niemcy niewtpliwie przesunli z powrotem wikszo swych si z Nijmegen do Arnhem tu przed rozpoczciem si naszej operacji powietrznodesantowej i e zamiast przepraw w Nijmegen, ktre miay stanowi niezmiernie trudny problem, w konsekwencji najtrudniejszym problemem stay si przeprawy w Arnhem. Moe pan by pewien, e 30 korpus, majc straszliwe trudnoci, dokonuje maksymalnych wysikw, by przyj wam z pomoc. Jak pan wie, odpowiadam za obszar cigncy si od Nijmegen wcznie i dalej w ty wskim korytarzem, w przyblieniu 40 mil dugim, a droga

pomidzy nami a gwnymi siami od 24 godzin jest przecita, co nie przyczynia si do poprawy sytuacji. Teraz jest ju odblokowana i armia poda do was z pomoc, ale, jak pan sam oceni to lepiej ni ja, bardzo pno w dniu dzisiejszym. Naturalnie nie czuj si tak zmczony i przygnbiony jak pan, ale prawdopodobnie moe nawet silniej od pana odczuwam niepowodzenie caoci operacji. Zaczam odpis listu od marszaka Monty'ego39 i mam nadziej ujrze pana za dzie lub dwa. Moe ubawi pana wiadomo, e mj front zwrcony jest we wszystkie strony, lecz bezporedni kontakt z nieprzyjacielem mam jedynie na poudniowym wschodzie na przestrzeni okoo 8000 jardw, co jest zupenie wystarczajce w obecnych okolicznociach. Zawsze oddany, F.A.M. Browning Pisany znacznie pniej list Thomasa wyjania, e nie byo teraz zamiarem 2 armii utworzenie przyczka na zachd od Arnhem i e 43 dywizja sama zaczyna odczuwa skutki akcji niemieckiej na wysp na poudnie od Dolnego Renu. Tak jak ustalilimy z Thomasem, mielimy si wycofa w uzgodnionym terminie. Nasz odwrt bdzie nosi nazw Operacja Berlin. Myers opowiedzia mi jeszcze o trudnej przeprawie onierzy batalionu Dorsetshire, po czym wyszedem na zewntrz uwaajc, e ewakuacja bdzie musiaa si odby bardzo prdko. Wiatr i poranna rosa nie usuny smrodu, a jeszcze wiele trupw onierskich leao nie pogrzebanych na przesiknitej wod ziemi. Pozostao nas teraz okoo 2500 ludzi - czwarta cz naszego pierwotnego stanu. Przez wiele dni onierze nasi o pustym odku toczyli z bliska walk z nieprzyjacielem, majcym przewag liczebn i ogniow. Punkty opatrunkowe znw si zapeniy. Nie mogem spodziewa si wiele od tych, ktrzy jeszcze trzymali si na nogach. Mijajc ludzi w rowach przeciwodamkowych, wszedem z powrotem do hotelu, po czym w d po schodach i dalej korytarzem pomidzy lecymi tam rannymi, z ktrych cz nie miaa ju dugiego ycia przed sob. Bya godzina sma rano i niemiecka artyleria i modzierze znw rozpoczy ogie. Rozkazaem cznociowcowi wywoa generaa Thomasa. O godzinie smej minut osiem tego ranka w poniedziaek 25 wrzenia otrzymaem z nim poczenie. Powiedziaem: Operacja Berlin musi si odby dzisiejszej nocy.

Rozdzia sidmy
W gbi duszy miaem obraz Gallipoli. Jako mody oficer przestudiowaem ten klasyczny odwrt bardzo starannie do egzaminu promocyjnego. Teraz wszystko mi si przypomniao: niezwyky trud, jaki sobie zadano, by stopniowo wycofa si z wysunitych pozycji, trzymanych pod Anzac i przed innymi plaami; sposb, w jaki Brytyjczykom do ostatniej chwili udao si podtrzyma pozr obrony, oraz specjalna troska, z jak organizowano oddziay do odmarszu na plae. Wezwaem Charlesa Mackenzie'ego do pomocy przy opracowywaniu planu ewakuacji. Czy pan wie, Charles, jak to zrobiono pod Gallipoli? - zapytaem. - Musimy zrobi co w tym rodzaju. Wyobraaem sobie
39

W rzeczywistoci aden list nie zosta zaczony.

cignicie oddziaw najpierw z pnocnego odcinka naszej majcej ksztat podkowy linii obrony, a nastpnie stopniowo z kadego boku, a nadejdzie kolej na znajdujce si najbliej rzeki. Mae oddziaki bd potrzebne do podtrzymania ognia tak, by stworzy wraenie, e jeszcze bylimy na miejscu. Liczyem take na to, e Niemcy, gdy dowiedz si o jakim ruchu w rejonie obrony, bd przypuszczali, e odbywa si on w przeciwnym kierunku; mona byo z powodzeniem na to liczy ze wzgldu na uprzednie wysiki Polakw przeprawienia si na t stron oraz na przyczek opanowany przez onierzy puku Dorsetshire. Moglimy take liczy na znaczne wsparcie ogniowe ze strony artylerii 30 korpusu, ktrej dziaalno po dzie dzisiejszy bya ponad wszelkie pochway. Spoza rzeki nasze skrzyda osania bdzie take ogie broni maszynowej 43 dywizji. Miaem nadziej, e przy tej osonie Niemcy bd cakowicie zdezorientowani. Gdy Mackenzie i ja opracowywalimy plan na tych zasadach, Loder-Symonds zaj si jego stron artyleryjsk. Zarzdziem odpraw dywizyjn na 10.30 przed poudniem. W tym czasie aktywno nieprzyjaciela na caym obwodzie obrony znw zacza si wzmaga. Byo troch strachu, gdy jaka grupa piechoty niemieckiej wdara si do kilku domw, pooonych wzdu drogi pomidzy hotelem Hartenstein a miejscem postoju dowdztwa Hicksa, i czatowaa na kadego, kto tylko si poruszy w ssiedztwie. Wyparcie ich stamtd przypado pilotom szybowcowym, ktrych umiejtno walki ulicznej przyniosaby chlub najlepiej wyszkolonej piechocie. W odwet Niemcy cignli tam teraz trzy dziaa pancerne i czog typu Tygrys. Tygrys posun si do wejcia do dowdztwa Hicksa i zatrzyma przy bramie. Wejcia bronio dziao przeciwpancerne, ale w wyniku ognia modzierzy jego zamek si zaci i musiano cign drugie dziao szeciofuntowe. Oddano trzy strzay i czog zosta unieruchomiony. Cho nie byo ju wicej bezporednich kopotw w tym rejonie, Pip Hicks zjawi si w hotelu Hartenstein zadyszany; wykona bowiem jeszcze jeden ze swych sprintw na mier i ycie przez teren, ktry niegdy by trawnikiem na tyach hotelu Hartenstein. Strzelec wyborowy, ktry przez tak dugi czas mia pod ostrzaem ten odcinek, teraz zamilk, za to obecnie teren ten ostrzeliwa ogniem podunym niemiecki karabin maszynowy. Nastpny zjawi si Warrack. Poda mi ostatnie straty w skadzie osobowym i opowiedzia o swych dowiadczeniach po niemieckiej stronie. Postanowiem ju, e wszyscy lekarze pozostan na miejscu w celu zapewnienia opieki rannym. Odwrt z pewnoci pocignie za sob dalsze straty i starszy lekarz bdzie niezbdny, by dopilnowa ich zebrania po odejciu reszty dywizji. - Mam wan wiadomo, Graeme - rzekem. - Dzi w nocy si wycofujemy. Wie pan, co to znaczy. Bdzie pan niezbdny tutaj przy rannych. Spodziewam si, e wszyscy lekarze pozostan. aden czowiek, majcy umys i nogi w dobrym stanie, nie mgby myle spokojnie o pjciu do niewoli, ale Warrack ukry wszelkie uczucia, jakich dowiadcza w tym momencie. Rzadko widywaem tego masywnego, dobrodusznego oficera bez umiechu na twarzy. Nawet teraz si umiechn. - O ktrej godzinie zamierzacie odej? - zapyta. Powiedziaem mu, e rozpoczniemy przepraw o 10.00 wieczorem. - Bd wic stara si znw zobaczy z panem przed tym - rzek i odszed, by przystpi do wasnych przygotowa. Gdy do piwnicy przybyli wezwani na odpraw, rzuciem okiem na zmczone twarze zebranych. Obecni byli: Hicks, Iain Murray, Loder-Symonds, Mackenzie i Myers.

Zagaiem: - Mamy wycofa si dzisiejszej nocy. Wyjaniem przy tym, e jednostki bd wycofyway si dwiema trasami wedug ustalonego rozkadu czasu. - Oglnie biorc najbardziej oddalone od rzeki oddziay rusz pierwsze. Nie myl, by ktrakolwiek z tych tras bya wolna od interwencji nieprzyjaciela, s jednak najlepsze z tych, jakie s nam dostpne. Plan wycofania przewidywa ustawienie przewodnikw na obu trasach, wschodniej i zachodniej, a do cigncego si wzdu rzeki otwartego bagnistego terenu. Do tego zadania zostali wyznaczeni piloci szybowcowi. W trudniejszych miejscach trasy miay by oznaczone tam spadochronow. Przewodnikom z kadej jednostki wydano rozkaz zapoznania si z trasami w cigu dnia. Saperzy Myersa otrzymali polecenie nadzorowania ostatnich odcinkw prowadzcych do punktw zaadowczych. Ludzie mieli posuwa si w grupach zaadowczych po czternacie osb (tyle miecio si w jednej odzi) z owinitym szmatami obuwiem i w wypadku zaatakowania przez nieprzyjaciela wycofywa si, podejmujc walk tylko w ostatecznoci. Na Myersa spada podwjna odpowiedzialno - wyboru tras odejcia i zapewnienia obsugi przeprawy. Ledwo zdy przyj do siebie po niedawnych cikich dowiadczeniach przeprawy przez rzek tam i z powrotem. Trzyma si jednak niezwykle dobrze, wyglda ranie i jak zawsze by peen pomysw. Nie ma potrzeby podkrela, jak ogromnie wane dla przetrwania dywizji byo jego dowiadczenie techniczne i zalety jego charakteru. Zwrciem si do Roberta Lodera-Symondsa i powiedziaem, e bardzo bdziemy liczyli na ogie artylerzystw z wyspy po drugiej stronie rzeki. - Jestem pewien, e otrzymamy wszystko, czego zadamy - odpar. W kocu rozkazaem, by nie podawano nikomu wiadomoci o ewakuacji, chyba e bdzie to absolutnie niezbdne. Mielimy jeszcze jeden dzie walki przed sob i zawsze istniao prawdopodobiestwo, e kto z naszych wyczerpanych ludzi wpadnie w rce niemieckie i bdzie przesuchiwany. Co wicej, gdy raz ludzie zaczn oglda si w ty, ich zdolno do walki si zmniejszy. Teraz poinformowano o zamiarze odejcia tylko tych, ktrzy musieli o tym wiedzie. A nazbyt dobrze zdawaem sobie spraw, e koszt wycofania resztek mojej dywizji przez pooony nad rzek wski pas terenu, zredukowany obecnie do jakich szeciuset kilkudziesiciu jardw, moe by wielki - nawet bardzo wielki. Nie byo jednak innego wyjcia. Wanie gdy koczya si odprawa, artylerzyci w pobliu kocioa zostali silnie zaatakowani i wysali naglce wezwanie o piechot i piaty, by odeprze zdecydowane uderzenie niemieckie, majce na celu odcicie nas od rzeki. Niewiele moglimy uczyni, by im pomc. Jedna z baterii zostaa opanowana przez nieprzyjaciela i przez pewien czas spory oddzia niemiecki znajdowa si w naszym ugrupowaniu obronnym i na trasie naszego odwrotu. Otrzymawszy rozkaz, e maj si trzyma, artylerzyci rcznie przetaczali swe dziaa 75 mm i celujc na wprost strzelali na odlegoci poniej pidziesiciu jardw. I tym fantastycznym ogniem odparli nieprzyjaciela. Gdy walka ta przybraa na sile, ludzie przebywajcy w domu pani Ter Horst, ktry znalaz si wanie w centrum tego wszystkiego, oczekiwali, e Niemcy wkrocz w kadej chwili.

Doktor Martin zosta ranny i uda si na krtki wypoczynek na pitro, gdzie na kredensie leaa belka, ktra runa z dachu. Obecnie dom ponownie zosta trafiony i znw zgino wielu rannych lecych na oszklonej werandzie. Gdy py zacz opada, zniknli pozostali ranni. W tym czasie drugi punkt opatrunkowy, hotel Taffelberg, dosta si pod ogie artylerii i jedna pielgniarka oraz dwch sanitariuszy, a take pewna liczba rannych zostali zabici. Warrack, ktry uda si tam, by zobaczy, co daoby si uczyni, stwierdzi, e budynek by nadal pod ogniem i e szybko zamienia si w kup gruzu; widzc to, dooy wszelkich stara, by wydosta stamtd rannych. Sanitariusze zaczli wywozi rannych onierzy na taczkach, wagonikach, wzkach rcznych - sowem, na wszystkim, co miao koa. A na budynki szpitalne spaday coraz to nowe serie. W cigu popoudnia Niemcy nadal przenikali w rejon obrony. Jedna ich grupa zaja lasek w odlegoci jakich dwustu jardw od hotelu Hartenstein; stwierdzono, e miaa ona karabin maszynowy w punkcie pooonym na jednej z tras odwrotu. Trzeba byo ich usun. W tym te celu Loder-Symonds zada ognia od 64 puku artylerii redniej, ktry z odlegoci jakich 15 000 jardw ostrzela ten rejon, lecy dokadnie w samym rodku naszego obszaru obrony. Loder-Symonds kierowa nim z dachu wysokiego budynku znajdujcego si po drugiej stronie celu. Jestem pewien, e nigdy nie byo tak dziwacznego strzelania. Tymczasem Warrack robi wszystko, by oprni jeszcze jeden budynek szpitalny. W czasie obchodu z niemieckim lekarzem - gmach by w rkach niemieckich - przekona go, e jeden z pacjentw, mj adiutant Graham Roberts, nie nadaje si do transportu; uprzednio dopilnowa, by przyoono dugie szyny unieruchamiajce, przez co noga Robertsa wygldaa znacznie gorzej, ni to byo w rzeczywistoci. Warrack ju przedtem natrafi na Robertsa i drugiego oficera, Tony'ego Murraya, ktrzy planowali ucieczk. Ten ostatni szczliwie wyy, majc przestrzelon szyj. Warrack powiedzia im teraz o decyzji ewakuacji i prosi ich o przekazanie artylerzystom dania, by specjalnie si nie wysilali, dopki nie skoczy ewakuacji swych rannych z pewnych budynkw szpitalnych, ktre znajdoway si wanie w rejonie celw. Gdy ci dwaj inwalidzi wyruszyli w drog, Roberts by nieco zaniepokojony z powodu proporca z Pegazem, ktry zabra z mego jeepa i teraz nosi w kieszeni. Sdzi, e mogoby to stanowi okoliczno obciajc, gdyby zosta wzity do niewoli. Niemniej postanowi zatrzyma go jako pamitk. Mj drugi proporzec z czerwonym Pegazem znajdowa si na lancy - ktr miaem zwyczaj umieszcza na zewntrz mego namiotu lub przyczepy mieszkalnej na wiczeniach w Anglii - zatknitej przed tylnym wejciem do hotelu Hartenstein. Zatknem go tam, gdy bitwa staa si zacita. Od czasu do czasu w toku walki pod wpywem podmuchu odchyla si od pionu. A tego ostatniego popoudnia naszej bitwy widziaem, e zosta obalony. Krtko po tym jednak zauwayem, e kto znw go postawi. Walka toczya si dalej, jednoczenie czyniono przygotowania do oderwania si od nieprzyjaciela. Przewodnicy ukradkiem zapoznali si z wybranymi trasami. Uoono tamy. Myers uda si na brzeg rzeki, by doglda przygotowa do przewozu. Loder-Symonds w swej masywnej wiey w ogrodzie za hotelem czy swe przygotowania majce na celu zapewnienie wsparcia artylerii w czasie wycofywania si z jednoczesnym wykonywaniem ogni bezporednio na danie. W piwnicy hotelu Hartenstein sierant kancelaryjny zacz przepisywa na maszynie w dwch egzemplarzach dywizyjny dziennik dziaa - sam ma zabra jeden egzemplarz, a jaki oficer drugi. Gdzie na wschd od nas trwao bombardowanie lotnicze, zwracajc uwag Niemcw w innym kierunku. A w hotelu

Hartenstein porucznik Hardy, jeden. z naszych oficerw cznoci, wypuci ostatniego z przywiezionych tu przez nas gobi pocztowych. Ktry z tych ptakw niebawem dotar do 8 korpusu, dostarczajc od Hardy'ego nastpujc wiadomo: Musz wypuci ptaki z powodu braku pokarmu i wody. Okoo omiu czogw w rejonach naszych pododdziaw. S rozrzucone, ale poza tym nie sprawiaj adnych kopotw. Obecnie uywamy tyle broni niemieckiej, ile brytyjskiej. Niemieckie karabiny maszynowe s niezwykle skuteczne, gdy si je wyceluje w Niemcw. Holendrzy s wspaniali, ale holenderski tyto raczej gruzowaty. W naszej jednostce odbywa si konkurs wielkoci zapuszczonych brd, ale nie ma czasu na wytypowanie zwycizcy. *** W cigu dnia Graeme Warrack postanowi, e jeden z jego lekarzy powinien by ewakuowany, by jako specjalista przedstawi obraz sytuacji sanitarnej szefowi sanitarnemu korpusu, brygadierowi Eaggerowi. Tymczasem dwaj byli pacjenci Warracka, Graham Roberts i Tony Murray, opucili punkt opatrunkowy; zabrali dwa koce oraz skrzynk sanitarn i wyszli, przechodzc obok niemieckiego wartownika. Wiedzieli, e za przybudwk, w ktrej skadano zmarych z ran ludzi, znajdowa si jeep z oznakami Czerwonego Krzya. Oparli si pokusie zabrania broni ze stosu, na ktry skadano zabran rannym. Nie zaczepieni przez nikogo, dotarli do jeepa i uruchomili go. Pomimo zdradliwych przeszkd na drodze jechali szybko. Ju ciemniao si bowiem, a nie chcieli si spni. Pozostao niewiele czasu. Niemcy wykonali nowe wypady i w niektrych miejscach poszczeglne czci dywizji zostay oddzielone od reszty. Robilimy ostateczne przygotowania. Niemieccy jecy stali si teraz ciarem. Byo jasne, e skorzystaj z pierwszej okazji, by przekaza wiadomo o naszym odwrocie, a poniewa prawdopodobnie dowiedz si o tym na dugo przed witem, musielimy pozostawi przy nich co najmniej szkieletow wart. Ochotnicy z andarmerii wojskowej zaofiarowali si pozosta i pniej sprbowa szczcia w ucieczce na wasn rk. Noc jakby bya stworzona do potajemnego odejcia. Bardzo ciemna z atramentowo czarnym niebem, silnym wiatrem i uporczywie padajcym rzsistym deszczem. W penych bota rowach, w pojedynczych okopach strzeleckich i rowach przeciwodamkowych przemoknici ludzie cieszyli si z deszczu, ktry zagusza haas i zwiksza nasze szanse. Liczyli minuty do chwili nadejcia ich czasu wyruszenia. Teraz z odlegoci wielu mil zza rzeki zagray dziaa 30 korpusu. Kto wszed do piwnicy hotelu Hartenstein i powiedzia: Zdaje si, e idzie dobrze. Uczernilimy sobie twarze popioem i botem oraz owinlimy nasze obuwie i wszelkie mogce szczka przedmioty ekwipunku, takie jak bagnety. Hancock dostarczy jakiego materiau z firanki i pomg mi owin nim trzewiki. W hotelu Hartenstein do przepenionej piwnicy, z ktrej mielimy za chwil wyruszy, wszed kapelan. Jak wszyscy inni kapelani i lekarze pozostawa na miejscu. Uklklimy w nieadzie, gdzie kto sta, i kapan wrd ciszy odmwi modlitw. Nad rzek Myers zestawia grupy po czternastu ludzi do poszczeglnych odzi. Nad obydwoma szlakami przeprawy przez Ren bateria przeciwlotnicza 43 dywizji strzelaa czerwonymi pociskami

smugowymi, dajc tym dalsz wskazwk grupom onierzy, ktrzy teraz odbywali sw ryzykown i trudn drog wyznaczonymi trasami odwrotu. Artyleria przystpia do realizacji obszernego planu ognia, a bro strzelecka rwnie swym ogniem osaniaa przeprawy. W dole rzeki, poza naszym obwodem obrony, onierze puku Dorsetshire, ktrzy przeprawili si poprzedniej nocy w celu udzielenia nam pomocy, byli nadal w akcji. W szybko pyncej rzece odzie szturmowe porwa silny prd i niektre odchyli od kursu i znis zbyt daleko w d. Inne ugrzzy i ludzie uywali swych karabinw jak wiose. Ale ju kilka odzi osigno drugi brzeg i powracao po nowe partie oczekujcych na przepraw ludzi. Niektre grupy zbdziy i miay trudnoci w dostaniu si z powrotem na wyznaczone trasy. Inne wpady na Niemcw. Grupa Wilsona w wyniku nieoczekiwanego ognia niemieckiego karabinu maszynowego poniosa straty i rozproszya si. Podpukownik Gerald Mobbs, szef uzbrojenia dywizji, w czasie odwrotu zosta ciko ranny i ostatecznie dosta si do niewoli. Na obydwu trasach odwrotu grupy odchodzcych ludzi trzymay si za rce lub jeden drugiego za bluzy, aby si nie pogubi. W ciszy przechodzili wzdu przywizanych do drzew tam spadochronowych. Mijali anonimowe postacie pilotw szybowcowych, ktre w ciemnoci wycigay rce, wskazujc oddziaom waciwy kierunek. Wielu z nich przechodzio bardzo blisko pooonego przy rzece domu pani Ter Horst, wci penego rannych, ktrych bandae teraz byy zrobione z bielizny stoowej i jedwabiw, a pociel stanowiy cywilne palta. Od czasu do czasu kto przerywa sw wdrwk, by zaj do tgo domu i zaproponowa zabranie rannego kolegi. Z ciemnoci nocy wyoni si pewien onierz z mocnym postanowieniem zabrania swego rannego kapitana, ktrego dostarczy do tego domu kilka dni temu. Kapitan, uwaajc, e bdzie zbyt wielkim ciarem, odmwi; ale za to pewien pilot szybowcowy, nieco lej ranny, przyj propozycj. Zblia si czas naszego wyruszenia z hotelu Hartenstein. Kapelan yczy nam szczliwej drogi. Spalilimy wszystkie nasze papiery. W swoim plecaku znalazem zapomnian flaszk whisky. Puciem j w krg; myl, e kady z tej grupy dosta swj yk. Sierant szef, nadal troszczcy si o rwny podzia, rozdzieli piguki benzedryny40. Woyem swoje do kieszeni z zamiarem pniejszego ich uycia, ale zapomniaem o nich. W kocu udaem si do rannych, lecych w piwnicach w swych zakrwawionych bandaach i prowizorycznych szynach, i poegnaem si z tymi, ktrzy byli wiadomi, co si dziao. Inni, po zastrzyku morfiny, na szczcie dla nich o niczym nie wiedzieli. yczyem im powrotu do zdrowia, a pewien wyczerpany onierz, opierajc si o piwniczn cian, wyszepta: Mam nadziej, e si panu powiedzie, sir. Potem wyszlimy jeden za drugim na czele z Mackenzie'em, za ktrym postpowa Gordon Grieve. By z nami Graham Roberts, a take Hancock, ktry znikn na chwil. Bez mojej wiedzy poszed na dziedziniec, by zdj mj proporzec z Pegazem, ktry teraz znajdowa si wewntrz bluzy jego battledressu. Pokrzepieni na duchu przez kapelana, a na ciele przez whisky, posuwalimy si w deszczu i bocie pod drzewami, z ktrych ciekaa woda. Cho odlego bya niewielka, wydawaa si jednak znacznie dusza i zabraa duo czasu. Raz usyszelimy gosy dochodzce z niemieckiego posterunku i odbylimy szeptem narad co do celowoci rzucenia granatu. Od czasu do czasu zmuszay nas do zatrzymywania si serie modzierzowe i ogie broni strzeleckiej. Niebawem dotarlimy do moczarw i posuwalimy si do skraju wody wzdu rowu za wskazujc drog tam spadochronow. Na obwaowaniu rzeki tkwiy grupy onierzy przybyych przed nami - leeli w mule,
40

rodek pobudzajcy (przyp. tum.).

cierpliwie czekajc na sw kolej. Byli spokojni, zdyscyplinowani i, mimo wyczerpania, w dobrym nastroju. Gdy wcisnlimy si w boto, dostrzegem wicej grup oczekujcych i przybywajcych, a gdy moje oczy przywyky do ciemnoci, to przy wietle stale przelatujcych pociskw smugowych ukazyway mi si postacie posuwajce si ku rzece. Pomimo decyzji, e nie mogcy chodzi ranni mieli pozosta, widziaem rannych onierzy, ktrych nie mona byoby nazwa chodzcymi przypadkami, prowadzonych do brzegu przez ich towarzyszy. Do odzi wnoszono ciko rannych ludzi; niektrzy z nich odnieli rany dopiero w ostatnich chwilach, ju na trasach marszu ku rzece. Eddie Myers krci si na brzegu, zaadowujc poszczeglne grupy jak tylko mg najszybciej. Tymczasem Mackenzie, ktry wylizn si, by zobaczy, co si dzieje na drugim punkcie przeprawy, powrci i oznajmi mi, e zwoka, ktrej teraz jestemy wiadkami, zostaa spowodowana zatoniciem okoo poowy odzi w cigu pierwszej godziny. Poniewa jest zupenie zrozumiae, e straty te nie rozoyy si rwnomiernie pomidzy obu przeprawami, niezbdna bya pewna reorganizacja. I gdy teraz Myers dokada wszelkich stara, by strat odzi wyrwna prdkoci obrotw i sprawnym zaadunkiem, onierze leeli w skotowanym bocku, szepczc sobie dowcipy. Jaki pocisk modzierzowy wyldowa w odlegoci okoo dwudziestu jardw. Za nim drugi. Warkot silnikw odzi szturmowych by alarmujco gony, a od czasu do czasu dawa si te sysze plusk, gdy ludzie gramolili si na odzie lub z toncej odzi skakali do wody, by dopyn do brzegu. Zdawao si, e leelimy tam caymi godzinami. Nagle z ciemnoci nocnych dobieg przyciszony gos: Tak jest - ta grupa. Spojrzaem na zegarek. Byo kilka minut po pnocy. Zebralimy si i zeliznlimy z obwaowania. Przy wietle pocisku smugowego poprzez deszcz mogem dojrze niewyranie inne odzie. Z rozmokej i liskiej ostrogi wdrapaem si do odzi. By wielki cisk i d zanurzaa si gboko w wodzie. Kanadyjczyk saper, ktry kierowa t odzi, zawoa do kogo, a z jego oburzonego gosu wynikao jasno, e co byo nie w porzdku. Rzeczywicie ugrzlimy w mule. Kto zelizn si po burcie, by nas zepchn. By to mj drobny ordynans Hancock. Wyswobodzi nas i gdy d zacza powoli odpywa na gbsz wod, nadal si jej trzyma. Wyta siy, by dosta si na ni z powrotem, a wtedy kto ze znajdujcych si w odzi krzykn do niego: Pu! Ju i tak jest przepeniona. Rozdraniony tak niewdzicznoci, Hancock zignorowa t uwag i zbierajc ostatki si wcign si do odzi. Niemieckie karabiny maszynowe trzymay rzek pod ogniem i ich pociski pluskay w wod, nam za wydawao si, e przez te dwiecie jardw rzeki posuwamy si zbyt wolno ku poudniowemu brzegowi. Bylimy p mniej wicej w poowie drogi, gdy stan silnik. Nastpia naga wymiana sw pomidzy przewonikiem a kim z naszej grupy, dokonywano te nieskadnych wysikw, by silnik uruchomi. Silny prd znosi d. Trwao to tylko kilka minut, ale nam wydawao si, e min wiek cay, zanim znw zaczlimy si posuwa we waciwym kierunku. Z huku i wielkich byskw wiata wida byo wyranie, e artylerzyci 30 korpusu zawzicie pracowali i e to prawdopodobnie dziki nim przeprawa odbya si pomylnie, a nie staa si katastrof. W grze na Westerbouing widziao si byski, to Niemcy strzelali na olep na przestrze wodn w dole. Nagle d uderzya o ostrog, obrcia si i jaki gos zachrypia: W porzdku. Wysiadajcie. Wyszlimy, zapadajc si w mule. Rozrniaem jedynie jakie mtne sylwetki na wzniesieniu przed nami. Szedem za nimi przez obwaowanie oraz jakie sto jardw bagnistych moczarw do podna

obmurowania grobli. Wok wszyscy gramolili si na ni. Uchwyciem si, wparem mj prawy trzewik w szczelin w betonie i dwignem si w gr. Gdy si prostowaem, posyszaem zowieszczy trzask. Niech to diabli! - mruknem i w tej chwili dobieg mnie z ciemnoci obok gos Grahama Robertsa pytajcego z powag, czy mi si co nie stao. - Nic mi si nie stao - odparem. - To tylko moje szelki. Nawet w tych okolicznociach, gdy moj reakcj bya szczera ulga, opadajce spodnie budziy irytujce uczucie jakiego ponienia. Gdy ruszylimy drog poza grobl, musiaem podtrzymywa spodnie rkami. Przeprawa odbywaa si dalej wrd poczonego z wichur ulewnego deszczu. Gdy wicej grup przybywao na pnocny brzeg, musiay czeka na sw kolejk do odzi. Wszyscy byli nadzwyczaj spokojni. Dugotrwaa walka w nierwnych warunkach uwydatnia to co najlepsze w ludziach. Byy przypadki ustpowania przez onierzy miejsca w odziach innym, znajdujcym si w gorszej formie. Ranni onierze pojawiali si w odziach i na poudniowym brzegu. A w obrbie obrony okrnej , inni ranni, nie majcy nadziei na wydostanie si, wraz z oddziaami stray tylnych podtrzymywali pozory, e obszar by nadal obsadzony. Strzelali ze wszystkiego, co tylko wpado im w rce, a aparaty radiowe take pracoway. Stracono dalsze odzie. Jedna z nich, wpadszy na botn awic, wywrcia si i jej pasaerowie, wraz z Boyem Wilsonem, musieli j porzuci i dopyn do brzegu. Na pnocnej stronie rzeki oficerowie, podoficerowie i szeregowcy ochotniczo i spontanicznie zajli si przypieszeniem ewakuacji, organizujc i ekspediujc pojedynczych ludzi, ktrzy oderwali si od swych oddziaw z powodu ciemnoci lub niemieckiej interwencji. O 1.30 w nocy strzegca jecw wojennych szkieletowa warta po cichu si wycofaa, gdy otrzymaa wiadomo, e nikt z dywizji nie pozosta na pnoc od hotelu Hartenstein. Pozosta niewielk ilo amunicji wysadzono w powietrze. Po jednym z tych aktw zniszczenia, ktry wstrzsn domem przy kociele w Oosterbeek, jaki onierz znalaz nawet czas, by zaj do niego w celu zapewnienia rannych, e wybuchem nie powinni si niepokoi. W pobliu domu pozostae dziaa puku artylerii lekkiej wystrzeliy swe ostatnie pociski. Artylerzyci metodycznie poodejmowali zamki oraz celowniki i zabrali, by je wrzuci do rzeki. Mieli oni odej jako jedni z ostatnich. Gdy pierwsze szare wiato witu ujawnio Niemcom furtk, przez ktr ich zdobycz si wymkna, otworzyli ogie i jedna z odzi, trafiona, zatona. Na pnocnym brzegu rzeki pozostay jeszcze setki ludzi. Tymczasem ostatnia d ju odpyna. Teraz nadszed czas straszliwego wyboru. Wielu oficerw, podoficerw i szeregowcw skakao do bystro pyncej wody i zostao porwanych przez fale; niektrzy poszli na dno pocignici ciarem ubrania i ekwipunku. Inni rozbierali si teraz do naga i skakali do wody, z tych wielu dostao si na drugi brzeg. Pomidzy nimi by major Linton. Znajdowali oni ubrania w domach na poudniowej stronie rzeki. Pewnego oficera owinito caymi jardami flaneli przytrzymywanej przez pas oficerski z poprzeczk, a inny pywak, sierant szef kancelarii pukowej o nazwisku Seely, pojawi si w paszczu damskim.

Gdy ostatni pywacy skakali do wody, niemieckie czogi wtaczay si do rejonu obrony. W pooonym w pobliu rzeki domu pani Ter Horst ranni, ktrzy syszeli ca t krztanin, teraz leeli i przysuchiwali si szczkowi gsienic tygrysw i niesamowitym westchnieniom ich silnikw, podobnym do ostatniego tchnienia czowieka. Potem usyszeli huk dzia czogowych. Nie chcc ryzykowa, dowdca czogu strzela do wszystkich po kolei domw pooonych wzdu poudniowej drogi. Artylerzysta kapral Bolden wyszed w towarzystwie kapelana i poprosi niemieckiego oficera broni pancernej o oszczdzenie domu z rannymi. *** Gdy Roberts i ja zamaszycie maszerowalimy drog za grobl, w ciemnoci zawoa do nas jaki znajomy gos. By to pukownik Henniker, dowdca saperw 43 dywizji, ktry poprzednio suy w 1 dywizji powietrznodesantowej. Dla osony przed deszczem mia na sobie pacht namiotow i hem. Wydawa si nastrojony optymistycznie co do postpw ewakuacji. Szlimy dalej drog a do dowdztwa czoowej brygady 43 dywizji. Wszedem tam z Robertsem i zadaem, by przekazano wiadomo o naszym przybyciu. Gdy znw wyszlimy na zewntrz z zaciemnionego domku dowdztwa, obserwowaem jakby pokaz ogni sztucznych nad rejonem obrony i zastanawiaem si, ilu mych onierzy zdrowych i caych wyoni si z tej nocy. Prcz Robertsa straciem kontakt nawet z tymi, z ktrymi przeprawiaem si w jednej odzi. Hancock znikn. Rzeczywicie mia cik noc. Gdy wdrapa si na mur grobli, skierowano go przez pola, gdzie w bladym wietle pociskw smugowych i wybuchw granatw ujrza co, co wzi za drog o smoowanej nawierzchni. Myla, e bdzie nie tak przykra dla jego ng. Odkry jednak zbyt pno, e by to rw, a widziany przez niego odblask pochodzi od wody. Hancock musia go przepyn i niebawem znalaz si po drugiej stronie i skierowa ku Nijmegen, gdzie mia nadziej znale moj przyczep mieszkaln, ktra nadesza wraz z przewiezionymi morzem tyami dywizji, liczcymi okoo tysica pojazdw. Na drodze wiodcej do Driel Roberts i ja natrafilimy na taktyczny rzut sztabu generaa Thomasa. Kazaem Robertsowi wstpi w celu zaatwienia jakiego rodka transportu, ktrym mona by byo si dosta do sztabu naszego korpusu, gdy zaleao mi na tym, by przyby tam moliwie najszybciej i zameldowa si u generaa Browninga., Sam postanowiem zosta na zewntrz. Gdy Roberts zjawi si w pomieszczeniu w suterenie, znajdujcy si tam oficerowie sztabu zamanifestowali pewne zdziwienie. Roberts mia nie ogolon kilkudniow brod, jego battledress by porwany i poplamiony krwi, a sam naturalnie by tak samo nie umyty i rwnie cuchncy jak reszta nas. Wcale nie spotka si z jakimikolwiek oznakami serdecznoci. Nie bylimy tam dugo, gdy zjawi si jeepem adiutant Browninga, Harry Cator, i sam odwiz nas wrd ulewnego deszczu. Gdy dotarlimy do sztabu korpusu, poczuem si niezwykle znuony i bardzo mokry. Byem zbyt zmczony nawet, by usi, gdy Cator wprowadzi nas do schludnie utrzymanego pokoju z oprawion w ramki fotografi jakiego generaa niemieckiego na cianie. Wisiaa troch krzywo, a szko byo rozbite. Cator wyjani, e to sam Browning da wyraz swym uczuciom, rzucajc w ni kaamarzem. Browning nadszed dopiero po jakim czasie, ale gdy si zjawi, by jak zwykle nieskazitelnie ubrany. Wyglda, jak gdyby wrci z parady, a nie ze swego ka w toku bitwy. Usiowaem zamanifestowa pewn dziarsko, gdy meldowaem:

- Obecnie dywizja ju prawie si wydostaa. Przykro mi, e nie bylimy w stanie wykona naszego zadania. Browning ofiarowa mi szklank whisky i zapewni mnie, e dla dywizji czyniono wszystko, co naley. - Zrobilicie wszystko, co byo mona - powiedzia. - A teraz niech pan idzie odpocz. Spotkanie to odbyo si w sposb absolutnie niewaciwy, ale mj umys ju ciko funkcjonowa i kada myl wymagaa wysiku woli. Wszystko na mnie byo mokre i Cator przysa kilka zapasowych kompletw battledressw do przydzielonego mi w tym domu pokoju, znajdujcego si obok pokoju zajmowanego przez Browninga. Ordynans przynis mi filiank herbaty. Zdjem ekwipunek i pooyem si na ku, ktre wydao si zbyt wygodne. Sen nie przyszed mi atwo. W gowie cisny si obrazy jeden za drugim w chaosie wspomnie, myli i zamiarw. Za nimi wszystkie wielkie problemy majaczyy jak jakie oszoamiajce to. Czy nie moglimy pomylniej wystartowa na pocztku? Co si stao z Frostem? Co si dziao z naszym wsparciem przez myliwce? Co zatrzymao 30 korpus? Ilu oficerw, podoficerw i szeregowcw dywizji si wydostao? Pytania te byy zupenie logiczne, jednake jako dziwnie zdawao si, e dotyczyy innego ycia. Zawisy jak gdyby w przestrzeni. Gdy wstaem, stwierdziem, e kto zwdzi mi brzytw z maego neseseru, ktry zostawiem w azience. To ju wydao mi si ostatni kropl przepeniajc miar! Pojechaem na miejsce zbirki w pobliu Driel, gdzie 43 dywizja zebraa pozostaych przy yciu onierzy mojej dywizji oraz daa im herbaty, gorcy posiek, koce i papierosy. Wielu z nich byo jeszcze na zewntrz budynku przyj i Charles Mackenzie, zdajc sobie spraw, e s naraeni na ogie Niemcw zajmujcych wzniesienia na pnoc od rzeki, doszed do wniosku, e powinni by szybko std zabrani. W zwizku z tym przesun ich na drog do Nijmegen. Tam na wikszo z nich oczekiway rodki transportowe, cz jednak musiaa powlec si pieszo. Nie byo ju adnej tragedii ostatniej chwili. Po tamtej stronie rzeki, w rejonie, ktry uprzednio by terenem obrony okrnej, Graeme Warrack i jego personel sanitarny wyszukiwali rannych. Warracka zasmucio spustoszenie, gdy szed w kierunku hotelu Hartenstein, i wydao si mu, e w rejonie obrony byli tylko umarli onierze brytyjscy i chmary ywych Niemcw. Na caym obszarze panowaa cisza, przerywana jedynie nieregularnymi seriami broni strzeleckiej, gdy osaczeni mimowolni maruderzy nie chcieli si podda. W pobliu jednego z domw Warrack natkn si na grup onierzy zabitych przez pocisk artyleryjski; wrd nich jeden y jeszcze, mia zgruchotane obie nogi. W innych domach znalaz wicej rannych. Da im morfiny i zaoy ubki. Ju jednak wikszo rannych odnaleli Niemcy i zaczli ich zbiera. Warrack zarekwirowa niemieckiemu szeregowcowi jeepa i przetrzsn obydwie trasy odejcia. Do zbierania rannych Niemcy uyli trzydziestu szeciu sanitarek, pomalowanych na biao i oznaczonych wielkimi czerwonymi krzyami. Na zewntrz domu pooonego przy kociele w Oosterbeek pani Ter Horst adowaa wzek rczny, ktry jakim cudem pozosta cay. Zaprowadzona pod stra do niemieckiego dowdztwa po drugiej stronie drogi, otrzymaa od obecnego tam starszego oficera niemieckiego polecenie opuszczenia tego rejonu. Pomoc, jakiej nam udzielaa, nie pozostaa nie zauwaona przez Niemcw. Pooya wic swe dzieci i trzy torby na wzek i z przyjacielem wyruszya do miejsca, na ktre jeszcze w peni si nie

zdecydowaa. Miaa przyjaci w farmie na pnocy i mogaby sprbowa do nich dotrze. Podr trwaaby jednak wiele dni. Gdy teraz wyruszaa, popychajc mizerny wzek, brytyjskich chodzcych rannych zbierano w pobliu wiejskiego domu kultury. Przechodzc obok, ledwo omielia si spojrze w ich kierunku. Tego ranka 26 wrzenia 1944 roku po obu stronach Dolnego Renu oficerowie opracowywali zestawienie strat. W dodatku do bardzo duych liczb ludzi na punktach opatrunkowych jakich trzystu rannych zebrano wewntrz obwodu obrony okrnej wraz z dwustoma z oddziaw puku Dorsetshire. Mwiono bez skrpowania, e w walce o Arnhem Niemcy stracili siedem tysicy ludzi. Tymczasem za w domach i domkach wiejskich, w rowach i lasach, w przepenionych oddziaach szpitali onierze 1 dywizji powietrznodesantowej planowali ucieczki. Okoo dwustu zbiegw znajdowao si na wolnoci - ukrywali si sami lub byli ukrywani przez dzieln ludno cywiln, ktra a nazbyt dobrze wiedziaa, na co si naraa w razie ich wykrycia. Na poudnie od rzeki liczono gowy. Dao to dokadny obraz ostatecznego obrachunku strat. Z 8905 oficerw, podoficerw i szeregowcw, ktrzy wyldowali pod Arnhem, oraz 1100 pilotw szybowcowych ocalao nas 2163 - wraz ze 160 Polakami i 75 onierzami puku Dorsetshire. Nigdy nie powrcio spod Arnhem i Oosterbeek ponad 1200 oficerw, podoficerw i szeregowcw 1 dywizji powietrznodesantowej i puku pilotw szybowcowych. Na tym jednak nie koniec.

Rozdzia smy
Nie byem jeszcze w stanie dokona analizy tej bitwy, nie miaem te nawet ochoty do powrotu myl w gniewie lub alu do przyczyn tej tragicznej, a jednak podnoszcej na duchu operacji wojennej, ktr dopiero co przeylimy. Pomijajc ju to, e wikszo najwaniejszych wiadkw zostaa bd zabita, bd te raniona i znajdowaa si w niemieckich rkach, ja sam wraz z innymi pozostaymi przy yciu onierzami dywizji odczuwaem tak nieprawdopodobne zmczenie, ktre miao trwa tygodniami, e zabieranie si do codziennych spraw, z ktrymi normalnie dawaem sobie z atwoci rad, wymagao wiadomego wysiku. Z pewnoci tego pierwszego dnia na poudnie od rzeki nic nie mogo by bardziej odlege od mego umysu ni myl, e w tej fazie wojny niewykonanie przez 2 armi zadania zdobycia przyczka na pnoc od Dolnego Renu bdzie miao ogromne znaczenie, jeli idzie o czas trwania wojny w Europie. Montgomery, Eisenhower i alianci zostali teraz skazani na przezimowanie u progu Niemiec; stracono okazj szybkiego marszu przez pnocn rwnin niemieck! Zoyem zwyke wizyty kurtuazyjne tym, ktrzy wspierali nas w tej bitwie - generaowi Horrocksowi z 30 korpusu, generaowi Thomasowi z 43 dywizji i dowdcy 64 puku artylerii redniej, ktrego artylerzyci wykonywali tak znakomicie i dokadnie ognie na dalekie odlegoci na nasz korzy; gdyby nie oni, prawie na pewno zostalibymy starci z powierzchni ziemi. Gdy przybyem z wizyt, dowdca 64 puku, podpukownik Hunt, by nieobecny. Wobec tego wyraziem swe uznanie jego zastpcy i dodaem, e swym strzelaniem zasuyli na prawo noszenia Pegaza - naramiennej odznaki

wojsk powietrznodesantowych. Wkrtce po tym przedstawiem umotywowane wnioski w tej sprawie, ale ministerstwo wojny byo nieugite i nie wyrazio zgody na tego rodzaju gest. Majc teraz swoje oddziay wygodnie zakwaterowane w trzech budynkach szkolnych w Nijmegen, powrciem do sztabu Browninga i zaczem dyktowa pisma z podzikowaniem do tych, ktrzy nas wspierali i z nami wspdziaali, cznie z RAF-em i Amerykanami. Zwykle mogem dyktowa do swobodnie, ale teraz umys mj tak le funkcjonowa, e byem niezdolny do sformuowania nawet najprostszych spostrzee. Ostatecznie sekretarz Browninga taktownie zaproponowa, e mgby te pisma sam przygotowa. Byy one raczej formalne i z pewnoci nie wyraay gboko odczuwanej wdzicznoci, jak chciabym przekaza adresatom. Tego pierwszego wieczoru po ewakuacji sztab Browninga urzdzi przyjcie dla uczczenia naszego powrotu. Zaproszono te Horrocksa. Gdy poszedem na gr do mego pokoju, by odpocz przed udaniem si na nie, zostaem zaskoczony obecnoci Hancocka. Wyszczerzy zby w szerokim umiechu i opowiedzia mi o swych przygodach. Przynis z sob mj zapasowy battledress z mojej przyczepy mieszkalnej, ktr odnalaz w rejonie Nijmegen, i przespa si kilka godzin w moim ku. - Mam nadziej, e uznae je za bardzo wygodne - powiedziaem. - Och, tak, sir. - A potem doda: - Pomylaem, e sprawi to panu przyjemno - i z min aktora wypowiadajcego sw najlepsz kwesti wycign z bluzy battledressu mj proporzec z Pegazem. W tych dniach proszony obiad41 z kurczakami i mas wina by czym zgoa ekstrawaganckim. Nawet samo znalezienie si w obecnoci takiego jada byo nie lada przeyciem, nie mwic ju o spoyciu go. Mj organizm odzwyczai si od jedzenia i przypominam sobie, e spogldaem na Grahama Robertsa i Roberta Lodera-Symondsa z ciekawoci, czy tak samo jak ja odczuwali mdoci. Rwnie trudno byo mi zrozumie, co mwiono o bitwie, chocia bardzo chciaem dowiedzie si zwaszcza od Horrocksa, co zatrzymywao tak dugo 30 korpus. Tego wieczoru od czasu do czasu zdawaem sobie spraw, e zachowuje si on w sposb, jaki poznaem ju w czasie mej wczeniejszej wizyty w jego sztabie. Mia on zwyczaj oddziaywa na kadego za pomoc swych rk, oczu i gosu, a w trakcie tego przysuwa si coraz bliej do swej ofiary. Poznaem t technik hipnozy w czasie jednej z okazji, gdy przyleciaem do jego sztabu na kontynencie42 dla omwienia poprzedniej operacji powietrznodesantowej, majcej si odby wsplnie z jego korpusem, ktra jednak nigdy nie zostaa zrealizowana. Gdy do mnie mwi, jego rce poruszay si w gr i w d w paszczynie pionowej przed moj twarz i byem przykuty jego utkwionym we mnie wzrokiem oraz szybkoci przedstawiania tego, co chcia mi przekaza. Mia zawsze tendencj do pewnej teatralnoci i by moe byo to zalet tego rodzaju co on dowdcy, nie ulega bowiem wtpliwoci, e potrafi doskonale imponowa otoczeniu, a take wyjtkowo dobrze przemawia do onierzy. Tego wieczoru jednak uwaaem, e jego hipnoza wcale nie bya uspokajajca i nie mogem przesta myle, dlaczego 30 korpus, majc dowdc o takich zdolnociach do penych dynamizmu stosunkw midzyludzkich, posuwa si tak wolno i w dodatku niewiadom potrzeby popiechu. Zauwayem te, e Horrocks, Browning i Harry Cator wyranie cieszyli si dobrym apetytem. Mnie jedzenie przyprawiao o mdoci. Bitwa nadal szalaa w mej gowie.

41 42

W Anglii posiek spoywany wieczorem (przyp. tum.). Tak nazywaj angielscy wyspiarze ld stay Europy (przyp. tum.).

Gdy przyjcie si skoczyo, odczuem ulg. *** Do tego czasu pole bitwy na pnoc od rzeki zostao oczyszczone. Wczeniej tego dnia ranni Brytyjczycy w szpitalu w. Elbiety przeyli podnoszc na duchu chwil, gdy usyszeli piewajcych w marszu onierzy, a kiedy piew stawa si goniejszy i mogli rozrni sowa, odkryli, e piewali ich ranni towarzysze z rejonu obrony okrnej. Byo tych wyczerpanych ludzi okoo piciuset, cz z nich kulaa i opieraa si na kijach, cz bya owinita bandaami, majcymi teraz kolor brudnobrzowy i tward powok bota, w ktrym walczyli. Ich twarze byy brodate i o zapadnitych policzkach, a oczy nabiege krwi od bezsennoci. Jednake piewali w marszu i cywilna ludno holenderska, zmuszona teraz do opuszczenia swych domw, patrzaa na nich i zdumiewaa si, a w Niemcach budzio to groz. Wielu ludzi, bdcych wiadkami tego widowiska, mwio, e onierze ci nie mieli wygldu pokonanych i e byo to bardziej podobne do marszu zwycistwa. Skadajc sprawozdanie z tej bitwy, sturmbannfhrer Sepp Krafft, dowdca rezerwowego batalionu, ktry tak wiele uczyni, by opni nasze dziaania pierwszego dnia, pisa o onierzach 1 dywizji powietrznodesantowej co nastpuje: Przecitny wiek okoo dwudziestu piciu lat i ludzie najwyszej klasy zarwno pod wzgldem umysowym, jak fizycznym. Wszyscy mieli po jakie pi lub sze lat suby, a wikszo stanowili weterani z Afryki Pnocnej, Sycylii, Woch i Normandii. Byli dobrze wyszkoleni, zwaszcza do samodzielnej walki, i przedstawiali du warto bojow. Oficerowie, ktrych stopnie odpowiaday wiekowi, najlepsi z caej armii brytyjskiej. Bardzo dobrze wyszkoleni, nieugici, wytrwali i waleczni, sprawiali znakomite wraenie. W rubryce Przekonania polityczne Krafft napisa: Zebrano niezbyt wiele informacji, wiadomo jednak, e w Anglii, gdy prawda koliduje z wymogami wojskowymi, ukrywa si j. Pod tym wzgldem s interesujce napisy kred na szybowcach: Jestemy gangiem Al Capone Niech yj czerwoni Fraleins, w gr kiecki Jak dalece ma to zwizek z przekonaniami politycznymi samych onierzy, czy te jest to wynikiem wpyww bolszewickich lub amerykaskich, nie wiadomo. Niemcy zachowywali si poprawnie, a w niektrych przypadkach byli nadzwyczaj pomocni. Warrack i jego lekarze zadawali sobie pytanie, jak wiele z tego naleao przypisa bliskoci zwycistwa aliantw i nieuniknionego porachunku, a ile ich respektowi dla bohaterskiej walki dywizji. Do wczesnego wieczoru okoo dziewiciuset rannych onierzy -brytyjskich zostao rozmieszczonych w koszarach w Apeldoorn, ktre miay by ich szpitalem. Ju okoo piciuset lekko rannych ludzi przemaszerowao w drodze do Niemiec jako jecy wojenni. Wraz z Warrackiem i jego dwudziestoma czterema lekarzami w szpitalu pozostao 180 brytyjskich sanitariuszy i noszowych, a take pewna liczba holenderskich pielgniarek, ktre pracoway na punktach opatrunkowych. Pomieszczenia byy zimne i nieprzytulne, a warunki prymitywne - ranni leeli na pododze, niektrzy z nich na somie,

przy tym kocy nie starczao dla wszystkich. Wyywienie skadao si z ciemnego chleba i wodnistej zupy. W Arnhem i Oosterbeek ponad dwustu oficerw, podoficerw i szeregowcw obmylao plany ucieczki. Niektrzy znajdowali si w szpitalu w. Elbiety; tam te lea Hackett, ktrego nie mona byo przenie ze wzgldu na jego zbyt ciki stan; inni uciekli ze szpitala, cznie z Lathburym, ktry wyszed w nocy 25 wrzenia i znalaz sobie ukrycie w lasach. Jeszcze wicej uciekinierw kryo si w lasach wok Arnhem i Oosterbeek, a nawet dalej w polu po wiejskich domach, szaasach, szopach i poddaszach. Ogem zbiego ponad dwustu pidziesiciu oficerw, podoficerw i szeregowcw dywizji. A czuwali nad nimi mczyni i kobiety z holenderskiego ruchu oporu, ktrych, niestety, nie wykorzystalimy w dostatecznym stopniu, gdy toczya si bitwa. Wrd uciekinierw znajdowa si Digby Tatham-Warter, ktry da tak wspaniay przykad w czasie walki przy mocie i ktry umkn take ze szpitala, oraz David Dobie, mody dowdca 1 batalionu spadochronowego, ktry ranny w oko i w rami zosta wzity do niewoli trzeciego dnia. W Nijmegen w szkole z czerwonej cegy pozostali przy yciu onierze dywizji stanli do przegldu i Boy Browning kolejno przemawia w kadym z trzech gmachw. Gratulowa im, e si dobrze spisali, i nakreli z grubsza obraz caej operacji. W czwartek miaem lunch43 u generaa Dempseya w dowdztwie 2 armii, a nastpnie odjechaem na pewien czas do Montgomery'ego, do pierwszego rzutu jego sztabu w pobliu Eindhoven. Przyjechaem w porze popoudniowej herbaty i jeden z adiutantw Monty'ego, Johnny Henderson, by zmartwiony, gdy ucieky dwa ulubione krliki marszaka. Montgomery powita mnie z tak dla niego charakterystyczn pen werwy promiennoci. Mimo i wynik operacji nie podoba mu si - a nie mogo by inaczej - nie okaza adnego rozczarowania. - Mio mi widzie pana caego i zdrowego z powrotem - powiedzia wycigajc do. - Prosz, niech pan siada i porozmawiajmy o tym. Wskaza na dwa brezentowe krzesa na zewntrz jego wozu mieszkalnego. Byo jedno z tych ciepych, jasnych popoudni, gdy mona usysze warkot odlegych samolotw. Jego adiutant poda mu map z naniesion sytuacj; Montgomery pooy j na naszych kolanach, a ja zaczem opisywa mu nasz walk na pnoc od Dolnego Renu. Pokazaem miejsca, w ktrych popadlimy w tarapaty na zachodnim skraju Arnhem, i obszar wok Wolfhezen, gdzie Hackett napotka silny opr, usiujc doj do nas od pnocy. Montgomery zada mi mas pyta, ale niewiele mia uwag i sprawia wraenie czowieka, ktry uwaa, e zrobilimy wszystko, co byo w naszej mocy. Spoylimy obiad w namiocie kasynowym i Monty przed udaniem si na spoczynek o swojej zwykej wczesnej godzinie, powiedzia: - A propos, radz panu polecie do kraju moim osobistym samolotem. W cigu dnia jednak otrzymaem wiadomo od generaa Paula Williamsa, dowdcy 9 grupy transport owo-desantowej lotnictwa Stanw Zjednoczonych z propozycj, e przyle swj samolot do Brukseli, by zabra mnie i odwie do Anglii. Podsunem Montgomeryemu myl, e moe byoby taktowniej, gdybym przyj propozycj Williamsa. - Oczywicie, myl, e powinien pan tak postpi - odpowiedzia.
43

Posiek poudniowy (przyp. tum.).

Nastpnego ranka, gdy odbywaem wczesn przechadzk, by zaczerpn powietrza przed odjazdem, Montgomery wyszed ze swej przyczepy mieszkalnej, wymachujc jakim papierem. - Chciabym to da panu - rzek. - Dam rwnie kopi memu oficerowi prasowemu. Pismo byo napisane na maszynie, lecz Montgomery powiedzia, e napisa je wasnorcznie tego rana. Dopiero w jaki czas pniej, gdy znajdowalimy si ju na pokadzie samolotu leccego z nami do Brukseli, miaem okazj je przeczyta: Genera major R. E. Urquhart Dowdca 1 dywizji powietrznodesantowej Pragn wyrazi Panu osobicie i wszystkim oficerom, podoficerom i szeregowcom paskiej dywizji moje uznanie dla tego wszystkiego, co kady z was uczyni pod Arnhem dla sprawy aliantw. Pragn take wyrazi Panu mj wasny podziw i podziw nas wszystkich z 21 Grupy Armii dla wspaniaego ducha bojowego, wykazanego przez pask dywizj, w tak bardzo nierwnej walce stoczonej na pnocnym brzegu Dolnego Renu w Holandii. Nie ma ani cienia wtpliwoci co do tego, e gdybycie zawiedli, prowadzone gdzie indziej operacje byyby w duym stopniu naraone na szwank. Nie zawiedlicie i gdzie indziej wszystko jest w porzdku. Chciabym, by caa Wielka Brytania dowiedziaa si, e ostatni paski meldunek z rejonu Arnhem brzmia: Wszystko zostanie zarzdzone do przebicia si raczej ni do poddania. Staralimy si uczyni wszystko co w naszej mocy i jak dugo to bdzie moliwe, nadal bdziemy dokada wszelkich stara. I caa Wielka Brytania powie wam: Zrobilicie wszystko co w waszej mocy; wszyscy spenilicie swj obowizek; jestemy z was dumni. W kronikach Armii Brytyjskiej znajdujemy wiele sawnych czynw. W naszej armii zawsze czerpalimy wielk si i natchnienie z dawnych tradycji i usiowalimy y zgodnie z wielkimi wzorami, jakie dali nam ci, ktrzy odeszli przed nami. Niewiele jednak epizodw moe by wspanialszych od epopei arnhemskiej i tym, ktrzy przyjd po was, trudno bdzie dorwna wzorom, jakie wy dalicie. Jak dugo w armiach Imperium Brytyjskiego bdziemy mieli oficerw, podoficerw i szeregowcw, ktrzy bd postpowali tak jak wy, bdziemy mogli rzeczywicie z cakowit ufnoci patrze w przyszo. W latach, ktre nadejd, bdzie wielk rzecz dla czowieka mc powiedzie: Walczyem pod Arnhem. Prosz przekaza moje najlepsze yczenia i wyrazy wdzicznoci wszystkim oficerom, podoficerom i szeregowcom paskiej dywizji. B. L. Montgomery M.p.

Gdy dotarlimy do Brukseli, resztki dywizji przybyy ju do Louvain, skd miay powrci do Anglii, a poniewa w samolocie Williamsa byo wicej miejsca, zabralimy na pokad pewn liczb pilotw

szybowcowych. Od chwili powitania nas w Cranwell przez generaa Breretona, dowdc alianckiej armii powietrznodesantowej, oraz generaa majora Crawforda, szefa departamentu wojsk powietrznodesantowych i wspdziaania z lotnictwem w ministerstwie wojny, wpadlimy w wir wywiadw i spotka. Zameldowaem si w ministerstwie wojny i byem przyjty przez szefa sztabu imperialnego, sir Alana Brooke'a. Pniej zostaem wezwany do paacu Buckingham, gdzie krl Jerzy VI wrczy mi Krzy Kawalerski Orderu ani i prosi mnie o krtkie sprawozdanie z bitwy. Odbya si te z udziaem przeraajco wielkiej liczby przedstawicieli prasy konferencja, w ktrej wzili udzia dziennikarze z caego wiata. Byem rwnie zaproszony do zoenia wizyty krlowej holenderskiej Wilhelminie. Z Robertsem udaem si do wiejskiej rezydencji w pobliu Slough, dokd czasowo wygnaa krlow wojna. Wprowadzono nas do duego sonecznego pokoju, w ktrym znajdowao si wiele fotografii; gdy krlowa wesza ze swoj dam dworu, wywara na mnie silne wraenie. Jestemy niezmiernie wdziczni za to, co pan uczyni dla naszego kraju - powiedziaa. - Pascy ludzie byli bardzo mni. Chciaa usysze wycznie prawd - nie staraa si wcale ukry niepokoju o swj nard i ludzi, ktrych pozostawilimy. Roberts wspomnia o punktach opatrunkowych i wspaniaej pracy holenderskich pielgniarek. - Co si z nimi stao, jak pan myli? - zapytaa krlowa. - C, wasza krlewska mo, one nosiy uniformy Czerwonego Krzya, wic zapewne nic im si nie stao - odpar pocieszajco Roberts. Krlowa poruszya si gwatownie, a jej gos by peen podejrzliwoci: - I pan naprawd myli, e Niemcy respektuj Czerwony Krzy? Opowiedziaem jej o wspaniaej pomocy, jakiej udzielili nam mczyni i kobiety z ruchu oporu, oraz o zniszczeniach w Arnhem i Oosterbeek, a take o poaowania godnych stratach wrd ludnoci cywilnej. - Chciaabym wyrazi wdziczno mego kraju przez nadanie pewnej liczby odznacze - rzeka. Uwaam, e powinno si je nada od razu. Istniay jednak pewne trudnoci, jeli idzie o przyjmowanie cudzoziemskich odznacze. Zgodnie ze stosowan przez ministerstwo wojny procedur, kademu odznaczeniu holenderskiemu, nadanemu onierzowi brytyjskiemu, musiao odpowiada odznaczenie brytyjskie, nadane komu z armii holenderskiej. Ten sam problem powsta w przypadku odznacze Stanw Zjednoczonych i Polski, ktre to pastwa rwnie chciay uhonorowa onierzy mojej dywizji. Krpowa mnie take fakt powrotu tak niewielu dowdcw. Dwaj dowdcy brygad spadochronowych - Lathbury i Hackett - byli ranni i nie wrcili; Hicks wrci ze mn. Z dziewiciu dowdcw batalionw Fitch, des Voeux i Smyth zostali zabici, Frost, Lea, McCardie i Hadden znaleli si w niewoli, a Dobie mia dopiero zbiec. Powrci tylko Payton-Reid. Sheriff Thompson, ktry wiedzia wszystko, co dotyczyo czynw puku artylerii lekkiej na tym fatalnym wzniesieniu terenu w Oosterbeek, by ranny. Lekarze za co do jednego pozostali z rannymi.

Chciaem mie pewno, e z naleyt uwag zostan rozpatrzone czyny oficerw, podoficerw i szeregowcw, ktrych nie reprezentowa aden z pozostaych przy yciu dowdcw. Nie byo to co prawda niespodziank, gdy Hackett zawsze troszczy si o swych ludzi, ale teraz zacz przygotowywa list oficerw, podoficerw i szeregowcw, ktrzy zasuyli na odznaczenia, gdy jeszcze lea w cikim stanie po operacji brzucha. I niebawem za porednictwem holenderskiego ruchu oporu otrzymaem kilka mozolnie zapisanych owkiem stron, noszcych dat 9 padziernika 1944 i zatytuowanych Wnioski na odznaczenia. Znajdoway si tam uwagi dotyczce pewnej liczby oficerw, podoficerw i szeregowcw oraz opisy czynw, dokonanych przez nich pod Arnhem, a take oglne sprawozdanie z tego, co si stao z naszymi rannymi. Mam nadziej, e te kartki dotr, gdzie naley, i e ja sam pjd wkrtce w ich lady. Dzikuj za moliwo udziau w wyprawie. Odbya si niezupenie tak, jak sobie yczylimy, i bya nieco brutalniejsza, ni oczekiwalimy, ale mwic za siebie w kadym czasie podjbym si tego ponownie i jestem pewien, e wszyscy inni uczyniliby to samo. By tam te dopisek, w ktrym Hackett mwi, jak przygotowywa sobie pewien rynsztunek na przyszo przy pomocy kapelana i potrzebowa laski. Nagle zobaczyem jak porzucon w kcie. Zabraem j i wtedy dostrzegem, e bya to ta sama z wycitym U, o ktr odbya si midzy nami tak nieprzyjemna scena, kiedy to prawdopodobnie bez wszelkiego uzasadnienia oskaryem pana, e mi j pan wisn! Zabraem t lask ze sob i przypuszczalnie niedugo bd mg j panu zwrci. Dotrzyma sowa! Hackett wydosta si ze szpitala przy pomocy holenderskich patriotw. Pewna liczba tych grup ruchu oporu zabraa si teraz do akcji, pomagajc zbiegom, a wielu ich czonkw byo nieprawdopodobnie modych - kilkunastoletni chopcy i dziewczta. David Dobie, cudem uniknwszy ponownego dostania si do niewoli w pobliu rzeki, idc drog wiodc do Ede, zosta ukryty przez mode blond dziewcz w domu jej ojca. Sierant szef Grainger, ktry wraz z dwoma innymi onierzami udawa umysowo chorego, a nawet taczy i robi grymasy ku uciesze onierzy niemieckich, obok ktrych ich prowadzono, znalaz niebawem schronienie w pewnym domu w Ede, pniej za widziano go w miecie z holendersk dziewczyn. Lathbury po dziesiciodniowej wczdze po lasach znalaz schronienie u jednego z przywdcw ruchu oporu, ktrego zwano Bill. Graeme Warrack, gdy stwierdzi, e dla rannych ju nic wicej nie moe uczyni, by unikn wywiezienia do Niemiec, zamkn si w swym biurze, a nastpnie w por zbieg ze szpitala, w Apeldoorn. Ukryto go w domku, do ktrego zosta zaproszony przez dwie mode i przystojne dziewczyny. I nawet po ewakuowaniu przez Niemcw caej ludnoci cywilnej Arnhem modzi ludzie z ruchu oporu nadal odwiedzali szpital w. Elbiety. Jednego z nich zwano Blue Johnny44 ; by to noszcy niebieskie spodnie drelichowe chopiec okoo siedemnastu lat z wosami ostrzyonymi na jea; przynosi rne rzeczy, uprzyjemniajce ycie, takie jak komplet szachw i maleka butelka koniaku. Jego prawdziwe nazwisko brzmiao Zwerus de Noofj. By siostrzecem trzech starszych pa, pod ktrych dachem Hackett mia wkrtce znale schronienie. Inny odwiedzajcy szpital modzieniec by znany jako Piet. Ten powiedzia do Hacketta: Wiem, kim pan jest, i mog panu pomc wydosta si std. Hackett, majc si na bacznoci, odpowiedzia, e nie wie, o czym Piet mwi. Szczupy Holender o jasnych oczach i zadartym nosie przynis pniej kartk, na ktrej Lathbury wasnorcznie napisa: Moe

44

Bkitny Janek (przyp. tum.).

pan zaufa Pietowi. Dopomg mi wydosta si ze szpitala. Niech pan si odda w jego rce, uwaam, e moe panu pomc. Tymczasem kapelan 4 brygady spadochronowej, Danny McGowan, sporzdza listy sprawunkw i odwiedza strefy ldowania szybowcw, zbierajc takie artykuy pierwszej potrzeby, jak tabliczki mleka ze sodowan kaszk i wyposaenie ratunkowe. Mwiono, e widok jego czerwonego beretu wystarcza, by przyprawi Niemcw o wcieko. Gdy sam usiowa uciec i zosta zapany na brzegu Renu, Niemcy zbili go gwnie ze strachu, jaki wzbudza w nich czerwony beret. Jego protesty, e jest duchownym, tylko bardziej ich rozzociy. Fakt, e by Czerwonym diabem, wystarczajco ich podrani, a do tego domaga si jeszcze statusu duchownego. Wycieczki McGowana po sprawunki ostatecznie day Hackettowi wszystko, czego potrzebowa do swej ucieczki, i pewnego dnia Blue Johnny przynis mu komplet cywilnego ubrania. Natkn si on na grup Niemcw pldrujcych jaki dom. - Co tu robicie? - zapyta wadczo. - Zaopatrujemy si - odparli. Blue Johnny uda, e by to jego dom, i rzek z drwic ulegoci: - Myl, e nie mog nic na to poradzi. Ale wobec tego moe pozwolicie mi wzi walizk i troch ubrania. - Niech pan bierze. Wkrtce po tym, w szczytowym momencie nalotu samolotw RAF-u, Piet si zjawi i powiedzia Hackettowi , by uda si za nim. Po drodze wstpili do kostnicy, gdzie ruch oporu przechowywa sw bro, zabrali z jakiego trupa przesiknity zakrzep krwi banda i Piet owin nim gow Hacketta. Na zewntrz czeka samochd. Piet zawoa do niemieckiego wartownika: Wypadek! Ciko ranny! Zabieramy go do szpitala! Najwyraniej wartownikowi nie przyszo na myl, e ofiar wypadku zabierano ze szpitala. Hacketta oddano pod opiek czterech starszych pa, ktre pielgnoway go przez nastpne miesice w swoim domu w Ede. W tym czasie wie Ede bya prawdziwym ulem, ktry roi si od ukrywajcych si Brytyjczykw. Oceniano, e znajdowao si w niej okoo stu onierzy z mojej dywizji, dalszych pidziesiciu na peryferiach, a jaka setka jeszcze wok Arnhem. Lathbury by w Ede, tak samo Dobie, Tatham-Warter i pewien oficer nazwiskiem Franks. Chwilami zdawao si, e si tam reorganizuje dywizja. I w nadziei, e 2 armia jeszcze przekroczy rzek, ta grupa pozostaych przy yciu ludzi obmylaa plan zorganizowania zasadzek na drogach prowadzcych do kadego przyczka, jaki Dempsey mgby utworzy. Mieli swj pokj operacyjny w piwnicy i planowali wyposaenie swych maych si w breny, piaty i miny przeciwczogowe, ktre zostayby im zrzucone w nocy. Wkrtce zajli si przekazywaniem informacji dla artylerii 2 armii, ktrej ogie, bdcy nastpstwem tych informacji, wywoa wrd Niemcw niema konsternacj, oraz dla 2

armii lotniczej, ktrej piloci samolotw typu Typhoon otrzymywali specyficzne cele, midzy innymi pocig wojskowy. Przez cay ten czas zakonspirowana grupa korzystaa z holenderskiej sieci telefonicznej. Gdy stao si jasne, e 2 armia prawdopodobnie przez pewien jeszcze okres nie bdzie przeprawiaa si przez rzek, zaplanowano masow ucieczk. Do tego potrzebna bya pomoc 2 armii i Lathbury wysa Dobiego za rzek do sztabu Dempseya. Tymczasem Niemcy stopniowo zaczli nabiera podejrze dotyczcych tego, co si dziao w Ede, i niebawem pewna liczba esesmanw przybya do wsi. Dobiego przekazywano z jednego domu do drugiego acuszkiem ruchu oporu; w kocu przewieziono go dk przez rzek, a nastpnej nocy znalaz si w dce z innym czonkiem ruchu oporu i przeprawi si przez rzek Waal. 19 padziernika dotar do sztabu Dempseya, przywoc plany, fotografie i inne uyteczne dla 2 armii informacje. Dempsey zgodzi si, by sprowadzono onierzy dywizji powietrznodesantowej znajdujcych si w rejonie Ede. Dobie opracowa projekt przeprowadzenia tego wesp z generaem Horrocksem. Wzito pod uwag dwie przeprawy, ale musiano si zadowoli jedn, gdy z Ede nadesza telefoniczna wiadomo, e Niemcy stali si teraz o wiele bardziej aktywni i e wszelka dalsza zwoka byaby poczona z duym ryzykiem. Ucieczk ustalono na noc 22 padziernika. Wszyscy przybyli na miejsce zbirki. Major Tony Hibbert i okoo dwudziestu innych przyjechali ciarwk, ale w chwili schodzenia ku rzece zostali zmuszeni do zawrcenia przez przejedajcy w tym czasie obok oddzia niemieckich kolarzy. Inni onierze wojsk powietrznodesantowych przybyli z domw znajdujcych si w ssiedztwie, a trzydziestu spadochroniarzy w penym umundurowaniu i uzbrojonych przyszo na brzeg rzeki z Velp - drugiej przystani zbiegych onierzy brytyjskich. Lathbury by w tej grupie. Niebawem po oczekiwaniu, ktre wydawao si wiecznoci, powita ich jaki amerykaski gos, a w p godziny pniej wszyscy zdrowi i cali znaleli si na poudniowym brzegu. By to triumf dziaaczy holenderskiego ruchu oporu, ktrego przewodnicy i kurierzy umoliwili przeprowadzenie tej akcji. Wydostao si jeszcze stu dwudziestu moich oficerw, podoficerw i szeregowcw. Z wieloma innymi, pozostajcymi nadal w ukryciu na pnoc od rzeki, major Hugh Maguire dokona drugiej prby w jaki czas pniej. Tym razem w grupie byo okoo stu ludzi, wraz z brytyjskimi i amerykaskimi lotnikami, holenderskimi lekarzami i pielgniarkami, Johnem Cokiem, ktry zosta zabity w tej akcji, i Graemem Warrackiem. Wikszo zebraa si w stodole i mieli kawa drogi do przejcia. Musieli przeby cztery due przeszkody: dwie gwne drogi, boczn drog i lini kolejow. Gdy chykiem posuwali si ku rzece, gdzie nad miejscem przeprawy wystrzelono czerwony pocisk smugowy, przechwyciy ich niemieckie patrole. W toku walki, jaka si wywizaa, wielu z tej grupy zostao zabitych, a reszt wzito do niewoli. Tylko siedmiu udao si przedosta. Warrack pozosta przy yciu i dokona ponownej prby ucieczki. Pniej stao si jasne, e, mimo jak najbardziej dyskretnego dziaania ze strony ruchu oporu, Niemcy byli na to przygotowani z powodu poprzedniej ucieczki i niezwykle wielkiego rozgosu, jaki jej nadano. Bya take inna przyczyna, polegajca na tym, e wielu uciekinierw po tak cikich dowiadczeniach nie miao naleytej kondycji fizycznej, by stawi czoo trudom forsownego marszu nocnego. Od czasu do czasu oficerowie cznikowi przechodzili wzdu kolumny w celu popdzenia maruderw

i kolumna zatrzymywaa si, gdy niektre grupy zaczy pozostawa w tyle. Niektrzy onierze, zanim dostali si pod opiek ruchu oporu, musieli milami maszerowa w skarpetkach, gdy ich zdobywcy odebrali im obuwie w celu zapobieenia jakimkolwiek mylom o ucieczce, jakie mogliby ywi. A jednak byo jeszcze wielu, ktrzy przygotowywali si do nastpnej prby wydostania si z niewoli. W cigu pniejszych tygodni i miesicy po tej niefortunnej prbie ucieczki oficerowie, podoficerowie i szeregowcy nadal znajdowali sposoby, by dotrze do linii frontu 2 armii. Znany by przypadek majora Tony'ego Deane'a-Drummonda, ktry zosta ponownie schwytany ju po przepyniciu Dolnego Renu, ale wtedy ukry si przed Niemcami, dajc si zamkn w spiarce i pozostajc w niej przez dwanacie dni z kawakiem chleba i manierk wody. Zrealizowa on swoj ucieczk kilka tygodni pniej. Inni, prowadzeni przez wytrawnych przewodnikw holenderskich, wydostali si odzi przez bystro pync rzek Waal. W ten sposb uciek Warrack. To samo uczyni Hackett, ktry majc chwilowo duo wolnego czasu wykorzystywa go na pisanie jako korespondent wojskowy do podziemnej gazety. Technika przeprawy bya nastpujca: wsiadao si do dki w dolnych partiach rzeki Wall i posuwao do blisko pnocnego jej brzegu, by nie cign nieprzyjacielskiego ognia z poudniowej strony rzeki i by nie by widzianym przez jakiekolwiek posterunki niemieckie, znajdujce si u gry na pobliskim brzegu pnocnym; gdy dopywano do czci brzegu poudniowego, znajdujcej si w brytyjskich rkach, dki skrcay i jak najszybciej przecinay rzek. Niektre ulegay rozbiciu przy silnym prdzie w czasie nawanicy, ale wielu si udawao. Holenderski ruch oporu w pewnych przypadkach uprzedza Brytyjczykw, by spodziewali si kajakowcw. Na Hacketta czeka jaki oficer z 11 puku huzarw z flaszk koniaku. Hackett umwi si, e z chwil gdy przedostanie si cay i zdrw, przekae przez Radio Orange45 nastpujc wiadomo: Szara g ucieka. Starsze panie, ktre tak dugo si nim opiekoway, wczay trzymane pod podog radio i gdy usyszay te sowa, z radoci zaczy taczy wok stou. Gdy tylko wie Ede zostaa wyzwolona, Hackett polecia tam samolotem wyadowanym smakoykami dla tych, ktrzy tak wiele ryzykujc przychodzili z pomoc uciekajcym onierzom naszej dywizji. Jeszcze niemieckie strae tylne walczyy z jednej strony miasta, a Hackett ju odnawia znajomoci po drugiej stronie. Odtd stale podtrzymywa przyjanie z tamtych dni - jak i setki innych ludzi z naszej dywizji. Kocio wytworzy trwae zwizki pomidzy brytyjskimi onierzami a cywiln ludnoci Arnhem i Oosterbeek. Miny lata od wydarze, ktrych wynikiem byy te przyjanie, a nadal s one tak samo ywe i pene znaczenia. Ludzie wci odwiedzaj domy i sklepy, w ktrych tak walecznie si bili, a mczyni i kobiety z Arnhem i Oosterbeek, odwiedzajc Wielk Brytani, poszukuj onierzy, z ktrymi zetknli si w tych dniach wrzeniowych. Coroczne pielgrzymki do Arnhem odwieaj wspomnienia i stwarzaj okazj do niezwykych spotka. We wrzeniu 1957 roku prawie dwudziestoletni, wysoki mody Holender rozpozna pilota szybowcowego jako tego onierza, ktry da mu sodycze pewnego ranka, gdy w 1944 roku 1 dywizja powietrznodesantowa wkraczaa do Arnhem. W miar jak coraz wicej oficerw, podoficerw i szeregowcw doczao do dywizji, coraz lepiej mogem sobie odtworzy bitw. Miaem ju do jasny jej obraz w chwili, gdy otrzymaem z Gwnej Kwatery Naczelnego Dowdztwa Alianckich Si Ekspedycyjnych list z dat 8 padziernika 1944 nastpujcej treci:

45

Radiostacja emigracyjnego rzdu holenderskiego w Londynie (przyp. tum.).

Szanowny Generale Urquhart: Szef Imperialnego Sztabu Generalnego wanie mnie poinformowa, e z powodu wielkich strat, jakie Pierwsza Brytyjska Dywizja Powietrznodesantowa poniosa pod Arnhem, prawdopodobnie nie bdzie mona jej odtworzy. Sprawia mi to tak samo gboki al, jaki jestem tego pewien - musi pan odczuwa, gdy w tej wojnie adna jednostka nie dokonaa takiego czynu, z ktrego mgbym czerpa wiksze natchnienie lub ktry wzbudziby we mnie wikszy podziw ni dziewiciodniowy bj paskiej dywizji pomidzy 17 a 26 wrzenia. Nie ulega wtpliwoci, e uczucia te podziela kady onierz, marynarz i lotnik Alianckich Si Ekspedycyjnych, w chwili obecnej wywalczajcych sobie drog ku Renowi. Ustanowiony przez pask dywizj wspaniay rekord wobec wiata nie potrzebuje upiksze z mej strony; chciabym jednak, by kady pozostay przy yciu z tego walecznego zespou zdawa sobie spraw nie tylko z tego, jak wysoko cae Naczelne Dowdztwo ceni ten przykad mstwa, hartu ducha i umiejtnoci walczenia, lecz take i z tego, e wspaniaa walka dywizji skutecznie przyczynia si do sukcesu operacji na poudnie od jej wasnego pola bitwy. Pascy oficerowie, podoficerowie i szeregowcy byli wspaniali. Atakowani ze wszystkich stron, pozbawieni pomocy i moliwoci wzmocnienia, bez wytchnienia zadawali takie straty nazistom, e ich piechota nie odwaya si do nich zbliy. W nieustannym gradzie pociskw niemieckich strzelcw wyborowych, karabinw maszynowych, modzierzy, rakiet, dzia wszelkich kalibrw oraz dzia pancernych i czogowych, nigdy si nie cofnli, nigdy si nie zachwiali. Bronili si nieugicie. Przez dziewi dni odpierali zacieke ataki nazistw i gdy 26 wrzenia rozkazano im wycofa si za rzek, odeszli jako dumny i wyniosy zesp - spadochroniarzy, onierzy oddziaw szybowcowych, pilotw szybowcowych, pisarzy, kucharzy i ordynansw, ktrzy wszyscy byli onierzami - w liczbie dwch tysicy z siedmiu tysicy piciuset, ktrzy rozpoczli bitw. Alianckie Siy Ekspedycyjne oddaj im cze. Wyrazy mego gbokiego podziwu i serdeczne pozdrowienia dla Pana osobicie. Z powaaniem Dwight D. Eisenhower

W styczniu 1945 sporzdziem oficjalne sprawozdanie i podsumowaem nauki pynce z tej operacji. Nic, czego si od tej pory dowiedziaem, nie zmienio w sposb zasadniczy moich wnioskw. Przede wszystkim odlego od celu po wyldowaniu bya zbyt wielka. Zdaniem wszystkich strefy zrzutw i strefy ldowa byy zbyt odlege. Istniay mniejsze strefy bliej miasta, na ktrych moglibymy wysadzi siy rwne mniej wicej kompanii; jednake uycie tych stref pocignoby za sob pewne rozproszenie i oderwanie samolotw od gwnego nurtu, a mielibymy te trudnoci w przekonaniu lotnikw, by lecieli do strefy bronionej przez artyleri przeciwlotnicz. Lotnisko Deelen - naturalna strefa ldowania - naleao do tej kategorii, cho take byo zbyt odlege. Niewtpliwie mona byo zrobi mniejsze zmiany, jednake z meldunkw wiedzielimy, e obszar broniony przez artyleri przeciwlotnicz obejmowa rozlegy rejon poza miastem. Uwaam, e nie wicej ni kilka kompanii mogo wyldowa znacznie bliej, chyba e zgodzilibymy si na lot do strefy bronionej przez artyleri przeciwlotnicz i na zrzucenie ludzi na poudnie od mostu w terenie polderowym, ktry, jak meldowano, by nieodpowiedni. W cigu tygodni poprzedzajcych operacj na podstawie meldunkw wywiadu powsta obraz silnie rozbudowanej niemieckiej obrony przeciwlotniczej, ktra miaa tendencj do dalszego wzmacniania si. Te rodki obrony przeciwlotniczej byy zwalczane przez

myliwce, zanim rozpocza si nasza operacja, a w przededniu jej piloci, powracajcy po wykonaniu ataku na cele w Niemczech i w innych czciach Holandii, mieli polecenie atakowania tego rejonu. Ponadto tereny polderw okrelono jako nie nadajce si do ldowania szybowcw, a take do ich rozadowywania oraz do ruchu jeepw i cikiego sprztu. Bya to bdna ocena. W rzeczywistoci bowiem w pobliu gwnego mostu moga z powodzeniem ldowa ograniczona liczba szybowcw, pomimo ognia artylerii przeciwlotniczej. Mogoby si nam opaca ponie nawet do cikie straty, aby mie jaki oddzia na poudnie od mostu. W ostatecznym rachunku wyniosoby to taniej. Dodatkow trudnoci dla dywizji byo ldowanie w trzech rzutach, co odbio si fatalnie na wszystkich dalszych jej dziaaniach. Cho jestem zupenie pewien, e Browning w warunkach, w jakich si znalaz, nie mg uczyni dla nas nic wicej, to jednak czas uyty na koncentracj i rozwinicie penych si dywizji by przesadnie dugi. Dywizja powietrznodesantowa jest przeznaczona, by walczy jako cao i jako taka powinna by zrzucona lub wyldowa w caoci. Plan korpusu przewidywa opanowanie poszczeglnych celw kolejno wedug wanoci, co w naszym wypadku oznaczao od dou w gr (z poudnia na pnoc). Efekt jednak tego by taki, e do wykonania naszego zadania, do ktrego przeznaczono cztery brygady, pierwszego i najwaniejszego dnia przystpia tylko jedna - 1 brygada spadochronowa. 1 brygada szybowcowa pierwszego dnia bronia stref zrzutw i ldowania. Nawet przy zapewnionej przez nas osonie ldowanie 4 brygady spadochronowej odbywao si w walce i opr byby silniejszy, gdyby 7 batalion KOSB i 1 batalion puku Border nie byy na miejscu, by ubezpieczy jej przybycie. Gdyby dla drugiego i trzeciego rzutu byy do dyspozycji inne strefy ldowania, opacaoby si nam je wykorzysta, aby w dalszym cigu uzyska zaskoczenie i zwolni siy osaniajce. Oddziay uyte do osony stref zrzutw i ldowania oddayby nieocenione usugi, gdyby byy uyte do natarcia w cigu pierwszych dwudziestu czterech godzin. Moliwe, e nasze pogldy byy bdne. Nie ulega wtpliwoci, e w walkach ulicznych wypadlimy le. Wikszo z nas tego problemu nie braa specjalnie pod uwag, gdy sporzdzano plan operacji, a nawet w czasie posuwania si do centrum miasta. Wszystkie oczy i myli zwrcone byy na most. Cho wszyscy mieli pewne wyszkolenie w walce ulicznej, nie do jednak mylano o przeszkodach wystpujcych w zabudowanym obszarze, gdzie swobodne poruszanie si byo tak utrudnione. Gdy w czasie marszu do miasta onierze zostali ostrzelani, skonni byli wskakiwa do najbliszego rowu lub kry si, gdzie kto mg, a jeli ogie si przedua, wchodzili do najbliszych domw i pozostawali tam tak dugo, jak dugo trwa opr. Wysokie mury ogrodw i ogrodzenia druciane sprawiay, e ruch poza drogami by mozolny, z bocznych drg za nie korzystalimy take w naleytym stopniu, gdy nikt nie wiedzia, dokd one prowadziy, a brako nam planw miasta. Moglibymy si posun dalej, gdybymy w wikszym stopniu wyzyskiwali znajomo terenu miejscowej ludnoci i lepiej wykorzystywali przydzielonych do dywizji holenderskich oficerw cznikowych. Powinnimy byli czciej uywa skrtw i posuwa si na przeaj. Posuwalimy si przewanie wzdu gwnych drg, a tych byo niewiele. Zatrzymywalimy si, gdy tylko na tych drogach napotykalimy zorganizowany opr. Zabudowany obszar jest piekem dla nacierajcego i sprzyja obrocy, co stwierdzilimy sami w pniejszych fazach bitwy.

W pocztkowej fazie wikszo z nas skonna bya sdzi, e opr by tylko przejciowy i e wczeniej czy pniej posuniemy si naprzd. Jednake nawet ograniczenia ruchu bdce wynikiem ukadu drg w rejonie Arnhem i niewykorzystanie przez nas we waciwy sposb drg drugorzdnych nie przeszkodziyby przesuniciu pewnych naszych jednostek, gdyby nasza czno radiowa lepiej dziaaa. Z ca pewnoci 3 batalion mgby zosta przesunity na doln drog wczeniej i posuwa si za 2 batalionem, ktry dotar do mostu. Jak si okazao, w tym samym zabudowanym rejonie znajdoway si bataliony spadochronowe 1, 3 i 11 oraz batalion puku South Stafford, ale dziaania ich byy chaotyczne. W pobliu Den Brink, gdzie opr by najzacitszy, spadzisto opadajcego ku rzece terenu poza gwn drog z jednej strony i trudno poruszania si pomidzy domami w pobliu muzeum z drugiej stworzyy zator i straszliwe zamieszanie. Dowdcy kompanii i plutonw nie mieli z sob cznoci, radio nie dziaao, wskutek czego nie istniao zdecydowane dowodzenie i lokalne planowanie taktyczne. Niemniej byo wprost nie do uwierzenia, e powstay tego rodzaju warunki, i przewaajca cz czterech batalionw przestaa istnie. Z pewnoci nie byo to wynikiem braku ducha lub wyszkolenia. Jest problematyczne, czy dwa lub nawet trzy bataliony wystarczyyby przy mocie. Frost i jego niewielkie siy spisali si wspaniale, wytrwawszy tam tak dugo i walczc tak, jak walczyli. Oczywicie przy wikszej liczbie jednostek nasza obrona byaby silniejsza i mogaby trwa duej. Mam jednak wtpliwoci - ze wzgldu na stawiany przez Niemcw opr i czas, jakiego potrzebowa 30 korpus - czy jakiekolwiek mniejsze, siy od caej naszej dywizji plus brygada polska zdoayby utrzyma rejon mostu do czasu nadejcia 2 armii. W dalszym cigu jednak nie moglimy przeszkodzi jakim wikszym ruchom Niemcw, skierowanym z lasw Reichswald ku Nijmegen. Czsto mylaem o tym, e opuszczenie przeze mnie sztabu i niemono powrotu do niego w pierwszych kilku dniach bitwy mog by krytykowane. Normalnie na pocztku bitwy dowdca niewiele moe uczyni, by wpyn na jej przebieg, moe tylko osobicie stwierdzi, co si dzieje. Czsto ju sama jego obecno dodaje odwagi onierzom, czasami za moe on pobudzi do energiczniejszego dziaania poszczeglne osoby lub oddziay, ktre nie posuwaj si tak szybko, jak powinny. Nie wyobraaem sobie, bym musia podejmowa jakie waniejsze decyzje w pocztkowej fazie dziaa - jeli ldowania odbyway si w porzdku, co zreszt tak byo - uwaaem za, e pniej, gdy bitwa si rozpocznie na dobre i bd bardzo zaabsorbowany, mogoby mi by bardzo trudno przenosi si z miejsca na miejsce. Nie spodziewaem si, e wraz - z jednym z batalionw zostan przygwodony w terenie i zmuszony do bezczynnoci przez jakie trzydzieci sze godzin. Moe byoby lepiej, gdybym pozosta w swoim sztabie, nawet majc niewiele do roboty na pocztku. W tym wypadku z pewnoci mgbym wywrze wikszy wpyw na pniejsze dziaania brygady szybowcowej i 4 brygady spadochronowej, a take oszczdzibym pewnych przykroci moim dwm brygadierom. Jest jednak przeciwne naturze i otrzymanemu wyszkoleniu takie po prostu obijanie si w sztabie. Jestem pewien, e w dziewiciu przypadkach na dziesi dowdca powinien opuci sztab i uda si tu i tam, gdy tylko przekona si, e opracowany przez niego plan dziaa jest dobry i naleycie realizowany. I tak wczeniej czy pniej udabym si do 1 brygady spadochronowej, by stwierdzi, jak daje sobie rad, i zobaczy si z Lathburym. Jedyna rnica mogaby by w czasie. Ale przy braku

cznoci, ktry przeladowa nas od samego pocztku, istniaa po prostu konieczno odwiedzenia dowdcw formacji. Byo jeszcze wiele innych czynnikw, ktre przyczyniy si do takiego wanie wyniku kocowego pod Arnhem. Szybko i skuteczno reakcji niemieckiej byy imponujce: onierza niemieckiego zawsze szkolono w przeprowadzaniu natychmiastowego kontrataku, co te ujawnio si w pierwszych dniach pod Arnhem. Dowodzenie na szczeblu modszych dowdcw byo dobre, a zdolno i gotowo do podjcia walki - niezalenie od lekarskiej kategorii przydatnoci do suby wojskowej - wybitne. Brawura poszczeglnych strzelcw wyborowych bya godna pochway. Brak bezporedniego wsparcia lotniczego stanowi dla nas zaskoczenie. W pierwszych dwch lub trzech dniach, zanim siy niemieckiej obrony przeciwlotniczej zaczy narasta, uzbrojone w rakiety nisko lecce samoloty okazayby nam nieocenion pomoc. Widziao si niewiele samolotw Luftwaffe i ataki alianckich myliwcw z lotu koszcego na znajdujce si na ulicach czogi niemieckie znacznie zmieniyby sytuacj. Co prawda w warunkach walki ulicznej trudno byo dokadnie okreli pooenie celw i wiele zaleaoby od poszczeglnego pilota i monoci swobodnego krenia przez niego przez pewien czas bez naraania si na interwencj nieprzyjaciela. Tego ostatniego warunku oczywicie nie mona byo zagwarantowa i ze wzgldu na przedstawiony przez wywiad przesadny obraz niemieckiej obrony przeciwlotniczej trudno byo to wsparcie zapewni. Jakiekolwiek jednak byy tego przyczyny, wsparcia myliwcw nie otrzymalimy prcz bardzo sabego, przeprowadzonego przez niewielk liczb samolotw i w bardzo pnym stadium bitwy. Po wojnie wiele znaczenia przydawano plotce, e zostalimy zdradzeni przez jednego z przywdcw holenderskiego ruchu oporu, Christiana Lindemansa, zwanego King Kong ze wzgldu na jego potn budow i wielk si fizyczn. Mia on udzieli Niemcom poufnej informacji o operacji Market Garden i wskutek tego dywizja pancerna SS Hohenstaufen czekaa na nas - tak mniej wicej gosia fama. W rzeczywistoci za ustalono, e Lindemans o operacji nic nie wiedzia, cho z pewnoci by informatorem gestapo. Gdy gestapo schwytao jednego z modszych braci, zaangaowanego w pracy podziemnej, Lindemans zosta dwustronnym agentem. W zamian za zagwarantowanie bezpieczestwa bratu zacz wydawa Niemcom swych kolegw. Wszelkie podejrzenia, jakie partyzanci kierowali pod jego adresem, rozproszyy si, gdy zosta ranny w pier przez zabkany pocisk niemiecki. Lindemans prowadzi nadal swoj podwjn gr. W pitek 15 wrzenia, na dwa dni przed rozpoczciem si naszych operacji w Holandii, zgosi si on do niemieckiego kontrwywiadu i powiedzia majorowi abwehry nazwiskiem Kiesewetter, e alianci przygotowywali wielkie natarcie, w toku ktrego zamierzali opanowa Eindhoven, a nastpnie posuwa si na pnoc. Lindemans przekaza Niemcom egzemplarz instrukcji, przeznaczonej dla organizacji ruchu oporu w Eindhoven, uprzedzajcej j, by bya w gotowoci na 17 wrzenia. Poniewa Brytyjczycy i Kanadyjczycy ju posuwali si po osi pnocnej i byo prawdopodobne, e nie zatrzymaj si w Eindhoven, Kiesewetter i jego szef, pukownik Giskes, nie przywizywali adnej wagi do tej informacji. Lindemans bowiem nie wspomnia o Arnhem.

Aresztowano go przy kocu wojny, ale w wizieniu odebra sobie ycie na dzie przed majcym si rozpocz jego procesem w Holandii. Od tego czasu rozmawiaem z wieloma niemieckimi oficerami, ktrzy byli pod Arnhem i naszym ldowaniem zostali cakowicie zaskoczeni. Emerytowany oficer armii holenderskiej, podpukownik Boeree, po wojnie zada sobie nieco trudu, by dostarczy szczegowych dowodw, ktre, moim zdaniem, ustalaj ponad wszelk wtpliwo, e Lindemans nie wpyn na losy mojej dywizji. Wydaje si, e najbardziej przekonywajcym dowodem niemieckiej niewiadomoci by fakt, e zaraz po naszym ldowaniu marszakowi Modelowi nieledwie cudem udao si unikn niewoli. A znalezienie si w pobliu dywizji Hohenstaufen byo czysto przypadkowe. Nawet gdy wemie si pod uwag wszystkie niepowodzenia, due i mae, jakich doznalimy w cigu tych dziewiciu dni na pnoc od Dolnego Renu, pozostaje faktem, e walczylimy w odosobnieniu znacznie duej, ni jest to przewidziane dla jakiejkolwiek dywizji powietrznodesantowej. Uwaam za moliwe, e przynajmniej tym razem entuzjazm Horrocksa nie zosta we waciwy sposb przekazany jego podkomendnym i by moe cz jego modszych oficerw i podoficerw nie w peni zrozumiaa problem i wag jak najwikszej szybkoci. Na og odnosi si wraenie, e byli oni odurzeni zwycistwem. Posuwali si bardzo szybko na pnoc i, dobrze przyjmowani przez wyzwalanych ludzi, zapomnieli ju o atmosferze frontu. Jak to zwykle bywa, potrzebowali nieco czasu na powtrne dostrojenie si do surowej rzeczywistoci zacitej walki z Niemcami. Pocztkowo napotkany opr, zdaje si, wywoa w nich pewnego rodzaju wstrzs i uczucie zaskoczenia. Niemniej jednak Dywizja Pancerna Gwardii pod Nijmegen wykazaa wybitn brawur, nigdy te nie przestan podziwia wspaniaych wysikw 82 dywizji powietrznodesantowej armii Stanw Zjednoczonych, a zwaszcza grupy bojowej, ktrej udaa si pikna przeprawa przez rzek pod Nijmegen. Samochody pancerne Gwardii Konnej te dokonay wspaniaego czynu, docierajc do brzegw Dolnego Renu, i czsto zastanawiaem si, dlaczego obran przez nie tras nie mogy posuwa si natychmiast inne oddziay 30 korpusu. Z chwil przebycia mostu pod Nijmegen mona byo posa tras samochodw pancernych Gwardii Konnej grup pancern, a za ni piechot 43 dywizji. Odnosi si jednak wraenie, e zbyt wiele nadziei pokadano w wojskach pancernych, dziaajcych na gwnej osi. Z chwil gdy na wskich drogach, zbudowanych na nasypach powyej polderu, pomidzy Nijmegen a Arnhem czogi si zatrzymay, nie mona byo nimi manewrowa. Ale nawet przy zablokowanej gwnej drodze przez Elst, co nie pozwalao 30 korpusowi dotrze do mostu w Arnhem, wystarczajco silny oddzia mgby osign poudniowy brzeg rzeki w rejonie naszej obrony i si przeprawi. We wczeniejszej fazie bitwy mogo by nawet moliwe zbudowanie przez rzek mostu pontonowego i w ten sposb umoliwienie nam rozszerzenia obwodu obrony w przewidywaniu dalszych dziaa zaczepnych po nagromadzeniu dostatecznych si. Gdy wreszcie 43 dywizja nadesza, byo ju za pno. Horrocks do ostatniej chwili zapatrywa si optymistycznie na moliwo dokonania przeprawy na zachd od rejonu naszej obrony. Pod tym wzgldem, uwaam, myla nierealnie i dobrze si stao, e Browning i Dempsey nalegali, bymy si wtedy wycofali, tak jak to uczynilimy. Moje oficjalne sprawozdanie ze stycznia 1945 zakoczyem nastpujco: Operacja nie bya w stu procentach udana i zakoczya si niezupenie tak, jak zamierzalimy.

Straty byy cikie, ale onierze wszystkich stopni uwaaj, e zwizane z tym ryzyko nie byo nadmierne. Nie ma wtpliwoci co do tego, e wszyscy chtnie podjliby w przyszoci nastpn operacj w podobnych warunkach. Niczego nie aujemy. *** Jestem tego samego zdania dzisiaj, gdy pozostali przy yciu uczestnicy s rozproszeni po caym wiecie, a cz jeszcze pozostaje w armii, gdy Arnhem jest ruchliwym i architektonicznie powabnym powojennym miastem z wikszoci swych ran ju zagojonych. Nowy most czy brzegi Dolnego Renu. Czasami jaki Holender znajduje w swoim ogrodzie odamek pocisku modzierzowego, a ludzie na niedzielnych przechadzkach w lasach sosnowych i na nadrzecznych polderach natrafiaj na zuyt amunicj brytyjsk.

Zaczniki
Operacja Market
I Instrukcja nr I brytyjskiego korpusu powietrznodesantowego cile tajne OPERACJA MARKET Instrukcja nr 1 Do: Generaa majora R. E. Urquharta, DSO Dowdcy brytyjskiej 1 dywizji powietrznodesantowej i podporzdkowanej mu polskiej 1 brygady spadochronowej. 1. Zadanie gwne Paskim gwnym zadaniem jest uchwycenie mostw lub mostu w ARNHEM. 2. Zadanie dodatkowe Paskim dodatkowym zadaniem jest utworzenie odpowiedniego przyczka pozwalajcego na rozwinicie si na PNOC od DOLNEGO RENU formacjom 30 korpusu, posuwajcym si w drugim rzucie. 3. Zadanie trzecie W czasie operacji natychmiast po wyldowaniu pierwszego rzutu uczyni pan wszystko co w paskiej mocy, by unicestwi obron przeciwlotnicz w rejonie paskich stref zrzutw i stref ldowania oraz w Arnhem w celu zabezpieczenia przylotu paskich dalszych rzutw.

4. Styki a) W celu utrzymania paskiej poudniowej granicy bombardowania nie naley przedsibra adnych prb nawizania stycznoci z 82 dywizj powietrznodesantow St. Zjedn. w kierunku POUDNIOWYM. b) W najdalej na poudnie wysunitym punkcie, ktry pan bdzie utrzymywa na gwnej osi 30 korpusu, czy to na PNOC, czy na POUDNIE od DOLNEGO RENU, umieci pan oddzia cznikowy, ktry zorganizuje przyjcie i przejcie nadcigajcych formacji drugiego rzutu (najprawdopodobniej Dywizji Pancernej Gwardii; zostanie to jednak potwierdzone, gdy bdzie na pewno wiadome). Ten oddzia cznikowy ma posiada wszystkie informacje dotyczce ugrupowania nieprzyjaciela i paskiego, droni itd. Oficer dowodzcy oddziaem cznikowym ma by w stopniu podpukownika lub wyszym. Czas prawdopodobnego nawizania stycznoci z czoowymi oddziaami 30 korpusu zostanie panu podany przez dowdztwo korpusu, gdy tylko bdzie dokadnie znany. Wiadomo t moe pan otrzyma dopiero w jaki czas po waszym wyldowaniu. 5. Plan 30 korpusu Plan 30 korpusu otrzyma pan najpniej w pitek wieczr 15 wrzenia. 6. Wiadomoci o nieprzyjacielu Najwiesze wiadomoci bd przesyane panu a do chwili odlotu.

Dowdztwo wojsk powietrznodesantowych (Oddz. Op.) przez poczt polow. Anglia. 13 wrzenia 44.

(-) F. A. M. Browning. Genera porucznik. Dowdca brytyjskiego korpusu powietrznodesantowego.

II Rozkaz operacyjny nr 9 1 dywizji powietrznodesantowej. Potwierdzenie rozkazw ustnych dowdcy dywizji

cile tajne NIE zabiera w powietrze Data: 12 wrzenia 44 Egzemplarz nr OPERACJA MARKET 1 dywizja powietrznodesantowa. Rozk. Op. Nr 9 Potwierdzenie rozkazw ustnych dowdcy dywizji Mapy: 1:25 000 GSGS 4427, GINKEL 388, EDE 387, RENEN 5 NE, ARNHEM 6 NW 1:100 000 GSGS 2541 arkusze 2 i 5.

GSGS 4416 arkusz P. 1. Pooenie 1. a) Podane ustnie. b) Zostaje podporzdkowana polska 1 brygada spadochronowa. Zamiar 2. 1 dywizja powietrznodesantowa uchwyci ARNHEM 7378 i przeprawy przez DOLNY REN oraz utworzy przyczek na PNOC od tego miasta. Wykonanie 3. Przydzia samolotw. Jak dla operacji LINNET46 - praktycznie Tabela Y 4. Dywizja wylduje w trzech rzutach. a) Pierwszy rzut. Pierwszy rzut sztabu dywizji 1 szybowcowy szwadron rozpoznawczy 1 puk artylerii lekkiej (bez jednej bat.) 1 brygada spadochronowa 1 bateria dzia przeciwpancernych 1 spadochronowy szwadron saperw 16 spadochronowy szpital polowy 1 brygada szybowcowa (bez niektrych pododdziaw) 9 kompania saperw 181 szybowcowy szpital polowy b) Drugi rzut. 4 brygada spadochronowa 4 spadochronowy szwadron saperw 133 spadochronowy szpital polowy 2 bateria dzia przeciwpancernych Jedna bateria pal Pozostae dywizyjne elementy szybowcowe Reszta 1 brygady szybowcowej Uzupenienie zaopatrzenia c) Trzeci rzut. Polska 1 brygada spadochronowa (bez baterii lekkiej) Pierwszy rzut 1 brygada spadochronowa z przydzielonymi: 1 bat. dzia ppanc. 1 spad. szwadr. sap. Oddziaami 9 komp. sap. 16 spad. szpit. pol. Szwadr. rozp. (bez jednego plut.) Strefa zrzutu X Strefa ldowania Z ma: a) Uchwyci i utrzyma w Arnhem w porzdku pilnoci 1) Gwny most w 746768
46

Zadania

Makolgwa - kryptonim jednej z poprzednio przygotowywanych operacji powietrznodesantowych (przyp. tum.)

2) Pontonowy most w 738774 b) Po przybyciu drugiego rzutu uchwyci i obsadzi przydzielony odcinek. c) Obsadzi cz odcinka polskiej 1 brygady spadochronowej do czasu jej przybycia w trzecim rzucie. d) Osoni stref zrzutu K w czasie ldowania polskiej 1 brygady spadochronowej. e) Po obsadzeniu odcinka by gotowym do oddania do odwodu dywizji w krtkim terminie jednego batalionu. 6. ma: a) Zabezpieczy stref ldowania S i Z stref zrzutu X i osoni wyadunek pierwszego rzutu, b) Wystawi ubezpieczenia na 1) drodze EDE 5785 - ARNHEM w ssiedztwie PLANKEN WAMBUIS 6683 2) drodze WAGENINGEN 5876 - ARNHEM w pobliu RENKUM 6276. c) Osoni przybycie drugiego rzutu w strefach zrzutu Y i X w strefach ldowania S i Z d) Po zakoczeniu wyadunku drugiego rzutu uchwyci i obsadzi wyznaczony odcinek. e) Osoni ldowanie polskich szybowcw w trzecim rzucie w strefie ldowania L. 7. Szwadron rozpoznawczy a) Bez jednego plutonu przejdzie pod dowdztwo 1 brygady spadochronowej i bdzie uyty do uchwycenia mostw w ARNHEM. Zostaj mu podporzdkowane druyny 9 komp. sap. b) Jeden pluton jako odwd dyw. odesa do punktu zbirki HALTE WOLFHESEN 665805. c) Po wykonaniu zadania z 1 bryg. spad. powrci do dywizji do punktu HEIJONOORD 725785. Przydzielone druyny 9 komp. sap. wrc pod rozkazy dowdcy saperw. d) Zadanie dyw. - rozpozna w kolejnoci droga APELDOORN 7803 - ARNHEM ZUTPEN 9494 ZEVENAR 8571 NIJMEGEN 7062 WAGENINGEN 5876 EDE 5785 8. 21 Samodzielna kompania spadochronowa oznakuje Strefy zrzutu X Y K Strefy ldowania S Z L Punkt dostarczenia zaopatrzenia V dla pierwszego, drugiego i trzeciego rzutu. Po wykonaniu zadania powrci do punktu DER BRINK 718779. 9. Artyleria dywizyjna a) Artyleria 1) Puk artylerii lekkiej bez baterii w dyspozycji dowdcy art. dyw. 3 bateria lekka wspiera 1 brygad spadochronow. 1 bateria lekka wspiera 1 brygad szybowcow. 2) Pocztkowy rejon stanowisk ogniowych 6779 - 3 bat. przesuwa si do 6977. 3) Wysunici obserwatorzy - wedug zarzdze dowdcy art. b) Artyleria przeciwpancerna 1) 1 bateria ppanc. (bez jednego plut. dzia 17-funtowych) przydzielona do 1 bryg. spad. 1 brygada szybowcowa z przydzielonym 181 szybowcowym szpitalem pol. Strefa ldowania S

2) Jeden plut. dzia 17-funt. do osony oddziaw dywizyjnych. 10. Saperzy a) 1 spad. szwadron sap. Po przybyciu drugiego rzutu 1 spad, szw. sap. (bez jednego plut. pozostajcego w 1 bryg. spad.) powraca do dyspozycji dowdcy sap. Miejsce zbirki szwadronu ELEKTROWNIA 753768. b) 9 komp: sap. i druyna 261 komp. park. sap. 1) 2 druyny 9 komp. sap. przydzielone do szwadr. rozp. Zadanie: rozbroi i usun adunki na mostach. Po przybyciu drugiego rzutu druyny powracaj do 9 komp. sap. Miejsce zbirki TAFELLAAN 717792. 2) Jeden pluton 9 komp. sap. zostanie przydzielony do 1 bryg. szyb. z chwil przybycia do strefy ldowania. 3) 9 komp. sap. (bez jednego plut. i druyn) i druyna 261 komp. park. sap. w dyspozycji dcy sap. Miejsce zbirki TAFELLAAN 717792. 11. Pierwszy rzut sztabu dyw. Lduje w strefie ldowania Z. Miejsce zbirki wze drg 657797, std gwn drog WAGENINGEN-ARNHEM. Rozwin PARK ARTYLERYJSKI 7378.

Zadania 12. 4 brygada spadochronowa z przydzielonymi:

Drugi rzut

4 spad. szwadr. sap. 133 spad. szpit. pol. 2 bateri dzia ppanc. Strefa zrzutu Y Strefa ldowania X ma: a) Uchwyci i obsadzi wyznaczony odcinek. O posuwania si droga EDE - ARNHEM. b) Obsadzi cz odcinka przydzielonego polskiej 1 bryg. spad. do czasu jej przybycia w trzecim rzucie. 13. Artyleria dywizyjna a) Artyleria 1) 2 bateria lekka wspiera 4 bryg. spad. 2) Rejon stanowisk ogniowych puku art. lekk. na pozycji gwnej 7177 b) Artyleria ppanc. 1) 1 bateria ppanc. powraca po rozkazy dcy art. i wspiera 1 bryg. spad. 2) 2 bateria ppanc. (bez jednego plut. dzia 17-funt.) wspiera 4 bryg. spad. 3) Dwa plut. dzia 17-funt. i jeden plut. dzia 6-funt. w odwodzie dyw. pod rozkazami dcy art.

14. Saperzy 4 spad. szw. sap. Po przybyciu trzeciego rzutu 4 spad. szw. sap. (bez jednego plut. pozostajcego w dyspozycji 4 bryg. spad.) powraca pod rozkazy dcy sap. Miejsce zbirki ARNHEM stacja kol. 732782.

15. Uzupenienie zaopatrzenia 35 samolotw typu Stirling w strefie ldowania L Gwna zawarto amunicja artyleryjska i pociski do modzierzy. Nieco mat. pdn. Zadania Trzeci rzut

16. Polska 1 brygada spadochronowa Strefa zrzutu K ma jak najszybciej obsadzi wyznaczony odcinek.

Strefa ldowania L

17. Uzupenienie zaopatrzenia 100 samolotw plus strefa zrzutu V. 18. Sposb obsadzenia pozycji Brygady wysun pozorny front i nieruchome patrole moliwie jak najdalej w przd. Dowdztwo dywizji nie bdzie koordynowao dziaa, dopki nie znajdzie si na ziemi i dopki nie bd znane rodki i sytuacja. 19. Granica bombardowania a) Od godziny G do przybycia drugiego rzutu + 6 godz. 785855 - 768852 - 750846 - 737845 - 730844 - 715845 - 708851 - 695852 - 676853 - 659853 - 639853 - 628853 - 613855. b) Od przybycia drugiego rzutu + 6 godz. (tj. nie przed godz. 11.00 dnia D + 1) 629852 - 629842 - 630821 - 628807 - 623788 - 616772 - 614759. c) Dowdcy brygad podadz cele, na ktre chc mie z gry przygotowane bombardowanie bd przed, bd te po godz. G. 20. Piloci szybowcowi Pozostan przy jednostkach ldujcych do chwili obsadzenia odcinka dywizji. Pniej:Jeden baon pozostaje pod rozkazami dcy 1 bryg. szybowcowej. Jeden baon w odwodzie dywizji m.p. SONSBEEK 743785.

21. Czas a) Pierwszy rzut Godz. G (gwny rzut szybowcowy rozpoczyna ldowanie) w przyblieniu godz. 14.00 dnia D, lecz nie przed godz. 10.00. b) Drugi i trzeci rzut. Jak najwczeniej dnia D+1 i D+2. 22. Odprawy Bez dalszych rozkazw z dtwa dyw. nie przeprowadza odpraw poniej szczebla dcw jednostek i szefw sub. 23. Znaki rozpoznawcze a) Ziemia - powietrze: ty dym lub rakiety oraz te fluoryzujce pachty tosamoci, jeli s w dyspozycji. b) Ziemia - ziemia: te trjkty ze sztucznego jedwabiu.

24. Hasa Godz. G do godz. 23.59 dnia D Godz. 23.59 dnia D do godz. 23.59 dnia D+1 Godz. 23.59 dnia D+1 do godz. 23.59 dnia D+2 Godz. 23.59 dnia D+2 do godz. 23.59 dnia D+3 Godz. 23.59 dnia D+3 do godz. 23.59 dnia D+4 Godz. 23.59 dnia D+4 do godz. 23.59 dnia D+5 Haso Odzew Haso Odzew Haso Odzew Haso Odzew Haso Odzew Haso Odzew CZERWONY BERET WUJ SAM POCZTOWY GOB POWIETRZNY DESANT ROBERT BURNS WOJSKOWY TRANSPORTOWIEC

Zarzdzenia kwatermistrzowskie

25. Wydane oddzielnie. 26. Puk. H. N. Barlow, zca dcy 1 bryg. szyb., jest wyznaczony na komendanta miasta Arnhem. Bdzie pozostawa w cisym kontakcie z dc 1 bryg. spad. i koordynowa dziaalno szefa andarmerii dywizji i szefa sekcji kontrwywiadu. czno

27. Zarzdzenia w sprawie cznoci wydane oddzielnie. 28. Uywa naley wycznie listy kodowych nazw miejscowoci, wydanej przez 30 korpus dla operacji COMET. Formacje i jednostki mog jednak nada nazwy kodowe wanym drogom, osiom posuwania si lub poszczeglnym celom wedug swego uznania. Potwierdzenie Godz. podpisania 15.30 Sposb dorczenia osobicie. M.p. pierwszego rzutu sztabu. Rozdzielnik Egz. Nr 1 2 3 4 5 6 7

Ppk Sztabu Gen., 1 dywizja powietrznodesantowa

1 bryg. spad. 4 bryg. spad. 1 bryg. szyb. Szw. rozp. Art. Sap. czno

21 sam. komp. spad. Polska 1 bryg. spad. Dca dyw. Oddz. op. sztabu 1 dyw. pow. des. (grupa op.-wyw. sztabu) (2) Oddz. lotn. Sztabu Oddz. wyw. Sztabu Kwatermistrz Suba zaop. i transp. Suba san. Szef and. wojsk dyw. Suba uzbr. In. suba rem. Dtwo and. wojsk. Dtwo wojsk pow. des. (6) 52 dywizja (L47) 82 dyw. pow. des. St. Zjedn. 101 dyw. pow. des. St. Zjedn. Dtwo pil. szyb. (3) Szef oddz. operac. IX grupy transp.-des. Szef oddz. operac. 38 grupy RAF Dziennik dziaa (2) Akta Zapas

8 9 10 11 12-13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23-28 29 30 31 32-34 35 36 37-38 39 40-50

III Przydzia szybowcw na rzuty transportu powietrznego

cile tajne Przydzia MARKET szybowcw wedug rzutw

Jednostka Dtwo dyw. Szw. rozp. Puk art. lekk. 1 bat. ppanc. 2 bat. ppanc. bat. 17-funt. dzia ppanc. 9 komp. sap. 1 bryg. spad. 4 bryg. spad. Dtwo 1 bryg. szyb. Baon szyb. Baon szyb. Baon szyb.
47

1 rzut 10 22 57 21 11 (w tym 8 szyb. typu Hamilcar) 16 23 (w tym 3 szyb. typu Hamilcar) 10 (w tym 1 szyb. dla dtwa and.) 57 (w tym 1 szyb. typu Hamilcar) 57 (w tym 1 szyb. typu Hamilcar) 22

2 rzut 19 33 27 11 (w tym 8 szyb. typu Hamilcar) 6 20 43 (w tym 3 szyb. typu Hamilcar) 6 6 41 (w tym 1 szyb. typu

3 rzut

Lowlandzka, szkocka dywizja przeznaczona do transportu samolotami (przyp. tum.)

181 szyb. szpital, pol. 21 sam. komp. spad. Kwat. Polska 1 bryg. spad. Dtwo korpusu Bez przydziau

7 7 38 358

Hamilcar) 5 1 36 (w tym 3 szyb. typu Hamilcar) 45 2 301

35 35

Ogem 694 szybowce.

IV Rozdzia jednostek na lotniska

Podzia jednostek na lotniska

L.p. Lotnisko Dtwo Bryg. 1 baon 2 baon 3 baon

A. Samoloty dla transportu spadochronowego

1 rzut 1 bryg. spad. 1 16 Rozp. spad. spad. szw. szpit. sap. pol. 2 4 133 spad. Szpit. pol. 21 sam. oddz. 4 bryg. 12 Wysun. oddz. 4 bryg. Dtwo dyw. S. zaop. i transp. Razem

1 2 3

Fairford Folkingham Barkston Heath

34 9 Dtwo Bryg. 34 156 baon 2 rzut 10 baon

34 9 11 baon4 4 bryg. spad. 4 spad. szw. sap. 9

2 4 5

8 S. zaop. i transp.

12 72 73

4 5 6 7

Saltby Cottesmore Spanhoe Cottesmore

33 8 33

33 4

3 rzut Polska 1 brygada spad. Polska 1 brygada spad. Ogem sam. transp. spad. cao

70 54 124 54 60 114 395

V O de B 1 dywizji powietrznodesantowej

O DE B 1 DYWIZJI POWIETRZNODESANTOWEJ OPERACJA MARKET

Dtwo 1 dyw. pow.des. Dca dyw. Adiutant Szef sztabu Szef oddz. operac. Szef oddz. lotn. Szef oddz. wyw.

Genera major R. E. Urquhart, DSO Kpt. G. C. Roberts Ppk C. B. Mackenzie Major O. F. Newton-Dunn Major D. J. Madden Major H. P. Maguire

Kwatermistrz Pomocnik kwat. do spraw org. Pomocnik kwat. do spraw kwat. Dtwo art. dyw. Dca art. Szef sztabu art. dyw. Dtwo sap. dyw. Dca sap . Szef sztabu sap. dyw. Dtwo dyw. wojsk czn. Dca wojsk czn. Zca dcy wojsk czn. Szefostwo suby zaop. i transp. Szef suby zaop. i transp. Zca szefa suby zaop. i transp. Suba sanitarna Szef suby san. Zca szefa suby san. Suba uzbrojenia Szef suby uzbr. In. suba remontowa Pomocnik szefa in. suby rem. Suba duszpasterska Szef suby duszp. andarmeria Szef suby and. 1 bryg. spad. Dca Szef sztabu Kwatermistrz 1 baon spad. 2 baon spad. 3 baon spad. Szwadr. rozp. (bez 1 plut.) 3 szyb. bateria lekka 1 szyb. bateria ppanc. 1 spad. szw. sap. 16 spad. szpital pol. Oddzia s. zaop. i transp. 4 bryg. spad. Dca Szef sztabu 156 baon spad. 10 baon spad. 11 baon spad. 2 szyb. bateria lekka 2 szyb. bateria ppanc. 4 spad. szw. sap. 133 spad. szpital pol. Oddzia s. zaop. i transp.

Ppk P. H. H. H. Preston Major L. K. Hardman Major E. R. Hodges Ppk R. G. Loder-Symonds, DSO Major P. T. Tower, MBE Ppk E. C. W. Myers, CBE, DSO Kpt. M. D. Green Ppk T. C. V. Stephenson Major A. J. Deane-Drummond, MC Ppk M. St. J. Packe Major D. G. Clark Pk. G. M. Warrack Major J. E. Miller, MC Ppk. G. A. Mobbs Kpt. F. W. Ewens Major A. W. H. Harlow Major O. P. Haig Brygadier G. W. Lathbury,DSO, MBE Major J. A. Hibbert Major C. D. Byng-Maddick Ppk D. Dobie, DSO Ppk J. D. Frost, DSO, MC Ppk J. A. C. Fitch Major C. F. H. Gough, MC Major D. S. Mumford Major W. F. Arnold Major D. C. Murray, MC Ppk E. Townsend, MC

Brygadier J. W. Hackett,DSO, MBE, MC Major C. W. B. Dawson Ppk. Sir W. R. de B. des Voeux Ppk K. B. I. Smyth, OBE Ppk G. H. Lea Major J. E. F. Linton Major A. F. Haynes Major A. E. J. M. Perkins Ppk W. C. Alford

1 bryg. syb. Dca Zca dcy Szef sztabu 1 baon puku Border48 7 baon puku KOSB 2 baon puku South Stafford 1 szyb. bateria lekka 181 szpital pol. Oddzia s. zaop. i transp. Oddziay dywizyjne 1 puk art. lekk. Oddzia wysu, obserwatorw nr 1 9 komp. sap. 21 sam. komp. spad. 250 lekka komp. s. zaop. i transp. 93 komp. s. zaop. i transp. (przydz.) Park uzbr. dyw. (przydz.) Warsztaty napr. in. s. rem. (przydz.) 89 sekcja polowej s. bezp. Dyw. komp. and. Skrzydo nr 1 puku lotn. wielozad. Skrzydo nr 2 puku lotn. wielozad. Tyy transportowane morzem49 Dca Kwat. gwna dyw. 1 bryg. spad. 4 bryg. spad. Bryg. szyb. Szw. rozp. S. zaop. i transp. Puk art. lekk.

Brygadier P. H. W. Hicks, DSO, MC Pk H. N. Barlow Major C. A. H. B. Blake Ppk T. Hadden Ppk R. Payton-Reid Ppk W. D. H. McCardie Major A. F. Norman-Walker Ppk A. T. Marrable

Ppk. W. F. K. Thompson, MBE Major R. Wight-Boycott Major J. C. Winchester Major B. A. Wilson

Kpt. J. E. Killick Kpt. W. R. Gray Ppk I. A. Murray, DSO Ppk J. W. Place Major R. D. Sellon (KOSB) Kpt Czcigodny50 J. B. Coventry Major J. A. Jessop Major J. C. H. Eyles Major W. E. Balmer Kpt. R. J. Clark Major J. R. Halls Kpt. A. J. A. Hanhart

Wykaz spotykanych w ksice odznacze i nazw pukw brytyjskich a) Odznaczenia brytyjskie

CB (Companion of the Order of the Bath) - Kawaler Orderu ani (4 klasa) CBE (Commander of the Order of the British Empire) - Kawaler Orderu Imperium Brytyjskiego (2 klasa)
48 49

Zob. wykaz nazw pukw bryt. (przyp. tum.). Tyy transportowane morzem obejmoway mniej wicej tysic pojazdw, ktre zawieray wyposaenie i zapasy, jakich nie mona byo przewie drog powietrzn. Planowano ich poczenie si z dywizj, by moga po poczeniu si z 2 armi kontynuowa dziaania naziemne. 50 The Honourable - tytu przysugujcy dzieciom pewnych szczebli arystokracji i pewnym kategoriom wyszych urzdnikw (przyp. tum.).

DFC (Distinguished Flying Cross) - krzy walecznych (nadawany oficerom lotnictwa) DSO (Distinguished Service Order) - order za wybitne zasugi (przyznawany oficerom wojsk ldowych i marynarki wojennej) MBE (Member of the Order of the British Empire) - Kawaler Orderu Imperium Brytyjskiego (3 klasa) MC (Military Cross) - Krzy Wojskowy (nadawany modszym oficerom) OBE (Officer of the British Empire) - Kawaler Orderu Imperium Brytyjskiego (4 klasa) VC (Victoria Cross) - Krzy Wiktorii (najwysze brytyjskie odznaczenie bojowe)

b) Nazwy pukw brytyjskich

Border (Border Regiment) - Puk z pogranicza szkocko-angielskiego DCLI (Duke of Cornwall's Light Infantry) - Puk Lekkiej Piechoty ksicia Kornwalii Dorsets (Dorsetshire Regiment) - Puk hrabstwa Dorset GG (Grenadier Guards) - Puk Grenadierw Gwardii Hamps (Hampshire Regiment) - Puk hrabstwa Hampshire HLI (Highland Light Infantry) - Szkocki Puk Lekkiej Piechoty Grskiej Household Cavalry - Krlewska Gwardia Konna IG (Irish Guards) - Puk Gwardii Irlandzkiej KOSB (King's Own Scottish Borderers) - Wasny Krlewski Szkocki Puk z pogranicza szkockoangielskiego SG (Scots Guards) - Puk Gwardii Szkockiej Somersets (Somerset Light Infantry) - Puk Lekkiej Piechoty hrabstwa Sommerset South Staffords (South Staffordshire Regiment) - Puk Pouddniowostaffordzki Sussex Sussex Royal (Royal Sussex Regiment) - Krlewski puk hrabstwa Sussex Warwick Royal (Royal Warwickshire Regiment) - Krlewski puk hrabstwa Warwick Worcs (Worcester Regiment) - Puk hrabstwa Worcester

Tytu oryginau ARNHEM Cassel, Londyn 1958 Przeoy z angielskiego IGNACY BUKOWSKI Konsultant FRANCISZEK SKIBISKI Obwolut, okadk i stron tytuow projektowa ANTONI PIOTRKIEWICZ Redaktor JADWIGA FFARA Redaktor techniczny MARIA BRASZCZYK Pi tysicy czterysta dwudziesta druga publikacja Wydawnictwa MON Printed in Poland Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1974. Wydanie I Nakad 5000+339 egz. Objto 13,29 ark. wyd., 19,75 ark. druk. Papier druk. mat. IV kl. 65 g, format 82X104/16 z Fabryki Celulozy i Papieru im. J. Dbrowskiego w Kluczach. Oddano do skadu 27.XI.1973 r. Druk ukoczono w maju 1974 r. w Wojsk. Zak. Graf. w W-wie. Zam. nr 2647 z dnia 18.XII.1973 r. W-107 Cena z 35.-