Bahtiyar Vahapzade Erdal Karaman

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE
Qafqaz Aratrmalar Enstits
Trk Dnyasnn Sesi BAHTYAR VAHABZADE BAK 2009 QAFQAZ NVERSTES QAFQAZ ARATIRMALARI ENSTTS NO: 10
REDAKTR Dr. Mehmet Rhtm Dr. Muharrem Kaplan
YAYIN EDTR Prof. Dr. mer Okumu Prof. Dr. Minehanm Tekleli
Kitapda, Bahtiyar Vahabzade ele alnmtr. Azerbaycann milli airi Vahabzadenin hayatna temas edildikten sonra eserleri deerlendirilmi, Vahabazadenin hayat boyunca savunduu, eserlerine konu edindii balklar altnda airin, Trkiye Sevdas, Azatlk, Ana dili, Karaba hakkndaki dnceleri ilenmitir. iirleri Trk dnyas, Trkiye ve dier iirlerinden semeler bal altnda incelenmitir. Dier tara an eserde, airin gazete ve dergilerde dncelerini dile getirdii makalelerden iktibaslar verilmitir.
Qafqaz niversitesi lmi urasnn karar ile yaynlanmtr.

Adres: Qafqaz niversitesi, Qafqaz Aratrmalar Enstits, Bak-Sumkayt yolu 16 km Hrdalan, Az0101 Azerbaycan. Url: www.qafqaz.edu.az, www.kaen.edu.az E-pot: mrihtim@yahoo.com, Tel: +994(12)4482862/66, Faks: +994(12)4482861/67 Bak, NURLAR Nriyyat-Poliqraya rkzi, 2009, 268 ch.
ISBN: 978 9952 450 19 4
air fikirlerin rpnan seli, air hakikatin muannisidir. air tabiatn konuan dili, air cemiyetin isyan sesidir. air zamanenin, asrn vicdan, air tarihlerin erefi, an. air bu dnyaya zamann sz, air hakikatin, hakkn aynas.
NDEKLER
TAKDM ...................................................................................9 N SZ ..................................................................................11
I. HAYATI ...............................................................................15 I.I. Hayatndan kesitler ...................................................16 I.II. Eitimi ........................................................................23 I.III. Ald grevler.........................................................25 I.IV. Ald dller ...........................................................26
II. ESERLERNDE ELE ALDII BAZI KONULAR..........27 II.I. Eserlerine genel bir bak ........................................28 II.II. Trkiye ......................................................................47 II.III. Ana dili ....................................................................59 II.IV. Azatlk......................................................................67 II.V. Karaba ve yirmi yanvar hadiseleri......................83 II.VI. Vatan ........................................................................94
III. ESERLERNDEN SEMELER.....................................103 III.I. RLER .................................................................104 III.I.I. Trkiye hakkndaki iirleri ..........................104 III.I.II. Dier iirlerinden semeler ........................111 7
III.II. Televizyon-radyo piyesleri .................................134 III.III. Hikyeleri ............................................................149 III.IV. Senaryolar ...........................................................175 III.V. Ke yazlar..........................................................188 III.VI. Hatralarndan semeler ....................................206 III.VII. Rportajlarndan semeler ..............................212
IV. VAHABZADE HAKKINDA DNCELER............241 IV.I. Trk aydnlar gzyle vahabzade .....................242 IV.II. Azerbaycan aydnlar gzyle vahabzade .......249 IV.III. Dier lke aydnlar gzyle vahabzade ........258 IV.IV. iirlerle vahabzade..............................................263
V. ARN HAYATINDA DNM NOKTALARI .........269
TAKDM
Ka as dalarnn eteklerindeki eki ehrinin temiz ruhunu, Azeri Trkesinin irin azn ilk defa onun sesinden duydum. Azerbaycana gelmeden yllar nce Baknn skntl gnlerini, Karaban faciasn televizyonda seyrederken bu rayihay, bu cazibeyi onun eserlerinde hissederdim. Bu, Bahtiyarn insann i dnyasna nfuz eden ses idi. Trkiye onun iirleriyle Azerbaycan, Azerbaycan halknn hissiyatn daha yakndan tanma frsat elde e i. Onun iirleri bir dnemde Azerbaycan ve Trkiye halk arasnda kpr oldu. Bahtiyarn iirleri insan kendine eker ve kucaklar. iirin gc onun dnce gc ile birlikte alar. Onun iiri kmil bir dncenin rndr. Onun eserlerinde, insan derinden saran, ilgi dairesine eken, tesiri altna alan bir felsefe vardr. Bu felsefe ba artan, sahte, tutarsz bir dnce yn deildir. Hayatn zorluklarndan gemeden, skntlara tahamml etmeden bu derece zengin duygu ve dnce sahibi olmak mmkn deildir: Gel ka lanet, yaza can deme Kn dertleri yaz iindedir. nite yoku var, yokuta ini. En byk ate de buz iindedir. Dizeleri onun hayat felsefesini, varlk anlayn ve idrak gcn, bir ermi edasnda bizlere akse irmektedir. 9
Ben kendisiyle ancak mrnn son dakikalarnda grebildim. Benim iin bu grme ok byk bahtiyarlk olmakla birlikte, derin bir acya mncer oldu. Kapda beklerken o, air feraseti ile ricam kabul edip Gelsin, gelsin! dedi. Ne bileydim ki bu onun dnyadaki son saatleriydi. Onun gzleri yaararak Trk dnyas ve Trkiye sevgisini anla szleri son kelimeleri imi. Erdal Karaman bu kitab airin salnda hazrlamaya balamt. Ne yazk ki o bu kitab gremedi. Eser onun vefatndan sonra yaynlansa da aslnda vaktinde yazlmtr. nk onu hatrlatan, onun hibir zaman solmayacak hatrasn taze tutan bu kitap, nmzdeki dnemde onu tekrar tanmaya, duymaya, deerlendirmeye, yanmzda hissetmeye, nihayet ilelebet sevmeye vesile olacaktr. Allah meknn cennet eylesin. Prof. Dr. Ahmet SAN Qafqaz niversitesi Rektr Bak 2009
10
N SZ
Bir gn daha sona eriyordu. Akamst Baknn Hrdalan kasabas Ceyran Batan su ambar (baraj) kysnda yer alan Qafqaz niversitesindeki odamn penceresinden gnein batn seyrediyorum. Akamn bu vaktinde barajn sakin dalgalaryla gnein clz klar birleince doyumsuz gzellikte bir manzara ortaya kmt. Herkesin evinin yolunu tu uu bu saatlerinde koskoca bina bir anda sessizlie brnverdi. Koridordan ara sra gelen ayak seslerinden eser kalmamt. Bilgisayarn tularna dokunduumda kan sesle duvardaki saatin kard tik taklar birleince odadaki sessizlik aralanyordu. almaya younlatm anlarda okyanusun tesinden, Amerikadan, bir arkadan msnye gnderdii ileti ile birden irkiliverdim. ok uzaklardan gelen mesajdaki Banz sa olsun ibaresi bir anda beynimde imek gibi akt. kinci cmlede Bahtiyar Vahabzadenin vefat haberi yer alyordu. Bir anda, hibir ey yapmadan, gnderilen mesaja birka kez baktm. Evet, Bahtiyar Vahabzade vefat etmiti. Haberi bize ileten arkada Vahabzadenin vefatn Zaman gazetesinden renmiti. Zaman gazetesinin sayfasna baktmda son dakika haberi olarak airin vefat yer alyordu. Bu durumu Rektrmz Prof. Dr.Ahmet SAN Beye haber vermek iin telefona sarldm. Kendisine ulatmda bizden nce airin vefatndan haberdar olduunu rendim. Rektrmz, Vahabzade vefat etmeden saat nce, kendilerini ziyaret etmek istediklerini bildirmek iin evlerini aramlar. Son zamanlarda rahatszlndan dolay ziyareti kabul edemeyen aile, Rektr Beyin tale11
bini aire iletmi. Bahtiyar Vahabzade rahatsz olmasna ramen rektrmzn kendilerini aradn rendiklerinde Trkler buraya kadar gelecekler, bizi ziyaret etmek isteyecekler, onlar geri evirmek ho olmaz. der ve misarleri evine arr. Rektrmz kendilerini ziyaret e iklerinde air, oturmakta dahi glk ekmektedir. Bir tarafnda hanm dier tarafnda torunlarndan birisinin yardmyla misarlerini kabul eder. lmne saat kalmtr. Belki hi kimsenin aklna birka saat sonra Vahabzadenin vefat edecei gelmez. Bu anlarda dahi air Trk dnyasnn problemleriyle meguldr. Trk dnyasnn ne zaman skntlarndan kurtulacan, bu corafyada oynanan oyunlarn daha ne kadar sreceini sorar ve gzyalarna hkim olamaz. Vahabzade, Azerbaycann yetitirmi olduu en byk airlerden birisidir. Vahabzade ismini duyan birok Trk aydn, ilk nce, onun en mmeyyiz vasf olan airliini hakl olarak hatrlar. Oysaki Vahabzade gl bir air olmas yannda, gemi ve gelecein izdivacn akl ve tefekkr yoluyla gerekletiren bir kir adam, dnyada olup biten hadiselere bigane kalmayan, bu olaylar isabetli analiz eden hatr saylr bir entelektel, ayn zamanda lkesinde, Triyede, Trk dnyasnda, ksaca slam leminde, cereyan eden hadisleri ok yakndan takip eden, gzellikler karsnda sevinen, men hadiseler karsnda strap eken bir ile adamdr. Yaklak bir asra yakn mr sren Vahabzadenin hayatna bakldnda birbirinden farkl dnemin izleri grmek mmkndr. ocukluk yllar, Sovyetlerin Azerbaycanda hkimiyet kurmak iin vermi olduu mcadelelerin en kesif olduu dneme denk gelir. Doup byd ehir ekide ynetime isyan eden binlerce insan Sovyet askerleriyle mcadele eder. airin ocukluk yllarnda gerekleen olaylar, 1945 ylna kadar devam eder. O, hadiseleri ocuk merak ve hissiyle anlamaya alr, olup bitenlerin ne anlama geldiini daha sonraki dnemlerde daha iyi anlayacaktr.
12
kinci dnem ise, airin gzel eserlerin altna imza att, dnyada olup bitenleri idrak e ii bir dnemdir. Bu dnemde Sovyet ideolojisini tenkid etmeye balar. Bahsedilen devir airin bitmez tkenmez mcadeleler verdii yllardr. Sovyetler Birlii dneminde o, krk ikindi yamurlarn hatrlatan bir izgide hayatn idme e irmek zorunda kalr. Bazen yz gler, bazen dncelidir, bazen de yazd bir eserden dolay lmle burun buruna gelir. nc dnem ise, airin olgunluk devri diyebileceimiz, yeniden yaplanmann Sovyetleri darmadan e ii, dier cumhuriyetler gibi Azerbaycann da bamszlna kavutuu yllardr. Ne yazk ki airin bu dnemde de yz glmez. Bamszln eiinde bu defa gen cumhuriyet kendisini savan iinde bulur. Bu dnemde Azerbaycan halk Karaba iin mcadele verir. Karaba savanda binlerce insan ehit olurken, yz binlerce Karabal mlteci durumuna der. lke topraklarnn yzde yirmisi igale uramtr. Bahsedilen dnemi de ok yakndan gren air, lkesinde oynanan oyunlara bigane kalamaz. Dile getirdiimiz dnemlerde cereyan eden hadiselerin hlasas onun eserlerinde gizlidir. Baz msralarnda air, 1930lu yllarda okul yllarn hatrlayp ocukken yaad gzel gnlerin zlemini eker. Baz dizelerde II. Dnya Savana katlan bir askerin ektii skntlar, kendisi savaa katlm gibi anlatr. Baz iirlerinde, bask ve iddetin en youn olduu dneminde, kafese hapsedilmi bir ku misali, azatlk gnlerinin zlemini dile getirir. Baz eserlerinde de o, bir entelektel olarak, Karaban elden kmasnn sebeplerini sorgular, Karaballarn derdine ortak olur. airin kirleri sadece msralarda kalmamtr elbe e. O, sznn ve ilinin uygun dtn, Rus askerlerinin Bakye ayak bast tarihte 20 Yanvar Meydannda gsterir. O gn halkyla birlikte Rus tanklarnn karsnda korkusuzca kar. Rus generale haksz olduklarn, lkelerini igal etmeye izin vermeyeceklerini yzne kar haykrr.
13
Vahabzadenin eserlerinin znde insan vardr, Azerbaycan halk vardr. iirlerinde, tiyatrolarnda, hikyelerinde ve piyeslerinde ele alnan konular halkn hislerinin tercmandr. Bundan dolay da eserleri Sovyetler Birlii dneminden beri elden dmez. Yeni kitaplar drt gzle beklenir. Sovyet dneminde ele ald konular ideolojinin houna gitmese de o korkusuzca kirlerini dile getirir. Sz edilen devirde eserleri srekli incelenir, baz eserlerinden dolay sorguya ekilir. Sovyet ideolojisiyle kirleri rtmedii iin niversitesindeki grevinden dahi uzaklatrlr. Bu sreten sonra o kirlerini dolayl yollarla anlatmak zorunda kalr. Azerbaycan halk onun satr aralarnda neden bahse iini ok iyi bilir. Aslnda ideolojiye olan dmanln idare de bilmektedir; fakat eserlerinde ele ald olaylar baka baka lkelerde cereyan e ii iin, ynetim ok istemesine ramen, kendisini tutuklayamaz. Vahabzade gibi tarihi bir ahsiyetin bu aptaki bir eserde her ynyle anlatlamayaca bir gerektir. Bu almada, eserlerinde dokunulan can alc noktalara temas edildi. Bugne kadar ortaya koyduu almalardan derlemeler yapld. Kkken babamla birlikte zahire pazarna giderdik, tccarlar rmorktaki budaya bakarlar, steki budayn grntsyle yetinmezlerdi. Ellerine aldklar bir demir ya da plastik boru ile rmorkun dibine kadar daldrrlar, ii buday dolu boruyu bir kaba boaltrlard. Bylece rmorkun ierisinde olan budayn tamam hakknda bir kanaate varrlard. Bu eserde, zahire pazarndaki bir tccar misali, airin eserlerinden rnekler semek suretiyle Vahabzadenin hissiyat, kirleri, eserlerinde ele ald konular, vermi olduu mcadele aksettirilmeye alld. Kendilerine bu alma hakknda bilgi verdiimizde memnuniyetini izhar eden air, eserin ksa srede hazrlanmasn arzu e iini dile getirmiti. Ne yazk ki eseri grmeye Vahabzadenin mr vefa etmedi. Erdal KARAMAN Bak 2009
14
I. HAYATI
15
I.I. Hayatndan Kesitler
Bahtiyar Vahabzade, 16 Austos 1925 tarihinde ekide dnyaya gzlerini aar. eki, Azerbaycan tarihinde ve Vahabzadenin hayatnda nemli bir yere sahiptir. Dalarn ve yeilliklerin koynunda, Anadolu ehirlerini andran bu gzel ehir, az zellikleri ve insanlarnn karakterleri ynyle de Azerbaycann dier ehirlerinden farkllk arz etmektedir. Vahabzade, ocukluunun getii ehir hakknda u hususlar dile getirir: ekinin drt taraf dalarla evrilidir. Sk ormanlarnda daha ok palamut, karaaa, fstk aalar vardr. Dalk bir yapya sahip olan ekide halkn ekseriyeti odunculukla megul olur. Halk dalardan getirdii odunlar kuyulara doldurur. Kmr yaptktan sonra ehir merkezine gtrp satarlar, bylece ailelerinin geimini salarlar. Vahabzadenin babas, amcalar da odunculukla itigal ederler. ocukken kendisi de babas ve amcalar ile ormana gider, gnde birka kez ormandan merkep ve katrlarla odun tarlar. Temiz havas, tabii gzellikleri ve sk ormanlaryla mehur olan bu gzel ehir, Vahabzadenin hayal dnyasnn gelimesinde nemli bir yere sahiptir. Zira ninesinin uzun k gecelerinde kendisine anla gizemli masallar bu sk ormanlarn derinliklerinde gemektedir. Babas kn ve ilkbaharda dalar ona gstererek arzularnn bu dalarn arkasnda olduunu syler, kk Bahtiyarn merak hislerini kamlar. air ocukken hayallerinde ve ryalarnda babasnn gsterdii dalarn arkasna uar, arzularna ular. Masallarda dinledii kahramanlar da ellerinde asa, ayaklarnda demir
16
B.Vahabzade 1939
B.Vahabzade 1938
B. Vahabzade 1930
B.Vahabzade 1941
B.Vahabzade 1942
Dedesi Zekeriyye
Ninesi Hanm
Babas Mahmut
Anas Glzar
Kardei sfendiyar
Kz kardei Firuze
Kz Glzar
Olu sfendiyar
Ei Dilare hanmla
Ei Dilare hanmla
Olu Azer
Anas, babas, halasnn olu Sadk, amcasnn olu Hikmet, kz kardei Ruziye ve Bahtiyar(2. srada sadan) 1944
Dokuz yandaki Bahtiyar anas(sadan 1.) v akrabalar ile 1934
Bahtiyar VIII. snfda iken (n srada sadan 1.) 1940
arklarla arzularn dalarn arkasndaki ormanlarn kuytu yerlerinde arar.1 airin resmi belgelerde babasnn ad Mahmut Aa, annesinin ad da Glzar Hanm olarak geer. Aslnda Mahmut Aa, airin z kardeidir. Glzar Hanm da kardeinin hanmdr. Asl babasnn ad Zekeriya, annesinin ad da Hanmdr. Mahmut Aa Zekeriya Beyin oludur. 1925 ylnda Mahmut Aa, babasndan kardeini ocuklar olmad iin kendisine evlatlk olarak vermesini ister. Bu srele birlikte kardeini baba, babasn da dede olarak tanyan kk Bahtiyar, 1946 ylnda Zekeriya Beyin lmne kadar bu hadiseden haberi yoktur. Zekeriya Beyin vefat zerine bu gerekleri renir. Bu hakikati rendiinde duygu ve dncelerini yle anlatr: Ben 1946 ylnda 21 yanda iken yllardr dede olarak tandm Zekeriya Bey vefat ederken gerek ninem, Hanmn annesi bana gerekleri sylemi ben buna inanmamtm. Daha dorusu inanmak istememitim. imdi bile bunlar sylerken o ac any hatrlyor irkiliyorum. O zaman yaadklarm ifade etmek mmkn deil. 21 yl boyunca baba ve anne bildiklerim aslnda benim z anne ve babam deillermi. Dede ve nine dediklerim anne ve babamm.2 Her ne kadar gerek annesi ve babasn farkl ekilde bilse de air uzun sre onlarla birlikte yaamtr. Vahabzadenin ailesi geni bir ailedir. Dedesi, ninesi, be oul iki kz; drt gelin ve torunlar hepsi bir arada yaarlar. Zekeriya Bey ailenin reisidir. Her akam bu byk aile, dedesinin odasnda toplanr, oullar gnlk kazanlar hakknda babalarna hesap verir, i yerinde
1 2
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, Bak 1991, s.260. Hsniye Mayadal, Bahtiyar Vahabzade, Hayat ve Eserleri, Ankara 1998, s.5.
17
karlatklar ilgin olaylar da ona anlatrlar. Ailenin geliri de, gideri de dedesinin elinden gelip geer. Akamlar ailenin bir yere topland geni bir oda vardr. Ailenin topland bu geni salona Zal odas3 derler. Odann ba tarafnda dek stnde arkasnda ilemeli yasta dedesi yaslanr. air aradan uzun yllar gemesine ramen ocukluk dneminde yaadklarn unutamaz. Bir eserinde ocuk gzyle evlerinde yaanlan adetleri yle anlatr: Odann sa tarafnda dek zerinde babam ve amcalarm, sol tarafnda gelinler ve aada semaverin yannda ise daha o zaman evlenmemi olan halam Fatime oturarak aileye hizmet ederdi. yi hatrlyorum, dedem bir i iin ayaa kalktnda sadan ve soldan oullar ve gelinler hemen ayaa kalkar, o ktktan sonra da tekrar otururlard. Dedem odaya girdiinde yine herkes ayaa kalkar, oturduktan sonra tekrar otururlard, o zamana kazan da kazan da bir idi. Ailenin btn problemlerini dedem zerdi. Dedenin izni olmadan ne oullar, ne de gelinler hibir meseleyi tek bana halledemezlerdi. Ertesi gnk problemler dedenin direktieriyle akamdan hallolur ve akam yemeinden sonra her aile kendi odasna ekilirdi. Bu dzen, o dnemde btn Azerbaycan ailelerinde cari olan bir anlayt. Hi kimse bu tarz aile yapsndan farkl hareket edemezdi. nk aksakal4 ve abirek5 ailede sz geen, sayg duyulmas gereken bykler olarak grlyordu. Hanm, dedemin ikinci zevcesi idi. Buna ramen, ailede z vey tartmas hibir zaman olmazd. Hanmn ismi de Hanmd kendisi de... O, drt gelinin drdne de ayn gzle bakar, vey ocuk3 4
Byk salon. Duayen, Sz geen kii. 5 Bilge kadn, evin byk hanm.
18
larndan olan torunlarna ve kendi ocuklaryla gelinlerine de eit davranr ve onlarn terbiyeleriyle yakndan ilgilenirdi. Kendisi okuryazar deildi. Ama onda kendi iinden gelen kltr, sabr ve arballk vard. O, hi bir zaman bu gelinden o geline, o ouldan bu oula hi bir ey sylemez ve gelinleriyle arasnda olan kk dargnlklar oullarna ve kocasna anlatmazd.6 Vahabzadenin ocukluk yllar Sovyet sisteminin Azerbaycana kabul e irilmeye alld yllara denk gelir. ekide otorite kurma abasnda olan Sovyet hkmeti halkn tepkisiyle karlar. Halk, Sovyet yetkililerinin topraklarn ellerinden almalarna raz olmaz. Komnist Partinin 1930 ylnda Byk Dn Yl ismini verdikleri icraatlar erevesinde ekide kolhoz ve sovhozlarn kurulmas ynnde almalar balatlr. Sz edilen icraatlara zellikle kyller kar kar. Azerbaycann birok yerinde ayaklanmalar olur. Gencede ve ekide isyanlarn n alnmaz. Cezaevlerindeki mahkmlar serbest braklr. Bir ha a boyunca ehir isyanclarn elinde kalr. O dnemde Komnist partisinin ehir parti ktibi olarak grev yapan Babayev adndaki ahs yetkililerin gzne girmek iin isyanlar karsnda ahesterevlik yapar. Halkn isyanna aldrmaz. Halkn esi her geen gn daha da artar. ekinin, Aa ve Yukar Gynk kyleri hkmete kar ayaklanr. Bu harektn banda da abalp kynn eyhinin olu Molla Mustafa vardr. ok cesur birisi olan Mustafa kendi ky yannda dier kyleri de hkmete kar ayaklandrr. Molla Mustafa ve enitesi Hseyin Eset, Gynk ky retmenini ve parti ktibi Zleyhan ky meydannda ldrrler. Mustafa ky
6
Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 44.
19
meydannda toplanan halka ynelip, Artk ura hkmeti bundan sonra yoktur. der. O dnemde ekide parti yesi olan Kasmov halka ok ikence eder. Molla Mustafa beraberindekilerle ekiye yrr ve Kasmovu ldrr. ehir iki saa en sonra isyanclarn eline geer. Parti yeleri eki postanesine snr. Buradan Bak ile irtibat kurarlar, gelimeleri Bakye bildirirler. ehirde isyan Behram Bey idare eder. Kk Bahtiyarn kirlerinin olumasnda sz edilen olaylarn ok nemi vardr. air bu hadiselerin getii dnemde be yandadr. O gnleri yle anlatmaktadr: Hi aklmdan kmyor. O gn bahemizdeki elma aacnn altnda oynuyordum. Birden silah sesleri ii im. Silah sesiyle birlikte yanma kk bir demir parasnn dtn grdm. Demir parasn elime aldm, scak olduunu anladmda hemen geri a m. syan birka gn sonra bastrlr. syanclar tutuklanr. Kuruna dizilir. Bazlar da dalara kar. Mcadelesini uzun sre dalarda srdrr. ekinin yukar ksmnda dalarn eteinde bulunan airin evi o dnemde isyanclarn sklkla geceleri ziyaret edip yiyecek aldklar evlerden birisidir. O dnemde isyanclara yardm edenlere en ar cezalar verilir. ehirde isyanclara sahip kan, eki Polis Mdr Zahidov adndaki grevli cezalandrr. O, sz edilen dnemde birok insan kuruna dizer. Kuruna dizilenler arasnda airin yakn akrabalar da vardr. syanclara yardm e ii iin idamla cezalandrlan ehrin en saygn ahslarndan birisi de Hac Yusuf Efendidir. Halkn gz nnde onu da byk bir meydana getirirler. Hac Yusuf Efendi kendisini meydana getiren ahslardan abdest almas iin izin ister. Teyemmm abdesti aldktan sonra iki rekt namaz klar, askerlere kendisini kalbinden vurmamalarn ister, askerler onun son isteini yerine getirirler. 20
Hkmetle isyanclar arasndaki mcadele 1947 ylna kadar devam eder. En son ldrlen isyanclarn lideri Kaak Abbastr. Kaak Abbasn ls ehirde srklenerek halka gsterilir. ocuk yalarnda Vahabzade bu vahete ahit olur.7 airin dnya grnn ekillenmesinde nemli yere sahip olan olaylar o hala unutamamaktadr. Kendisiyle grtmzde sz edilen dnemde gerekleen olaylar u ekilde anlatmaktadr: 1930lu yllarda ekide binlerce insan Sovyet askerlerine isyan eder, Ruslara teslim olmak istemez. ekililer yllarca Sovyet ordusu ile mcadele eder. Binlerce insan bu isyan srasnda canndan olur. Sz edilen dnemde cereyan eden hadiseleri ocuk yalarnda gren Vahabzade, Rus askerlerinin yaptklarn hibir zaman unutamaz. Gzleri nnde gerekleen olaylar, bunca yl gemesine ramen, hala airin hatralarnda bugn olmu gibi ter tazedir. Yukarda da ifade edildii gibi, air, Ruslarn, Azerbaycan igal e ii bu lkede sistemini yerletirmek iin youn bir propaganda ierisine girdii bir dnemde dnyaya gelir. O, ocuk yalarnda Sovyet askerlerinin, ekide yaptklarn kendisiyle yaptmz mlakatta yle anlatmaktadr: ocukluumda yaadm, beni ok etkileyen, unutamadm bir olay 1932de doduum ehir ekide geti. Ruslar Azerbaycana girdiklerinde icraatlarn gerekletirmeye baladlar. O dnemlerde, 1932lerde, kolhozlarn temelleri atld. Halk, topraklarn ve mlklerini ellerinden alan Ruslarn bu faaliyetlerine kar kt, ekiye, gelen Rus yetkilileri ehre almadlar. Uzun sren mcadeleden sonra ehir halkn eline geti. eki,
7
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, s.259.
21
bir ha a boyunca, ayaklanan, kolhozlara kar kan halkn elinde kalr. Babamn anla na gre, Bakde bulunan Rus askerleri isyan bastrmak iin ekiye gelirler. Rus askerleri bunlarn byk bir ksmn ortadan kaldrr. Sa yakalananlarn bir ksm zindana atlr, bir ksm da kuruna dizilir. Kalan insanlar, mcadelesini devam e irmek iin daa kt. Szn e iimiz isyandan sonra bu ehirde tevkierin, takiplerin ard arkas kesilmedi. pheli insanlar, sorgulanmak zere KGBye arlp, ifadeleri alnd. Bu olaylardan birka yl sonra biz Bakye g etmek zorunda kaldk. O dnemde daa kan insanlar, mcadelelerini 1949 ylna kadar srdrdler. Halk onlara yardm e i. Dadaki insanlara yardm edenler arasnda dedem de vard. Bizim Bakye gmemize bu olay sebep olmutu. Dedemin yardm e ii destekledii isyanclardan birisi de onun akrabalarndan Kaak Abbast. Kaak Abbas ok cesur bir insand. Arkadalaryla birlikte yzlerce Rus askerini ldrmt. Ruslar onun yanna yaklaamyordu. Bir gn dada onu vurdular, srkleyerek ekiye getirdiler. Pantolonu kmt. Askerler onun lsne kurun atyorlard. Halka; Bakn isyan edenlerin sonu byle olur. diye Kaak Abbasn cesedini ehirde sokak sokak dolatrdlar. Kk yalarmzda gzlerimizin nnde geen bu olay, bizim kuaktaki birok insann hkmete kar kinle dolmasna sebep oldu. Gzlerim nnde geen bu olay, beni ok mteessir etmiti. Bu fecaat karsnda dayanamadm aladm. Eve gi iimde, amcalarmn hanmlar, annem siyah elbiseler giymilerdi. Dedemin yanna gi iimde onun da gzyalarna hakim olamayp aladna ahit oldum. Bu olay beni ok etkilemiti. Bundan dolay da Sovyet hkmetine hibir zaman iim snmamt. 22
Bana sk sk sorulan Sendeki bu derece hkmete ve sisteme kar dmanln sebebi nedir? sorusunun temelleri bu hakikatler altnda yatmaktadr.8
I.II. Eitimi
Hkmet ve isyanclar arasnda geen mcadeleler srasnda Vahabzade ilkokula balar. Kendisinden drt ya byk olan aabeyi sfendiyara zenen Bahtiyar sekiz yanda ilkokula balamas gerekirken yedi yanda ilkokul rencisi olur. 1934 ylnda nc snf bitirir. Ayn sene ailesi Bakye ger. Bakde drdnc sn an renimine devam etmesi gerekirken Rusa bilmedii iin nc snf tekrar okumak zorunda kalr. Bakde Rusa dersleri nc sn a dier ehirlerde de drdnc sn a okutulmaktadr. Yeni okuluna uyum salamada glk eken Vahabzade, reniminin ilk senelerinde baarl olamaz. Derslerinde istenilen dzeyde baar elde edememesinin sebeplerini bir hatrasnda u szlerle dile getirir: Bak artlarna uyum salamakta glk ekiyor, arkadalarmla iletiim kuramyordum. Yeni okulumdaki arkadalar benimle srekli alay ediyorlar, beni oyun oynarken aralarna almyorlard. Snfa girdiimde bana Hac day9 geldi. diyorlard. antam sn a birbirlerine atp de er ve kitaplarm datrlard. ou
8 9
1999 ylnda kendisinden dinlediimiz bir hatradr. Hac day ekili olup fkralaryla mehur bir halk kahramandr.
23
zaman getirdiim meyveleri ve ekmei elimden alrlard, ben de a kalrdm. Korkumdan okulda olanlar aileme anlatamazdm. Sonunda olanlar annem anlamt, uzun teneslerde okula gelip yemeimi yedirir giderdi. Dier tara an Bakdeki hocalarn seviyesiyle ekideki retmenlerinki ayn deildi. Bakdeki retmenlerden ekinmeye baladm. Onlara cevap veremiyordum. Velhasl bu byk ehirde yapayalnz kalmtm. Ailesi Bakye geldikten sonra babas Bakde ipek fabrikasnda ii olarak almaya balar. Babas rahatszlannca fabrikadaki iinden ayrlmak zorunda kalr. Lokantalarda garson ve a olarak alr. Vahabzadenin babas okuma yazma bilmez. Vahabzade, 1942 ylnda liseyi bitirir. Glzar Hanmn istei zerine kaydn Tp Fakltesine yaptrr. ki ay Tp Fakltesine devam eder. Kendi ifadesiyle kemiklerin isimlerini ezberlemekte glk eker. Hocalarndan birisi kendisini yanna arr ve: Senden doktor olmaz, bann aresine bak, der. Savan en kzgn gnleridir. Fakltelerde talebe says azalr. Ailesinden habersiz Filoloji fakltesine gei yapar. Sabahlar Tp Fakltesine, leden sonra da Filoloji Fakltesine devam eder. 1943 ylnn ocak aynda durumu annesine syler, annesi de olunun kararna raz olur. Vahabzade ilk iirlerini de o dnemde yazar. 1947 ylnda lisans renimini tamamladktan sonra ayn niversitede yksek lisansa balar. Kk yalarnda Samet Vurguna ilgi duyan ve tesirinde iirler yazan Vahabzade ilmi almalarn da onun eserleri zerine yapar. 1951 ylnda Samet Vurgunun Eserleri konulu tezle doktor, 1964 Samet Vurgunun Yaratclk Yolu 24
balkl konuyla da profesrlk unvann alr. Bak Devlet niversitesinde uzun sre retim yesi olarak grev yapar.10 1990 ylnda Bak Devlet niversitesinden emekli olur.
I.III. Ald Grevler
1945 yl Ocak aynda Azerbaycan, Yazarlar Birliinin bakan Samet Vurgunun da tavsiyeleri ile Yazarlar Birliinin yesi olur. 1947 ylnda Bak Devlet niversitesine asistan olarak greve balar. 1981 ylnda, Sovyetler Birliinin ve Yazarlar Birliinin VII. Kurultaynda Sovyetler Birliinin dare Heyetinin, ayn zamanda Azerbaycan Yazarlar Birliinin dare Heyetinin yeline seilir. O, ayn zamanda Azerbaycan limler Akademisi ve Azerbaycan Komnist Parti Bak komitesinin de yesi olarak grev yapar. On ve on birinci dnemde Sovyetler Birlii dneminde Azerbaycan Milli Meclisinde milletvekili olarak grev yapar.
I.IV. Ald dller
1976 ylnda Leninle Sohbet ve Mugam manzum hikyeleri Cumhuriyet; 1984 ylnda da Bir Ge10
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, s. 261.
25
minin Yolcusuyuz iir kitab Sovyetler Birlii Devlet dlne layk grlr. air, bunlarn yannda Ekim nklb ve Krmz Emek Bayra dlleriyle de mkfatlandrlr. Vahabzadeye 1985 ylnda Halk airi unvan verilir. 1995 ylnda Azerbaycan Milli Bamszlk Mcadelesinde gstermi olduu gayretlerden dolay da stiklal Madalyas verilir.
26
II. ESERLERNDE ELE ALDII BAZI KONULAR
27
II.I. Eserlerine Genel Bir Bak

Bahtiyar Vahabzadenin kirleri; doup byd muhitin rf ve adetleri, ailesinden ald terbiye ile ekillenir. Kk yalarnda yaadklar hatralar airin dnya grnn olumasnda rol oynarken, eserlerinde iledii konular da bahsedilen dnemdeki olaylarn tesiriyle ortaya kar. O, iir denilirse, diye nitelendirdii ilk eserini, ilkokul drdnc sn a yazar. Kendisi iiri ocukluk dneminde kayeli, ahenkli sz syleme merakndan doan bir heves olarak niteler. ocukken Vahabzadenin ilgisini iir kitaplarndan daha ok nesir kitaplar eker. imdi de nesir kitaplar okumaktadr. Nesir ve iirin bir arada bulunduu kitaplarda da iir ksmn atlar nesir olan blmleri okur. iirde sylenilmek verilmek istenilen dnce uzatld iin nesri tercih eden air, kendisinin bir air olarak yetimesinde iirden ok nesrin nemli rol oynadn dile getirmektedir.11 Ona, iiri ilkokul retmeni brahim Cafer sevdirmitir. Vahabzadenin ilk iiri Ana ve ekil 1943 ylnda yaymlanmtr. Bundan sonra iirleri muntazam olarak dergi ve gazetelerde kmaya balar. 1945 ylnda Yazclar ifakna ye olur. airin yetimesinde Samet Vurgun nemli rol oynamtr. O, ilk iirlerini Samet Vurguna gsterip onun, iirleri hakknda ne dndn renmek iin can atar. airlii adm atan Vahabzade tabiri yerinde ise icazetini Samet Vurgundan almak ister. Ben Ona Borluyum balkl hatrasnda Samet Vurgunla grmesini yle anlatr: Bu arzu11 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Giden Yol, s. 247.
28
ma ilk defa 1945 ylnda nail oldum. O zaman edebiyat gazetesinde benim, Yeil emen, Aa Alt, Demli ay balkl iirlerim yaymlanmt. Ertesi gn beni Yazclar ifakna ardlar. Edebiyat Gazetisinde alan Zeynal Cebbarzade, Yazclar ifaknn bakan olan Samet Vurgun seni grmek istiyor, dedi. Zeynal Cabbarzade ile Samet Vurgunun odasna girdik. O gne kadar sadece toplantlarda, resmi trenlerde grdm, kendisiyle grmek iin frsat kolladm Samet Vurgunu, odasnda masasnn arkasnda oturur halde buldum. eri girdiimde gazete okuyordu. Bizi grnce gazeteyi brakt. Zeynel Cabbarzade beni kendisine tan . Kalbim iddetli bir ekilde atmaya balad. Onun bana ilk sorusu u oldu: Ne zamandan beri yazyorsun, bala? sene oldu, diye cevap verdim. O, Edebiyat Gazetesinde yaymlanan iirimi gsterip: Bu, yaymlanan kanc iirindir, dedi. Dokuzuncu, diye cevap verdim. Ayaa kalkp: Gzel iir, dedi. Ssl ve allagelmi kelimelerden uzak olmas ok gzel, dedikten sonra bu eserde net bir tasvir ortaya koyduumu syledi.12 Daha sonra sz edilen iirler, gen airlerin iirlerinin yer ald antolojiye ve airin ilk kitabna alnmtr. Vahabzade airlie sz edilen iirlerle balad sylenebilir. Vahabzade daha nceki iirlerinde olduu gibi bu iirlerinde savaa katlan askerlerin balarndan geen hadiseleri anlatr. lkenin sava halinde olmas birok airi ve yazar derinden etkilemitir. O d12
Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, Bak 1998, s. 6.
29
nemde Vahabzadenin etkili bir anlatm iin araylar ierisinde olduu, eitli vastalar arad, lirik tarzda iirler yazd grlmektedir. Cepheden dnen gen arkadan hatrlar, vurumadan nce arkadayla arasnda geen sohbe e onun arzularn zlerek hatrlar. Bahsedilen asker savatan nce bir gn vatanna dnp dnmeyeceini, aalarn altnda oturup demli ay iip iemeyeceini, iekli bahelerde gnl rahatlyla gezip gezemeyeceini dostuna anlatr. Sava bitmitir. Bu hayalleri kuran asker artk yoktur. Cephede kalmtr. Arkada demli ay kardeiyle birlikte vatannda aalarn altnda imektedir. Bu srada arkadann cephede anlatlar aklna gelir: Cephede bir elimizden dostum var idi, Benim iin dar gnmde gamkusar idi. Bazen sohbet eyleyirdik dy yatanda, Gelecekle yayorduk imdi bu anda Bir gn dostum dedi: Bir de bahemizde ben ieklerin arasndan geecek miyim? Glgelikte, otlar ste oturup hemen, Vatanmn dem ayndan iecek miyim? Bu iirlerde olay anlatann heyecan, endiesi korkusu ortaya konulmas yannda hadiseyi aktarann, yani airin heyecan da iire ayr bir anlam katar. airin sanatnn ta ilk yllarnda bu hususiyet fark edilmektedir. Yeil emen, Demli ay, Aa Alt iirlerinde sz edilen husus ortaya kmaktadr. air, olay anla ktan sonra derin bir sessizlik kmektedir. Bu aamadan sonra o artk hadiseyi deil, hadisenin sebep olduu teessrat, heyecan ifade eder. Bylece iirin lirik yn glenir.13
13
Yaar Garayev, amil Salmanov, Poeziyann Kamilliyi,Bak 1985, s.13.
30
Vahabzadenin sz edilen iirlerle sanat lemine dhil olduu dnemde Azerbaycan iirinde dneme damgasn vurmu airler vardr. S.Vurgun, M.Rahim, R.Rza, M.Dilbazi, N.Rebeyli, E.Cemil bunlardan birkadr. Onlar kendi izgilerini bulmulardr. Belli bir tecrbe de kazanmlardr. Sava yllarnda ve sava sonrasnda yeni bir nesil gelmitir. Bu yeni neslin de hi phesiz kendinden nceki dnemden rnek alaca ok nemli hususlar vardr. O dnemde airler Samet Vurgunun tesirinde kalrlar. ok gemeden dier gen airler gibi Vahabzade de kendi yolunu bulur. Vahabzadenin iirlerini ele alan aratrmaclar, ilk iirlerinde, sava yllarnda ortaya kan akmn, zellikle de E.Cemilin, tesiri altnda kald grndedirler. Bu sre uzun srmez zamanla Vahabzade de kendi yolunu izer. Onun 1949 ylnda kan Benim Dostlarm adl ilk iir kitab sanat evreleri tarafndan beenilir. Bu kitaptaki iirlerin bir ksm Mektep iirleri bal altnda bir araya getirilir. Sz edilen iirlerinde yaygn olarak kullanlan kelimelerden kanr, bu hususta da baarl olur.14 1950li yllarn ortalarndan balayarak airin eserlerinde bir yenileme grlr. Sz edilen devirlerde air artk daha ciddi konulara, toplumu yakndan ilgilendiren meselelere deinmeye balar. 19461951 yllar arasnda yazd ki Dn, Dokuyucu Kz, Ayl Geceler, Ebedi Heykel gibi eserler, bu dnemde ortaya koyduu deerli iirlerdir. Vahabzade, o dnemdeki lirik iirlerinde allmam bir konuya, sade insanlarn manevi hayatna dikkatleri eker. iirlerinde yal demir yolu iisinin zahmetinde, insanlara olan hizmetin deerini arar. Otobsn h14
Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, s.15.
31
znda anne babaya ve sevgiliye vuslat dile getirir. air sz edilen eserlerinde makamn byklnden ziyade emein azizliine vurgu yapar. airin sanatnn ikinci, nc ve son dnemlerini tekil eden 1960, 1970, 1980 ve 1990l yllarnda yazd iirlerde Zaman, Dnya konular ele alnr: z gnlme gvenmekle, z yurdumun, topramn evladyam, Budak budak kollarmla, Sal sollu yollarmla Babamdan ok, z amn evladyam. Sz edilen dnemdeki iirlerinde, Azerbaycan halknn yaad bask ve skntlara kar, ister istemez, sar ve dilsiz olduklarn, halkn bu hale nasl getirildiini 1979 ylnda kaleme ald lal-kar iirinde yle anlatr: Hem lal olduk hem de kar15 Lallk karlktan doar. Niye lal olduk gren? Bunu bilirsen mi sen? Zaman zaman ezildik, Mahkm olduumuzu Ne anladk, ne bildik. Bununn de soydular Derimizi katbekat. Bizim karlmz da, Bizim lallmz da Doup susmamzda.16
15 16
Sar. Yavuz, Ahundlu, age, s. 30.
32
N.Rzayev ve olu sfendiyarla Acdere Mevkiinde 1918 ylnda ehit den Trk subaynn kabri banda 1966
Topubann mezar banda. H.Aliyev, B.Vahabzade, Z. Bnyadov, H.Hasanov Paris. Sen-Klu kabristanl 1994
Ka asya Aratrmalar Enstits mdr Mehmet Rhtm ile 2001
Mehmet Emin Resulzadenin mezar banda. Ankara 1989
Antkabirde Mustafa Kemal Atatrkn eref kitabna teessratn yazarken. Ankara 1961
Trkiyede Beir Ayvazolu ile 1989
Trkiyede askeri tahsil alan rencilerimizle. Ankara 1998
Azer Vahabzade Qafqaz niversitesinin rektr prof.dr.Ahmet Sani ve Ahmet ksz ile birlikte. Bak 2006
Halil Rza Ulutrkn olu Tebrizin den merasiminde 1992
smail hl ve Azerbaycan edebiyyatnn dostu, Alman ilim adam H.P.Ahmed mide ile. Almanya. Manheym 1982
Sovyet dneminde Azerbaycan aydnnn yaad korkuyu anlatmas asndan ki Korku manzum hikyesi nem arz etmektedir. Sz edilen eserde Vahabzade gibi aydnlarn ektikleri skntlar, rejimin insanlar zerinde brakt korku ve endie etkili bir ekilde dile getirilir. Vahabzadenin Bestekr dostu Kamber Hseyinli ceza evine girer. O cezasn ekip ktktan sonra da dostlular devam eder, srekli grrler. Uzun sre ayr kalan iki dost, ilerini birbirlerine aarlar. Yreklerindeki skntlar, ellerinde olmadan farkna varmadan birbirlerine dkverirler. air sohbet arasnda dostuna niin tutuklandn sorar: Bilmirsen? Dnyay lanetlemitim, Eller atasna dman demitim. Fakat bunu der demez airin dostu derin derin dnmeye balar. Vahabzade dostunun bu dalgn halinden kendisinden phelendiini hisseder: O zaman evlerde, idarelerde Kara kbus gibi gezerdi phe. Yaman hzl idi phenin at, Hepimiz kleydik, o beydi ancak. Birinin birine mnasebeti pheydi, pheydi, pheydi ancak! Sz edilen dnemde airin dostunun endielenmesi gayet tabiidir. Zira kendisi de birok insann gzleri nnde ar cezalara arptrldn ok iyi bilmektedir. air dostunun phelerini gidermeye alr. Onlar gecenin ge vakitlerinde ayrlrlar, evlerine giderler. Bu defa da airin iini kemirir pheler. Dostunun kendisini ikyet edeceini dnmeye balar. Ya benim
33
dediklerimi idareye bildirirse, diye dnmeye balar. Sabaha kadar gzne uyku girmez, kula kapnn zilindedir. O sohbe en sonra kapnn alnmas ve kendinsin tutuklanmas an meselesidir. Zira kendisinden nce niceleri ayn akbete uramtr. Bu endie ile kalkar iirlerinin bir ksmn atee verir. Bir ksmn da annesine saklamas iin emanet eder. Ha a gecenin ge saatlerinde, sabah olur olmaz dostuna gidip syledikleri szlerin hepsinin yalan olduunu sylemek iin plan yapar. Sabahn ilk klarnda hemen kalkar elbiselerini giyer, kapya yneldiinde kapnn zili almaya balar. airin yreine ate dmtr. Korka korka kapy aar, karsnda dostu Kamberi grr:17 Ese ese18 ellerim ben kapy anca, O, stme atlp boynumu kucaklad, Hngr hngr alad. Boyland19 mell mell O, bir sola, bir saa. Dnenki sohbetini tez-telesik20 Ayr semte yozmaa:21 aka ile demitim dnen ben o szleri, Aslnda ok sevirem ben o dahi rehberi. O, bizim dnyada tek gman22 yerimizdir. Dnen beynimizdir, gren gzlerimizdir. yi anladm ben onu Sustum bu yozumlarn ak yalan olduunu, Anlayrken, kanarken
17 18
Yavuz, Ahundlu, age, s. 39. Titreye titreye. 19 Etrafa baknmak. 20 Alelacele. 21 Yorumlamaa. 22 mit, snacak.
34
Bir gn sonra o ve ben szmz danrken23 Riyakra dnderdi vakit hem onu hem beni. O da yatabilmeyip, demek btn geceni24. air bahsedilen dnemde yaanlan korkular eserlerinde dile getirirken ayn zamanda iirlerinde farkl konulara da temas eder. O baz iirlerinde insann talihinden bahseder, manevi, ahlak ynlerine temas eder. Baz iirlerinde vatannn gzelliklerini dile getirir, halknn, dier milletlerin azatlk uruna verdii mcadelelere methiyeler dzer. Yeryznde adaletin, vicdann tesis edilmemesi airi derinden dndrr, kalbini yorar. Bundan dolay da o aire byk vazifeler ykler: air-Fikirlerin rpnan seli, air-Hakikatin mugannisidir. air-Tabiatn konuan dili, air-Cemiyetin isyan sesidir. air-Zamanenin, asrn vicdan, air-Tarihlerin ere, an, air-Bu dnyaya zamann sz, air-Hakikatin, hakkn aynas. airin sz edilen dnceleri, nsan ve Zaman 1964, Bir Yrekte Drt Fasl 1966, Kkler Budaklar 1968, Deniz, Sahil 1969, Tan Yeri 1973, Alan Seherlere Selam 1979, Payz Dnceleri 1981, Ah Dnya Frlanr 1987, Lirika 1990, Nal Hayat 1991 gibi eserlerde ilenmitir.25 Nal Hayat iirinde hislerini yle dile getirir: Bir dan,26 nerdedir, grem saadet? Bizim yurdumuza o niye gelmez?
23 24
nkr ederken. Geceyi. 25 Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, Bak 1995, s. 12. 26 Dan-: konu.
35
Dan, dan grm, Melik Muhammet Zulmetten a nasl kt bes27? Danma, ay anam, danma, kiri, Beynime batmyor bu efsaneler. Devler grmem ki, masal devleri, Onlarn yannda tavua benzer. Nadanlar grmem, z yolundaki Dike ini deyir, dze dik deyir. Tilkiler grmem, z elindeki Demir zincirlere de bilezik deyir. Babasna sen, ya da ba een Rehberler grmem, gaddar, amansz. Dikene gl diyen, gle kol28 diyen Karlar grmem dinsiz, imansz. airin zellikle, 19601990 yllar arasnda yazd iirler ok dikkat ekicidir. Bu dnemdeki iirlerinde aktiik n plana kar. air, evresinde cereyan eden olaylara bigne deildir. Yaamak yanmaktr, yanasn gerek dsturu onun hayata bak asn, olaylar ele aln ortaya koyan en zl ifadedir. 1964 ylnda kaleme ald Benim iirim balkl iirinde ideal bir insann vasarn resmeder:29 Sen ate ol, sen od ol, Yandr da sen, yak da sen, Yldrm ol ak da sen, Gster z nda bu dnyaya zn, Bir an yumma gzn, Hem gr sen hem de gster!...
27 28
Peki. Aas bitki. 29 Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 14.
36
Sen dn derin derin, dndr, derin derin, Vatann, Elini inkr eden tfeylilerin Vatanin deil, Manatin30 yanan tfeylilerin, Yumrua dn banda. Keiki ol bu yurdun topranda, tanda. Vahabzadeyi halka sevdiren halkn gznde onu ycelten en nemli amillerden birisi, hi phesiz, eserlerinde vatan sevgisini ok gzel ilemesidir. O, hadiseleri ok dikkatli izler. Mspet ve gzel hadiseleri alklar, men ve topluma zararl faaliyetleri tenkit eder. Millete zarar veren, halk rahatsz eden cereyanlara, dneklere, eline obasna srt evirenlere, diline vatanna sahip kmayanlara eserlerinde kkrer. Sz edilen durumlarda sesi daha gr kar.31 50. yllarn sonu 60. yllarn banda Vahabzade artk Azerbaycanda en byk air olarak tannr. O, halk tarafndan sevilen, saylan iirlerini mzakere edilen bir sanat adamdr. Azatlkla ilgili iirleri ilgiyle takip edilir. Bundan dolay da onu kimse susturamaz. O, artk Azerbaycann sesi olmutur: alamak isteyirem dada elale gibi, Serpilmek isteyirem lde lale gibi; Derya olup, nehir olup comak isteyirem, Gklerde yldz gibi ben yanmak isteyirem. mak32 isteyirem basz rzgrlar gibi, Beslenmek isteyirem btn yreklerde ben, Arzu, dilekler gibi
30 31
Manat iin B.Azerolu, Edebiyat ve ncesanat Gazetesi, 23 Austos 1985. 32 Sratle hedefe doru hareket etmek, akmak.
37
Alar Gleyen Yollar Oullar, Hayat lm, Tezatlar gibi azatln manevi ve ahlaki ynlerini ortaya koyan manzum eserleri, 1960l yllarda kaleme alnmtr. Bu eserlerin her biri milli ideoloji kitab kadar tesir gstermitir. Caferova gre sz edilen eserlerle air, ideoloji tefekkrnden, akli tefekkre kpr kurup Azerbaycan iirini dnceler iirine evirmitir.33 Alar Gleyen iirinde Sabirin dili ile azatla olan hasretini dile getirir: Hayalim azat olsun, Dncem azat olsun. Yreimin szn Ben yazmak isteyirem, Koy kalem azat olsun. Ben grmek isteyirem, Gzlerim azat olsun. Konumak isteyirem, Szlerim azat olsun. Haykrmak isteyirem, Koy dilim azat olsun. Dudam azat olsun. Eitmek isteyirem, Kulam azat olsun. Esaret zincirini Ben krmak isteyirem Kollarm azat olsun steyirem azatlk Beni yerden gtren Muhkem bir kanat olsun. stemirem azatlk Kuruca bir ad olsun.
33
Nizami Caferov, Bahtiyar Vahabzade, Bak 1996, s.22.
38
Onun eserleri; son zamanlardaki itimai, psikolojik durumu ok gzel akse iren, milli, sosyal tefekkre derinden nfuz eden, yrekleri coturan, insanlar dnmeye sevk e iren vasara haizdir. nk sz edilen eserlerin mayas sa r, eserlerin melli uzun yllarn sosyal estetik tecrbesine, istiklal urunda mcadele medeniyetine sahip bir ahsiye ir. airin dhili azatl bundan yllar nce itimai istibdada kar olduu gibi bugn de mill istibdada kardr. Zulmet Eriyerse, Dnen Bugn, Muhalif, Geldi Bi Eyyam iirleri ile halk harekt kahramanlarn keyyetlerini halka tantan air; Dayan Kama Dayan, Kalk Ayaa iirleri ile de genleri vatann korumaya davet eder.34 airin; Sade Adamlar 1954, Istrabn Sonu 1956, eb-i Hicran, Glstan 1958, tiraf 1961, Alar Gleyen 1962, Yollar Oullar 1963, Hayat lm 1965, Tezatlar 1967, Mugam 1974, Atlmlar 1978, Amerika Gzeli 1982, Merziye 1984, Balayn Hata Oldu 1985, Liyakat 1986, ehitler 1990 gibi manzum hikyelerinde de mill, manev, tarih, ahlak, sosyal, itima ve siyas konulara yer verilmitir ve sz edilen mevzularda problemlere zm yollar nerilmitir. nsann manevi, ahlaki yn onun eserlerinde en gzel ekilde ortaya konur. Bahsedilen hasletler Vahabzadenin eserlerinde en ok ele alnan konulardandr. zellikle de Sade Adamlar, Istrabn Sonu, tiraf, Hayat lm, Atlmlar gibi eserlerinde manevi deerler etkili ekilde dile getirilmitir. Istrabn Sonu ve tiraf gibi manzum eserlerinde olaylar geleneksel aile etrafnda cereyan etse de kahramanlarn manevi olarak arnmasnda, ykselmesinde manevi ahlaki deerlerin nemine dikkat ekilmektedir.35
34 35
Nizami Caferov, age, s.24. Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, Bak 1995, s. 16.
39
Hayat-lm manzum hikyesinde air; itimai, ahlaki atmalara zm yollar aramaktadr. airin, bahsedilen eserde kard manevi, felse neticeler dikkate deerdir. Bu eserde, muhteem tarihini ve tarihi ahsiyetlerin vermi olduu mcadeleyi renmek amacyla tarihi olmak isteyen, eitli sebeplerden dolay manevi ynden iasa urayan ve lm deine den bir gencin hazin facias anlatlmaktadr. air, hayatla lm arasnda ksa bir vaki e hayatn gzlerinin nne getiren kahramann yeniden doma ann zirve olarak gstermektedir. Mugam adl manzum hikyesinde air, milli servetlerin zenle korunarak nesillere aktarlmasn ele almaktadr. Mugam halkn milli manevi serveti, ruh ve estetik dnyas, sanat dnyas, ksaca halkn milli varldr. eb-i Hicran manzum hikyesinde Fuzulinin strapl hayat, Alar Gleyen manzum hikyesinde Sabirin eserlerindeki dile getirilen hususiyetlerle gereklerin rtmesi ele alnr. Bu eserlerde ayn zamanda servetleri, dili, milli deerleri elinden alnan Azerbaycan halkndan bahsetmektedir.36 Uluslararas konularda yazd eserler de dikkat ekicidir. Vahabzadeye gre btn insanlar ayn geminin yolculardr. Onun inancna gre, vatann olu olan bir ahs, ayn zamanda, insanln derdiyle dertlenmesi, insanlarn ektikleri skntlara ortak olmas ynyle dnya vatandadr. air seyahatleri srasnda birok iir yazmtr. Gezdii, grd lkelerle alakal duygu ve dncelerini iirlerinde dile getirmitir. Seyahat iirleri onun bu dnceyle yazd iirlerdir. Cezayir halknn azatlk
36
Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 16-17.
40
yolunda verdii mcadeleyi anlatan Yollar-Oullar; Gney Azerbaycann halknn istibdat ve zulme kar verdii mcadeleyi dile getiren Merziye, Tezatlar ve Amerika Gzeli manzum hikyeleri zellikle dikkate ayandr.37 air, 1959 ylnda yazp merkezi basnda bastramad Glstan manzum hikyesini, 23-26 Ekim 1960 tarihinde ekide Nuha Fehlesi adl gazetede yaymlatr. Sz edilen manzum hikye hakknda 1962 ylnda soruturma balatlr. limler Akademisinin byk salonunda Milli Komitenin ideoloji meseleleri adna mehur maverede, airin bu eseri ele alnr. Bu grmeden birka gn sonra Vahabzade, milliyeti olarak sulanr. Parti cezas verilir. Bir ay sonra da doktora izni bahanesiyle iten uzaklatrlr. Sz edilen sreten sonra Vahabzade kirlerini dile getirmek iin farkl bir yol arar. Ahundzadenin Zaman ve mekn deitirerek szn syleme usul aklna gelir. 1959, 1961 ylnda yurt dna ktnda sz edilen dstur onun imdadna yetiir. Yazd Alaaddinin ra, zne Yalvarsana, Ehramlarn nnde, Alardan Toklara, Baba Gurgur, Sprge, stiklal, Ak ehir iirlerinde geen olaylar, gya, igale urayan baka lkelerde gemektedir. 1943 ylnda Fasta kurulan stiklal Partisine hasre ii stiklal iirinde spanyann smrd Araplara seslenir:38 Ramazan aynda oru tutup sen Kimi doyurursun, karde, sen kimi? z ana yurdunda seni kul eden Varn smren yd elleri mi?
37 38
Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 17. Bahtiyar Vahabzade, stiklal, Bak 1999, s. 57.
41
Ydlar giyindike lt39 kaldn zn, Servetin, devletin gzdan oldu Gelmeler evinde itiler gnbegn Evinin sahibi konan oldu. z ana yurdunda zne teke Topra kazdn h40 kald, karde Madrit sokaklar geniledike Senin sokaklarn darald, karde perim kardeim, perim senin stiklal haykran dudaklarndan. 1964 ylnda yazd Nal Hayat adl eseri gerek mana, gerekse mevcut dzeni eletirmesi ynyle ok daha ileri dzeydedir. air, bu eserde annesine seslenir. Aslnda vatan ve milletini bir aferine satan idarecilere hitaben yazlmtr. iirin banda annesine dner, yaadklar dehetin tesirinden kurtulmas iin kendisine masal anlatmasn ister. Masallardaki mutlu son onu teskin edecektir. iirin ikinci blmnde ise masaldan gerek hayata dner: Konuma ay anam, konuma kiri. Beynime batmayr41 bu efsaneler Devler grmm ki, masal devleri Onlarn yannda tavua benzer. Nadanlar grmm z yolundaki Dike ini diyor, dze dik diyor. Tilkiler grmm, z yolundaki Demir zincirlere bilezik diyor.
39 40
plak. Kara saban. 41 Tesir etmiyor.
42
eteler grmm, zge yer deil, Yurdunu smrp asude yatm Tacirler grmm, simzer42 deil Aferin szne vatan satm. Tikene gl diyen gle kol43 diyen, Yallar grmm, dinsiz, imansz. Atasna sven, yda ba een, Rehberler grmm gaddar, amansz.44 Vahabzadenin piyesleri onun sanat hayatnda nemli bir yere sahiptir. Vicdan, kinci Ses, Yatan Sonra, Yollara z Dyor, Feryat piyesleri uzun sre Azerbaycan tiyatrolarnda sahnelenmiti.45 Genlik ylarnda kaleme ald Vicdan piyesi, Teyyare Gibi, Galyan radyo piyesleri, Ksas, Dz, Atlmam Glle gibi senaryolar onun bu sahada ortaya koyduu ilk eserlerdir. Teyyare Gibi radyo piyesinde olay niversitede gemektedir. Zeynall niversitede Matematik retmenidir. Onunla dekan arasnda zayf talebelere not verme hususunda tartmalar olur. Tecrbeli profesr yksek okullarda ortaya kan skntlarn sebebini niversiteye giri imtihann objektif olmamasnda grr. Onu susturmak iin niversiteye giri imtihanlarn yapan kurumun bana getirirler. Onu, bylece zor durumda brakmak isterler. Fakat profesr yeni grevinde hibir ekilde taviz vermez. Kimseye de iltimas gemez. Bundan dolay en yaknlar bile krlr. Ama hakkyla niversiteyi kazanan rencilerin
42 43
Altn ve gm. Topraktan dal budak eklinde ayrlan alak aas bitki. 44 Bahtiyar Vahabzade, stiklal, s. 58. 45 Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, Bak 1998, s. 43.
43
yaknlar profesr takdir eder. Profesr de sk sk Uaklar kendi yolunu, kendileri aarlar. szlerini tekrar eder. Dar Aac (1972) Babek, harektndan bahseder. Babek, ldrldkten sonra Afin hkmdar olur; fakat o da kendisini bamsz hissetmez. Bir kle olduunu dnr. Feryat (1982-84) piyesi konusunu tarihten alr. Dnya ve gereklik ikiye ayrlmtr. Eserde hakikatyalan, vicdani manevi hafza-unutkanlk kar karyadr.46 kinci Ses 196869 piyesinde birka ailenin hayat ele alnr. Piyeste Botanik Enstitsnn mdr kr Beyle onun ei Melahat Hanm bu ailelerden birisidir. Zahiren bu aile mutludur. Fakat gerekte byle deildir. kr Beyin evinde manevi ynden skntlar vardr. Hayatnda yeknesaklk hkm srer. Her gn ayn eyler olmaktadr. Ayn sknt Reatla Hayatn ailesinde sz konusudur. Reat da kr Beyin Enstitsnde almaktadr. Eiyle arasnda manevi bir ba yoktur. Bir de kzlar vardr. Reat kalben balanamad Hayat Hanmla yaamay zulm kabul eder. O Arzu adnda bir kza gnl kaptrmtr. Bundan dolay da evresinden tepki alr. Reat iki seenek arasnda kalr: Birisi ei Hayat, dieri de sevdii kz Arzu. Rahatszlanan Hayat hastaneye kaldrrlar orada Hayat Arzu tedavi eder. Arzu, ilk nce sevgilisi ile arasnda bir sed olan Hayat kurtarmak istemez; ama daha sonra vicdann sesine uyar ve onu tedavi eder. Bu eserde yazar, Reat ve Arzunun vicdann sesini dile getirir. En sonunda Reat hasta einin yanna d46
Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, s. 44.
44
ner. Bundan sonra skntl bir hayat srmek zorunda kalr. Yatan Sonra piyesinde de gergin, psikolojik hadiseler ele alnr. Bu eserde gzel, temiz duygularla, yalan ve rezillik karlatrlr. Eserdeki Kadim Bey, temizlik, olgunluk timsalidir. Yollara z Dyor (1978) piyesinde de hayatn manas, insann manevi olgunluk iin can atmas ve bu uurda ektii skntlar ele alnr.47 1990 ylnn 20 Ocak gecesinde Rus askerleri yzlerce insann kanna girer. O gece yzlerce insann ehit verir, Azerbaycan. air, o gece halkn feryadn, meale gibi parlayan, volkan gibi pskren azatlk arzusunu, bamszlk isteini bomaya yeltenenlerinin niyetlerini,btn dnyaya ehitler manzum hikyesi ile du_ yurur.48 Kzl Elma piyesinde hadiseler hastanede gese de eserde bahsedilen rahatszlk cismani hastalklardan ziyade manev problemlerdir. Eserde, gurur ve bananeciliin insana ve topluma verecei zararlar ele alnr. Doktor Turul ile onun bulularna sahip kmak iin frsat kollayan hastane mdr arasnda geen olaylar eserde incelenir. Doruluk ve drstl iar edinen Turulun zaferiyle piyes noktalanr. Bahtiyar Vahabzade iirlerinde ve piyeslerinde olduu gibi itimai konulara deinir. Bu eserlerde, doruluun drstln topluma hkim olmas gerektii vurgulanr. Sz edilen deerlerin, adaletin gereklemesinde oynad role dikkat eker. aire gre iir itimai bir kirdir. iir sadece bir ahsn dncelerini deil ayn zamanda bir toplumun k47 48
Yavuz Ahundlu, age, s. 47. Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, Bak 1995, s. 23.
45
rini, isteklerini, mcadelesini ifade edecek vas a olmaldr. Byk ideale hizmet etmeyen, ahsi dnceleri terennm eden iirin sanatla, edebiyatla alakas yoktur. Ona gre kendisini ve birok airi, statlar bu ekilde terbiye etmitir. Onlar varisleri olan bugnn airleri de statlarnn at rdan gitmelidir.49 airin sanat ve sanat hakkndaki dncelerini dile getirdii u satrlar dikkat ekicidir: Dnyan en byk sanatlarn dnrken her zaman gzmn nnde dev aalar canlanr. Bu aalarn dallarn ne kadar ykseklere uzanrsa, kkleri de bir o kadar yerin derinlerine iner. Daha dorusu dallarnn ykseklii, kklerinin derinlere nfuz etmesiyle doru orantldr. Ycelik kkten gelir. Kk olmayan yerde ycelikten bahsedilemez. Kkleri halkn yreine balanan sanat halkn yreine giden yolu da kolaylkla bulur. nk yrekten gelmeyen yree ulamaz. Halktan sanatya, sanatdan da halka dsturu ok nemlidir. Bu yolu bulanlar halktan da aks-i seda alabilirler. Bu yola dudak bkenler yolun yarsnda tkezler, ayaklar tutulur, bu durumda da uydurmalar, sahtecilikler, yabanc sesler ve okbilmilik hali sadr olur. Sanatsa hibir sahtelie izin vermez. Sanatn yolu birdir: Samimilik ve hakikat. Halk kendi cierleriyle nefes alp veren sanaty tespit etmeyi ve sevmeyi ok iyi bilir. Onlar aldatmak ok zordur. Halkn ruhundan ve maneviyatndan baka ne byk sanat ne de sanat vardr. Rus besteci Klinkann dedii gibi Ortaya koyan halktr, onu dzene sokan ise sanatdr.50
49 50
Bahtiyar Vahabzade, Sanatkr ve Zaman, Genlik, Bak 176, s. 101. Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycan Jurnal, Bak 1976, No: 9, s. 8.
46
II.II. Trkiye
Azerbaycan ile Trkiye arasndaki ilikiler, her iki lke insannn ayn kkten gelmesi, ayn dili konumas ve ayn dinin mntesipleri olmas hasebiyle hususiyet arz etmektedir. Szn e iimiz mnasebetler, belli dnemlerde dumura urasa da, iki lke insannn kalbindeki sevgi, srekli, tazeliini korumu ve bu muhabbet kuaktan kuaa aktarlarak gnmze kadar tanmtr. Hi phesiz bu sevgi ve saygy en gzel ekilde insanlara yanstanlar, his ve duygu ynnden dier insanlara gre daha hassas bir konumda olan air ve ediplerdir. Azerbaycann yetitirdii birok edip ve air, bu sevgiyi, zellikle iki lkenin snrlarnn kapatld, geli ve gidilerin yasakland bir dnemde, eserlerinde dile getirmilerdir. zlemlerini; duygu yuma olan, hasretin ve sevginin, da yansmas diyebileceimiz dizelerle gidermeye almlardr. Herhangi bir zorlamann ve basknn tesiriyle nev nema bulmayan bu muhabbet, eserlerden de anlalaca gibi, temiz bir kaynaktan szlp gelen, berrak, dupduru kaynak suyu gibidir. Bahse iimiz vasaryla, Trkiyeye olan sevgi ve zlemiyle, dikkat eken aydnlardan birisi de, hi phesiz, Bahtiyar Vahabzadedir. Vahabzadedeki Trkiye sevdasnn temelleri derinlere gitmektedir. Sovyetler Birlii dneminde snrlarn kapatlmasyla birlikte Trkiye ve Azerbaycan ilikileri kesilir. Bu srele birlikte uzun sren bir ayrla kadem konmutur. Sz edilen dnemde iki lke insan zlemini farkl yollarla gider47
meye alr. Snrlar kapatlmasna ramen bu corafyada hibir zaman Trkiye kalplerden sklp atlamaz. Szn e iimiz dnemde ocuk yalarnda olan Vahabzade, Trkiye hakknda anlatlan hikyelerle byr. Vahabzadenin anla na gre, bu dnemde evlerinde srekli Trkiye anlatlr, Trkiye konuulurmu. Babasnn, dedesinin ve amcasnn azndan Trklerin hibir zaman dmediini belirten Vahabzade, dedesinin Ermenilerle yaplan savata, Eskeranda ayandan yaralandn anlatmaktadr. Savatan yaral bir ekilde kurtulan dedesi: 1918 Mart savanda Trkler Azerbaycann yardmna gelmeseydi, Ermeniler bizim hepimizi katlederdi. diyerek Trklere olan muhabbetini torunlarna alarm. O dnemde ayn zamanda retmenlerinden ve ihtiyar kiilerden Trkiye hakknda dinledikleri hikyeler, Vahabzadenin kalbine Trkiye sevgisi ekmi.51
Trkiyeye Ayak Basyor
Kk yalarndan beri Vahabzadenin hayallerini ssleyen Trkiye, onun genlik yllarnda, Sovyetler Birlii dneminde, kalbini alevlendiren bir sevda haline gelir. Bir frsat bulup Trkiyeyi ziyaret etmek isteyen Vahabzade, nihayet bu zlemini gerekletirecei zaman 1961de yakalar. Vahabzade, ocukluundan beri zlemini ektii, byklerinden birka kez dinledii, hayallerinin lkesi olan Trkiyeyi birka gn sonra gidip ziyaret edecektir. air, bu vuslat ncesinde duygu dolu anlar yaar. Vahabzadenin zleminin gerekletii anlar tari zor anlardr. airin, ana vatan olarak nitelendirdii lkemize yapm olduu unutulmaz ziyareti kendisinden dinleyelim:
51
Bahtiyar Vahabzade, Vatan Millet Ana Dili, Ankara 1999, s. 74.
48
Dedemin, babamn ve amcalarmn azndan Trkiye hi dmezdi. Ben imdi soyumdan gelen arzularn hayallerin lkesi olan Trkiyeye gidiyorum. Sabah erkenden kalkp tra oldum. Otuz be yldr hasretini ektiim, ismini zaman zaman andmda btn bedenimi titreten, koluma kuvvet, ayama takat, gzlerime k veren bir ehre, stanbula, gidiyorum. mitgahm, nnde boyun ediim, zorla elimden alnan admn sahibi, namusumun, izzet ve eremin koruyucusu, gren gzm, vuran kolum, dnen beynim, yardmcm, dayanam, bayram, kaybe iim tarihim, gemiim, ana dilim, erem hepsi sendedir. Kamarann penceresinden bakyorum uzakta fener yanp snyor. Allahm! lk defa Trk gryorum. O kta benim arzularm yanyor.Ey fener, sen sana tarih boyu dman olan bir milletin gemisine yol gsteriyorsun. O geminin iinde sana can vermeye hazr birisi var. Trkiyeye, kimlik kontrolnden sonra ayak basan Vahabzadenin heyecan devam eder. Trkiye Cumhuriyeti yazl mhr airi duygulandrr: Ben sana kurban olaym. Ey benim cumhuriyetim! Ey benim benden uzak vatanm! Benim iin yanan ve bana elini uzatamayan vatanm! zin belgesinin zerindeki mhr dne dne pyorum. Otuz be yldr vesikalarmn zerinde Rus dilinde yazl ifadeler vard, ilk defa imdi kendi dilimde yazl bir ibare var kimliimde. mrnde sadece on saat benim kim olduumu gsteren vesika ise ilk defa kendi dilimdeydi. Ben ancak imdi ben oldum.52
52
Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 263-265.
49
Nihayet stanbula ayam basyorum. Bu mukaddes topra eilip pmek istiyorum. Ama yol boyunca beni takip eden ajanlardan korkuyorum. Yan, ama yle yan ki, alevin gzkmesin. stanbulda topu topu on saat kaldk. ehri gezdik. nsanlarla konumak istiyorum. Hal hatrlarn sorup; onlarn kalbine yol bulup girmek istiyorum. Ancak onlarn bana meyli yok. diyen air stanbulu ziyaret e ii dnemde sokaklarn bakmsz, marketlerde yatlarn ok yksek olduunu, mzelerin tertibatnn iyi olmadn grr. stanbulun bu durumunu gren air hayal krklna urar, o gece ge vaki e yatandan kalkar, geminin gvertesinde ellerini ge aarak: Ey Allahm! Sen Trkiyenin gemiteki kudretini ve azametini geri ver. diye dua eder. Vatanna, Vahabzadenin ifadesiyle, yrek arsyla dnen air, bu seyaha en sonra stanbul adl iirini yazar: Bugn bir aya Avrupadadr. Bir aya Asyada Trkn. Kulaklarnda motor sesi, Dilinde Kuran sesi, Trkn. Zaman onu dillendirir, Asrn ahengine ses verir, Dnp derinden; Ancak babas eker eteklerinden, rpnr ehir kilik iinde. Dm dm olmu kirler Asrn kemekeinde. Bir ehirde buluur ki dnya, iki lem.
50
Bulacaktr eminim, Trkolu hak yolunu. O, imdilik seyreder San, Solunu... Yrei ark yrei, Akl Garp akldr Trkn. Bu tezattan sinesi daldr. Trkn.53
Trkiye ve Azerbaycan likileri
Trkiyeye yapm olduu ziyare en bu derece etkilenen Vahabzade, Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte, snrlarn almasndan sonra, iki karde lke arasndaki ilikilerin daha da artmasn ister. Snrlarn almasyla yllardr insanlarn ekmi olduu hasret sona erer. Vahabzadeye gre, bu sreten sonra iki lke arasndaki ilikilerin her ynden ivme kazanmas gerekmektedir. Esas yaplmas gerekenlerin bu aamadan sonra gerekleebileceini ifade eden Vahabzade, kendisiyle yapm olduumuz bir syleide Azerbaycan-Trkiye arasndaki mnasebetlerin yeterli dzeyde olmad u szlerle ifade etmektedir: Hem Anadolu Trkleri hem de Azerbaycan Trkleri ilikilerimizin daha sk olmasn arzu ediyorlar. Aydnlarmz bu konuda daha da istekli grnyorlar. Maalesef ilikilerimiz arzu edilen seviyede deil. Bu ilikiler, devlet nezdinde olmal. Trk tiyatrolar buraya gelmeli, bizim tiyatrolarmz Trkiyeye gitmeli. Her ey kltrle olur. Kltrel yaknlk olmadktan sonra hibir eyin gereklemesi mmkn deil.
53
Bahtiyar Vahabzade, age, Ankara 1999, s. 52.
51
Fizik sahasnda Azerbaycanda byk limler var. Bu ilim adamlaryla Trk zikiler beraber almal. Bu almalarn merkezi Ankara olmaldr. Ylda birka kez akademisyenler toplanp, ortak almalar yapmallar. Ayrca Azerbaycan edebiyat tarihi olmamal. Umumi Trk Edebiyat Tarihi yazlmaldr. Bunun yannda Genel Trk Sanat Tarihi, Umumi Trk Tarihi kaleme alnmaldr. Bunlara Trk dnyasnn aabeyi durumunda olan Trkiyenin n ayak olmas gerekir.54
Ortak Dil
Vahabzade, ilikilerimizin seyriyle ilgili dncelerini bu cmlelerle ifade eder. Dier tara an Trkiye ve Trk cumhuriyetleri yakndan ilgilendiren bir tartmaya, ortak dil tartmalarna o da katlr. Vahabzade, Trkiye ve dier Trk cumhuriyetlerle olan alakalarn daha da yaygnlamas ve bu ilikilerin seyrinin daha kolay olmas iin, dilde birlie gidilecek almalarn artrlmas ynnde lkeler nezdinde giriimlerde bulunulmasn gerektiini vurgular. Bu balamda Trk cumhuriyetlerde, dolaysyla da Azerbaycanda ve Trkiyede, kullanlan ortak kelimelerin ilerliinin artrlmas ynnde zellikle dilcilere nemli grevler dtn belirtirken, bu birliin ne ekilde balatlacan da u szleriyle iaret eder: Aydnlarmz imdiden almaya balamallar. Azerbaycan Trk, Trkiyede bugn konuulan baz kelimeleri anlamakta zorluk ekiyor. lim adamlarmz ortak dil hususunda almalar balatrken, dier tara an kullandmz or54
Erdal Karaman, Bahtiyar Vahabzade ile Dil Kltr ve Tarih zerine Sylei, Jurnal Of Qafqaz, Bak 2004, s. 11.
52
tak kelimeler dilden atlyor. Azerbaycanda okul kelimesini bilen ok azdr. Bunun yerine niin mektep kelimesi kullanmyoruz. Bunlar nemli meseleler. Mektebe, muallime dnmeli. Benim atam mektep demi, okul dememi. Bu konuda Trkiye aabeylik yapmaldr. Bu alanda yaplabilecek bir dier alma da ortak dil projesidir. Ortak bir lgat hazrlanmaldr. Trklerin kullandklar ortak kelimelerin ilerlii artrlmaldr. Biz bugn Azerbaycan Trkesinde dileke yerine eriza kelimesini kullanyoruz. Bu gzel bir kelime deil. Bu kelimenin yerine dileke kullanlmaldr. Ayn ekilde size yabanc dilden gemi anahtar kelimesi var. Bizde bunun karl aar kelimesidir. zbeklerin, Krgzlarn ve Kazaklarn kulland bu kelime niin btn Trk dillerinde ortak olmasn. Bu mesele bir iki yln ii deil. Biz bunu imdiden balatmazsak, gelecek nesil bizim yzmze tkrecek.55
Marmara Depremi
lim ve kltr arasndaki ilikilerin olmas gerektii seviyeyi iaret eden Vahabzade, birok iirinde Trkiyeye olan sevgisini de dile getirmitir. Grd ya da duyduu bir olaydan ilham alan air, dizelerinde lkemize olan sevgisini terennm etmitir. ki karde lkenin her zaman zor gnlerinde birbirlerinin yannda olduuna iaret eden Vahabzade, 1999 ylnda lkemizi derinden sarsan Marmara depremine bir Trkiye vatanda gibi zlr, ona bu znt Deprem iirini yazdrr. air duygularn sz edilen iirde yle ifade eder:
55 Erdal Karaman, age, s.13.
53
itince ata yurtta depremi, Akt yam, dnd bam Trkiye. Her derdimin, her gammn orta Can kardam, can kardam Trkiye. Var m kaza, var m bela bu kadar? Seninleyiz biz ki mr boyunca Facian biz uzaktan duyunca, Gzlerimden akt yam, Trkiye. z hkm var her zamann, her ann, Yaman gnde yanndayz biz senin Ana yurtta vatanmsan, vatanm, Vatanmda vatandam, Trkiye. Tarih boyu bu ahdimiz sarslmaz, Trk milleti har olmam, har olmaz. Her beladan Trkn beli krlmaz. Sen benim can srdam, Trkiye.56
Trkiyeyi Yakndan Takip Eden air
Vahabzade, Trkiyedeki gelimelerle yakndan ilgilenmektedir. Trkiyede kan kitap ve dergileri takip eden air, birok eseri altn izerek okur. Trkiyede bu derece kalem erbab insanlarn olmasna sevindiini ifade ederdi. Bu eserleri titizlikle okuduktan sonra evresindeki insanlara, Trkiyedeki yaymlanan bu almalar gstermesi, onun, Trkiyeye olan balln gstermesi asndan dikkat ekicidir. Trkiyedeki aydnlar yakndan takip eden Vahabzade, Trk insannn heyecan duyduu ve zevkle oku56
Bahtiyar Vahabzade,Akl Baka Uzak Baka,Azerner,Bak 2000, s.171.
54
duu eserleri beenir, dikkatlice okur. O, 1977 ylnda Yavuz Blent Bakilerin Yalnzlk adl kitabnda bulunan Unu uumuz nsanlar balkl iir, Vahabzadenin duygu ve dncelerinin tercman olur. Bu iiri okuduktan sonraMenim qelbimden xeber verdi arzumun eks-sedas oldu. diyen air, Bakiler ile ayn dnceleri paylatn belirtir. Vahabzadenin szn e ii dizelerde Yavuz Blent Bakiler duygularn u msralarla dile getirir: Ben, ilesi ekilmemi bir Trkmen Ben, her sabah cierinden kurun yiyen bir yetim, aresizlikler iinde sizi dnyorum, Ey esir insanlar diyarnda Benim esir milletim, Ve ey Kafkas dalar ardnda Bayraksz memleketim. Yavuz Blent Bakilerin strabn ektii ve bu konuda aresizliini beyan e ii mesele, kendisi gibi ayn dertlerden mustarip olan Vahabzadenin eserlerinde de ilenir. Yavuz Blent Bakilerin szn e iimiz msralarnn Azerbaycanda da aksiseda bulmas duygu ve dce ynnden iki lke aydnn ayn kaynaktan beslenmesini gstermesi asndan nem arz etmektedir. Yavuz Blent Bakilerin eserlerini okuyan ve bu eserlerden etkilenen air, kendisine sorduu Bu yang hardandr? sorusunun cevabn, Bakilerin; milli varlna, milli kkne, soyuna, tarihine, diline, dinine sarslmaz balarla balanmasnda bulur.57 Vahabzadenin, Trkiyede en ok sevdii airlerden birisi de, Onun airlii akidesinden gelir. diye
57
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men Yaman da Men, Bak 1995, s.129.
55
nitelendirdii Mehmet Akif Ersoydur. Mehmet Akifin anakkale ehitlerine adl iirini okurken; Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn, Gmelim gel seni tarihe desem smazsn. Herc merc ettiin edvara da yetmez o kitap. Seni ancak ebediyetler eder istiab. msralarna geldiinde gzyalarn tutamayp alamas onun Akiften ne derece etkilendiini gstermektedir. anakkale ehitlerine ve stiklal Marna hayran olan Vahabzade, Mehmet Akifi, Trk ruhunun, Trk tarihinin, Trk medeniyetinin tecellisi olarak grr ve bununla da gurur duyar.
Ortak Deerlerimiz
Trkiye ve Azerbaycandaki ortak deerlerin ok olmas ve bu deerlerin gn yzne kmas airi duygulandrmaktadr. Vahabzadenin kendisinden dinlemitim. air, rahmetli Ahmet Kabaklnn daveti zerine Trkiyeye gider. stanbulda birka gn konuunu arlayan Kabakl, Vahabzadeye bir gn sonra Ankaraya gitmek iin uakta iki kiilik yer ayr n syler. Vahabzade de Kabaklya uakla deil de kara yoluyla gidip gidemeyeceklerini sorar. Kabakldan bu konuda olumlu cevap gelince, stanbuldan Ankaraya kara yoluyla gitmeye karar verirler. Yola kmadan nce Vahabzade eline bir kalem bir de de er alr. Yolda levhalarda grdkleri yer isimleri teker teker kaydeder. Bu isimlerin birounun Azerbaycanda, ha a kendi memleketi olan ekide yer ismi olarak kullanldn grr. Ortak toponimlerin bu kadar ok olmasna sevinen air, yolda mola verdiklerinde Kabakldan
56
izin ister hemen yanlarnda kendileri gibi mola vermi olan yolcularn masasna selam verip oturur. Oradaki yolcularla biraz sohbet e ikten sonra kendisini tanmadklarn anlayan Vahabzade, masasna konuk olduu Trkiyeli yolculara kendisinin nereli olduunu sorar. Onlar da Vahabzadeyi tanmadklar iin konumasndan Karsl ya da Ardahanl olabileceini sylerler. air, yolcularn vermi olduu bu cevaba ok sevinir.58
Azerbaycandaki Trk Mezarna Sahip kyor
airi etkileyen bu olaylarn temelleri, iki lke insannn sarslmaz balarla birbirine balanmasna dayanmaktadr. Her dnemde tazelenen vefa numunesi diyebileceimiz olaylar, haliyle, iki lke insann daha da birbirine yaknlatrmaktadr. 1918 ylnda Ermeniler ve Ruslar birlikte Azerbaycanda halk katletmeye baladklarnda Azerbaycan hkmeti, Osmanl devletinden yardm ister. O dnemde, Nuri Paa komutasnda bir orduyla Azerbaycann yardm talebine cevap veren Osmanl devleti, Ermeni ve Ruslarn igal e ii topraklar Azerbaycanl ve Trk askerlerden oluan Ka as slam Ordusu sayesinde tekrar istiklaline kavuturur. Tabi ki bu topraklarda binlerce asker ehit verilerek bu baar salanr. Bugn Anadoludan Azerbaycanl kardelerinin zor gnlerinde yannda olmak iin gelip bu topraklarda cann veren binlerce asker, metfun bulunmaktadr. Bunlardan birisi de amah snrlar ierisindeki Acdere mevkiinde bulunan Trk subaynn kabridir. Azerbaycanl kardeleri iin cann veren Trk askerine Vahabzade, yazd bir iirle vefa borcunu yerine getirir. air bu iirinde duygularn yle ifade eder:
58
2000 ylnda kendisiyle grtmz dnemde anla bir hatra.
57
Yolun kenarnda tenha bir mezar stnde ne ad var ne soyad. Ey yolcu, araban eyle bu yerde Soru kimdir yatan tenha yerinde O bir Trk zabiti kahraman, metin Doma kardeine yardma geldi. Krgna tutulan milletimizin Hakl savana yardma geldi. Uzaktan hay verip senin sesine Geldi, geldi dnmedi z lkesine. Dman saarn o, soldan saa Biip destesiyle cepheyi yard. Topran urunda dp topraa Senin topran sana gaytard. z koruduu, hem can verdii Yolun kenarnda defnedildi o. Urunda cann kurban verdii Topra zne vatan bildi o, Yolcu araban bu yerde durdur. O mezar nnde sen tazim eyle Secde kl, dua ver onun ruhuna Ayak bastn yer borludur ona. Vahabzadenin eserlerinde de grld gibi, Trkiye onun gznde kendi lkesi kadar azizdir. Trkiyenin mutlu gnnde sevinen, zntl gnlerinde, Trkiye vatanda bir fert gibi kederlenen air, Trkiyenin istikbaldeki yerinin dnyadaki mreeh devletlerarasnda olmaldr diyerek, Trkiyenin dnyadaki byk devletlerden birisi olmasn arzu etmektedir. Onun, Tek
58
arzum, yirmi birinci yzylda Trkiyenin dnya muvazenesinde sz geen, dnyann en gl devleti olmasdr. demesi, Trkiyeye olan sevgisinin derecesini gsteren en gzel ifadedir.
II.III. Ana dili

Ruslar. XIX. yzyln balarndan itibaren Ka asya ve Azerbaycan igal etmeye balarlar. Azerbaycana Ruslarn girmesiyle cemiyet hayat, ynetim ekli deimekle kalmaz, bunlarla birlikte, yneticiler de deiir. Bu tarihten itibaren Azerbaycan Trkleri her alanda geri planda tutulurlar. Ruslarn, Azerbaycanda ve Ka aslarda hkimiyet kurmaya balad bir dnemde, 1925te, dnyaya gelen Bahtiyar Vahabzade, ocuk yalarnda Azerbaycan halknn Sovyet askerleriyle yapt mcadeleyi yakndan grr. Halk Sovyet ordusuna kar isyan eder. Uzun sre mcadelesini dalarda srdrr. Azerbaycanda sz edilen isyanlar bastrldktan sonra sosyal alanlarda deiiklere gidilmeye balanr. Azerbaycan okullarnda eitli milletler arasnda yaknl salamak, Sovyetler Birliindeki dostluu salamlatrmak amacyla bu milletlerin Rus ve dnya kltr zenginliklerine katlmas bakmndan en kudretli ara olan Rus dili retimini iyiletirmeye gidilir.59 Politika ve sosyal alanlarda yaplan deiiklerin yannda edebi dncede de deiiklerin yapld grlr.60
59
Mehmet Saray, Kaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul 1993, s. 106. 60 slam Ansiklopedisi, c.4, s.321.
59
Bu gelimelerden sonra Vahabzade de dier aydnlar gibi dncelerini serbeste ifade edemez. Btn yazarlar resmi ideolojiye uygun olarak yazmak zorundadrlar. Buna Sosyalist realizmi ad verilir. Cemiyete nklp gzyle baklmaya balanr, sosyal olaylar, insan ilikileri, snar arasndaki atma krine uygun olarak aklanr. Yeni bir cemiyet kurulmaktadr. Bu toplumun yeni bir edebiyata ihtiyac vardr. Bylece eski dnya grne, hayat tarzna ve buna bal olarak da eski edebiyata kar iddetli bir hcum balatlr. Tabii ki eskiyi temsil eden cemiyetin kendisidir. Eski ile yeni arasndaki diyalektik mcadeleyi tamamyla Bolevik yazarlar yrtr. Halkn yararna iddiasyla balatlan hcum, ferdin ve dolaysyla insann inkrna kadar varr. Cahil din adamlar, zalim beyler, eski yneticiler, hurafelere inanan insanlar, zengin kimseler, burjuvalar, anti sosyalist ve komnistler, eski hayatn tipik temsilcileri olarak canlandrlr. Bunlarn karsnda idealist komnistler, inklplar, iiler, retmenler, kadn haklarn ve kadn hrriyetlerini temsil eden gen kzlar, kadnlar adeta insanst zellikleri ve gayretleriyle n plana karlr. Bylece eski yeni kavgas sonucunda eserler, eserlerin kahramanlar birbirine benzemeye balar. Bu tarihten itibaren milli edebiyat ve ana dili yerine Leninin dili, komnist dnyann dili olan Rusa n plana karlmaya balanr. Rus edebiyat da emekinin, iinin, inklbn edebiyat olarak ykseltilir. Azeri edebiyatnn vazifesi ise byk karde Ruslarn edebiyatn rnek almaktr.61 Bunlara ramen Trkler arasndaki milli duygunun yok olmasna engel olamazlar. Rejime kar kan birok ilim adam, gazeteci, retmen, yazar, air acmaszca
61
Yavuz Akpnar, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1992 c. 3. s, 652.
60
yok edilir. Vahabzade, ocukluk dneminde cereyan eden olaylardan ok etkilenir. Genlik dnemlerinde yazm olduu birok iiri saklar, rejime ramen bastramaz. Vahabzadenin, zellikle II. Dnya Savandan sonraki ilk on yl ve onu takip eden senelerde Azerbaycan Trk toplumunun bir tercman haline geldii grlr. Vahabzade sadece idar sistemdeki arpklklar, tarm ve sanayi alanndaki aksaklklar deil; ayn zamanda mill, manev konular, insan meseleleri ele alma hususunda da olduka baarl eserler vermitir.62 Vahabzadenin bir mr boyu vermi olduu mcadelede, azatlkla edeer tu uu ana dili byk nem arz etmektedir. Yazm olduu makalelerde ve iirlerde bu husustaki hassasiyetini grmek mmkndr. Ona gre ana dilini bilmeyen bir insann o millete ait olduunu iddia etmeye hakk yoktur. Dilini bilmeyen milli dnce ve vatanperverlik bakmndan onursuz olur. Onlar iin vatan me umu ahsi ev, millet dncesi de yakn akraba anlamna gelmektedir. Ana dilini bilmeyen bireyler milletin ruhuna, maneviyatna ve tarih uuruna biganedir ve o milletin evlad deildir.63 Bir iirinde Ana diliyle ilgili dncelerini u msralarla dile getirir: Ey vatan gzeli, gel pem senin Vatan dili diyen dudaklarndan. Hak szn kalbimi titretti benim Bu vatan topra koy olsun kanm, Vatanda yaayp onun diline, Ruhuna, zevkine, ana vatana, Hor bakan erefsiz vatanszlara!
62
Nevzat zkan, Trk Dnyasnda Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Kayseri 1997. s. 221. 63 Bahtiyar Vahabzade, stiklal, Bak 1999, s.15.
61
Vahabzadenin 1954te yazm olduu Ana dili iirini o dnemdeki basklara ramen yaynlatmas mmkn deildir. Vahabzadenin sayg duyduu airlerden Samet Vurgunun araclyla, Leninin Biz kendi dilimizi ve vatanmz severiz. szne istinaden bastrr.64 air bylece mevcut ynetimden tepki almaktan kurtulur. Ana dili iirinde Vahabzade duygularn: Ana dilim sendedir, halkn akl hikmeti Arap olu Mecnunun derdi sende dil am. Yreklere yol aan Fuzulinin sanat, Ey dilim kudretinle dnyalara yol am. Sende benim halkmn kahramanlklar dolu. Tarihi varaklanr, Sende nice bin yllk benim medeniyetim. an hretim saklanr Benim adm sanmsn, Namusum vicdanmsn! msralaryla anlatr. Vahabzade, ynetimden tepki almamak iin eserlerini farkl metotlarla kaleme almaktadr. Yurtd gezileri airin dncelerini anlatmada k yolu olur. Gezdii lkelerde grdklerini eserlerinde dile getiren air, aslnda kendi lkesini anlatmaktadr. Yabanc lkeleri anlatan air savunmasn kolayca yapar. Latin dili iirinde milleti yaarken dili l olan milletlere dikkat eken Vahabzade, Latin halknn ldn, oysa dilinin hala yaadn dile getirirken baz milletlerin yaadn, fakat dilinin ldn yle anlatr: Sen derde bak, vatan da var, millet de var. Ancak onun dili yoktur. yle bil ki ayna gibi.
64
Bahtiyar Vahabzade, age, s.51.
62
imdi syle hangi dile l diyek? Vatan varken, millet varken, Kk yoksul komalarda Tutsak olan bir dile mi? Yoksa uzun asrlardan geip gelen Halk len z kalan Bir dile mi? Ona gre bir milletin varl ve bekas dille mmkndr. Dil yoksa millet de yoktur. air, Sovyetler dneminde ana dilinin durumunu Merziye iirinde u msralarla dile getirir: Ey bu gn dilim dilim Paralanan Ana dilim Sinesinde od kalanan65 ana dilim Kaplarn arkasnda Boynu bkk kalan dilim. Var iken yok olan dilim Ayaklarda kilim dilim Savalarda bir kahraman, Barlarda halim dilim. Vahabzade, 1959 ylnda yazd Glistan iirinden dolay sorguya ekilir. niversitedeki grevinden uzaklatrlr, kitab toplatlr.66 air, bu dnemde ok zor gnler geirir. Halk, kendisine gizli gizli yardm eder. Bu olaydan sonra air daha ihtiyatl olmak zorunda kalr. iirleri mercek altndadr. Sk sk sorgulanr, ifadesi alnr. Azerbaycanda Rus dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten Rus sektr olarak nitelendirilen orta
65 66
Kalan-: yakl-, tututur-. Bahtiyar Vahabzade, Tavana Ka, Tazya Tut, Ankara 1990. s.23.
63
dereceli okullarn yannda, Azerbaycan Trkesiyle eitim veren ve Azerbaycan sektr olarak adlandrlan okullar da bulunmaktadr. Vahabzade yabanc dilin renilmesi gerektiini vurgularken, halkn ana dilinde faaliyet gsteren okullara ocuklarn vermelerini ister. Riyakr iirinde ocuunu Rus dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten okula veren bir retmene yle seslenir: Benim evladma ana dilinde Ders veren muallime bak! Vatan diyen z evladn, Ecnebi dilinde okutur ancak. zgeye dilim ren diyorsun. znse bu dili beenmiyorsun. Her milletin ana dili o milletin varlnn teminatdr. Dilsiz bir millet yoktur. air, 1980li yllarda Gney Azerbaycandan Farsa yazlm bir mektup alr. Mektupta: Sizdenim, yan Azerbaycan Trkym, ama ana dilimi bilmiyorum. Dilimi renmek iin bana bir kitap gnderin. der. Bu mektubu alan Vahabzade, soydann ana dilini bilmemesine ok zlr. Ne ondansn, ne bundan balkl iirini yazar. air, Gney Azerbaycanl Trke iirinde: Sehvini anlayan dz olmazd knamak. Gnah azaltr, gnahn anlamak. Bu yaradr. Bu yerde yarlanr bu yara. Ne deyek ne ad verek. msralaryla cevap verirken, ana dilini bilmeyenleri de u msralaryla eletirir:
64
Anan bunu etmedi, O sana retmedi. Anasnn dilini. Anan sana retti aasnn dilini. z doma evladna doma ana dilini retmeyen analar, Bes ana adlanmaya sizin hakknz var m? Dilinizi knarken, znz knadnz. Ancak bu alakl ycelik sandnz. Ey kknden ayrlp z znden kaanlar. Emin olun sizi de bir gn knayacaklar Ana dilini bilmeyenlere birok eserinde seslenen air, bir makalesinde yaam olduu bir olay yle anlatr: Azerbaycanda nemli makamlarda bulunan birok aydn ana dilini bilmemektedir. Ben bu yaknlarda Bak Belediye Encmeni Bakanyla grtm. Benimle bir iki kelime bile ana dilinde konuamad. Hlbuki anayasaya gre cumhuriyetin resmi dili Azerbaycan Trkesidir. Ana dilini bilmemesi o kendisinin meselesidir. Fakat resmi dil olarak ana dili kabul edilmise, devletin nemli bir makamnda bulunan birisinin resmi dili bilmemesi neyle izah edilebilir?67 air, bir doktordan mektup alr. Doktor, ocuklarn Rus okuluna verdiini; fakat byle yapmakla meslektalar tarafndan knandn, yanl bir i yapt hususunda dostlarnn kendisini uyardklarn yazar. Vahabzadeye, Siz bu konuda ne dnyorsunuz? diye sorar. Vahabzade kendisine: Siz en adi hakikatin ne olduunu bilir misiniz? Ana dili zamana gre seilmemeli ve sevilmemeli. Vatan da gzel ve rahat olduu iin sevmezler, vatan
67
Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, stanbul 2000, s. 133.
65
olduu iin severler.68 eklinde mektuba cevap verir. Sovyetler dneminde ana dili daima tartlm, ana diline talep olmad iin layk olduu konuma gelememitir. Ackl olan udur ki baz veliler kendi dillerini Rus okullarndaki tedris planndan bile karlmasn istemilerdir.69 Vahabzade, ana dili hususunda yaplan yanllklara hibir zaman gz yummaz. 19891990 eitim retim plan ilan edildiinde mfreda a Azerbaycan Trkesine gre Rusa derslerinin kredisi daha fazladr. Vahabzade bu durumdan rahatsz olur. ikyetini Milli Eitim Bakanlna bir mektupla bildirir. Vahabzade mektubunda, Azerbaycan dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten okullarda, Azerbaycan Trkesinin ikinci dil olarak okutulmas, dier tara an Rusaya Azerbaycan dilinden daha ok kredi ayrlmas, renim dili Azerbaycan Trkesinde olan okullarda Rusaya birinci sn an baland halde. Rus dilinde eitim retim yapan okullarda Azerbaycan Trkesine nc snarda balatlmasnn kabul edilemeyeceini vurgulayan Vahabzade bu mfredatn halkn kirlerine ters dtn bunun kabul edilemeyeceini ifade eder. Vahabzadenin bu mektubu tesirini gsterir. Ders saatleri Rusayla eit hale getirilir.70 Ana dilinin layk olduu yeri bulmas iin mcadele eden Vahabzade, kelimelerin de yerli yerince kullanlmas gerektiini belirtir. Baz kelimelerin kt illeri ifade etmede kullanlmasna kar kar. Rvet kelimesinin yerine hrmet kelimesinin kullanlmasn, yap68 69
Nizami Caferov, Bahtiyar Vahabzade, Bak 1996, s. 77. Hsniye Zal Mayadal, Bahtiyar Vahabzadenin Hayat ve Eserleri, Ankara 1998, s. 163. 70 Nizami Caferov. Age, s. 70.
66
lan crmn sanki meru bir ilmi gibi gsterilmesini tenkit ederken, bu kt ilin olumsuz ynn sanki kelimenin tad gzel anlamla haetilmeye allmasn, sayg ve tazim anlamna gelen bir kelimeyle ifade edilmesini yle eletirir: Hrmet hrmetini yitirdi bugn, Erilik dzln oldu glgesi. Hrmet, hrmete bak! Bu gzel szn Gizlendi ardnda rvet kelimesi. Hrmet! Alakln z sesidir bu. Hrszn mabede girmesidir bu. irkinin yzne ekilir kalay. Gzellik tahtnda eleir bugn. Vahabzadenin, ana dili zerine yazd eserlerinde, yarm asr geen bu mcadelenin seyrini grmek mmkndr. Bu mcadele tehlikeli olduu kadar heyecanl, heyecanl olduu kadar onurlu bir ba kaldrtr. airin, bu mcadelede lmle burun buruna geldiini, lmn souk nefesini adeta tenes e ii hissedilmektedir.
II.IV. Azatlk
Yllardr Azerbaycan halknn yaad dayla tayla Azerbaycan Trklerine ait olan topraklarn, yd eller tarafndan igal edilmesi bir anda Azerbaycan insann ev sahibi iken misar konumuna drr. Bu durum, lke insann derinden yaralar. Bir ev deiikliinde
67
dahi adapte olmakta zorlanan insann bir anda kir, anlay, dnya gr ynnden tamamen farkl bir sisteme uyum salamas, gemie ait ne varsa inkr edilmek suretiyle ortadan kaldrlmas Azerbaycan insann zor durumda brakr. Sovyetlerin Azerbaycan igal etmesiyle birlikte Azerbaycan halk zikredilen sreci bir kez daha yaamak zorunda kalr. Sovyet hkmetinin Azerbaycan zapt etmesiyle birlikte aydnlar susturulur, varlkl ailelerin mallarna el konulur, sisteme kar kanlar iddetle cezalandrlr. Fikirlerini beyan eden aydnlarn bir ksm kuruna dizilir, bir ksm da Sibiryaya srgne gnderilir. Binlerce insan ya kirlerini syledikleri iin ya da sisteme zarar dokunaca dncesiyle etkisiz hale getirilir. lkede hkmet tamamen hkim oluncaya kadar zikredilen sre devam eder. Sovyet hkmeti lkede tam olarak hkimiyeti salad dnemde de aydnlar yer yer duygu ve dncelerini beyan ederler. Satr ararlarnda sistemi eletiren kirlere yer verirler. Aydnlar sistemi eletirdikleri eserlerinde kahramanlar ya baka lkeden seerler ya da sylemek istedikleri krileri sembollerle anlatmak zorunda kalrlar. Bahtiyar Vahabzade de sz edilen aydnlardan birisidir. air, hkmetin kendi sistemini topluma kabul ettirmek iin srgnleri, yargsz infazlar acmaszca yrrle koyduu ve birok insann geceleri uykusunun kat bir dnemde dnyaya gelir. Sz edilen srete i bandaki ahslar birka kez deise de bu corafyada estirilen iddet rzgrnn rengi, aa yukar, hep ayn olur. Basklarn ve tazyiklerin had sa ada olduu, dnceye pranga vurulduu bir devirde air kir ilesi eker. Bundan dolaydr ki, o, dncelerini, yrekteki rpnlar szler arasna szdrdklarn ifade eder: 68
Fikirler nnde atld talar, Diri diri kirlere kor oldu balar. Amal nndeki kaya talar, Ne gtrebildik ne krabildik. Amma yrekteki rpnlar, Szler arasndan szdrabildik. Vahabzade, bir dnemde ektikleri skntlar, hatrladnda o gnleri Yanan da men, yaman da men szleriyle ifade eder. Burada ben zamirinin tekil deil de oul anlamda alglanmas gerektiini belirtir. Sz edilen dnemde birok aydnn sknt ektiini lkesi iin yandn dile getiren air, onlar, yanmalarna, lkeleri iin rpnmalarna ramen yaman kt olarak damgalandn dile getirmektedir. Bir dnemde sistemi yeterince vmedii ve onlarn kirlerini can u gnlden benimsemediklerinden, kendi ifadesiyle byk Rus kardelerinin kendilerine empoze etmeye altklar anl gelecee dudak bktkleri iin Vahabzadeye de yaman ya as vurulur. Sz edilen dnemi air u msralarla dile getirir: Azatlk, saadet, demokrasi! Bu gzel szleri dnya alklar. Aslnda her biri bir oyun, riya Benim bu szlere yazm gelir O, esaretin, diktatrln mengenesinde boulan lkesinin dilinde bu tr debdebeli szlerin sylenmesini ikiyzllk ve riyakrlktan baka bir eyle izah edilemeyeceini belirtir. Diktatrlk rejimi altnda bu szlere, insan acmasn da ne yapsn, diye rahatszln dile getirir. Bu ortamda, dil kri ifade etmek iin deil de kri gizletmek iin kullanlmaldr. der.
69
Silah sadece dili olan kalem erbab insanlar, kirlerini gizletmek iin deil, onlar halka ulatrmak iin kullandklarnda yaman kt insan oldular. Ben de her zaman kirlerimi gizletmediim iin yaman ilan edildim, diyen air, yanmasyla yamanlnn doru orantl olduuna dikkat eker. Totaliter rejimin hkm srd bir dnemde air kir ilesi eker. ini kemiren duygu ve dnceleri yetkililere ulatrmak iin can atar. Bir gn yetkili bir kiinin karna kar. lkenin nde gelen idarecisiyle arasnda geen grmeyi kendisinden dinleyelim: Hi ydmdan kmyor bir defasnda yamanlk yangs, beni, o zaman Merkezi Komitenin ktibi olan bir elolumuzun karsna karmt. Ben de yaman kii olmak iin huzura karldm hissetmitim. Ama gitmemek olmazd, gi im. Ikl lks odasnda yaklak bir saate yakn konutuk. Ben konuuyor o dinliyordu. Aylardan beri kalbimi yoran, lkedeki ban alp giden rve en, ana dilimizin ayaklar altna serilmesinden, irili ufakl btn dertlerimizden bahse im. Bir defa olsun szm kesmedi. Hi soru sormad, szlerime aklama da istemedi. Ben de korkusuzca kirlerimi sylediim iin kendimi ok mutlu hissediyordum. Yreimde bir hafleme hissediyordum. Szm bitirdiimi anlayan birinci ktip bana ne dese iyi! air, bunlarn hepsi bilinen eyler; ama seni bunlar sylemek iin kim vazifelendirdi? Sanki canma bu szle ate dt, stmden de bir derya su iseledi. Ona syleyecek sz bulamadm. Bulsam ne faydas olacakt ki? lkeden sorumlu bir ahs ok basit gerekleri anlamak istemiyordu. Kaplar iire, sanata kapal olduunu bildiim bu mekndan ayrlrken ayn zamanda bu kaplarn btn halka kapal olduunu da derk e im. 70
Yah hatrlayram bir elolumuzla diye balad dier bir hatrasnda da u hususlar nakleder: Sovyet hkmetinin yldznn parlad bir dnemde idi. O dostumuzda koltuuna ok salam oturmutu. Bir toplantda onunla karlatk. Benim yakamda renkli bayramz vard, ona bakt ve: Bu nedir? diye sordu, sonra da, niin yankesici bayran yakana taktn, dedi. Aradan bir hayli vakit gemiti. Ayn ahs yine koltuunda idi. Ama bu defa Sovyetlerin yldzlarnn snmeye yz tu uu bir dnemdi. O yine ssl rengrenk telefonlarn bulunduu bir masann arkasnda oturmutu. Bu telefonlarn arasnda benim dikkatimi eken bir ey daha vard, renkli bayramz. Dostum sanki bana vnerek bayra gstermeye alyordu. Onun yllar nce bana dedii sz aklma geldi; ama niin yankesici bayran masann zerine koydun diyemedim,dilim varmad.Ben de bu konu zerine gitmedim biliyordum ki yine Yanan da men, yaman da men olacaktm.71 1991 ylnda milletvekillerine seslendii bir konumada demokrasi ve totaliter rejimi karlatran air, demokrasi ve totaliter rejim bir arada olamaz. Demokrasi zoraki rejimi datmak iin vardr. Nasl ki gece ile gndz, matemle dn bir yerde bulunamazsa demokrasiyle despot ynetim de bir arada bulunmaz, der. Szlerini desteklemek iin Firdevsinin ehnamesinde geen u hikyeyi nakleder: Zalim, gaddar despot idarecilerin omuzlarnda ylan bulunur. Bu ylanlarn gdas insan beynidir. Onlar insan beyni yemezse yaayamazm. Buradan biz hangi sonucu karmalyz. Despotizmin yaayabilmesi iin insan beyinlerini yemesi gerekir. Sistemin devam iin dnen, kir beyan eden insanlarn beyin71
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men, Yamanda Men, Bak 1995, s.7.
71
lerinin yok edilmesi gerekir. Aksi takdirde insan dndke baskc ynetime kar kar. Btn baskc sistemlerde insanlarn beynine kilit, diline yasak getirilmitir.72 Sz edilen dnemde kirleri aka yazamadklarn dile getiren air, eserlerindeki hadiseleri baka lkelerde canlandrr, kahramanlar da yine kendi lkeleri dnda bir lkeden seer. 1968 ylnda Asya ve Afrika yazarlarnn Takent toplantsna katlan air, kirlerini bir Afrikalnn diliyle yle ifade eder: Sizin gibi bir insanz, Biz ne taz, ne demiriz. Yeter artk biz he kese73 Yama olmak istemiyoruz. Yaman derttir, Bakasna yama olma. Yaman derttir, Azatln hasretine damak olmak. Yaman derttir Gzn ola, Ama grebilmeyesen, Yaman derttir Elin ola, Evindeki r p Sen sprebilmeyesen. Yaman derttir Dilin ola, Ne konuup, ne susasan. Yaman derttir Azn ola, zgesinin az ile dnesen.74
72 73
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men, Yamanda Men, s. 69. Kimseye. 74 Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men, Yamanda Men, Bak 1995, s 69.
72
air kirlerini syleyemedikleri dnemde ayn zamanda tabii kaynaklarnn da smrldne dikkat eker. O dnemde, Azerbaycan halknn cretli kle durumuna drldn dile getirir. Azerbaycan sanayi messeselerinin %93nn i ifaka ait olmasn kabul etmek istemez. Niin Azerbaycan halk hamal durumuna dmtr? diye mevcut sistemi sorgular. Azerbaycan topraklarnn smrldn u szlerle ifade eder: lim adamlarnn sylediklerine gre lkemiz, sadece pamuk retiminde iki milyar manat, zm retiminde de yaklak milyar manat kaybetmektedir. Dier tarm rnlerinde de kaybmz en az bu kadardr. rnlerimizi Ermenilere verip onlar ileyip kazan salamalarn aklm almyor. Biz hazr ynlerimizi ileyip kuma yapamaz myz? Acaba ii skntmz m var? Asla u an bizim 400 bin isizim var. O, Azerbaycann bu hale gelmesinde azatlnn elden alnmasna binlerce yldr gz diken dmanlarn sebep olduuna dikkat ekmektedir.75 Sovyet dneminde Azerbaycan halknn istedii gibi hareket edememesinin sebebini yaplan key uygulamalara balamaktadr: Sz edilen dnemde Rus okullarnda okutulan ocuklarn kural olarak yazn pamuk toplamaya gtrlmesi yasakt. Pamuk toplamak saadeti sadece bize ai i. Bakde yksek okullardaki Azerbaycanl genler pamuk toplamaya gtrld. nk bakanlar, Merkezi Komite yeleri, ayn zamanda makam olarak byk, yrek olarak kk rehberlerin ya iinde bbrek gibi beslenen, pamuk gibi apak balalar kzgn gne altnda pamuk toplayamazd.
75
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 164.
73
Bu satrlar yazarken Allahm! Biz bu hakszlklara nasl dayanmz, diye dnrm. Bu meseleyle ilgili 1974 ylnda yazdm bir iir aklma geldi: Sabir demi, Biz erleriz. yerinde zgesinin szlerini ezberleriz Toz topra yel savurur, Tanesi de yele kalmaz. Vallah, billh byle kalmaz, byle kalmaz! Bu inanla yaamm Ama neyleyim: Bizim gibi zevzeklerin Yiitlii sabr olsun. Sabir demi: Sellik, boboazlk bizim olsun, Gelecein evlatlar i grecek. Ama dua yerine lanet deyip Kabrimize tkrecek. Diyecekler ey atalar, mr geirip ham oldunuz. Gre gre kr oldunuz. Diye diye lal oldunuz. Sabrnza hayretteyiz, Siz sabrda l oldunuz. Sabrda l gibi olduunu dile getiren air, zellikle Stalin dnemindeki politikalarn yanllna dikkat eker: Stalinin, Trk ve Mslman halklara kar ok iddetli politikalar vard. Yakupov bir eserinde, II. Dnya savandan nce bizim kye 6, 7 Grc ailesi srgn edilmiti. Onlarn hepsinin Grc Mslmanlar olduunu sonradan rendik. eenlerin, Ahska Trkleri74
nin, Krm Tatarlarnn srgne gnderilmesi tesadf deildi. Sovyetler Birlii dneminde Trk ve Mslmanlarn srgne gnderilmesi Stalinin Trklere ve Mslmanlara olan kininin bir neticesi idi. Stalin dneminde srgne gnderilenler arasnda Mslman ve Trklerin dnda milletler yoktur. Yine Sovyetler Birlii dneminde Mslman milletlerin alfabeleri deitirilmitir. Ermeni ve Grclerin alfabelerine dokunulmamtr.76 Sovyet dnemindeki skntlar dile getiren Vahabzade, Ermenilerin yr kleri siyasete kar Azeri milletvekillerinin sesiz kalmasn eletirir, yllar sonra milletvekillerinin susmasna da kar kar. O gnlerde Milletvekillerine Ak Mektup iirini yazar: Sana ben oy verdim ki, yolda vekil O yksek krsde sesin gr olsun. Sana z oyumu vermedim ki ben, Kulan sar, gzn de kr olsun. Sana oy verdik ki, her kar yerin, Ezeli sahibi menem diyesen. Senin toprana gz dikenlerin Dersini vermekten ekinmeyesen. Sana oy verdik ki, elin obann, stei, arzusu aksn sesinden. Bar bar barasan: Suyun, havann, Milletin kkn rtmesinden. Dedin mi bunlar, Yok! Bir dinsene77 Sana almt kulaklarmz.
76 77
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 176-178. Konusana.
75
Azna su alp sustun Ya sana Milletin vekili nasl diyek biz. Halkn svdler yzne gener78 Sen sustun Vazifen susmakm meer? Halkn ereni korumayan kes,79 Halknn vekili nasl oldu bes? Susmaa gnderdim meer ben seni? Ora gitmemitin sen esnemeye. Sen ora gitmitin halkn derdini Halkn dili ile ak demeye. Lal gidip, lal geldin Sen kimsin bugn? Halkn vekiliyken halka yd oldun. Yoksa konumay becerdiin uun, Bu halkmn adndan vekil oldun?80 Vahabzade, 1937 ylnda Sovyet hkmetinin binlerce Azerbaycan aydnn kuruna dizmesini, ecdadndan kanna geen gayret kannn donmasna sebep olan bir hadise, olarak yorumlar. Bundan dolay da gne nn bu buzu etin eriteceini ifade eder. Bamszlk yllarnn arifesinde gerekleen iki hadise airi ok etkiler. Sz edilen olay u szlerle anlatr: 1988 ylnda Bakde olaan st hal ilan edildiinde Sovyet tanklar Bak sokaklarnda tur atyordu. Kede duran Sovyet tanklarndaki askerler, halk ate ederiz, diye azarlyorlard. Bunun zerine birka kadn hiddetlenip tanklarn nne kendilerini a lar. Atmazsan insan deilsin, dediler. Dier kadn:
78 79
Karlk, ileri, n. ahs, kimse. 80 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 185.
76
Rus ordusu tarih boyunca igalci oldular, niin bundan utanmyorsunuz, deyip askerlerin yzne tkrd. Askerler hakaret edince etra aki erkekler ellerindeki talarla tanklara saldrdlar. Askerler gitmek istediinde, bir kadn tankn nnde durdu: Hadi zerime sr bakalm, nasl sreceksin? diye kt. Ben bunlar grdmde kendi kendime: Byle kadnlar olan millete lm yoktur, dedim.81 Dier hadise de en az birincisi kadar beni heyecanlandrmt: 16 Ocak 1990 tarihi idi. Akam vakti dardan ykselen Allahu Ekber nidalarn duyunca hemen dar ktm. Bize yakn mescidin minaresine be, alt kiinin ktn grdm. Onlarn ellerinde lkemizin renkli bayra dalgalanyordu. Bu genler bayramz minarenin tepesine diktiler sonra da Allahu Ekber diyerek haykrmaya baladlar. O genler 20, 25 yalarnda idiler. Aman Allahm! Bu bayran bu kadar mukaddes olduunu onlar nerden biliyordu. Onlara bunu kim retmiti. Allahu Ekber sedasn yreine virt edenlerin dillerinin kesildii bir dnemde dnyaya gelenler bu mukaddes kelimelerin anlamn nereden biliyordu? Kulaklarnn iitmedii, gzlerinin grmedii, dillerin sylemedii bu mukaddes bayrak ve Allahu Ekber nidas onlarn ruhlarna kaznm, kan yaddanda yayormu. Onlar gizli bir ate gibi ilerinden tutuup geldi. Bu ilahi srra nasl bigane kalrsn? Bu hadiseye ahit olunca M.Akifin u msralarn hatrladm: Ruhumun senden ilahi, budur ancak emeli, Demesin mabedimin gsne namahrem eli, Bu ezanlar ki ahadetleri dinin temeli,
81
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 205-2007.
77
Ebedi yurdumun stnde benim inlemeli. Amin82 Despotizmin insan tabiatna nasl zarar verdii, yrekleri, vicdanlar ne derece yaraladn air iirlerinde ustaca dile getirir. Msralar bazen hayatn kendisi gibi sertleir, bazen de derinleir, isyankr klar artar: Azatlk adna meydan okuduk, Fikrin, dncenin azatlna. Sustuk Bahtmza asi deildik. Evet, dert budur ki, biz yle bildik. Byledir kural. Bizden de mutlusu yoktur dnyada. ark da okuduk: talihliyiz biz. Gl gibi ald dileklerimiz El azattr, Tel azattr, Ana vatanda, Dil azattr Hangi derdimizi demiiz ki, biz, stelik azattr dedik, dilimiz! De, nereye sar, nere ey zaman, Bu derece tahkire halkn sabr, Dede Korkut gibi dedesi olan, Milletin zne dede aramas?83 Bask ve iddetin hkm ferma olduu bu dnemin hemen akabinde yllardr zlemini ektikleri, aydnlarn, eserlerinde ve farkl mahllerde ima yoluyla ifade e ikleri azatlk dnemi gelir. Hasretle beklenilen azatlk da hi kolay elde edilmez. air, bir eserinde insan hrriyetini yitirince dnyaya da hayallerin smadn, bundan son82 83
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 207. Azerbaycann Bahtiyar, Bak 1995, s. 284.
78
ra felaketlerin ard arkasnn kesilmediini dile getirir: Azatlk Azatlk elden gitti mi? Dnya da hayale darsgal84 gelir, nsan azatl yitiren kimi, Btn felaketler dalbada85 gelir. Vahabzade, eserlerinde azatlklarn ellerinden alanlar eletirir. lkesini igal edenlerin gelip evlerini soyduklarn, kendilerini vahi olarak grdklerini dile getirir. O, yavuz hrsz misali su bastranlara kar Bu vahi dediin sensen, yoksa ben? msrasyla haykrr: Demir zindanlara saldlar bizi, Parise tayp servetimizi Gelip evimizde bizi soydular, Ancak admz vahi koydular Bir soruan yoktu bu gelmelerden, Bu vahi dediin sensen yoksa ben? Adet anane de mahvolur artk Biz talan olmuuz z evimizde Bu mahir hrszlk, Bu talanclk Belki medeniyet saylr sizde! Azatln her milletin hakk olduuna inanan Vahabzade bu ulvi payeyi elde etmek iin milletin gayret gstermesi gerektiine inanr. Bylece klelik damgasndan, bakalarnn idaresi altnda ezilmekten kurtulacan iaret eder: Bir halk iin sefalet, Ya alk, ya felaket,
84 85
Dar. Pei sra.
79
Bir yle zillet deil. Millet kul olsa, Ayaklara ul olsa, Fikirce yoksul olsa, O zaman millet deil. Aknda, gayretinde, erende adnda Bir de... Azatlnda. Ama o z halkn kle deil, kul deil, Azat grmek istiyor. Halkn yreindeki klelik damgasn, O kaldrmak istiyor. En tabi hakkdr azatlk her milletin, Birinci evladdr liyakat hrriyetin. Esir halkn dnyada ne yeri var, ne sesi. Esir halkn yerine kanan86 da zgesidir, Gren de zgesidir, konuan da zgesi! Halkn azatldr, Halklarn arasnda itibar vesikas! Bir halkn ki yerine dnrler, anlarlar O halk ne sanrlar? Han han bes87 onun znn liyakati? Millet saymak olur mu esir olan milleti? Han han bes onun z kemali, z dili? Kim seti yd milleti bakasnn vekili? Vahabzade azatl halkn arzu etmesini, yeri geldiinde de bu uurda canlarn ortaya konmas gerektiine inanr. Bu kavramn kelimelerin dar erevesi ierisine hapsedilmesine kar kar:
86 87
Anlayan. Peki, ama.
80
imdi azatl hisseder bu millet Tatl arzu gibi, ho niyet gibi. Henz azatl derk etmez ancak Bir ihtiya gibi, zaruret gibi. yle konuuruz Bes amel hani? Szler yrekteki da eritmez. Zaruret bilmezse azatln Halk onun yolunda lme gitmez. Budur ilk borcumuz, ilk vazifemiz. Demiem kardam, deyirem gene, Halkn nazarna azatl biz Kaldrak zaruret seviyesinde. Halkn, azatla bedel deyerek kavuacan savunan air, azatlk iin de insanlarn mcadele etmesi gerektiine inanr. Milletin, mcadele vermeden, bedelini demeden elde edecei azatla kar kar: Azatlk alnr, yddan umulmaz, Azatlk verilmez armaan tekin,88 Verilen azatlk, azatlk olmaz, Baka bir rengidir o, esaretin. ereftir lmek de azatlk iin, Bu meslek demez mi btn dinlere? Deyirem ak olsun dnen ve bugn, Azatlk yoluna can verenlere.89 air bir iirinde de kendi lkesinde ev sahibi iken misar muamelesi grdklerini, bandakileri buyur diye diye Bey yaptklarn u msralarda dile getirir:
88 89
Gibi. Bahtiyar Vahabzade, stiklal, Bak 1999, s. 26.
81
Hi kimse incinmesin koy bizden, Yandk yd evinde bir rak gibi. Buyur, diye diye hrmetimizden Kona eyledik evin sahibi. Ydlara abide ykseltip, dedik, ilik bizimdir, ustalk senin. ok zaman zgeye kulluk eyledik, Beyin bizim oldu, eser zgenin. Saldk zmz zmz gzden, Kl ile oynadk el ekip kzden. lkeler nur ald afamzdan. Gne bizim oldu, seher zgenin. Benim servetime cihan gz dikti, Servetim, varlm ona gerekti, Babam yer iledi, babam yer ekti, Emek bizim oldu, rn zgenin. At sinesini bize bu toprak, lemi bezeyip lt90 olduk ancak. Meydanda apsak91 da herkesten kabak92 Hner bizim oldu, nimet zgenin Altn bizim oldu, kemer zgenin Vahabzadenin iirlerinde ve makalelerinde en ok zerinde durduu konulardan birisidir azatlk. Ona gre azatlk her milletin elde etmesi gereken yce bir deerdir. O azatln hediye olarak verilmeyeceine, urunda can verilmesi gerektiine inanr. Ayn zamanda o, szde kalan, arklarda ve trklerde dillendirilen, uruna canlarn konulmad azatla da kardr.
90 91
plak. Komak, koturmak. 92 nce, nde, birinci.
82
II.V. Karaba ve Yirmi Yanvar Hadiseleri
Karaba Azerbaycann en gzel yerlerinden birisidir. Bu vilayet, tabii gzellikleri, stratejik nemi ve yetitirmi olduu aydnlar ynyle temayz etmitir. Ruslar, Karaban stratejik neminden dolay her frsa a dnyann farkl yerlerinde bulunan Ermenileri blgeye yerletirmek iin harekete geerler. Zamanla vilaye eki Ermenilerin says artar. Bu srele birlikte Ermeniler Karaban kendilerine ait olduunu ileri srmeye balarlar. Ellerine frsat getii zaman da burada kargaa karrlar. Sz edilen tazyikler Sovyetler Birliinin dald dnemde hat sa aya ular. Bu kargaa srasnda Ermeniler Karabada mitingler dzenlerler. Mitinglerde blgenin kendilerine ait olduunu dillendirirler. Ruslarn da yardmn alan Ermeniler, Azerbaycan Trklerine saldrr, onlar rahatsz etmeye balarlar. Zamanla daha da ileri giderek evleri atee verirler, insanlar ldrrler. Ellerinde silah olmayan Azerbaycan Trkleri bu dnemde hazrlksz yakalanmtr. Netice binlerce insan atalarndan kalan, yzyllardr yaadklar topraklar zerlerine aldklar elbiselerle terk etmek zorunda kalrlar. Kn souunda yal gen, oluk ocuk demeden binlerce insan yollara dklrler. Karaballar Azerbaycann farkl yerlerine yerleir. Zor artlar altnda hayatlarn idame e irmek zorunda kalan mlteciler, vagonlarda, yurt odalarnda, adrlarda yaamak zorunda kalrlar. Bu srele birlikte Azerbaycan edebiyatnda, kakn, adrkent gibi kelimeler sklkla kullanlr olur. Bu durumdan 83
birok Azerbaycan aydn rahatsz olur. Gerek iirlerinde gerek nesirde Karabala ilgili onlarca alma yaymlanr. Yazarlar ve airler yurdun bu gzel kesinin elden kmas karsnda duygularn dile getirirler. Bunlardan birisi de Bahtiyar Vahabzadedir. O, hem iirlerinde hem de makalelerinde Karabala ilgili duygu ve dnceleri halkyla paylar. Vahabzade, Karabada, Ermenilerin taknlklar yapmaya balamasndan endie etmeye balar: Karaba hadiseleri balayal elime kalem aldmda btn vcudum titremeye balyordu. Kalem iimdeki gazab ve kini istediim gibi yazya dkemiyordu. Hiddetim ve dncemin younluu istediim gibi yazmama mani oluyordu. nk halkma yaplan zulm o kadar byk, o kadar dehetli idi ki buna tahamml etmem mmkn deildi. Zulm ve hakszln bu derece olabileceine ihtimal veremezdim. Gzlerimle grsem de aklm bunu kabul etmekte glk ekiyor. Kalbimin ve aklmn kabul etmedii, zerlerimize yamur gibi yaan i iralara hangi szle cevap verebilirim? Ayn makalesinde air, Ermenilerin Karabaa ve bugn bulunduklar topraklara sonradan geldikleri dile getirmektedir. Ermeniler, kendilerini hakl karmak iin yalan ve i ira yolunu semek zorunda kalrlar. iralarn da Avrupada ve Amerikada birok insan desteklemektedir. Ermenilerin, Denizden denize ve Byk Ermenistan dncelerine gre bizim yaadmz topraklarn hepsi onlara ai ir. Gya biz onlara gre, Hibir zaman olmamz bugn de, olmamalyz. Vahabzade, Karabada oynanan oyunlar hakkyla anlamak, yaplanlar gerek manada tahlil etmek iin gemiteki hadiselere bakmak gerektiini dile getirir. Belgelerde de grld gibi Ermenilerin 1918 ylndan sonraki toprak iddialarnn temellerinin ok eskiye da84
yanmaktadr. 1918lerde Ermenilerin Azerbaycan halkn sindirme ve ortadan kaldrma faaliyetleri gizli bir el tarafndan desteklenmektedir. C. Cabbarlnn Atan Kazaklardr eserinde bu hadislerin arka plan dile getirilmitir. Kendilerini Bolevik ve Sosyalist olarak gren aumyan, T.Emirov, S.Lalayev Ermeni liderleri ile birleerek, Bakde, amahda ve Nahcivanda binlerce susuz gnahsz insan vahice ldrrler. Buna ramen yavuz hrsz misali Trkleri soykrm yapmakla sularlar. Ermenilerin 1918 ylnda yaptklarn Azerbaycan Gazetesinin 1918 ylnda 14. saysnda u hakikatler yer alr: Azerbaycan halkn soymakla megul olan ete reisi T.Emirov, Sosyalist ordusunun komutan olduktan sonra Bakde alt bine yakn susuz insan ldrd. Martnovun iki masalarnda dostu olan Stjopa Lalayev ise Azerbaycann aydnlarn ortadan kaldrd. Lalayev onlar evlerinden karp sokaklarda kuruna dizer. Ermeni eteleri bu ekilde susuz gnahsz insanlar acmaszca kuruna dizerken aydnlar da Trkler aleyhinde almalar ele alr. Gerekler maalesef Ermeni aydnlar tarafndan gz ard edilmitir. Onlara gre yeryzndeki btn Trkler Medeniye en uzak, vahidir. Ermeniler ise dnyann en masum, en mazlum, ayn zamanda en medeni mille ir. Aslnda bu iddialarda tarih boyunca Afrikada, Asyada fetihlerde bulunan Trkleri knayan ngilizlerin de rol ok byktr. Uzun sre Trkler arasnda yaayan Batl seyyahlar bu konuda ok gzel eserler kaleme almlar, hakikati dile getirmilerdir. Ermeniler, yetmi sene sonra tekrar toprak iddiasyla Azerbaycanda terr olaylar karrlar. Karabada ve Ermenistanda Azeri Trklerine saldrmaya, evleri yakmaya balarlar. Vahabzade burada Ermenilerin tekrar ayaklandklar dneme dikkat eker. 1988 ylnda Erme85
nilerin ayaklanmalarnn sebebini sorar. Gerek 1918de gerek 1988 yllar nemli dnm noktalardr. Bu dnemlerin siyasi, itimai zelliklerine dikkat edildiinde bu sorularn cevab da ortaya kar. Bizim bu srete yaptmz hatalardan birisi de Ermenilerin aslsz iddialarna cevap vermemiz gerekirken biz bakasndan medet umduk, iin adaletle halledilmesini bekledik. Bizi mdafaa edecek dediimiz makamlar da her defasnda bizim aleyhimizde oldular. Bu da bizim yumuak olmamzdan ileri gelir. Biz herhalde mazlumuz. Yetmi sene nce bu durum bize bir ey kazandrmad gibi bugn de kazandrmayacaktr. nk zalime sahip kmak, mazluma zulmetmektir. Birlemi Milletler bugn zulmeden baka bir lkenin topraklarna saldran lkeye haksz olduunu hatrlatmal ve faaliyetlerini derhal durdurmaldr. Dier tara an Moskova da Birlemi milletlere benzer bir tavrla Ermenilere dur diyeceine bize dur diyor.93 Azerbaycan bir tara an Ermenilerle mcadele ederken Kzl Ordu 19 Ocak 1990 tarihinde saat 12de Bakye girer. Yirmi Yanvar meydannda modern silahlarla tehiz edilen Sovyet ordusu, elinde silah olmayan, ehirlerini mdafaa etmek iin meydana toplanan insanlarn kann aktr. Vahabzade, Rus ordusuna yle seslenir: Onlarn gnah neydi? Topraklarn korumak su muydu? Bundan 40, 45 sene nce atalar Rus topraklarn korumak iin canlarn vermemi miydi? Atalarnn canyla ortaya koyduu fedakrla bu ekilde mi cevap vermek gerekir, ey nankrler? 200 yldr ben senin kulun oldum, klen oldum, sana pamuk verdim, petrol verdim, sabahtan akama kadar senin iin altm kendi yetitirdiim tahl a kaldm sana verdim.94
93 94
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Geen Yol, s. 170173. Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Geen Yol, s. 214.
86
O gece, Vahabzade kendisini ok kt hisseder: O kanl gece kalbime yle da ekildi ki bu dan szlamas bundan sonra yz yl daha devam edecek, ektiimiz btn azab yllarca bize hatrlatacaktr. 20 Ocak kara harerle yazlacak gelecek nesiller bugn ydnda saklayacak, tarih boyunca katlimize lanet yadracaktr: Ne adavet, ne gerek, Vallah yoktu o gece Zulm, zalim eliyle, Hakk bodu o gece Tun zrhl ylanlar Dkt krmz kanlar. Hakikati yalanlar, Knce95 skt o gece Kime deyim derdimi? Kasp namerde mi? Yetmi yln derdi gam Gzden akt o gece, Analar amanndan, Sineler oldu an an96 ehitlerin kanndan imek akt o gece. Ne diyek bu vahete, Bu zulme, bu dehete? Allah bu zulme, Nasl bakt o gece?97 Vahabzade Yirmi Yanvar meydannda ehit olan genlere olan hayranln dile getirir: Dne kadar so95 96
Keye, sokaa. Delik delik, oyuk oyuk. 97 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Geen Yol, s. 214.
87
kakta karlatm milyonlardan birisi olarak bildiim genler bir gecede ne kadar byk olduklarn canlarn vermek suretiyle gsterdiler. Cumartesi gecesi onlar iin ycelie adm a klar bir gece oldu. mrmzde isimlerini saydmz kahramanlar da bir zaman onlar gibi halk iinde bir neferlermi. Zaman geecek halk bu yiitler hakknda destanlar artacak, air ve yazarlar onlar hakknda kitaplar yazacaklar. O gece lkemizde doum evlerinde dnyaya gzlerini aan her on ocuktan sekizi olan olmutur. Allahtan bu bizim iin bir mucizedir. Hak nerde ise Allah ordadr.98 air bir iirinde ehitlere yle seslenir: Namert gllesine kurban giderken Gzn sabaha dikti ehitler. renkli bayra z kanlaryla Vatan semasna ekti ehitler. O enbe99 gecesi, o katl gn Mmkne dndrdk ok na-mmkn. Halkn kalbindeki korku mlkn, O gece datp skt ehitler. Tarihi yaatp dileimizde Bir yumrua dndk o gece biz de Ykp klelii, yreimizde Cesaret mlkn dikti ehitler Zalim vnmesin zulmleriyle, Bin bir bhtanyla, bin bir eriyle. Hakikat yolunda lmleriyle, lm kamna ekti100 ehitler,
98 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Geen Yol, s. 224. 99 Cumartesi. 100 Kamna ek-: yutmak, lezzet almak.
88
Onlar susturulan hakk syletir, Karaca topra kymetlendirir. Donan vicdanlar gayretlendirir Evet, el101 gayreti ekti ehitler nsan, insan olur z hneriyle Millet, millet olur hayr eriyle. Topran barna cesetleriyle Azatlk tohumu ekti ehitler.102 22 Ocak 1990 tarihinde saat 10da ilk cenazeler grnr. Halk zgndr, kz kalesinin tepesinde kara bayraklar dalgalanr. Saat dr e 51 ehit topraa verilir. 1 uba a da 75 ehit daha uurlanr. Yzlerce yaral da hastanelerde tedavi grr.103 Bir tara an halk Karaba meselesiyle urarken dier tara an Rus ordusunun Bakdeki katliam Azerbaycan halkn yasa boar. Halk krk gn yas tutar, iiler ie gitmez, hayat sanki bu facia ile birlikte durmutur. Azerbaycan genleri azatl iin, hrriyeti iin can verirken, halk da hal ve kal diliyle bu bakaldra sahip kar. Vahabzade, Karaba makalelerinde yad e ii gibi, iirlerinde de ele alr. O iirlerinde igal edilen yurdun gerek gzelliklerini, gerek igal srecinde yaanlanlar etkileyici bir dille ele alr. gale urayan tarihi vilayet, her ynyle Azerbaycann prototipi niteliinde bir meknlardr. Bu gzel yurdun yzyllardr Azerbaycana ait olduunu iaret eden air Biz Neleri Yitirdik iirinde Karabada yitirilen deerlere vurgu yapar: Toprak l m, emen mi, toprak kaya m, da m? Toprak kol mu, ayr m, aa m, kandala m?
101 102
lke. Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Geen Yol, s. 224. 103 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Geen Yol, s. 222.
89
Toprak - ceddim, tarihim, toprak - yurdum, meknm. Toprak - menim namusum, toprak - menim unvanm. Toprak - topraa dnm ecdadmn mezar O toprakta kaybolan hretimin, anmn z admn mezar. Nece dzdk104 bu derde, ay eller, biz da myz? Dmana verdiimiz o helal topraklara Helal vatanda myz? Biz vatan yitirip vatan topraklarnda Cansz, ruhsuz da olduk. Vatan yitirirken nece vatanda olduk? Yalanlara aldanp dorumuzu yitirdik, Dzmz yitirdik Kii benliimizi salp ayak altna zmz yitirdik. Ermeniler, yukarda da kaydedildii gibi, 1905te, 1918 ylnda Azerbaycann farkl blgelerinde binlerce Azerbaycan Trknn kanna girmitir. 1948-1953 yllar arasnda bugnk Ermenistan topraklarndan 100 binden fazla insan zorla ge zorlarlar. Ermenistandaki Trklerin ektikleri bununla son bulmaz. 1988 ylnda ayn ekilde Karabadan ve Ermenistandan bir milyona yakn insan yerinden yurdundan ederler. air balarna gelenleri halkn unutmamas gerektiini bir iirinde yle dile getirir: Biz bouk vicdan, kahredip ar, ere yolda olup hakk danmayz.105 He vaht unutmayz yahlklar, Amma pislikleri unutanlarz. Sulanp srekli komunun ba Bizim arkmzdan, efkatimizden.
104 105
Tahamml etmek. Dan-: inkar etmek.
90
Yazk! Becermiiz balama, Aman dileyende dman da bizden. Kuyruu ezilir, yumalrz biz, Deyirik, bir daha o, alan106 deil. Amma unuduruz, unuduruz biz, Kdret hastas iyileen deil. Utanmaz, usanmaz bed amelinden, Beleddir107 unutkan hasletimize. Bilir, dedemizin onun elinden ekdii zilletler ders olmaz bize. Bu yaman hasleti, gelin, terk edek, Tarihi dersleri daha derk edek, Terk edek, unudak soukkanl, Unudak kemie unutkanl. Daim gzmzn nnde dursun Geilen yollarda hayr erimiz. Bu gn unutsak, yarn, br gn Bizi balamaz torunlarmz. Dedim, silinmesin bu kan, bu gada,108 Bir de, glle izi da tamzdan. Yalnz bir gne yok, biz yarna da Ayna tutmalyz yaddamzdan. Karaba igal edildikten sonra binlerce insan yurtsuz yuvasz kalr. Mlteciler, her eyini Karbada birakrlar. icei burnundaki lke bir anda kendisini savan ierisinde bulur. Bu srete bilerce mltecinin bir anda istenilen dzeyde ihtiyaalar karlanamaz. Birok mlteci derdini kimseye aamaz. Skntlarn ste106 107
al-: darbe indirmek, srmak, sokmak. Aina, tandk, bilinen. 108 Bela.
91
sinden gelmek iin gayret gsterir. Vahabzade Didergin Vatanndan ayr den, mlteci iirinde mltecilerin haleti ruhiyesini u satrlarla anlatr: Bana nerenin kln dksn Sinesi azaptan da da didergin. Taze vatannda garip, ekingen, Eski vatannda kaak didergin. Bann stnde z tavan yok, Yavanlk bir yana, hi yavan yok. Bu gne, yarna bir gman109 yok, Ay z znden uzak didergin. Esti, nereden esti bu sam yeli? El ba kesmedi, kesti ba eli. sti yuvasndan uzak deli Gah orda, gah burda konak didergin. Knlnde kz tutup vatan hasreti, Bitirip gileyi,110 sz sohbeti. z ac talihi, z musibeti znn bana knak didergin. Doktora tezimiz Karaba Azlar zerine olduu iin Azerbaycannn farkl mekanlarn mesken tutan mltecilerden yaklak iki yz kiiyi dinleme imkan elde e ik. Birounu adrlarda, renci yurtlarnda, bir ovann ortasnda drt duvar zerine a klar kamlarla kendilerine yaptklar, ev denecekse, mekanlarda yaadklarna ahit olduk. Zor artlar altnda hayata tutunmaya alan mlteciler bu durumda bile misarpreverliklerini brakmamlar. Bizlere byk bir memnuniyetle kaplarn atlar. Kendileriyle sohbet etmek istediimizi sylediimizde birok mlteci nce yaa109 110
stek, arzu. ikyet.
92
dklar zorluklar tekrar hatrlayp zlmemek iin konumaktan ictinap e iler. Daha sonra derinden bir i geirdikten sonra Karaban gzelliklerini, yaadklar skntlar, vatan hasretini dile getirmeye baladlar. Karaba andklarnda birok mltecinin gzleri derine dalyor, sanki farkl bir dnyaya gitmi gibi bu gzide yrenin gzelliklerini terennm etmeye balyorlar. Mlteciler, ocuklarnn geleceini dnmekten onlara istedikleri gibi bir gelecek hazrlayamama korkusundan kendi dertlerini unuturlar. Dier tara an mlteciler yurtlarndan ayrlal bunca yl oldu. Birok ocuk bugn bu adrlarda, yurt odalarnda dnyaya gzlerini atlar. Karabadan, Karaban gzellikleirnden habersiz ekilde bydler. Her ne kadar yaknlarnn, her daim sohbetleri Karaba zerine kurulsa da, savatan sonra dnyaya gelen ocuklar Karaba hi grmediler. Bu da birok mltecinin zlmesine sebep olmaktadr. Vahabzade de savatan sonra dnyaya gelen, yurdunu yuvasn grmeyen mlteci ocuklarna Hasretimizle yat olan iirinde yle seslenir: adrda ektiin zlmn, zilletin, O doma yerlere sonsuz hasretin, Karaba ruhundan ruh vermi sana, Baba ocan gstermi sana. Ab havasdr Cdr dznn Kalbinden szlen o iniltiler. uay yaatan akma bugn Kavrulan Muana serinlik iler. Toprak esir oldu, o vakitten beri, Anlaya bilmirik, dilsiz, sarz. Kaytara bilmeyip doma yerleri Senin karnda biz gnahkrz.
93
Bize her tarafta tuzak kurulmu, Oyun oynuyoruz biz hala szle, ndi senin yan lap yat olmu Helal yurdumuza hasretimizle. Toprak derdi ile sine dalsn, Sen ki, o yerlere byle balsn, O buz bulaklar, uca dalar, Sen, ey yreinde yaatan olan, Bizim verdiimiz o topraklar Herhalde, dmandan sen alacaksn! Karaban dman eline gemesi, Azerbaycann birok airini olduu gibi, Vahabzadeyi de derinden yaralamtr. O da iirlerinde topran bir millet iin tad neme vurgu yapar, mltecilerin duygularna tercman olur. Bylece onlarn derdine ortak olur.
II.VI. Vatan
Vahabzadeye gre vatan sevgisi ebedidir. Bu ynyle dier sevgilerin nne geer. Sevgiliye duyulan muhabbet lmle son bulur. Vatan sevgisi ise sonsuza kadar devam eder. Sevgiliyi kendimiz iin severiz. Oysa vatan halk iin, halkn gelecei iin gelecek nesiller iin severiz. Vatan bir ahsa ait deildir, herkesindir. Vatann kusuru da gzellikleri de herkese ai ir. Vatan sz konusu olduunda her ahs ayn derecede mesuldr. Vatan farkl duygu ve dnceye, fakl kirlere sahip evlatlarn annesidir. Bundan dolay da vatann gelecei evlatlarn gayret ve almasna baldr. Evlatlarn tamam ayn derecede
94
hayrl deildir. Hayrsz evlatlar da vardr. Vatann ekmeini yiyen, suyunu ien binlerce insan her eyini vatana borlu olduu halde vatana bir ey vermezler. Onlar vatann ateiyle snr; fakat dumanndan rahatszdrlar. Evinde her trl konfor varsa onlar vatan sever, aksi takdirde vatan onlar iin bir anlam ifade etmez. Onlar, isteklerine nail olduklar zaman vatan gzeldir. Yani vatan onlara bir eyler veriyorsa vatan yahi, vermiyorsa ktdr. Onlara, sen vatana ne verdin diye sormak gerekir. Hangi emenin gzn amlar, nereye ka tane aa dikmiler. Hangi yetimin gzyan silmiler onlara sormak gerekir. Vatann nimetlerinden doya doya istifade edenler, vatann derdine, skntsna bigane olanlar bananeciler yeri ve zaman geldiinde vatan hakknda az dolusu szler sylemekten geri kalmazlar. Onlar dinlediinizde karnzda vatann seven, lkenin en vatanperver insan karnzda duruyor sanrsnz. En kutsal sevgi vatan sevgisidir. Bundan dolay da vatan sevdallar, millet delileri vatan sevgisini her trl ahsi isteklerin sevgilerin nnde tutar. Onlar ahsi arzular, istekleri milyonlarn talepleri karsnda erir gider. Byle olduu zaman kendisi vatanlar, vatan onda temsil bulur. Bu makamda artk ahsiyet seviyesine ykselir: Bir byk gayeye vurulan zaman zn yeniden yaratr insan. O byk gayenin ar sesinde Kayglar eriyor, maksat dorulur. zn yaratma mertebesinde, nsan kmilleir, ahsiyet olur. Halk iinden kan vatanperverler, halknn dnen beynine, gren gzne, vuran koluna dner. Bu durumda insan snrlar aarak ahsiyet mertebesine vasl
95
olur.111 Ona gre vatann kymeti vatandan ayrldktan sonra hissedilir: Ah! Vatan hissinden byk his hani? mrn gurbette geiren kes Bu hissin kudretini belki de bilmez. *** Demek ki, severim ben vatanm ok azdr Vatan sevirem demek Vatann yolunda babalar gibi, Cann, kann veresen gerek, Yedirir, iirir, giydirir bizi, Hayatmz boyu bu ana toprak, Niin bu dnyaya geldiimizi Bizse dnmeyiz yalnz bir kere, Vatann kndan bazen usanr, Yazndan kaarz yaylak yerlere yle ki, vatandan ayrlrz biz, Vatanin haykrr yreklerimiz112 Vatan onun her eyidir. Dalar, tepeleri onun iin anlam ykldr. Hayatnn anlam kazanmas vatanla olur: Ben sabaha yz tutmuam, Yolum aydn, akm derin. Vatan, Senin kayalarn klncmsa, Kalkanmdr tepelerin. Sinem stten yollar ekem. Hayatmn manassn, Ey akidem, ey mesleim! Bir elinde kl olup, Bir elinde saz tutmusun.
111 112
Bahtiyar Vahabzade, Gelin Ak Danak, Bak 1989, s. 74. Bahtiyar Vahabzade, eb-i Hicran, Bak 1961, s. 157.
96
Nefretini kurun edip, Dmannn koynunda soutmusun. Azerbaycan adn ate, zn k, szn k. Dier bir iirinde u msralarda vatanna seslenir: Beni anamdan alp, Vatanma, halkma, Oul eden sen oldun. Baka bir iirinde de bu topraklarn olu olduunu, vatan urunda gsterdii fedakrl u dizelerle anlatr: Azerbaycan oluyam Bin yldr z admn Nbetinde durmuam, Silahm olmayanda, Nefretimi baruttek113 Kalbime doldurmuam. Ben bir eski arkym Hallarm114 elvan elvan. Musikim Karabadr, Szlerim de Nahivan. Bu toprakta yaranm Krolunun cengisi,115 Kr atn zengisi. Bahtiyar Vahabzade 1949 ylnda sanatnn ilk yllarnda kaleme ald Sabahnz Hayr Olsun, Taze ehir, Gnl Bahar gibi iirlerinde vatan sevgisini dile
113 114
Barut gibi. Hal: Musikinin esas melodisi ile ayn ahenkte olan yeni blm. 115 Kahramanlk musikisi.
97
getirir. Sz edilen iirlerin birinde vatana olan sevgisi yle dile getirilir: Vatan toprandan yaranmam ben, iirimdir- Vatann gl iekleri. Mesleim- Rengini deitirmeyen Vatan topradr ezelden beri.116 air halknn dertleriyle dertlenen, onlarn ektikleri skntlara bigane kalmayan halknn gren gz, konuan dilidir. Bundan dolay da onun msralarnda milletinin dertleri terennm edilir. Vahabzade, iirlerinde halknn dertlerini dile getirmekle yetinmez ayn zamanda halknn skntlarn yreinde hisseder. Bu duyguyu da yaamann gerei olarak alglar: Batan bir gnein, solan yapran, Kuruyan emenin, snen ocan, Derdini, gamn kalbe salmadan, Birinin derdine ortak olmadan, Yaamak, ay ana, yaamak mdr? Hayat ancak kef-damak117 mdr? Gney Azerbaycandaki Azeri Trklerinden Bahtiyar Vahabzadenin eserlerinde hasretle bahsedilir, air Gney Azerbaycan de vatan olarak kabul eder. Her ne kadar baka lke snrlar ierisinde yer alsa da gidip gelemezse de orasn da vatan olarak telakki eder: Arazn o yan vatanm, bu yan vatanm. Vatan grmeye amanm yok benim. Bu nasl vatandr?
116 117
Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, Bak 1998, s. 10. Elence, nee.
98
Grmedim yzn atsam da bu yaa. mrmde bir defa Peki, selam vermez mi? Karda da kardaa? Bu gamm, bu derdim dalardan ard. Arazn suyuna karp akarm Fuzuli hasretle gurbetten vatana bakard, Men ise Vatandan vatana bakarm. Gney Azerbaycann mehur airi, Haydar baba iirinin melli ehriyar ve Vahabzade, kuzey ve gney Azerbaycan arasnda hasretin semboldr. Birisi Kuzeyde dieri gneyde iki halkn sevilen airi her ne kadar Sovyet dneminde birbirlerine gidip gelemezlerse de birbirlerine iirle cevap verirler. Bir telefon grmesinde iki air hasret giderirler: Telefon telleri, size bu akam Hasretin ne boyda ihtiyac var. Hattn bu banda ben dayanmam118, Hattn o banda stat ehriyar. Yzn grmedim henz birce an, Nisgile dndrd119 bu gussa bizi. Ancak nice yl dost tantan Yah tanyoruz birbirimizi Benden haber aldn: Ka yandasn? Syledim yam, Dedin: Bin alk! Dedim: Neye alk, stat ehriyar?
118 119
Oturmak, durmak. Kederlendirmek, dertlenmek.
99
Dedin ki: Cavansn120 sen bana bakm, Arzum gyermedi, gemitir yam. O gn hayatta sen gr, kardam. ah sana zulmetti Doma elinde, Doma vatannda sen unutuldun. Yaza da bilmedin doma dilinde, Ana kucanda sen yetim oldun. Bizim bir kimseden bir kastmz yok, Biz iki kardaz, bir anamz var. Bir byk topran iki oluyuz, Orda ehriyaram, burda Bahtiyar. Yine ehriyara yazm olduu mektupta da bu hasretin izlerini grmek mmkndr: Sen otuz yl ayr dtn elinden, z ananla konutuun dilinden, Simurg sana pay da verdi telinden Gurbet elinde o tel dt ydna, Teli ektin, vatan geldi dadna. Vatan seni gene bast barna, Mehlem koydu senin gnl arna. Gnahm affet, dedin sen ona, Yazk sana, baba yurdu, od ocak, Senden dnen buza dnp donacak. Name adl emelerin gzsn, Sen elimin, sen gnmm zsn, Bu ninniden kanat alp, dz sen Ey ehriyar, z obana dndn, Snm idin yana yana dndn. Haydar baba kanat verdi iirine, Blblleri dil getirdi iirine,
120
Gen.
100
Gl iei bir kokulu iirine. Yoksa bunu unuttun mu ehriyar? zgeyi mi aziz tuttun, ehriyar? El der ki, bostan ekme bey ilen, Yalan olmaz el adndan deyilen. Haydar baba karsnda eilen O bann nnde ba eirem, Fakat imdi sana karda deyirem. Azerbaycann iki airi Bahtiyar ve ehriyarn isimleri ou zaman bir arada kullanlr. Hasretin semboldr iki sz ustas. Kuzeyli air bir iirinde u msralarnda duygularn dile getirir: Durup Arazn bu kysnda men, Can karde deyirem, o da can deyir Ey zaman, soruma cevap ver, neden Sesim yeten yere elim yetmiyor Gney meselesini her zaman derinden dndm. 1959 ylnda yazdm ve zerinde ok altm Glstan balkl manzum hikyemden beri en byk arzum Azerbaycann birliidir. Ama gereki olmak gerekirse Gney Azerbaycanl soydalarmzn bu konuda yeterince istekli deiller. ki defa Gney Azerbaycana gi im orada soydalarmzn evinde misar olduumda onlarn hallerinden ok memnun olduklarn grdm. Onlarn ounun kendilerini ranl kabul e iklerine ahit oldum. Allah rahmet eylesin Hudu Memmedovla Ermeniler hakknda konutuumuzda bazen sinirlerime hkim olamayp kzdmda, Hudu Bey, beni, Ermeniler hi olmazsa bizim admz Trk eklinde doru telauz ediyorlar derdi. Onlar milliyetimizi hatrlatr bize. 101
Glstanda yle bir yer var: Min leke vurdular eremize, Verdik, sahibimiz yine ver, dedi. ok yah eyleyip gerekten bize, Biri baran dedi, biri her dedi. Gney Azerbaycanda 22 milyon Azerbaycan Trk var. Bunlardan yaklak yedi milyonu gneydedir. Dierleri rann farkl blgelerine dalmtr. Onlarda milli uurun yeterli derecede gelimediini grdm. ki halaolunun Gney Azerbaycanda ngilizce konutuklarn grdmde ok armtm.121 Vahabzade iin vatan, zerinde yaanlan, gezilen ve eitli ihtiyalarn temin edildii toprak paras deildir. Bundan dolay da vatan sevilmez. Vatan manevi balarla balanlan, yeri ve zaman geldiinde uruna canlar verilen kutsi bir mekndr. Bu kutsal mekn sevdallarndan fedakrlk ister, can ister. Gerektiinde gzn krpmadan cann feda eden yiitler o zaman vatanna olan borcunu ifa etmi olurlar.
121
Bahtiyar Vahabzade, (Konuan: Bahtiyar Azizli)Yanan da Men, Yaman da Men, s. 236.
102
III. ESERLERNDEN SEMELER
103
III. I. RLER
III. I.I.Trkiye Hakkndaki iirleri
STANBUL
Bosfor krfezi... ki kta Yaslanm birbirine Ortasnda bu yolun. Bir taraf Avrupadr, Bir taraf Asya stanbulun... Trkolu durup ortada Seyredir San, Solunu. Bir ehirde birleir ki kta. Birinin balangcdr, Birinin sonu... Sol tarafnda Debdebeli gemiten yadigr kalan Ba gklere ycelen Camileri, burlar, kaleleri; Durur bin yldan beri. Sa tarafnda Modern evler, bankalar, oteller... Trkolu Gzlerinden sualler yaa-yaa, Gh sola bahar, gh saa. 104
stanbulun gemii gururlu anl, Bu gn gzne yd. Gelecei dumanl... Bu gn Bir aya Avrupadadr, Bir aya Asyada Trkn. Kulaklarnda motor sesi, Dilinde Kuran suresi Trkn. Zaman onu dillendirir, Asrn ahengine ses verir Dnp derinden; Ancak babas eker eteklerinden. rpnr ehir kilik iinde. Dm dm olmu kirler Asrn kemekeinde... Bir ehirde grr ki dnya, iki lem. Bulacaktr, eminim, Trkolu hak yolunu. O, imdilik seyreder San, Solunu... Yrei ark yrei, Akl Garp akldr Trkn. Bu tezattan Sinesi daldr Trkn.
105
Durup his ile akl arasnda, Hakikatle masal arasnda. reli mi gitsin, Geriye mi dnsn?! Gemiinden kopamaz, Bu gnn Bulamaz. Arar, Arar, Arar. Karda k var, Arayan bulur!... ubat, 1961, stanbul.
BEN TRKM
Sen bizi alda n yllardan beri, Ben arkfelekten ders gtrmem. zge anasndan st emenleri, zge kulluunda duran grmem. Besdir, dzdymz lmden beter, Khne pazardaki o khne nrha122. Milleti yz yere baladn, yeter, Yz arkn suyunu katma bir arka. Aslm, neslimi tanyorum ben, Kark deilim, zmden rkem. Sen kimsen, sen nesen, zn bilirsin, Ben ilk kaynamdan Trkolu Trkm! spa r, delildir, akln kblesi, Deiebilirsen adm ancak. Canm kana dek kalbimin sesi, Trkm - gereini fsldayacak. Kasm, 1995
122
Eski adetlerin yerine daha da eskisini koyanlar iin istihza ifadesi olarak sylenir.
106
ALLAH BEN BYLE ALAT
24 Austos 2001 tarihinde Trk F-16larnn Bak semalarnda yaptklar gsteri mnasebeti ile z helal Trk Yldzlarm Utu benim z gmde Aslan gc, kaplan azmi Duydum o gn bileimde. Bana parmak gsterene z yerini bellettiler Onlar Bak semasna Yrek ekli resmettiler. Dediler ki, sizinledir Daim bizim yreimizHer akmz, dileimiz. Sen ey bana g gsterip Bazen beni hedeleyen!123 Onlar sana gsterdi ki, Tek deilim dnyada ben O gn bakp gkte uan yldzlara Ben kendimi arkal bir da sayrdm Sevincimden alayrdm. Biz bir daha anlyorduk Nedir inam, nedir inat. Ben aladm sevincimden Allah, beni alatanda byle alat. 24 Austos 2001
123
Korkutmak, tehdit etmek.
107
AZERBAYCANTRKYE
Bir anann iki olu, Bir narn iki kolu O da ulu, bu da ulu AzerbaycanTrkiye Dinimiz bir, dilimiz bir Aymz bir, ilimiz bir, Akmz bir, yolumuz bir Azerbaycan Trkiye Bir milletiz, iki devlet Ayn arzu, ayn niyet Her ikisi Cumhuriyet AzerbaycanTrkiye Birdir bizim her halimiz Sevincimiz, melalimiz Bayraklarda hillimiz AzerbaycanTrkiye Ana yurtta yuva kurdum Ata yurda gnl verdim Ana yurdum, Ata yurdum AzerbaycanTrkiye
TRKYEM BENM
Yaz ba karken Ergenakondan Kurdu kendimize ram edenleriz Gnl ateiyle biz zaman zaman Demir dalarn eritenleriz. elik bedenleriz, tun bedenleriz
108
Kkm, soyumu tanyan gnden Ama kanadnda ben ycelmiem Adm danlsa da ilk genliimden Trklk havasyla nefes almam. Ben yumruk altnda derdim, ne gam, Akm-akideme sonsuz inamdr. Azerbaycan-anam, Trkiye-kblem Amacm-ynmdr, z-pusulamdr. Ben idim, kul olan z lkesinde Blne blne paralanmm. O vakitler olsam da yad glgesinde Seni z karmda k sanmm Trklk kurban idi o zaman ere Sen bize zulmette lrak oldun. Yurttan kaak den Sedrettinlere Mehmet Eminlere sncak oldun Ruhumu, akm sana uurdum, Benim talihimin z baht sensin. Teke benim deil, Ey Ata yurdum, Trklk dnyasnn payitaht sensin. mzalar iinde imzam yok iken Seni varlma ispat sanmm. Benim sevincim de, gvencim de sen Her zaman ben sana arkalanmm. Dilim ayaklarda toz olan zaman Ali meclislerden kovulan zaman Rahatsz deildim ana dilimden Sana gvenirdim, 109
Bilirdim ki, ben Dilimde konuan bir Trk yurdu var, z dilim yaarsa milletim yaar. Durur yreimde iki da gibi, Ana vatanmla, ata vatanm. Senin trnana bir ta deydimi, Bakde yreim kanyor benim. Dilimiz, dinimiz, amacmz bir, ki bayrak altnda bir milletiz biz. Hayrmz errimiz ayr deildir, El ele vereli dedelerimiz. Onlar yenilmemi hibir dmana Yerinde sylemi Ulu Bilgehan; Ey Trk, dalar bile ba eer sana Birleip kendine dndn zaman. Ruhumu akm sana uurdum Benim talihimin z baht sensin Yalnz benim deil, ey ata yurdum Trklk dnyasnn payitaht sensin. Sen gkte, sen yerde cephe yaranda O zafer bizimdir-senin, hem benim Sen by, sen ycel, sen ycelende Ben de ycelirim, Trkiyem benim.124 1996
124
Bahtiyar Vahabzade Ycelikte Tenhalk, stanbul 1998, s. 37.
110
III. I. II. Dier iirlerinden Semeler

AA
Hibir ey yoktur ki, Allah zikretmesin. (sra 44) Dalar, talar yeillendirip Gzellik hissini uyaran aa nsanlara irin duygu baheden Kulara hem yuva, hem hayan125 aa. Suyu yetmeyince sararp solan, Scaa dzmeyip126 yanp kavrulan. Yaprak dili ile kalbe od salan, Bizi hrtyla kahreden aa. saya armhtr, Musaya omak Yollara kprdr, evlere dayak127. Yazn glge olur, kn od-ocak nsann dostudur ezelden aa. Deme o canszdr, deme hi nedir128. Biz gibi havaya, suya tenedir.129 Hem grr, hem duyar, hem de hisseder Anlamam, yrmez ya neden aa? Szdr hrts... Bizden ne diler? Yanan yreklere serinlik iler Kadir gecesinde sabaha kadar Allahn adn zikreden aa. 2002
125 126
Himaye eden. Dayanamayp. 127 Direk. 128 Hibir ey. 129 Susam, susuz.
111
ALLAH
drakte yol am geceden gndze Allah. Gldrmesen z130 gnln, glmez yze Allah. Dnyaya afaklar gibi Tanrm sepelenmi131, Kalbin gz yanmazsa, grnmez gze Allah. Allah! Biliriz cisim deil, ya nedir Allah? En yksek olan hakta, hakikattedir Allah. Dondunsa tekml ve gzellikler nnde, Derket, bu taaccbde132, bu hayrettedir Allah. Bildik, biliriz, gizlidir insandaki kudret, Herkes onu fehmetmese133, acizdir o, elbet. nsann ezel borcudur insanla hrmet, nsanla hrmette, liyakattedir Allah. Gerek de u ki: Gizlidir her zerrede vahdet. Bir zerre iken klle134 kavumak ulu niyet. Grdklerimiz zahiridir135, batna136 nfuz et. Batndaki, cevherdeki ftrattadr Allah. Ftrat da yatar sz de, szn z yk krim, Semi, seecek daima tyden ty krim. Ben bir aacm, yapra szler, kk krim, Szlerde deil, szdeki hikmettedir Allah. nsan! Tepeden-trnaa, sen arzu, dileksin. Nefsinde doyumsuz, fakat aknda meleksin Zulmn yzne hak denilen silleni eksen, Sillende mhrlenmi o gayrettedir137 Allah.
130 131
Kendi. Serpilmi. 132 Bu hayre e, aknlkta. 133 Anlamasa. 134 Btnlk. 135 Aktadr, grntedir. 136 e. 137 Namustadr.
112
Trk dnyas yazarlar airin evinde. Ortada Kemal Tahir. Bak 1966
Yazarlar Birliinde 1960
Bak Devlet niversitesi Filoloji Fakltesinde programda. A.Ahundov, C.Abdullayev, F.Kasmzade 1985
lyas Efendiyev v Mehdi Hseyinle 1962
I. srada O.Sleymanov, B.Vahabzade, A.Mehmetov. II. srada .Ekberzade, Kemal Abdulla v airin olu Azer 1987
Soldan Mirvari Dilbazi, Sleyman Rstem, Bahtiyar Vahabzade, engiz Aytmatov, Mirze brahimov 1985
Bak Devlet niversitesinde Ders verdii yllar 1985
Petrol Akademisi talebeleriyle birlikde 1970
ABDnin Azerbaycandaki Serinin yardmcs Robert Finn, .Hseynov, S.Elyarl, T.Halilov ve dierleri il. eki, Hansaray 1992
Ceyhun Hacbeylinin olu Timurin(soldan II.), Niyazi, Enver Nezerli(ortada) v Sadk Murtuzayev ile. ki 1976
Dostu, hukuku Yaar Aliyevle, zvestiya gezetinin mdr L.V.Kornilovun i yerinde 1974
Cahil iner alakla, z kalbine inmez, Vicdandan eer dnse de, hayrndan o dnmez. Zulmette, cehalette, adavette grnmez, lgarda138, sadakatte, muhabbettedir Allah. 1984
BENM ANA DLM
Benim ana dilim, benim kimliim Pasportum, kendime z hkimliim. Benim benliimin fsunkrl Konuan kemali akldr dilim. Milletin varl, yurdun varl, Senin varlna baldr, dilim. Beni hem dedemle, hem de nevemle139 Balayp uzanan tarih bamsn Dnm, geleceim, stelik hele Benim sz hnerim, ses bayramsn Sensiz adm haram, vatanm haram Ana st gibi hellim-dilim Sen nerede varsan orda ben varm Ey benim yldzm, hillim dilim. Talardan szldn sen zaman zaman Gzeldir sularn tatan gemesi Yarand dupduru damlalarndan Bayat emesi, destan emesi Sz z yerine koymak tehrini140 statlar retti bize bir be bir141
138 139
Szdedir. Torun. 140 Usuln. 141 Birer birer.
113
Senin kudretini, senin sihrini Gsterdi dnyaya Fuzuli, Sabir.142 Benim ana dilim, mucizem, sihrim Duvarlar datr, kaplar krar Bazen birce kelime, en derin krin stne nur salp cilalandrar. Farkn bilmeyip akla karann Adam var bu dili yd sayar bugn Dedesi bu dilde cephe yarann Kendi baka dilde konuar bugn Hangini syleyim, mis143 mi, demir mi? Yalnz z sesinde nlamyor mu? Mis sesi benzemez altn sesine Onlarn dilidir onlarn sesi. Benzemez blbln akmasna Karga garlts, keklik namesi Ne yaprak, ne rzgr, ne metal, ne ku Seslenmir, tmyor zge144 dilinde Peki, bilmiyorum sana ne olmu Yad dilde trsen z menzilinde145 Namustan habersiz, vicdandan uzak Vazife krss meramdr sana. Vatann dilini sevmeyen alak Vatann ekmei haramdr sana. Austos 2000
142 143
Sabir: XX. asr Azerbaycan airi. Bakr. 144 Yabanc. 145 Kendi lkesinde yabanc dilde konumak.
114
NANTAN MANA
namm o gze grnmezlere Evvelce atamdan, anamdan gelir. El atm gklere, bavurdum yere mann z de inamdan gelir. Ben z inancm duydum fehmden Gnlm baka semte sesliyor146 beni Grdm ki, kendimle savataym ben imde nefs adl kurt yiyor beni. O eytan kurduna galebe almak Anladm, benimin merama dnm Sava uzun ekti, anladm ancak. Gnm, gzeranm harama dnm. Garazkr olmasak hi kime147 kar evirebiliriz dosta dman Anladm: nancm nefsime kar En byk cihada arr beni.148 Gittim bu arnn arkasnca ben Yolum sr, kaybm sr, kazancm da sr Amansz hamleler, bu ek evirden Nasl ktm bir Allah bilir. Tuz yiyip yatanlar ne da, ne dere, Ryada su grr, tenedir suya Allah sevgisiyle yanan keslere149 Allah gsterir grd rya
146 147
aryor Hi kimseye 148 Hz.Peygamber (s.a.v): Ne mutlu kk cihad yapp boyunlarnda byk cihat kalan kavme!, Ya Resulullah, byk cihat nedir? diye sorduklarnda; Nesle cihat etmektir. buyurdular. 149 Yazan gnller
115
Yollar ayrcnda durup ok zaman Hangisiyle gitmek suale dner. Attm o yanl admlarmdan Hayat benim iin zevale dner. Savaan kimlerdir? Bildim ok gzel Derk eden, aklla duyan yrektir Mezar gmrnde bizden en evvel man vesikas istenecektir. oktur gnahlarm, bilirim bunu Tvbede bitmeli gnahn sonu O zaman ellerim alr ge Allah, vesikam kabul et diye. Kasm 2002
EZAN SESNE SECDE
Evim skt iinde, saat vurur takkatak. Herkes yatr mham,150 yalnz benim, ben uyak,151 Geceler srdamdr, geceler hemsohbetim.152 Geceler, gecelerde kazandm servetimiirlerim, szlerim, sonsuz hayalim benim. Geceler dnya ile bin hasb-i halim benim. Benimin hem sevintir, hem elemdir geceler z gnlme alana penceremdir geceler. Yalnzln iinde kendimle ba baaym Blnrm ikiye, kh bu tay, kh o taym153 Benim en ho ahvalim kendimle sohbetimdir. Bazen de hep kendimden kendime gybetimdir. Kulamda nlyor sukutun bin alar150 151
Ml ml uyumak Uyank 152 Kendimle konumam 153 O taraf, bu taraf.
116
Gecelerin hecesiz, szsz fsltlar. Uar krim hayalim, uar kolum kanadm Gecelerle balyor benim asl hayatm. Vallah uyku haramdr, bana haram geceler Ben bir insan mrn hep yaarm geceler. Gece sukut iinde... Yer gk uykuda... Birden Alan ele benzer yce minarelerden Gelir kulaklarma Allahu Ekber sesi Bu, gklerin sesidir, bu olamaz yer sesi Bu seste zaman mekn birbirine karr Bu sesin tlsmyla lmle de barr. lmn penesini ana koynu sanrsn yle bil uykudaydn, gaeten uyanrsn Tylerin rperiyor, sen lerzeye gelirsin Bu dnyadan lahi dnyaya ykselirsin. Bilmiyorsun hayat ne, lm nedir, azap ne? Yrein teslim olur o sesin tlsmna. Sen bu ezan sesinde imip154 temizlenirsin. inden baka baka iinde gizlenirsin. Duyduka o sesteki sihirli ulviyeti Cilvelenir gznde zaman mekn vahdeti. Bu anlarda yle bilsen vecdeye gelirsin Kendin bile bilmeden kalbinin hkm ile Sen secdeye gelirsin. Atp cismin ykn, sen ruha evrilirsin Silkelenip gece de uykusundan uyanr Yeilleen dnyann yaz rengine boyanr. Ben bu seste grrm gze grnmezleri lahinin yolunda yolundan dnmezleri
154
Ykanmak.
117
Bu ho dakikalarda Allaha vardm diye Ben tepeden trnaa ba koyarm secdeye. Mart 2003
AHENK
Topran nefesi, yapran sesi Suyun rlts, kuun namesi Gurup afaklar, tan afaklar, lkimiz demden, Havvadan beri, Allahn dilidir O dili bilmek, O dilden evveli, ahr bilmek, Hem iitebilmek, hem duyabilmek, Gkteki renkleri okuyabilmek, Bize Allah pay155- bir inan gerek Allahtan o pay enam isterim. pheden syrlan inam156 isterim. Ey Kadir Allahm! nan ver bana Renkteki hikmeti derk ettir bana. Sesteki manay iittir bana. Ademe dediin o ilk sz nedir? O ilk sz kelime hangi dildedir? Kendin yarattn o ilk sz var iken, Seslerin diliyle konutun niin? Renklerin diliyle konutun niin? Hakkn erbetini biz damla damla, ip ularz sana inamla. Eer inan varsa demek ben varm. Atete hi yanmam suda hi batmama.
155 Vergi 156 nan
118
Allah! Hikmetini ayan et bana. O srl dilin sen ret bana. Bilem, ku ne diyor, bulak ne diyor? Rzgr ne, aa ne, yaprak ne diyor? Hikmeti ne imi, gklerin, yerin? Ufukta kzaran elvan renklerin? Gz krpp yldzlar, bir be bir bize, Gklerin srrndan ne diyor bize? lemde her eyin bir sonu varsa, Akan duruyorsa, yanan snerse, Senin bulunduun sonsuzluk nedir? Allahm! Kendin de, var ne, yok nedir? Bamn stnde bir ku uard Onun da er ya da ge konmas vard. Seyrettim gkleri seyrettim yeri, Bana ses verirdi, sanki da dere. nanla dinledim, ben o sesleri. Gnl gz ile baktm renklere. Ne sesi anladm, ne rengi duydum. Yalnz onlardaki ahengi duydum. lahi! yle ki senin varln, Byle bir ahengin, bir uyarln, inde sakldr Allah! Biz neyiz? O srr bilmeye aciz bendeyiz. Sonsuz hikmetini ayan et bana. O srl dilini sen ret bana.
DRTLKLER
Yalnz son nefeste gerei bulmu Dnyay ebedi menzil sayanlar.
119
Dnyaya gelirken l doulmu157 Vaktinde lmeyi bilemeyenler. 1994 nder cahil ise, millet de gal, Demek ki memleket yzst batm. Millet de nder de uyanan deil, Uyandramaz ki yatm yatm. 1991 Heykel karsnda heykelleirken, Heykeli yapan dnrm ben. Aynada kendime baktm zaman, Kendimi dndm, acaba neden? 1995 inenmi szlerle kulaklar dolmu, Yeni sz isterim, onu ver bana. Maziden bu gne yollar anm, Bu gnden yarna yol gster bana. 1995 Midenin gzyle dnyaya baktn, Akla gvenmeli, akla ey gal! Bandan midene gtyse akln, Aklnn haline ala, ey gal! 1997 z hkimi zaman olur tarihin, Yarna bak! Ey bugne hkmeden! Mahkemesi yaman olur, tarihin. Bil ki, tarih rvet almaz kimseden. 1998 158 Dinle gr ne diyor, zengin sesleri Seslerin rengi var, rengin sesleri. Ak bayrak kaldrp teslim olmad, imde balayan cengin sesleri. 2001
157 158
Domak. Zil
120
nan gz ile bakarken birim On olur, oalr hayrm errimden. Allahm! Gzmle grmediklerim, Gerektir, gzeldir grdklerimden. 2001
ARTIK ZLE DND ZNCRN SES
Gney Azerbaycann, Milli stikll Mcadelesi lideri Mahmut Ali CHREKANLInn Mart aynda Baky ziyaret etmesi mnasebetiyle Vatandan vatana gelen yurttam, Evine geliin mbarek olsun. Sevinten od alan benim gzyam, Geldiin yollarda gl iek olsun. Bizim aramza atlan taa Alnyazs m, yoksa sr deyim? Vatandan vatana gelen kardee, Nasl konak deyim, misar deyim? Yaadk hasretle yz seksen yl. Yoksa ters dnmekte bu arh- devran? Yurdum Azerbaycan, dilim Trk dili Diyen bal kokulu diline kurban. Heyhat! Amelimiz arzudan ksa, Biliriz amelsiz arzu yetimdir. Yurdun bir kanad istiklalimse, br kanad esaretimdir. Milletin istikll yollarndaki Ta yalnz arzuyla yoldan ekilmez.
121
Hareket etmeyen kollarndaki Zincirin sesini iitebilmez. nanla, imanla, cesaretinle; Zulme, zalimlere sen ders vermisin. Halkn kulana hareketinle, Zincirin sesini iittirmisin. Artk zenge159 dnp lk koparr, Kollara vurulan zincirin sesi. Zulmn, esaretin barn yarar Bu ses-stikllin zafer mjdesi. O zilin nlesi, o zilin sesi, Yal bir silledir, eli kanlya. Byk baardr, hakkn sillesi. ehresi kl hreganlya. Zil sesi yatan uyandral, Millet z hakkn derk edecektir. Kuzeyde160 tutuan zafer tongal161 Gneyin buzunu eritecektir.
OLMADIM
Tutup gittim z yolumu. Hi bkmadm, hi yorulmadm. nilerde, yokularda, Eilmedim, burulmadm. Yaadm z lemimde Dalga krdm sz gemimde.
159 160
Zil. Kuzey Azerbaycan. 161 Tututurulmaya hazr, yakmak iin hazrlanan odun yn.
122
Hem neemde, hem gammda Btn oldum, kem olmadm.162 Okuyup hak kitabn, ektim dnya azabn. ok itim gam arabn, Bir kez olsun dem olmadm.163 Bugnmden perikmiim164 Gelecee gz dikmii. mrm boyu dert ekmiim, Ama derde yem olmadm. Ekim 2001
TURANA DORU
Ne iim var ykanla? Gittim Kurana doru. El atm o mukaddes Yce Kurana doru. arptm zaman zaman Beni yaatt iman. Korkmadm frtnadan, Gittim borana doru. Ap kol kanadm, Ycelttim Trk adm. Ben z dilek atm, Srdm Turana doru. Mart 2001
162 163
Yarm olmak. Sarho olmak. 164 Uzak dmek.
123
ANAM HAKKINDA RLER
An Bir yl Anam ld! Son nefes, Son hkrk, Son nida! Bize dedi elveda! Bir saat evvel duyan, his eyleyen bir insan Yatanda da oldu. Hilie doru akan Bir akna kouldu. Anamn lmnden Bir an keip, Ancak o, Da olup insan iken, z-zn danbdr.165 Birce anda O bizden Bin yl aralanptr. yle bil zaman bize Bu lmler, lmler, Arkasndan hey glr. Kim deyir ki, vakitzaman Saat ile llr?!
165
nkr etmek
124
2. Bada Anam defnettik... Dkld den den166 Gzmn ya. Ayn gn mezarn ba tarafndan Anamn yerine kalkt bada. Anamn evezi bada oldu, Glgesi zyle yana oldu... ld m? yle bil, o yokmu asla. Talarn stteki nice yazyla seilir insan bakalarndan. 3. Zaman Bir ay tamam oldu, dz bir ay, bir gn Geldim kabristana... anamla deyil, Onun badayla grmek n. Dz gzlerime inanmadm ben, Bir hayret dalgas geti sinemden. Yah yadmdadr... defnedilende Sonuncu kabirde anamn kabri. Kabirle doludur sa-solu indi. Neden mezarlkta vakit dmr yda? Deme, o burda da, burda da varm! ller meskeni - mezarlkta da Zaman kadem kadem admlayrm!..
166
Tane tane.
125
4. Bu gn yeddin oldu (Anam ld m?) Ne tez ellerini ektin dnyadan, Balan tek koyup nereye gittin? Nasl yok olurmu bir anda insan, Sanki bu dnyada hi yok imisin. Gne gurup etti... Oda karard, Bir anda yok oldun sen hayal gibi. imdi dnrm, senden ne kald, Gnlnde hatran kara hal gibi Beni boya baa yetirdin anne, Bize borlu bildik her zaman seni. Sen beni dnyaya getirdin, anne, Bense yola saldm dnyadan seni. Sen bana beikte ninni almn Bugn ninni alsam sana ben de mi? Senin irin irin ninnilerini Sana gaytaraym cenazende mi? Uykun irin olsun diyerdin bana, Uykun irin olsun deyim mi sana? Gerek ben bana dnm dolanm, Beni hayat iin hep uyutanm, Syle, lmn Nasl uyutaym seni ben bugn? Bu nasl dnyadr, anlayamam ben, Cilvesi crbecr167, rengi crbecr. Dn z nefesiyle seni isiden Bugn buza dnp, tasa dnptr. Bu nasl dnyadr,
167
eit, eit.
126
nsanolunun Hayali gktedir, kendi yerdedir, Saken iyninde168 hayatn yk, lende cesedi iyinlerdedir... Bu nice dnyadr, bu nice dnya, lm hakikat, hayat rya! Derdimin, gammn orta sendin, Niye yz evirdin, ya niye benden? Derdin bana gelsin hani diyerdin, Niye dert ekledin derdime ya sen?.. Annem, kimse seni darltmamtr, Ben seni, Ben seni darltan kadar. imdi kime asam derdimi bir bir, Kim benim derdime yanar sen kadar? Evin her kncnde grnr yerin. Gzm ahtarcdr169, anne, ey anne, Ninem han? diyor kk Azerin, Ne cevap vereyim ona, ey anne? Bilmem, bilmem, bilmem bu lm nedir, Hayat var iken? Nefesin ey anam, henz evdedir, Kendin yeraltnda taa dnmsn. Bugn yedin oldu... Annem yedi gn, Bizimle beraber alar odalar. Sana, Yalnz sana, Sana demekn Gnlmde ne kadar bilsen, szm var.
168 169
Omuz Arayan.
127
Kimleri arak bugn yediye? Halalar, baclar soruyor bana. Anneme soralm, o bilir diye, Ben yz tutuyorum senin odana. Annem, smarlandn ana topraa, Bu lm sineme ekti da benim. Sen benim arkamda benzerdin daa, Sanki de arkamdan utu da benim. Kzmn addr senin z adn. Bu da gzdadr bana bugn de, Son defa sen bana bakp aladn. Suretin mezara gitti gzmde... mr baa vurdun altm yanda. Altmn stnde durup yan da. Artk senin iin durduu zaman Benimn dolar... Gn olur akam. Vakit geer, sen benden uzaklarsn, Ben sana gnbegn yaknlarm. ubat 1963
PEYGAMBERMZ
Yolunun yolcusuyuz, ey ulu Peygamberimiz, Ad efkatle, kla dolu Peygamberimiz. Kurumu topraa bir ana dokunurken nefesi, Gle dnderdi o saat kolu Peygamberimiz. Bu da bir mucize! Meydan okurken saa sola, Saa dnderdi imansz solu Peygamberimiz. Ulu Kuran Kerimden gzmz ald k, Bize gsterdi daim dz yolu Peygamberimiz.
128
Bulup hakkn yolunu Bahtiyar oldum nasl ben, Byle zengin eyledi yoksulu Peygamberimiz. 1990
YUNUS EMREYE
Bir yerde lp, peki niye bin yerde dodu? Aknda yanarken yeniden bir daha dodu. iirindeki hikmetli satrlarda dodu. Bir yerde lp, bes niye min yerde mezar? Her kazlr nk gnllerde mezar. Otlarda, ieklerde ve gllerde mezar. Efsane mi, gerek mi? Bu insan, nasl insan? Varlk sesidir, kopmu o, trkn kopuzundan. 1985
EZAN SESLER
- Bu da, bu ta bin yldan beri Vatana evirdi ezan sesleri Ne imi gresen, ne deyir o ses? Gklere ynelen o gaip nefes? Nedir o sesteki azamet, kederGenilik, sonsuzluk, enginlik kadar? Yerleri gklere balayan direk, Gkleri yerlere indiren dilek! 1994
YA RAB
Rahmeyle zn sen menim evladma, Ya Rab, Rahmeyle menim naleme, feryadma, Ya Rab.
129
Mahrum eyleme sen onu dnya ndan, Sensin penahm, sen yeti imdadma, Ya Rab. Senden umarm, ummuam her derdime are, Bu hasleti ben borluyam z zatma, Ya Rab. kreylemiem ben ki, kader-ksmete daim. Dnderme kader-ksmeti celldma, Ya Rab. Hobaht kulunun Bahtiyar adlanmas senden, Uygun eyle sen talihimi adma, Ya Rab. Rahmeyle, zn sen benim vladma, Ra Rab, Rahmeyle benim naleme, feryadma, Ya Rab. 1998
KIRIMDA TATAR KABRLER
Topran altnda yatar yerliler, stnde gelmeler keyfte, damakta,170 Yerlinin derdini yersiz ne bilir? Yerlinin hakkn o, taptamakta171. Gelme hakl bilir zn, hakl! Yerlinin yurduna yollar bal Bimirem Krmn z sahipleri Bu toprak altnda nasl dinlenir? Millet bu diyardan gidenden beri. Ruhlar z yurdunu ziyaret iin Sibire172 mi gider, bura m gelir? Tatar mezarlar el ap ge Topra kaldrp niin koparmaz? ller yeraltta,173 gresen niye,
170 171
Keyfetmede, yeme imede, elencede. inemekte. 172 Sibirya. 173 Yeraltnda.
130
Hak deyip barp feryat koparmaz? Krm kaldrp omuzlarna Millet olan yere niye gtrmez? Mezarlar bu yurdun z sahipleri Niye bu zilletin barn skmez? Topran stnde sahipkar gibi Gelen gelmeleri denize dkmez?174 1966
SELAM, ZBEKSTAN!
Ulubeyin yldzlar alt,175 Sana benden, bana senden dant.176 Tarihlerin alarndan atlayan Yollarmz birbirine kart. hretlendi kadim Sibir dzleri. At aptlar177 dz Altaydan Ouza Nevainin irin irin szleri Kpr kurdu aataydan Ouza. zbekistan, Azerbaycan yan yana, Ten178 kmz nice nice yartan. Dilimizin yaknl bir yana. Gnlmz anlamz baktan. Her szmz, her kastmz bir olmu Ayn arzu gnlmzde alad. Bir akide, bir rpnt, bir uu Seni bana, beni sana balad.
174 175
Bahtiyar Vahabzade, Seilmi Eserleri, cilt 6, s. 41, Bak 2002. Parlad. 176 Konutu. 177 Koturmak 178 Eit, beraber.
131
Biz bir canz, bir vahidiz binadan Bu vatana o vatandan selamlar. Biz bir yolun yolcusuyuz her zaman Sana benden, bana senden selamlar.179 1980
MLLETE HZMET
Bir millet yz topluma, yz tayfaya bldk. Bldke kldk ve kldke zldk. Birdirse eer milletimiz, birse bu toprak, Bir olmaldr lkede mlmz ancak. Daim dolanr bir okun etrafnda perger180 Yurttan baka hi kimseye yok bende itaat. Bir maksadmz, bir yolumuz, bir szmz var, Bir frkaya, bir ahsa deil, millete hizmet!181 2001
AK SALAR
Yolda snf retmenim gabama182 kt bugn. Babam gibi o azizdir benim iin Yaknlap selam verdim tanmad sanki beni. retenim tanmad reneni. Ben bym, o kocalm Aramzda duran yllar Onu benden, beni odan ayr koymu. Ben kanatsz bir ku idim, at benim kanadm Yazmay o retti elbet, bana z adm. Dnen bana dnmeyi, derk etmeyi reten o, Harerin ryla yol gitmeyi reten o.
179 180
Bahtiyar Vahabzade, Seilmi Eserleri, cilt 6, s. 27. Pergel. 181 Bahtiyar Vahabzade, Seilmi Eserleri, cilt 7 s. 8, Bak 2002. 182 Karma.
132
Bugn birbirimize grn ki nasl yd olmuuz. Onun eski akirtleri her birimiz onun iin imdi basit ad olmuuz. Mektebimi deyince, o, snfm haber ald. Yaddandan duman gitti, sis dald. Yava yava yda sald. ptm onun ellerini Kar gibi ak ellerini Kucaklatk yle bil ki, kucaklad gurub a, tan yerini. Bu dnyann ne garibe oyunu var O yazdka elindeki tebeirden kopan tozlar Aartmtr salarn ben baharm, oysa ktr Belki benim ak gnmn onun sa aarmtr.183 1948
BENDEN HABERSZ
mrn fasllar tez baa geldi Yay beherlidir184, k behersiz. Bir vakit ayldm ki, heyden185 dmm Yllar z atn apd186 egersiz. Amal olan yere ba koyan yllar Toran187 gzlerime ya koyan yllar Ey yam stne ya koyan yllar, Nere kaarsnz benden habersiz? Ey mr! Grnr artk sahilin Elin ksaldka uzanr dilin.
183 184
Bahtiyar Vahabzade, Seilmi Eserleri, cilt 1, s. 26, Bak 2002. Meyve. 185 G, kuvvet. 186 ap-: koturmak. 187 Karanlk.
133
mrden verdiim yetmi yln Zehiri yeterli, bal yetersiz. z omzun ykdr herkesin ya Derdi-srdadr, kri-yolda Dnb hisletime188 geher,189 gzya. Sevin de, keder de gemez gehersiz. Fikirler selinde akandan beri Ayra bildim mi hayrdan eri? Tklm mrmn yaprak yllar Bahesi virane, ba epersiz. Gnl o gnldr koca yamda Fikirler kaynyor yine bamda Yine hcumdaym sz savamda Szm gayretlidir, zm gayretsiz.
III.II. Radyo-Televzyon Pyesleri
BEN DE YLE DYORUM ZATEN...
Sokakta iki adam karlar Gulam: Ooo Kimi gryorum. Selamun aleykm. Hezer: Aleykm Selam Gulam. Gulam: Allah Allah bu sen misin? (Hezerin elindeki sepeti gstererek) Sen gerekten Hezer Salamovi misin imdi? Hezer: Grmyor musun?
188 189
Kader. Elem, keder, sknt.
134
Gulam: Gryorum, ama gzlerime inanamyorum! Hezer: Niin? Gulam: nce syle bakalm yine nerede, hangi keyi kaptn? Hezer: Gulam, sana ne oldu byle? Nasl konuuyorsun sen? Gulam: imdi nerede mdr olduunu soruyorum. Hezer: Artk emekli oldum. Hibir yerde almyorum. Gulam: te byle Diyorum ben de A an inip eee binmek ne kadar kt olurmu. Sen ok abuk dtn. Hezer: Ben nceden neysem imdi de oyum. Ne oldu ki Gulam: Allah layn versin. Sen ok deimisin. Hezer: Dnya byledir nsan deitirir. Gulam: nsann dn dnya, iini makam deitirir. Sen imdi Hezer Salamovi deilsin. Eli sepetli, evin hizmetisisin. Emekli Salamovi Eee hani senin eski grkemin? Narandan gk lerzeye gelirdi. Biz de karnda el pene durur, tir tir titrerdik. Hezer: Anladm, hadi ben emekli oldum, grkemimi yitirdim. Sana ne oldu da bana olan saygn kaybe in. Sen benimle Siz demeden sze balamaz, paltomu tutar, karmda kuyruk sallardn. imdi bu konumalar nereden aldn byle? Gulam: te beni de zen o ya Yedi yl boyunca glge gibi etrafnda dolandm, durdum. Sana her trl hizmeti gsterdim. Ama kymetimi bilmedin. Hezer: Senin heykelini mi dikecektim? Gulam: E Muavinlik bir yana beni ube mdr bile yapmadn. Yeni gelen oluk ocuu bama 135
mdr yaptn. Bir kere olsun beni dnmedin Sonunda ne oldu? O ocuklar sana kar geldi. Buna ramen sana yine ben sahip ktm. Hatrlyor musun, sen zgn olduun zamanlar, karna kar seni gldrmek iin ekilden ekle girerdim. Hezer: Demek ki benden beklediin bir eyler varm. Gulam: Ya ne sandn kendini, sen kendini hrmete layk birisi mi sanyordun yani O koltukta oturduun gnleri bir hatrlasana! Aman Allahm o ne oturu, o ne eda. Sen herkesi sinek, kendini de deve bilirdin. Hi dnmedin mi bir gn bu gnlerinin de gelip geeceini? Hezer: Benimle byle konuma Gulam! Sonra piman olursun. Gulam: Gemi olsun Hezer imdi senin zerin dm nen kalm Hezer: Yourt dklse yeri kalr, ayran dklse neyi kalr? Ben yine benim Gulam! Gulam: imdi elinden geleni arkana koyma! Sen kymet bilen bir insan deilsin. Senin houna gitmek iin bin bir trl dona girdim. Her yerde seni vdm. Hayrseverliin hakknda masallar uydurdum. Sen ise benim iyiliklerim karsnda sessiz kaldn! Hezer: Gulam sen bir eyin farknda deilsin. Alan altna kaldra koymakla alak ykselmez. Gulam: Sen anadan mdr m dodun? Hezer: Herkesin bir yeri vardr. Sen o makamn, ben de bu makamn adamym. Gulam: O makam senin iin mi tahsis edilmiti? (Hezer gitmek istiyor, nn keser.) Nereye gidiyorsun daha ben diyeceklerimi bitirmedim. Hezer: Defol! 136
Gulam: Barma! imdi sesin de eskisi gibi deil. Serelerin fsldamasna benziyor. Hezer: Anlald. Ben senin gznden dmm. Peki, imdiki mdrn nasl? Gulam: Hepiniz ayn kuman parassnz. Hezer: imdi sana bir haber vereceim. imdiki mdrn benim adamlarmdan birisidir. Ayn zamanda ikimiz ayn kydeniz. Gulam: Allah layn versin! Gerek mi? Hezer: Sana ben nceden Haddini bil! Snrn ama, sonra piman olursun. demitim. Szm dinlemedin, imdi Allah yardmcn olsun! Gulam: Hezer Bey, ben de batan beri onu diyordum. Elinizdeki sepet size yakmyor, siz her zaman byk insan oldunuz. Verin, onu ben tayaym. Hezer: Yok! Gerek yok. Gulam: Olmaz verin ( Elinden sepeti alr.) Biraz nce siz demediniz mi, herkesin bir yeri var, diye. Sizin gibi birine sokakta sepet tamak yakr m? Hezer: Dorusu sepet sana ok yakyor. Gulam: Tabii ki Hezer Bey, atalarmz ne kadar doru sylemi. yilik yok olmaz. diye. Siz her zaman zayarn yannda oldunuz. Sizin kylnz de ayn sizin gibi ok iyi bir insana benziyor. Hezer: Heybetli mi bari? Gulam: stemediin kadar. Hezer: O zaman ona senden bahsedeyim. Gulam: Vallahi ne bileyim sen her eyin iyisini bilirsin. Aslnda fena da olmaz hani. Hezer: Ona senin nasl birisi olduunu ok nceden anla m. Kendisine sana bir kl bile vermemesini 137
syledim. Senin gibi yaltaklara her zaman dikkat etmesi gerektiini syledim. Gulam: Allah layn versin. Hezer: Senin de
DADAN AAN GNE
Doktor yan odandan kar Doktor: Ben muayenemi bitirdim. Oul: Durumu nasl? Doktor: Sinirleri biraz gergin, son gnlerde problem karmad deil mi? Oul: Hayr! Doktor: Sinirleri ok gergin. Oul: alacak ey. Doktor: alacak olan ey nedir? Oul: Babam ipek gibi yumuak, mlayim bir insandr. Ben onun sinirlendiini hi grmedim. Doktor: Kt olan taraf da bu ya Sinirlenip kendisine hkim olamayalar iinde olanlar hemen sylerler. Bylece rahatlarlar. zntsn da vuramayan, her eyi iine atanlar asl bu tip insanlara dikkat etmek gerekir. Oul: Hastaneye yatrmamz gerekir mi? Doktor: imdilik yerinde kalmas daha uygundur. Oul: Doru sylyorsunuz Doktor Bey, o her zaman derdini iine atar. Gelin dar kar Doktor: Ona kim hizmet ediyor? Oul: Biz Doktor: Yani?
138
Oul: Ben oluyum o da gelini. Doktor: Anneniz yok mu? Oul: Vefat edeli yl oldu. Annem ldkten sonra her geen gn zayad. imdi de bu hale geldi. Doktor: Babanz gibi hastalarn ilatan ziyade ilgiye, e ate ihtiyac olur. Oul: Elimizden geleni yapyoruz. Doktor: Kusura bakmayn ama her ey ortadadr. Ya siz onu gerei gibi anlamyorsunuz ya da..anlalan isteklerini tam olarak yerine getiremiyorsunuz. Ona sakin bir ortam ve yeterli derecede ilgi gstermeniz gerekiyor. Oul: Anlald, Doktor Bey. Doktor: imdilik hoa kaln. (Gider) Gelin gelir Gelin: Ne diyor? Oul: Benim kalbimdekileri. Gelin: Senin kalbinde olanlar nedir? Oul: Ben babama layk evlat olamadm. Gelin: Daha ne yapmalydn ki? Oul: Babam her zamanda sknt ekti. Yandan ok erken ihtiyarlad Onun yandakiler daha delikanl gibi. Mesela senin baban gibi. Gelin: Maallah de. Oul: stedii gibi yaayamad. Gelin: Kim istedii gibi yaayabilir? Oul: nsan ou eyi sonra anlyor. Ona biz o zaman hak vermedik. imdi korkuyorum bu dert beni yakacak! Gelin: Ona o zaman hak vermemiz doru olmazd. Oul: Elbe e biz kendimizi dndk ona hak vermedik.
139
Gelin: Altmn geen birisinin evlenmek neyine? El lem bize ne derdi? Oul: Birincisi insana o yata derdini dinleyecek birisi lazmdr. kincisi babam o kadn otuz senedir seviyordu. Bizim iin, ailemiz bozulmasn, diye onunla evlenmedi. Annem ldkten sonra da biz izin vermedik. Gelin: Bacna niin bir ey demiyorsun? Oul: Asl sorumlu bendim. Biliyorsun insan ihtiyarlaynca ocuk gibi oluyor, her sz ona dokunuyor. Sabah odasnn kapsn araladm alyordu. Gelin: Biz ona hibir zaman kt sz sylemedik. Oul: Sen ve ben ona bor dyoruz. Gelin: Daha ne yapabiliriz ki? Oul: Bor demek yrekten gelmez, akldan gelir. Gelin: Nerden gelirse gelsin gerekeni yapmyor muyuz? Oul: Biz kendimizden ncekilere bor dyoruz, kendimizden sonrakileri de seviyoruz. Gelin: Bu ne anlama geliyor? Oul: Atalarmza hrmet, evlatlarmza muhabbet! Gelin: Herkes byle deil. Oul: Ben herkesten bahsediyorum. Gelin: Ama babasna sayg gstermeyenler de var. Oul: Yani yaptklarmza kr m diyorsun? Gelin: Elbe e! Oul: Haklsn! Gelin: Bacn telefon etmiti. Oul: Ne diyordu? Gelin: Baban soruyordu. Oul: Ne dedin? Gelin: Ne deyim? Olan syledim. Dnya bir tuhaf sadece sen dnyorsun borcunu, kz kardein bir ay da ben bakaym demiyor babasna. 140
Oul: Evleri dar biliyorsun? Gelin: Bizimki geni mi? Oul: Ben olanm, babama bakmak bana der. Gelin: Hayr hasta babaya kz bakar. Gelin deil! Oul: Yeter artk! Hasta gzlerini aar ve inler Oul: Baba bir ey mi istiyorsun? Baba: Pencereyi a. Oul: Souk olur. Baba: Gkyzne bakmak istiyorum. Gelin: Mrldanr. Oul: (Pencereden gkyzne bakar) Hava bulutlu bugn. Baba: Doru sylyorsun, getiZamannda bakmalydm. Kap alnr. Gelin kapy aar. Ejder Bey elinde bir deste glle ieri girer. Ejder: Selamn aleykm. Oul: Ejder Bey, Ho geldin. Ejder: Ho bulduk Nasl oldu? Oul: kr iyidir. Ejder: kr Allaha. Kzm o vazoya su koy, glleri buraya koyalm. Baba: Gl m getirdin Ejder? Teekkr ederim. Ver onlar koklayaym. (Koklayp masann stne koyar) Gl dalnda koklamak lazm. Ejder: nallah iyi olduunda baheye gider beraber koklarz dalnda. Baba: Artk geti Her eyin bir vakti var. Frsat kardysan Geti Giden dnmyor.
141
Ejder: Hibir zaman hibir ey ge deil. Bal ne zaman tutarsan tut tazedir. Oul: Eski dostlar yalnz brakalm. Ejder: Allah sizden raz olsun. Oul ve Gelin yan odaya geer Deriyi suya verme karde. Kendini brakrsan hastalktan kurtulamazsn. Hastalklarla mcadele etmelisin. Baba: Sana her zaman gpta ediyorum. Ejder: Gpta ediyorsun madem renmeye de al. Syle bakalm nasl bakyorlar sana? Baba: Sa olsunlar. ikyetim yok. Ejder: Sen de zamannda onlar iin cann ortaya koymutun. Baba: Babalarn borcudur. Ejder: Hayr bor onlarn, muhabbet bizimdir. Baba: Allah gemilerini aetsin, turnay gznden vurdun. Ejder: Dn onu yolda grdm. Biliyor musun kimi? Baba: Bildim. Kendisi nasl? Ejder: ki aydr senden haberi yok. Yerinde duramyor. Baba: Biliyorum ben onun kalbinden geenlerden haberdarm. Ejder: Hata e in. Bugnlerde senin yannda o olmalyd. Baba: O bana her zaman lazmd. Herkesi korudum kendime kydm. Ejder: Bir de ona. O btn midini sana balad, senin iin yaad, sen ise Baba: Ben bakalarnn knamasndan korktum, ocuklarma aamadm. Hayatm boyunca iimle megul oldum. Bam kaldrp gkyzne bakmaya da vaktim olmad. 142
Ejder: Sen bana izin ver, ben Baba: Yok karde her ey zamannda gzeldir. Ben imdi dadan aan gneim. kindi vaktinde kan gne kimseyi stmaz. imdi ben ona yk olurum. Pencereyi a! Ejder: Ne yapyorsun? Baba: Batan gnee bakmak istiyorum.
BR SAAT SONRA
Telepiyes
I. Sahne
retmenler odasnda iki retmen, Halil ve Dada retmen, oturup sohbet ederler. Dada: Kim yazdysa dorusunu yapm Halil: Eimdi doruya bakan var m? Dada: Halil Bey, yle deme, dnya bugn deimi... Zakir retmen ieri girer Zakir: Hayrl sabahlar, yine ba baa vermisiniz? Halil: Tam zamannda gelmisin Zakir Bey, sen bu ilerden anlarsn. Ne de olsa on yl boyunca bu okulda mdrlk yapmsn Zakir: Siz de kymetimi ok iyi bildiniz. Halil: Biz kimiz ki balam, seni kendileri mdr yapt, kendileri de grevden azle i. Dada: Eski de erleri kartrma Zakir Bey, sen syle bakalm bu Mfe iler niin geldi buraya? Zakir: Ne Mfe ii? Dada: Haberin yok mu? Zakir: Yok!
143
Halil: gndr harl harl Mfe iler alyor. Sen deve kulanda yatmsn Zakir: Bugnler dersim yoktu, haberim olmad. Dada: Mfe iler mdrn odasnda oturuyorlar. Evraklarn tamamn snf de erlerine kadar hepsini masaya ymlar. Harl harl inceliyorlar. Zakir: Biz byle kontrolleri ok grdk. Halil: Bak ben de bunu diyorum. Dada: Zakir Bey, sen syle hadi bize, bu ta sence nerden atld? Zakir: Tan nerden atldn siz daha iyi bilirsiniz. Dada: Ben ahsen bilmiyorum. Halil: Ben de bilmiyorum. Dada: Ama tan hede vuracan ok iyi biliyorum. Halil: Ben inanmyorum deeceine. Dada: Niin inanmyorsun? Halil: Mdr uzaktan takip et. Bu hengmede neler olacak? kincisi Mfe ilerin bandaki namuslu birine benzemiyor. Esas meselelere deil de okulun hayvanlarna bakyor ncs duyduuma gre mdrn Bakdeki kayn bizim katiple ngirdeiyormu.. Zakir: H... Bu, baka mesele ben bunu bilmiyordum... Bamfe i gelir: Selam verir kendisinin ba Mfe i olduunu syler. Zakir: Ho geldiniz. Ben Edebiyat retmeni Zakir. Halil: Ben de Matematik retmeniyim. Dada: Corafya retmeni Dada. Mfe i: ok gzel, te ii nerdeyse bitirmek zereyiz. imdi de retmenlerle sohbet etmek istiyorum. Zakir: Buyurun biz hazrz. 144
Mfe i: leriniz nasl gidiyor? Zakir: Siz bizden daha iyi bilirsiniz. Mfe i: Ben bildiimi biliyorum sizden de bir eyler duymak istiyorum. imdi btn lkede eski ilere yeniden baklyor. Sanrm siz de eski ileri yeni bir bak asyla deerlendiriyorsunuzdur. imdi syleyin bakalm ne dnyorsunuz. Halil: nceden ne dnyorsak imdi de ayn kirdeyiz. Mfe i: Ben de sizin gibi dnyorum. ok haklsnz. Aedersiniz, sizin adnz neydi. Halil: Siz beni yanl anladnz. Ben yle demek istiyorum Gzmz nceki gzdr ama dnya deiir. Mfe i: Dnyaya gre kir de gz de deimelidir. Zakir: Yolda Mfe i, Siz, Ylan Seyit Mehmet eliyle tutmaya almayn. Siz syleyin okula yeni gzle baknca ne grdnz? Mfe i: Grdm kadaryla okulunuzda her ey yerli yerindedir. Ben ncelikle okulu eitim retim ynnden deerlendiririm. Siz de kt okuyan renci yoktur. Notlar da pekiyi ve iyidir. Orta not alan nerdeyse yok gibi. Sn a kalan da yok. Siz bu durumu nasl deerlendirirsiniz? Dada: Daha ne olsun ki Gzel ie kim ne der? Mfe i: ok gzel Okulun i lii hakknda ne dnyorsunuz? Halil: Mkemmel Yolda Mfe i, bizim mdr ok tekilat birisidir. i lik ilerinden ok iyi anlar. Zakir: O anadan doma Yrtme Komitesinin bir yesidir. O inaat ilerinde bir tanedir. 145
Dada: Okul iin kantin, yzme havuzu, spor salonu ina e i. Halil: Hayvanlar iin ahrlar Mfe i: Bu saydklarnz okul iin faydal m, zararl m? Zakir: Puanlarn ok yksek olduunu siz sylemediniz mi? Mfe i: O zaman imzasz mektubun anlam ne? Zakir: Mektupta ne yazmlar? Mfe i: ok ey. Halil: Mesela. Mfe i: Bir grup retmenin yazdna gre, ocuklara ders verilmedii halde snf de erleri dolduruluyormu. Dada: Bu i iradr. Biz dersimizi veriyoruz. Halil: Anlalan mektubu yazan retmenler ders vermiyor. Mfe i: Yani sizin bu mektuptan haberiniz yok mu? Zakir: Kesinlikle! Bunun yannda yolda Mfe i, siz, niin imzasz mektuplara inanyorsunuz? mzasz mektup menfur gemiin adetlerindendir. Mfe i: Bu ok dorudur.Ben sizi anlyorum. Siz mdrnzden memnunsunuz. Biz tetkikatmzn neticesini size syleriz siz karar verirsiniz.
II. Sahne
Mfe i: Deerli arkadalar, Mfe iler tetkikatn tamamlam bulunmaktr. Neticeyi size bildirmek istiyoruz. Aratrmamzdan kan sonuca gre imzasz yazlan mektupta dile getirilen iddialarn ou dorudur. Mdr okulu eitim kurumu olmaktan karm, i lik haline getirmitir. Talebelerin seviyeleri ok dk
146
olup, mdrn bize gstermi olduu notlar tamamen sunidir. renciler dersten ok i lik ilerinde almlar. imdi deerli retmenler bu konuda sz almak isteyen var m? Mdr: Beni suladnz hususlar yeni eitim programna tamamen z r. Mfe i: Emek, okulu kolhozun bir ubesi haline getirmek demek deildir. Okulda inek, koyun beslemek mi gerekir? Her eyin bir yeri vardr. Ha a ben baz hususlar burada dillendirmek istemiyorum. Onlar da tekilata bildireceim. Bu sabah tetkikatn neticesini mdrlmze bildirdim. Bana destek kt. Sylediklerimi kabul e i. Bu durumda sizin mdr olarak devam edemeyeceinizi sylediler. imdi sz sizindir. Halil: Nihayet ilk defa gzel bir te i ekibine denk geldik. Dada: Biz bunu daha nceden bekliyorduk. I retmen: Dorudur. II retmen: Te i kurulunun kararn destekliyorum. Halil: Yolda Mfe i, bence kolhoz, kolhoz olmal mektep de mektep. rencilerin bilgi seviyesinin ok aa olduunu sylyorsunuz. Olur da... renciyi ders almaya braktk m ki? Onlar okusunlar. II retmen: Bizim okulumuzda renciye notu okulun dnda yapt almaya gre verirler. Zakir: Bizim okul mdrnden ok gzel kolhoz mdr olur. Kendisi Ziraat Fakltesini bitirmi. Zoologdur mdrmz. Okulda biyolojiden derse girerdi. Kolhoz mdr olmak istiyordu, okula mdr yaptlar. Zavall hayvansz yapamad. Okulu kolhoza evirdi. Mfe i: Bunlar niin nceden sylemediniz? 147
Halil: Onu okula mdr yaparken bize sordular m ki bizim szmzle grevden alsnlar? Mdr: ok teekkr ederim deerli retmenler, Siz, bana ilerimde ok yardmc oldunuz. O zaman niin mektebin geliri ile u binalar ina e ik, fakir ocuklara elbise aldk, yiyecek verdik diyorsunuz? Bunlar benden nce hangi mdr yapt? Zakir: Sizden nceki mdr benim. Benim dnemimde renciler kolhoza deil okula gelirdi. Bundan dolay da bizim okulun rencilerinin %60 niversiteyi kazanyordu. imdi nasl? Son 3, 4 ylda bir rencimiz bile niversiteyi kazanamad. yle deil mi? Mdr: Mademki benden memnun deildiniz. O zaman niin beni srekli yzme kar vyordunuz? Mfe i: Bu ok gzel bir soru. Yzne syleyemediniz. O halde niin gerekli makamlara bildirmediniz? Zakir: O zaman aldnz imzasz mektup nedir? Mfe i: mzas mektubun ne olduunu biraz nce siz dediniz ya. mzasz mektubun gemiin menfur kalnts demediniz mi? Atalarnz okuma yazma biliyor muydu ki imzasz mektup yazsn? Niin btn men eyleri gemiin boynuna yklyorsunuz? Siz ada bir insansnz bir saat nce sylediinizin tam aksini sylyorsunuz imdi. ayet imzasz mektuplar gemiin menfur kalntlar ise iki yzllk nedir? Rica ederim benim sorularma cevap veriniz. Zakir: ncelikle ben biraz nce size ne dediysem imdi de ayns sylyorum. Mdrmzn ok gzel 148
tekilat ve i i olduunu sylemitim. imdi de aynsn diyorum. Bu szlerime ilave olarak mdrn okulda deil, kolhozda bu ileri yapmasn istiyorum. (Halil ve Dada retmene bakarak). Deerli arkadalar, szlerimde yanl var m? kincisi siz, bir saat nce sylediklerimin aksini ifade e iimi dile getirdiniz. Siz bir saat ncesine 3600 saniye deseniz olur mu? kincisi bir saat iki devri birbirinden ayrr. 24 Ekim arlk devri idi, 25 Ekim Sovyet hkmetinin dnemi oldu. Atalarmz ne gzel demi: lm kala gz arasndadr. Vaziyete ve artlara gre nceki krime bir sz eklesem ne olur? Dediimizi bin yolla inkr etmiiz. Bir sz daha eklesek ne kar? Deil mi? Mfe i: artlara gre rengini deitiren bukalemunluk, maalesef, bugn de devam ediyor. Bu srdke karmzdaki dalar amamz ok zor olacak. Biz nce bu hastaln kkn kesmeliyiz.
III.III. Hikayeleri 190

MEHUR ADAM
ark Fakltesinde dekan idim. Dier dillerle karlatrdmzda, Arapa zor olsa da, talebeler bu dili daha ok seviyorlard. Fakltedeki btn hocalar bunu sebebini ok iyi biliyordu. Bu iin srr ya yetmii gemi Muhtar Hocann ders verme usulnde gizliydi. Gen retim
190
Bahtiyar Vahabzade, enbe gecesinden geen yol.
149
elamanlar onun metodunu eletirse de sonu ortada idi. Muhtar Hoca, eletirilere glmseyerek cevap verir, yine bildiini okur, kendisini acmaszca eletirenlere Arapay ok rahat konuan talebelerini rnek gsterirdi. Bir defa sene sonunda Faklte toplantsnda gen retim elamanlar yine Muhtar Hocay eletirmeye baladlar. Atlar azlarn yumdular gzlerini. Hepsi bir cmleyi tekrar ediyordu: Muhtar Beyin ders verme usul ok eskide kald. Modern genlere eski usulle ders vermek gericiliktir. Muhtar Hoca birisini dinledi, ikincisine gld, ncsne dayanamayp ayaa kalkt ve: ocuum, benim bir soruma cevap ver sen. Sana elma m lazm, sap m? Gen retim elaman kekeledi: Elma nedir, sap nedir? Elma sapndan gdasn alr. Elma maksa r. Sap da maksada giden yoldur. imdi sana hangisi gerekli? Hem elma, hem de sap. O zaman elmay yerken, sapn da yemeni tavsiye ederim. Deyip Muhtar Hoca yerine oturdu. Bu szler gen retim elamann sesini kesti. Anlad ki, maksatla birlikte yol da gzel olmaldr. Maksada ulamak iin eri yollar da var doru yollar da Biz doru yolu semeliyiz. Muhtar Bey yeniden: Burada sen haklsn. Ama sen syle, imdi doru yolda giden kim var? Gen retim elaman: ada metotlara gre senin takip etiin yol, dolambal ve yanltr. Muhtar Hoca: Hayr, benim setiim yol yanl ve dolambal olsayd ben de senin gibi amacma ge ulardm. Ben 150
kestirme ve ksa yoldan gidiyorum, sen ise uzun ve dolambal yolu takip ediyorsun. Muhtar Beyin bu cevab karsnda herkes teslim-i silah e i. O gnden sonra Muhtar Beyi eletirenler eletirilerini aka onun yzne syleyemediler. Arkasndan konumaya baladlar. Muhtar Bey, her yerde doru bildiklerini syler, dncesini aka ifade ederdi. Herkesin de kendisi gibi olmasn isterdi. Yalana tahamml yoktu, yalancya kar acmaszd. O, taviz kelimesinden nefret ederdi. Bazen en iyi talebenin notunu dk verirdi. Btn retim elamanlar ayaa kalkard. retim elamanlar ekine ekine rencinin notunu ykseltmesini isterlerdi. O da ilimde adam kayrma olmaz diye herkesi sustururdu. Genellikle not sohbeti olduunda Muhtar Bey hemen sinirlenir, dekanln bu konulara mdahale etmesine kar kard. Aslnda bir retim elaman olarak Muhtar Beyin bu dncesini destekliyordum. Haksz yere bir rencinin notunu yksel iimizde dier talebelerin puanlarn ykseltmeliyiz diye dnyordum. Muhtar Hocann kz da bizim fakltede okuyordu. Kzna da Arapay o retmiti Anla klarna gre Muhtar Beyin bacsnn isiz bir olu varm. Hibir yerde almaz, babasnn kazancyla geinirmi. Muhtar Bey birka kez bacsnn olunu bir ie yerletirmek iin gayret gstermi; ama bir netice elde edememi. Bu gen, sekin bir ailenin kzn seviyormu. Kzn ailesi Muhtar Beye ok sayg duyarm. Bir gn bacs kz istemek iin Muhtar Beyin kendisiyle gelmesini rica eder. Muhtar Bey, bacsna iddetle kar kar. Bacs yalvarr, yakarr Muhtar Beyi ikna eder, o da gi ikleri yerde hibir ey konumamak artyla kabul eder. 151
Muhtar Beyin art kabul edilir. Muhtar Bey, kz evinde syledii gibi sessiz kalr. Olan babas olunu ver, sonunda da ziyaretlerinin sebebini syler... Dierleri de ayn ekilde olan verler. Muhtar Bey ise azn amaz. Muhtar Beyi ok iyi tanyan kzn ailesi onun susmasnn sebeplerini ok iyi anlar. Kzn babas Muhtar Beye dner: Muhtar Bey, bizim bymzdr. Ben kzm hakknda onun kirlerine bavurmak istiyorum. O ne derse ben ona razym, der. Muhtar Bey, bu sz karsnda ok zor durumda kalr. Ne cevap vereceini bilemez. Sessizliini korur. Onun zor durumda kaldn gren kzn babas Muhtar Beyin kirlerini almak iin srar eder. Muhtar Beye sorar: Muhtar Bey, benim kzm senin kzndr. Siz benim yerimde olsaydnz kznz bacnzn oluna verir miydiniz? Muhtar Bey, ayaa kalkar, askdan apkasn alr, kzn babasna dner: yle birisine itimi bile vermem, der ve kapdan kp gider. Duyduuma gre bu hadiseden sonra bacs Muhtar Beyle bir daha konumaz. Odamda oturuyordum telefon ald. Telefonun dier ucunda Rektr vard beni yanna ard. Gi iimde bekleme odasnda mehur bir sanatyla karlatm. Onun Rektrn yanna niin geldiini biliyordum. Bir gn nce bana telefonda olunun ktisat dersinden zayf aldn, benden hocasyla grp notunun ykseltilmesini istemiti. Ben de ktisat hocasn ok iyi bilmediimi syleyip bamdan savmtm. Mehur ahs beni grr grmez Rektrle dnk konutuumuz meseleyi grmek iin geldiini syledi. Rektrn de snf arkada olduunu ilave e i. Ben 152
onun koluna girip Rektrn odasna gtrdm. Rektr onu grnce ayaa kalkt, kendisini tebessmle karlad. Muhtar Hocann da Rektrn odasnda oturduunu grdm. Rektr Muhtar Beyden zr dileyip bana dnd: Sen niin Muhtar Beyin kznn bursunu kesti? dedi. Biraz dnnce aklma geldi. Bir tane zayf dersi var, dedim. Rektr: Hangi dersten diye sordu. Ben de: Muhtar Beyin kendi dersinden dedim. Bunu duyan Rektrn glmekten nefesi kesildi. Allah layn versin Muhtar Hoca, dedi. Tekrar kahkaha a . Muhtar Bey, Rektrn kahkahasndan ok rahatsz olmutu. Bunu fark eden Rektr, hemen kendisine eki dzen verip ekledi: Muhtar Bey, henz ge deil. Kznzn notunu ykseltin, tekrar bursunu verelim. Bu szleri iiten Muhtar Bey hiddetlendi. Elini masaya vurup: lse de notunu ykseltmem onun!, dedi. Yani dersi ok mu zayf? diye sordu Rektr. nceleri fena deildi, imdi almyor itin balas! Rektr glmser. Sen diyorsun ki Btn kesme, yarma deme o zaman biz ne yapalm. Muhtar Bey, elleri titreye titreye alnnn terini sildi ayaa kalkt. Ben buraya siz benden not isteyesiniz diye gelmedim, dedi ve kt. 153
Rektr onun arkasnda ban sallaya sallaya bakt kald. Benim gzlerim ise mehur adam da idi. Bu hadisenin mehur adama nasl tesir edeceini merak ediyordum. Olanlardan sonra istediinden vaz geeceini dndm; ama yle olmad. Muhtar Beyin arkasndan bir hayli baktktan sonra: Zamann adam deil, deyip meseleyi anlatmaya balad. Rektr bana bakt, ben de ona.
SAAT
Sabah i yerine vardmda ortaokul arkadam Ekber, telefonda dostumuz Arifin gece aniden vefat ettiini syledi. Kulaklarma inanamadm. nk dn akam Arie beraber bir yerde oturduk dertlemitik. Bazen dostumuz Ekberin souk akalar olurdu Fakat bu hi akaya benzemiyordu. Ekberin telefonda hkrarak aladn ii im. Vcudumdan souk ter boald. Hemen iilere yapacaklarn syleyip Arifin evine gi im. Keye konulan siyah rtl tabutu grnce ayaklarm yere bast Evet, her ey belli idi. Bir gece ierisinde neler olurmu Evin bahesinde cenazeyi ykadlar. Biz, Ekber, Arif ve ben birinci sn an son snfa kadar ayn sn a idik. Farkl niversiteleri sesek de arkadalmz daha sonra devam e i. Ailelerimiz de grmeye baladlar. Aslnda bu dostluk, Arifin samimi davranlaryla daha da derinlemiti. Arif ikimizden de scakkanl idi. O, her zaman bizi ara sorar, iyi, kt gnlerimizde yanmzda olurdu. Geen yl babam ldnde Arif iini brakp geldi. Kolunu svad, ie giriti. Bize ok yardm e i. Zor gnlerimizde yanmzda olurdu.
154
Benim ocuklarmn tahsilinde de Arifin emei oktu. ocuklarm bana syleyemedii baz meseleleri Arife syler, onun krini alrd. Evde hasta olduunda ilk haberi olan da bize yardm elini uzatan da o olurdu. Ara sra Ekberle bu konuda sohbet eder, ayn ilgiyi kendisine gsteremediimiz iin kendimizi knardk. te dn gece byle bir dostumuzu yitirdik. Artk o aramzda olmayacak. Ben baheye girdiimde Ekber bir eyle yapyordu. Beni grnce hemen boynuma sarld. Gzyalar yanamz sla . Dostsuz kaldk, deyip inledi. Biraz sonra den iin gerekli hazrlklara baladk. Ben den brosuna gi im. Saat drde kadar broda ileri halle im. Cenaze evine geldim. Beni bekliyorlard. Kabirde yle bir frtna vard ki tozlar havada uuuyordu. Rzgr insann iine iliyordu. Mezarn banda Arifin mdr konuma yapt. Onun gzelliklerini anlatmaya balad. Onun hayrseverliliini, eli akln, merhametli olduunu, tevazu sahibi bir ahs olduunu dile getirdi. Sonra bu hasletlerin hepsini ispat eden bir hadise anla . Konumas bitmek bilmiyordu. Rzgrn iddetinden ayakta duramyor, merasimin hemen bitmesini istiyordum. Nihayet mdr konumasn bitirdi, sz bakasna verdi. Bu da balad Arifi anlatmaya o da mdrn sylediklerini batan tekrar anla . Balad inlemeye, gzyalarn sildi, tekrar devam e i anlatmaya Merhum hakknda anlatlanlarn hibirinde zerre kadar abartma yoktu. Her ey doru idi. Hepsi de yrekten gelen gerek szlerdi. Fakat burada bu szler bana yersiz geliyordu. Ayaklarmn birini kaldryor dierini yere koyuyor konumaya balayanlarn szlerini neticelendirmesini bekliyordum. 155
Birden gzm oluma takld, bana baktn grdm. Rengin solmu Yorgunum. imdi hatrladm ki ayn zamanda am. Olum kolumdan tutup biraz arabada otur, diye beni arabaya doru gtrd. Yoksa teceksin. Saat ka? Olum cebine elini uza saatini kard. Alt! Birden bama yldrm dt sanki. Durdum. Ne oldu? Olum arabann kapsn amt, ben kapy kapattm, oluma dnp: Saatin arkasndaki yazy oku! O, hemen benim ne demek istediimi anlad. Bu saati yl nce ortaokulu bitirdii iin oluma Arif hediye etmiti. Arkasna da: Amcas Ariften diye yazdrmt. imdi ben onun defninde rzgrdan ikyet ediyor, alm aklma geliyor, merasimin uzamasndan rahatsz oluyor, souktan korunmak iin arabaya gidiyor, onun hediye e ii saa en vakti reniyorum.
KT ADAM
Kalbim teklemeye balad. Beni hastaneye kaldrdlar. Elbiselerimi karp hasta elbisesi giydirdiler. Bylece gerekten hasta oldum. Hastaneye geldikten sonra adm da, soyadm da hasta oldu. Hasta nefes al, hasta nefes ver. Hasta yemek vaktidir. Hasta kendisini nasl hissediyor? 156
Burada hi kimse dierinin iiyle, mesleiyle ilgilenmiyor. Herkes birbirinin hastaln, ilalarn soruyor. imdi sokakta, ite, misarlikte dostlarn naslsn diye sormalar bana tuhaf gelmeye balad. Birinci gn ok sklyordum. Yatama uzanp hayal lemimde vakit geiriyordum. Her eyden elimi ekmitim. Sanki evinden ocandan ok uzakta yabanc bir lkedeymi gibi bir duyguya kaplmtm. Tanmadmz insanlar arasnda insan kendisini ne kadar yalnz hissedermi. Hemire geldi ateimi lmek iin. Otuz alt derece kt. Cansz alet benim iimdeki soukluu nasl ler ki? Dayanamadm dar ktm. Hastalar oturmu sohbet ediyorlar. Sohbet havadan sudan balad, hastalktan ikyetle bi i. Daldlar bir hasta kald. O, bana bakt, ben ona. Ben onu tanmyordum o beni, nihayet sessizlii bozdu: Karde, zannedersem bugn geldiniz. Evet dedim. Neden? Baka bir meknda byle bir soru insana tuhaf gelir. Ama burada altk. Kalbim, dedim. Ya senin? Kan basncm var, dedi. Elinde oynad zarlar tavla masasnn yanna koydu. Oynayalm m? Oynayalm, dedim. Oynadk. Birinci oyunda yenildim. Benim canmn skldn anlaynca ikinci oyunda bilerek yenildi. Ak ekilde hatal oynuyordu. Bu benim canm biraz daha skt. Ama bunu sylemiyor, isteksizce oynuyordum. Bu defa o yine yenildi Kalkp gi i. Bir ha a geti. Yava yava hastalar tanyor, onlara inanyordum. Her birisinin bir meslei vard, her birisi bir yuvann kuuydu. 157
Herkes kendi sohbeti ve ii ile tannr. Hastalardan birisi kendisini bana ok iyi tan . Bir gn kantinde ay iiyordum. Bir zamanlar savc olan imdi emekliye ayrlan yal birisi, ayn rengine bakp nce dudaklarn kprda , sonra da sert bir ekilde kmaya balad: Bu nasl ay? Her zaman ben mi konuacam? ocuum niin siz de bunlara hkmeti soyduklarn sylemiyorsunuz? Demi yok ayn. Dedi ve bize bakt. Onu szne gen birisi cevap verdi: Doru sylyor. Biz azmza su alp oturmuuz. Bizim yerimize her zaman o konuuyor. Konumasna karlk verildiini gren savc daha da sert karlk verdi. Servis yapan kzn kolundan tutup: Yavrum, o yat listesini buraya getir, dedi. Beklenmedik hareket karsnda irkilen kz duda titreye titreye Mdre ait olduunu, mdrn de biraz nce ktn syledi. Savc saatine bakt. Daha saat drt dedi. imdi iten klr m? Diye cevap verdi. una bak insanlar almyor Kimin umurunda? Bizim vaktimizde byle deildi. imdi her ey deimi. nsanlar hi kimseden korkmuyor. Onun neden bahse iini ben biliyordum. Kendi kendime iimden, Allah bilir o nice yuvalar datmtr. imdi de yaptklarnn izi kalm. dedim. Bu srada nbeti doktor ona yaklat, nezaketle: Fiyat lis ne yapacaksnz? Dedi. Bizi aldatyorsunuz. Bizim hibir eyden haberimizin olmadn sanyorsunuz. ayn yannda be biskvi koymalsnz. Her gn birisini alyorsunuz. Bir biskvi nemli deil, ben drstlk istiyorum, dedi Yalnn sinirleri yatmad. Doktordan, hizmetiye kadar herkesi suluyordu. 158
Yiyorlar, datyorlar. Sabahleyin yal savcnn sylediklerinin yanl olduu ortaya kt. O, buna ramen hi kimseden zr dilemedi. Bu defa baka bahaneler buldu: Yemekler tatsz. Bize gzel hizmet vermiyorlar, diye kt. Bu kargaa srasnda yemekhanenin karsndaki hasta odasndan bir lk koptu. Sonradan rendik ki buraya ilk geldiimde kendisiyle tavla oynadm yal vefat etmi. O, bir saat nce bizimle le yemeini yemiti. Bir saat nce konuan, glen, benden hal hatr soran insan imdi adeta ta kesilmiti. Hastalar odann nnde toplandlar. Her birisi merhumun ok gzel bir insan olduunu syledi. Aniden lm karsnda aknlklarn dile getirdiler: Sabah bana, laca o kadar da nem verme, yemene imene bak. dedi. Dnyaya hi gvenmemeli. Artk lmler, ne kadar ucuz oldu. lm artk kala gz arasnda. Matem yerlerinde her zaman bu tr sohbetler yaplr. Bu tr sohbetler genellikle u kirle son bulur: lmler bu kadar kolaylam, anszn karmza kyor. nsanlar birbirlerine ktlk etmemelidir. Burada da son sz emekli savc koydu: Evet, insanlar yine de ktlkten geri durmuyorlar. Dier bir hasta savcya destek karak: Kt insanlar ktlk yapmadan duramazlar. nk ktlk onlarn karakteri haline gelmitir. Isrmak akrebin sanat, mesleidir. nc, drdnc, beinci hasta vs. Hepsi de kt insanlarn elinden ok ekmi olmal ki kt insanlarn yapm olduklar hatalar bir bir saydlar. Bu sohbetlerden 159
sonra kt adamn, bizden uzaklarda bir dehlizde gizlendiini bize fersah fersah uzak olduunu, ara sra sakland yerden ktn, bu gzel insanlara, cemiyete, topluma zarar verdiini dnmeye baladm. Herkes bakasn suluyor. Hi kimse gzndeki mertei grmyor.
FOTORAF MAKNASI
in en youn olduu vaki e telefon almaya balad. Ahizeyi kaldrr kaldrmaz kaynanamn grleyen sesini ii im. Bana barp aryor, hemen eve gelmemi istiyordu. O zaman hemen, hanmmn annemle kavga e iini bunun da kaynanama ulatn anladm: imdi hemen gel evine, annenin yine neler yaptn kendi gzlerinle gr, dedi Gelemem iim ok imdi. Bana bak! Benim kzm sizin hizmetiniz mi? Tamam, yeter artk! Ahizeyi koydum... Ne kadar gayret gsterdiysem iime kendimi veremedim. Mdrn odasna geip izin istedim. Sebebini sormad. Sanrm halimden meseleyi anlam olmal ki git dedi. Eve geldiimde kaynanam hanmmn koluna girmi evden gtryordu. Beni grr grmez hmla zerime atlad: Sen madem ki kzma adam gibi bakamayacaktn o zaman kzm niin aldn? Ben sana o zaman da demitim... Kapma geldiinde ben sana, annenin kzma sahip kmayacan syledim... Grdn m? Dediklerim kt. Ne oldu ki? Ne olacak, evimden k, demi. Benim annem yle bir ey demez. Demez mi? O zaman gel annenden sen de iit!
160
Annem susuyordu. Hanmm da hngr hngr alyordu... Bir anda bir keye skp, korku dolu gzlerle bana bakan ocuuma gzm iliti. O da benden medet umarcasna bana bakyordu. Kaynanam meseleyi ok bytmt: Ya annen ya kzm! kisinden birisini semeliydim. imdi ben ne yapaym? Bir sigara yaktm. ocuk hemen gidip yan odadan kl kabn getirdi. Diz kp yanma oturdu. Ban okadm. Birden ocuumun yarn doum gn olduu aklma geldi. Bu benim iin byk bir frsa . O srada kaynanama dnp: Yarn ocuumun doum gn, i yerindeki arkadalarma syledim, msaade et yarndan sonra bu ii halledeyim, dedim. Plan tutmutu. Bu sz houna gi i. Ancak evden karken yzme bile bakmadan: Sylediimiz gibi ya annen ya kzm, dedi. Biz eimle birbirimizi ok seviyorduk. stelik bir de ocuumuz vard. Kaynanam da dedii dedikti. Sznden asla dnmez. Aa tkrsem sakal, yukar tkrsem byk imdi bu iin stesinden nasl geleceim, ne yapmalym? Annem dokunsan ok sinirli, hanmm da havadan nem kapyor. Birisinin sz dierinin grtlandan gemez. Pekl, imdi ne olacak? Ya hanmm semeliyim ya da annemi Hanmmdan vaz geemem, hem ocuumun anas hem de onu deliler gibi seviyorum. Annemden vaz gemem asla mmkn deil, o analarn anasdr, bir tanedir. Yirmi yandan beri dul kalm, Sann birisini ak rp dieri kara, kirpiiyle ate alm. beni bytm. Okutup evlendirdi. Bu gnlere beni o getirdi. 161
*** Ertesi gn iten eve erken geldim. Bugn olumun doum gn idi. eri girer girmez elinde fotoraf makinesiyle zerime atld: -Babaannem ald, dedi. Sanki bir anda yreime ate dt Oturdum. Bu fotoraf makinesi geen gnleri gzmn nn getirdi Yan odada tek bana oturup derin derin dnen anneme gzm takld. Hanmm da olumda bana bakyorlard. Benim neden sarsldm sadece annem anlayabilirdi Ben dnyaya gelmeden nce babam lmt. Ben babam hi grmemitim. Aklm ermeye baladndan beri babamn duvarda yatamn baucundaki fotorafn grdm. Ben ocukluumdan beri fotoraf ekmeyi ok seviyordum. Saatlerce gzlerini gzme dikip bakan babamn fotorafn ekmek ister; fakat beceremezdim. Ben bydke bu arzum da iimde byd. Grdm her eyin dalarn, ieklerin, talarn, tandm insanlarn fotorafn ekip onlar hafzama kopyalamak istiyordum. Bir dostumun fotoraf makinesi vard. Doum gnnde amcas ona hediye etmiti. O, satran delisi idi, fotoraf makinesini eline almazd. Onun makinesi her zaman ben alrdm. Her gi ii yere makineyi gtrr grdklerimin fotorafn ekerdim, sonra da onlara bakardm. Gnler, aylar geti. Kumbarama her geen gn meyve verecek aa gibi bakardm. Bu bozuk paralarn bir gn mitlerimi yeerteceini dnrdm Bir gn dayanamayp kumbaray atm. Bir de ne greyim! Toplam 12 manat. mitlerim suya dt fotoraf makinesi almam iin daha ok para biriktirmem gerekiyordu.
162
Akrabalarm, komularm her zaman annemin evlenmesini istiyorlar, bylece skntlarndan kurtulacan sylyorlard. Annem de sylenilenlere aldrmazd. Hayatmz bu ekilde devam e i. Bir defasnda evimize halamla bir amca gelmiti Neyse onun bu gelii, hal ve hareketleri hi houma gitmedi gn sonra bu amca yine evimize geldi. Bu defa yannda halam yoktu. Anneme baklar hi houma gitmemiti Sustu kalkp misare ay getirdi. Barda koyduunda elleri titriyordu. Dar ktm, hemen eve dndm, o amcann evden ktn grdm nc defa yine doum gnmde o adamn evimize halamla birlikte geldiini grdm. O bana fotoraf makinesi getirmiti. Ben makineye gzmn ucuyla bile bakmadm. Makine masann stnde kald. Gnlerce, ha alarca Annem ara sra gznn ucuyla bana bakyor, makineyi ne zaman alacam gzlyordu. Bir gn: O, senin niin almyorsun? Deyip makineyi kutusundan karmaya balad. stemiyorum deyip elimin tersiyle itip yatama uzandm. Her ey belli idi. O amca bir daha bize gelmedi. Bir gn makine de evden kayboldu O makine imdi olumun elinde idi... Bu makineyle anam bana vermek istedii mesaj vermiti.
BAKASI N YAAYANDA
Evleneli on yl olmutu. Eimden ok memnundum. Birbirimizi ok iyi anlyor, birbirimize saygda, asla, kusur etmiyorduk. Hibir skntmz yoktu Ama te her ey bu amann altnda gizli idi. ki mutluluk bir yerde bulunmad doru imi. ocuumuz olmuyordu. Aile iin ocuk ok nemli idi. Aslnda ben bunu
163
o kadar nemsemiyordum. Ama annem Her gn bu konuda konuur, moralimizi bozard. Eimi gtrmedii doktor kalmamt... are bulunamyordu Ben araba delisi idim. Arabam saatlerce ykar, drt, be saat ehirde tur atardm. Gzel bir Japon teybim de vard. Arkaya iki tane hoparlr koydum, caz mziklerini oradan dinliyordum. Arabam gelin arabas gibi sslemitim. Bu benim iin bir tr elence olmutu. Direksiyonun arkasna getiimde sanki dnya benim oluyordu, uuyordum Uzaklarda ok uzaklarda bulunan arzuma, hayalime ulamaya alyor gibi olurdum. Hz delisi idim... Aslnda evine abuk ulamak, maksadna hemen nail olmak insann tabiatnda olan bir eydi. Aldm arabann nce hz gstergesine bakardm. Saa e 160 km yol alan arabalar beni tatmin etmiyordu. Arabaya olan dknlm herkesten ok hanmm rahatsz ediyordu. Bu durumlarda annem: -Ne yapsn gariban, ocuk hasretini arabayla gideriyor, diyerek yarama tuz basyordu. Uzak ehirlere arabamla gitmek ok houma gidiyordu. Evde can sklmasn diye hanmm da yanma alyordum. Hani ehre gitsek oradaki doktorlara muayene olurdu. Knamyordum. Nerde bir bebek grse arkasndan hznl hznl bakyordu. Bebei kucana alp onu okamak isterdi; ama annesinden ekinir kendisini g bela tutard. Ksrlk hakknda dillerde dolaan hikyelerden nefret ederdi: Halk arasnda yaygn olan Ksr kadnlarn nazar deer eklindeki aslsz inan onu ok rahatsz ederdi. Yakn akrabalarmzdan birisinin ok gzel bir kz vard. Eim onu ok severdi. Her defasnda onlara gi iimizde ona hediyeler alrd. Bir ha a sonu tatilinde eimle onlara gitmitik. ocuk bizi grr grmez eimin boynuna atld. Hediyelerini 164
alp yanmza oturdu. Bu srada dier odadan ninesi ocua iaret edip yanna ard. ocuk ninesinin dediini anlasa da yanmzdan ayrlmak istemiyordu. Bunun zerine ninesi gelip ocuu zorla dier odaya gtrd. Biraz vakit getikten sonra yanmza geldi. ocuun boynuna nazar boncuu asmtlar. Ne kadar oturduumuzu bilmiyorum, eim azn hi amad. Gen kadn ve ei ninenin bu hareketinden ok rahatsz oldular. Ne kadar gayret gsterdilerse de eski samimi ortam geri getiremediler. Kalkp evimize dndk, bu onlara son gidiimiz oldu. Eimin kk bir de eri vard. Btn tandklarmzn ocuklarnn doum gnleri yazlyd. Bir tandk ocuunun doum gnne , drt gn kala bana haber verdi: Falan gn doum gn kutlayacaz diye Gitmesek olmazd... Gitmeseydik baka eyler dnrlerdi. Gidince de... Hem biz sklrdk, hem de oradakiler. Doum gnnde mecliste sunuculuk yapan kii istedii gibi ocuklar hakknda sz syleyemezdi. Bazen bizi tanmayan, bizim ocuumuzun olmadn bilmeyenler ocuun aile saadetinin art olduu syler konumasn yle bitirirdi: Evlat neslin devamdr, bizim geleceimizdir O zaman ben de elimde olmayarak; o zaman benim ocuum yok, neslim de olmayacak, diye dnrdm. Bu srada hanmm gzmn ucuyla szer, onun ne kadar zldn hissederdim. Bu tr ziyaretlerden sonra bana, Gel kardeimin kzn evlatlk alalm. derdi. Bu tekli her zaman kendisinden dinlerdim. Ama nedense ben istemezdim. Ben bir gn bebeimizin olacana inanyordum. Nedense Kalbim raha . Bir defasnda bana ok ilgin bir olay anla Gya dedesinin de ocuu olmuyormu. Ninesi kendi iste165
iyle onu yeniden evlendirmi. Kocasn kendisi evlendirmi. Elbe e, o, bu sohbetle beni denemek istiyordu. Aslnda bu gereksiz bir imtihand. O, kendisi de ok iyi biliyordu ki ben onu yz ocua deimezdim. Ben bu konuda onun gibi dnmyordum. Beni onun ektii strap rahatsz ediyordu. Bir defasnda iten dnerken eimin ocuk maazasnn vitrinindeki ayakkablara ve ocuk oyuncaklarna baktn grdm. Bir hayli vitrine baktktan sonra ieri girdi. Sraya girdi ve bir takm ocuk ayakkabs alp antasna koydu. Ayakkablar ne yapacakt bilmiyorum. Eve geldim biraz sonra o da geldi. Bu konuda hibir ey demedi. Ben de sormadm. Gzmn ucuyla ona bakyordum, antasndan ayakkablar kard, eyiz sandnn iine koydu. Bir gn o evde olmad bir vaki e sand atm iine baktm. Sandkta takm takm bebek elbiseleri, ayakkablar ve oyuncaklar vard. Bunlar grnce armtm. Bu olaydan sonra dinlenmek iin dostlarmla uzak bir yere gidiyorduk. detim olduu gibi yine ku gibi uuyordum. Dostlarm birbirine aka yapar kahkaha ile glerdi. Yanmda oturan dostum: Karde, biraz yava sr, evde bizim oluk ocuumuz var, dedi, dirseiyle bana dokundu. Onun bu sz yzme vurulmu yumruk gibi geldi. Bunu diyen benim en samimi arkadam idi. Onu ok sever, kendisine sayg duyardm. Bu sz kasten demediini biliyordum; ama szleri beni ok inci i. zntm nasl gidereceimi bilmiyordum. Sratimi biraz daha artrdm. Bu defa da arkada oturan mhendis arkadam: Kardeim biz uakla gitmiyoruz, dedi. Ne olur, biraz yava srsen, diyerek birinci arkadaa destek t. 166
Sonra da, Bir yerde okumutum, Amerikada arabay satmadan nce alcdan ailesinin fotorafn isterlermi. dedi. O ne iin? Diye sordu, mhendis arkadam da: Aile fotorafn hz gstericinsin yanna koyarlarm. Bylece srat yaptnda ocuklar gznn nne gelir, arabay sratli kullanmaktan vaz geermi, dedi. Burada dayanamadm. Derhal arabay durdurup mhendis arkadama: Benim ocuum yok, bundan dolay da arabay sratli kullanyorum. Senin ocuklarn var, buyur arabay sen kullan, dedim. Dostlarmn birbirine baktlar. Ama onlar bu sz beni zmek iin dememiti. Fakat olan olmutu. Ok yaydan kmt. Kalbimi incitmiti. Tekrar yola koyulduk. Ne yolda, ne de ehirde, o en akrak halimizden eser kalmamt. Bir daha dostlarm benim yanmda ocuktan bahsetmediler. Ha a kendi ocuklarnn isimlerini bile sylemekten ekinmeye baladlar. Ben de bundan dolay vicdan azab ekiyordum. Zaman geti, Allah, bize de bir evlat bahe i. Bizden ok dostlarmz sevindiler. Evimize gz aydnlna gelenlerin ard arkas kesilmedi. Bylece dostlarmz da skntdan azaptan kurtuldular. O sene eim yavrumuzla birlikte kye dinlenmeye gitmiti. Ben de Bakde kalmtm. Bir gn eimden telgraf geldi. Bana, ocuk hasta hemen gel. diyordu. Bir anda dnya bama ykld. Kapda donmu kalmtm. Ne yapacam bilmiyordum. Postac gider gitmez arabann anahtarn alp dar ktm. Yola dtm. Arabann tekerleri yere demiyordu. Saa e ka kilometre hzla gi iimi de bilmiyordum. Hz gstergesine 167
bakmak bile aklma gelmiyordu. Elim direksiyonda, gzm yolda zihnim de ocuumda idi. Kye ne zaman vardmn farknda da deildim. Eim beni grp: Bu kadar yolu ne abuk geldin, dedi. ocuk nasl? Korkma hibir eyi yok. eri girdim ocuk yatyordu. Doktorlar biraz nce gi i. Korkulacak bir ey yok, diyerek bacm beni sakinletirdi. Hanmm, doktorlar kzl hastal tehisi koydular, dedi. Bu sz beynimde imek gibi akt. imdi onu Bakye gtrmeliyiz, dedim, ocuu kucama aldm. Eim: Bekle nereye? Diye seslendi. Baka are yok bin arabaya, dedim. Eim ocuu kucana ald, arabaya yneldi. Hava kararmt. Bacm ne kadar srar e iyse de, Yolcu yolda gerek deyip arabaya bindim. Enitem bana yaklap: Byle olmaz. Gece nereye gidiyorsun, hasta ocukla yola klmaz, sen de yorgunsun, gecenin hayrndan gndzn erri evladr, kal sabah gidersin dedi. Ben de hayr, dedim. Ayaklandm. Birazdan hava karard. mrm boyunca arabay uururken imdi hz 50, 60 km hzdan yukar karmyordum. Karmdan gelen arabalarn klar ilk defa beni korkutuyordu. Ellerim titriyor, kalbim skyordu. Arabay yle sryordum ki ocuun ruhu da incinsin istemiyordum. nceleri ukurlar grdmde yolun gzel yerlerini ararken imdi hibir eyi gzm grmyordu. Araba ukura dtnde geri bakp ocuk etkilendi mi, diye soruyordum. ocuk uyand m? 168
Yok sen iine bak! Gi ike hzm dryorum. Hzm saa e 50 kmden yukar karamyordum, eim bana kzyordu: Niin yava sryorsun? Korkuyorum. Niin? ocuk var ya! O zaman niin kendi cann iin endielenmiyordun? Sana yava sr demekten dilim yorulmutu. Ben nemli deil. Ama onu da dnyaya getiren sen deil misin? Evet, doru bu nasl itir? Niin ben arabay kullanrken ku gibi utuumda kaza aklma gelmezdi? Benim kendi canm bana evladmn canndan daha m az deerlidir? Evet, yleymi. Arabann hz gstergesinin yanna ocuklarnn resimlerini koyanlar haklym. imdi ben kendim iin deil evladm iin yayorum. nsan bakas iin yaadnda insan olurmu. nsann insanl burada gizliymi.
YALTAKLIK
Benim dmm ancak o zebilir. Bunu ben de yaknlarm da bilir. Dostlarm her zaman benim onun yaknnda olmam gerektiini sylyorlard. Bu mmknd Ama kim garanti edebilirdi, onun derdime derman olabileceini? Buna inanmak doru mudur? Asla! Onu yakndan tanyanlarn hibirinin azndan hakknda gzel bir ey iitmedim. Kalbinde merhametin zerresi dahi olmadn sylyorlard. Kendisini vmekten ok holandn ekliyorlard. Sen gzelce kendisini v, o da bundan holansn. Ama onu verken dikkatli ol. O, vmenin gereini de sahtesini de hemen fark eder, derlerdi. 169
ayet o beni kabul ederse onu ssl szlerle, kendisine yakr ekilde vmem gerektiini eklediler. te meselenin en zor yn bu idi. Ben ne vmekten ne de vlmekten holanrm. Ta genliimden beri bunu beceremem. Ne yapaym kendimi ldrecek deilim ya Birok toplantda bulundum. mrmde bir defa da olsa birisini vmedim. nsanlar yzne kar nasl vyorlar, bunu anlamyorum? yi de bu niin gereklidir? vlen kendisinin nasl bir adam olduunu bilmiyor mu? Biliyor. O zaman onun bildiklerini ona niin sylyoruz? Eer, o senin dediin vglere layk deilse, peki niin yalan sylyorsun? Peki, niin onu kandrp koltuuna karpuz veriyorsun? O da senin vmelerine aldanp iyiyi ktden ayramyor, her yerde kendisini bakasndan byk gryor. Ben her zaman bu konuda kafa yormuumdur, zihnimdeki sorulara cevap bulamadm. Toplantlardaki bu uygunsuzlua arp kalmmdr. Bakyorsun, babayiit bir kii kalkyor ayaa, bakede oturan clz bir adam azndan kpkler saa saa vyor. Onu Napolyonla, Sezerle karlatryor hepsinden nemlisi altndan daha deerli olduunu ileri sryor. Onun yannda incinin bile deeri olmadn ekliyor. Hatip bu konuda daha da ileri gidiyor, boyunun ksalnn dhiliin bir emaresi olduunu sylyor. Ben, bu tumturakl szleri her dinlediimde sska adamn ayaa kalkp masann zerindeki ieyi alp kendisini ven uzun boylu ahsn kafasna indireceini ve ona u hakikatleri haykracan dnrm: Yani sen beni ahmak m sanyorsun? Hain olu hain ben kimim, Napolyon kim? Ben kimim dhilik kim? Sen benimle dalga m geiyorsun? 170
Ancak byle olmuyor. vgler sska adamn canna can katyor. Bu szlere layk olmadn bildii halde meclisteki insanlarn vgler karsnda taknacaklar tavrlar grmek iin gznn ucuyla herkesi takip ediyor. Byle olunca benim canm daha da sklyor, o zaman biraz nce sskann banda datlmasn istediim ieyi bu defa uzun boylu adamn banda paralamak istiyorum. Ne yapaym karakteri deitirmek mmkn m? te ben de byle bir insanm. Bu ynm dile getirdiimde dostlarm bana der: Nasl adam olursan ol, fark etmez. ini yaplmasn istiyorsan, sskann huzuruna kacaksn, kemali edebile ona, Sen sska deilsin, devlerin devisin(!) diyeceksin. yi de bu sskadr. Ben ona nasl dev diyeyim. Karde, sen karaya ak demekle kara ak olmuyor ki Bu szdr. Ne var ki bunda Syle gitsin Bu manta teslim olmak istemiyordum. Ama her defasnda kk kzm gelir, gzmn nnde dururdu. Evde herkes, benim onu ok sevdiimi biliyordu. Bunu kendisi de biliyordu. Ne zaman eve gelsem kapy benim aldm anlar, ieri girmeden boynuma atlr, Beni p derdi. Ben de onu ptkten sonra odaya geerdim. Btn bunlardan sonra diyelim ki benim gnahm var, o yavrucazn gnah nedir? Ben onun bu dnyaya gelmesine sebep oldum, tabii ki ona ben bakmalym. Bu eytan kzn hatr iin o sska adam devlerin devi deil, devlerin padiah bile yapmak hakkm deil mi? Bu dncelerin tesiriyle kendimi o sskann huzurunda buldum. O gznn ucuyla beni batan aa szd, istihza ile glmsedi. Sanki o glte, Evet, gururlu olan, syle bakalm naslsn? demek istiyor171
du. Kendimi o ekilde kabul etmeyip, nceden hazrladm ssl szleri baladm dkmeye: Siz... Sizin ahsiyetiniz... Onun glgesi... Bu glgenin kudretine emin olduumdan Sska sylediklerime inanr gibi bir daha beni szp, kulaklarn drt at. Sanki bu manal bakyla yle diyordu: Ben seni zaten tanyorum... Sen yalan sylyorsun... Ama de, dilindekiler benim olsun, kalbindekiler senin Emin olduumdan geldim yannza yilik, yardmseverlik sizin tabiatnzda var. Siz Siz Sesim yle kt kyordu ki kulaklarm trmalyordu. Kendimi kaybe im. Sesimi artk tanyamyordum. Kendimden ireniyordum yle ki bu ses benim iimden deil de sanki pis bir kuyudan kyordu. Neyse cmlemi bitirmeliydim: Siz o kadar insana iyilik e iniz ki Bu sz sylediimde aklma bir ey geldi: Yalancnn atasna lanet olsun, Lanet olsun hem de be defa. Szn bitir ve kurtul! Bunlar dedikten sonra bam kaldrp yzne baktm. Sska adam gerekten de gzmde byd, byd sanki dev gibi oldu. Bir de baktm ki yzn buruturup bana nefretle bakyor: Bana bak! Bu manasz szleri brak sadede gel. Ne deyim? Beni ok iyi anlad. Bu szden sonra rolm gzel oynayamadm dnmeye baladm. Yaltaklk kendisi de bir tr sana r. Onu da becermek gerekir. Okum hede en sapt. steime nail olamadm. Ama o ok houma gi i O, gzmde byd. Ak karadan, sahteyi gerekten seebiliyordu. vg dolu szlerimin sahte olduunu anlad. Bu da byk bir itir. Bunlar dnrken sska adamn banda paralanmasn dndm ie geldi gzmn nne... Ah! O, ie imdi benim bama nasl yakrd 172
zle zle eve geldim. Her zaman olduu gibi kapy yine kzm at. Boynuma sarlp: p beni dedi. Yzm yan tarafa evirdim ocuumu pemedim. Onu omzumdan yere koyup odama getim. Sskann odasnda mell mahzun halim, dilim dolaa dolaa sylediim iren szler, tanyamadm crlak sesim geldi aklma, utandm ocuumun yzne bakamadm. imden dndm: Ah yavrum! Sen dnyada babandan daha gl insan tanmyorsun Ama babann bir saat nceki miskin halini grseydin ne yapardn? Hanm benim nereye gi iimi biliyordu. Hal ve hareketlerimden iin ne olduunu anlamt. Etrafmda dnp duruyordu. O gnden beri sskann karsnda sylediim szler kulamda nlar, beni iten ie yer bitirirdi. Kendimden irenir hale gelmitim: yilik sizin ftratnzdandr... Siz o kadar insana iyilik yapmsnz ki Sylediim bu iren szler bana yirmi yl boyuca huzur vermedi. Beni huzur ierisinde yaatmad. Her zaman beni azarlad, mahcup e i. Nihayet ben de bir gn sska gibi dev yerine konulan bir ahs oldum, ktm. Ayn szleri bu defa bana syleyip, huzurumda yaltaklanmaya baladlar: Siz ne kadar insana iyilik e iniz yilik sizin ftratnzdan gelen bir hususiyet Bunlar iitince koltuumun alt kapard. Houma gi i ve kendim de inandm bu szlere. yilik yapmak benim ftratmda olan bir eymi Dndm: Yirmi yl iinde yaltaklkta zerre kadar deime olmam Sonra kendi kendime mademki bu szlerin yaltaklk olduuna inanyorsam o zaman niin bu szler houma gidiyor? Eer bu szler houma gidiyorsa niin ireniyorum? imdi ben de benden yukarda olanlara 173
ayn szleri sylemiyor muyum? Demek ki ben yirmi yl boyunca yaltaklk mektebinde okumuum, onun en ince hususlarn renmiim. Eer byle olmasayd, o zaman gzel sz irkin szden ayramaz, onun karsnda alaldm anlayamazdm. Birden vcudum titredi. Kalemimi masann stnde dndrmeye baladm: Buraya bak! Bu manasz szleri brak! Sadede gel, dedim. Garibin rengi a , elleri, dudaklar titredi Benden yardm istemesinin yersiz olduunu anlad. yle geldim ki Sizin gibi iyi birisiYutkundu, mendilini kard terini sildi Yirmi yl nce ben neysem imdi o da ayn Gzel rol yapamyor Hala ustalamam, kemale ermemi renir inallah. Kalkp gi i Biraz ona acdm. Kendimden nefret e im. Vesselam! imdi, o eve vardnda kznn boynuna sarlp onu pebilecek mi? Hanmnn yzne bakabilecek mi? Bunun yannda, karmda dkp sat szler yllar boyunca kulanda nlayp onu rahatsz edecek mi acaba? Bak sen! Bu geceli gndzl dnyada her ey nasl da tekrar edermi.
174
III.IV. Senaryolar191
KISAS
Ksa metrajl lm Dalarn koynunda bir ky. Akam olmaktadr. Kar taneleri szle szle yere iner. Kyn manzaras canlanr. Evlerin damlar, duvarlar, yollar kar iindedir. Evlerin damlarndan burula burula duman ykselir. Hava karardka evlerde teker teker lamba klar grlr. Kesik kesik kpek havlamalar, kurt ulumalar iitilir. Birden yukardan dalardan bir grlt kopar. Grlt kye yaklatka daha da korkun hale gelir. Bir anda ky sessizlik brr. Sonra kyn drt bir kesinden barmalar gelir. Sesler: Ay Sadk dede bu ne haldir? Sadk: Tkez Hanmn evi yklm. Kyller ellerinde mealelerle evlerinden karlar. Grltnn geldii tarafa doru giderler. Tkez Hanm uan evin enkazndan karp Sadkn evine gtrrler. Sabah olur. Tkez Hanmn evinin etrafnda kyller toplanr. Kimisi arabadan ta boaltr, kimisi de kucanda tahta tar. Kyn ileri gelenlerinden Sadk Bey topluluun ortasnda grnr. Onlara yol gsterir, evin tamiri iin getirilen malzemeleri kontrol eder. Ustaya dner: Balayabilecek misin? imento yetmedi, balkla da olmaz. Buras sel yatandadr.
191
Bahtiyar Vahabzade, enbe gecesinden geen yol.
175
Aksakal: Yok, yavrum. Tkez Hanm kendisi yerinden bir adm bile baka yere girmek istemez. Onun hayat burada geti. Herkes birbirine bakar. Genlerden birisi bir k yolu bulmu gibi birden der: Musada imento var. Nereden biliyorsun? Bilmesem sylemezdim. Aksakal: Git ona, Sadk babam ne kadar imento varsa versin diyor. de. Kendisine bildii gibi yollar kar kaplad. ehre gidip gelmek mmkn deil. lkbaharda imentosunu ben elimle kendisine alr, teslim ederim. Bize gvensin. Gen gider. Evin etrafndaki kyl ilerine devam eder. Kimisi uan duvarlarn talarn bir yere yar, kimisi de kap pencerelerin lsn alr. Usta testere ile tahtay keserken kendi kendine der: Musa yaral parma sarmaz. Yz bahane bulur bir p bile vermez. Bu srada imento iin giden gen eli bo gelir. Sadk sorar: Ay oul ne oldu? Vermedi. Nasl vermedi? lkbaharda oluna ev yaptracan syledi. Sen ilkbaharda geri vereceimizi sylemedin mi, imdi yollarn kapal olduunu grmez mi? Dedim tabii ki, olum iin aldm diyor. Velhasl vermek istemiyor. Cebinden ttn yapraklarn karr. Pipoya ttnleri doldurur. Derinden bir nefes ekerek der: Bu ne diyor? Tkrrm onun insanlna. Ben kendim gideyim bakaym. 176
Sadk oturduu ktkten kalkp gitmek ister. Biraz nceki gen Sadka yaklar kolundan tutup der: Sadk dede gereksiz zahmet etme! O kim ki onun ayana gideceksin. Ben imentoyu kendim bulurum merak etme sen. Bu karda kta nerden bulacaksn? Orasn bana brak sabah erkenden imento burada olacak. nsanlar dalr. Tkez Hanmn yatak odasnda zayf bir k etraf aydnlatr. Etrafnda oluk ocuk toplanmtr. Bir tarafta soba kurulmu. Tkez Hanma yardm iin gelenler bir yerde toplanmtr. Sadk ieri girer. Selam verdikten sonra lambann n biraz artrr Tkez Hanma dner: Naslsn Tkez Hanm? Cevap vermez. Sadk, Tkez Hanmn yanndakilerden sorar: Ay genler! Bu kadn ne yedi ne iti biliyor musunuz? (Sessizlik) Niin susuyorsun be kadn? Susmaym da ne yapaym, ah Sadk, bir kulbem vard, onu da frtna ald elimden. Sen tatl cann skma sana yle bir ev yapacaz ki bir defa bakan bir daha bakacak. *** Gece... Musann evinin bahesi... Ala kpek uzun zincirini srkleyerek bahede saa sola koar. Ban gh bahenin duvarna gh aalara evirerek ulur. Aacn kaln dallarndan birisi bahenin duvarndan dar sarkmtr. Kpek havladka aatan bir sepet sallanr. Kpek sepete doru kendisini atar. Sepetin iinde kemik olduu sanr. Karanlkta silueti grnen adam aatan aaya atlar. Pr dikkat etraf dinler. 177
Sonra ayaklarnn ucuna basa basa ahra yaklar. Biraz sonra srtnda bir uvalla dner. Bu durum birka kez tekrarlandktan sonra adam kaybolur. Tkez Hanmn uuk kulbesinin etrafnda insanlar saa sola gidip gelirler. Hummal bir alma vardr. Evin etraf akl karal talarla hayli ykselmitir. Kap ve pencerelerin ereveleri taklmtr. Genler imentoya su koyup ustaya verirler. Usta duvar rmeye devam eder. Onlarn arasnda aksakal birisi yaplanlara nezaret eder. Bu srada birden kyamet kopar: Vicdanszlar, Alaklar, Hrszlar diye diye inaata bir adam yaklar. Suratndan den bin paradr. Deli gibi duvar tekmelerle ykmaya alr. ereveleri yerinden karr atar. Genler koluna girip kendisini sakinletirmeye alr. O, kendisinden gemitir. Sesi daha da ykselir. imento torbalarnn yanna doru gider. imentonun tozu havaya ykselir. Aksakal ona dnp der: Ya Musa, ne oldu? Ne barp aryorsun bana bir ey mi oldu? Neden kendinden byk szler sylyorsun? Bari aksakaldan utan. Diyerek usta onu azarlar. Ama Musa da hrnlar. Ondan aksakal m olur? Onun aksakalna Bu sz duyan genler onun zerine yrrler. Bu srada yal yerden baltay alp barr: ekilin nmden. O benim sakalma nasl sver. Sadk elinde balta ile Musann zerine yrr. Bu srada Tkez Hanm yetiir. Mendilini Sadkn ayann nne atar. Kurban olasn Tkezin sann teline. Sen kann pahasna sz syledin. Senin ksasn ben alacam. Sadk baltay yere atar oradan uzaklar.
178
*** Bahar gelmitir. Dalardan seller akar. Ormanlar yeerir. Menekeler ba baa vermi, kularn nameleri her taraf kaplamtr. Tkez Hanmn evinin yerinde akl karal bir ev ykselmitir. Tkez Hanm bahede tavuklarna, civcivlerine yem verir. Kyn yolunda zerinde imento ykl bir araba grnr. Arabann stnde Musann ahrndan imento alan gen oturur. Araba Musann evinin nnde durur. Gen arabadan iner ayayla kapy aar. imento torbalarn birer birer evin nn indirir. Bu srada grlty duyan Musa dar kar. Bu nedir? Gen: Senin emanetlerini getirdik. imdi geride kfrlerin kald. Gen olan arabaya binip oradan uzaklar. Araba geldii yoldan geri dner. Sadk, bahesinde oturur. Dnceli bir haldedir. Baklar dalarn arkasna doru yol alan gnee taklmtr. Birden bire key kaar. Yolun kenarnda aacn altnda duran Sadkn baklar kye doru evrilir. Uzaktan bir araba grnr. Araba yaklatka Sadk yerini iyice salamlatrr. Tfeini yola doru evirir. Sadka yaklaan arabann birden tekeri kar. Araba devrilir. Arabann zerindeki her ey yere dklr. Musa Allah Kahretsin der arabadan iner yuvarlanan tekerin peine der. Sadk aacn arkasna saklanr. Musa, tekeri getirir yerine yerletirmeye alr. Omuzlarn altna verip arabay kaldrmak ister. Ne kadar urasa da arabay kaldramaz. Araba yerinden haf kprdar; ama teker yerlemez. Ne kadar gayret gsterse de elinden bir ey gelmez. Musa tekrar yuvarlanan tekeri getirir yerine yerletirmek iin alr yine muvaak olamaz. Musa aciz kaldn 179
tek bana tekeri yerine takamayacan anlar. Bu srada aacn arkasnda Sadk kar. Musaya doru gelir. Sadk gren Musa geri ekilir. Sadk bir ey demeden arabann altna girer. Omzuyla arabay kaldrmaya alr. Musa uzaktan Sadk gzetler. Sadk arabann altndan ban karr: Ne bakyorsun tekeri taksana, der. Musa sanki uykudan uyanm gibi Sadka bakar, tekeri yerine takar. Sadk, arabann altndan kar. Musann yzne bakmadan biraz nce arkasnda durduu aaca doru gider. Musa yerinde donar kalr, ne yapacan bilemez. Sadk, tfeini omzuna koyar Musaya yaklar ve: nsan insana darda kaldnda yardm etmelidir. Onun iin skntl annda sana dokunmadm. k git pazarna hesabmz sonraya kalsn, der yola der. Kye doru yol alr. Musa Sadkn arkasndan baka kalr. Birden ona doru koar. Sadk arkasna bakar. Bir mddet gz gze gelirler. Birden Musa Sadkn boynuna sarlr ve elini per.
BOYNUZLU POSTACI
Sabahn erken saatidir. Gne, dalarn koynunda bulunan gzel ve irin bir kye cmerte klar yayar. Kular daldan dala uar. Omzunda postac antas bulunan bisikletli bir ocuk bir yerlere yetimek iin acele acele pedal evirir. Ali adndaki bir gen neeli neeli ark syleyerek yolda yrr. Ali, demir yolunun yannda beklemeye balar. Saatine bakar. Uzaktan tren grnr, trenden nce ddnn sesi gelir.
180
Posta vagonunun arkasnda elinde uval grnr. Tren hzn azaltr. Postac elindeki uval aaya atar. Ali, elini havaya kaldrr vagondaki postacya selam verir. Sonra uval bisikletinin zerine koyar, geri dner. Ali, geni yola ktnda kyn srsyle karlar. oban Kurban hayvanlar postacnn yolunu kesmesin diye sratle yoldan uzaklatrr. Hayrl sabahlar Ali! Yine sabah sabah bu ecel atnn zerinde nereden geliyorsun? Allah sonunu hayr etsin! Muhabbet yk tayorum. O, bisikletiyle sry yarp gemek istedii srada Kurban, onun kolundan tutup durdurur. Ne acele ediyorsun, yan tamyor ya! Ali durur. Eee, muhabbet dedin aklma bir ey geldi. Ali, Nedir o? Gzn aydn, Glnaz babasnn evine dnm. Hangi Glnaz? aban daynn kz. Ali gzlerini onun azna diker. Nereden biliyorsun? imdi Tepel camz o srd srye. Belki gezmeye gelmitir? Kadnlar kendi aralarnda konuuyorlar. O artk boanm. Bir daha da dnmeyecekmi. Gzn aydn. Bunun neyine gz aydnl veriyorsun? Senin gzn onda deil miydi? O vakitler geti, Kurban Hadi hadi bir zamanlar onun derdinden lyordun ama. Kurban hayvanlarn kovalayp gitmek istediinde Ali onun arkasndan yetiip kolundan yakalad: 181
oktan m dnd babasnn evine? Bir ay oldu. Utancndan dar kmyormu. Bak ocuk olma o kz bakasna brakma. Bana gelse ua ua giderdim ona. Ama onun gznn sende olduunu biliyorum. Ali gsn ekip: aban day, ti greyim, domuzu greyim; ama Aliyi grmeyeyim diyormu. Niin senin hakknda byle dnr anlamyorum? Bir defa ona Dana aban demitim ona birisi bu szn ulatrm. Sen de dilini tutmay bilmiyorsun. yi hadi hayvanlar uzaklat ben gideyim Kurban deneini omzuna koyar uzaklar. Ali, sigarasn yakar, bisikletinin zerine biner, yola der. Bir evin nnde durur, nce kapnn arasndan daha sonra duvardan evin bahesine bakar. Evin kaps alr, yal birisi merdivenlerden aa iner. Onun arkasnda bir kadn grnr. Kadn: aban Efendi! Kitapdan bir masal kitab varsa al. Glizar usandnda okur. Geen ha a aldma ne oldu? O kkler iindi sen bykler iin iste. Size masal deil akl lazm. Onu da pazarda satmazlar. Ben gelinceye kadar dekleri karp ynlerini rpnz, baheyi temizleyin, duvarn altndaki arkn zerine dikenli al koyunuz. Bedelin kuduz iti gelip tavuklar yemesin. Kadn (sessizce) Sana dana lakabn koyann diline kurban olaym. aban: Ne dedin? 182
Kadn (Kendini kaybetmi halde): Koyun, tavuk ya da dana alsan, diyorum. aban: Maallah itahn yerindedir. Sanki para basyorum? Gel kapy kapat! Ali bisiklete binip yola der. Postaneye ular. Mektuplar ve gazeteleri ayrr. Mahluka da ona yardm eder. O, ine ile her mektuba bir ilmek yapar. Ali ise onlar alr ikiye ayrr. Mektuplarn bir ksmn masann ba tarafna, bir ksmn da dier tarafna koyar. Mahluka: Efel Mehmetin olundan gelen mektubu nereye koyuyorsun? Ali: Mehmet Efelin olu askerdir. Onun mektubu nce gitmelidir. Donga Hamitin mektubunu da gtr. O da hemen gitmelidir. yi insandr. Bu mektup da Zoal Abbasndr. Bir dakika adresine bakaym. Volgagraddan. Ba teraziden ayrlmyor. Alverile meguldr. Asl kuyruk mektubudur. Zndk Hseyinin mektubu da hazrdr. Getir buraya. Zalimin olu oraya buraya ikyet mektubu yazmaktan usanmad. Karasinekten l yapanlardandr. Kuyrua balamal byle mektuplar. Tre Selamdan da mektup var. yi adamdr. Kyde yayor ehirde alyor. Mutlaka boynuza balanmaldr. *** Musiki eliinde mektuplar ayrlr. Ali mektuplar ayr ayr yerlere koyar. Sonra Ali i cebinden bir mektup daha karr. 183
Mahluka: Bu nedir, isimsiz mektup? Akln bana al! Mektupta isim olmazsa da gidecei adres bellidir. yi de niin bu mektuba ip balatyorsun? Diyelim ki ben bir dostuma aka yapmak iin bir mektup yazyorum. Bunda ne var? Niin her eye karyorsun? Ne diyorum? Ali mektubu masann stne koyar. Kalemi cebinden karp Mektup Glnaz Hanma gidecek diye yazar. Alinin omzundan gizli gizli bakan Mahluka: Bak bak, demek ki sen Glnaz Hanma aka yapacaksn. Bunu niin nceden sylemedin bize? Ali mektubu alp koltuunun altna saklar. Mahluka: Yoksa Glnaz da gzn m var? der. Ah aklsz! Glnaz halasnn olunu mutlu e i de sen mi kaldn? Ali: Sen, byle ilere karma. Muhabbet ilerinde stajn yoktur senin. Hi kimseye de akl retme tamam m? *** Akamst hava kararr. Sr eve dner. Ali kyn altnda bir aaca yaslanr, gelen srnn nn keser. oban Kurban da ona yetiir. Kurban bana yardm et! Mektuplar zamannda cemaate ulatralm. Sen de bu iten usanmadn gi in. Altnda bisikletle mektuplar datamaz msn? Allah akna Kurban, kyn altndaki sokaklardan bisiklet geer mi? Tankla da geilmez oradan. Ali bir camzn boynunu kucaklyor. 184
Kurban yardm et! Dana abann mektubunu boynuzuna takaym. Ah sahibi lesi hayvan bekle biraz. Ali mektubu hayvann boynuzuna geirir sonra eilir gzlerinden per. Seni kskanyorum ay Mercan camz! Sen Glnar benden nce greceksin. Eer dilin olsayd, ona selamm sylemeni isterdim.(Camzn karsnda diz ker.) Eer uurun olsayd karnda diz ker, mektubu direkt Glnaza gtr diye yalvarrdm. Srnn nne gelen Mahluka Alinin kulandan tutar: Kalk ayaa! Sekiz senedir bir yerde alyoruz bir kere olsun karmda diz kmedin, imdi camzn karsnda diz kyorsun. Ali kalkar: Yarin camzna canm da kurban olsun, Mahluka. Gzel demiler, mal sahibine benzer, diye. Senin yrin de bu camzn bir eidir. Derisi belki bununkinden daha kalndr. Mahluka ineini kovalaya kovalaya gtrr. Ali dier mektuplar ineklerin ya boynuna ya da kuyruklarna balar. Maraz Salmann tek boynuzlu inei grnmyor, Kurban! Kurban: Kocalmt, onu verdi boz dveyi ald. Ali mektubu dvenin kuyruuna balad. Yolda dve! imdi sen itimai ilerde benim yardmcn oldun. Kaybedersen cann alrm. Ali, mektuplar datr. Sonra da srnn arkasndan bisikletle gider. nekleri, camzlar arkada brakp Glnazlarn evinin duvarna yaklar. Bisikletini yolun karsna koyup camz gzler. Bir ocuk yaklar kendisine: 185
Ali kardeimden mektup var m? Var, imdi ineiniz getirecek. Olan: Var diyen diline kurban olaym Ali! Sr kapnn nnden geer. Alnnda mektup asl camz Glnazlarn ak kapsndan ieri girer. Ali: Git admlarna kurban olaym. Keke mektup Glnazn eline geseydi. Dana abann eline geerse iim bi i benim. Sen hayvan olsan da merhametin Dana abandan daha fazladr. Camz olsa ne olur, yrei ondan kat kat yu adr. Yal bir kadn camz balar. Boynuzundaki mektubu grr. Gzn aydn aban! Muhammed Ali barmak ister. Nereden bildin Fatma? Camzn boynuzunda mektup gndermi. stne de Mektup atacak Glnaz Hanma diye. Cehenneme mektup yazsn. Yz yl gese yine onunla barmam. yle deme, aban, bunlar gen. Bunlar kserler de, barrlar da. Seninle ne kadar ksp bartk. Hatrlyor musun, seninle bir defa ksmtk. Ben de babamn evine gitmitim. Sen de yumurtas gelmi tavuk gibi bizim evin duvarndan bir sandan bir solundan bakp durdun bir ha a boyunca. Ben senin deden iin bunu yaptm. Yoksa senin ipini oktan ekmitim. Bana bak, eski de erleri kartrma. Bakalm Glnaz geri dnmeye raz olacak m? Fatma mektubu alr odaya geer, okumaya balar. Kendi kendine mrldanr: Ay kpek olu! imdi de yalvaryor musun? Madem bunu yapacaktn niin kstn? 186
Mektubu ap okuyor: Canm cierim, bir tanem, Glnazm Kenara yazlm: Yalansa dilimde kara yara ksn, unun dil dkmesine bak! Seni ne kadar sevdiimi bir ben bilirim bir de Allah Kenara yazlm: Yalansa Allah belimi krsn! Okuyor: Ben seni zorla akrabanza verdiklerini biliyorum. Ne ne? Muhammed Ali byle mektup yazmaz. Glnaz gelir: Kimdendir o mektup anne? Nereden bileyim. smine henz bakmadm. Bakaym Ali, kimdir bu Ali? Glnaz mektubu elinden kapar: Ay anne, bakasnn mektubu okumaz, bilmiyor musun? Ne demek yani imdi biz bakas m olduk? Kz dier odaya girer Ben de ei piman oldu, mektup yazd diyorum, mektup bakasndanm. Kimden hanm? Her kimse ismi Ali. Belki Muhammed Alidir. Tembellik edip adn tam yazmamtr. Yok, kim yazdysa, Einden boandna sevindim. diye yazm. Nerede o mektup? Glnaz elimden alp kat. Bakaym hangi Alidir o. Zarf alr bakar. Grmyor musun mektupta mhr yok. Ben ona nasl cevap verileceini bilirim.
187
*** Sabah olur. aban camzn srye gtrr. O bo zarf camzn boynuzuna takar. Gtr bunu ona, der. Genellikle hayvanlar akam eve dnerken boynuzunda ve kuyruunda mektup olurdu bu defa tersi oluyor. Sokakta camzn boynuzundaki mektubu grenler glmserler. Camz tepeden aar, bekleyen Aliye yaklar. Sanki mektubuna cevap getirdim, der gibi. Ali mektubu grnce kederlenir: Bu niin dnd ay camz? Yoksa mektubu o danaya m..? Camz sesler karr: Anladm. Yine o dana olu danann ii bu. Gryor musun yine de ktlkten geri durmuyor. O srada Glnaz tepeye doru trmanr. Aliye yaknlar durur. Bir mddet birbirine bakar kalrlar. Camz da onlara yaknlar durur. 1987
III.V. Ke Yazlar
Bahtiyar Vahabzade, iirlerinde olduu gibi nesirlerinde de halknn skntlaryla, dertleriyle yakndan ilgilenir. Onun gazete yazlarnda gncel olaylar ele alnr. Gelimeler karsnda Vahabzade kirlerini halka ke yazlaryla ulatrr. O toplumdaki hadiselere bigane deildir. Bir aydn olarak Vahabzade, Azerbaycan halknn duygu ve dncelerine iirlerinde olduu gibi nesirlerinde de tercman olur. 188
O yazlarnda sadece Azerbaycandaki gelimeleri ele almaz, bazen Trkiyedeki bazen de Trk dnyasndaki tartmalara katlr. Fikirlerini dile getirir. Vahabzade gemii derinden idrak eden, tarihten alnmas gereken dersi akl ve mantk szgecinden geirmek suretiyle karan, bugnn deerlendirmesini yine kltr ve birikimiyle yapan ve nesillerimize daha aydnlk bir Trk dnyas braklmas iin dnen, bu konuda atlabilecek admlarn tezlikle atlmas gerektiine inanan bir aydndr. Bundan dolay da kir ilesi eker. Onun iirlerinin sustuu yerde nesirleri balar. iirlerinde olduu gibi nesirlerinde de halk iin strap eken, halknn; daha gzel gnler grmesi iin rpnan, daha iyiyi daha gzele ulamak iin kir ilesi eken bir ahsiyet vardr. Sz edilen almalara baktmzda bazen iirlerinde de olduu gibi ana dili ele alnr, ana dilinin nemine dikkat ekilir. Bazen kendisine gelen bir mektuptan hareketle milli manevi konulara temas eder. Bazen de Azerbaycan, Trkiye ya da Trk dnyasyla ilgili ortaya atlan aslsz iddialar, karalamalar ya da i iralar onun nesirlerinin konusu olabilir. Sz edilen makalelerle tartmalara katlr, kendi krini ortaya koyar.
Ahlaki Deerler:
zellikle vatan, millet, ana dili, sosyal kltrel yozlama, milli ve kltrel deerlere kar biganelik ke yazlarnda en ok ilenen konulardr. Vahabzadenin nesirlerinde ahlaki deerlere vurgu yaplr. Toplum acsndan nemine deinilir. Vahabzadenin ele ald konular her toplumda, her devirde ortaya kan ve kabilecek vas a olaylardr. Toplumun ileri gitmesi, toplumdaki yozlamann berta189
raf edilmesi iin ou zaman Vahabzade, tabiri yerindeyse, rpnr. Cemiyeti kemiren, iki yzllk, yaltaklk ke yazlarnda iddetle eletirilir. Bu tr hasletler ele alnrken tarihi deerlere dayanlr. Liyakat balkl yazsnda sz edilen hususlar u ekilde dile getirir: Halkmzn dahi ahsiyetleri her zaman yoksul bir hayat srm, daima layk olduklar deerlere uygun olarak hareket etmiler. ahlar, hanlar karsnda eilmemiler. Nizami, bu konuda dncelerini ne gzel dile getirmi: air kapsnda padiah, byklerin by, padiah kapsnda air ise gedalarn gedasdr. Onun dncesine gre dnya nimetleri karsnda devlet adamlarnn yannda ba ememek nesillere braklabilecek en gzel mirastr: Dnyann geici nimetleri iin devlet adamalar karsnda ba ememek, vakarn korumak byklerimizin bize gelecek nesillere emanet olarak braktklar manevi deerlerdir. Onlarn bize bir nevi vasiyetidir. Byle olduu takdirde iktidarda bulunanlar da kendisine bal olanlarn layk olduklar yere gre deerlendirilmesi gerekir. Kendi konumunu korumak iin karsndakinin layk olduu konumu kmseyen yetkili ayn zamanda kendi deerini de drr. Bu hareketiyle bulunduu makama layk olmadn gsterir.192 Manevi zenginliin gstericisi olan liyakati; ev, araba gibi maddi deerlere deienlerin hayat klelik ve yaltaklkla geer. Szn e iimiz ktlklere bulaanlarda ne maneviyat olur, ne de liyakat. Ksaca kendisinden yksek makamdakilere yaltaklk edenler, mevki bakmndan al a bulunanlardan ayn hareketi beklerler. Helal harama dikkat edilmesi nesillerin korunmas, toplumun ahlaki yapsnn muhafazas iin nem arz et192
Bahtiyar Vahabzade, Gelin Ak Danak, Bak 1989, s. 4.
190
mektedir. Vahabzade helal ve haram meselesinin tarihi kaynaklarmzda ok gzel ilendiini dile getirir. Son zamanlarda helal ve haramn kartrlmaya balandna dikkat eker: Masallarmzn birisinde Lokman Hekim yaad ehirde yala, kelein ayn yata satlmasndan rahatszlk duyar ve o ehri terk eder. Ama bir de kelein yadan pahal satlmasna ne demeli o zaman o ehrin vay haline, der. ocuk eitimi de Vahabzadenin zerinde nemle durduu bir meseledir. Hi kimse evladn hrsz grmek istemez. Her aile ocuklarna doruluk drstlk helal kazanma gibi erdemleri kazandrmaya alr. Fakat ocuk iin anne ve babann szlerinden ziyade onlarn sergiledikleri davranlar nemlidir. Baba haram yolla kazandn ailesine getirip oluk ocuuyla yese, sonra da helal kazanmadan bahsetse o baba ne kadar tesirli olur? Babann her trl alkanl ocua sirayet eder. kiyzl olan bir babann ocuunun da ou zaman babas gibi olmas beklenir. Vicdan pak olan bir ocuk byle bir ortamda byse o ocuun yarn temiz olmasna kim garanti verebilir?193 Biz uzun sre sadece maddi giderlerimizi karlamak iin kir yormuuz. Btn dnya iin ok adi bir ey olan bir i ayakkab, gda maddeleri bulmak, ocuklarmz yetitirmek iin yaamz; manevi meseleler hakknda ne vaktimiz olmu ne bu konuda kir yormuuz. nsann manevi deerlere isteinin olmas insanolunun fakirlemesi anlamna gelmez mi? Bir toplum iin bundan daha byk hata olur mu? Peki, biz bu acnacak hale nasl geldik? Uzun yllar manevi byklerimizi, Nizamilerin, Fuzulilerin, zeyir Beylerin evlatlar olan bu neslin manevi ynden yoksul193
Bahtiyar Vahabzade, Gelin Ak Danak, s. 10.
191
lamasn kabul etmemiz mmkn m? Zengin yeralt kaynaklarna, mmbit topraklara sahip olan, maddi ynden zenginlikler ierisinde olan lkemiz niin manevi dnya ile ilgilenmeye vakit bulamasn? Dnyann en gzel dillerinden birisini konuan, zengin folklor ve edebi deerlere sahip olan milletimiz niin manevi deerlerine bigane kalsn? Bu sorulara kim cevap verecek? Bugn atalarmzdan kalan e at duygusu krelmitir. Bunun neticesinde herkes kendini dnr olmu, bencillik toplumumuzun hastal haline gelmitir. Cemiyet insanlar karsndaki borcunu unutmu, kendini beenmilik ve bencillik insanlarn esas vasar olmutur. yle bir zamana gelmiiz ki insanlar sadece kendi isteklerini n plana karm, kendisinden bakasn grmez olmutur. Kendisinden bakasn grmeyen bireyler, bakalarna kendisini gstermek iin elinden geleni yapar hale gelmitir. Bu durum da insanlmz elimizden alm, manen bizi yoksul drmtr. Ben bu konuyla ilgili yllar nce Hangi Madalya Der balkl iirimi yazmtm: Denizde, havada bin yar gider, Derine, zirveye aratrma gider. Dan tepesine yol aan kese,194 Uzak mesafeye tez koan kese, Buz stte szene, pte gezene, Derinde yzene medal195 verilir. Bu onu haklayr, O, bunu danlayr196 Birinin kastn bozar, reddeder,
194 195
ahsa. Madalya. 196 nkr etmek, azarlamak.
192
Baka birisinin gc, kuvveti. Birinin ferahl galebesidir, Birinin kederli malubiyeti. Hepsi bakasn gemek istiyor, Hepsi benim, diyor, hepsi benim, diyor Bilmeyiz, bakas ne diyor bize Tek z arzumuza, z hissemize, Biz boyun eeriz, bazen kul197 gibi Ama dnmeyiz, z iindeki Bencillik hissini ldren kese, Herkesin yerini dz198 gren kese, zgeyi zne grk199 edenlere, zgenin hakkn derk edenlere, Hangi medal der, hangi hal der? Burda da araya gl u kal der. Byk dnrler, vicdan, namus ve liyakati insanln ycelmesi, inkiaf etmesi iin ok nemli amil olarak grmler. nsanda bulunmas gereken faziletlerden saymlardr. Peki, bu erdemleri elde etmek iin ne yapmal? nsan her eyden nce kendisine dardan bakabilmeli. Amellerini kritik edebilmelidir. Daha dorusu herkes kendisine nezaret edebilme becerisini elde edebilmelidir. nsann kendisine nezareti, kendisine bir bakas olarak bakmas da ancak vicdanla mmkndr. Babam hi mektep grmemi bir insan idi. Geceleri Bismillah der, yatana girerdi. Yorgannn altnda kendi kendisine bir eyler konuurdu. Bir defasnda sordum: Baba sen her gece yorgann altnda kendi kendine ne konuuyorsun? Dedim.
197 198
Kle. Doru. 199 Byk, yce.
193
O da: Kendimle toplant yapyorum, dedi. Gldm. O da: Glme, asl toplant insann kendisiyle yapt toplantdr. Yorgann altnda kendi kendime hesap veriyorum. Bugn hangi gzel ii yaptm, hatalarm ne oldu, kimin kalbin krdm diye kendime soruyorum, dedi. Bu szler hayatm boyunca kulaklarmda nlad. Beni kt iler yapmaktan alkoydu. Dnyada hatasz kul olmaz. Herkes hata yapar. Ama sonradan hatasn anlamak, itiraf etmek ve tekrar etmemek vicdan ve namus iidir: Kusurlarm, alnmdaki krlarm,200 Kusurlarm, kalbimdeki vurularm. Bakalar geer belki kusurumdan, Gnahkarm, ge, szme Balayabilmemiim z hatam ben zme. Hatalarm boazmdan berk yapp, Ryam da dara201 eker, Vicdanm ora eker bura eker. Azaplarda ben zmem, z gnlmn z sesiyem, Rahatlkta zgesiyem.202 Vicdanmz her zaman uyank olmaldr. Kendimize onun gzyle bakmalyz. Amellerimize nezaret etmeliyiz.203
200 201
Krk. Daraac. 202 Bakas. 203 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 143.
194
Tarih:
Vahabzade, Trk milletinin kknn tarihin derinliklerinde olduunu, fakat bu niteliimizi kendi menfaatimiz dorultusunda deerlendiremediimizi dile getirir. En kkl milletlerden birisi olan Trk milleti iin, Bu hususiyetimizi ilme evirebildik mi? diye kendisine sorduu soruya, Ne yazk ki hayr. diye cevap verir. Biz her ne kadar gemiimize tarihimize hayran kalsak da, gemiimizi objektif deliler ierisinde, sz dolandrmadan, gizletmeden, Allah korusun Stalinci grlerin tazyiki altnda gerekleri deitirmeden, ilmi eserler ortaya koyamadmzdan dolay bu hakikate hi kimseyi inandramadk. Muhteem tarihe sahip olmak hnerse, ayn zamanda o gemie layk eserler ortaya koymak ve bu eserleri dier milletlere ulatrmak da bir o kadar beceridir. Ne yazk ki byk istidat, ilmi yetenek gerektiren ikinci hneri bir kenara brakp, daha ok, fazla bir beceriye gerek duyulmayan birinci hnere yapmz. Milletimizin byklnden tarihte ortaya koyduu baarlarla avunuruz. Tarihi aratrmalar icra edecek kadrolarn kurulmas nem arz etmektedir. Uzun yllar boyunca tarihimizi klielemi tarzda ve ablonlarla tarih yazan kadrolara imknlar salanm meydan onlara kalmtr. Daha kapsaml, verimli ve ilmi metotlarla eserler vcuda getirenlere frsat verilmemi eitli ya alarla onlar susturulmutur. Ortaya atlan her yeni krin n kesilmitir. Bilinli bir ekilde ortadan kaldrlmtr Fikir hrriyetine, ilmi aratrmalara nem verilen gnmzde cumhuriyetimizde tarih alannda gerekler yeni kirler inzibati usulle deil, ilmi yollarla dorusu yanlndan ayrlmaldr.204
204
195
Bunun yannda Vahabzade Azerbaycann tarihi eselere sahip olmasndan dolay da gurur duyar. Fuzuli yaknlarnda bulunan Azh maarasnn Sovyetler Birlii topraklarnda en eski yerleim yeri olduunu dile getirir. Yaklak 1,5 milyon yllk olduu ileri srlen bu maarann, Azerbaycan topraklarna tarihi nem ka n belirtmektedir. Arkeologlarn son yllarda yapm olduklar aratrmalar neticesinde Azerbaycan halknn eski dnemlerden beri yerleik hayata getiklerini gstermektedir diyen Vahabzade, Tun devrine ait Merdekandan velandan karlan aletlerin, silahlarn, hayvan ve silah tasvirlerinin bu topraklarda yksek medeniyete sahip insanlarn yaadn dile getirmektedir. Yine Gobustandaki gnmzden on, on iki bin yl nce yaayan Azerbaycan Trklerine ait tasvirleri, halknn arpan kalbi, dnen beyni olarak grr. Bu tasvirleri atalarndan bugne gnderilmi mektup olarak niteleyen Vahabzade bu mektuplarn zenle korunarak gelecek nesillere intikal e irilmesi gerektiine inanr. air gezmi olduu Gebele topraklarnda duyduu hissiyat tatl bir dille anlatr. Halknn on, be yirmi milyondan ibaret olduunu syleyenlere tarihi meknlardaki gemiinin izleri gsterir ve Acemi, Nizami, N.Tusi, Nizami, Nesimi gibi onlarca yzlerce atasnn olduunu dile getirir. Vahabzade Dede Korkut hikyelerindeki kahramanlarn mertliiyle vnr. Ouz beylerinin manevi dnyasn, yiitliini, cesaretini, ayn zamanda san ve temizliini, zayfa el uzatmayacaklarn dile getirerek, bu hasletler karsnda boyun ememek mmkn m, diye sorar.205
205
Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, s 184-191.
196
Vahabzade tarihin milletleri baz devirlerde nne engeller koymak suretiyle imtihan e iine inanmaktadr. Bylece tarih bir milletin, millet olarak yaayp yaayamadn dener. Bugn millet olarak tarih karsnda imtihana tabii tutulduklarn belirten Vahabzade, gelecek nesiller karsnda zor durumda kalmamak onlara gzel bir gelecek brakmak iin bugn kk de olsa hatalara dlmemesi gerektiini dile getirir. Aksi takdirde gelecek nesiller karsna mahcup bir duruma debileceklerini belirtir. Bu balamda ilim adamlarna seslenen Vahbazade, ahsi problemleri bir tarafa brakp, ksr ekimelerden syrlp birlikte hareket etmek suretiyle problemin halledilmesi gerektiini dile getirir.206 Sovyetler Birlii dneminde dier milletlere nazaran Azerbaycan halknn milli hukuklarnn daha ok inendiini belirten Vahabzade, dier cumhuriyetlere karlatrldnda en ok srgn edilen aydnn Azerbaycanda olduuna dikkat ekmektedir. zellikle Stalin ve yandalar zamannda Azerbaycanda srgnlerin ar n belirten Vahabzade, 19481953 yllar arasnda Ermenistandan yaklak yz bin Azerbaycanly mecburi ge zorlandn kaydetmektedir. Yine 1988den sonra ayn lkeden iki yz bin Azerbaycan Trknn karlmas maddi manevi haklar ayaklar altna alnarak karlmasnn207 da Azerbaycan halkna olan dmanln gstergesi olduu dile getirmektedir. Dier tara an Ermeniler Sovyetler Birlii dneminde bu blgede bulunan 200 bin Azerbaycan Trkn karp burasn Ermenilerden oluan bir cumhuriyet kurma hayalleri Sovyetler Birlii dneminde de olduunu vurgulamaktadr. Ermeniler bu arzularna Rusla206 207
Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 154. Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesinden Giden Yol, s. 162.
197
rn da yardmyla gerekleir. Ermeniler zihinlerindeki menfur dnceyi gerekletirmek iin harekete getiklerinde Sovyet ordusu orda olmasna ramen Ermenilere mani olacak herhangi bir faaliye e bulunmazlar. Vahabzade bir makalesinde Ermenilerin oynadklar sinsi oyunlara dikkat eker. Ermeniler kendi topraklarndaki Azeri Trklerini kardktan sonra alelacele bu defa Karabadaki Ermenilerin gveliinin tehlikede olduunu ileri srerek bu vilaye eki Ermenileri korumak iin harekete geerler.208 Grld gibi Vahabzade bir aydn olarak tarihi olaylara bigane deildir. O, tarih yapan Trk milletinin bu baarsnn dier milletlere de gsterilmesi gerektiini savunurken ayn zamanda son zamanlarda Ermenilerin yaptklar hile ve oyunlar da grm, bu oyunlar makalelerinde dile getirmitir.
Gelenek ve Grenekler:
Yzyllarn birikimi adet ve ananelere biganeliin durgunluk dneminin en byk kusurlarndan olduunu syleyen Vahabzade, birok gzel detin Azerbaycanda yitirildiine dikkat eker. Adet ve ananelerin kaybolmasyla birlikte insani hislerin ve duygularn da kaybolduunu, ksaca milletin benliini unu uunun farknda olmad belirtmektedir. Vahabzade gemite halkn imece usulyle birlik ve beraberlik sergilemelerinin yardmlama asndan gzel bir rnek olduunu dile getirmektedir. Yine halkn yardmlama duygusunun nceleri ok yksek olduuna dikkat ekmektedir: Eskiden birisinin evi herhangi bir sebepten dolay yklsa halk toplanr felaketzedenin evini tamir ederdi. Yine emenin suyu kesilse insanlar
208
198
bir araya gelir, emenin gzn aard. imdi de birok insan toplanp pamuk tarlasna giderek hasat zamannda pamuk toplamalarna imece demeye baladk. lkenin herhangi bir adet ananesinden bahsederken dikkatli olmak gerektiini, bu adetlerin uzun yllarn birikimiyle ortaya ktn dile getiren Vahabzade, bu adetler binlerce yldr yayorsa ve gayet tabii olarak uygulanyorsa bu ekle deil ze ait bir durumdur, der. Vahabzade Sovyetler Birlii dneminde uygulanan bir yasaktan rahatszdr: Bir zamanlar adet ve ananelere yasak konmutu. Bu yasaklar o kadar ar ki kylerde dnlerde gelin konvoylarnn n kesildi. Gelin ve damadn onar kilogram pamuk toplamalarn aksi takdirde dne izin vermeyeceklerini sylediler. Pamuk toplamak genlerin aile kurmasndan daha da nemli imi(!) Bir hatrasn u ekilde dile getirir: Bir tandn nakle ii hatra aklma geldike hala rahatsz oluyorum. Adamda bir yaknnn yas merasimine gidiyormu. ehrin giriinde polis arabay durdurdu, ehre girmem mani oldu. Niin diye sordum. Ktibin emri olduunu, pamuk toplanncaya kadar kimseyi ehre almayacaklarn sylemi, polis. Pamuk toplanmadktan sonra kimsenin lmeye hakk yokmu(!) Bir milletin adetlerine bu kadar mdahale olur mu? Bizim inancmza gre yasa, insanlarn acsn azaltmak iin, dne de yaknlarn ein dostun mutluluunu ziyadeletirmek iin gidilir. Bu gzel adetlere mdahale ise milletin benliine, maneviyatna kastetmektir, der.209
ark Yaltakl:
Vahabzade, iirlerinde olduu gibi, ke yazlarnda da etkileyici ve srkleyici bir dil kullanr. Bir te209
199
levizyonda Sovyetler Birliinin dald ilk yllarda yaplan tartma airi ok heyecanlandrr. Heyecanla bir eyler anlatan milletvekilleri onu ekrana balar. Pr dikkat tartmay takip etmeye balar. Hadisenin devamn kendisinin kaleminden takip edelim: 1990 yl Ekim aynn son gnleri idi. Televizyonda Viremiya programna bakyordum. Birden ekranda milletvekillerimizden V.M.yi grdm. O, sinirli bir ekilde elini kolunu saa sola sallaya sallaya heyecanla bir eyler anlatyordu. Konuma meclisteki oturumdan verildiinden grnt vard; ama ses yoktu. Birka dakika sonra bu defa da milletvekilimiz M.Mye sz verildi. O da dier milletvekili gibi heyecanl heyecanl bir eyler anlatyordu. O kadar ok sevindim ki, dedim bizim milletvekilleri artk dile geldi, onlar ya bizim problemlerimizi dile getiriyor ya da Ermenilerin snr boylarmzda yapm olduklar cinayetlere kar kir beyan ediyor, bu konuda zm yollar aryor, ya da hkme en ehit den vatandalarmz hakknda hesap soruyor veya olaanst hal kararnn kaldrlmas gerektiini hkmete anlatyorlar diye dndm. Ertesi gn yanldm rendim. Bizim milletvekilleri baka bir meseleye sinirleniyorlarm. Onlar, milletimizin bana gelen belalar iin tatil istiyorlarm(!) Onlar oturumda, Ekim inklbnn 73nc yldnmnde, Bolevik ihtilalin yldnmn kutlanmasna kar kan Rus milletvekillerine satayormu. Sa olsun byle milletvekilleri! Onlar, musibete uradklar gn bayram etmek iin gayret gsteriyorlar. Rus halk Leninden, Ekim devriminden oktan vazgeti. Bizimkiler ise Bizimkiler de bu musibetleri gre gre, Gitme gzmden, giderim zmden diyorlar. Ne gzel sylemiler, t el eker, motal (tulum) el ekmez. Allah sana rahmet etsin Sabir, azna salk ne kadar gzel 200
sylemisin: Ka, at bast, millet geliyor Ama milletvekili hakl, Bolevik ihtilali olmasayd bizim bamza bu musibetler gelmezdi. Ne bizimkiler hapsedilirdi, ne de kan dklrd. Milletvekilimiz o gnn bayram olmas iin can ekiiyor. Aferin sana(!) Bu dnyada utanmak lazmdr. Acaba bizim milletvekillerimizi izleyen dier milletlerin elileri ne dnrler? Sanrm, Byle milletvekili olan milletin kk nerdedir der. Bu ark yaltakl bizi ne zamana kadar utandracak?210
limde Geri Kalmamzn Sebepleri:
Vahabzade, lkesinin geri kalmasnn sebeplerini sorgular, lkesinin ilerlemesi, gelimesi iin zm yollar arar. Aslnda Vahabzadenin dikkatini ektii hususlar dier lkeler iin de geerli dsturlardr. Elimiz niin geri kalr balkl bir makalesinde geri kalmln sebeplerini sralar: En nemli sebep ilim adamlarmzn vatandalk duygusu ynnden zayf olmas, ahsi karlarn toplumsal karlarn nne gemesidir. Bu sadece ilim adamlarna has bir haslet deil, ayn zamanda hepimizde olan bir durumdur. Benin Bizden stn olmas, her zaman ben merkezli dncelerin ne gemesi bizim belalarmzn temelini tekil eder. Akillerden birisi ne gzel ifade etmi: lmin vatan yoktur, ama limin vatan olmaldr. diye. lim adam hangi vatana, hangi millete niin hizmet e iinin farknda olmaldr. Maalesef ilim adamlarmzn ekseriyetinde itimai duygu zay r. Biz ilme hizmet etmemiz gerekirken, bizim ilmimiz bize kulluk ediyor. Yani tezler yazp maalarmz artrma gayreti ierisindeyiz. lme ilim olarak
210
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men Yaman da Men, s. 26.
201
bakmyor, onu, kendi vaziyetimizi dzeltecek bir vasta olarak gryoruz. Bundan dolay da lkemiz ileri gidemiyor.211
iir nedir?
Vahabzade, iir nedir? balkl bir makalesinde iirle ilgili mlahazalarn dile getirir: Dnyann en byk lozoar bugne kadar iir nedir? sorusunun tam olarak cevabn bulamamlar. Birisi iir, Yrein en ince, en derin, en zarif duygularnn ifadesidir. demi. Dieri, iir gzelliin namesidir., dieri, iir insan skntlarnn, straplarnn tecessmdr., bir bakas, iir hayatn aynasdr. demi. Necip Fazl da iiri, Allah bulamamacasna aramak olan iirin gayesi ilk dayanak ve k noktas olarak din temeline muhtatr. eklinde nitelendirmi. Bu tanmlardan her biri dnrlerin kendi bak aclar ynyle dorudur. Fakat tanmlardan hibiri iirin tam olarak anlamn ihata etmiyor. Ben de bu konuda kendi duygu ve dncemi dile getirmek istiyorum. Benim iin iir, Derdimin, arzularmn, isteimin, konuan, terennm eden dilidir. Bizde bir mani var: Ben dertlere yol oldum. Yandm, dnp kl oldum. Dillendirdi dert beni, Okudum blbl oldum. Evet blbl aktan derdi olduu gibi, airi de dillendiren derdidir. Bu balamada halkmn 180 sene Rus yumruu altnda ektii ileler, straplar elime kalem verip beni air yapt. Bu yumruk altnda kaldmz
211
202
dnemde kaleme aldm iirleri okuyucu ok dikkatli okumal, iirin dna deil, onun znde gizli olan anlama, manaya bakmaldr. Aksi takdirde benim iirlerim Trk okuyucusu tarafndan tam anlamyla anlalmaz. O zamanlar ben gizli yazmalydm, o dnemde halkm benim ne demek istediimi ok iyi anlamt. iirlerimin kapan amlar, iinde ne olduunu grmlerdi. Amacm ok iyi anlamlard. Kirazn dn deil, ekirdeini grmlerdi. Halkmn ekmi olduu straplar onlara kirazn ekirdeini gsterme imkn vermiti. ile ekmeyen, rahat ve huzur ierisinde olan birisi benim iirlerimde ne demek istediimi anlayamaz. Ben bu zavall milletin azabn yazyordum. Allah hibir milleti baka milletin klesi yapmasn!
Eitim-retim, retmen:
Bir toplumun ekillenmesinde, gelecee mitle bakmasnda retmenlere nemli grevler dmektedir. Nesillerin, daha dorusu, bir milletin geleceinin kendilerine emanet edildii ahsiyetlerin, retmenlerin, ocuklar laykyla yetitirebilmesi iin kendilerinde baz hasletlerin olmas gerekmektedir. Vahabzade liyakatli retmenlerde bulunmas gereken deerleri yle sralar: Gen neslin hayata daha iyi hazrlanmas, sadece okulun ve ailenin vazifesi deil ayn zamanda btn toplumun zerinde durmas gerektii bir meseledir. Geliin en nemli hususiyetlerinde birisi de onlar her zaman birilerini kendilerine rnek semeleridir. Onlar her zaman birilerine benzemeye alrlar. Biz genken Samet Vurgun gibi olmak isterdik. Bizim iin en byk rnek o idi. Onu sadece edebiya a deil, hareketlerini de kendimize rnek alrdk. Ortaokulda okuduumda
203
brahim Caferli adnda bir hocamz vard, onu rnek alrdm. Onun konumasn, edebiyata olan ilgisini taklit ederdim. Genlik yllarmzda byle taklit e iimiz hocalarmz vard. Vay o genlie ki, onlarn taklit edecei retmenler olmasn. Biz genlii liyakatli grmek istiyorsak nce biz kendimize eki dzen vermeliyiz. Burada K. Marksn, Terbiye eden terbiye olunmaldr sz aklma geliyor. Eer, evde ana baba, okulda retmen, toplumda bykler kendilerini taklit edilecek ahslar olarak sunmuyorlarsa; aklda, davranta, emee saygda kre ve dnceye saygda gerei gibi hareket etmiyorsa genlikten liyakat beklemek yersizdir. Terbiyesizden terbiye gzlenilir mi? Bundan dolay da terbiyede en byk vazife byklere dmektedir. Okulun en nemli vazifesi ahsiyetin her ynl inkiaf etmesine, her bir gencin istidadna gre meslek semesine, vatandalk duygusunu kazandrmaya yardmc olmaldr. retmen bundan dolay her eyden nce Manevi temizlik timsali olmaldr. Okulun en nemli grevi terbiyedir. retmen her eyden nce terbiyecidir. O kendisine emanet edilenlerin kalbini, akln, karakterini, dnya grn terbiye etmelidir. Gzel vatanda yetitirmelidir. Bundan dolay da retmenin Byk vatanda yrei olmaldr. Vatann, dilini, medeniyetini, edebiyatn bilmeyen bir retmen nasl lkesini seven bireyler yetitirebilir? Her bir retmen, hangi branta olursa olsun, yetitirdii talebeleri vatanna, namusuna sahip kacak karakterde yetitirmelidir. Her ey buradan balar. lim bundan sonra gelir. Bir insan cahil olsa vatann sevse; bu his onu ilimde de istenilen dzeye getirir. Bilgisiz retmen ksz lamba, suyu ekilmi eme gibidir. Bilgisiz retmen olmak en byk cinaye ir. O 204
nice nesilleri sakat brakabilir. Cemiyete de ok byk zarar verebilir. Bundan dolay da retmen yetitirirken ok dikkatli olmak gerekir. retmende olmas gereken en nemli zelliklerden birisi de kendi branna ve ocuklara sevgi duymaldr. Byle muhabbe en mahrum olan retmenlerden, bilgili de olsa, gzel retmen kmaz. Asl retmen kendi dersinin a olmaldr. Bu muhabbeti kendi talebelerine de alayabilmelidir. Ne gzel demiler, Kendisi yanmayan bakasn da yakamaz diye. Okul yllarm ok iyi hatrlyorum. Edebiyat retmenim brahim Cafer edebi ahsiyetlerden, edebi eserlerden bahsederken heyecanlanrd, duygusallard. Hi aklmdan kmyor bir defasnda Muhammet Hadiyi anlatyordu. retmen heyecanla onun hayatndan bahsediyordu. Onun sokaklarda gezerek iirlerini sa syledi. ldkten sonra da mezarn bilmediimizi ekledi. Bunlar syleyip yzn bizden baka yere evirdi. Omuzlarn inip katln grdk. retmenin aladn anladk. ok gemeden de snf terk e i. Ben de arkasndan gi im. Pencerenin nnde gzyalarn sildiini grdm. Ben yanna yaklap niin aladn sordum, o da, Sen ne anlarsn ki sana ne deyim dedi. Ben de Hadi hakknda bir ilgi balad. Hadi de ne vard ki retmenimi ala , diye dnmeye baladm. Gece gndz Hadiyi aratrmaya baladm. Bylece retmenim yreime Hadi tohumu ekti. te retmen byle olmal, kendisi yanmal ki rencisini de yandrsn.212 Bunlarn yannda daha birok konuda Vahabzade eitli gazete ve dergilerde kirlerini dile getirdii almalar ele almtr. Sz edilen almalarda Vahabzade bir aydn olarak gncel konulara, grdkleri aksaklkla212
Bahtiyar Vahabzade, Gelin Ak Danak, Bak1989, s. 82.
205
ra kar zm yollar nerir. Sz edilen kirlere bakldnda milli, manevi deerlere dayanan, tarihten gelen birikimini, adet anane ve geleneklere bal olan bir Vahabzade karmza kar. O topran derinlerinden beslenen, topraa ok sk balanan, topraktan ald g ve kuvvetle dallarn saa sola yayan bir nar aac gibidir. Gemiini sever, tarihine ok sk baldr. Yeri ve zaman geldiinde tarihteki aksaklklar uygun bir dille eletirmekten ders karmaktan da geri kalmaz.
III.VI. Hatralarndan Semeler
Vahabzade ile 1999 yl sonbaharnda tanma frsatn elde e ik. iirlerini Trkiye Trkesine aktarmak iin kendisiyle gnlerce beraber altk. Bir okuyucusu olarak zat- lilerini uzaktan tandm airi ilk defa yakndan grecektim. ofr bizi evine gtrd. Kendisi, bizi kapda karlad. airi, ilk defa grdmde, kendisinin, Necip Fazla ok benzediini sylediimde, bunu ilk syleyenin benim olmadm ifade e i. lk gnlerde iirlerini aktarmaktan ziyade kendisiyle sohbet e ik. iirlerini Trkiyeli bir okurun anlayp istifade edebilecei bir kvama getirmek iin Trkiye Trkesine aktarmaya baladk. Dorusu iirlerini Trkiye Trkesine aktarmak hi zor olmuyordu. ok yakndan tanma frsatn elde e iim air, kitabna alaca iirleri nceden seiyor daha sonra da beraberce hece ls bozulmadan Trkiyeli birisinin rahata anlayaca kvama getiriyorduk. Bu srada iirin yazl hikyesini de reniyorduk. Her bir i206
irin sebeb-i vcudunu kendi azndan dinledikten sonra hangi kelimenin nereye konaca daha kolay ve zevkli bir hal alyordu. Bylece verilmek istenilen mesajla seilen kelimelerin de uygun olmasna gayret ediyorduk. Bazen de herhangi bir iirini bizim okumamz ve yorumlamamz istiyor. Okuduumuz iirden ne anladmz merak ediyordu. Bu ekilde air duygu ve dncesinin okuyucu tarafndan nasl alglandn da test ediyordu. Bu ekilde iirlerini yorumladmzda bazen tebessmle, Allah Allah ben neler dnyormuum. diye aka-vari espriler yapyordu. Bu ekilde almamz uzun sre devam e i. Yer yer airin hatralarn bu srada kendi azndan dinledik. air bu hatralar dile getirirken bazen sesi ykseliyor, heyecanlanyor bazen de gzyalarna hkim olamyordu. Karmda bir asra yakn hayat srm, uzun ve skntl bir dnemi iliklerine kadar yaam birisinin olmas bize ayr bir heyecan veriyordu. Bu hatralarn bazlarnda airin bir dnemde ekmi olduu skntlar gzler nne seriliyordu. Onun hatralarnda yaklak bir asrn hlasasn grmek mmkndr. Bu hatrlarda bazen hasretin burukluu insan hzne boar, bazen tehlikeli bir ann verdii korku insan rpertirken, bazen de gemiin sayfalarna gmlen onurlu bir bakaldr insan gururlandrr. Sz edilen hatralarn bazlarn u balklar altnda ele alabiliriz:
Trkiyeye lk Defa Ayak Basacam
air, ocuk yalarnda Trkiye hakknda anlatlan hikyelerle byr. Babasnn, dedesinin ve retmenlerinin azndan Trkiyenin hibir zaman dmediini ifade eden Vahabzade, 1961 ylnda lkemizi ziyaret eder. ocuk yalarndan itibaren hayallerini ssleyen
207
bu yolculuk srasnda air ziyadesiyle heyecanlanr. Bu duygularn yanlarnda KGB ajanlar olduundan da yanstmaz. ten ie sevinir. Gemi stanbulda limana yaklatnda hayatnda ilk defa bir Trk grecei iin sabrszlanmaya balar. Gemiye ilk kan limanda grev yapan bir Trk doktor olur. ok ksa boylu olan doktor yolcular salk kontrolnden geirmeye balar. airin grd ilk Trk, o doktordur. Normalden ksa boylu bu doktoru gren farkl milletlerden yolcular, kendi aralarnda fsldap glmeye balarlar. Vahabzade bu durumdan ok rahatsz olur. Trkiyeye toz kondurmak istemeyen Vahabzade, yolcularn istihza dolu baklarndan rahatsz olduu iin Trkiyeye sitem eder. Hayalindeki byk lkeye sz syletmek istemeyen air, Niin kontrol iin boylu poslu bir doktoru limanda grevlendirmediler. Trkiyede hi mi uzun boylu, yakkl bir doktor yoktu? diye rahatszln dile getirir.
Trk Okullar ve Trkiyeye Gnderilen Talebeler
Bahtiyar Vahabzade Trkiye ve Azerbaycan arasndaki ilikilerin her ynden gelimesini ve sreklilik arz etmesini isteyen aydnlardr. Sovyetler Birliinin yklma sinyalleri verdii bir dnemde devlet bakan Gorbaova darbe giriiminde bulunurlar. Bu srada Hac Kemal Erimez Beyle gren Vahabzade kendisine, Azerbaycandan Trkiyeye, acil olarak ne kadar talebe gtrebilirlerse o kadar iyi olacan syler ve ksa srede onlarca talebenin Trkiyede yksek tahsil almas iin seilmesine n ayak olur. Ayrca Azerbaycandaki Trk okullarnn her zaman yannda olan Vahabzade, Trk okullarn iki lke arasnda kurulan kpr olarak kabul eder.
208
Rus Komutana Hakaret
Azerbaycan, Sovyetler Birliinden ayrldktan sonra bu defa halk kendisini Ermenistanla sava ierisinde bulur. Bu savan devam e ii dnemde Rus tanklar Bakye girer. Binlerce insan Ruslarn Baky igal etmesini protesto etmek amacyla meydanlara dklr. Tanklar, 20 Yanvar Meydannda Rus askerlerinin ehre girmesi engellemek iin toplanan insanlarn zerine srlr. Meydanda birok insan tanklar altnda can verirken, bazlar da bu kargaada yaralanr. Her aydn gibi Vahabzade de Ruslarn yapm olduklar vahe en rahatsz olur. Rus ordusunun bandaki komutan Bakde aydnlar bir yere toplar. Vahabzade de oradadr. air, Ruslarn yaptklar zulmleri iine sindiremez. Halka yaptklar ilin gerekesini anlatmak iin sz alan komutan Vahabzade tarafndan susturulur. air, Rus komutann yzne tkrr. Rus komutana Biz sizi burada istemiyoruz, Bakde ne iiniz var. diye kr. Bu durumdan ok rahatsz olan komutan elini tabancasna gtrmek ister. Orada bulunanlardan birisi komutann kulana eilir bir eyler fsldar. Komutan bunun zerine geri adm atmak zorunda kalr. Vahabzade szn e iimiz olaydan birka gn sonra Rus komutann kulana fsldayan ahsa ne sylediini sorar. O da Eer ona bir zarar verirseniz buradan hibiriniz sa kamazsnz. O Azerbaycan halknn en ok sevdii ve sayg duyduu airlerdendir. eklinde olur.
Cengiz Aytmatovla Sohbet:
Bahtiyar Vahabzade ve Cengiz Aytmatov Sovyetler Birlii dneminde baz eselerinde ima yoluyla da olsa sistemi eletiren yazlar kaleme alrlar. Bu dnemde 209
zellikle de milli deerlere kar yrtlen faaliyetleri bigane kalmayan her iki aydn rahatszlklarn satr aralarnda dile getirir. Sovyetler Birlii daldktan sonra iki aydn bir araya gelir. Azerbaycan ve Krgz Trkesi arasndaki farkllktan dolay bu dillerde anlaamayan iki Trk aydn aralarnda Rusa konuurlar. Daha sonra Vahabzade, Aytmatova Bir dnemde eletirdikleri bir milletin dilini konumalarndan dolay duyduu rahatszl dile getir. Her ikisinin de Trk olmasna ramen kendi aralarnda Rusa konumalarnn ne kadar ac bir durum olduunu dile getirir.
alkuu
Reat Nuri Gntekinin romanndan sinemaya uyarlanan alkuu lmi Sovyetler Birlii dneminde bu corafyada televizyonlarda en ok gsterilen Trk lmlerindendir. Sz edilen lm Sovyetler Birliinde bazen aydnlar arasnda sohbet konusu olur. Vahabzade ile Rus General Sovyetler Birlii dneminde bu lmdeki baz etkileyici sahneleri birbirlerine anlatrlar. Filmin kahramanlarndan Feridenin dedi kodularn nne gemek iin yal bir Trk komutan tarafndan nikhlanmas ve bu ekilde gen kzn korunmas Rus generalin ok houna gider. Trk komutann, evlilik dncesiyle deil de gen kzn namusunu muhafaza etmek iin evlenmesi ve Ferideye dn gecesinde baba gibi muamele etmesi Rus Generali ok etkiler. Vahabzade ile lm hakknda sohbet eden General kendisine, Trk komutann yapt il bir Trk askerinin yksek seciyesinin gereidir. eklinde olur. Rus Generalin bu ekilde Trk askerine kar sayg duymas Vahabzadeyi ziyadesiyle memnun eder. Trk olduu iin onun bu szlerinden gurur duyar.
210
retmeninin zerindeki Tesiri:
Sovyetler Birlii dneminde Azerbaycan aydn Trkiye ile ilgili duygu ve dncelerini syleyemezler. Trkiye ile irtibat olanlara en ar cezalar verilir. Vahabzadenin ilkokul retmeni de bunlardan birisidir. Vahabzadenin anla na gre ilkokul retmeni, derslerde Trk kelimesi getiinde pencereye yaklar, arkasn talebelere dner alarm. retmen yzn snfa dndnde, renciler, hocalarnn aladn anlarlarm. lkokul retmeni bu ynyle Vahabzadenin Trkiyeye bak asn etkileyen nemli ahsiyetlerden birisidir. Azerbaycann ve Trk dnyasnn nde gelen airlerinden Vahabzade, hatralarnda da grld gibi, zorlu bir hayat mcadelesi vererek gnmze kadar gelmitir. Onun hatralar, ierisinde farkl dnemlerde katlanm bohalarn yer ald tarihi bir sandk gibidir. Bu bohalar aldnda bir dnemde verilen mcadelenin, ekilen skntnn hlasas niteliindeki tarihi hakikatler ortaya kar. Ayn zamanda halkn duygu ve dncesini terennm eden bu ynyle insanlarn gnlnde taht kuran air, bask ve istibdatlarn icra olduu dnemde byk bir okuyucu kitlesi tarafndan takip edilmekte, onun satr aralarnda ima yoluyla dile getirdii dnceler, sanki susuz kalm, kuraklktan atlam topraklara iseleyen yamur gibidir. Halk, onun eserlerinde kendisini bulur. Halkn, ilesini ekip syleyemedii, aklndan geirip dile getiremedii dnceler, onun eserlerinde en gzel ekilde ortaya konur. Bu eserlerde anlatlan duygu ve dnceler, bazen airi zor durumda brakr, o, bazen takip edilir bazen sorguya ekilir. Bir dnemde ekilen straplarn ve skntlarn
211
panoramasn onun hatralarnda grmek mmkndr. Bu anlar, yllar sonra tatl bir hatra olarak anlatlrken verilen mcadeleden sonra bamszln kazanlmasyla gzel bir nostalji olur.
III.VII. Rportajlarndan Semeler
Azerbaycann milli airi Bahtiyar Vahabzadenin eserleri, Sovyetler Birliinin dalamasyla birlikte Trkiyede daha byk kitlelere ulat. Birok eseri Trkiye Trkesine aktarlarak karde Trk cumhuriyeti stiklal airinin duygu ve dncelerini Trk okuyucusu yakndan tanma imkn elde e i. ki lke arasndaki ekonomik ilikilerin gelimesi yannda, kltrel ilikilerin artmas, iki karde lkeyi daha da yaknlatrmtr. air, akademisyen, politikac, Bahtiyar Vahabzade ile edebiyat, kltr, dil ve iki karde lke arasndaki ilikiler zerine yapm olduumuz rportajda airin bir mr boyu vermi olduu mcadeleyi gryoruz: Karaman: Bize ksaca kendinizi tantr msnz? Vahabzade: 16 Austos 1925 tarihinde Azerbaycann dalk yerlerinden olan eki de dnyaya geldim. ocukluumun ilk dokuz senesi bu ehirde geti. Dokuz yanda iken Bakye gtk. 1934 ylndan sonra mektep hayatm Bakde devam e i. 1942de okulu bitirdikten sonra annemin istei zerine Tp Fakltesine kaydoldum. ki ay sonra Filoloji Fakltesine getim. 1947de niversiteden mezun oldum. 1951de Samet Vurgunun Lirikas mevzuunda hazrladm tezle namzetlik derecesini aldm. 1964 ylnda Samet 212
Vurgunnun Yaratclk Yolu adl almamla doktora almam tamamladm. ocuk babasym. Karaman: Yanz itibariyle SSCBnin Azerbaycana girdii, buralar igal e ii bir dnemin ilk yllarnda renime balam olmalsnz. o dnemle ilgili olarak unutamadnz bir annz var m? Vahabzade: ocukluumda yaadm, beni ok etkileyen, unutamadm bir olay 1932de doduum ehir ekide geti. Ruslar Azerbaycana girdiklerinde icraatlarn gerekletirmeye balar. O dnemlerde, 1932lerde, Kolhozlar kurmaya balarlar. Halk, Ruslarn bu faaliyetlerine kar kar. ekiye, gelen Rus yetkilileri ehre alamazlar. Ksa bir sre sonra ehir halkn eline geer. Babamn anla na gre, Bakde bulunan Rus askerleri isyan bastrmak zere ekiye gelirler. eki, bir ha a boyunca, ayaklanan kolhozlara kar kan halkn elinde kalr. Rus askerleri bunlarn byk bir ksmn ldrr. Sa yakalananlarn bir ksm zindana atlr, bir ksm da kuruna dizilir. Kalan insanlar mcadelesini devam e irmek zere daa karlar. Bu olaydan sonra bu ehirde tevkierin, takiplerin ard arkas kesilmez. pheli insanlar, sorgulanmak zere KGBye arlr, ifadeleri alnr. Bu olaydan birka yl sonra biz Bakye g etmek zorunda kaldk. Karaman: eki syan ile ilgili tarihi kaynaklar var m? Vahabzade: ekide cereyan eden bu hadise ile ilgili olarak Azerbaycan arivinde belgeler bulunmaktadr. Arive telefon e im, talebelerimden birka orada alyor. Onlar eki syan hakknda alma yapyorlar. O isyan hakknda kitaplar hazrlyorlar. 1937lerde bizim en byk aydnlarmz hapse iler. eki syanlarn anlatan Celal Kasmovun 1998de yaymlanan Represiyadan Departasiyaya Doru adl kitab dnemin siyasi olaylarna k tutmas asndan nemli bir aratrmadr. lgili kitaptan, ikencelerle trnaklar213
nn arasna ineler batrlp, farelerin arasna atlan bir ahsa, kayda gemek, gya suludur diye ceza vermek amacyla syle irilen szler: Sizin kardeiniz Emin Abit Trkiyeden ne zaman dnmtr? Kardeim Emin Abit Trkiyeye 1918de gitmi, 1927de dnmtr. imdi limler Akademisinde akademisyendir. Siz Emin Abitin Pantrkist olduundan emin misiniz? -Evet! Ben eminim o Pantrkis ir. -Pantrkist olduuna deliliniz nedir? ....................................................... !918de Trkler Baky igal e iklerinde siz Nuri Paann yanna arlmsnz, siz niin Nuri Paann yanna gi iniz? ............................................................. Bu insanlarn tek suu, Trkiyede eitim almalar ve Trk milliyetiliini savunmalardr. O dnemde ekide 10.000 insan ldrdler. 1938e kadar Azerbaycann genelinde 30.000 insan ortadan kaldrdlar. Bu olaylardan sonra gelen nesiller bunlar unu ular. Karaman: O dnemi grm olan insanlarn, bu hadiselere kar tepkisi nasld? Vahabzade: Bu olaylar gren insanlarda sisteme kar gizli bir dmanlk vard. Fakat, herkes bu dmanl alenen syleyemiyordu. Yazlarmzda bu hislerimizi sembollerle anlatyorduk. O dnemde yaadmz bir olay baka bir lkede canlandryorduk. Olay, mesela herhangi bir Afrika lkesinde geiyordu. Sovyetler dneminde ben Fasa gitmitim. Orada, btn Fasllarn, Franszca konutuklarn grdm. Azerbaycana dndmde Latin Halk lm, Onun Dili Yayor diye bir makale yazdm. Bu yazmda Dnyada yle millet214
ler var ki kendileri yayor, dilleri lm eklinde bir ifade kullandm. Altna da mesela Kazaplanka diye not dtm. Beni ardlar; Sen bu yaznda neden bahsediyorsun? dediler: Ben de: Afrikada grdklerimi anlatyorum. dedim. Bu bize benziyor diye ktlar. Bunu sen diyorsun ben demiyorum. dedim. Karaman: Azerbaycan bamszln kazandktan sonra dille ilgili olarak eitli tartmalar oldu. Azerbaycan halknn konutuu dile, Azerbaycan Trkesi mi, Azerbaycan dili mi, yoksa Trk dili mi denmeli eklinde eitli alternatif terimler sunulmutu. Siz bu tartmada hangi terimi savunmutunuz? Vahabzade: Bu tartma Cumhurbakann yannda olmutu. Tartmaya Aliyev de katlmt. O, dilimize Azerbaycan dili, milletimize de Azerbaycanl denmesini istiyordu. Tartmada ben, Anar ve Rstemhanl bizim dilimiz Trkedir, krini savunmutuk. Bunu kabul etmezseniz ikinci bir teklif olarak da milletimiz, Azeri Trk, dilimiz ise, Azerbaycan Trkesi olsun eklinde bir alternatif sunmutuk. Sonuta %95i milletimiz; Azerbaycanl, dilimiz Azerbaycan dili krini kabul e i. Bu kararn siyasi yn arlk basmaktadr. Azerbaycanda deiik milletler bulunmaktadr. Biz Azerbaycanl desek onlarda ayn terimi kullanacaklar, biz Trk alternatini kabul etsek bu defa dier milletlerin milliyetleri de n plana kacakt. Karaman: Sizin, air, akademisyen olmanz yannda siyasi ynnz de var. Mecliste bamsz milletvekilisiniz. Bugnk Azerbaycan-Trkiye kltrel ilikileri hangi dzeydedir? Vahabzade: Hem Anadolu Trkleri hem de Azerbaycan Trkleri ilikilerimizin daha sk olmasn arzu 215
ediyorlar. Aydnlarmz bu konuda daha da istekli grnyorlar. Maalesef ilikilerimiz yeterli dzeyde deil. Bu ilikiler, devlet nezdinde olmal. Siz benim iirlerimi Trkiye Trkesine eviriyorsunuz, bunu biz devlet baznda yapmamz gerekir. Biz sizin edebi verimlerinizi Azerbaycan Trkesine, siz de bizim eserlerimizi Trkiye Trkesine aktarmalsnz. Ayrca Azerbaycan edebiyat tarihi olmamal. Umumi Trk Edebiyat Tarihi yazlmaldr. Bunun yannda Genel Trk Sanat Tarihi, Umumi Trk Tarihi kaleme alnmaldr. Bunlara Trk dnyasnn aabeyi durumunda olan Trkiyenin n ayak olmas gerekir. Karaman: Sovyetler Birlii dneminde birok dnr, air, takip edilmi; srgnlere gnderilmi, ha a birou bu yolda cann vermi. Zikredilen dnemde siz herhangi bir tepkiyle karlatnz m? Vahabzade: 1962de beni Glistan Poyemas adl almamdan dolay niversiteden uzaklatrdlar. ki yl boyunca beni takip e iler. ten uzaklatrldm. Bu sre zarfnda ok sknt ektim. Bu olaydan sonra daha ihtiyatl olmaya altm. Bu tr basklar btn SSCBnde oldu. Ama Trk halklarna daha ok bask yapld. Bunun sebebi; Trk halklarnn arkasnda Trkiyeyi grmelerinden ileri gelmektedir. Trkiyeye olan yaknlmzdan ve dilimizin ortak olmasndan dolay Azerbaycan halkna yaplan basklar daha fazla olmutur. Karaman: Sovyetler dneminde sansre urayan dizeleriniz oldu mu? Vahabzade: ok oldu. Altm kadar iirim baslmad. Sovyetler Birlii daldktan sonra onlar yaynlattm. Nal Hayat adl eserimde bu iirlerimi Sandktan Sesler bal altnda yaymla m. Karaman: Azerbaycandaki Rus okullarndan mezun olan genler ana dillerini konuamyorlar. Milli 216
kltrden uzak olarak yetiiyorlar. Bu konuda siz ne dnyorsunuz? Vahabzade: Azerbaycanda millet kendi tarihini bilmiyor. Bu konuda kitaplar hazrlanmal. Anadolu Trkne olan sevgiyi artracak almalar yaplmal. Anadolu insan Azerbaycan halkna tantlmaldr. Bu balamda Trk edebiyatlar, zbek, Trkmen, Kazak, Tatar, birlikte hazrlanp okullarda okutulmaldr. Karaman: Azerbaycanda Trk edebiyatlar yeterince tannyor mu? Bu konuda ne gibi almalar yaplabilir? Vahabzade: Sovyetler dneminde burada eserleri en ok okunan iki Trk edebiyats Reat Nuri Gntekin ve Halide Edip Advardr. O dnemde alkuu ok sevilmiti. Bugn Mehmet Akif, Yahya Kemal, Namk Kemal gibi airlerin eserleri Azerbaycanda direk baslmaldr. Karaman: Trkiyede, Divan edebiyat yeni nesil tarafndan yeterince anlalmad iin bu edebiyat gereklidir, gereksizdir eklinde tartmalar oldu. Siz bu konuda ne dnyorsunuz? Vahabzade: Bu sorunuza 1970li yllarn banda cevap verdim. O zaman Almanyada idim. Orada Ahmet Cibide adnda Mslman olmu bir Alman dostum vard. Trkeyi ok gzel biliyordu. Ona Trkiyeden dergiler geliyordu. O dnemde Varlk dergisinde l Edebiyat adl Divan edebiyatn ktleyen bir makale okudum. Makalede ada Trk genliine Fuzulinin neyini retelim krini savunuyordu. Ayn dergide ilgili yazya bir cevap niteliinde Yel Kayadan Ne Aparr balkl bir yaz gnderdim. O makalemde, Ben bu makalemi yazarken kulaklarma bir kahkaha sesi geldi. Baktm ki byk bir kayann stnde Fuzuli, Nbi, Y. Kemal, Bki oturmular bana glyorlar. Onlara: Niin glyorsunuz diye sordum. 217
Onlar da: Bizim gibi byk dhilerin A.Zeki Eybolundan korkumuz yok. Senin gibi kk airlerin de mdafaasna muhta deiliz. dediler. eklinde dncelerimi dile getirmitim. Eybolu beni soruyormu. Ben de kendisiyle grmek istiyorum. Karaman: Sizce iir nedir, nasl olmaldr? Vahabzade: Yazdn iiri halk anlamaldr. Halk eserlerini anlamakta glk ekiyorsa sen kimin iin yazyorsun? Yani sanat halk iin olmaldr. Halk iirini anlamyorsa, sen bunu kendin iin mi yazyorsun? Karaman: Trk edebiyatndan sevdiiniz airler kimlerdir? Vahabzade: Mehmet narl, Y.Kemal, N.Kemal, Faruk Naz, M.Akif ada airlerden de Y.Blent Bakiler. Bunlardan Mehmet Akife ayr bir muhabbetim var. O Trk milletinin yetitirdii en byk aydnlardan birisidir. Onun airlii kiiliinden gelir. airlii akidesine borludur. Karaman: ki binli yllarda nasl bir Trk dnyas hayal ediyorsunuz? Vahabzade: Bunu tahmin etmek ok zor. Allah bilir. Arzum dnyann en kudretli devleti Trkiye olsun. Bu benim en byk dileimdir. Karaman: Dnyada geni bir corafyada Trk dili deiik lehelerde konuulmaktadr. Sovyetler Birliinin dalmasyla da Trk devletleri arasnda ilikiler ar . Dolaysyla dille ilgili yeni gelimeler oldu. Ortak dil, ortak alfabe zerine almalar yapld. Bu konuda siz ne dnyorsunuz? Vahabzade: Bu konuyla ilgili ok yazdm. Ortak dili gerekletirmek iin harekete gemek gerekiyor. Aydnlarmz imdiden almaya balamallar. Azerbaycan Trk, Trkiyede bugn konuulan baz kelimeleri anlamakta zorluk ekiyor. lim adamlarmz ortak dil hususunda almalar balatrken, dier tara an kullan218
dmz ortak kelimeler dilden atlyor. Azerbaycanda okul kelimesini bilen ok azdr. Bunun yerine niin mektep kelimesi kullanmyoruz. Bunlar nemli meseleler. Mektebe, muallime dnmeli. Benim atam mektep demi, okul dememi. Bu konuda Trkiye aabeylik yapmaldr. Bu alanda yaplabilecek bir dier alma da ortak dil projesidir. Ortak bir lgat hazrlanmaldr. Trklerin kullandklar ortak kelimelerin ilerlii artrlmaldr. Biz bugn Azerbaycan Trkesinde dileke yerine eriza kelimesini kullanyoruz. Bu gzel bir kelime deil. Bu kelimenin yerine dileke kullanlmaldr. Ayn ekilde size yabanc dilden gemi anahtar kelimesi var. Bizde bunun karl aar kelimesidir. zbeklerin, Krgzlarn ve Kazaklarn kulland bu kelime niin btn Trk dillerinde ortak olmasn. Bu mesele bir iki yln ii deil. Biz bunu imdiden balatmazsak, gelecek nesil bizim yzmze tkrecek. Karaman: Azerbaycannn bamszl iin birok insan mcadele etmi. Baz insanlar bu uurda canlarn da vermiler. Sonuta Azerbaycan bamszln elde e i. Bu aamadan sonra Azerbaycan halkna, zellikle de genlere den vazife nedir, ne olmaldr? Vahabzade: bundan sonra balyor. Genler istiklali sevmeli, milletini sevmeli, milletinin diline, edebiyatna sayg duymaldr. Bunlar da eitimle mmkndr. Karaman: iirlerinize olan rabet hangi dnemde daha fazla idi? Vahabzade: Sovyetler dneminde on kat daha fazla idi. O dnemde kitaplarm elli bin tirajla baslrd. Bir ha a sonra kitaplarm piyasada kalmazd. imdi iki bin tirajla baslyor. Alan yok. O dnemde milletin maddi durumu iyi idi. Maddi sknt yoktu, fakat dnemin felsefesi dilimizi, dinimizi asimile etmekti. 219
Karaman: Sovyetler dneminde Trk aydnlaryla ilikiniz olmu muydu? Vahabzade: O dnemde Alparslan Trkele tanyordum. Kendisiyle devaml irtibat halinde idim. Gizli mektuplarla Almanya araclyla haberleiyordum. O dnemden beri kendisiyle dostluumuz vard. Karaman: Azerbaycan belli bir dnem Rusya ile birlikte yaamak zorunda kalm. Dil, kltr alannda etkileim kanlmaz olmu. Bugn Azerbaycan aydnlar gemi dnem hakknda ne dnyor? Vahabzade: Rus okullarndan mezun olan baz aydnlar, Azerbaycann tekrar Rusyaya balanmasn arzuluyorlar. Eski dnemin tesisini hayal ediyorlar. Ruslar daha ok seviyorlar. Bunun sebebi; Rus okullarndan mezun olmalar, Trk kltrn, Trk edebiyatn bilmemeleridir. Onlar iin Deli Petro, van Grozni, Yavuzdan, Trk aydnndan daha iyi. nsan bilmediinin dmandr. Karaman: Bize vakit ayrdnz iin teekkr ederim.213
Dier Rportajlarndan Pasajlar
retmenlere Den Vazife
retmenler bir nesli gelecee hazrlayan, bir milletin geleceini ekillendiren ahsiyetlerdir. stikbalini dnen milletlerin retmenleri iin yapacaklar her
213
Erdal Karaman, Bahtiyar Vahabzade ile Dil, Kltr ve Tarih zerine Sylei Journal of Caucasian Studies,No:1,pg:5,2004
220
trl fedakrlk azdr. Bahtiyar Vahbazade lkesinde eitim alannda yaplan slahatlara dikkat ektikten sonra rencilerin yetitirilmesinde ortaya kan aksaklklar bir sohbetinde u ekilde sralar: Son zamanlarda lkemizde eitim alannda kkl slahatlar yaplmaktadr. Ben sz edilen slahatlara deinmeyeceim. Grdklerimi, ahit olduum baz hususlar dile getirmek istiyorum. Okulun amac, ocuklar hayata hazrlamaktadr. retmenler her eyde nce ocuklarn dncelerini, muhakeme melekelerini inkiaf e irmelidir. lk snardan itibaren ocuklardaki bamsz dnme yetenei ldrlmektedir. Okullarmzda kuru ezbercilik modadr. ocuklarmz muhakeme etmekten kirlerini serbeste ifade etmekten ekiniyorlar. imdi ortaokullarda da niversitede aratrmacla sevk etmek gerektiini dnyorum. Talebelerde renmek, dnmek, netice karmak, dndn syleme alkanln alamalyz. Bunun iin de ilk nce retmenlerin kendileri aratrmac ruha sahip olmallar. Ben okullara talebelere sohbet etmek iin gi iimde benim iirlerimi ezbere okuduklarn gryorum. Ezbere okuduklar iirlerimde neden bahse iimi sorduumda sessiz kalyorlar. Hibir yorum yapamyorlar. Edebiyat retmenleri lisede derse girdiklerinde benim hakkmda yazlanlar aynen talebelere aktaryor, inceledii air hakknda talebelerine birka sz syleyemiyorsa o zaman bu talebeler nasl zgr dnsler, yorum yapsnlar? te bu anlay daha ortaokuldan ocuklarmzdaki zgr dnmeyi ldrmektedir. Byle retmenler tarihimizi, edebiyatmz, milli servetimizi, medeniyetimizi, dilimizi ve sanatmz yavrularmza retemiyorlar. Torunum okula gidiyor. nc sn a okuyor. Evde ders alrken ona dikkat ediyorum. Dilimizdeki imla 221
ve noktalama kaidelerini retmenlerimiz bilmiyorlar. Yavrularmz kkken onlara ana dilimizin gzelliklerini retmeliyiz.214
Ana Dilde Eitim:
Sovyet hkmetinin Azerbaycan igal etmesiyle birlikte Azerbaycanda yeni bir dnem balar. Bu dnemde hayatn her alannda deiiklie gidilir. Azerbaycan Trkesi de sz edilen deikliklerden nasibini alr. Azerbaycan okullarnda eitli milletler arasnda yaknl salamak, Sovyetler Birliindeki dostluu salamlatrmak amacyla bu milletlerin Rus ve dnya kltr zenginliklerine katlmas bakmndan en kudretli ara olan Rus dili retimini iyiletirmeye gidilir.215 Politika ve sosyal alanlarda yaplan deiiklerin yannda edebi dncede de deiiklerin yapld grlr.216 Bir aydn olarak Vahabzadenin de ana dilinde eitim hususunda dile getirdii dnceler birok Trk aydnn kirleriyle rtmektedir: ocuklarmz, ilk tahsili ana dilinde aldktan sonra yksek renimde yabanc dilde tahsilini srdrebilir. Ben her zaman, yabanc dilde retimin gerekli olmadn sylerim. Btn diller, btn halklar gzeldir. nsan ne kadar yabanc dil bilse o kadar iyi olur. Fakat ilk nce herkes ana dilini mkemmel bilmelidir. Ben ilkokulun nemli bir ksmn ana dilimde okudum. Bana airliimi kazandran ana dilimdir. Biz bir dnemde, ocuklarmz Rus okullarna verdiimizde onlarn hepsinin ilim adam olacana, byk mevkilere geleceine inanyorduk. Bunun iin tek
214 215
Azerbyacan Mektebi, Jurnali, 1990, No: 2. Mehmet Saray, Gasprah smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul 1993, s. 106. 216 slam Ansiklopedisi, c.4, s.321.
222
kar yol Rus okullarnda renim grmekti. Sonuta ne oldu? Azerbaycanl gen van Grozniyi tand; ah smail, Fatih hakknda bir ey renmedi. imdi siz bu ocuk bydkten sonra ondan hangi vatanperverlii bekleyeceksiniz? Tabii ki byle bir ey bekleyemeyiz. Atalarn tanmayan evla an evlat olur mu? Belki, dilini bilmeyen, tarihinden bigane olan, medeniyetinden, sanatndan haberi olmayan genlerden belli makamlara gelenler olabilir; ama hakiki vatanda olamaz. Bylelerinin vatanna, milletine, diline, tarihine gerek manada sahip kmas elbe e beklenemez. Aslnda bunu onlardan beklemek de hata olur. XIX. yzylda Ruslarn ileri gelen aileleri ocuklarn Alman ve Fransz dillerinde renimini tamamlatrlar. O zmre sz edilen dnemde kendi dillerini kyl dili olarak nitelendirmitir. Uinski adnda Rus aratrmac sz edilen dnemde yabac dilde renim gren talebeler zerinde bir aratrma yapar. O, talebe Rus okulunda ana dilinde tane de Alman dilinde okuyan talebe zerinde gzlemlerde bulunur. Uzun sre alt talebeyi takip eder. Ana dilinde renimi srdrmeyen talebelerin yeteneklerinin kreldiini, mutsuz olduunu tetkikatlar neticesinde elde eder. Dil halkn ruhu, halkn psikolojisidir. Dil halkn psikolojisinden, ruhundan ortaya kar. Yani ocuun doutan ruhunda Rus ruhu, Rus psikolojisi var. Niin Rus suya vada biz su diyoruz. Bu halkn psikolojisidir. Ben dili yabanc dille renirsem yabanc kelimelerle benim ruhum, psikolojim zme yabanclar. Ben krk yldr edebiyatla itigal ediyorum. Boazma kefen takp, dilimiz urunda mcadele veriyorum. Makalelerimde, iirlerimde bu konuya Sovyet dneminde ok deindim, imdi konumak ok kolay, bu konuda azatlk devrinde kir beyan etmekten kolay ne var ki Sovyet 223
dneminde Latin Dili, Neo, Ana Dili, Yollar ve Oullar, Tezatlar, gibi iirlerimden dolay bama gelmedik kalmad. Fasa gitmitim. Arap halknn Franszca konutuunu grdm. Azerbaycana dndkten sonra Yollar ve Oullar balkl manzum hikyemi yazdm. Bizim airlerimizden birisi kalkt, Bahtiyar Fas-Fransz ilikilerinden deil, Azerbaycan-Rus mnasebetlerinden bahsediyor dedi. Aslnda o air benim dediklerimi anlamt, doru konuuyordu. O zaman Mehdi Hseyin ve Server Aslanov beni mdafaa etmiti. Neyse Ben ok iyi hatrlyorum 1950lerde merhum yazarmz Ali Veliyev toplantlarn birinde Ermenicede neredilen bir dergide geen Aderbecan kelimesi yerine Azerbaycan ibaresinin yer almas gerektiini dile getirdi. O zaman bu gre Ermenistandan da itiraz sesleri ykseldi. Bu kullanmn dillerinin kurallarna aykr olduunu beyan e iler. Grclerin Tiis kelimesinin imlasnda vermi olduklar mcadele hepimizin malumudur. Bizde bu meselede hassas davranlmyor.217
Alfabe:
Azerbaycan 1920li yllarn sonunda Sovyet hkmetinin kararyla Kiril alfabesine gemek zorunda kalr. Trk cumhuriyetinde kabul edilen kiril alfabesinin her birinin dierinden farkl harere sahip olduunu grmekteyiz. air Kiril alfabesi hakkndaki dncelerini u satrlarla dile getirir: Kiril alfabesi bizim dilimizin kurallarna uymuyor. Biz o zaman alfabemizi deitirmekle ok hata e ik. Stalin dneminde halkmzn hukuklar ok inendi. Onun halkmza vermi olduu zararlar ok byktr.
217
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men,Yaman da Men, Bak 1995, s.184..
224
zellikle de halkn alfabesinin elinden alnmas bu millete vurulan en byk darbedir. Biliyorsunuz bir zamanlar bizim halkmza, Trk daha sonra Tatar, Midyal, ha a Alban dediler. imdi de Azerbaycanlyz. Bir milletin bu kadar ad olur mu? Aslnda biz Trkz. Bizim atalarmz Azeri Trkleridir. 1920 yllardan balayarak Stalinin Trk halkna olan dnceleri belli idi. Stalin Azerbaycan halkyla Trkiyeyi ayrmak iin elinden geleni yapt. Milletimizin adn dahi deitirdi.218
Ana Dilinde Konumayanlar:
Birok Azerbaycanl aydndan dinlemitim Sovyetler Birlii dneminde Azerbaycan Trkesinde konuanlar knanr, cahil gzyle baklrm. Sz edilen dnemde insanlar, ana dilinde konumaktan ekinirlermi. Bu dnemi ok yakndan yaayan air ana dilinde konumayanlara kar dncelerini u hatrasnda dile getirmektedir: Moskovada birka arkada bir araya geldik. Dostlarmzdan birisinin doum gnn kutluyorduk. O zaman Azerbaycan Tp Enstits Rektr Bahadr Eyvazov da aramzda idi. Arkadalarmzn ou iirden anlayan iiri seven aydnlard. Toplantnn belli bir blmnde iir sylemeye baladk srayla. Herkes ikinci iirini okuyordu. Bahadr Eyvazov her iki iirini de Rusa okudu. Onun her iki iiri de Rusa okumas beni sinirlendirdi. nc devrede artk kendimi tutamadm: Hi Azerbaycanl air bulamadn m? Rusa iir okuyorsun, dedim.
218
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men, Yaman da Men, (Yusif Beyle Mkalime) Bak 1995, s. 216.
225
Profesrn Rusa okuduu iirler benim iirlerimmi. Sinirden okuduu iirleri bile dinleyemedim.219
Azerbaycan Trkesinde Sadeletirme Faaliyetleri:
Son on on be yl ierisindeki Azerbaycan Trkesinde dilde sadeletirme faaliyetleri yrtlyor. Ben bu faaliyetleri suniletirme gryorum. Trk dilinin bozulmayan bir kanunu var. nce zne, sonra da yklem gelir. imdi baz kalem sahipleri zne ile yklemin yerini deitirip yazmaya baladlar. Bu sadeletirme deil, suniletirmedir. Ben byle sadeletirmenin karsndaym.220
Dilimiz Trk Dili, Milletimiz Trktr:
Bamszlk sonrasnda Azerbaycan Trkesiyle ilgili tartmalar tekrar gndeme gelir. Baz aydnlar Azerbaycanda konuulan Trke iin Azerbaycan Trkesi, bazlar Azerbaycan dili tabirinin uygun olduunu dile getirir. Vahabzade de o dnemde tartmalara katlr. Konuyla ilgili kirlerini bir rportajda yle dile getirir: Ben dilimizin Trk dili, milletimizin de Trk olduunu savunuyorum. Bu kir yle bir hakika ir ki bunu ispat etmeye hi gerek yoktur. Yanl hatrlamyorsam, Stalinin 60. doum gnnde bir kitap kmt. O kitab ben son zamanlara kadar saklamtm. Orada Samet Vurgun ile Stalin arasnda bir diyalog verilmiti. Stalin Samet Vurgunun adn soyadn sorar. O, Samet Vekilov der. Stalin de sen vekilzadesin, der. Sonra milliyetini sorar. Samet Vurgun
219 220
Azerbaycan Mektebi Jurnal, No: 2, 1990. Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men, Yaman da Men, Bak 1995, s.216.
226
Trkm der. Stalin de hayr Trk deilsin, Azerbaycanlsn, der. Milletimizin ad o zaman Azerbaycanl olarak isimlendirildi. Bugn Milli Meclisimizin kard kanun milletimizin adnn tekrar aslna dnmesi iindir. Bana bu konuda birok telefon geldi. Telefonda bizim milletimizin Trk olmadn sylediler.221
Sovyet Dneminde ve Sonrasndaki Vahabzade:
Sovyetler Birlii dalmasyla birlikte Trk cumhuriyetleri bamszlklarn kazanmaya baladlar. O dnemde aydnlar kirlerini ak ekilde ifade edemezler. ki dnemdeki Vahabzadeyi kendisi yle anlatmaktadr: Ben, imdi de ayn adamm. Az ok dnyay anlamaya baladmdan beri ayn dnceye hizmet e im. Stalin dneminde de durgunluk dneminde de bugn de ben halkma gerekleri anlatmaya altm. Elbe e o zaman bugnk gibi her eyi ak ekilde syleyemiyorduk. eitli yollarla kirlerimi dile getirdim. Eserlerimdeki kahramanlar ya tarihten ya da baka bir lkelerden seiyordum. Bu ekilde tepkileri zerime ekmemeye alyordum. Mesela durgunluk dneminde ana dilimizin bilinli bir ekilde tahrip edildii dnemde Latin Dili iirimi yazdm. Genellikle benim Seyahat de eri bal altnda yazdm iirlerde kirlerimi Kzm sana sylyorum, gelinim sen anla prensibiyle dile getirdim. Biz zamannda ele aldmz eserler sayesinde halk bilinlendirdiimizi bugn gryoruz. Biz yeryznde tek kaldmz anladk. Bundan dolay da adm ba bizi tahkir e iler, gerekleri syleyemedik.222
221 222
Azat Azerbaycan Gazeti, 13 Ocak 1993. Azatlk Gazeti, 1 Kasm 1990.
227
Karaba:
Bugn Azerbaycann farkl yerleim yerlerinde, Karaba ve evre illerden zorla karlan insanlar, ok etin artlar altnda yaam mcadelesi vermekteler. Yurdundan yuvasndan zorla ge zorlanan Karaballar, niversitelerin yurtlarnda iki kii iin hazrlanan tek odal meknlarda aileleriyle birlikte zor arlar altnda yaamaktalar. kliminin ve tabii gzelliinin insan byledii, cennet-asa bir yerden, Karaba gibi gzide bir beldeden, zorla kartlan insanlar, bugn yurt odalarnda yuvalarna dnecekleri gnn zlemiyle hayata balanmakta, bir gn, hayallerini ssleyen vuslat mjdesini alacaklar gn beklemekteler. Kendilerini ziyaret e iimiz mltecilerin birounda yurdundan yuvasndan koparlmann vermi olduu strab, sknty, yzlerindeki ilenin ve strabn da yansmas diyebileceimiz izgilerde okurken, ziyaretimiz srasnda mltecilerin, ok zor artlar altnda yaamalarna ramen, misarperverliklerini nmayi e irmeleri gzden kamyordu. Bu manzaralar karsnda, masum insanlarn yurdunu yuvasn zorla ellerinden alanlara kar nefretimiz bir kat daha artmakta, kendi hallerinde hayat sren insanlara reva grlen zulme kar insanlarn sessiz kalmalarna bir anlam verememenin burukluuyla, bu corafyada uygulanan i e standarda kar dudak bkmekten baka bir ey yapamamann strabn, yreimizin derinliklerinde hissetmekteyiz. Karaballar, Ermenilere bile, tarihte kendilerine o kadar zulm etmelerine ramen, kaplarn amlar, uzun yllar ayn ortamda, huzur ve gven ierisinde hayat paylamlar. Onlarn gemite yaptklar taknlklar unutmular, yllarca bir arada bar ierisinde
228
yaamlar. Bu derece iyi niyete malik insanlara, Ermeniler, frsat yakaladklarnda ellerinden gelen en ar zulmleri yapmaktan geri kalmamlar. Vahabzade Karabala ilgili dncelerini u satrlarla dile getirir: Kakn kelimesini azma alamyorum, dilim yanyor. Ben onlarn durumlarn az ok rendim. Karde ve baclarmzn ana yurtlarndan karlmas ve onlarn birounun ackl hali bizim ahsi meselemiz olmaldr. Mltecilerin birou ev iin bana geliyorlar benim elimden bir ey gelmiyor. Bana sadece kalp ars kalyor.223
Karaba ve Eserler:
En mehur lozofa, edebi yaratclk nedir? diye sormular o da: Dnyada hibir psikolog, hibir lozof edebi yaratcln neden ibaret olduuna cevap veremez, demi. Ben de bazen, beni yazmaya iten nedir? Nasl oluyor da yazabiliyorum diye dnrm. Bazen niin makaleler yazdm kendi kendime soruyorum. Makalede, olan eyleri yazarz, olan aktarrz. Edebi yaratclk ile alakaldr, dhilidir. Yaratclk srr malum olmayan bir sretir. Besteci Cavanir Guliyev cepheye gi i. Cephede askerlerimizin durumunu grd, asker ona iir verdi o da gzel bir mar besteledi. Eminim o mar birok yazar ve airi harekete geirecektir. ok ilgintir o mar sylendikten bir saat sonra E.Sabitolu bana telefon e i. Bana ark ve marlar yazalm dedi. O gece yatmadm vatanla ilgili bir iir yazdm. Bizim elimizde olmayan bir hareket bu. Biz susmamalyz, yazmalyz: arr imdi btn milleti imdada vatan, Deiilmez, ey oul, cennete vatan.
223
Bahtiyar Vahabzade, (Konuan: Halk) Yanan da Men, Yaman da Men, s.201-204.
229
Bize meydan okuyan bilmelidir bir defalk, Ne satlmaz, ne verilmez bineden yda vatan. Sine altnda gerek kalp gibi her an dvne, Yana yldz gibi her szde, hem imzada, vatan. Vatan akndan ykselsin btn isteklerimiz, Yaasn arzuda, maksatta, temennada vatan. Ulular uymad var-devlete, yalnz dediler: En byk bahiimiz bizden her evlada vatan. Bana anla klarna gre bir kii evine geldiinde 15 yalarndaki gen kzn Ermeniler srkleye srkleye gtrdklerini grr. Baba bunu grr; ama yardm edemez. Baba buna dayanamaz tfeini alr kendi kzn Ermenilerin eline gemesin diye ldrr. Namusunun lekelenmesini bu ekilde engeller. Baba namusu iin z kzn ldryor, bunu ancak benim milletim yapar. Bandan geer; ama namusundan gemez. Bu ok byk bir romann ana krini oluturacak bir hadisedir. Buna benzer onlarca hadise yaand, ilerde bu olaylar eserlerde nev nema bulacak. imdi kk kk iirler yazyorum, onlarla yetiniyorum. Kk iirlerde bu byk facia anlatlmaz. Piyesler romanlar yazlmaldr. Mutlaka yazlacaktr.224
Trk Medeniyeti:
Trk dnyasyla yakndan ilgilenen air Trk medeniyetine olan hayranl baz eserlerinde dile getirir. Bir makalesinde Trk medeniyetine olan hayranln u satrlarda dile getirir: Milli medeniyetimizin ortaya karlmas iin milli psikolojimizi ok iyi renmeliyiz. Medeni milletler bu hususta ok mesafe kat etmiler. Maalesef bu hususta
224
Halk Ordusu Gazetesi, 7 Nisan 1992.
230
biz hala yol alamadk. Bence milli karakter renilmeden milli unsurlar tayin etmek ok zordur. ncelikle asrlar boyu atalarmzn sahip olduklar adet ve ananelerimizi tekrar hayata geirmeliyiz. Burada Kagarl Mahmutu, Orhun Yenisey Yazlarn, Ouz nameleri ok iyi renmeliyiz. Ayn zamanda Trk slamdan ayrmak olmaz. Bir yerde, slam Araplar arasnda balad, Trkler korudu diye bir cmle okumutum. Bu ok doru bir kirdir. On asrdr slama Trkler bayraktarlk yapmtr. Trk medeniyetini slam medeniyetinden ayrmak doru deildir.225
Sanat Kimin in?
Kalemini halk iin kullanan air, lkesinde olan her hadise karsnda kirlerini dile getirir. Halkn sylemek isteyip de ifade edemedii, yreklerinde sz veren kirler onun kalemiyle ok rahat bir ekilde dizelere dklr. air, bir yazsnda sanatya ve sanata bakn yle dile getirir: Bir zamanlar Sanat, sanat iindir. krini savunanlar eserlerinin yce dalarn banda ulalmaz bir yerde olduunu iddia ediyorlard. Sanat siyasete girmemeli, sadece sanat ile itigal etmelidir dncesine katlmyorum. Sanat her eyden nce zamannn evladdr. Zamannda ortaya kan hadiselere bigane kalmamal, kirlerini dncelerini aka sylemelidir. Ben son zamanlarda ortaya kan hadiseler karsnda sessiz kalamadm, dncelerimi syledim. Hem bir milletvekili olarak hem de air olarak gelimeler karsnda kirlerimi syledim. Buna beni vatandalk vasfm sevk etmitir. Eer ben siyaseti ahsi karlarm iin sesey225
Nedim Yaln, Zaman Gazetesi, 20 Mart 1993.
231
dim, iktidardan bir eyler almak iin semi olsaydm beni hem milletim hem de kendim aetmezdim. Altndan daha da kymetli vakti siyasete ayrmak insan edebiya an uzaklatryor. Bundan dolay siyase e olduum son yllar ierisinde ciddi eserler kaleme alamadm.226
Dnya Fni:
Bir ataszmz vardr: Dnya be gndr, bei de kara Atasznde de dile getirildii gibi insan mr ksa ve skntldr. Binlerce yldan beri szlerek gelen ataszlerimizde adet ve ananelerimiz en gzel ekilde aktarlr. Ataszlerimize zamana gre, yerine gre anlamlar vermek gerekir. Zamana gre yorumlanmaldr. Mesela bir ataszmz ele alalm. Ayanz yorganna gre uzat. Bu ataszn kastederek lyas Efendiyev bir dram eserinde, Ne zamana kadar ayamz yorganmza gre uzatacaz? Gelin ayamza gre yorgan yapalm. demiti. nsanolu ebedi deil, lme mahkmdur. Bu bir hakika ir. nsann cismani hayat ile birlikte bir de ruhan hayat vardr. Bir iirimde bu dncemi, mr mrden sonra yaamann temelidir. dizeleriyle dile getirmitim. Bizim dinimizde szn e iim hususu dile getiren ok gzel bir dstur var: Cehennemde yanan ateini buradan gtrr. Evet, biz bu dnyada ahiretimizi kazanrz. O dnya cennet de olabilir, cehennem de. zeyir Hacbeyovun cismani mr 63 yl olmutur. Manevi mr ise ebedidir. Her defa Krolu operasn dinlediimizde, bizi coturduunda zeyirin yanmzsa olduunu hissetmez miyiz? Yine Fuzulinin bir gazelini okuduumuzda onu yanmzda sanrz. Bize
226
Azat Azerbaycan Gazetsei, 13 Ocak 1993.
232
manevi gda veren, bizi ruhan leme gtren ahslara be gnlk demek doru mudur? Bahse iimiz byk ahsiyetler, dnyada ok sknt ekmitir. Onlar iin bu dnya meakkat dolu bir mekn olmutur. Avrupa edebiyatnda Dnyevi keder denilen bir ibare vardr. Baz Avrupallara gre dnya kederi ngiliz air Bayronla birlikte balar. Bu kri syleyenler ark edebiyatndan dolaysyla Fuzuliden habersizler. Hlbuki Mecnun dnya kederinin semboldr. Mecnunun derdini, kederini sadece Leylann akna balamak, onu anlamamaktr. Bu eserde Leyla insan arzularnn semboldr. nsan byk arzularna ulaamaynca kederlenir. Bylece Fuzuli insann istekleri yolundaki rpnlarn Leyla misaliyle genelletirmek suretiyle insann yalnzln, mutsuzluunu resmetmitir. te bu dnya kederidir. Maalesef, bu dnyann kederini anlamamak, onu gerei gibi hissetmemek isteyenler de var. Bir iirimde yle demitim: Dedin ki, dnyann derdini ekmek Bana m kalmtr, neyime gerek. Bu dnya tersine dnse de, vallah, Senin neyine ki, ay barekallah! nsann znden kir byktr. yleyse kirle yorma beynini. Dnce dediin ok ar yktr, O ykn altna verme iynini.227 Dnmek neyine gerektir, olan, Bylece hrlda, dnm gzne.228 Birazca dnp, kan atsan Gndzn grnr karanlk sana.
227 228
Omuz. Tebrik ederim, aferin.
233
Dnyann karanlk taraf dnenler iindir. nsan dndnde hele hele derinden dndnde dnya ona karanlk olur. iir yle devam eder: yle hrlda ki, iftira, yalan Dnp gzne yalan grnsn. yle hrlda ki, karna kan allar, ukurlar aynaya dnsn. Sen asrn meyvesi, gnn olusun, Dnme, dnmek neyine gerek. Dnsen, derini grrsn, dayan!229 Yaman hataldr derini grmek. Byk dahiler grdklerinin asln, mahiyetini, srrn anlamak iin hayatlarn strabn, derdin kucana atmlar. Fani dnyada ebedi lemi kazanmtr.230
Kendinden Raz Olmayan air:
Vahabzade, kendisinden memnun olmayan, kendisini srekli eletiren bir airdir. Onun dncesine gre mkemmele erimek isteyen insann kendisine bakasnn gzyle bakmas gerekir. Erdemli insanlarn hatalarn itiraf edeceine inanr. Ayn grnen yn yannda bir de grnmeyen yznn olduunu belirtir: Kendisinden raz olmamak, Hibir zaman memnun olmamak, Yanl atlan admlar dnp kendisini eletirmek, hatalarm itiraf etmek benim btn sanat izgimde zerinde durduum hususlardr. Ben her zaman kendimden rahatsz olmuumdur. Kendime bakas gibi bakp z kusurlarm hatalarm grmmdr. Yunus Emrenin dile getirdii, Bir ben
229 230
Brak. Bahtiyar Vahabzade, (Konuan: Mhbeddin Samed)Yanan da Men, Yaman da Men, s. 279.
234
var bende, benden ieri dncesi ok derin anlam vardr. Dnyada her ey i tir. Ben de bir iirimde bu dncemi yle dile getirdim: nsan gkte ay gibidir, Grnmeye taraf vardr. Bizim her birimizin grnmeyen bir yn vardr. Asl maharet insann grnmeyen tarafn grmesidir. Grnmeyen tarafmz aslnda kusurlarmzdr. Biz bu kusurlarmz gizletmeye alr, insanlara sadece iyi ynlerimizi gsteririz. Benim kinci ses piyesimdeki ikinci ses vicdann sesidir. Nereye gidiyor bu dnya piyesindeki ulu ecdat kahraman da vicdann sesidir. Bunu bilmeden benim piyeslerimin ana krini kavramak mmkn deildir. Ben bir iirimde u dizelerde duygularmz dile getirdim: Bakasnn gzn takaydm z gzme, Bakasnn gzyle bakaydm z zme. Onda ayplarma zm dman olardm. Onda ben, ben olardm. Ben her zaman kendime uzaktan, bakasnn gzyle bakmay, kusurlarm grmeyi ve kusurlarmla savamay severim. Ve bunu okuyucularma da tavsiye ederim. Benim piyeslerimin zn de bu husus tekil eder. Dnyaya ve insanlara kalbimin penceresinden baktm. nsanlarn ve dnyann grnd gibi olduunu zanne im. Ama yle deilmi. Dnyada insanlar grnd gibi olmuyorlar. Grnd gibi grdm dnyay, ok vakit gremedim olduu gibi.
235
ou zaman da kalbimdeki duygularm ifade edemem. nk en byk air bile hissiyatn tam manasyla dile getiremez. ou zaman hislerin ve szlerin renkleri farkl farkl olur. Hisler szlerin kalbna smaz: Hissim derin, szm solgun, Kalbim geni, sinem dar. Hem de hislerin, duygularn ya bizim yamzdan ok byktr. Baz duygularmz irsidir. Atalarmzdan bize intikal eder: Benden evvel domutur, Sinemdeki duygular231
Tenkit Edebiyat:
Biz de Saharov ve Soljenitsin kadar dissident Sovyet rejimine kar kan olmamtr. Fakat Azerbaycanda totaliter ynetimi zamannda ok etkili eletiri edebiyat ortaya kmt. Mesela ellili altml yllarda sa Hseynovun eserleri, mevcut sistemin aleyhinde ykselen seslerdi. Resul Rzann, Sabir Ahmedovun, Ferman Kerimzadenin, Halil Rzann, Anarn birka eseri de bu trn rneklerindendir. Bu balamda ben 1954 ylnda Bak iirinde duygularm u ekilde dile getirdim: O talar bugn de dayanm metin, Ecdadn ere bize azizdir. Aaran o talar yd ellilerin stne atlan dlerimizdir. Yahut eb-i hicran manzum hikyesinde u hususlar dile getirir:
231 Bahtiyar Vahabzade, (Konuan: Hsniye Zal Mayadal)Yanan da Men, Yaman da Men, s. 254.
236
Servet gitse gam deil, Servet gelir gene de, Bu gamdr ki, bu halkn Diline, akna da Kast ederler Ay aman! Emellerin dertlerin Hepsinden bu yaman. Bu iirlerimi yazdktan sonra benim zerime geldiler. lk yazlarmda bamza gelen musibetleri farkl usullerle dile getirdim. tirazlarm dile getirdiim eserlerde geen olaylar ya baka bir lkede cereyan ediyordu ya da Kzm sana sylyorum gelinim sen anla dsturuyla eserlerimi kaleme alyordum. Burada benim iin nemli olan dile getirdiim hususlar halkmzn anlamas idi. Halkmz dile getirdiim meseleleri anlyor ve takdir ediyordu. Mesajlarm istenilen adrese gidiyordu. Aldm yzlerce mektup ve telefon tu uum yolun doru olduunu, mesajlarmn doru anlaldn gsteriyordu. Bu husus beni daha da istekli klyordu. Sistemi eletirdiim yazlarmdan ve iirlerimden dolay Merkezi Komite beni bu sevdadan vaz gememi istediler: Baka da bilmirem, ok zehlem gedir232 Menim inkibator233 civcivlerinden Hepsi de bir renkte, bir bicimdedir, See de bilmirem biribirinden. Gazet-kitaptan da gelmiiz cana, Ayndr cmle de, ayndr sz de. Ayniyet iinde yrek bir yana, Vallahi, yoruldu gzlerimiz de.
232 233
Zehlesi gel-: Nefret etmek. Kuluka makinas
237
Yine; Azatlk namna kan dken de biz, Bugn azatla set eken de biz. Bugn azatla kl ekmitir, Azatlk heykelini diken lke. Benim Tezatlar manzum hikyemde Lau enin azyla dile getirdiim kirler Sovyetler Birlii hakknda dncelerimdi. Bu kirlerimden dolay grev yaptm Bak Devlet niversitesinden uzaklatrdlar. Aslnda ilim adamlarmz bu tr eserleri aratrp ortaya koymalar gerekiyor.234
Gnahsz Sulular: Afganistanda Savaan Azeri Trkleri
Sovyetler Birlii ile Afganistan arasnda gerekleen savata zellikle Trk Cumhuriyetlerinden yzlerce asker Afgan cephesine gnderilir. Trk Cumhuriyetlerinden cepheye gnderilen askerler kendileri gibi Mslman olan Afgan askerleriyle savamak zorunda kalrlar. Birok aile gibi Vahabzade de ocuunu Afgan cephesine gndermek zorunda kalr. air Afgan cephesine giden Azeri Trklerini gnahsz sulular olarak nitelendirir. Bir sohbetinde cepheye giden askerler hakkndaki dncelerini yle anlatr: Ben Sovyet ordusunun Afganistana girmesine kar idim. Tabii ki bunu hibir ekilde ak ve net olarak yazlarmda ifade edemezdim. Fakat niversitede derslerimde kirlerimi talebelerime dolayl yoldan anlatrdm. Genellikle dnya smrge tarihinden bahsederken, emperyalizmin insanlk iin ne kadar byk tehlike olduuna deinirdim. Talebelere kirlerimi do234
Azat Azerbaycan Gazetesi, 13 Ocak 1993.
238
layl yoldan aktarrdm. Bylece emperyalizmi darda deil kendi ilerinde, yaknlarnda aramalarn tavsiye ederdim. Ayn zamanda Sovyet siyasetinin dehetini eserlerimde ele alr, olaylar baka lkelerde gsterirdim. Bunun en gzel rnei Yollar ve Oullar manzum hikyesidir. Burada ben Cezayirlilerin Franszlara kar yr kleri sekiz yllk mcadeleyi ele aldm. O iiri okuyan en zayf okuyucu bile burada kendimizden, Azerbaycandan bahse iimizi hemen anlar. O zamanlar beni bu manzum hikyemden dolay ok inci iler. Sonra eser merhum Mehdi Hseyinin yardmlaryla basld.235 Afganistandan meselesine gelince ben ta batan Sovyet ordusunun bu lkeye girmesine kar idim. ark Fakltesini bitiren olum sfendiyar da 1980 ylnda tercman olarak gtrdler. Ben onun gitmesini istemiyordum. Olumun byle adaletsiz bir savan ierisinde olmasna gnlm raz olmazd. Gryor musunuz, mr boyu adale en, hakika en bahseden bir airi hangi duruma drdler. Bu durumdan kendimi de gnahkr gryorum. Afganistanda vuruanlarn adn ben Gnahsz Sulular koydum. Azerbaycan balalar Afgan halk karsnda kendileri istemeden gnaha girdiler. Bu sadece onlarn deil, milletimizin de faciasdr. Eer onlar demokratik, bamsz bir lkenin evlatlar olsayd byle olmazd. nk tarih boyunca bizim milletimiz kimsenin tavuuna ki dememitir. Vahabzade Afganistanda savaa katlan Azerbaycanl askerlere verilen madalyalara da kar kar: O, madalyay takan bedbahtn o madalyann ne anlama geldiini bilir mi? Bunu bir kez olsun anlamann vakti oktan gelip gemitir. Sinelere arpan o ekilde alnan
235
239
madalyalarn parlts hak urunda mcadele edenlerin kannn parltsdr.236 Madalyal Dilenci iirimde bu konuda ne dndm dile getirmitim. Baka bir lkenin kararyla gnahsz insanlarn kamnn dklmesinin kahramanlk olamayacan sylemitim: Vatan topran koruyan asker eref abidesi, an heykelidir. zge topranda can koyan asker, Dte yd medal237 dilenmelidir. Afganistanda kahramanlkla canlar verenlerin aileleri ocuklarnn isimlerinin bir yerlerde yaatlmasn istiyorlar. Ama benden o aileler incinmesinler ben byle bir ey yaplmasn kesinlikle istemiyorum. Bu genler ne iin kahraman oldular? Orda canlarn verenlerin ruhlar da beni balasn. Ben 19411945 yllarnda ikinci dnya savanda lenleri de kahraman olarak grmyorum. Afganlar bugn vatanlarn korumak iin mcadele ediyorlar. Hak ve adalet urunda vuruuyorlar. krler olsun ki Afganl evlatlarmz bugn adaletin askerleridir. Bu yaknlarda Karabada vuruan Afganl evlatlarmzn kahramanlklarn hibir zaman unutmayacaz. Bugn Karabada vuruan Afganl evlatlarmzn gzlerinden pyorum.238
236 237
Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men Yaman da Men, s. 216. Madalya 238 Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men Yaman da Men, s. 216.
240
IV. VAHABZADE HAKKINDA DNCELER
241
IV.I. Trk Aydnlar Gzyle Vahabzade
Bir Azeri airi: B.Vahabzade
Ahmet Bican ERCLASUN, 1979 ylnda Vahabzadenin iirinden hareketle air hakkndaki mlahazalarn u ekilde dile getirir:
Ana Dili
Trkiye Vahabzadeyi ilk defa Saadet AATAYn Trk Leheleri rnekleri II adl eseriyle tand. Muhtelif Trk lehelerinden rneklerin yer ald eserde Azeri sahasndan Bahitiyar Vahabzadenin, Ana Dili, Ktlar ve Bize yle Gelir ki... Olmak zere iiri rnek olarak verilir. Ana Dili iirinde air ana diline olan sevgisi, onun tarihe ve topraa olan ball mahhas misallerle ortaya konur. air Ana Dili iirinde duygu ve dncelerini yle diler getirir: Sende benim halkmn, Kahramanlkla dolu Tarihi varaklanr, Sende nice min yllk, Benim medeniyetim an hretim sakldr. Benim adm anmsn, Namusum vicdanmsn. Vahabzade, bize ana dilin milletin namusu vicdan olduunu re i. Ana dili nesillerin birbirine tad en
242
mukaddes mirastr. Namusumuz zerinde ne kadar hassas isek, dilimiz iin de ayn hassasiyeti gstermeli onu gzmz gibi korumalyz. Ana dilinde halkn tarihi yaar. Bu dil yce dalarn azametinden, yatana smayan sellerin hiddetinden, ieklerin eit eit renk ve kokusundan klarmzn yank trklerinden almtr.239
airin stidat
Vahabzade, setii en basit mevzuya bile cokunluk kazandrabilen, en basit eyada bile iirsellii yakalayan, onu iirletiren kudretli sz ustasdr. Basit bir kt paras onun iirinde en derin anlamn kazanr: Kazlar240, ay kazlar, Ne geni kalbiniz var. Ne kadar aksnz, Krpece ocuksunuz. Ne kastnz var sizin Ne de kudretiniz. Ayna gibi temizdir. Kalbiniz, suretiniz. yle ki yazldnz, Taze mana kesbedip, Yeni doulursunuz. Ya hayrhah, ya da ki, Bir cani olursunuz. Kd insan ruhunun ve kalbinin btn tezahrlerini akse iren bir ayna gibi grmek ancak Vahabzade gibi kudretli bir sanatkra nasip olan his derinliidir. Kt, herkesin derdini tayabilen, her dertliye srda olabilen, kalbi geni, sureti ay gibi bir varlkm.
239 240
Milli Eitim ve Kltr Dergisi, Mart 1979, No:2. Kat.
243
Zamana Yolculuk
airin iirlerinde zaman iinde bir seyahat vardr. O ele ald konular zamana nakeder. Bu naklar beynimize yazlr. Kocalar adl iiri kendine has renk ve izgilerle batana ayaa kadar bir ressamn izdii tabloya benzer: oman ucuna dikip gzn, Onlar saatlerce oturur byle. Fikir bir gemi ki bilinmez yn. rpnr, kamaz ancak sahile. Umumiyetle Azerbaycan iiri, hususiyle de Vahabzade Trk iiri iin yeni bir sestir. iirin hala sihrini ve tlsmn yitirmeyen bir lke olan Azerbaycan bizim iin yeniden ald. Azerbaycan Trkesi asl iir dili imi. Bu iirli dilin miski amber kokusu saba rzgr gibi kalbimize yayld.241 Ahmet Bican ERCLASUN
Bahtiyar Vahabzade
Vahabzade, iirlerini bazen hece, bazen de aruz lsyle yazar. O, klasik iir geleneine sadk kalarak bugnn iirini gemiten gelen hususiyetlerle bezeyen sanat anlayna sahiptir. Onun dncesine gre klasik edebi ananelerle bugnn szn demek gerekir. nk gelenekle alakas olmayan iirin halk tarafndan beenilmeyecei ve bu iirin topraktan domayaca kanaatindedir. Onun iirlerinde kendine has kir ve dnce ile karlarz. air haya a ahit olduklarn, duygu ve dncelerini, iirin esrarengiz diliyle ifade eder. Bakalar iin iire mevzu olmayacak konular, kirler ve
241
Milli Eitim ve Kltr Dergisi, Mart 1979, No: 2.
244
dnceler onun air nefesiyle iire dnr. Ksaca o iirle dnen sanatkrdr. airimiz iiri insann iinde iin iin yanan bir atee benzetir. Ona gre asrn nabz iirin ahengiyle vurmaldr. iir okuyucuyu derin derin dndrmeli, vatan ve millet sevgisiyle doldurmal, yumrua dnp vatann, milletini ve milli benliini inkr eden, yabanc kir ve hayat tarzn kabul eden taklitilerin ban ezmelidir. Yine Vahabzadeye gre airin vcudu vatan topra, nefesi Hazar denizinden esen rzgr, kan Kr ve Araz aylardr. Herkes vatansz yaayabilir; ama air vatansz topraksz yaayamaz. airin en byk vazifesi de vatann sevmektir. air hak ve hakikat yolunda vuruan cebi bo, kalbi dolu bir insandr. O, vatan ve millet akidesinin mecnunudur. Baz iirlerinde Vahabzade mehur ataszlerini byk bir maharetle deitirir; ataszlerine yeni yeni manalar verir. Mesela Tezatlar manzum hikyesinde Debler blmnde modaya dknl, taklitilii eletirirken ataszlerinden ve deyimlerden ustaca faydalanr: Men bilmirem zgenin ncesinden kalan. Peki, niin geveyek? Sanki yenilik midir? zn beenmeyip, zgeyi doma tutmak? Giyip zge izmesi, Yryn unutmak? Bu kudretli Azeri airi de Trk okuyucusu iin de azizdir. O, Trkiyede de sevilmektedir.242 Yavuz AKPINAR
242
Bahtiyar Vahabzade, iirler, tken Neriyat, stanbul 1979.
245
Sonbahar Dncelerinde Byk mitler
Dev bir nar gibi dimdik duran ve kk gemite, z gelecekte olan airin gle yz onu uzaktan seyredenleri yanltr. Bazlar onu kedersiz, gamsz bir insan sanr; ama aldandnn farknda deildir. Kendisini yakndan tanmayanlara air yle seslenir: Sen nerden bilirsin, benim ne ektiimi Kendisini anlamayanlara air yle seslenir: mr yolum: imdeki vurularm, Mcadelem: Talih ile yarlarm. Kaderimin yazlar: Alnmdaki krklar. Yenisini isteimce yazan ola. Tutumuam, akmak yoktur alevlenmee, Kaynarm, gayretim yok, ne comaya, ne tamaya. Yreimin szlerini oba oba sylemeye Dede Korkut timsalinde ozan ola. Bir garibe rya grdm, isteimce yoram onu. Vahbazadenin hayat yukar deinilen genin iindeki insann isyanlarn, ztlklarla dolu mcadelelerini, hafakanlarn, peinden kotuu; fakat ulaamad hayallerin verdii acy bize anlatr. Aslnda Vahabzadenin hayatnda karlat zorluklar hepimizin faciasdr. Aysbergde olduu gibi grnen deil de grnmeyeni grp de ondaki gzellikleri idrak edebilsek, onun ihtiamn dnp deerlendirebilsek ve airin yceliini anlamaya alsak, hakikati grebilirdik. Herkes kendi cevherini bu derinliklerde arayp bulmaldr. Zira derinliklerdeki hayat srekli cereyan iinde, tezatlarn sebep olduu frtnal bir kargaa yaamaktadr.243 Dursun YILDIRIM
243
Milli Kltr Dergisi, cilt 3, say 9, 1982.
246
Birillant Gibi Bir iir
Bizim muasr airlerimiz vezne, kayeye, ahenge nem vermezler. Ama iir btn dnya dillerinde binlerce yllardan beri kelimelerden, seslerden, ses birlemelerinden istifade ederek yazlmtr. nsanlarn dilin ahengine niin bu kadar nem verirler. Bunun zerinde durmak gerekir. Bunu sadece gelenee balamak hatadr. Neticede gelenek de bize yabanc bir ey deildir. Anane cemiyetin bel kemiidir. Ananeden tamamyla yz evirmek cemiyeti uuruma gtrr. Vezin, kaye, aliterasyon ve dier ses oyunlar iire manadan baka ayr bir gzellik katmaktadr. Usta air vezin ve kaye sayesinde istediini syleyebilir. Bahtiyar Vahabzade, iirlerinde kaye ve vezinden ustalkla istifade eder. Onun iirlerini okurken insan ses uyumunun ne kadar maharetle kullanldn hisseder. Vahabzadenin iirleri mana ve ieriine uygun ycelik duygusu telkin eden bir sz sihridir. Yahya Kemalin dili kadar ak ve sadedir. Kayeler yeni yeni mstakildir. Ben ok az iirde dnce ve kayenin bu derece uygun dtn grdm. Kaye iirin arpan nabzdr. Msrann sonunda gelmesi ona ayr bir nem ve arlk verir. Vahabzadenin iirlerinde kirler kayelerde dmlenir. Duygular, kirler ve hayaller, adeta, kayelerden fkrr. 244 Mehmet KAPLAN
Trk Dnyasnn Remzi
Mehur Trk airi Mehmet Emin Yurdakulun bir beyti her zaman bana Vahabzadeyi hatrlatr:
244
Trk Edebiyat Dergisi, Ocak 1984, Say 123.
247
Unutma ki airleri haykrmayan bir millet, Sevenleri toprak olmu ksz ocuk gibidir. Vahabzade, kir ve sanat dnyasna geldii gnden beri Azerbaycann dertlerini haykran soylu airlerinden birisi olmutur. Trk edebiyat iin Mehmet Akif, Yahya Kemal, Necip Fazl ne ise Azerbaycan Edebiyat iin de Vahabzade odur. Vahabzade btn Trk dnyasnn ortak sesi, seven yrei, aydnlk yz, gzellik izgisi, remzidir. O, eserlerinde manevi dnyas inkr edilen, kknden koparlmak istenilen insanlarn dertlerini ortaya koyar. Hissiyatmz karsnda aklmzn ve vicdanmzn nemine vurgu yapar. Bugnk cemiyeti sarsan, ykan felaketleri eserlerinde gzlerimizin nne serer. Bylece Azerbaycanda cereyan eden dehetli olaylar bilenler airin eserlerinde kendisini bulur. Onu yrekten alklar. Ben ilk defa Vahabzadeyi Trkiyede yaymlanan iirleri ile tandm. lk defa 1980 ylnda Bakde yz yze grtk. 1982 ylnda ikinci defa Bakde Hazar denizi sahillerinde karlatk. Bu grmzde Azerbaycan halknn aire olan hayranln, sevgisini grmtm. Bir airin halknn gnlnde taht kurmas ne kadar gzeldir. Bu byk sevgi, onun z milli deerlerine, kkne salam balarla bal olmasndan ve zulmn karsnda halknn ve hakkn sesi olmasndan kaynaklanr.245 Yavuz Blent BAKLER
245
Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycann Bahtiyar, Bak 1995, s. 228.
248
IV.II. Azerbaycan Aydnlar Gzyle Vahabzade

Alevli Szler
Vahabzadenin eserlerinde modernlik dncesi ok etkili ekilde ele alnr. Ele ald meseleler insan duygulandran dndren niteliktedir. air bugnn insann zamandan tecrit etmiyor. Eserlerinde kahramanlarn yerini yurdunu gsterir. Kahramann kimlii, nereden olduu, hislerinden konuma tarzndan ahlakndan ortaya kar. Vahabzade hararetli bir airdir. O, yrekten gelmeyen, boazdan yukardaki sz airin tabiatna z r. Bu dncesini Benim Yolum balkl iirinde de dile getirir. Sz edilen iirde yolunun inili kl olduunu, bu yola kanlarn sknt ekeceklerini, zahmete hazr olmalar gerektiini dile getirir: yle bir yrek ki, o, Yansn, kle dnmesin. Her msrann banda Alevlensin, snmesin! Onun eserlerinde yanan yrek, insanlarn meselelerine deinen bir air portesi karmza kar. O, kendi iine ekilip cemiyetin problemlerine bigane kalan bir air deildir. Bundan dolay da iirlerindeki ate iirden iire geerek Vahabzadenin eserlerinde sembol olur kar. O her trl ayrla, ktle kar mcadele eder. Bundan dolay Vahabzade gibi insanlar ou zaman huzurunu kaybeder, kendilerini heyecan seline atarlar. Tabii ki sz elden heyecann kendine gre mkfat vardr. Hakkn, adaletin sayesinde kazanlan kymet biilmeyen bu saadet duygusu frtnasz, tehlikesiz bir hayatla
249
kyaslanr m? Elbe e hayr. Bundan dolay da air yerin gn dinliinden gnn heyecann stn tutar. Vahabzade gibi hayata nfuz eden, daima dnen, z dilinin gzelliklerini derinden hisseden ve bu gzellikleri ortaya karmaya alan, kaleme ald her meseleye zenle yaknlaan, bir airin iirlerinde kendisine has zelliklerin olmas gayet tabidir.246 Mirza BRAHMOV
Gerek air
Vahabzade gerek bir airdir. Onun frasndan kan tablolar rengrenk ve ilgi ekicidir. Dili tatl ve uygunluk arz eder. Onun iirleri kirlerin dncelerin mahsuldr. Bu msralarda bazen toplumun ok nemli hadiselerine deinilse de bazen ihtiyarln mjdecisi olan aaran salar onun iirlerin kendi yerini bulur. air, en gzel iirlerinde okuyucusu ile gizlice sohbet eder. Onun iirlerini okurken sanki kirlerini paylamak isteyen bir ahs kar karnza. airin halet-i ruhiyesi gayri ihtiyari size sirayet eder. Farkna varmadan neelenir, sevinirsiniz. Kalbinizde bu tr dnceler olmad halde sevinmeye balarsnz. Onun adn Bahtiyar koydular. Bu bir arzu, bu bir mit, bu bir ho niye ir. Bir insan iin bahtiyarlk nedir? Mal, mlk ve salkl olmak demek diyebilirsiniz belki ksa bir sre iin bu hasletler insan mutlu edebilir. Bu gerek bahtiyarlk olabilir mi? Ben byle bir soruyu kendime sorduumda hayr cevabn veririm. air Bahtiyarn bahtiyarl onun gpta edilecek derecede byk olan yeteneidir. Bu beceri ona halkn muhabbetini kazandrmtr. Onu vatann sevimli airi yapmtr. Bu bahtiyarlk bir insan, bir vatanda, bir
246
Kommunist Gazeti, 23 Avgust 1975.
250
namekarn mutluluudur. Ben Bahtiyar byle dnmm, byle bilmiim, byle sevmiim.247 Resul RIZA
Azerbaycann Halk airi
Vahabzadenin sanatnda ve kiiliinde benim houma giden nedir? Bu soruya u ekilde cevap verebilirim: lk nce gzel bir vatanda, vatan sevgisi, sonra cesaret ve derinliktir. Onun yurt dndaki neredilen iirlerinde Azerbaycan imzasn yazmasanz bile btn iirlerinde Azerbaycan mhr gizlidir. Vatanda iirinde bu husus ok gzel ilenir: Vatan ebedidir, Kaderiyiz biz. nsan kuvvetlidir z vatannda. O bizi yaradan, Biz ona bende. Yaradan uruna lmeye geldik. Vahabzade, kendisinden memnun olmayan bir airdir. Biz ondan memnun kalsak da, eserleri binlerce insann el kitab olsa da o bir air olarak bu baarlar yeterli bulmaz. Bu dncesini u msralarda dile getirir: Bizim sanat dnyasnn, Krk telli sazyam, Bire bundan razyam ki, zmden narazyam. airin yeri okuyucularn kalbidir. O, sadece anne ve babasnn bir neslin olu deil, ayn zamanda kendisi, ailesi ve bir tayfa iin yaamyor. airin byklk, ycelik snr vatann snrlar kadar usuz bucakszdr:248
247 248
Azerbaycann Bahtiyar, Bak 1995, s.16-18. Bak Gazeti, 15 Avgust 1985.
251
air-od kayna, iir-mermidir Barutsuz iire iir denilmez. airi olmayan bir millet ktledir, Emelsiz bir ktle halk olamaz. Sleyman RAHM
airin Lirasi
O, elinde olmadan dnyann byk dertlerine bigane kalamyor. O, dnyay tehdit eden atom bombasnn uuraltndaki dehetini de, muhabbetin, hicrann derin strabn da halknn mertliini de bir sanat hassasiyetiyle hisseder, eserlerinde dile getirir. Vahabzadenin nazm azap eken krin, dnya, insan, sevgi ve azatlk hakknda rpntlarn yansmasdr. Gerek sanatkr ilk nce kendisini ve halkn eserlerinde ifade eder. Bundan dolay da halk onu sever ve sayar. Dnyada byk edebiyatlar da byk sanatlar da oktur. Fakat onlar uzun mrl klan vcuda getirdii eserleri ve halkdr. Halk kalbinin straplarnn tercman olan airi sever ve hibir zaman unutmaz. Vahabzade gibi sanatlarn mkfatlandrlmas da halkn yreiyle olur. Halkn yrei ok hassastr. O yrek sahte hisleri, sahte muhabbeti hemen sezer. Bahtiyar ne yazarsa yrekten yazar, inanarak yazar. Biz onun eserlerinde sahtelik bulamayz.249 lyas EFENDYEV
Trk Dnyasnn Ortak Sesi
Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycanclk dncesiyle birlikte Trklk tefekkr olan bir aydndr. O, milletine kendi tarihini her zaman hatrlatmtr. Altaylardan
249
Edebiyat ve ncesanat, 16 Kasm 1984.
252
Trkistana, Trkistandan Avrupann ilerine doru yryen Trk atlarnn nal sesleri airin etnik yaddan harekete geirir. Sz edilen hatralarn mahsul olan iirlerde eski bir ahenk, eski bir teknik ortaya kar. airin ierisinde bulunan bazen unutulmu, bazen unutulmam milli his canlanp eserlerinde muasr, cokun duygularla gn yzne kar. Vahabzadenin insancl iirleri kendi snrlarn aarak, byk Trk dnyasnn ebedi, manevi serveti haline gelmitir. Bahtiyar dnyas... ekiden Bakye gelen, byk ehri fetheden bir gencin dnyas Karmakark itimai siyasi dnyadan syrlp esir milletinin azatl uruna mcadele eden bir mcahidin dnyas Milletin dertlerini, arlarn ekmi, gelecee mitle bakan, bazen tezatlar, tereddtler ierinde rpnan, bazen zafer marlar terennm eden bir airin dnyas Varln gemii, gelecei ve bugn hakknda beyin yoran, kendi halknn talihinden rahatsz olan bir lozofun, bir mtefekkirin dnyas Milletini yrekten seven, halknn yolunda her trl mcadeleye hazr olan itimai hadimin, szn gerek manasyla milletin vekilinin dnyas Ve neticede zengin dhili lemi, maneviyat, hayat hayat gibi yaama ak, ihtiras, kiiliinden rahatsz olan bir insann dnyas Bahtiyar dnyas Bir insana smayan Azerbaycann dnyas250 Nizami CAFEROV
Bahtiyarlk
Vahabzade, yksek bedii deerlere sahip iirleriyle, ihtirasl klaryla, yorulmaz itimai faaliyetleriyle
250
Nizami Caferov, Bahtiyar Vahabzade, Bak 1996, s. 80.
253
milletimizin manevi hayatnda silinmez izler brakm, lkemizin snrlar dnda da mehur olmutur. Yarm asrdan daha ok air, halkmza, dilimize, edebiyatmza hizmet e i, bunun neticesinde milletimizin kalbinde, ruhunda yaama hakkn kazand. Onun yllar nce yazd bir iirinde u dizeler yer alr: Krlangtan nce, topraktan nce, Gerek bilesin ki, ilkbahar gelir. Topramza azatlk, bamszlk baharnn ilk geliini duyan, bu baharn gelmesi iin yllardr arpan ve bu bahar ilk defa mjdeleyen aydnlardan birisi de Vahabzadedir. O, Sovyet sansrnn en iddetli olduu dneminde de kirlerini sylemi, o yllarda eki gazetesinde Glstan manzum hikyesinde halkmzn paralanmasn, ikiye blnmesini ve esarete dmesini dile getirmiti. Son be alt yldr da Bahtiyar Vahabzadeyi Azerbaycan urunda mcadelede onu nde gryoruz, inallah byle uzun yllar da grmeyi istiyoruz. Hrmetli sanatkrmz, ada iirimizin aksakal Bahtiyar Bey, her sabah mugam nameleriyle uyansn. Bu edebi sesler onun topramzn derdiyle yaralanm kalbine merhem, teselli olsun. Bir gn dnyann en gzel gnlerinden birinde sevimli airimizle birlikte mugam251 namelerini uada, Cdr dznde dinleyelim.252 Anar Rza
Dnceli stidatl Dil
Btn sz ustalar gibi Bahtiyar da kulland dili iir vastas olmadan nce dilini ana dili gibi sever. Ken251 252
Douya has musiki tarz. Edebiyat Gazetesi, 29 Aralk 1995.
254
disi onunla konumaya balam. nsanl ana diliyle tanr: lk arkmz ninniyi anamz z sdyle, irir ruhumuza bu dilde damla damla. Yine bu dil babalarmzn bize yadigr olmasndan dolay sever. An zamanda ecdadmzdan kalan ve btn manevi zenginleri yaatan en byk zenginliktir: Bu dil ecdadmzn bize miras verdii Kymetli hazinedir Ressam iin renk, bestekr iin ses ne ise air iin de dil odur. Bahtiyarn dili bir ay ise, o, kaynan dolgunluu, suyun ea, sesinin yreklere serinlik vermesiyle fark edilir. Onun iirleri mantk bakmndan derin ve aydn, sanat bakmnda sekindir.253 Tvk HACIYEV
Zirveye Giden Yolda
Vahabzadenin mahide dairesi, ele ald konular ok genitir. nsan kalbini bir haritaya benzetsek, kalbinin en cra kelerinde, elin ulamad yerlerde Bahtiyarn szlerine mahsus bayrakklarn asl olduunu grrz: Sen gittin yle ki dnya boald, Yaz da gp gitti, yeri bo kald. Bahar yreimi sensiz k ald. Ben yaza vurgunum, k neyleyim? Onun yaratcl ahsi heyecanlarn, duygu ve dncelerin dnyay airane kavraytan ibare ir. D dnyaya, itimai gereklere, vatana, gzellie, tarihi ge253
Ulduz Jurnal, 1983, No: 7.
255
mie, uluslararas hadiselere mnasebeti onun eserlerinin temelini tekil eder. Okuyucu sz edilen hususlara yaklamyla onunla kpr kurar. Vahabzade de meslektalar gibi vatan, muhabbeti, gzellii, terennm eder; ocukluk ve genlik yllarn msralarna tar. Gney Azerbaycann byk airi ehriyar, S.Rsteme yazd iirde Samet Vurgunla birlikte Vahabzadenin de ismini de zikreder. Kardelerine olan muhabbetini u dizelerde dile getirir:254 Gardalarn gznden p, Bahtiyarn yznden p. Sametin de sznden p, Men de tekim, size kurban, Tek canm hamnza kurban!... Bekir NEBYEV
Bir Varm, Bir Yokmu
ster manzum hikyelerinde olsun ister, ister iirlerinde birbirinin yerine geen canl duygular, zarif dnceler, hassas kirler, keskin itirazlar okuyucunun yarasna merhem olur, yreinden diken karr. Eserlerine daldka size kaplar alr. Bu kapdan ieri girince karnza bir sandk kar. Kulamza sandktan sesler gelir. Vahabzade sand aar, sandktan saar pamuu. Niye bey, han dededen bir byle kullar tredi? Niye kartal dededen sere oullar tredi? Diye diye kendisi de yanar, bizi de yakar. Bu yanma Trkmenay ve Glistan anlamalarndan bugne kadar gelir. Varlmz, talihimizi yaka yaka, cierimi254
Kommunist Gazeti, 16 Avgust 1985.
256
eki 1966
eki 1960
Georgi Markov SSCB Dvlt mkafatn takdim ederken 1966
Cumhurbakan Haydar Aliyev stiklal madalyasn aire takdim ederken
Bahtiyar Vahabzade tatil gnlerinde
Ebediyete Uurlanrken 2009
ze da eke eke, gzmze mil eke eke Yanvarn yirmisinde bamza getirilen musibetlerle tamamlanr. ehitler manzum hikyesi bu derdin, bu feryadn, inlemenin aksisedasna dner.255 Zelimhan YAKUP
Yalana Nefret, Hakikate Muhabbetle
Vahabzade bundan yirmi, yirmi be sene nce edebiyata adm atan genlere neler kazandrmtr? Vahabzadenin altmnc doum gnn kutlarken kendime bu soruyu sordum. O, her gelen nesile yeniden z becerisini kazandrd. Her zaman sz gibi gkte olmak, daima bir adm nde yrmek, deien nesillerin yenilik isteine cevap vermek, her gelen nesle yeniliklerle gelmek gibi hasletler onun vasarndandr. Bundan binlerce yl nce olduu gibi her yl yeni nesiller iin bahar yeniden gelir. Sonra yaz olur, k olur, mevsimler dner. Mevsimleri bizden uzaklasa da baharn ayr yeri vardr. te sevdiimiz iir de tpk mevsimlere benzer. Btn bu hususiyetlere gre Vahabzadenin eserlerine olan ilgi her geen gn daha da artar. Denize atlan tan etrafnda oluan halelerin says gibi dalga dalga yaylr. Vahabzadenin eserleri, okuyucularn, yalana nefretle, hakikate muhabbetle bakmaya davet eder. Gnbirlik konulardan ziyade toplumu yakndan ilgilendiren konulara deinir. Bu yol, byk sanatkrlarn yarnlara pervaz at yoldur.256 Mehmet ASLAN
255 Azerbaycann Bahtiyar, Bak 1995, s. 129. 256 Edebiyat ve ncesanat, 23 Avgust 1985
257
IV.III. Dier lke Aydnlar Gzyle Vahabzade

Yaratmtr nan Beni, Ben nancn Evladym Vahabzade Yaknlarda Vahabzadenin yeni kan bir kitabn okudum. iirler Rusa olmasna ramen byk bir zevk aldm. Sz edilen iirlerde zaman yaar. Bu zaman, endielerimizi gideren, dertlerimize ortak olan iinde bulunduumuz zamandr. iirlerinin kudreti buradan gelmektedir. Azerbaycanl kardelerimiz, Vahabzadenin sanatndaki baarsn milli iirin baars olarak grmekte ve bu konuda bizi ikna etmeye almaktadr. Zengin Azerbaycan edebi geleneinde bu tr baarlarn kolay olmadn dnyorum. Bununla birlikte, gelenekler, adaln gezintilerinde, yeni sanatlarn yeni szlerinde yaar: Yaamak yanmaktr Yanasan gerek Hayatn manas Yalnz ondadr. Mum eer yanmyorsa, Yaamyor demek, Onun da hayat Yanmasndandr! Bizi, lemde ihata eden ne varsa, hepsi airi derinden derine dndrr. Ksaca, hayrla erri, gzellikle irkinlii, byklkle kkl, insan ruhunun yce ve basit duygularn iire tamak Vahabzadenin ftratnda vardr. Mtefekkir, usta airin baarl olmasnn en nemli sebebi bu gerekte gizlidir.
258
Bunlarn yannda Vahbazadenin byk air, sanatkr olma ynne de deinmek isterim. Cokunluk ve vatanperverlik airin ismiyle zdeleen vasardr. O lkesini sever. Yol gsterici, t veren sanatdr. Vahabzadenin en nemli hususiyetlerinden birisi de tarihi, gnmze tayor olmasdr. Gemite yaanlan dramlardan dolay azap ekmek, o dnemdeki olaylar bu gnn gzyle bakmak Vahabzadenin ilgi alannn geniliinden, derinliinden ve zenginliinden ileri gelir: Sultanlar milleti Korkuta bildi, Doru konuan, Astlar dardan.257 Altn saraylarda Ferman verildi Tarih gelip geti A komalardan Tarih oktan gelip gemitir. Ne hakllar kald ne de hakszlar. Bazlarna gre tarih yokluk lemine gark oldu diye azap ekmeye demez. Fakat Vahabzade tarihi bugnn gzyle deerlendirir ve tarihin bugnn insanlaryla yakndan mnasebetinin olduuna vurgu yapar.258 Cengiz AYTMATOV
Hzn airi
Vahabzadenin dilinde bir eit scaklk ve hzn gizlidir. Azerbaycan Trkesini bilmeseniz de onun iirlerini dinlediinizde zevk alrsnz. iirlerinin tercmelerini okuduunuzda dilin gzellii arkasnda
257 258
Daraac. Azerbaycann Bahtiyar, s. 190.
259
gizlenen derin hzn grrsnz. Sanki onun iirleri Azerbaycan nar gibidir. Kabuunu yeseniz acdr, suyunu iseniz tatldr. Vahabzade mstesna kabiliyete sahip bir airdir. Bu mutluluk ou zaman birok aire nasip olmaz. Szm onun iin yazdm bir iirle bitirmek isterim: Narn tatl iresi, Ac, dertli iirin meyvesidir, meyvesi! Bir tatllk gizlidir her aclk iinde, Narn tatl iresi, ac narn iinde.259 Yevgeni YEVTUENKO
Szn Sihri
Vahabzadeyi ben ok az grdm. Kendisini iki defa Bakde, iki defa da Moskovada grdm. Hatrmda onun tebessm kald. Onun nasl glmsediini tespit etmek ok zordur. Nazik, utanga veya kibirli bir glmseyi miydi bu? Asla hayr. Bu tebessmn arkasnda keder vard, hzn vard. Keder ve hzn artran tebessm suni olamaz. Bu tr tebessm, sadece haletiruhiyeden ve terbiye usulnden hsl olmaz, ayn zamanda karakterden insanlara yakn olmaktan doar. Ayn zamanda bu tebessm sadece yzn bir ifade ekli de deildir. Btn varlnn ifadesidir bu tebessm. cra edilen fevkalade ilerin neticesinde hsl olan tebessmdr, muallimliin, ocak bandaki ustann tebessmdr. Sonradan rendiime gre Vahabzade hocaym. Kendisinin Azerbaycan Devlet niversitesinin profesr olduunu rendim. Vahabzade iirlerin de cokun olduu kadar, lozoftur da. iir sadece okunup seslenilmez, ayn zamanda
259 Azerbaycann Bahtiyar, s. 193.
260
gzle de grlr. Burada tasvirden eser alamet yoktur. iirlerin hepsinde airin sinirleri hissedilir, szle arasndaki mnasebet idrak edilir. O, srekli bir aray ierisinde olan ve rahatsz edici dncelerin airidir. Beer tefekkrnn yolu onu derinden heyecanlandrr. O, uzayn srlarn kefeden en yce, en byk zirvelerine hayran kalr. Ayn zamanda insan kalbinin de astronotu vardr ve burada ruhun olgunluuna, szle ilin birliine giden azapl ve dikenli yollarda, aman Allahm!, ne kadar ak lekeler var! te Vahabzade nazmnn mahiyeti budur. dealist insanlar, kendi adna deil, bir mesele hakknda, kendisinin vermi olduu szler hakknda kir yorar. Bahsedilen hususiyetleri kendisinde bulunduran insanlar, kendi ilerini yoluna koyamazlar, onlar hakknda eserleri ve yaptklar iler konuur. Bu vas aki insanlarn ortaya koyduklar eserler insanlar kendisine yaknlatrr. Vahabzade sz ile ili ayn olan bir ahsiye ir. Bir insan ve air olarak karakterinin bu zelliini sadece kk iirlerinde deil ayn zamanda insanlar iyilie ve mertlie aran manzum hikyelerinde de grmek mmkndr. Vahabzadenin kitaplarndan birisinin ad da Sonbahar Dnceleri ismini tar. Aslnda klasik bir konudur sonbahar. Ama her zaman canldr. Edebi ve her zaman gereklidir. Bu konuda, onun dile getirdii kirler atasz gibidir.260 Yegor SAYEV
Dnyann Mukadderat in Mesuliyet
Vahabzadenin dnyasnda bakasnn ars me umu yoktur. Her ac, her ar onu yakndan ilgi260
Azerbaycann Bahtiyar, s. 194.
261
lendirir. Gemiteki airlerin, Fuzulinin, Nesiminin, Nizaminin veya ilkel evlerde yaayan, ekmei olmayan insanlarn ektikleri skntlar kendi acs gibi kabul eder. Dnyaya bir baba gzyle bakan air gerekten bir retmendir. Hayat iin, gelecek iin her eyden nemlisi dnyann mukadderatn deitirmek iin retmen olmutur. Bahtiyar son derece kalbi temiz bir insandr. Derin bilgisi, rengrenk duygular ve kirleri olan aydndr. Ksaca gerek bir airdir. nsana hizmet airin faaliyetlerine yn veren esas kaidedir. Onun taze, gzel iirleri okuyucuyu hemen iirlerde tasvir edilen leme celp eder. Okuyucu bir anda onunla birlikte mcadele eder, sever, nefret eder. iirlerinde insanlarn duygu ve dnceleri zenginleir, mitleri kanat aar. Ben Vahabzadeden hem insan hem air olarak ok ey rendim.261 Rimma KAZAKOVA
Kalbin Ulvi Duygular
aire gre, yollarn en etini insann kendisini anlamaya gtren yoldur. Bakasnn derdini kendi derdin olarak grmek gerekir. Vahabzadenin eserlerinin en ulvi gayesi idrak duygusudur. Sz sarraf airin ustalnn mana ve mahiyeti de bunun zerine kurulmutur. air her iirinde tabiidir. Samimidir sunilikten uzaktr. Bundan dolay da onun szlerine inanrsnz. iirde en ac his aldanmaktr. Hemen inanan okuyucu airin sesine ses verir. airin sesi hem fslt, hem itiraf hem de ferya r. O, iirlerinin yle byle okunmasn istemez, ayn zamanda iitilmesini, benimsenmesini de ister. Fuzulinin, Ne261
Kommunist Gazetesi, 11 Ekim 1984.
262
siminin, Vurgunun yksek anane ve varislik alameti sz edilen keyyetlerde kendisini gsterir. O, yzylmzn sorunlarn derinden hissetmi ve kavramtr. Bunu eserlerin ahengi ierisinde dile getirir, kalbinin nuru ile de klandrr.262 Pavlo MOVAN
IV.IV. iirlerle Vahabzade

AD GNN OLSUN
Sleyman RSTEM Sen, ey namekar akn, baharn, Sana biganedir dinlik, yorulmak. Byk saadettir uzun yollarn Yorulmak bilmeyen yolcusu olmak. Geldin cephemize byk inamla, Ferahla izledim admlarn. Dnp hayat, yazdn ilhamla, Bahettin halkna gnl varn. zn elolu sanan airin, iirli nameli yllar solmaz, Cenubun haline yanan airin, Uykusuz gecesi azapsz olmaz. Deyirem Cenuptan yok olsun keder, Ydlar sndrmesin ramz. alsn hemielik263 adalet zafer, O toydan264 kesmeyek ayamz.
262 263
Azerbaycann Bahtiyar, s. 206. Srekli 264 Dn
263
Sanat bahemize etri265, zineti Canl ieimiz, glmz verir. Bizim iirimize doru kymeti Sen, ben biliriz ki, elimiz verir. Hrmeti, hreti kaplar dven, reyi kurtlular kazana bilmez. Menem, menem deyip, dne vuran Dilei kurtlular kazana bilmez. mrlk saylar vicdan temiz, Yrekten sevenler el obasn. air atalardan renmiiz biz, Ana iirimizin elif basn. Dostum, evvelki dek n srada ol, Bol inciler yasn dilinden senin. Seni zirvelerde arr bu yol, Kalemin dmesin elinden senin. Gel air dostunu bir daha dinle, mrnn en kaynar andasn sen. Hemie baharsan eserlerinde, lham senden kser yoruldum desen. Gel yazak, hey yazak, mkfatmz, Vatann, milletin ad gn olsun! Yeni eserimiz, sz icadmz Sen de, men de ad gn olsun!266
265
Koku 266 Edebiyat ve nce Sanat Gazetesi, 23 Austos 1985.
264
TKRK
Yusuf NEMEKAR 20 Ocak 1990 tarihinde Rus askerleri Bakye girer. Binlerce insan Yirmi Yanvar meydannda Rus tanklarnn nnde durur. Tanklar Azerbaycan halknn zerine acmaszca srlr. Sz edilen tarihin sabahnda televizyon stdyosunda Rus General Ovcinnikovla Bahtiyar Vahabzade kar karya gelir. air hayatn tehlikeye atarak Rus generale: Sen benim milletimin kanna giren faistsin der ve generalin yzne tkrr. Generalin yzne ne yamur suyu, Ne de iy damlas, scak tkrk Gal esaretin alaltmaz boyu Ksald, gururun boynu grcek. air heyleyeydi sinesi dal? O ki, z halknn bal diliydi Gnahsz krlan milletin olu Kanl gzyan tkrmeliydi. Gehete267 kanda en adi sz de, Kalemi tutanda kederin donuYllarca srtlp srtlm268 yzde Hnerin leysana269 dndrmek onu. Duygu kmelenip gn gn da gibi, Yrekte yenilmez yrek olurmu. Bazen hava gibi, su, toprak gibi Tkrk insana gerek olurmu
267 268
Bulunmamak. Arszlam. 269 Nisan yamuru.
265
Canavar niyetini ekip etine, Susturan o lk hakkn sesiydi. Yrtc yagnn270 yad suratna, Tkrk ehitlik mertebesiydi. Mim min er yiidi kpren halkn, Gazab adr271, ac naladr272. Yalnz klelie tkren halkn, Yolu istibdattan istiklaledir.273
ASA ALMA
Neriman HASANZADE
ekilmiem knma, .Korkuyorum ben, Yalan sylesem, Allahtan Doru sylesem, bendeden
Sen byle demedin bir zaman air, Banda imekler akanda byle. Krk yl satr alt haykran air, Susar m sengerden kalkanda byle?! Bendenin evini ykt yalanlar, O baa dmedi fa olanacan. Doru demiler ki heykel olanlar Taa gmlmler ta olanacan. Koy taa bassnlar, o ta arkadr, Zirvenin marn alanlar deyir Kartal yldrmla savamaktadr, Yerde ekirgeyi sereler yeyir.
270 271
Dmannn. Zehir. 272 Feryat, gan. 273 Veten Sesi Gezeti, 29 Ocak 1993.
266
air szden lr, asker mermiden, Neylemek, talihler bakadr, air. Askeri saaldp yaatan vatan, airi ldrp yaadr, air. Bana o szlerin bir baka gelir, Grp namertleri ok, iin ekme. stne kalkanl grzeler274 gelir, Elden kl verip, asa alma.275
BAHTYAR
Hasay AHANGROV Halk airi Bahtiyar Vahabzadeyi ilk defa ekranlarda alarken grdm. z szn devran yaman sert dedi, Bir lkeye ydlar iki yurt dedi. Ormanmz iinden kurt yedi. Mee snd, nar utu, Bahtiyar! Evimizde seilmedik konaktan, Mtekiyiz talih yazan bu vahttan. Yreinde alayrdn ne vahttan, Gzlerinde bu ne yat, Bahtiyar! Damarmz nerde botu buldular, Ho yz grp stmze aptlar,276 Hakkmz elimizden kaptlar, Bildiler ki, bele at, Bahtiyar!
274 275
Bir ylan tr. Azerbaycan Bahtiyar, s. 392. 276 Hzla srmek, kap gelmek.
267
Yalara kan yutturup ezelim, Ha altm o gk ste dzelim. z aklma sille ekip z elim, z bama oyun at, Bahtiyar! Gh randan, gh Turandan kovulan, Bu toprakta doru oldu, biz yalan. Bozulmaz m alnmza yazlan? Talih bize pis satat, Bahtiyar! Yatanmz uyanktan az deil, aldmz, vallah, saz deil. Bu dnyann yaz bize yaz deil, Bizim iin byle ktr, Bahtiyar!277
MEMGAN
Mehdi Mneccimi Mektebi akta sen hatmi-kelam eylemisen, Bu byk medresede dersi tamam eylemisen. Sen hayatn boyu dnyadan adalet diledin, ere meydan okuyup, zulme kyam eylemisen. Sabirin, ehriyarn iirde gayret yolunu Sen maharetle, cesaretle devam eylemisen. Bahtiyar oldu adn, derd-gam lezzetle yiyip, Bilirik, sen zne key haram eylemisen. eki eherinde douldun, nefesin att bize, Sen Azerbaycan z iirine cem eylemisen.278 ran, Mehet ehri
277 278
Azerbaycann Bahtiyar, s. 394. Azerbaycann Bahtiyar, s.393.
268
V. VAHABZADENN HAYATINDA DNM NOKTALARI:

1. 1925 ekide dnyaya geldi. 2. 1930te ekide Komnizm aleyhine isyan knca 1933te yaknlar isyanclara yardm e ii iin babas ve amcalar tutuklanr. 1934 ylnda Bakye gt. 3. 1934 ylnda ilkokul 3. snf okur. 4. 1942 ylnda orta renimini tamamlad. 5. 1942 ylnda Bak Devlet niversitesi, Filoloji Fakltesini kazand. 6. 1945 ylnda Yazlar Birlii yesi olmutur. 7. 1947 ylnda bu Faklteden mezun oldu. 8. 1947 ylnda ayn niversitede doktora renimine balad. 9. 1951 ylnda Samet Vurgunun Lirikas konulu doktora tezini tamamlad. 10. 1953 ylnda 19421953 ylllar arasnda yazd iirlerin byk bir ksmn baskdan dolay yakyor. 11. 1954 ylnda mehur Ana dili iirini yazar. 12. 1959 ylnda Glstan Poyemas adl eserini yazmtr. 13. 1960 ylnda Glstan adl Poyemasn yaymlamtr.
269
14. 1960l yllarda balayan Milli Azatlk Hareketinin nclerinden olmutur. 15. 1962 ylnda bu poyemadan dolay grevli olduu niversiteden uzaklatrlmtr. 16. 1964 ylnda tekrar grevine dnmtr. 17. 1964te Samet Vurgunun Hayat ve Yaradcl konulu tezle limler Doktoru unvann ald. 18. 1974 ylnda Emektar ncesanat Hadimi seildi. 19. 1975 ylnda Cumhuriyet dlne layk grld. 20. 1984 ylnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii devlet mkfatna layk grlmtr. 21. 1985 ylnda Halk airi unvan verilmitir. 22. 1980 ylnda Azerbaycan limler Akademisi Muhbir yesi seilmitir. 23. 1990 ylnda Bak Devlet niversitesinden emeklilie ayrld. 24. 1995 ylnda Azerbaycan Milli Bamszlk Mcadelesinde gstermi olduu gayretlerden dolay stiklal Madalyas verildi.279 25. 13 ubat 2009 tarihinde vefat e i.
279
Bahtiyar Vahabzade, www.vahabzade.net (25.02.2009).
270
NOTLAR
271
: : : : Operator:
: 02.04.2009. : 28.05.2009. : 6084 16/1. : 18. : 84. : 1500 . .
, Az1122, . 78 / : 4977021 Faks: 4971295 / -: office@nurprint.com
272

Bahtiyar Vahapzade Erdal Karaman

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bahtiyar Vahapzade Erdal Karaman

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Qafqaz Aratrmalar Enstits

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

REDAKTR Dr. Mehmet Rhtm Dr. Muharrem Kaplan

Qafqaz niversitesi lmi urasnn karar ile yaynlanmtr.

ISBN: 978 9952 450 19 4

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

V. ARN HAYATINDA DNM NOKTALARI .........269

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

I.I. Hayatndan Kesitler

Dokuz yandaki Bahtiyar anas(sadan 1.) v akrabalar ile 1934

Bahtiyar VIII. snfda iken (n srada sadan 1.) 1940

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 44.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, s.259.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

I.III. Ald Grevler

I.IV. Ald dller

Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, s. 261.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

II. ESERLERNDE ELE ALDII BAZI KONULAR

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

II.I. Eserlerine Genel Bir Bak

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, Bak 1998, s. 6.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Yaar Garayev, amil Salmanov, Poeziyann Kamilliyi,Bak 1985, s.13.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, s.15.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Sar. Yavuz, Ahundlu, age, s. 30.

Ka asya Aratrmalar Enstits mdr Mehmet Rhtm ile 2001

Mehmet Emin Resulzadenin mezar banda. Ankara 1989

Trkiyede Beir Ayvazolu ile 1989

Trkiyede askeri tahsil alan rencilerimizle. Ankara 1998

Halil Rza Ulutrkn olu Tebrizin den merasiminde 1992

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Peki. Aas bitki. 29 Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 14.

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

Nizami Caferov, Bahtiyar Vahabzade, Bak 1996, s.22.