1) Czym jest organizacja pozarzdowa?

W tym rozdziale postaram si przybliy pojcie organizacji pozarzdowej, a take sprbuj przedstawi nieco problematyczny temat terminologii organizacji. Na koniec zajm si kilkoma rodzajami klasyfikowania organizacji trzeciego sektora.

1.1)

Oglna charakterystyka organizacji pozarzdowych

Organizacja jest to grupa ludzi, ktra funkcjonuje wedug pewnych regu i zasad, wsppracujca ze sob by osign okrelony cel. W yciu codziennym czowiek cigle ma do czynienia z organizacjami poniewa yjemy w spoeczestwie organizacji. Kady pracuje w jakiej organizacji lub korzysta z usug innych. Od lat czterdziestych ubiegego stulecia organizacje przypisuje si do trzech gwnych sektorw spoeczno gospodarczych. Pierwszy z nich to sektor organizacji publicznych, utrzymywanych z pienidzy podatnikw, ktrego dziaania su wszystkim obywatelom. Drugi sektor to organizacje komercyjno biznesowe, ktre maj swych wacicieli, a ich gwnym celem jest maksymalizacja zysku. I wreszcie trzeci sektor - organizacji dobrowolnych - zorientowany na wartoci, realizujcy okrelone cele skierowane do wszych grup spoecznych1. Trzeci sektor w ostatnich dziesicioleciach bardzo zyska na uwadze ze wzgldu na - jak pisz L.M. Salamon i H.K. Anheier pogld mwicy, e tradycyjna polityka spoeczna rozwinita w krajach zachodnich przechodzi gboki kryzys. Nastpio rwnie rozczarowanie pynce z czoowej roli pastwa w przypadku krajw Poudnia, a take upadek reimw komunistycznych w Europie rodkowo - Wschodniej2. Politycy
1 2

E. Bogacz-Wojtanowska, Zarzdzanie organizacjami pozarzdowym, ss.7-8 L.M. Salamon, H.K. Anheier and Associates, The Emerging Sector Revisited. A Summary Revised Estimates, CNP The Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, Phase II, 1999, 1-32

zauwayli duy potencja w trzecim sektorze, ktry mg w jakim stopniu przej lub udoskonali niektre funkcje pastwa. Organizacje pozarzdowe wyrniaj si pewnymi szczeglnym cechami. M. Allison i j. Kaye uwaaj, e organizacje te charakteryzuj si przede wszystkim pasj dla misji, ktra jest wielk si, wyzwalajc kreatywno i energi3. Wrd czonkw panuje niski poziom hierarchii i atmosfera niedoboru rodkw finansowych i pracownikw lub wolontariuszy. W wikszoci przypadkw wystpuj trudnoci w pomiarze wynikw dziaalnoci poniewa organizacjom brakuje ustandaryzowanych programw i narzdzi oceny. Ponadto cech charakterystyczn organizacji pozarzdowych jest udzia wolontariuszy wiele organizacji opiera swoj dziaalno na dobrowolnej i ochotniczej pracy wolontariuszy niebdcych czonkami organizacji. M. Stewart-Weeks z kolei wyrnia inne cech charakterystyczne organizacji pozarzdowych4. S to organizacje, ktre opieraj si na zaufaniu, obywatelskiej zdolnoci do wsplnego dziaania. S to take organizacje praktyczne, ktre dziaaj w realnym wiecie oraz odzwierciedlaj poczenie pomidzy wolnoci i autonomi a spoeczn jednoci. Ponadto prbuj wypracowa wsplne dobro, ktre wymaga potrzeby wsplnego dziaania, umoliwiaj rwnie pozyskiwanie pewnej przestrzeni spoecznej , ktrej nie zawaszczy pastwo. Dla innego z autorw, S. P. Osborna, organizacje trzeciego sektora charakteryzuj si m.in. tym, e istniej poza kontrol pastwa5. Organizacje te nie powstaj dlatego, e maj tak ustawow moliwo ale dlatego, e pewna grupa ludzi ma pewne cele i pragnie je osign. Kierowane s przez ciao zarzdzajce,
3

M. Allison, J. Kaye, Eight Characteristics of Nonprofit Organizations, Compass Point Nonprofit Services, 2001. 4 M. Stewart-Weeks, Voluntary Associations: Social Capital at Work or Postmodern Romance? Social Capital, 2000, pp. 85-114 5 S.P. Osborne, Voluntary Organizations and Innovation In Public Services, Routledge Studies in the Management of Voluntary and Non Profit Organizations, 1998

ktrego skad jest wyczn decyzj organizacji i ktre ma rwnie kompetencje do podejmowania niezalenych decyzji. Ponadto nie mog dystrybuowa adnych nadwyek rodkw finansowych gromadzcych si podczas realizacji wasnych celw, lecz musz je reinwestowa w wiadczone przez siebie usugi. Organizacje pozarzdowe s rnie postrzegane w zalenoci od kraju, w ktrych powstay. Dziaaj na innych podstawach prawnych, maj rne formy organizacyjne, a poszczeglne formy organizacyjne s do ich grona zaliczane bd nie6. L.M. Salamon i H.K. Anheier prbuj jednak znale cechy, ktre byyby wsplne dla wszystkich organizacji tego typu7. Wedug nich maj one formalne struktury i byt prawny oraz s niezalene od pastwa. Maj charakter niezarobkowy czyli nie przekazuj wypracowanych zyskw dla swych czonkw, lecz oddaj je na wasn dziaalno statutow. Same sprawuj kontrol nad wasn dziaalnoci. Charakteryzuj si rwnie dobrowolnoci przynaleno do nich nie jest obowizkowa. Powstaj one wycznie z inicjatywy obywateli i s przez nich zarzdzane, daj im moliwo realizowania wasnych pomysw, podejmowania decyzji i ponoszenia odpowiedzialnoci. Mimo, e istnieje wiele definicji organizacji pozarzdowych to oglnie do tej kategorii mona zaliczy organizacje zrzeszajce ochotnikw, instytucje dobroczynne, kluby sportowe, fundacje, stowarzyszenia zasadniczo organizacje niezwizane z pastwem i nienastawione na zysk, kierujce si wasnymi celami8. Organizacje te maj rne cele i nie mona ich ocenia w kategoriach ekonomicznych- wiadcz one usugi, ktrych efektem nie jest zysk. Jak twierdzi P. Drucker, produktem organizacji trzeciego sektora jest zmiana, ktra zachodzi w czowieku pod wpywem jej dziaania

6 7 8

E. Bogacz-Wojtanowska, op.cit. .M. Salamon, H.K. Anheier and Associates, E. Bogacz-Wojtanowska, op.cit.

oraz organizacje te s porednikami zmian zachodzcych w ludziach9. Organizacje trzeciego sektora cay czas zwikszaj pole dziaania. Na wiecie powstaj nowe organizacje pozarzdowe, w tym w Polsce zaobserwowano znaczny wzrost ich liczby. Zauwaono take due znaczenie tych organizacji oraz rozpoznano czynniki, ktre warunkuj ich rozwj. Najczciej wymienia si trzy gwne czynniki, ktre wpywaj na ich jako, si i rozmiar10: Przepisy i regulacje prawne, Zbierane fundusze i posiadane zasoby, Struktury organizacyjne i podzia odpowiedzialnoci

Przepisy prawne regulujce dziaalno organizacji trzeciego sektora mog zarwno pomaga, jak i szkodzi organizacjom pozarzdowym11. Czsto zdarza si, e skomplikowane przepisy prawne powoduj wiele utrudnie w funkcjonowaniu i trwaoci organizacji. Rwnie negatywny wpyw ma nadmiar szczegw prawnych. Z drugiej strony dobra konstrukcja porzdku prawnego powoduje niech do naduywania statusu organizacji trzeciego sektora. Innymi sowy moe skutecznie przeciwdziaa oszustwom i budowaniu takich organizacji w celu przez ludzi ktrzy chcieliby czerpa zyski z dziaalnoci teje organizacji. Kada organizacja funkcjonuje otoczeniu prawnym . Prawo musi regulowa proces rejestracji, ktry powinien tani dostpny i prosty. Prawo musi take regulowa zasady rozwizania i likwidacji organizacji12. Czym jest organizacja pozarzdowa? E. Bogacz-Wojtanowska twierdzi, e organizacje pozarzdowe powinno si charakteryzowa
9

P.F. Drucker, Zarzdzanie organizacj pozarzdow teoria i praktyka, Fundusz Wsppracy: Program PHARE Dialog Spoeczny NGOs, 1995. 10 E. Bogacz-Wojtanowska, op.cit. 11 Trzeci sektor: Poradnik dla tych, ktrzy decyduj, Poradnik dla krajw Europy rodkowej i Wschodniej oraz WNP, Wydawnictwo Salzburg Seminar, 1997. 12 Trzeci sektor, op.cit.

na trzech gwnych paszczyznach: spoeczna, organizacyjna i polityczna13. Na paszczynie spoecznej mona je okreli jako organizacje realizujce wsplne dobro. Stanowi one wyraz ochotniczej pracy, wyraaj postawy zaufania i partycypacji, realizuj cele wane dla grup spoecznych, a nie spoeczestwa jako caoci. Na paszczynie bytem organizacyjnej organizacyjnym, NGOs ktry charakteryzuj ma skonno si do

formalnym

posiadania nieformalnych i elastycznych struktur organizacyjnych. Posiada take ciao zarzdzajce, ktre odpowiada za kierowanie organizacj. W przypadku paszczyzny politycznej organizacje pozarzdowe mona okreli jako jednostki niezalene od pastwa i firm prywatnych. Wykonuj zadania nierealizowane przez pastwo oraz zlecone przez pastwo, a take prbuj wpywa porednio na polityk publiczn i na dziaania organizacji komercyjnych. Ponadto organizacje pozarzdowe sprawuj samodzielnie kontrol nad sw dziaalnoci.

1.2)

Terminologia organizacji pozarzdowych

Istnieje bardzo wiele terminw, poj uywanych w celu nazwania organizacji pozarzdowych. Pojcia te s czsto uywane zamiennie lecz nie zawsze oznaczaj to samo. Termin organizacja pozarzdowa dosownie oznacza bycie w opozycji do rzdu a cilej pastwa14. Z kolei pojcie organizacja non profit oznacza bycie w opozycji do sektora prywatnego. Definicja trzeciego sektora opiera si na przeciwstawieniu wobec obu sektorw: publicznego i komercyjnego. Czsto zamiast trzeci sektor uywa
13 14

E. Bogacz-Wojtanowska, op. cit. E. Bogacz-Wojtanowska, op. cit.

si pojcia sektor niezaleny, a w literaturze zachodniej najczciej uywa si terminw: nongovermental organization NGO, private voluntary organization PVO, oraz non profit organization - NPO15. Powstaj one wycznie z inicjatywy obywateli i s przez nich zarzdzane, daj im moliwo realizowania wasnych pomysw, podejmowania decyzji i ponoszenia odpowiedzialnoci. Jednym z pierwszych, ktry sprbowa analizowa terminy organizacji trzeciego sektora by R. Gorman16. Nada nazw PVO organizacjom, ktre nie s zwizane z pastwem i ktrych celem jest niesienie pomocy i rozwj. Czsto termin PVO uywa si zamiennie z terminem NGO. Natomiast termin NPO czyli non profit organization jest terminem szerszym ni dwa wspomniane wczeniej poniewa nie ograniczaj si do organizacji dziaajcych tylko na polu pomocy i rozwoju17. L. Gordenker i T. G. Weiss uwaaj, e NGO s to autonomicznie zarzdzane, formalne i niegromadzce zyskw organizacje, ale nie okrelaj ich jako ochotnicze18. Dodatkowo uywaj takie pojcia organizacji pozarzdowych jak: GONGOs (governmentiorganized NGOs), QUANGOs (quasi-nongovernmental organizations) i DONGOs (donor-organized NGOs). GONGOs s to organizacje zakadane lub kontrolowane przez organy administracji rzdowej, bardzo charakterystyczne dla krajw rozwijajcych si. QUANGOs to organizacje, ktre wikszo swych rodkw otrzymuj od instytucji publicznych; s one typowe dla krajw rozwinitych. Natomiast DONGOs to organizacje kierowane przez ofiarodawcw rodkw, wypeniajce wol fundatorw prywatnych(czsto zwizanych z bankami)19. Istnieje take Termin VNPO czyli
15

A.C. Vakil, Confrontig the classification Problem: Toward a Taxonomy of NGOs, World Development, Vol. 25, No. 12, pp. 2057-2070, 1997. 16 Ibidem. 17 L. M. Salamon, H Anheier, Study of the Non-Profit Sector, Resaerching the Voluntary Sector, Charities Aid Foundation, 1993. 18 L. Gordenker, T. G. Weiss, Pluralizing global Governance: Analytical Approaches and Dimensions, Third World Quarterly, Vol. 16, No. 3. 19 E. Bogacz-Wojtanowska, op. cit.

voluntary non profit organizations, ktry podkrela dobrowolno i ochotniczo organizacji20 .

1.3)

Klasyfikacja organizacji pozarzdowych

Istnieje wiele rnych typologii organizacji pozarzdowych. Jedn z nich prezentuje H. Hansmann, ktry klasyfikuje je wedug rde ich dochodw21. Wyrnia on organizacje: charytatywne, ktre pozyskuj swoje rodki z darowizn handlowe, ktre uzyskuj rodki ze sprzeday dbr i usug samopomocowe, w ktrych najwiksz wadz posiadaj ci, ktrzy maj najwikszy wpyw na rda dochodw przedsibiorcze, ktre same wyaniaj sobie ciaa zarzdcze Innym bardzo popularnym sposobem klasyfikacji organizacji trzeciego sektora jest klasyfikacja wedug obszaru dziaania i aktywnoci ekonomicznej L. Salomona i H. Anheiera22. Podzielili oni organizacje pozarzdowe na 12 grup: 1. Kultura i rekreacja 2. Edukacja i badania naukowe 3. Zdrowie i jego ochrona 4. Usugi spoeczne 5. Ochrona rodowiska
20

S. P. Osborne, Voluntary Organizations and Innovation In Public Services, Routledge Studies in the Management of Voluntary and Non-Profit Organizations, 1998. 21 H. Hansmann, Economic Theories of Nonprofit Organization, [in:] The Nonprofit Sector. A Research Handbokk, (ed W. W. Powell, Yale University Press, 1987. 22 L. M. Salomon, H. K. Anheier, op. cit.

6. Rozwj i mieszkalnictwo 7. Prawo, obrona prawa, polityka 8. Organizacje poredniczce, filantropijne i wspierajce dziaalno wolontariuszy 9. Dziaalno midzynarodowa 10. 11. 12. Religia Dziaalno gospodarcza, zwizki zawodowe Pozostae organizacje

Kolejnym rodzajem klasyfikacji jest podzia organizacji ze wzgldu na cel. C. Handy dzieli organizacje na samopomocowe, wiadczce usugi i lobbingowe23. Organizacje samopomocowe skupiaj si na jakim problemie do rozwizania. Celem czonkw jest wzajemna pomoc. Skupiaj one bardzo czsto stowarzyszenia anonimowych alkoholikw lub rodzin dzieci chorujcych na rzadk chorob. Celem organizacji wiadczcej usugi jest dostarczanie usug wybranym grupom spoecznym. Z kolei organizacje lobbingowe to takie, ktre koncentruj si na prowadzeniu kampanii na rzecz jakiego celu, usiujc wpyn na orodki wadzy.

23

C. Handy, Types of Voluntary Organizations, [in:] Issues in Voluntary and Nonprofit Management, J. Batsleer, C. Cornforth, R. Payton (ed:0 Addison-Wesley Publishing Company, 1992