Podatki jako kradzie

R OBERT G WIAZDOWSKI
Jeeli panujcy wymuszaj co przy uyciu przemocy w sposb niewaciwy, to jest to rabunek taki sam, jak rozbj na drodze. w. Tomasz z Akwinu

U WAGI

OGLNE

Kada wadza od pocztku istnienia kadego pastwa stawaa i sta-

je przed problemem pozyskania rodkw finansowych. System podatkowy zacz ksztatowa si ju w czasach staroytnych. W monarchiach feudalnych, w ktrych pastwo i wadza utosamiane byy z osob samego wadcy nie istnia problem kto stanowi podatki i je pobiera. Pocztkowo wadcy oyli na potrzeby pastwa, ktre byo utosamiane z osob samego wadcy, z wasnych zasobw. Du rol w dochodach panujcego odgryway dochody z dziaalnoci gospodarczej (przede wszystkim rolniczej, ale take z plantacji i hodowli) prowadzonej w domenie, dzierawa czci majtku wadcy i oczywicie regalia: mennicze, solne, lene, wodne. Dochody z wasnej domeny szybko okazay si jednak niewystarczajce. Wadcy musieli je wic uzupenia przy pomocy rnego rodzaju wiadcze naturalnych, pracy oraz daniny krwi czyli suby wojskowej. Do szybko jednak, w miar umacniania roli pienidza, wiadczenia te przybray form pienin. Istotne znaczenie odgryway kary i grzywny nakadane na

51

poddanych oraz ca i myta, opaty mostowe, portowe i drogowe. Wan rol odgryway te podatki periodyczne nakadane i pobierane przez panujcego w razie zaistnienia nagej potrzeby. Byy one jednak rozwizaniem jednorazowym i nie stanowiy staego rda wpyww. Miay charakter bardziej konfiskaty ni opodatkowania. Niezwykle trudno byo przewidzie termin i wysoko niektrych opat, nawet tych najpowszechniej stosowanych. Wpywao to destrukcyjnie na gospodark i powodowao rosnc niech publiczn. Jak pisz Rosenberg i Birdzell przedstawiciele wszystkich klas spoecznych musieli stara si jak najskuteczniej ochrania zgromadzony przez siebie kapita i oszczdnoci przed wasnym panem, zawsze bowiem istniaa moliwo samowolnego zagarnicia ich mienia.1 Wyjcie z sytuacji przyniosa dopiero rezygnacja wadcw z prawa do dowolnego dysponowania wasnoci swoich poddanych i wprowadzenie podatkw paconych wedug z gry ustalonych zasad zamiast poboru nieokrelonych sum w nagej potrzebie. Cezary Kosikowski stwierdza wic, e walka o wadz pastwow i z wadz pastwow staje si walk podatkow, a pami synnych wadcw kojarzy si nie tyle z wygranymi przez nich bitwami lub wojnami, co z zapewnieniem dobrobytu pastwa i spoeczestwa poprzez reformy gospodarcze i podatkowe.2 Po raz pierwszy prawn ochron wasnoci prywatnej od ryzyka samowolnego przejcia przez wadc przyniosa w roku 1215 angielska Magna Charta Libertatum wydana przez Jana Bez Ziemi pod Runnymede. Dziewidziesit dziewi lat pniej zasad, e podatek powinien by zaakceptowany przez podatnikw, uchwaliy rwnie Stany Generalne we Francji. Jednake w roku 1426, w obliczu zagroenia ze strony Anglii, Karol VII otrzyma od Stanw prawo nakadania podatkw w nagych przypadkach. Oczywicie te nage przypadki zaczy si natychmiast mnoy.
1 2

N. Rosenberg, L.E. Birdzell, Jr., Historia kapitalizmu, Krakw 1994, s. 176. C. Kosikowski, Podatek jako instytucja ustrojowoprawna, w: System Podatkowy. Zagadnienia teoretycznoprawne, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 54, d 1992, s.17.

52

W roku 1576 Stany odmwiy Henrykowi III zgody na naoenie podatku, ale krlowi udao si szybko zama ich opr. Dopiero Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela z roku 1789 przyniosa w art. 14 potwierdzenie, e wszyscy obywatele maj prawo osobicie lub przez swych przedstawicieli stwierdza konieczno nakadania podatkw publicznych, w wolny sposb je akceptowa, ledzi ich wykorzystanie oraz okrela ich kwot, podstaw, pobr i czas trwania. Wyeliminowanie samowolnego i dowolnego wyudzania przez wadcw pienidzy od poddanych stao si kamieniem wgielnym rozwoju gospodarki i podstawow zasad nowoytnych pastw. Jednake jak twierdz autorzy Historii kapitalizmu a do dziewitnastego wieku przypadki przejmowania przez rzdzcych tej zasady drog wiadomego wyboru, w odrnieniu od zasad wymuszanych na nich drog zbrojnej rewolty, naleay do rzadkoci.3 Wszelkie decyzje polityczne dotyczce gospodarki i opodatkowania ludnoci miay na celu jedynie dobro rzdzcych. Jeli miay pozytywny wpyw na ksztat prawa wasnoci i rozwj gospodarczy, to tylko w wyniku szczliwego zbiegu okolicznoci, a nie przekonania rzdzcych.4 Wspczenie prawo nakadania podatkw uwaane jest za konstytutywny element definicji pastwa. Joseph Shumpeter utrzymuje wrcz, e wymg podatkowy jest pierwsz oznak istnienia nowoczesnego pastwa. Podatki maj tak wiele wsplnego z pastwem, i okrelenie pastwo podatkowe moe nawet uchodzi za pleonazm. Z tego wzgldu socjologia fiskalna jest tak owocna dla teorii pastwa (...) Podatki nie tylko przyczyniy si do powstania pastwa, lecz rwnie do jego uksztatowania. System podatkowy by jego organem, ktrego rozwj obj organy pozostae. Pastwo, uzbrojone w ustaw podatkow przenikao do gospodarki prywatnej, coraz bardziej j sobie podporzdkowujc. Podatki wnosz ducha kalkulacji do zaktkw, do ktrych same jeszcze nie dotary; w ten sposb staj si czynnikiem ksztatujcym organizm, ktry je stworzy. Poziom opodatkowania okre3 4

N. Rosenberg, L.E. Birdzell, Jr., Historia..., Krakw 1994, s. 181. Tame.

53

lony jest przez struktur spoeczn, ale kiedy podatki ju istniej, staj si jakby drkiem sterowniczym, za ktry uchwyciwszy mona zmieni t struktur.5 Przez lata opodatkowaniem obejmowano coraz wicej stanw faktycznych i prawnych, a stawki podatkowe byy coraz wysze. Jak pisa John Noble rok po roku nakadano na ludzi nowe podatki, a wreszcie nie byo niczego, co nadawao si do jedzenia, picia, ubrania bd uywania, co nie byoby opodatkowane.6 Z humorem wtrowa mu Sydney Smith: Podatki od togi zdobicej sdziego i od postronka, na ktrym wisi przestpca. Podatki od soli biedaka i przypraw bogacza, od gwodzi do trumny i od kokardek panny modej. Czy w ku, czy przy stole, czy wstajemy, czy si kadziemy, musimy paci. Umierajcy Anglik, nalewajc sobie lekarstwo, opodatkowane na 7 procent, do yeczki, opodatkowanej na 15 procent, rzuca si do tyu na swoim perkalowym ku, opodatkowanym na 22 procent i umiera w ramionach aptekarza, ktry zapaci 100 funtw za prawo asystowania przy jego mierci. Majtek umarego jest natychmiast opodatkowany od 2 do 10 procent, zapaci trzeba za testament oraz za pochowanie w prezbiterium. Cnoty jego przedstawione s potomnoci na opodatkowanym marmurze i czy si z przodkami, by wreszcie nie paci podatkw.7 Ustawodawca nieustannie rozszerza stosowanie podatku dochodowego na klas redni z tych samych powodw, dla ktrych William Sutton, potocznie zwany Billy the Kid, napada na banki: byy tam pienidze. Cho nowoytne rewolucje byy przejawem oporu poddanych-podatnikw przeciwko uciskowi krlewskich poborcw podatkowych, szybko okaza si miao, e udzia obywateli-podatnikw w procesie stanowienia prawa podatkowego wcale nie wyszed im na dobre. Bob Dole i Newt Gingrich w sowie wstpnym do czonkw NaroCyt. za: D. Bell, Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, Warszawa 1994, ss. 263-264.
5 6

J. Noble, National Finance, cyt. za A. Rabushka, Od Adama Smitha do bogactwa Ameryki, Warszawa 1996, s. 30. Tame, s. 31.

54

dowej Komisji do spraw Wzrostu Gospodarczego i Reformy Podatkowej (National Commission on Economic Growth and Tax Reform) powoanej przez 104. Kongres Stanw Zjednoczonych, napisali, e sowa no taxation without representation pomogy wznieci rewolucj w Ameryce ponad dwa wieki temu. U progu XXI wieku Amerykanie patrz na system podatkowy, ktrego zoono i stawki podatkowe ustawicznie wzrastaj i dochodz do wniosku, e moliwo opodatkowania z udziaem przedstawicieli narodu rwnie nie bya zbyt dobrym pomysem. Odnosi si to jeszcze bardziej do Europejczykw, ktrzy onegdaj uciekali do Nowego wiata przed dziesicin, a dzi oddaj fiskusowi poow swojego dochodu. Europejskie systemy podatkowe, a zwaszcza polski, bardziej przypominaj wywaszczenie ni opodatkowanie. A szczeglnie dotkliwym instrumentem okradania podatnikw jest progresywny podatek dochodowy i tak zwane skadki na ubezpieczenia spoeczne.

P ROGRESJA

PODATKOWA

Gdy Benjamin Franklin pisa, e s tylko dwie rzeczy pewne: mier i podatki, nie mg mie na myli podatkw dochodowych, ktre w jego czasach nie byy rozpowszechnione, a ju tym bardziej podatku progresywnego. Tymczasem wspczenie progresywny podatek od dochodw osobistych jest przez wiele osb uznawany niemal za jedenaste przykazanie Boe, albo rzecz jeszcze waniejsz, gdy niektre zakazy lub nakazy Dekalogu traktuje si z pewnym przymrueniem oka, a progresji podatkowej nie. Przez wiele lat, jak zauway jeden z polskich publicystw, krytyka progresywnej konstrukcji podatku dochodowego bya wielkim faux-pas, a jej goszenie w tak zwanym towarzystwie mona byo porwna do jedzenia ryby noem.8 To prawda, e progresja podatkowa jest stara jak wiat. Ju w staroytnej Grecji wprowadzano, w razie nagej potrzeby, nadzwy8

M. Zieliski, Sto lat i wystarczy, w: ycie z 29.04.1997.

55

czajny podatek majtkowy (ejsfora), ktremu podlega majtek o wartoci przekraczajcej 1.000 drachm. Z uwagi na fakt, i majtek o wartoci poniej 1.000 drachm nie by opodatkowany, mona mwi, i by to pierwszy podatek progresywny.9 Jednake liniowa stawka podatku te nie jest niczym szczeglnym. Wystpuje wrcz powszechnie. Stawki podatkowe s proporcjonalne do wynagrodzenia, zakupu, czy wartoci. Z wyjtkiem podatku dochodowego, jednolite podatki s szeroko stosowane i dostarczaj wikszo wpyww rzdu stwierdzaj Robert Hall i Alvin Rabushka.10 Wysoko skadek na ubezpieczenia spoeczne (ZUS) jest taka sama dla wszystkich, podobnie jak podatku od towarw i usug (VAT), akcyzy czy ca. Skadki na ZUS i podatek VAT s przy tym nawet regresywne, to znaczy, e im podatnik jest zamoniejszy tym mniejszy paci podatek (mierzony jako stosunek paconego podatku do dochodw brutto).11 W przypadku podatku VAT dzieje si tak, gdy wrd zamonych udzia konsumpcji w dochodzie jest mniejszy ni wrd biednych, wic masa paconego podatku jest mniejsza jako procent dochodw. Skadka na ZUS z kolei maleje, gdy dochd przekroczy trzydzieci rednich pensji. Ciekawe jest przy tym, e znaczenie podatku dochodowego od osb fizycznych (PIT) dla budetu pastwa jest mniejsze ni podatku VAT czy skadek na ZUS. Jednake z jakich tajemniczych powodw wikszo politykw stanowczo protestuje przeciw uliniowieniu stawki PIT, wyraajc rwnoczenie zgod na regresywny VAT i ZUS oraz ich zwikszanie co byo ulubion form pozyskiwania nowych rodkw budetowych w pierwszej poowie lat 90. XX wieku. Tadeusz Syryjczyk zwraca jeszcze uwag, e osoby prowadzce dziaalno w maej skali pac podatek zryczatowany od wielkoci obrotu. Jest on de facto podatkiem liniowym i nikt na to specjalnie nie narzeka. Z kolei podatek rolny jest
R. Rybarski, Nauka skarbowoci, Warszawa 1933, s. 26. R.E. Hall, A. Rabushka, Podatek liniowy, Warszawa 1998, s. 41. 11 Pomys progresji w skadkach ubezpieczeniowych zamierza dopiero wprowadzi, na szczcie bez powodzenia, rzd Marka Belki w 2004 roku.
9 10

56

faktycznie regresywny. Jest on teoretycznie podatkiem majtkowym, poniewa jest naliczany od hektarw gruntu, niemniej stawka nie jest uzaleniona od wartoci ziemi, ale od ceny zboa, a to oznacza, e jest to zryczatowany podatek od dochodu. I jako nie gorszy, e rolnik, ktry ma dwa hektary i ten, ktry ma dwa tysice hektarw pac taki sam procentowo podatek od hektarw, czyli od dochodw, a by moe jest nawet tak, e ten drugi procentowo paci mniejszy podatek dziki korzyci skali w gospodarstwie podsumowuje Syryjczyk.12 Co wicej, progresja dotyczy tylko dochodw osobistych. Podatek dochodowy od osb prawnych jest bowiem take liniowy. Sprzeczno w argumentacji przeciwnikw progresji podatkowej doskonale wida na przykadzie podatku od nieruchomoci, bdcego, w jakiej postaci, trwaym elementem kadego systemu podatkowego. Nie ma on nic wsplnego z zasadami zdolnoci podatkowej, malejcej lub wzrastajcej uytecznoci dochodu, a nawet sprawiedliwoci spoecznej rozumianej w taki sposb, jakiego zwolennicy progresji podatkowej uywaj przy analizie podatku dochodowego. Podatek ten ma jedynie funkcj fiskaln i jest uzasadniony z punktu widzenia funkcji pastwa jako obrocy wsplnoty i poszczeglnych jednostek przed wrogiem zewntrznym i wewntrznym. Mam majtek i chc, aby pastwo go chronio, powinienem paci podatki. Jeeli nie mam odpowiedniego dochodu na ich pokrycie, powinienem wic zrezygnowa z wasnoci. Tylko, e argumentacja ta kci si z lansowanymi przez rzecznikw progresji zasadami dotyczcymi podatkw dochodowych. Jeeli podatek od nieruchomoci, szczeglnie podatek od wartoci nieruchomoci, ma uzasadnienie fiskalne, to dlaczego takiego samego uzasadnienia nie moe mie akurat podatek dochodowy? Te same zasady s wic raz dobre, a raz ze. Mona nazwa t koncepcj sprawiedliwoci jako sum niesprawiedliwoci i na Orwella nie trzeba si ju nawet powoywa. Przez lata ide progresji uzasadniano w oparciu o teori sprawiedliwoci Johna Rawlsa. I jako nikomu nie przeszkadzao, e sam
12

T. Syryjczyk, Podatek powszechny, w: Kapitalista Powszechny, nr 71.

57

Rawls stwierdzi, i najlepszym systemem podatkowym moe by taki, ktry zawiera proporcjonalny podatek od wydatkw, ktry jest lepszy od podatku dochodowego z punktu widzenia potocznych nakazw sprawiedliwoci, poniewa nakada obcienia zalene od tego, ile dana osoba czerpie ze wsplnego zasobu dbr, a nie od tego, jak duy jest jej wkad.13 Komentatorzy katolickiej nauki spoecznej do powszechnie akceptuj progresj opodatkowania jako instrument realizacji dobra spoecznego. Podatek dochodowy powinien mie skal progresywn pisze Czesaw Strzeszewski.14 Progresja podatku dochodowego, zwaszcza gdy idzie o wysokie i bardzo wysokie dochody, jest oczywicie uzasadniona dodaje Jzef Majka.15 Strzeszewski nie wyjania jednak dlaczego podatek dochodowy powinien mie skal progresywn, poza stwierdzeniem, e ludzie bogaci maj wiksze od ludzi ubogich obowizki w stosunku do dobra powszechnego.16 Twierdzenia takiego nie wiele osb, z wyjtkiem zwolennikw podatku pogwnego, podejmie si kwestionowa. Jednake z faktu, e bogaci maj wiksze obowizki, nie wynika, e midzy ich bogactwem a obowizkami nie powinna zachodzi jaka proporcjonalno. Pacc podatek proporcjonalny do swoich dochodw w tej samej proporcji co biedni od swoich, bogaci pac wicej ni biedni i tym samym realizuj zasad wikszego udziau w realizacji dobra powszechnego. Na szczcie ksidz Majka zastrzega, e obok najniszej granicy opodatkowania, jak jest utrzymanie podatnika i wyszej, uznawanej take na og, to znaczy zainteresowania gospodarczego w powikszaniu dochodu, naley wymieni jeszcze trzeci granic, mianowicie prawo do oszczdzania, ktre jest prawem kadego czowieka biorcego udzia w yciu gospoJ. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, Warszawa 1994, s. 383. Cyt. za: Cz. Strzeszewski, Katolicka nauka spoeczna, Warszawa 1985, s. 697.
13 14 15 16

J. Majka, Etyka ycia gospodarczego, Warszawa 1982, s. 246. Cyt. za: Cz. Strzeszewski, Katolicka...,s. 697.

58

darczym.17 Dostrzega on, e zbyt wygrowana progresja podatkowa stwarza u obywateli poczucie krzywdy i tendencj do uniknicia jej przez ukrywanie swych dochodw, co oczywicie nie sprzyja rozwojowi gospodarczemu i zaufaniu obywateli do pastwa.18 Szczeglnej ostronoci wymaga stosowanie progresji przy podatku od wynagrodze nie mona bowiem pozbawia prawa do oszczdzania ludzi utrzymujcych si z pracy.19 To ostatnie zastrzeenie jest oczywiste w zestawieniu z katolick nauk o godnoci czowieka i godnoci pracy, ktr okrela si jako wspdziaanie czowieka z Bogiem w tworzeniu nowych doskonaoci bytu. 20 W aspekcie deontologicznym i etycznym problemem kluczowym etyki spoecznej jest sprawa sprawiedliwej zapaty za wykonywan prac. Nie ma w obecnym kontekcie innego, waniejszego sposobu urzeczywistnienia sprawiedliwoci w stosunkach pracownik pracodawca, jak wanie ten: zapata za prac pisze Jan Pawe II w encyklice Laborem exercens. Godzi si zatem zapyta, czy moe papieowi chodzi o wynagrodzenie brutto, otrzymywane przez pracownika od pracodawcy, czy netto po jego opodatkowaniu. Dostrzega ten problem ksidz Majka, zastrzegajc, e progresja opodatkowania wynagrodze nie moe by automatyczna. Wynagrodzenie, ktre czowiek za prac sw uzyskuje zgodnie z zasadami sprawiedliwoci wymiennej, nie powinno by mu odbierane wedug skali progresywnej tylko z uwagi na sam wysoko tego wynagrodzenia, przekraczajc arbitralnie okrelon przez prawo podatkowe granic. Konkludujc mona stwierdzi, e komentatorzy katolickiej nauki spoecznej akceptuj progresj podatkow bardziej jako element dziaania na rzecz dobra wsplnego, ni sprawiedliwoci i to pod warunkiem, e progresja:
J. Majka, Etyka..., s. 246-247. Tame, s. 247. 19 Tame, s. 247. 20 Tame, s. 139.
17 18

59

1/ nie osabi zainteresowania pomnaaniem dochodu; 2/ nie bdzie miaa negatywnych konsekwencji dla oszczdzania; 3/ nie stworzy u obywateli poczucia krzywdy i w konsekwencji nie zrodzi tendencji do ukrywania dochodw; 4/ nie bdzie wymierzona w dochody z wynagrodzenia za prac. Po przeanalizowaniu tych warunkw stawianych progresji podatkowej mona stwierdzi, e progresji je speniajcej nie ma i by nie moe. Zbyt stroma i zbyt wysoka progresja z ca pewnoci osabia zainteresowanie oficjalnym pomnaaniem dochodu. Bardzo czsto progresja ma negatywne konsekwencje dla oszczdzania. W zalenoci od wysokoci i iloci progw podatkowych te negatywne konsekwencje mog by bardziej lub mniej widoczne, ale nie sposb ich zupenie wyeliminowa. Kada progresja tworzy u obywateli dotknitych jej skutkami poczucie krzywdy i w konsekwencji rodzi tendencj do ukrywania dochodw. Nie mona rozpatrywa tego zagadnienia przy pomocy demokratycznych regu obliczania poparcia i stwierdzi, e skoro wikszo spoeczestwa popiera progresj, to o poczuciu krzywdy nie moe by mowy. O istnieniu takiego poczucia wiadczy mog wycznie doznania tych obywateli, ktrzy objci s wysz stawk podatkow, a nie wikszoci spoeczestwa, nie dotknitego progresj. W Polsce okoo 95 procent podatnikw znajduje si w pierwszym przedziale skali podatkowej i paci podatek wedug najniszej stawki podatkowej, wynoszcej obecnie 19 procent. Nic zatem dziwnego, e wikszo z nich nie ma poczucia krzywdy, e inni pac podatki wysze. Jednak w tej grupie 95 procent dochody s te zrnicowane. Mona przyj z du doz prawdopodobiestwa, e gdyby wprowadzony zosta jeszcze jeden przedzia skali podatkowej, opodatkowany stawk, na przykad 22 procent, tak aby znalaza si w nim ponad poowa podatnikw, a dla reszty stawka podatkowa zostaaby obniona do 17 procent, odczucia spoeczne ulegyby gwatownej zmianie i poczucie krzywdy wzrosoby tak samo gwatownie, jak ilo podatnikw objtych progresj podatkow. W systemie unitarnych podatkw dochodowych czwartego warunku stawianego progresji podatkowej

60

nie spenia adna. Aby dochody z pracy mogy by wyczone z progresji naleaoby wrci do podatkw cedularnych. W tym stanie rzeczy przychylno dla progresji podatkowej wyraona przez Jzefa Majk i Czesawa Strzeszewskiego jest do niezrozumiaa. Ksidz Jan Twardowski mg pisa w wierszu o sprawiedliwoci: Gdyby wszyscy mieli po cztery jabka gdyby wszyscy byli silni jak konie gdyby wszyscy byli jednakowo bezstronni w mioci gdyby kady mia to samo nikt nikomu nie byby potrzebny Dzikuj Ci e sprawiedliwo Twoja jest nierwnoci to co mam i to czego nie mam nawet to czego nie mam komu da zawsze jest komu potrzebne (...) nierwni potrzebuj siebie im atwiej zrozumie e kady jest dla wszystkich i odczytywa cao Niektrzy autorzy opowiadajcy si za progresj przyznali wrcz, e progresywny podatek dochodowy jest sam w sobie niesprawiedliwy, ale niesprawiedliwo ta ma rwnoway i kompensowa jeszcze wiksz niesprawiedliwo proporcjonalnego lub wrcz regresywnego podatku od konsumpcji, ktry zbyt silnie obcia podatnikw najuboszych i obarczonych rodzin. W rozumowaniu takim nie eksponuje si wic koniecznoci istnienia progresji w zagregowanych obcieniach podatkowych, a jedynie doprowadzenie ich chociaby do postaci liniowej. W wietle rozwaa o sprawiedliwoci podejcie takie wywouje dwie wtpliwoci. Po pierwsze, regresja poszczeglnych podatkw sama w sobie wcale nie koniecznie musi by niesprawiedliwa, gdy zaley ona raczej od absolutnych obcie, ni od kracowych czy nawet rednich stawek. Sam fakt wystpowania regresji

61

w jakim podatku niekoniecznie zatem musi wymaga jej niwelowania progresj innego podatku z uwagi na zasad sprawiedliwoci. Po drugie, cho czne obcienie podatkami porednimi (VAT i akcyza) rzeczywicie ma charakter lekko regresywny,21 to jednak pamita naley, e o regresji opodatkowania poredniego decyduje w duej mierze akcyza, gdy obcienie podatkiem VAT o stawce podstawowej 22 procent jest progresywne.22 Regresywno akcyzy wynika za z oboenia ni uywek, jak papierosy i alkohol, na ktre procentowy udzia w oglnej sumie wydatkw spada wraz z dochodem. Artur Gawiski stawia w zwizku z tym przewrotne pytanie, czy pewna regresywno podatkw porednich ma by argumentem za progresj podatku dochodowego, czy raczej argumentem przeciwko stosowaniu podatkw akcyzowych?23 Gdyby rzeczywicie chodzio o jakie uliniowienie obcie podatkowych to czy nie lepszym rozwizaniem byoby po prostu wycofanie si jednoczenie z regresywnoci jak i progresywnoci opodatkowania? Nie jest tym samym dla jednostki obcienie jej dwoma podatkami o przeciwstawnych tendencjach (progresywnej w przypadku bezporedniego opodatkoW 1997 roku rnica midzy obcieniem gospodarstw domowych w I decylu i kolejno w IX i X decylu wynosia odpowiednio 8,8 procent i 13 procent i bya znacznie nisza od progresywnej rnicy w przypadku podatkw bezporednich. I. Bolkowiak, H. Kuziska, M. Majewicz, Obcienia podatkowe przychodw gospodarstw domowych (lata 1995-1997), Warszawa 2000, s. 84.
21 22 23

Tame, s. 55n. Tym bardziej, e argumentacj o neutralizowaniu regresji podatkw porednich mona odwrci to nie dajca si zlikwidowa oficjalna progresja podatku dochodowego jest przyczyn, dla ktrej uzasadnione jest stosowanie regresji podatkowej wszdzie, gdzie to tylko moliwe. Zapewnia to przynajmniej quasi-liniowo wpyww fiskalnych. Z logicznego punktu widzenia takie rozumowanie wydaje si uzasadnione. wiadczy to jednak, zdaniem autora tej pracy, o oglnej kruchoci argumentw za neutralizowaniem jednego podatku drugim.

62

wania dochodu i regresywnej w przypadku poredniego opodatkowania konsumpcji) w porwnaniu do opodatkowania neutralnego. Zwaszcza, e podatki bezporednie s odczuwane przez podatnikw znacznie silniej (wanie bezporednio), podatki porednie natomiast sabiej. Poczucie sprawiedliwoci opodatkowania, zaley wic raczej od konkretnych form opodatkowania, ni od wysokoci opodatkowania cakowitego. Neutralizowanie jednych podatkw drugimi nie wydaje si zatem dobrym rozwizaniem.24 Jednak ju dopuszczenie myli, e progresja sama w sobie moe nie by wcale sprawiedliwa, zrodzio konieczno poszukiwania innych dla niej uzasadnie. Jednym z argumentw na rzecz progresji podatkowej staa si teoria tak zwanej malejcej uytecznoci kracowej dochodw. Zdaniem jej zwolennikw, wraz ze wzrostem dochodu jego uyteczno maleje bardziej ni wzrasta jego wysoko w myl zasady, e dla czowieka, ktry ma wikszy stosunkowo dochd, pienidz ma mniejsz warto.25 Jej podstaw jest klasyczna, utylitarystyczna, Benthamowska koncepcja uytecznoci, celem ktrej jest uzyskanie jak najwikszego szczcia dla jak najwikszej iloci osb, czyli, innymi sowy, maksymalizacja funkcji dobrobytu spoecznego. Zakada ona moliwo zagregowania indywidualnych preferencji poszczeglnych jednostek i okrelenie w ten sposb preferencji spoecznej. W takim ujciu podanym moe okaza si zabranie jednej grupie osb czci rodkw przez ni posiadanych i przekazanie ich innym osobom, jeli takie dziaanie doprowadzioby do wzrostu oglnego szczcia. Taki tok rozumowania oparty jest na dwch zaoeniach dotyczcych ksztatu indywidualnych funkcji uytecznoci:
24

A. Gawiski, Zasadno wprowadzenia regresywnego osobistego podatku dochodowego w Polsce, niepublikowana praca magisterska napisana na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem Janusza Kudy, Warszawa 2002, s. 69-71. R. Rybarski, Nauka skarbowoci, Warszawa 1933, s. 165.

25

63

1) uyteczno ronie wraz ze wzrostem dochodu; 2) uyteczno kracowa maleje wraz ze wzrostem dochodu. O ile zaoenie pierwsze jest dosy oczywiste, gdy, przy innych zmiennych takich samych, kady woli mie wicej ni mniej, drugie zaoenie wymaga bardziej szczegowego uzasadnienia. Malejca kracowa uyteczno oznacza, i satysfakcja czerpana z dodatkowej jednostki dochodu jest tym mniejsza, im wyszy jest ten dochd. Zatem zabranie czci dochodu osobie bogatszej i dostarczenie jej osobie biedniejszej powinno powodowa wikszy wzrost uytecznoci u osoby biedniejszej ni strat u osoby bogatszej. Efekt taki na gruncie teorii utylitarystycznej jest podany, gdy zwiksza uyteczno zagregowan. Prowadzi to do postulatu wikszego opodatkowania osb o wyszych dochodach. Przy odpowiednich zaoeniach moe to uzasadnia istnienie progresji podatkowej.26 Najczciej uzasadnia si t teori przykadem odnoszcym si do potrzeb najbardziej intensywnych. Podatnik o najniszym dochodzie, przeznaczajcy w caoci ten dochd na zaspokojenie podstawowych potrzeb ywnociowych, ubraniowych i mieszkaniowych, dotkliwiej odczuwa zwikszenie podatku o jeden punkt procentowy, co moe niekiedy powodowa wrcz jego niedoywienie, ni podatnik, ktry na ywno wydaje tylko uamek swojego dochodu, przeznaczajc pozostae jego czci na konsumpcj towarw luksusowych i zwikszenie oszczdnoci. Jak pisa Georges Buffon w Essai darithmetique morale talar biedaka przeznaczony na opacenie artykuw pierwszej potrzeby i talar, ktry dopenia mieszek bankiera, s w oczach matematyka dwiema jednostkami tego samego rodzaju, lecz pod wzgldem moralnym pierwsza ma warto zotego luidora, druga zaledwie miedziaka.27 Zwolennicy tej teorii mogliby powoa si nawet na biblijn przypowie z Ewangelii witego Marka o wdowim groszu, ktry by najwysz ofiar zo26

E. Sadka, On Progressive Income Taxation, The American Economic Review (66) 1976, str. 93. Cyt. za P. M. Gaudement, J. Molinier, Finanse publiczne, Warszawa 2000, s. 536.

27

64

on w wityni, bo gdy inni oddawali wicej, ale z tego co im zbywao, ona, cho oddaa mao, to jednak wszystko co miaa. Jaskrawe przykady, odwoujce si do wyszych uczu, ka oczywicie podzieli pogld o koniecznoci zastosowania progresji podatkowej wobec osb najbogatszych, aby najbiedniejsi nie musieli zaznawa godu na skutek zapacenia podatku. Jednak podkreli naley pewn przebiego takiej argumentacji. Moga ona mie swj wydwik sto lat temu, gdy pastwo wykonywao inne funkcje, ograniczajc si do ochrony wsplnoty przed wrogiem zewntrznym i wewntrznym, nie zajmowao si natomiast ochron zdrowia, owiat, kultur, nauk, utrzymywaniem nierentownych kopal, hut i fabryk maszyn do szycia produkujcych przestarzae karabiny oraz ludowymi zespoami pieni i taca; gdy obowizywaa teoria ekwiwalencji, podatki dochodowe byy kilkuprocentowe, pacio je tylko kilka procent spoeczestwa. Mona byo wwczas przyj, e osoby zamone, majce wicej do stracenia, powinny paci wicej na wojsko i policj za ochron ich majtku i rde przychodw, ni osoby, ktre miay znacznie mniej do stracenia. atwo byo wwczas uzasadni, e 10 procent najbogatszych obywateli powinno zapaci nie 10 procent tylko 11 procent dochodu, aby nie trzeba byo nakada obowizkw podatkowych na kolejny 1 procent mniej zamonych podatnikw. Jednake posugiwanie si w tym kontekcie argumentem godu byo od samego pocztku czcz demagogi, gdy godowe dochody, na granicy minimum biologicznego, czy nawet socjalnego, w ogle nie byy opodatkowane. Tymczasem zwolennicy progresji cay czas operuj przykadem, ktry, po pierwsze, moe by prawdziwy jedynie w odniesieniu do rzeczywicie najuboszych warstw spoeczestwa, ktre oni sami przecie najpierw opodatkowali, a po drugie, tylko w przypadku zwikszania (jak podkrelono powyej) podatkw, a nie ich zmniejszania. Jednak toczca si obecnie w Polsce debata dotyczy wanie zmniejszania podatkw, a nie ich zwikszania. Teoria malejcej uytecznoci kracowej moe wic rwnie dobrze dziaa a reburs. Skoro

65

dla osb zamonych, po przekroczeniu pewnego poziomu dochodu, dalszy jego wzrost ma mniejsze znaczenie, to dla osb biednych, dodatkowy dochd, nawet w mniejszej wysokoci bezwzgldnej, powinien mie wiksze znaczenie i wiksz warto relatywn. Dla osoby X o dochodzie w wysokoci 750 zotych miesicznie, dodatkowe 7 zotych 50 groszy powinno mie wiksze znaczenie ni dla osoby Y o dochodzie 7.500 zotych miao bdzie kolejne 75 zotych. Jeeli zatem zmniejszenie podatku o taki sam procent dla ubogich i bogatych oznacza ma, jak to dramatycznie podkrelaj zwolennicy progresji podatkowej, wiksz wysoko zysku w liczbach bezwzgldnych dla bogatych, to przecie dla osb biednych te mniejsze zyski bezwzgldne, maj wiksz warto w stosunku do ich zdolnoci konsumpcyjnej. Nie wiedzie czemu ta strona medalu nie jest w ogle brana pod uwag w dyskusjach podatkowych przez zwolennikw teorii malejcej uytecznoci kracowej. Pewnie dlatego, e gdy patrzymy od drugiej strony widzimy rosnc uyteczno dochodw. Odnonie za wpywu opodatkowania na najbiedniejszych, przy caym szacunku dla problemu ludzi yjcych na progu minimum socjalnego, albo nawet poniej niego, stwierdzi trzeba, e na pocztku XXI wieku w Polsce teoria malejcej uytecznoci kracowej czsto sprowadza si w praktyce nie do potrzeby nabycia bochenka chleba, tylko potrzeby nabycia z drugiej rki kilkuletniego samochodu klasy A przez osob jedc dotd transportem miejskim, ktra to potrzeba jest jakoby bardziej intensywna od potrzeby wymienienia takiego samochodu przez kogo innego na pojazd klasy wyszej. Teoria taka opiera si jednak na co najmniej wtpliwym, zaoeniu teoretycznym, i obie te osoby charakteryzuj si podobnym temperamentem. Tymczasem mona z du doz prawdopodobiestwa stwierdzi, e temperament tych, ktrzy ju zdobyli rodek transportu jest raczej wikszy od tych, ktrym to si jeszcze nie udao. A temperament osb dziaajcych na rynku ma bardzo duy wpyw na potencja ekonomiczny caego kraju

66

ergo na zdolnoci konsumpcyjne osb najbiedniejszych. Zatem promowanie osb o mniejszym temperamencie nie jest korzystne dla gospodarki jako takiej, co wicej, skala dozna osb o mniejszym temperamencie, jest inna ni osb o temperamencie wikszym. Dlatego odczuwanie przez nich dyskomfortu z powodu podrowania do pracy transportem miejskim moe by mniejsze od dyskomfortu osoby podrujcej po caym kraju w interesach sabym samochodem, ktrej wysoka progresja podatkowa utrudnia zakumulowanie rodkw na lepszy samochd. Drugim, niezwykle sabym punktem teorii malejcej uytecznoci kracowej dochodu jest przekonanie o porwnywalnym charakterze wydatkw obu osb. O ile mona si zgodzi z zaoeniem, e dla osoby zamonej satysfakcja z nabycia kolejnego Mercedesa jest mniej intensywna od satysfakcji podatnika, ktremu udao si kupi pierwszy w yciu samochd klasy A, o tyle trudno zgodzi si z zaoeniem, i pierwszy z nich rzeczywicie przeznaczy uzyskany dochd na nowy samochd, a nie na rozwinicie dziaalnoci gospodarczej, co zaowocuje stworzeniem nowych miejsc pracy. W tym drugim przypadku moe okaza si, e otrzymanie tej pracy bdzie dla kogo o wiele bardziej intensywn satysfakcj ni nabycie uywanego samochodu. Zasada malejcej uytecznoci kracowej dochodw koncentruje si na psychicznych odczuciach konsumentw, abstrahujc od elementw inwestycyjnych. Nie mona si te bezkrytycznie zgodzi z twierdzeniem, e potrzeby wszystkich ludzi s mniej wicej podobne, a co za tym idzie krzywe uytecznoci ich dochodw s zbiene. Ludzie rni si bowiem midzy sob w sposb zasadniczy pod wieloma wzgldami. Na tych wanie rnicach indywidualnych opiera si cay system spoecznego podziau pracy. Kady ma inny temperament, inne upodobania i skonnoci. adnej redniej statystycznej nie mona tutaj wycign. Co wicej, aby unikn porwna skrajnych, wprowadza si do systemw podatkowych kwoty w ogle wolne od opodatkowania, ktre maj wanie suy zaspokajaniu podstawowych potrzeb obywateli. Takie kwoty wol-

67

ne od opodatkowania przewiduje wikszo, aczkolwiek nie wszystkie, z teorii podatku liniowego.28 Artur Gawiski zwrci dodatkowo uwag, e w gruncie rzeczy nie ma potrzeby polemizowa ze zwolennikami progresywnego opodatkowania, powoujcymi si na teori malejcej kracowej uytecznoci dochodu, zastanawiajc si, czy zasada ta ma dzi takie samo znaczenie jakie miaa wwczas, gdy bya po raz pierwszy zgoszona, czy obowizuje take w przypadku obniki, a nie tylko podwyki podatkw. Jego zdaniem istnieje znacznie prostszy sposb. Ot uzasadnianie progresji malejc kracow uytecznoci jest bdne od strony teorii ekonomii. Malejca kracowa uyteczno jest warunkiem za sabym, aby mona byo wysnuwa wnioski o systemie podatkowym. Potrzebne s dalsze zaoenia, w duej mierze niemierzalne i nieintuicyjne. Generalnie rzecz biorc, malejca kracowa uyteczno moe co najwyej przemawia za ogln zasad, e bogatszy powinien paci wicej w wartociach absolutnych. Nie mona z niej natomiast wysnu wniosku, czy na przykad proporcjonalny podatek za sabo obcia bogatsze osoby 29. Jak dowodzi, powane wtpliwoci budzi ju sama definicja indywidualnej uytecznoci. Mona wyrni dwa jej rodzaje: porzdkow i kardynaln. Uyteczno porzdkowa to po prostu dowolna funkcja porzdkujca koszyki dbr w kolejnoci preferencji indywidualnych.30 Wiksza uyteczno jednego koszyka w porwnaniu z innym oznacza po prostu, e dana jednostka postawiona w sytuacji wyboru midzy nimi wybierze ten o wyszej dla niej uytecznoci. Nie jest przy tym istotne, o ile bardziej uyteczny jest jeden koszyk od drugiego. Pojcie uytecznoci sprowadza si jedynie do funkcji matematycznie
28

Na temat zasadnoci utrzymywania kwoty wolnej od podatku porwnaj rozwaania zawarte w dalszej czci niniejszego rozdziau. A. Gawiski w prywatnym licie do autora. M. Bradley, Microeconomics (2nd Edition), Glenview, Illinois, London 1990, str. 92.

29 30

68

porzdkujcej preferencje, a rzeczywiste wartoci tej funkcji nie maj znaczenia. Tak rozumiana uyteczno sprowadza si waciwie jedynie do krzywych obojtnoci, bdcych niejako warstwicami funkcji uytecznoci, czyli zbiorami koszykw o jednakowym dla danej jednostki znaczeniu.31 Obserwujc wybory jednostki, nie mona jednak wyprowadzi jednoznacznych wnioskw o ksztacie funkcji uytecznoci tej jednostki. Mona jedynie zdefiniowa ca klas funkcji, zachowujcych midzy sob monotoniczno, czyli jednakowy porzdek preferencji.32 Prba sumowania uytecznoci w celu okrelenia utylitarnej funkcji dobrobytu nie moe opiera si jedynie na krzywych obojtnoci, bez uwzgldnienia odlegoci midzy nimi.33 Posugiwanie si funkcj dobrobytu prowadzi wic musi w nieunikniony sposb do wprowadzenia pojcia uytecznoci kardynalnej, definiujcej ju nie tylko, ktr sytuacj dana jednostka preferuje, ale rwnie o ile bardziej. Pojcie uytecznoci kardynalnej wzbudza jednak wiele kontrowersji i jest uwaane za nieweryfikowaln hipotez34. Nie wiadomo bowiem, co tak naprawd oznacza, i kto woli co dwa razy bardziej, od czego innego. Uytecznoci kardynalnej nie sposb okreli na podstawie obserwacji zachowa jednostki, albowiem do wyznaczonych w ten sposb krzywych obojtnoci mona dopasowa ca grup funkcji uytecznoci zachowujcych midzy sob monotoniczno. Oznacza to, i rwnie dobrze zachowanie konkretnej
31

B.M.S van Praag, Ordinal and cardinal utility, w: Journal of Econometrics (50), 1991, str. 72-73. Tame, str. 70. W rzeczy samej, caa literatura dotyczca nierwnoci dochodowych i ubstwa musi si sprowadza do sterylnego zagadnienia, jeli nie akceptujemy bezporednio moliwoci pomiaru funkcji uytecznoci i porwna midzyosobowych, na ktrych te koncepcje s oparte, Tame, str. 71. Wikszo wspczesnych ekonomistw czuje, i znacznie bardziej sensownym jest traktowanie uytecznoci w jej porzdkowym znaczeniu, M. Bradley, Microeconomics..., str. 92.

32 33

34

69

osoby opisuje jaka funkcja uytecznoci, jak rwnie ta funkcja pomnoona, na przykad przez 1.000, albo przez funkcj logarytmiczn. Z punktu widzenia uytecznoci kardynalnej wystpuje za kolosalna rnica pomidzy dan uytecznoci a uytecznoci, na przykad, tysic razy wiksz.35 Zwolennicy uytecznoci kardynalnej proponuj zatem inne podejcie do jej pomiaru, oparte na badaniach socjologicznych, gdzie jednostki deklaruj swj poziom zadowolenia z danego poziomu dochodu poprzez okrelenie go za pomoc oceny werbalnej (le dobrze bardzo dobrze)36. Nastpnie dokonuje si przyporzdkowania wartoci liczbowych do danych okrele werbalnych. Nawet zakadajc poprawno tego podejcia, pamita naley, e jest to jedynie werbalna ocena potencjalnego zadowolenia danej osoby, a nie rzeczywista jego miara. Zdaniem Gawinskiego jest to rnica zasadnicza, co ilustruje on obrazowym przykadam osoby pytanej jak postpiaby, widzc woajce z okna o pomoc dziecko w budynku ogarnitym pomieniami. Mona sdzi, e werbalne deklaracje zdecydowanej wikszoci osb nie miayby wiele wsplnego z ich prawdziwymi zachowaniami w rzeczywistej sytuacji. Osoby te mogyby by absolutnie przekonane o tym, e w opisanej sytuacji zachowaj si w okrelony sposb i pospieszy na ratunek, co wcale nie oznacza, e w ten sposb rzeczywicie zachowaaby si. Powszechnie znane jest bowiem zjawisko tak zwanych glinianych ng gdy organizm, ze strachu, odmawia posuszestwa rozumowi. I ma racj Gawinski piszc, e przykad ten tylko z pozoru moe si wydawa nieadekwatny do oceny zadowolenia z hipotetycznego dochodu. Ten hipotetyczny dochd jest bowiem tak samo oceniany tylko werbalnie. Jest prawdopodobne, i przy istotnej zmianie sytuacji materialnej, pogldy danej osoby na jej now sytuacj mogyby si rni od tego, co osoba ta mylaa na ten temat przed zajciem zmiany.37
A. Gawiski, Zasadno wprowadzenia..., s. 15n. Np. B.M.S van Praag, Ordinal and cardinal utility... . 37 A. Gawiski, Zasadno wprowadzenia..., s. 16.
35 36

70

U BEZPIECZENIA

SPOECZNE

Tak zwane ubezpieczenia spoeczne stanowi odpowied na potrzeby zwizane przede wszystkim z utrat zdolnoci do pracy. W praktyce ludzie zawsze brali pod uwag ten problem zanim pojawiy si ubezpieczenia spoeczne zorganizowane przez pastwo i nawet duo przedtem zanim samo pastwo powstao. Jak pisze Jose Pinra twrca reformy emerytalnej w Chile naturalne prawo przeycia i odpowiedzialnoci nakazuje ludziom a nawet wielu gatunkom zwierzcym oszczdza w okresach obfitoci, aby przetrwa okresy niedostatku.38 Badania pokazuj, e najwaniejsz przyczyn oszczdzania jest niepewno, na przykad na wypadek choroby, utraty pracy lub innych nieoczekiwanych wydarze. Zatem ograniczenie roli pastwa w zapewnieniu bezpiecznej i dostatniej staroci, a w szczeglnoci obnienie tak zwanej stopy zastpienia prowadzi do wzrostu oszczdnoci sektora prywatnego przede wszystkim gospodarstw domowych. Wikszo ludzi jest przezornych i w miar moliwoci oszczdza na wypadek niepewnego jutra. Jeeli pastwo ma rozbudowany system wiadcze socjalnych, wwczas t niepewno jutra ogranicza. Z kolei wysokie wiadczenia wymuszaj wysokie podatki lub wysoki deficyt, co wymusza wysokie stopy procentowe. W obu przypadkach maleje wzrost gospodarczy i ronie bezrobocie. Od zawsze, naturalnym systemem ubezpiecze bya rodzina i przede wszystkim dzieci. We wspczesnych pastwach bardzo kuszca okazaa si dla politykw moliwo zadekretowania dobrobytu i przejcia przez pastwo obowizku jego zaprowadzenia. W pierwszym okresie swojego dziaania system emerytalny wydaje si by niezwykle atrakcyjny. Pocztkowo napyw rodkw jest do obfity, a wypaty bardzo niskie. Po pewnym jednak czasie trzeba zacz paci podjte zobowizania emerytalne. Przez pewien okres nie byo z tym wikszych problemw, gdy wpywy przewyszay wysoko zobowiza. Wszyscy zatrudnieni opacali skadki, a ilo be38

J. Pinra, Bez obawy o przyszo, Warszawa 1996, s. 39.

71

neficjentw, ktrzy pobierali emerytury bya stosunkowo niewielka. Wyduanie okresu ycia, w trakcie ktrego pobiera si wiadczenia emerytalne oraz spadek iloci urodzin powoduj jednak, e proporcje te ulegy niekorzystnej dla funkcjonowania systemu zmianie. Nadchodzi taki moment, kiedy system znajduje si w rwnowadze. Wysoko wpat z trudem, ale starcza na pokrycie zobowiza. Rwnowaga ta nie trwa jednak dugo. Z biegiem czasu coraz bardziej zaczyna pogbia si deficyt. Pokolenie dzieci i wnukw finansuje emerytury ojcw i dziadkw i ywi nadziej, e w ten sam sposb bd finansowane jego wiadczenia w przyszoci. Tak zwane ubezpieczenia spoeczne to forma midzygeneracyjnego porozumienia, na podstawie ktrego aktywni pracownicy finansuj wiadczenia emerytom z wiar, e przyszli pracownicy bd z kolei wiadczyli na ich rzecz. Jak twierdzi Milton Friedman, rdem pewnoci pracownikw paccych dzisiaj podatki, e otrzymaj stosowne wiadczenia, gdy przejd na emerytur, moe by tylko przekonanie o dobrej woli przyszych podatnikw, ktrzy bd musieli by oboeni podatkami na wiadczenia, jakie dzisiejsi podatnicy obiecuj sobie otrzyma w przyszoci. To jednostronne porozumienie midzygeneracyjne narzucone przyszym pokoleniom, z natury rzeczy nie mogcym wyrazi na nie swojej zgody, przypomina raczej listy wysyane systemem acuszka dobrej woli witego Antoniego ni prawdziwy system ubezpieczeniowy.39 Zwizek midzy paconymi podatkami i otrzymywanym wiadczeniem przypomina w najlepszym razie listek figowy, ktry ma uwiarygodni nazywanie tej kombinacji ubezpieczeniami. Wprowadzenie tak zwanego II Filara, ktrym s Otwarte Fundusze Emerytalne, miao poprawi ten stan rzeczy. Ale czy poprawio? Jedyn, bardzo wtpliw zreszt, zalet nowego systemu jest to, e pomaga on midzynarodowym spekulantom bo tak trzeba nazwa zarzdzajcych zagranicznymi funduszami w utrzymywaniu
39

M.Friedman, R. Friedman, Free to choose, Nowy Jork 1980, s. 104.

72

wzgldnej rwnowagi na tak zwanych rynkach finansowych, za sowit, eby nie powiedzie bardzo sowit, mar. Za spraw baamutnej teorii Keynesa utrzymujcej, e wszystko mona wyprodukowa pod warunkiem, e kto to kupi, wic najwaniejsze jest manipulowanie popytem, nawet kosztem inflacji, przez lata wygenerowano na caym wiecie zatrwaajc ilo wirtualnych pienidzy, z ktrymi co trzeba robi. Nawet zarzucenie teorii Keynesa nie spowodowao przecie ich spalenia, czy wyczyszczenia kolumn liczb na rachunkach bankowych. A salda musz si ksigowym zgadza. Pienidze polskich podatnikw trafiajce do OFE wpisuj si logicznie w ten system. Fundusze emerytalne inwestuj, rzekomo w nasze przysze emerytury. Ale to sofizmat. Jak pisa Krzysztof Dzierawski, bd sofizmatu polega na ujawnieniu tylko czci zjawiska. Pokazuje korzyci, ale nie pokazuje ceny, ktr przychodzi zapaci. Pokazuje inwestycje, ktre powstan, ale przemilcza te, ktre nie powstan, poniewa rodki maych firm, z ktrych mogyby zosta sfinansowane, zostaj skierowane gdzie indziej. Mechanizm ten opisa ju Frederic Bastiat w genialnej ksieczce Co wida i czego nie wida. Czego zatem nie wida? Pienidze podatnikw najpierw wdruj do ZUS-u. Dzieje si to oczywicie pod grob zastosowania przymusu pastwowego, bo do skadek ubezpieczeniowych stosuje si przepisy o zobowizaniach podatkowych. Nie oszczdzanie na wasn rzekomo emerytur moe si wic skoczy dla podatnika wizieniem. Nastpnie ZUS przekazuje cz skadki do OFE. Z OFE jej cz wraca z powrotem do Skarbu Pastwa na skutek nabycia przez OFE obligacji skarbowych. Skarb Pastwa otrzymuje wic t okrn nieco drog pienidze od podatnikw na swoje biece wydatki. Tym samym trudno mwi, e pracuj one na przysze emerytury przyszych emerytw, ktrzy oszczdzaj w OFE. Nie mog pracowa bo ich po prostu w ogle nie ma. S od razu przez pastwo przejadane. Co prawda pastwo wykupi w przyszoci emitowane dzi obligacje z odsetkami. Ma to by dla OFE i emerytw wietna

73

lokata, bo obligacje skarbowe s bezpieczne i dobrze oprocentowane. Tylko e pienidze na wykup tych obligacji i odsetki od nich pastwo bdzie musiao wzi od tyche samych emerytw w postaci nowych podatkw. Emeryci sami wic zapac OFE odsetki od pienidzy przekazanych wczeniej przez siebie do OFE. Istne perpetuum mobile. Na tym nie koniec absurdu. Cz rodkw OFE lokuj na giedzie nabywajc akcje notowanych tam spek. Indeksy giedowe rosn. Ale co si stanie w przyszoci, jak OFE zaczyby nabyte dzi akcje sprzedawa? Zgodnie z prawem popytu i poday, ich ceny powinny wwczas zacz spada, skoro dzisiaj, jak OFE kupuj, to rosn. Moe nabd je midzynarodowi gracze giedowi? Ale co si stanie, jak jednak nie nabd? Wielu powanych analitykw przepowiada dzi, e rynki finansowe mog si odwrci od warszawskiej giedy zaniepokojone wynikami niedawnych wyborw parlamentarnych i prezydenckich. A kto zagwarantuje, e za kilka lat wyniki polskich wyborw jeszcze bardziej nie przypadn do gustu rynkom finansowym? Rne rzeczy si w polskiej polityce mog zdarzy. Nieprawda??? Moe naleaoby wic bardziej liczy na rodzimych nabywcw tych akcji? Niestety. Ci potencjalni nabywcy akcji bd paci pastwu podatki na odsetki od obligacji, ktre pastwo dzi sprzedaje OFE. Ich popyt na akcje, tak bardzo gloryfikowany przez makroekonomistw ze szkoy Keynesa, bdzie wic, przynajmniej o cz tej kwoty, mniejszy. Warto portfela akcji nabywanych dzi przez OFE zalee bdzie od koniunktury gospodarczej, jaka bdzie istniaa w przyszoci. A koniunktura gospodarcza zalee bdzie od poziomu bezrobocia. A poziom bezrobocia zalee bdzie od poziomu opodatkowania pracy take skadkami ubezpieczeniowymi. Sposb inwestowania przez OFE na giedzie te nie jest bez znaczenia. Tak zwana Grupa Trzymajca Gied, do ktrej prasa zalicza niektre OFE, zdya ju zasyn, z inwestycji, rzekbym, niestandardowych. Oczywicie jak ju si decydujemy na giedowy hazard, to

74

warto czasami zagra ostro. I nie mam nic przeciwko temu, e zarzdzajcy funduszami towarzystw ubezpieczeniowych, ktrym powierzam moje pienidze na podstawie cywilnoprawnych umw ubezpieczeniowych, na to si decyduj. To ich i moja prywatna sprawa. Nikt mnie nie zmusza do kupowania polis ubezpieczeniowych. A jak ju kupuj, mog sobie wybra strategi inwestowania moich pienidzy. Ale cakiem inaczej jest z tym znikomym, przyznam szczerze, odsetkiem moich skadek, ktre trafiaj do OFE pod pastwowym przymusem. Nie chodzi o wysoko tej kwoty, tylko o zasad. Zreszt razem ze mn t przymusow skadk pac jeszcze miliony podatnikw, wic saldo robi si baaaardzoooo znaczce. Tymczasem niektre poczynania OFE do zudzenia zaczynaj przypomina poczynania Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Rnica polega na tym, e NFI otrzymay we wadanie cz majtku narodowego aktem jednorazowym. A OFE maj otrzymywa pienidze podatnikw co miesic w nieskoczono. Ale to w dalszym cigu nie koniec ubezpieczeniowego absurdu. OFE inwestuj na giedzie pienidze maych i rednich przedsibiorcw. Mamy wic swoisty transfer rodkw z sektora, w ktrym w latach transformacji powstao najwicej nowych miejsc pracy, do sektora, w ktrym ilo miejsc pracy ulega ograniczeniu. Due spki giedowe, chcc okaza si sexy dla inwestorw, poprawiaj wyniki przez ograniczenie kosztw. A co jest najatwiejszym sposobem ograniczania kosztw? Ograniczenie zatrudnienia. Podatkowe i parapodatkowe obcienia pracy, miedzy innymi skadkami ubezpieczeniowymi, s bowiem tak wysokie, e redukcja zatrudnienia, a co za tym idzie paconych skadek, znaczco wpywa na ograniczenie kosztw i popraw wynikw. OFE chtniej kupuj ich akcje. Pienidze odebrane pod pastwowym przymusem z sektora maych i rednich przedsibiorstw, w ktre OFE nigdy nie zainwestuj, a dziki ktrym bardzo dobrze egzystuj, trafiaj do sektora giedowego, w ktrym nastpuje ograniczenie zatrudnienia z powodu zbyt wysokich skadek ubezpieczeniowych. A ogra-

75

niczenie zatrudnienia i wzrost bezrobocia to spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, a tym samym wysokoci przyszych emerytur, ktre zale tylko i wycznie od poziomu przyszego PKB, ktry zaley od poziomu bezrobocia, ktry zaley od. poziomu obcienia pracy. And the last but not least System tak zwanych ubezpiecze spoecznych jest doskonaym potwierdzeniem tezy, e wydatki publiczne przynosz gwnie korzy klasie rednio zamonej, finansowane s za z podatkw paconych przez bogatych i ... ubogich. Ten pozorny paradoks jest cakowicie zrozumiay, gdy wemiemy pod uwag, e dzieci z ubogich rodzin zwykle zaczynaj pracowa, a wic i paci podatki w postaci skadki ubezpieczeniowej w stosunkowo modym wieku, a dzieci z rodzin o wyszych dochodach znacznie pniej. Patrzc za od drugiego koca: osoby o niszych dochodach yj przecitnie znacznie krcej od ludzi z wyszymi dochodami. W rezultacie jest tak, e biedni pac podatki duej od bogatych, a krcej od nich otrzymuj wiadczenia wszystko za w imi pomocy tyme biednym.40 O ile za spraw progresji podatkowej pozwalamy si sami okrada pastwu, o tyle za spraw systemu ubezpiecze spoecznych sami okradamy nasze dzieci.

40

Tame.

76