VISOKA KOLA ZA EKONOMIJU I INFORMATIKU PRIJEDOR

EKONOMIKA PREDUZEA -skripta-

Autori: Milan Glamoanin Asim Bajri Samir Jaarevi ivana Boti Zoran Sekuli Murisa Mari Predrag Egi Dragoslav enadija Stojan Klisara Bojan Zec Aleksandra Maleni Sanja Vraneevi Selim Eki Aleksandar Drakuli Prijedor, 2011. godine

1. PREDUZEE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE

1.1. POJMOVNO ODREDJENJE PREDUZEA Proizvodnja kao odnos ovjeka i prirode, od njenih prvih poetaka, do danas odvijala se u okviru odredjenih drutvenih organizacija radi to racionalnijeg iskoriavanja proizvodnih mogunosti i to povoljnijeg zadovoljavanja potreba ovjeka. Svaku drutvenu-ekonomsku formaciju u razvoju drutva karakterisali su razluiiti oblici organizovannja proizvodnje. U kapitalizmu je vladajui oblik privredjivanja robno-novani svojina nad sredstvima za proizvodnju izraena je u optem ekvivalentu vrijednosti NOVCU (kapitalu), privredna aktivnost se organizuje u preduzeima kao osnovnim elijama drutvene reprodukcije. Kapitalistiko preduzee se zasniva na privatnoj svojini nad sredstvima za proizvodnju, kojima rade radnici, prodajui svoju radnu snagu. Na osnovu svojine nad sredstvima za proizvodnju kapitalisti vode cjelokupnu poslovnu politiku preduzea i odluuju o rezultatima rada. Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u kapitalistikom preduzeu je PROFIT, koji nastaje prisvajanjuem vika rada na osnovu privatne svojine. Razvoj preduzea bi se mogao podjeliti u dvije faze u kojima su se iskristalisali odredjeni pristupi u definisanju i poimanju preduzea: a) tradicionalni pristup poimanja i definisanja preduzea, b) savremeni sistemski pristup poimanja i definisanja preduzea. Po tradicionalnom pristupu: Preduzee je samostalna organizacija radnih ljudi koji, koristei sredstva za proizvodnju, svojim organizovanim karakteristikama obavljaju odredjene funkcije u procesu drutvene reprodukcije u svojstvu organizovane samostalne ekonomske cjeline. Po sistemskom pristupu: Preduzee je organizacioni, otvoreni , sloeni, nedeterminisani i dinamiki sistem. 1.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEA PO TRADICIONALNOM PRISTUPU Iz definicije preduzea po tradicionalnom pristupu proistiu njegove karakteristike: 1. preduzee je samostalna organizacija radnih ljudi; 2. preduzee je organizacija sredstava za proizvodnju; 3. zadatak preduzea je da obavlja odredjenu funkciju u procesu drutvene reprodukcije privrednu djelatnost, 4. preduzee je samostalna radna i organizaciona cjelina; 5. proces rada kao uslov funkcionisanja preduzea 1) kao samostalna organizacija radnih ljudi (radna snaga) , radni kolektiv nije proizvoljan skup, ve skup radnih ljudi odredjene kvalifikacije. U procesu proizvodnje radni kolektiv je radna snaga i kao takav je element proiuzvodnje. Za proces rada potrebano je kvalitativno (kvalifikaciona struktura) i kvantitativno (brojno stanje) adekvatan sastav radnog kolektiva. Uee radnog kolektiva u raspodjeli nove vrijednosti i modalitet tog uea odredjeni su ekonomskom politikom preduzea i organizacijom raspodjele zarada u preduzeu.

2) Sredstva za proizvodnju - kao element preduzea, su skup stvari organizovanih na specifian nain da bi mogle posluiti za obavljanje procesa reprodukcije, odnosno procesa proizvodnje. Sredstva za proizvodnju materijalizovani ljudski rad (posmatrana u prcesu proizvodnje) koji se u procesima rada prenosi u proizvod i u procesu reprodukcije manifestuje u vidu prenejete vrijednosti. S obzirom na transformacije kroz koje sredstva za proizvodnju (sredstva za rad i predmeti rada) prolaze u razliitim fazama reprodukcije, nosilac su kompleksa pojava koje uslovljavaju ekonomiju preduzea. Kvalitet sredstava za proizvodnju ima svoju fiziku (vrsta sredstava) i ekonomsku komponentu (djelatnost u prosesu rada). Kvantitet sredstava za proizvodnju uslovljava ekonomiju preduzea time to odredjuje potencijalni obim proizvodnje u odredjenom vremenskom periodu. 3) Cilj i smisao privrednih aktivnosti je obavljanje jedne odredjene funkcije u procesu drutvene reprodukcije. Obavljajui ovu funkciju preduzea se javljaju kao dijelovi ukupnog drutvenog proizvodjaa izmedju kojih je na osnovu drutvene podjele rada izvrena podjela razliitih fukcija. 4) preduzee je samostalna radna i organizaciona cjelina. Ono je nuna ekonomska cjelina organizovana na nain koji mu obezbjedjuje samostalnost. Privredno-pravna linost preduzea ispoljava se kroz: a) privrednu samostalnost b) pravnu samostalnost 4) 1.Ekonomsko jedinstvo preduzea. Kao jedinstvena ekonomska cjelina, sa svojom sopstvenom ekonomijom, preduzee samostalno odluuje o ciljevima i metodama svoje ekonomske djelatnosti. 4) 2. Obavljajui svoju privrednu aktivnost u svim nastupanjima preduzee se javlja u dvojakoj ulozi: a) kao nosilac izvjesnih prava i obaveza b) kao nosilav svoje privredne aktivnosti Kroz pojavu kao nosioca prava i obaveza ispoljava se pravna sposobnost preduzea, a kroz njegovu privrednu aktivnost u obavljanju odredjenih poslova ispoljava se njegova poslovna sposobvnost, koje ovako izraene ine osnovne karakteristike pravne linosti preduzea. 5) proces rada kao uslov funkcionisanja preduzea: - Aktivnosti lanova radnog kolektiva u okviru poslovanja preduzea nuno se organizuju da bi mogle dovesti do ostvarenja svoga cilja. - Organizacija kao metod vrenja procesa rada bitna je u svakom procesu trada. Ovi metodi su predmet stalnog istraivanja i usavravanja i otuda se javlja vie razliitih metoda za obavljanje jedne aktivnosti. - Organizovanje aktivnosti je iznalaenje, izbor i komponovanje metoda kojima se obavljaju procesi rada. 1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEA PO SISTEMSKOM PRISTUPU Posmatrano u svjetlu teorije sistema, tj.posmatrano kao sistem ima sva kvalitetna obiljeja: 1. organizacionog, 2. otvorenog,

3. slozenog, 4. nedeterminisanog i 5. dinamickog sistema. 1) Prduzee poslovni sistem je organizacioni sistem jer sva njegova kvalitativna obiljeja poivaju na ekonomskim principima njegovog poslovanja. Kako se radi o organizovanom sistemu, njegovo funkcionisanje i funkcionisanje njegovih djelova (elemenata) - podsistema, ostvaruje se funkcionisanjem njegovog podsistema upravljanja. 2) Samim tim sto je preduzece organizacioni sistem, ono predstavlja i otvoreni sistem. Ono je visestruko povezano sa okolinom, sto se moze prikazati kao na slici. Preduzece je otvoreni sistem i komunicira sa svojim okruzenjem razmjenjujuci sa njim materiju, energiju i informacije. Slika otvorenog sistema:

LEGENDA: U- ULAZI U SISTEM (PREDUZEE) P- PREDUZEE I IZLAZI (REZULTATI) 3) Slozenost preduzeca, kao poslovnog sistema je posljedica njegove strukture i njegovog ponasanja. Preduzece nije homogen sistem, kakvi su na primjer, prirodni i tehnicki sistemi. Njegova struktura sadrzi sve podsisteme prirodne, tehnicke i organizacione i to najslozenije vrste tih sistema. Slozenost poslovnog sistema dolazi do izrazaja u fazi njegovog komponovanja u fazi reorganizacije kada je potrebno na odredeni nacin integrisati (povezati) sve podsisteme i njihovo funkcionisanje uklopiti sa unaprijed datim ciljevima. 4) Preduzece kao poslovni sistem je nedeterminisani organizacioni sistem iz dva razloga:

 prvo, buduce ponasanje sistema je tesko predvidjeti, jer odnosi koji uslovljavaju buduce ponasanje na liniji pojava - uzrok i pojava -posljedica nisu ni u jednom sadasnjem trenutku kompletno formirani, drugo, ni u jednom sadasnjem momentu ne postoji potpuna informacija o svim odnosima koji uslovljavaju buduce ponasanje. Moguc je visok stepen iznenadenja kako unutar preduzeca, tako i iz njegovog okruzenja. 5) Preduzece, kao poslovni sistem je dinamicki sistem, jer mu je svojstveno kretanje i razvoj. Staticnost u njemu moze postojati samo kao trenutak - tacka na liniji dinamickog kretanja . Ciljeve moze da ostvari samo kretanjem ili funkcionisanjem. Kontinuiran rad uslovljen je obezbjedjivanjem ulaznih elemenata i pretvaranjem ulaznih elemenata u izlazne i konacno prodajom gotovih proizvoda na trzistu. Sa prodajom gotovih usluga ili proizvoda stvaraju se uslovi za nastavak rad. Sva tri procesa (nabavka, proizvodnja, prodaja) imaju podjednaku vaznost za ostvarivanje odgovarajuce dinamike preduzeca kao sistema.

2. EKONOMSKE PRAVNE I ORGANIZACIONE KARAKTERISTIKE PREDUZEA

Od nastanka peduzeca do danas konstantno se mijenjaju njihove ekonomske, pravne i organizacione karakteristike kao osnovnih ekonomskih jedinica. 2.1.PREDUZEE KAO OSNOVNI EKONOMSKI SUBJEKT Na preduzeima poiva ekonomski i drutveni razvoj. Ona su nosioci svih poslovnih i investicionih aktivnosti. Kao osnovni ekonomski subjekt savremena preduzea: kreiranjem novih i proizvodnjom postojecih proizvoda i usluga zadovoljavaju drustvene potrebe, izborima svojih asortimana zasnovanim na trzistu zahtjevima i rezultatima svojih istrazivacko-razvojnih aktivnosti vrse alokaciju raspolozivih drustvenih resursa, u svojim proizvodno-prometnim aktivnostima vise ili manje efikasno koriste resurse, predstavljaju osnovne nosioce i realizatore naucno-tehnickog razvoja, jer se u njhovim istrazivacko-razvojnim centrima realizuje veliki broj primjenjenih naucnih istrazivanja i projekata koji se zavrsavaju proizvodnom i komercijalnom realizacijom, su nosioci proizvodnje i prometa, a time i predpostavka za funkcionisanje privrede i ekonomski razvoj zemlje, predstavljaju ambijent u kome se prvo desavaju kljucne razvojne promjene, koje su potom preko njegovih poslovnih aktivnosti, sire krugovi po vodi kroz cio drustveni sistem, svojim poslovanjem, rastom i razvojem kroz internacionalizaciju poslovanja i globalizaciju ekonomije su dostigla takve razmjere i stekla takvu ekonomsku

moc, da njihove kompetencije i potencijali mogucih uticaja se ne bi smjeli ignorisati 2.2 PRAVNI ASPEKTI PREDUZEA 2.2.1. Preduzee i njegova bitna obiljeja Ako se preduyee posmatra kao svojevrsno ekonomsko-pravno jedinstvo onda je uobiajeno da ga karakteriu sljedea bitna obiljeja: materijalna i personalna podloga, organizacija, djelatnost, sjediste, firma, ziro racun, opsti akti, poslovne knjige, dobit (gubitak), samostalnost i pravni subjektivitet. Materijalnu podlogu ini njegova imovina i to: pravo svojine, udjeli u drugim preduzecima, pravo industrijske svojine, potrazivanja i druga imovinska prava Razlikovanje svojinskog rezima nad preduzecem i svojinskog rezima unutar preduzeca omogucava shvatanje ekonomsko - pravnog jedinstva preduzeca. Imovina preduzeca, sve stvari i novac (izuzev onih za koje je ulagac zadrzao pravo svojine) unutar preduzeca ekonomski pripada vlasnicima nad preduzecem, ali pravno pripada preduzecu Personalnu podlogu preduzeca cine vlasnici, menadzeri i zaposleni koji su pritom razlicito integrisani u formalnu strukturu preduzeca. Samostalnost i ravnoparavnost preduzeca se ustavno garantuje. 2.2.2. Pravni subjektivitet preduzea U nasoj privrednoj praksi svako preduzece je pravno lice a pravni subjektivitet stice upisom osnivackog akta u sudski registar. Iz statusa pravnog lica za preduzece proisticu sljedece pravne posljedice: prvo, time se obezbejeduje imovinska samostalnost preduzeca, drugo, preduzece samostalno, u skladu sa zakonskim i statusnim sposobnostima, preuzima prava i obaveze u pravnom prometu, trece, preduzece ima samostalnu firmu, sjediste i ziro racun, cetvrto, stecaj preduzeca ne vodi stecaj njegovih osnivaca kao ni obrnuto, sem kod preduzeca sa neogranicenom odgovornoscu clanova. 2.3. ORGANIZACIONI ASPEKT PREDUZEA Komparativne analize efikasnosti i efektnosti pojedinih vrsta preduzeca pokazuju da su vlasnicka i oganizaciona struktura i menadzment T R I najbitnija uzroka razlika u uspjesnosti poslovanja, rasta i razvoja usporedivanih preduzeca. Smatra se da se u savremenim preduzecima mogu identifikovati nekoliko koncepata organizacionih struktura, pri cemu veliki broj autora istice njihov mjesoviti karakter i u konkretnom preduzecu nije bas lako prepoznati cisti model jedne organizacione strukture. Organizaciona struktura prati proces odlucivanja u preduzecu i zavisi od toga da li je preduzece vise centarlizovano ili decentralizovano vodeno.

Centralizovana preduzeca sa hijerarhijskom strukturom menadzmenta uglavnom su funkcionalno organizovana sa klasicnom, univerzalnom organizacionom strukturom (U - forma). Decentralizovani procesi odlucivanja s jedne i upravljanje putem kapitala s druge strane, doveli su do tzv. M" divizionalne organizacione strukture u okviru koje dijelovi preduzece imaju punu slobodu, tj. punu poslovnu, ali ne i razvojnu autonomiju.

3. FUNKCIJE, ULOGA I CILJEVI PREDUZEA

3.1. FUNKCIJE PREDUZEA KAO EKONOMSKOG SISTEMA Njegove funkcije su: - Preduzece je ekonomski subjekt u okviru kojeg se u robno - novcanoj privredi, obavlja odredena privredna djelatnost i aktivnosti, - Trzisni koncept preduzecem smatra svaki samostalni finansijski subjekt koji proizvodi za trziste robu ili usluge, - Preduzece je osnovni ekonomski i organizovani oblik obavljanja privrednih djelatnosti i ekonomskih aktivnosti ljudi, sa odredenim, unaprijed definisanim ciljevima, - Preduzece obuhvata svaki ekonomski oblik organizaovanja, bez obzira na vrstu privredne djelatnosti, karakter vlasnistva, velicinu, pravni oblik ili druga obiljezja. Ono uvijek cini samostalnu cjelinu koja proizvodi dobra ili usluge za potrebe trzista, koristi odgovarajuce resurse i snosi poslovnu rizik. 3.2. ULOGA PREDUZEA U NACIONALNOJ EKONOMIJI Preduzee kao osnovna ekonomska jedinica u nacionalnoj ekonomiji ima kljunu ulogu u: vise ili manje racionalnom koriscenju raspolozivih drustvenih resursa; kreiranju sistema drustvenih potreba koje kroz dejstvo trzista identifikuje, a kroz proizvodnju i razmjenu realizuje. Ulogu nosioca privrednog i drutvenog razvoja (misiju) preduzea obavljaju zavisno od: drustveno raspolozivih resursa (zemljiste, rad, kapital), koncepcije privrednog sistema i konkretne makroekonomske politike kao i strategije drustvenog razvoja, vlasnicke i privredne strukture koju cine mala, srednja i velika preduzeca raznih organizacionih i pravnih oblika.

3.3. CILJEVI PREDUZEA KAO EKONOMSKOG SISTEMA Preduzece kao ekonomski sistem pripada sistemima cilja, jer se osniva, funkcionise i razvija da bi obezbjedilo zadovoljavanje potreba drustva. Posto visina ostvarenog PROFITA kao pokazatelja uspjesnosti preduzeca u trzisnoj privredi direktno zavisi od toga kako preduzece kroz svoje proizvode i usluge zadovoljava najsire shvacene

drustvene potrebe, onda je jasno da je efektivno poslovanje nuzna pretpostavka efikasnog poslovanja preduzeca. Iz karakteristika preduzea kao ekonomskog sistema proizilazi: p r v o, ciljeve njegovog funkcionisanja i razvoja treba izvesti iz njegovih funkcija u makroekonomskom i drustvenom sistemu, kao i iz njegove razvojne funkcije, d r u g o, slozeni karakter preduzeca kako ekonomskog sistema podrazumijeva i kompleksnost ekonomskih ciljeva koji ulaze u njegovu ciljnu funkciju, t r e c e, posto odnosi preduzeca sa okruzenjem nisu samo ekonomski, to se ciljnom funkcijom preduzeca moraju obuhvatiti i neekonomski ciljevi koje preduzece ostvaruje svojim funkcionisanjem i razvojem. Ciljnom funkcijom preduzea treba obuhvatiti sljedee ciljeve: p r v o, ciljeve kojima se ostvaruju interesi potrosaca u pogledu zadovoljavanja njihovih potreba kao i drugi ciljevi, za koje je zainteresovan drustveni sistem, odnosno, drzava, d r u g o, ciljeve kojima se ostvaruju interesi vlasnika preduzeca, t r e c e, ciljeve kojima se ostvaruju menadzerski i interesi zaposlenih, c e t v r t o, ciljeve kojima se ostvaruje interes opstanka, odnosno, razvoja preduzeca kao ekonomskog sistema, p e t o, eko - ciljevi kojima se realizuju zahtijevi prirodnog sistema. Pored pet osnovnih ciljeva koje obuhvata ciljna funkcija preduzea u nju se direktno ili indirektno inkopriu ekonomski ciljevi drutva, kao to su. visok nivo zaposlenosti, stabilnost cijena, efikasnost, pravedna raspodjela dobiti, rast. Vezivna karika svih interesa i zajedniki imenitelj svih preduzea je preduzetnitvo i preduzetniki interes. U onim ekonomskim sistemima u kojima je u istoriji ekonomije preduzetnicki interes favorizovan kroz slobodno privatno preduzetnistvo ekonomski razvoj je bio ekspanzivan, to su danas ekonomski najrazvijenije zemlje svijeta.

4. KLASIFIKACIJA PREDUZEA
Kao standardni kriterijumi za klasifikaciju preduzea koriste se:svojinski oblici, organizacioni oblici i veliina preduzea kao ekonomski kriterijum.Zakonom o privrednim drutvima koji je donijet 2008. godine svojina prestavlja osnovni kriterjum klasifikacija preduzea. Pravne forme privrednih drutava za pojedine oblike preduzea u smislu ovog zakona su ortako drutvo,komanditno drutvo drutvo sa ogranienom odovornou i akcionarko drutvo. 4.1. OBLICI I VRSTE PREDUZEA U PRIVREDNIM SISTEMU RS 4.1.1. Ortako drutvo 8

Ortako drutvo je privredno drutvo koje osnivaju dva ili vie fizikih i/ili pravnih lica u svojstvu ortaka drutva radi obavljanja odreene djelatnosti pod zajednikim poslovnim imenom. Ortako drutvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom imovinom a ortaci ortakog drutva odgovorni su solidarno za sve obaveze drutva cjelokupnom imovinom ako nije drugaije ugovoreno. Ortako drutvo osniva se osnivakim aktom a moe da ima i ugovor ortaka drutva.Ulog ortaka moe biti u novcu, stvarima i pravima.Izmjene i dopune osnovakog akta ortakog drutva vri se uz saglasnost svih ortaka. Ortak drutva ovlaen za voenje poslova moe aa kraju poslovne godine ortaci osnivaju finacijski izvjetaj kojim se utvruje dobit i gubitak ortakog drutva. Dobit ortakog drutva raspodjeljuje se ortacima na jednake djelove,kao i gubitak. Ortak moe prenijeti svoj dio treem licu samo uz saglasnost ostalih ortaka. Ortako drutvo prestaje:istekom vremena na koje je osnovano,odlukom ortaka o prestanku,sudskom odlukom o prestanku,ne obavljanje poslova neprekidno u periodu od dvije godine prenijeti pravo na tree lice samo ako su sa tim saglasni svi ortaci drutva. 4.1.2. Komanditno drutvo Komanditno drutvo je privredno drutvo koje osnivaju dva ili vie fizikih i/ili pravnih lica u svojstvu ortaka, radi obavljanja odreene djelatnosti, pod zajednikim poslovnim imenom, od kojih najmanje jedno lice odgovara neogranieno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice snosi rizik do visine svog ugovorenog uloga (komanditor). Komanditno drutvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom. Osnivaki akt mjenja se saglasnou svih komplementara i komanditora drutva ako aktom nije drukije odreeno. Ulog komanditora u komanditno drutvo moe biti novani ili ne novani ukljuujui izvrni rad i uslige u komanditnom drutvu. Komplementar komanditnog drutva ne moe prenijeti cjeli udjel ili dio svog udjela bez saglasnosti svih komanditora i komplamentara.Komanditor ne moe voditi poslove drutva,niti moe da zastupa drutvo prema treim licima. Komanditori i komplementari uestvuju u diobi dobiti i snoenju gubitka drutva srazmjerno procentu udjela u drutvo. Komanditno drutvo ne prestaje u sluaju smrti komanditora kao ni u sluaju prestanka komanditora koji nije fiziko lice. Ako iz komanditnog drutva istupe svi komplemantari a novi nisu primljeni u roku od 90 dana,komanditori u daljem roku donijeti jednoglasnu odluku o promjeni pravne forme u DOO ili akcionarsko drutvo.Ako ne provedu naprijed navedenu radnju komanditno drutvo prestaje likvidacijom u skladu sa zakonom. Ako iz komanditnog drutva istupe svi komanditori drutvo moe nastaviti da posluje kao ortako drutvo ili preduzetnik. 4.1.3. Drutvo sa ogranienom odgovornosti Drutvo sa ogranienom odgovaornou je privredno drutvo koje osniva jedno ili vie pravnih ili fizikih lica,radi obavljanja odreene djelatnosti pod zajednikim poslovnim imenom. Drutvo sa ogranienom odgovornosti odgovara za svoje obaveze cjelopupno imovinom a lan drutva ne odgovara za obaveze drutva osim do iznosa unesenog uloga u imovinu preduzea tj.drutva.Drutvo sa ogranienom odgovornosti

moe da ima najvie 50 lanova a ako se broj lanova povea iznad 50 a ali ne vie od 100 lanova onda drutvo mjenja pravnu formu u formu zatvorenog akcionarskog drutva. Minimalni noveni dio osnovnog kapitala drutva sa ogranienim odgovornosti na dan uplate iznosi najmanje 2000 KM. lan drutva ako eli da ponudi svoj udio ili dio udjela treem licu tj.licu koje nije lan drutva duan je da taj udio ponudi drutvu.Ako drutvo ne iskoristi pravo preeg sticanja u roku odreenom ugovoru smatra se da je ponuda odbijena.lanovi drutva sa ogranienom odgovornou ine skuptinu. Drutvo saogranienom odgovornou moe da ima direktora ili upravni odbor. Direktor ili upravni odbor drutva odgovoran je za uredno voenje poslovnih knjiga i unutranji nadzor poslovanja u skladu sa zakonom.Skuptina drutva moe razrijeiti direktora ili lanove upravnog odbora drutva. lan drutva prestaje svojstvo lana drutva : smru,prestanku pravnog lica,istupanjem u skladu sa osnivakim aktom,uz povredu osnivakog akta,u skladu sa sudskom odlukom,iskljuenjem iz drutva i sl. Istupanjem iz drutva i iskljuenjem iz drutva lanu prestaje svojstvo lana u drutvu i sva prava koja iz tog proizilaze. 4.1.4 AKCIONARSKO DRUTVO Akcionararsko drutvo je privredno drutvo koje osniva vie pravnih lica u svojstvu akcionara pod zajednikim poslovnim imenom. Akcionari akcionarskog drutva ne odgovaraju za obaveze drutva osim do iznosa ugovorenog a naplaenog uloga u imovinu drutva. Akcionarsko drutvo pored osnivakog akta moe da ima i statut kojim se blie ureuje poslovanje i upravljanje drutvom. Akcionarsko drutvo moe biti otvoreno i zatvoreno. Ako u osnivakom aktu nije navedena vrsta akcionarskog drutva onda je otvoreno. Zatvoreno akcionarsko drutvo ije se akcije izdaju samo njegovim osnivaima broju drugih lica. Zatvoreno drutvo moe da ima najvie 100 akcionara. Zatvoreno drutvo moe vriti upis akcija u vrijeme osnivanje drutva ako takav poziv uine drutvo nakon osnivanja. Akcionarsko drutvo moe se osnivati na dva naina: 1) sukcesivno i 2) simultano. Sukcesivno osnivanje se javlja onda kad osnivai upuuju javni poziv za upis i otkup emitovanih akcija drutva, a to znai kad otkup ovih akcija, pored njih, vre i trea lica. Simultano osnivanje se javlja onda kad osnivai sami otkupe emitovane akcije drutva i kad se, ne upuuje javni poziv. Po usvajanju finacijskih izvjetaja za predhodno poslovnu godinu dobit se raspodjeljuje slijedeim redom:za pokrie gubitaka prenesenih iz ranih godina,za zakonske rezerve,za dividende i za statusne rezereve ako ih drutvo utvrdi osnivakim aktom. Minimalni osnovni kapital tj.minimalni osnovni kapital zatvorenog akcionarskog drutva na dan upisa u registar iznossi 20,000 KM a otvorenog akcionarskog drutva iznosi 50,000 KM. Skuptina akcionara odluuje o sljedeem: donosi i mijenja statut,

10

usvaja periodini i godinji obraun, donosi odluku o raspodjeli godinje dobiti i pokriu gubitka i usvaja finansijski izvetaj, donosi odluku o poveavanju i smanjenju trajnog kapitala, donosi odluku o statusnim promjenama drutva, promjeni oblika i prestanku, bira i opoziva lanove upravnog odbora i nadzornog odbora, usvaja godinji izvjetaj upravnog i nadzornog odbora, itd Upravni odbor obavlja sljedee radnje u drutvu: priprema poslovne i finansijske izvjetaje, predlae raspodjelu dobiti, priprema prijedloge za skuptinu i izvravanje odluke, donosi opta akta koja ne donosi skuptina, stara se o propisnom voenju poslovnih knjiga drutva, priprema izvjetaje za skuptinu o poslovodstvu U nadlenosti nadzornog odbora su sljedei poslovi: vri nadzor nad radom uprave i izvrnog odbora direktora, pregleda periodine i godinje obraune i utvruje da li su sainjeni u skladu sa propisima, utvruje da li se poslovne knjige i druga dokumenta drutva vode uredno i u skladu sa propisima i moe ih dati na vjetaenje, pregleda izvjetaje koji se podnose skuptini o poslovanju, imovnom stanju i poslovnoj politici drutva Akcionarsko drutvo prestaje istekom vremena za koje je osnovano pravosnanom odlukom skuptine akcionara koja se donosi kvalifikanom veinom,pravosnanom odlukom nadlenog suda kojom se odreuje brisanje drutva po slubenoj dunosti,odlukom steajnog suda o otvaranju i zakljuenju steajnog postupka. 4.2.VRSTE PREDUZEA PREMA VELIINI Pored vlasnikog i organizacionog oblika preduzea za ekonomiju posmatrenog preduzea je bitna njegova veliina. Za rangiranje preduzea na mala,srednja i velika preduzea koristi se iskljuivo ekonomski kriterijum i njihova uloga i znaaj kojim se pridaje u privredi mjere uprovo njihovim ostvarenim ekonomskim efektima. U privredi odreene zemlje nemaju veliki preduzea nosilaca tehnolokog razvoja i izvozno poslova onda se ne moe oekivati znaajan ekonomski rast. Sva saznanja ukazuju da se malim preduzeu poklanja velika panja i ako oni ne mogu biti strateki nosioci ekonomskog razvoja. Poznato je od davnina da su velika preduzea motori ekonomskog procesa to se pokazuje u razvijenim zemljama svjeta i to se danas favorizuje. Na nacionalnu ekonomiku bitno je da se mala ,srednja i velika preduzea posebno istrauju kako bi se njihovom ekonomijom efikasnije upravljalo mjerama makro ekonomske politike i poslovno drutveni ambijent za njihovo poslovanje i razvoj. 4.2.1.1 Mala preduzea To je jedan od razloga za razliito i najee ne potpuno definisanja ovog pojma malog preduzea. Najvei broj zemalja za definisanje malog preduzea korist dva

11

osnovna kriterijuma:broj zaposlenih i investirani kapital ili bruto prihod. Meu dravama EU vladale su razlike u kriterij za utvrivanje kategorizacijom preduzea po veliini i u razliitim djelatnostima iste drave. Preduzetniku djelatnost iz mala i srednja preduzea utvruju dva zakona i to:Zakonom o zanatskom preduzetnikom djelatnosti i Zakon o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzea. Mala predzea prema zakonu o zanadskom preduzetnikoj djelatnosti ostvaruju se proizvodnjom i pruanju usluga na tritu radi sticanja dobiti kao svaki drugi oblik samostalne djelatnosti,Zakon o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzea su pravna lica koja:zapoljavaju prosjeno godinje od 10 do 49 radnika,ostvaruju ukupni godinji prihod od prodaje 10 mil. KM ili zbir bilansa aktive vrijednosti 2 mil.KM. U okviru malih preduzea razlikujemo mikro preduzea koja zapoljavaju prosjeno godinje manje od 10 radnika. Malo preduzee osniva pojedinac koji je istovremeno i menaer i vlasnik preduzea. Uzroci potecijanog ne uspjeha malih preduzea su:neiskustvo i nedovoljna obuenost vlasnika preduzea i tekoe u obezbjeivanju finacijskih sredstava. 4.2.1.2 Srednje preduzee Preduzea klasifikuju prema broju zaposlenih to je od esto primjenjivanih kriterijima i zanemaruju se veliina kapitala tj.vrijednost aktive. Glavni razlog podjele preduzea na mala,srednja i velika je taj to razliitost problema sa kojima se suoavaju zahtjeva drgaije metoda i pristupa analizi. Komparativne prednosti preduzea srednje veliine u odnosu na velika dolazi do izraaja u zadovoljavanju visoko specijalizovane tranje,kao i u proizvodnji za trite koja karakterie brza i esta prilogoavanja,gdje preduzea ove veliine mogu da ostvare znaajnu ekonomiju obima.Visok stepen specijalizacije poslovnih i upravljakih funkcija u preduzeu srednje veliine dovodi do poveanje efikasnosti i rezultuje porastu njegove ukupne efikasnosti 4.2.2 Veliko preduzee Veliina preduzea kao razliit kriterij pravi razlike na one koji su indikatori apslolutne veliine. Upravljaka neefikasnost upravljanje velikim preduzeima posljedica je gubitak kontrole upravljakog podsistema, i oteane komunikacije i kordinacije aktivnosti. Veliko preduzee jeste kvalitet rada zaposlenih i ukazuje na zakljuak da sa veliinom kvalitet rada opada kada negativni efekti veliine na ovom podruju jo uvjek nisu kvantifikovani tj.izmjenjeni. Problema kvaliteta rada je mogue ublaiti veim platama,poboljavanjem radnih uslovastvaranjem uslova napredovanja itd. 4.3 VRSTA PREDUZEA PREMA DJELATNOSTIMA Proces ukupne drutvene reprodukcije obavlja se u okvirima savrmene drutvene ekonomije djelatnostima velikog broja razliitih preduzea. Cilj drutvene reprodukcije je podmirenje drutvenih potreba. Kruenjem roba od proizvoaa do potroaa zatvara se krug drutvene reprodukcije ije su faze: proizvodnja,razmjena,raspodjela i

12

poptronja. Zadatak preduzea kao privrednog subjekta da obavlja odreene funkcije u ovakvom shvaenom procesu drutvene reprodukcije. Veza izmeu proizvodnje i potronje pri drutvenoj podjeli rada obezbjeuje prometna faza drutvene reprodukcije u kojoj proizvoa svoje proizvode nudi kao robu kupcima odnosno potroaima tih proizvoda. U sistemu drutvene podjele rada sva preduzea mogu se podjeliti u tri vrste i to:Preduzee za proizvodnju, preduzee za robni promet i usluna preduzea. 4.3.1 Preduzea za proizvodnju Teite procesa rada u proizvodnom preduzeu je na proizvodnji tj. na tehnolokoj fazi procesa rada. Pored tehnoloke faze redovno postoje pripremna i zavrna faza procesa rada. Pored pripremni operacija kojima se obezbjeuje robni promet tj.nabavka sredstava za proizvodnju kako bi proizvodnja mogla normalno tei. U zavrnoj fazi procesa rada pored zavrnih operacija, kontrola proizvoda i skladitenja postoji jo niz operacija iji je cilj obezbjeenje trinog plasmana proizvoda. U jednom preduzeu je teite na proizvodnim poslovima, dok su prometni svedeni na najmanju potrebnu mjeru. 4.3.2. Preduzea za robni promet (trgovinska preduzea) Trgovinska preduzea kao samostalne organizacije ukljuuju se svojim zadacima u prometnu fazu procesa drutvene reprodukcije. Njihov zadatak je da obezbjedi razmjenu proizvodnih roba bilo u sferi proizvodnje ili potronje. Teite rada u trgovinskim preduzeima je na obezbjeenju robnog prometa. Tehnoloku fazu tog procesa ine tehnike kupoprodaje. Organizovanje i proces rada u ovim preduzeima uslovljeni su veliinom i karakterom trita djelovanjem konkurencije,strukturom stanovnitva i potroaa raspoloivom radnom snagom. Promjene trinih uslova mogu se odvijati u procesu guenja ekonomskih zakona a time i smanjivanje samostalnosti preduzea na tritu. Trgovinska preduzea mogu biti organizovana kao preduzea veleprodaje i malo prodaje a i kombinovano. 4.3.3. Usluna preduzea Ova preduzea se osnivaju i funkcioniu u tkz.tercijalnom sektoru. U razvijenim trinim privredama ovaj sektor postoji dominantan po broju preduzea obima djelatnosti i zaposlenosti. On obuhvata osiguranje, bankarstvo, zanastvo, ugostiteljstvo intelektualne usluge. Karektzeristika uslunih preduzea su fleksibilnost i specijalizacija za odrene poslove. Usluna preduzea spadaju u najbrojniju vrstu preduzea u savrmenoj trinoj privredi. Najee se organizuju kao ortaka i komanditna drutva i DOO

5. EKONOMIJA KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST

5.1. POJAM EKONOMIJE

13

Termin ,, ekonomija potie od grkih rijei ,,oikos to u prevodu znai kua, gazdinstvo i ,,namos to u prijevodu znai pravilo, red, zakon. Kod starih grkih filozofa ,,oikonomija je znaila pravila o radu gazdinstvu. Najee se terminom ekonomija obuhvataju ekonomske nauke u cjelini. Ekonomija se najoptije definie kao ljudska aktivnost kod koje se javlja problem ogranienih resursa za realizaciju odabranih ciljeva. Cilj ekonomije je da se postigne: -maksimalna efikasnost (kad je primarno da se korienjem raspoloivih resursa ostvari najvei mogui stepen realizacije odabranih ciljeva)ili -minimalizacija trokova (kad je primarno da se uz minimalne trokove ostvare definisani ciljevi). Pod ekonomijom se esto podrazumjeva opta ekonomska teorija (engl. economics). Kao posebna nauna oblast ekonomija obuhvata i ekonomsku teoriju, ekonomsku politiku i druge ekonomske discipline koje omoguavaju kvalitativnu i kvanititativnu analizu ekonomskih pojava, kao i primjenu naunih dostignua u praksi. U optem smislu ekonomija se moe definisati kao nauna oblast i disciplina koja izuava ekonomske zakonitosti u privredi jedne zemlje, grupe zemalja ili regiona. U odreenom, uem znaenju pojam ,,ekonomija se moe tumaiti i u smislu tedljivosti i racionalnog korienja raspoloivih komponeti i resursa. 5.2. EKONOMIJA KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST Ekonomija se definie i kao konkretna ekonomska stvarnost koja se ispoljava u odreenim oblicima i segmenatima djelovanja, kroz aktuelna i konkretna ekonomska stanja i odnose, koji se mjenjaju u skladu sa ciljevima koji se postavljaju pred odreenu ekonomiju. Naime proces djelovanja i privreivanja kao svrsishodna djelatnost ovjeka predstavlja uslov opstanka i razvoja ljudske zajednice. Privreivanje se sastoji u pribavljanju materijalnih dobara radi zadovoljenja ljudskih potreba. Poto jednom zadovoljene potrebe ponovo se javljaju, to zahtijeva stalno obnavljanje procesa privreivanja, tj. reprodukciju. Ovako posmatrano, proces privreivanja ispoljava se kao ekonomska stvarnost, koja predstavlja samo jedan, iako veoma bitan segmenat drutvenog ivota. Ona je, na neki odreen nain osnova opstanka i razvoja ljudske zajednice. Otuda i tenja ovjeka da tu stvarnost stalno usavrava, ime se doprinosi poboljanju ivotnog i drutvenog standarda. Tako je nastalo nauno izuavanje ekonomske stvarnosti, iz ega se razvila opta ekonomska nauka osnovne ekonomije ( bivi naziv- politika ekonomija). Nauno posmatranje ekonomske stvarnosti omoguilo je spoznaje o zakonitostima koje vladaju u tom segmentu drutvenog ivota. Analiza ekonomske stvarnosti pokazala je karakteristine pojave u njenom ispoljavanju, zatim zakonitostima na kojima se one zasnivaju. Izuavajui ekonomsku stvarnost, ekonomska nauka je sistematizovala njene elemente, zakonitosti, faze kao i faktore koji je uslovljavaju. Tako je dolo do spoznaje da se ekonomska stvaranost sastoji od ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju i rezultata reprodukcije. Ekonomija je konkretna ekonomska stvarnost, iju sadrinu ine ekonomski relevantni elementi, a u kojoj zbivanja nastaju i teku, ili treba da teku bilo po ekonomskim zakonima, ili po ekonomskim principima.

14

Uzeta u najirem smislu, ekonomija se moe shvatiti: 1. Kao ekonomski sistem odreen: a) svojim ekonomskim ciljevima, b) izlaznim elementima usmjerenim na ostvarivanje tih ciljeva, c) ulaznim elementima kao pretpostavkom za ostvarivanje ciljeva preko izlaznih elemenata, d) funkcionisanjem, koje nije nita drugo do smiljeno i organizovano pretvaranje ulaznih elemenata u izlazne. Kao ekonomski sistem ekonomija moe biti organizovana na razliitim nivoima, pri emu su njeni pojavni oblici: a) makroekonomija, koja se moe posmatrati kao svjetska ekonomija, kao ekonomija jedne drave, kao ekonomija odreenog regiona, kao ekonomija neke drutveno-politike zajednice u okviru drave. b) Mezoekonomija kao ekonomija preduzea, ondnosno, bilo koje organizacije na bilo kom sistemu njene organizacije. c) Mikroekonomija kao ekonomija pojedinaca, radnika zaposlenog u bilo kojoj oblasti drutvene aktivnosti u kojoj ostvaruje sredstva za ivot ili pak ekonomija pojedinaca, potroaa koji troi akumulirana ili na drugi nain steena sredstva. 2. Izraz ekonomija se javlja i kao sinonim za princip ekonominosti(ekonomija sredstava rada), princip produktivnosti (ekonomija rada) i princip rentabilnosti (ekonomija sredstava).

6. EKONOMIKA POSEBNA EKONOMSKA NAUKA

Predmet izuavanja svih ekonomskih nauka jesu drutvene manifestacije proizvodnje u najirem smislu. Ekonomske nauke se svrstavaju u sistem uenja o drutvu i predstavljaju jedan od podsistema u sistemu drutvenih nauka. Sistem ekonomskih nauka predstavlja skup uenja o ekonomskoj stvarnosti i metodama njenog razvoja. Osnovna nauka o ovom sistemu jesu osnove ekonomije, odnosno ekonomska teorija (politika ekonomija) koja otkriva i tumai objektivne zakone proizvodnje, razmjene, raspodjele i potronje materijalnih dobara za ivot u ljudskom drutvu uopte. Sve ostale ekonomske nauke razvijaju se na osnovu optih spoznaja ekonomske teorije, usmjeravajui se na specifine predmete istraivanja. Tako su nastale i posebne ekonomske nauke, od kojih je jedna e k o n o m i k a. Ekonomika kao posebna ekonomska nauka izuava konkretnu ekonomsku stvarnost, kao i zakonitosti koje vladaju u datom segmentu drutvenog ivota. Ekonomika se bavi problematikom ispoljavanja produkcionih odnosa na nivou odreenih organizacionih sistema, koji se javljaju bilo u obliku pojednih drava, bilo u vidu privrednih djelatnosti i grana, odnosno, ekonomskih subjekata-preduzea. Izraunavajui konkretnu ekonomsku stvarnost na osnovama ekonomske teorije, ekonomika se dalje ralanjuje na posebne naune discipline. Ova klasifikacija se zasniva na specifinom predmetu, cilju i metodu izuavanja. Na osnovu ove podjele nastao je sistem posebnih ekonomskih nauka koji obuhvata: - ekonomiku date drave, - ekonomiku industrije,

15

- ekonomiku preduzea, i sl. Ovako posmatrajui mjesto ekonomike u sistemu ekonomskih nauka dolazi se do zakljuka da je to nauka koja se razvija na temeljima ekonomske teorije kao osnovne naune discipline, a da se ona dalje grana na ekonomike privrednih subjekata. Ekonomika je nauka o ekonomskoj reprodukciji, odnosno drutvena nauka o ekonomiji. Klasino shvaena u najirem smislu, ekonomika analizira raspolaganje ogranienim materijalnim dobrima i uslugama radi podmirenja odreenih linih ili zajednikih potreba. Osnovni princip ekonomike je izvriti najcjelishodniji od moguih izbora. U hijerarhiji drutvenih nauka ekonomika je nauka o ekonomskim sistemima. Na dananjem nivou naunog razmatranja u njenim okvirima je ostala sljedea sadrina kao rezultat naunog istraivanja i razvoja ekonomike kao nauke: 1. Opta ekonomska teorija, koja izuava konstiticiji i funkcionisanje makroekonomije na osnovu toga vri uoptavanja i tamo gdje je to mogue, formulie zakonitosti ponaanja makroekonomskih sistema. 2. Ekonomika grane ili privrednog sektora, kao to su ekonomika industriije, ekonomika trgovine, ekonomika saobraaja, ekonomika poljoprivrede, graevinstva itd. 3. Ekonomika preduzea iji je predmet izuavanja ekonomija preduzea kao ekonomski sistem i to: elementi ulaganja, elementi njenih rezultata odnosi izmeu ulaganja i rezultata, principa na kojima treba da se formiraju ti odnosi i faktori koji uslovljavaju odnose izmeu rezultata ulaganja. 4. Izraz ekonomika se sve ee i u ivotnoj praksi i u nauci upotrebljava i za oznaku potrebe primjene i oznaku same primjene osnovnih ekonomskih principa reprodukcije.

7. EKONOMIJA PREDUZEA
Rad, rezultati rada i njihovi odnosi ine sutinu, odnosno, sadrinu ekonomije. Razvojem ljudskog drutva mijenjali su se kao pojavni oblici ekonomije, mijenjali su se i izrazi rezlultata i izrazi rada kao uslov za ostvarenje rezultata. Izrazi rezultata su funkcija istorijskog razvoja ekonomije. Kao izraz drutveno ekonomskih promjena uz odgovarajue uslove proizvodnje rezultat ekonomskog rada javlja se kao upotrebna vrijednost, vrijednost i viak vrijednosti. Upotrebna vrijednost je osnovni i jedini oblik rezultata u naturalnoj ekonomiji. U robno novanoj privredi upotrebna vrijednost dobija poseban pojavni oblik vrijednost robe. Upotrebna vrijednost je uslov za izvrenje robno novane transakcije i u toj mjeri ona je relativni inilac ekonomije. Upotrebna vrijednost kao rezultat postaje relativni faktor ekonomije, ali relativan za sopstvenika novca, a ne za proizvoaa uptrebne vrijednosti. U kapitalistikoj robnoj proizvodnji, ekonomski relativan izraz rezultata ini proizvedena (odnosno ostvarena) nova vrijednost, odnosno, viak vrijednosti. U kapitalistikj proizvodnji rezultat nije samo uslov da se podmire potrebe, ve i da se ponovi proizvodnja. Ekonomski rad je cjelishodna ekonomska aktivnost u stvaranju odreene vrste i koliine proizvoda podobnih za podmirenje drutvenih potreba. Ekonomija preduzea u ekonomskoj teoriji je ekonomski sistem koji se ispoljava kao konkretna ekonomska stvarnost odreena konkretnim stanjima i

16

konkretnim promjenama tih stanja pri ostvarivanju tih ciljeva koji se u sistemu postavljaju. Stanje i promjene stanja u ekonomiji preduzea ispoljavaju se kroz njene elemente, a pod dejstvom faktora koji uslovljavaju njenu dinamiku. Sadrinu ekonomije ine: 1. elementi rezultata ekonomije preduzea i to: a) fiziki proizvod s svojim upotrebnim kvalitetama tehnolokim i funkcionalnim, b) vrijednsot ostvarene proizvodnje, uzimajui u obzir i dejstvo trinog mehanizma, c) nova vrijednost, odnosno, dobit, kao masa realizovane nove vrijednosti; 2. elementi ulaganja u ekonomiju preduzea koja mogu biti: a) ulaganja u vidu troenja i to: ako utroci elemenata proizvodnje(materijala, sredstava za rad i radne snage), b) kao trokovi (materijala,sredstava za rad i radne snage), c) ulaganja u vidu angaovanja sredstava (osnovnih i obrtnih sredstava), u reprodukciju koja svojim kruenjem kroz kreprodukciju obezbjeuju kontinuitet materijalnih i radnih tokova u reprodukciji, a time i racionalnost procesa reprodukcije. 3. Faktori, odnosno, inioci kojima su uslovljeni obim i vrste ulaganja, odnosno, rezultata koji mogu biti: a)prirodni, b)tehniki, c) drutveni kao objektivne kategorije i d) organizacioni faktori, kao subjektivne kategorije; 4. Odnosi izmeu elemenata rezultata i elemenata ulaganja, onakvi kakvi se stvaraju pod dejstvom navedenih faktora, i to sagledavani u svjetlu ciljeva ekonomije preduzea; 5. Ciljevi ekonomije preduzea se uklapaju u ciljeve drutvene reprodukcije. Nauna disciplina koja izuava ekonomiju preduzea naziva se ekonomika preduzea.

8. EKONOMIKA PREDUZEA KAO NAUKA

Ekonomika preduzea predstavlja naunu disciplinu koja izuava ekonomiju preduzea. Ona predstavlja sistem znanja i shvatanja koja se odnose na ekonomske procese i stanja kao ekonomske odnose koji proizilaze iz sveukupnih ekonomskih interesa ciljeva, koji preduzee svojim poslovanjem i razvojem realizuje. Ekonomika preduzea se bavi kvalitativnom i kvantitativnom analizom svih ekonomski relativnih fenomena koji se pojavljuju u ekonomskoj sferi preduzea da bi njeni rezultati bili korieni u praksi organizovanja i upravljanja ekonomijom preduzea. 8.1. PREDMETI IZUAVANJA Predmet izuavanja ekonomskih nauka prema ekonomskoj enciklopediji ,, je skoro svaka ljudska djelatnost u kojoj se susreemo s problemom ogranienih sredstava za realizaciju odabranih ciljeva. Njen predmet je izuavanje ekonomije preduzea kao ekonomska stvarnost preduzea kao materijalno organizacionih sistema svojstvenih trinoj privredi. Ekonomska stvarnost preduzea manifestuje se u vidu, odnosno ispoljava se kroz: - elemenata ulaganja reprodukcije, - elemenata rezultata reprodukcije, - principa reprodukcije, - izraza kvaliteta ekonomije,

17

- faktora ulaganja i rezultata reprodukcije. Ovako grupisani izrazi ekonomije preduzea kao sistema predstavljaju njene podsisteme ijom se daljom analizom uoavaju njihovi elementi, to ukazuje na veoma sloenost ekonomskog sistema preduzea. Iz tog proistie i sloenost ekonomike preduzea kao naune disciplne koja prouava konkrtenu ekonomsku stvarnost preduzea. Opti zakoni ekonomije zasnivaju se na nunosti ulaganja rada, sadranog u radnoj snazi i sredstvima za proizvodnju, proces reprodukcije, u cilju obezbjeenja uslova za podmirenje drutvenih potreba. Ekonomska nauka na osnovu spoznaje zakonitosti po kojima se obavlja proces reprodukcije, razlikuje mnogobrojne faktore koji uslovljavaju ulaganja i rezultate kao elemente, klasifikujui ih prema mogunosti kontrolisanja njihovog dejstva metodama organizacije proizvodnje. Tako se razlikuju dvije osnovne vrste tih faktora: 1) objektivni i 2) subjektivi faktori. 1) Objektivni faktori se ispoljavaju kao dejstvo na preduzee iz okruenja, a ono moe biti dejstvo drutvenih faktora iz vanjskog okruenja ili kao dejstvo internih faktora unutar samog sistema, a koji se ogleda kroz dejstvo tehnikih i prirodnih. Menadment preduzea vrlo malo moe utjecati na dejstvo ovih faktora, a pogotovo ona se ne mogu mijenjati u toku procesa reprodukcije i ne naporima radnika i menadmenta. Dejstva unutranjih faktora mogu se mijenjati bilo na osnovu promjena tehnikih sredstava rada, tj., promjenom proizvodnje snagerada konkretnog preduzea, za koju je potrebno dodatno ulaganje. Ouvanje prirodnih uslova podrazumjeva dodatna investicioa ulaganja, to ove faktore po njihovom dejstvu izjednauje sa tehnikim. 2) Subjektivni faktori ispoljavaju se kao slabosti u organizovanju procesa reprodukcije ili pojedinih njegovih faza, a izraene su nedovoljnim koritenjem raspoloivih objektivnih uslova privreivanja. Njihovo dejstvo ispoljava se u vidu odstupanja od tehnikih uslova proizvodnje-neiskorienje raspoloive proizvodne snage rada, ili u vidu odstupanja od mogunosti koje prua njeno okruenje, odnosno proputene anse koje su postojale u okruenju. Otkrivanje dejstva ovih faktora predstavlja iznalaenje unutranjih rezervi za ostvarivanje vieg kvaliteta ekonomije konkretnog preduzea i njegovo pribliavanje objektivno moguem kvalitetu. Mjere za otklanjanje subjektivnih slabosti u funkcionisanju preduzea usmjerene su na iskoriavanju unutranjih rezervi, ime se nivo kvaliteta ekonomije podie u veoma ogranienoj srazmjeri, ogranienoj objektivno uslovljenim faktorima, dok se mjerama u pravcu poveanja proizvodne snage rada, to se postie investicionim ulaganjima u nove tehnike faktore, kvalitet ekonomije moe znatno poveati, pa ak esto i viestruko. 8.2. CILJEVI IZUAVANJA Ekonomika preduzea je nauna disciplina koja izuava ekonomiju preduzea, tj.ekonomsku stvarnost preduzea. Cilj ekonomike preduzea kao posebne naune discipline, predstavlja usavravanje konkretne ekonomske stvarnosti preduzea.

18

Ova nauka je usmjerena na poboljanje kvaliteta ekonomije preduzea koja se javlja kao element ukupnog makroekonomskog sistema drutveno-politike zajednice. Ekonomika preduzea izuava: 1) rezultate reprodukcije (vrste i koliinu proizvoda, vrijednost proizvodnje i dobitak), 2) ulaganja u proces reprodukcije (utroke i trokove elemenata proizvodnje, angaovana osnovna i dobitna sredstva) 3) odnose izmeu rezultata i ulaganja, koji u raznim preduzeima mogu biti razliiti, kao posljedica razlika bilo u objektivnim uslovima reprodukcije, bilo u metodama organizacije procesa reprodukcije, 4) faktore koji uslovljavaju ove odnose. Na osnovu sagledavanja ovih osnosa, ekonomika preduzea izuava i predlae praktine mjere kojima se utie na rezultate i ulaganja, a time i na kvalitet ekonomije preduzea. Ovako posmatran cilj ekonomike preduzea kao posebne naune discipline podrazumjeva i odreene zadatke na polju istraivanja ekonomske stvarnosti tih sistema na osnovu ega se mogu uoavati odreene zakonitosti u funkcionisanju i razvijanju ovih u sklopu drutvene reprodukcije. Iz toga proistiu i specifini, parcijalni ciljevi ekonomike preduzea, kao to su optimizacija ulaganja i rezultata, utvrivanje standardnih ulaganja u proces reprodukcije, izbor stimulativnih mjera za korienje unutranjih rezervi i slino. Meutim, i ovi parcijalni ciljevi uspostavljaju se u funkciji osnovnog, globalnog cilja ove naune discipline, a to je poboljanje kvaliteta ekonomije u interesu zadovoljavanja svih triju oblika potreba (linih,zajednikih i razvojnih). U okviru tako postavljenog cilja, ekonomika preduzea usmjerena je na oblikovanje ovih sistema. 8.3. METODE IZUAVANJA Metode teorije ekonomije preduzea, tj.ekonomike preduzea predstavljaju skup postupaka kojima se slue opte drutvene nauke, a koji su primjenjivi u ekonomskim naukama uz odreene specifinosti imanentne ovoj posebnoj ekonomskoj disciplini. Svoje spoznaje ekonomika preduzea zasniva na istraivanjima ekonomske stvarnosti koja je podlona stalnim promjenama i razvoju, a koja se ispoljava u poslovanju preduzea, uvaavajui sve te njene karakteristike doprinosei njenom unapreenju. U izuavanju ekonomske stvarnosti preduzea, ekonomika preduzea primjenjuje i druge naune metode kao to su: analiza i sinteza, verifikaciona, matematiko-statistike, metode ekonometrije, i druge metode kvantificiranja. Nauna metoda analiziranja podrazumjeva ralanjivanje poslovanja preduzea na osnovne elemente i uoavanje onoga to je pozitivno za uspjeh i onoga to negativno utie na ulaganja i rezultate reprodukcije. Na osnovu primjene metode sinteze, ekonomika preduzea dolazi do spoznaje o zakonitostima koje vladaju u ekonomiji, a takvo uoptavanje je mogue zahvaljujui injenici to se ekonomske pojave meusobno proimaju, prepliu i dopunjuju. Iz toga proistie i mogunost provjeravanja naunih pretpostavki u ekonomskoj praksi, kao i opravdanosti rijeenja koja se javljaju u poslovnoj praksi.

19

Verifikaciona metoda omoguuje potvrivanje naunih pretpostavki(hipoteza) od kojih polazi izuavanje ekonomske stvarnosti preduzea. Kod istraivanja ekonomksih pojava, koje se mogu kvantitativno izraziti, ekonomika preduzea se slui matematikom, statistikom, ekonometrijom, operacionim istraivanjima i drugim metodama kvantificiranja. A u cilju breg i jeftinijeg rijeenja, preduzea u odreenim sluajevima moe primjeniti i metodu case study, odnosno studije sluaja, odnosno, uspjena rijeenja u poslovanju drugih preduzea. Na taj nain menadment datog preduzea moe, u svojim upravljakim aktivnostima primjeniti pojedine postupke po ugledu na te uspjene sluajeve, odnosno, otkloniti neeljena dejstva na koja ukazuje studija sluaja.

9. EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEA

Ekonomska stvarnost preduzea javlja se kao predmet izuavanja ekonomike preduzea. Ekonomska stvarnost preduzea ispoljava se u vidu ulaganja i rezultata kao i odgovarajuih principa reprodukcije ije je sprovoenje uslovljeno razliitim faktorima (objektivnim i subjektivnim). Objektivni drutveni, prirodni, tehniki Subjektivni organizacioni faktori Proces reprodukcije zapoinje ulaganjem elemenata proizvodnje ijim se kombinovanjem u kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom skladu, u tehnolokom postupku, stvaraju novi upotrebni kvaliteti. Elementi proizvodnje (radna snaga, sredstva za rad i materijali). 9.1 ULAGANJE U REPRODUKCIJU 9.1.1 Ulaganja u vidu angaovanja elemenata proizvodnje Materijalni elementi proizvodnje (sredstva za rad i materijal) pribavljaju se u razmjenu za novac sa njihovim proizvoaima. Novac , na taj nain, preduzee pretvara u naturalni oblik odgovarajuih upotrebnih kvaliteta, sredstava za rad i materijala. Pretvaranje vrijednosti iz novanog oblika u naturalne oblike sredstava za proizvodnju predstavlja njihovo blokiranje. To predstavlja odreeni nain vezivanja vrijednosti u naturalnim oblicima jer im je sniena raspoloivost u odnosu na predhodni novani oblik. Ovako dobijene vrijednosti predstavljaju odreenu pripremu za poetak tehnoloke faze ciklusa reprodukcije. Kada su materijalni elementi pribavljeni, tj. pripremljeni za unoenje u tehnoloki proces, podvrgavaju se dejstvu radne snage. Djelovanjem radnika na materijale, u tehnolokom procesu dolazi do promjene upotrebnih vrijednosti predmeta rada u nii upotrebni kvalitet proizvoda. Nakon odreenog vremena rada neophodno je reprodukovati radnu snagu radnika, a u preduzeu to znai isplata novane naknade tj. zarade radnicima. Nabavkom sredstava za proizvodnju i isplatom zarade radnicima angaovana sredstva su zadrana u datom ciklusu reprodukcije kroz fazu tehnolokog postupka, fazu zavrnog robnog oblika pa sve do prodaje za gotov novac. Nakon prodaje odnosno razmjene vlastitog proizvoda za novac, vrijednosti kojima raspolae preduzea vraaju se u univerzalni oblik. Ovim deblokiranjem stvorene su mogunosti za poetak novog ciklusa reprodukcije pribavljanjem novih upotrebnih kvaliteta elemenata prozvodnje.

20

Obim angaovanih sredstava uslovljen je veliinom uloenih elemenata proizvodnje i duinom ciklusa proizvodnje. Zakljuak: duina angaovanja sredstava (blokada). Ako je mogue skratiti duinu trajanja blokade. 9.1.2 Troenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja Upotrebne vrijednosti elemenata proizvodnje uneene u tehnoloki proces, pomou sredstava rada a djelovanjem radne snage na predmete rada, troe se u vidu pretvaranja upotrebnih kvaliteta materijala u upotrebni kvalitet novog proizvoda. Na taj nain dolazi do postepenog habanja sredstava za rad, a nakon vie ponovljenih ciklusa proizvodnje ak i do njihove potpune neupotrebljivosti kao i zamora radnika zbog gubitka njihove energije u procesu rada. Posmatrajui ovako troenje elemenata proizvodnje, ono predstavlja naturalni vid oblika u laganja. Veliina troenja kao oblik ulaganja uslovljenja je koliinom utroenih elemenata proizvodnje utrocima i novanim izrazom njihove vrijednosti cijenama. Iz ovog proistie i definicija ovakvog oblika ulaganja: trokovi su novani izraz vrijednosti reprodukciono utroenih elemenata proizvodnje. 9.2 REZULTATI REPRODUKCIJE U procesu proizvodnje djelatnost ovjeka ima za rezultat proizvod koji omoguava zadovoljenje potreba a ujedno je i cilj reprodukcije. Fiziki proizvod ima odreeni upotrebni kvalitet prilagoen potrebama potroaa. Ima i svoju vrijednost koja zavisi od toga koliko je rada uloeno u njegovo stvaranje a na osnovu te vrijednosti uporeuje se i sa proizvodima drugih proizvoaa. Drutvena podjela rada uslovila je neophodnost razmjene proizvoda posredstvom novca. U toj razmjeni proizvoda neophodno je da se uspostavi odgovarajua mjera vrijednosti. Ekvivalent koliina potrebnog rada, uloenog u stvaranje date vrste i obima proizvoda drutveno priznatog u trinoj razmjeni. Cijena odgovarajua suma novca kao mjera vrijednosti. Cijena proizvodnje cjenovni izraz vrijednosti prizvodnje. Vrijednost proizvodnje zavisi od obima proizvodnje. Cijena koja se postie na tritu zavisi od upotrebnih kvaliteta prizvoda, koliine proizvoda kao i odnosa ponude i tranje. Veliina ova dva oblika rezultata reprodukcije (fizikog proizvoda i cijene) meusobno je uslovljena, kvalitativno, kvantitativno i vremenski, jer od kvaliteta i koliine fizikog proizvoda zavisi cijena ukupne proizvodnje, a prodaju fizikog proizvoda na tritu mogue je ostvariti tek po zavretku njegove izrade. Pomenuta dva oblika rezultata reprodukcije predstavljaju uslov za reprodukovanje sredstava za proizvodnju kao i za proirenu reprodukciju linih potreba radnika, zajednikih i optih potreba drutva. Zato oni predstavljaju bruto rezultate reprodukcije. Preduzee koje je obavilo proces proizvodnje raspolae samo onim dijelom proizvedene vrijednosti koja je dodana na reprodukcionu vrijednost sredstava za proizvodnju to je novostvorena vrijednost koja predstavlja neto rezultat datog

21

procesa reprodukcije. Njome se zadovoljavaju potrebe utroene radne snage, a podmirivanje optih i razvojnih potreba vri se iz vika vrijednosti. Dobitak je dio novostvorene vrijednosti koja ostaje preduzeu nakon isplate zarada radnika. Dobitak ili profit predstavlja motiv ulaganja kapitala u datu djelatnost a prosjena profitna stopa javlja se kao odreena srazmjera u rasporedu drutvenog bogatstva po pojedinim djelatnostima. 9.3 PRINCIP REPRODUKCIJE 9.3.1 Osnovni ekonomski princip reprodukcije Ekonomska zakonitost poslovanja privrednih preduzea jeste mogunost stvaranja veih rezultata od ulaganja. U ciklusu reprodukcije zahvaljujui sposobnostima radne snage moe se stvoriti vie vrijednosti nego to je potrebno za njeno obnavljanje. Pored mogunosti uveavanja uloene vrijednosti, pred preduzee se postavlja i zahtjev da se u poslovanju ostvari vei rezultat od ulaganja. Prema tome osnovni ekonomski princip reprodukcije glasi: ostvariti maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja. Meutim, rezultati reprodukcije javljaju se u tri pojavna oblika Tri pojavna oblika: - Fiziki proizvod - Cijena proizvodnje (vrijednost proizvodnje) - Dobitak (profit) A ulaganja u dva pojavna oblika: - Angaovanje - Troenje Pa u dva vida: - Naturalni - Novani I tri elementa proizvodnje: - Sredstva za rad - Radna snaga - Materijal Prema tome u funkcionisanju preduzea konstruiu se i parcijalni principi koji se odnose na pravila ponaanja u pojedenim segmentima tog preduzea. 9.3.2 Parcijalni ekonomski principi reprodukcije U preduzeu kao organizovanom i sloenom sistemu razlikuju se dvije faze ciklusa reprodukcije, faza proizvodnje i faza razmjene, a njih omeava segment finansiranja. Za njihovo funkcionisanje odgovorni su oni dijelovi radnog kolektiva koji su organizaciono rasporeeni da obavljaju te parcijelne zadatke. U podsistemu proizvodnje proizvodnog sistema javlja se kao rezultat fiziki proizvod, a ulaganje je izraeno utrocima radne snage. Na toj osnovi konstituie se i prvi parcijelni princip reprodukcije princip reproduktivnosti koji glasi: ostvariri odreeni fiziki proizvod sa minimalnim utrocima radne snage.

22

Ovako postavljen princip reproduktivnosti odnosi se na racionalnost utroka radne snage, a ako se proiri na racionalnost utroka svih triju elemenata proizvodnje tada se radi o principu globalne reproduktivnosti. U ciklusu reprodukcije, podsistem proizvodnje omeen je fazama razmjene, pa se kao izlazna veliina tog segmenta javlja cijena proizvodnje. Sa druge strane, ulazne veliine obuhvataju, pored utroaka proizvodnje, i njihove nabavne cijene. Na toj osnovi konstituie se i drugi parcijalni ekomski princim repodukcije princip ekonominosti koji glasi: ostvariti odreenu cijenu tj. vrijednost proizvodnje uz minimalne trokove elemenata. Kao to se i vidi ovaj princip obuhvata i elemente reproduktivnosti. To podrazumjeva proirenje zahtjeva u funkcionisanju sistema, pored proizvodnje i na sferu razmjene. Ciklus reprodukcije je uslovljen cirkulacijom ekonomskih vrijednosti koje zapoinju od novca a zavravaju se oploivanjem vrijednosti u vidu dobitka tj. profita koji prisvaja vlasnik uloenog kapitala, zahtjevi za efikasno funkcionisanje preduzea kao sistema proiruju se i na segment funkcionisanja. Na toj osnovi konstruie se trei parcijalni ekonomski princip reprodukcije princip rentabilnosti koji glasi: ostvariti maksimalni dobitak, odnosno profit kao preduzetniki rezultat, uz minimalno angaovanje sredstava u reprodukciji. Trei ekonomski princip zapravo predstavlja svodni ekonomski princip reprodukcije jer obuhvata i elemente principa produktivnosti i ekonominosti. 9.4. IZRAAVANJE KVALITETA EKONOMIJE Ekonomski principi reprodukcije predstavljaju pravila ponaanja preduzea u skladu sa zakonitostima privreivanja. Meutim, svaki konkretni sistem ponaa se kao subjekt privreivanja, sa vie ili manje uspjeha u sprovoenju reprodukcije. Zato se stepen sprovoenja ekonomskih principa javlja kao mjera uspjenosti poslovanja konkretnog privrednog subjekta. Kako su svi elementi ulaza i elementi izlaza u svojoj sutini odreena vrijednost, drutveno potreban rad, njihovim svoenjem na ekvivalent moe se ocjenjivati i ukupni poslovni uspjeh. To se postie svoenjem raznoimenih izraza ulaganja i rezultata na njihove novane ekvivalente.

9.5. FAKTORI ULAGANJA POTENCIJALI Specifina dejstva koja uslovljavaju funkcionisanje preduzea kao privrednog subjekta nazivaju se faktori-potencijali. Ovi faktori-potencijali svojim djelovanjem uslovljavaju veliinu i strukturu ulaganja i rezultata reprodukcije. Ti pojavni oblici raspoloivih potencijala su brojni. Meutim svi se oni, s obzirom na njihovo porijeklo i nain uticaja na rezultate preduzea i druge karakteristike, mogu svrstati u sljedee grupe, ako to su: - prirodni potencijali (Fp), - tehniki potencijali (F), - trini potencijal (Ft), - uslovi drutvene ekonomije (Fd),

23

kadrovski potencijali (Fl), finansijski potencijali (Ff) i organizacioni potencijali (F).

1) Prirodni potencijal proizilazi iz prirodnih uslova koji utiu ili mogu uticati na cjelokupni sistem. Ovi prirodni faktori obino djeluju kao odreena robna sredina shvaena u naem smislu, kao odreeni radni ambijent ili kao odreeni klimatski i drugi prirodni uslovi za rad. Njegovi pojavni oblici su: geoloki, hidroloki, klimatski, ekoloki uslovi, geografski poloaj, demografska struktura, biljni i ivotinjski potencijal, i dr. Ako ovaj potencijal posmatramo sa aspekta konkretnog privrednog subjekta on se dijeli na: a) unutranji prirodni potencijal, b) spoljni-eksterni potrncijal. a) Unutranji prirodni potencijal je internog karaktera i koristi se iskljuivo u konkretnom preduzeu. On se ispoljava kroz: sadraj metala, tj.minerala u rudi i uslove eksploatacije, obim i strukturu korienja zemljinog kompleksa, kalorina vrijednost uglja, lokaciju instalisanjih kapaciteta i de. b) Spoljni-prirodni potencijal ispoljava se kroz klimatske uslove, demografsku strukturu, mogunost korienja novih rudnih nalazita kao i izgraenost saobraajnica i druge energetske, komunalne infrastrukture. 2) Tehniki potencijal podrazumjeva sve materijalne ulazne i izlazne elemente procesa, koji su plod ljudskog rada i koji na bilo koji nain utiu ili mogu uticati na rezultate preduzea kao sistema. Tehniki uslovi materijalno organizacionog sistema odreeni su: a) karakteristikama proizvoda, b) karakteristikama sredstava za rad i c) karakteristikama materijala i energije. a) Proizvod sa svojim fizikim i upotrebnim karakteristikama je namijenjen zadovoljenju odreenih drutvenih potreba. Njegove najznaajnije karakteristike sa gledita uticaja na obim ulaznih i izlaznih elemenata procesa su: oblik i spoljni izgled, dimenzija i teina, tehnoloki i funkcionalni kvalitet. b) Karakteristike sredstava za rad se ogledaju kroz: tehnoloke karakteristike procesa, tehnike karakteristike sredstava za rad i radne karakteristike sredstava za rad. c) Karakteristike materijala i energije. Djelovanje tehnikih faktora na sistem preko karakteristika materijala i energije formira se zavisno od dimenzija materijala i njihovih karakteristika. Dimenzije materijala mogu biti prilagoene konstrukcionim zahtjevima, a mogu u manjoj ili veoj mjeri odstupati od tih zahtjeva. Zavisno od toga nastaju manji ili vei odpaci materijala to utie na nivo utroaka po jedninici rezultata-proizvoda. 3. Trini potencijal na preduzee i njegove rezultate utie: preko obima ekonomije i mogue realizacije roba i suluga, preko ulaznih i izlaznih cijena procesa i preko nivoa ulaznih elemenata po jedinici rezultata. Obim mogue realizacije i nivo cijena zavisi od

24

odnosa izmeu ponude i tranje. Ti odnosi se mijenjaju pod uticajem brojnih faktora koji utiu na ponudu i tranju. Promjena tranje uslovljena je promjenom nivoa cijena, izmjenom ukusa potroaa, pojavom novih proizvoda, promjenom cijena supstituta, oekivanom promjenom cijena, promjenom broja potroaa, izmjenom strukture potronje i dr. 4. Uslovi drutvene ekonomije kao potencijal su preteno konstitucioni elementi makro sistema. Ovaj potencijal na ekonomiju preduzea se ispoljava preko: makroekonomskog, politikog, obrazovnog sistema, ali i preko nivoa drutveno-ekonomskog razvoja, zakonske i normativne regulative i razvijenosti meunarodnih ekonomskih odnosa. 5. Kadrovski potencijal proizilazi iz kvantitativnog i kvalitativnog stanja kadrova koji su ukljueni ili koji mogu biti ukljueni u organizacioni proces. Kadrovski potencijal moe biti: a) interni i b) eksterni. a) Interni kadrovski potencijal podrazumjeva kvantitativno i kvalitativno stanje radnika ukljuenih u konkretno preduzee. Kvantitativno stanje radnika moe da se izrazi na bazi: izvrenih asova rada, potrebnih asova rada, tj.norma asova, prosjenog broja zaposlenih prema stanju na kraju mjeseca i broja uslovnih radnika. Kvalitativni izraz internog kadrovskog potencijala ispoljava se kroz: obrazovnu strukturu radnika, strunu strukturu radnika, starosnu strukturu radnika, zdravstveno stanje radnika, prema mjestu i uslovima stanovanja. b) Eksterni kadrovski potencijal obuhvata kvantitativno i kvalitativno stanje kadrova i zaokruenje koje je mogue ukljuiti u konkretnu organizaciju. 6. Finansijski potencijal podrazumjeva mogunost finansiranja tekuih, srednjoronih i dugoronih potreba preduzea. Finansijski potencijal neposredno utie na nivo i dinamiku ulaznih i izlaznih elemenata sistema. Taj uticaj se ispoljava kroz mogunosti obezbjeenja potrebnih stalnih sredstava, mogunosti nabavke potrebnih reprodukcionih sredstava, isplata plata radnicima i sl. Finansijski potencijal je takoe jedan od znaajnih faktora kvantitativnog i kvalitativnog razvoja preduzea. 7. Pod organizacionim potencijalom podrazumjevamo kompoziciju ljudskih aktivnosti u korienju raspoloivog potencijala. Te kompozicije ljudskih aktivnosti nazivaju se organizaciom. Ovi faktori ne djeluju izolovano, ve u zajednici sa drugim objektivnim faktorima (prirodnim, tehnikim, drutvenim, kadrovskim, finansijskim).

10. EKONOMIJA PREDUZEA KAO IZRAZ FUNKCIONISANJA PREDUZEA

25

Sistemski pristup preduzeu podrazumijeva sagledavanje njegove najire shvaene ciljne funkcije i sve ukupnih pojavnih manifestacija njegovog ponaanja,da bi se stvorile predpostavke da se efikasno upravlja njegovim poslovanjem,rastom i razvojem. Sistemski proces preduzea podrazumijeva da se preduzee tretira kao sistem. S obzirom na njegovu ciljnu funkciju i materijalnu i kadrovsku podlogu preduzee je ekonomski sistem jer je osnovano,egzistira,raste i razvija se da realizuje ekonomske ciljeve.Istoveremeno ima karekteristike funkcionalnog ekonomskog sistema. Preduzee je sistem cilja,jer se osniva da realizuje i gasi ako ne ostvaruje ekonomske ciljeve. Preduzee kao ekonomski sistem nastaje kao rezultat ovjekovog organizacionog stvaralatva, pa u sebi nosi i karekteristike organizacionog sistema. Iz karekteristika preduzea tehnolokog i otvorenog sistema proizilazi da su interakcije sa okruenjem predpostavka njegovog funkcionisanja i razvoja.To znai da se meusobno mijenjaju,meuzavisni,direktni i indirektni uticaji izmeu okruenja i preduzea. Okruenje je faktor opstanka i efikasnosti razvoja preduzea. Preduzee kao ekonomski sistem opredjeljuju njegovi elementi, onda je jasno da se sutina njegovog ekonomskog postojanja ne moe razumjeti ako se ne otkrije sutina i karakter ekonomskih procesa i ekonomskih odnosa,na kojima poiva njegovo funkcionisanja.kao i ekonomskih stanja,kroz koja prolazi u ostvarivanju svoje ekonomske misije. Funkcionisanje preduzea nije nita drugo nego odvijanje odreenih procesa koji nastaju tek zavisno od ovjekove volje,a u zavisnosti od eksternih i internih faktora koji te procese svojim dejstvom uslovljavaju.Karekteristike ovih procesa zavise od toga da li su u pitanju prirodni,programirani ili ekonomski tokovi.Iz svih karekteristika preduzea kao ekonomskog sistema proizilazi da se u njegovom funkcionisanju istovremeno odvijaju:prirodni procesi,tehniko-tehnoloki programirani proizvodni proces i ekonomski procesi. Prirodne procese reguliu svojim dejstvom prirodni znakovi i u njima se odvijaju prirodni tokovi materije,energije i informacija.Tehniko-tehnoloke programirane proizvodne procese koji poivaju nauno struni programiranim tokovima materije,energije i informacije,reguliu programi,ali zavise i od ponaanja menedera i zaposlenih koji svojim aktivnostima mogu da utiu na tokove. Ekonomske procese koji se odvijaju u funkcionisanju preduzea u trinoj privredi reguliu svojim dejstvom trini zakoni i ekonomski principi koji se moraju potovati u organizovanju poslovanja preduzea. Funkcionisanje preduzea preko odvijanja ovih procesa treba da obezbijedi:efikasno zadovoljavanje potreba prema zahtijevima trita,racionalno upotrebu ogranieno raspoloivih drutvenih resursa i ostvarivanje takvog nivoa ekonomije,odnosno,ekonomskih rezultata kojima se zadovoljavaju protivrijeni ekonomski ineteresi potroaa ,vlasnika,menadera,zaposlenih i ostalih zainteresovanih stejkhodera. Preduzee kao poslovni sistem je odreeno:njegovim ciljevima,prirodnim i tehnikim elementima u organizacionoj strukturi,procesima koji se odvijaju u njegovom funkcionisanju i stanjima koji oznaavaju nain njegovog poslovanja i prolaznu odreenost ili fazu njegovog razvoja.Upravljanje ekonomijom preduzea podrazumijeva poznavanje sutine svih procesa ,tokova svih stanja i podstanja i svih faktora koji utiu na funkcionisanje preduzea.

11. EFIKASNOST I EFEKTIVNOST PREDUZEA

26

Kao koncept koji u sebi sadri i povezuju ciljeve preduzea,resurse i transformacione procese koji predstavljaju osnovu za realizaciju ciljeva,efikasnost i efektivnost su od sutinskog znaaja za svako preduzee. Efektivnost podrazumijeva zahtijev da se prvo izvri izbor pravih ciljeva,a potom korienjem raspoloivih resursa ostvari maksimalna realizacija izabranih ciljeva. Efikasnost predstavlja zahtijev da se realizacija izabranih ciljeva ostvari uz najmanje koritenje raspolozivih resursa uz najveu racionalnost njihove upotrebe. Postoje tri tipa efikasnosti kojima se tako stanje ekonomije izraava:proizvodna efikasnost,kao zahtijev da se ouputi ekonomije proizvede uz to nize trokove;alokativna efikasnost,kao zahtijev da se raspoloivi resursi alociraju na proizvodnju onih proizvoda i usluga koje drutvo trai;distributivna efikasnost,kao zahtijev da se ouputi distribujiu na takav nain da potroai ne ele kada je u pitanju njihov dodatak i trine cijene da svoj dohodak troe na bilo koji drugi nain. Efektivnost preduzea predstavlja stepen ostvarenja ciljeva preduzea,vii stepen ostvarenja ciljeva preduzea indikator je vee efektivnosti.Ako se efektivnost ispoljava kao zahtijev za realizacijom odreenog stepena izabranih ciljeva uz najmanje koritenje raspoloivih resursa preduzea,onda se efikasnost izraava odnosom rezultata i ulaganja neophodnih da se ti rezultati ostvare.to je poterbna manja koliina resursa da se odreeni rezultat ostvari,odnosno,to se sa odreenim koliinama resursa ostvaruju vei rezultati,to je efikasnost preduzea vea i obrnuto. Proizvod je rezultat izbora ali efikasnije i manje efikasne proizvodnje.Njegov kvalitet i koliina koju treba proizvesti zavise od odluka o izboru proizvoda i njegovih karakteristika (efikasnost)ali konkretno proizvedena koliina i ostvaren kvalitet su izraz proizvodne sposobnosti(efikasnost).Preduzee moe biti ekonomski efikasno, a da to neprati ekonomska efektivnost;to znai da proizvodi zalihe nekonkurentnih proizvoda ili ih prodaje po cijenama koje ga vode ka gubitku.Ono moe biti efektivno iako nije ekonomski efikasno jer u uslovima izraene tranje moe prodavati manje racionalno proizvedene proizvode ali e ukupan efekat biti manji zbog visokih trokova.

12.ELEMENTI EKONOMIJE PREDUZEA

12.1.RADNI KOLEKTIV PREDUZEA 12.1.1 Sastav radnog kolektiva Zaposleni bez obzira na funkciju, ulogu, mjesto i posao koji obavljaju ine kolektiv preduzea. Radni kolektiv nastaje slobodnim angaovanjem radnih ljudi u preduzeu. Meutim, jasno je da sastav radnog kolektiva nije rezultat iskljuive slobodne volje i elje za radom u odreenoj organizaciji, nego je rezultat odreenih potreba sa gledita strukture radnog kolektiva u zavisnosti od funkcije koju e organizacija imati u procesu drutvene reprodukcije i u zavisnosti od njene djelatnosti, sredstava i ciljeva. Na sastav radnog kolektiva utie i mogunost iznalaenja odgovarajue vrste i strunosti radne snage. Kolektiv u odnosu na zadatak moe biti:

27

optimalno strukturisan ili da sastav radnog kolektiva odstupa od optimuma. Sposobnost da izvri radni zadatak na najbolji mogui nain u odreenom roku koji se pred njim postavi predsatvlja optimalni sastav radnog kolektiva. Zadatak je definisan najprije karakterom dijelatnosti i strukturom preduzea, a zatim podjelom rada u njemu. Posmatran sa kvalitativne strane podrazumijeva kvalifikovanost, tj. odreenu strunost radnika koja mora da odgovara vrsti posla na konkretnom radnom mjestu, a kvantitativno to je sposobnost, koja se posmatra sa aspekta usklaenosti veliine kolektiva i obima posla, odnosno, zadatka koji treba zavriti u odreenom roku. Svaki lan radnog kolektiva treba da bude sposoban za poslove i zadatke na koje se rasporedjuje. Stalna dinamika u razvoju kvalifikovanosti radne snage dovodi do stalnog usavravanja i potrebe premjetanja sa jednog na drufo radno mjesto. Jednom ostvaren optimum radnog kolektiva nije odriv u duem vremenskom periodu, jer se stalno uspostavljaju novi odnosi potrebne i realne kvalifikovanosti. Razvoj nauke i tehnike uslovljava nain obavljanja posla na pojedinim radnim mjestima. Fluktuacija radne snage dovodi do pada produktivnosti rada zbog gubitka vremena prilagoavanja. 12.1.2.Promijene sastava radnog kolektiva

Optimalni sastav radnog kolektiva je onaj sastav, koji se podudara sa potrebama, cjenei sa gledita sposobnosti radnog kolektiva da izvri zadatke koji se pred njim nalaze. Optimalni sastav radnog kolektiva je onaj njegov sastav pri kome e radni kolektiv na najbolji nain izvriti svoje zadatke. Kako su zadaci u okviru radnog kolektiva uslovljeni djelatnou preduzea i podjelom rada koja je u njemu izvrena, tako e i sastav radnog kolektiva u prvom redu zavisiti od ta dva faktora. Dejstvo promjena koje se deavaju u strukturi radnog kolektiva naruava optimalan sastav radnog kolektiva. Formiranje radnog kolektiva je stalan proces trajnih promjena uslovljenih procesima: ukljuivanjem novih radnika u radni kolektiv, naputanjem radnog kolektiva i razvijanjem kvalifikovanosti profila radnika u radnom kolektivu. Ukljuivanjem novih lanova, radni kolektiv se prilagoava svojim zadacima kvalitativno i kvantitativno. Kvalitativno u tom smislu to se za zadatke za ije izvrenje u radnom kolektivu ne postoje radnici potrebnih kvalifikacija uzimaju radnici iz okruenja koji imaju takve kvalifikacije. Kvantitivno to se na onim radnim mijestima na kojima je postojei broj radnika nedovoljan uzimaju novi radnici da bi se popunio broj potreban za izvrenje postavljenih zadataka. Radnik ostaje u radnom kolektivu dotle dok ekonomski interesi obezbjeuju ostvarivanje radnika i preduzea.Ako njegov interes nije u dovoljnoj mjeri zadovoljen,on svojevoljno naputa kolektiv i dolazi tamo gdje su mu uslovi povoljniji. Radni kolektiv pored priliva i odliva radne snage mijenja se i zbog toga to se stalno mijenjaju uslovi izvrenja zadatka, pa je neophodno da se mijenja i kvalifikaciona struktura i da se stvarni sastav kolektiva priblii optimalnom sastavu, a to znai da definisani zadatak obavi kvalitetno, odnosno, efikasno i u najkraem moguem roku i na najbolji mogui nain.

28

12.1.3. Integrisanost radnog kolektiva Ukoliko se pojedinci, lanovi kolektiva sa svojim motivima i ciljevima poveu jedinstvenim zajednikim ciljevima i jedinstvenim radnim moralom ostvaruje se integrisanost radnog kolektiva. Ako postoji vie zajednikih interesa, integrisanost kolektiva je na viem nivou. U savremenim uslovima poslovanja integrisanje radnika u jedinstveni kolektiv preduzea je centralni problem organizacije. Kolektivnim ugovorom utvrene su najnie cijene rada za vrstu i stepen kvalifikovanosti po djelatnsotima, odnosno, granama. Odgovornost, teina posla i uslovi pod kojima se obavlja posao odgovaraju zahtjevima u okviru sloenosti posla. Zadovoljavanje individualnih potreba i motiva radnika djeluju kao faktor integracije preko: osjeaja zadovoljstva od rada koju konkretni proizvoa ostvaruje, zadovoljstva u izvravanju sopstvenog zadatka i zadovoljstva kolektiva u kome radi. Stalno poboljavanje uslova rada, zatite na radu, dobri meuljudski odnosi, samo su dio doprinosa u integraciji kolektiva. 12.2.SREDSTVA PREDUZEA Da bi se obavila bilo koja poslovna aktivnost, preduzeu su pored ljudskih faktora, kao to je radna snaga, potrebna i ostala dva faktora proizvodnje,sredstva za rad i predmet rada. U izraivanju upotrebnih vrijednosti radi prisvajanja prirodnih stvari za ljudske potrebe, opti uslovi za razmijenu materije izmeu ovjeka i prirode proces rada predstavlja se kao svrsishodna djelatnost rada. Sredstvo za rad jeste stvar ili skup stvari koje radnik stavlja izmeu sebe i predmeta rada i koje mu slue kao orua za sprovoenje njegove dijelatnosti na tom predmetu. Predmet rada je samo sirovina onda ako je ve pretrpio kakvu izmijenu putem rada. Sredstva za proizvodnju predstavljaju sredstva za rad i predmet rada, a kolika je uloga i znaaj sredstava za rad moe se shvatiti ako se ona posmatraju u odnosu na sam rad u ekonomskim epohama koje se razlikuju ne po onome ta se pravi ve kojim sredstvima i kako se pravi. 12.2.1.Vrste sredstava Ekonomske vrijednosti kojima se ostvaruju ciljevi, odnosno, obavljaju poslovi i zadaci a predstavljaju sredsta apreduzea. Prema zakonskim propisima sredstva preduzea se grupiu u :poslovnu aktivu i vanposlovnu aktivu. Upisan, a neuplaen kapital, stalna sredstva, obrtana sredstva, aktivna vremenska razgranienja u cijelini ine poslovna sredstva i poslovnu aktivu. Sredstva zajednike potronje za potrebe stanovanja, sredstva zajednike potronje za druge potrebe i ostala vanposlovna sredstva predstavljaju vanposlovnu aktivu. Kriterijum za podijelu poslovnih sredstava na stalna i obrtna sredstva je karakteristika troenja i brzine reprodukovanja. Obrtna sredstva su ona ija se vrijednost cijela reprodukuje u jednom ciklusu. Stalna sredstva su ona iji je koeficijent obrta manji od jedan, a obrtna sredstav su ona koja imaju koeficijent obrta vei od jedan. Stalna sredstva sainjavaju u prvom redu opremu, koja daje poseban ton i peat nainu proizvodnje odreenog proizvoda i ukupnom kvalitetu ekonomije preduzea u proizvodnji. Obrtana sredstva na svom krunom kretanju javljaju se u svakoj fazi ciklusa u drugom obliku i trpe na taj nain metamorfozu ili prelaska iz jedne faze u drugu. Prema naim zakonskim propisima obrtana srdestva sainjavaju: zalihe,

29

kratkorona potraivanja, hartije od vrijednosti, novana sredstva i aktivna vremenska razgranienja. Obrtna sredstva u zalihama obuhvataju: materijal i rezervne dijelove,sitan iventar, proizvodnju, gotove proizvode i robu. Kratkorona potraivanja iz poslovanja sainjavaju: avansi, depoziti i kaucije, kupci u zemlji, kupci u inostranstvu, potraivanja od povezanih preduzea,potraivanja od specifinih poslova, razna potraivanja iz poslovanja. Hartije od vrijednosti i novana sredstva ine pozicije raznih vrijednosnih papira i gotovine.Pomou koeficijenta obrta i vremena trajanja obrta omoguuje se kontrola brzine obrta, kontrola korienja obrtnih sredstava, a oni istovremeno slue za utvrivanje obima potrebnih sredstava i otvorenog nivoa rentabilnosti. Pored ostvarene rentabilnosti, preduzea moraju za voenje zdrave poslovne politike, za odravanje zdravog finansijskog stanja voditi rauna i o likvidnosti preduzea. Obim i struktura obrtnih sredstava uslovljeni su specifinostima svakog preduzea i procesima koji se odvijaju u njemu. 12.2.2.Sredstva kao faktor ekonomskog kvaliteta U procesu proizvodnje sredstava troe svoju vrijednost prenosei ih na novi proizvod u granicama koje se procijenjuju i,priznaju kao opravdane. Sredstva kao element i faktor ulaganja predstavljaju znaajnu determinantu kvaliteta ekonomije i to preko svojih oblika ulaganja: troenja, angaovanja i preko nosioca nove tehnike. Zbog toga to ne postoji usklaenost izmeu troenja i prenoenja vrijednosti, postoje razlike koje se u procesu troenja posmatraju :sa stanovita procesa rada,vremena troenja i preko dejstva trita. Sredstva se troe u procesu rad kao rezultat procesa troenja radne snage. Troenje sredstava za rad vri se kad su sredstva van funkcije procesa rada i procesa troenja radne snage ali utie na kvalitet ekonomije preduzea negativno. Angaovanje sredstava poinje procesom nabavke, a dezangaovanje njegovim pretvaranjem u novani univerzalni oblik. Svojom angaovanou sredstva vre funkciju obezbijeenja kontinuiteta reprodukcije. Suma angaovanih sredstava i vrijeme njihove vezanosti za reprodukciju uslovljeno je tehnikim faktorima ali i uslovima nabavke. Sredstva za proizvodnju koja poveavaju proizvodni uinak znae progres i za ekonomiju koje je primjenjuju, ali i za sve ostale ekonomije koje koriste proizvode konkretne ekonomije, jer smanjuju koliinu predhodnog rada sadranog u robi, odnosno, smanjuju trokove proizvodnje. Razvojem tehnike i tehnologije stvara se nova upotrebna kvaliteta te na taj nain sredstva postaju transmisija kojom se povezuju novi upotrebni kvaliteti i potrebe u razvoju. 12.2.3.Odnosi sredstava i zadatka Za uspjeno obavljanje poslovnih aktivnosti nuno je da jedno preduzee raspolae sa dovoljno i po kvalitetu raspoloivim sredstvima. Kvalitativna odredjenost sredstava funkcija je u prvom redu uslovljena od prirode djelatnosti preduzea. Struktura sredstava po namjeni i tehnikim osobinama uslovljena je funkcijom koju preduzee vri u procesu drutvene reprodukcije. U koliko postoji djelimina ili potpuna neusklaenost izmeu sredstava i zadataka, zadatak e biti djelomino izvren ili e njegova realizacija u potpunosti izostati. Ovakva diktirana sprega izmeu sredstava postoji samo u oblasti sredstava za rad jer se oni meusobno uslovljavaju kod predmeta rada, odnosno obrtnih

30

sredstava, situacija je neto drukija. Ovde se veza izmeu sredstava i zadataka uspostavlja indirektno preko osnovnih sredstava, odnosno preko orua za rad. Ako preuzee ne bude imalo odgovarajuu vrstu sirovina, odgovarajui kvalitet materijala nee moi da proizvede proizvod odreenog kvaliteta. Sinhronizacija obrtnih sredstava je jo oiglednij, zbog stalnog kruenja te se odnosi izmeu pojedinih oblika moraju permanentno odravati, ime se obezbjeuje kontinuitet procesa reprodukcije. Svaki poremeaj harmonije izmeu sredstava i zadataka ima za posljedicu djelomino ili potpuno neizvrenje zadataka. Racionalnost na tom podruju svodi se na traenje uvjek novih optimuma i nastojanje da se stvarno stanje njima priblii. Mora da postoji vremenska usklaenost izmeu sredstava i obima posla. Poslovi i sredstva se moraju vremenski tempirati radi izvrenja preuzetog zadatka u drutvenoj reprodukciji. Sa poveanjem obima poslova mora da doe do poveanja sredstava u istoj proporciji ime se omoguuje blagovremeno izvrenje ukupnog zadatka, sa opadanjem obima nuna je sinhronizacija obima poslova i sredstava prema tom niem nivou ili e u suprotnom doi do ispadanja sredstava iz funkcije ili e se sredstva neracionalno koristiti. Stalno pretvaranje proporcija u disproporcije sa tenjom da se uspostave neki novi optimalni odnosi izmeu sredstava i zadataka to samo po sebi znai praktino efikasnije koritenje raspoloivih sredstava, karakteristino je za poslovnu aktivnost odnosno za postizanje optimalnih finansijskih rezultata.

13.TROENJE KAO OBLIK ULAGANJA U REPRODUKCIJU I NJEGOVO KLASIFIKOVANJE

Da bi se proizvodnja obavila potrebno je da se reprodukuje radna snaga kao minuli rad utroena u predhodnom ciklusu proizvodnje,ime se obezbjeuju uslovi za novu proizvodnju. Reprodukovanje se obavlja prenoenjem rada na nov proizvod. Proizvod kao rezultat reprodukcije predstavlja drutveni cilj proizvodnje i ima svoju ekonomsku vrijednost. Ekonomska vrijednost je osnovno mjerilo drutvene cijelishodnosti bilo koje proizvodnje. Ona je izraz: a)drutveno priznatih ulaganja vrijednosti u reprodukciju da bi se dobio eljeni proizvod, b)drutvenog priznanja cjelishodnosti konkretne proizvodnje sa stanovita drutvenih interesa i drutvenih potreba. Posmatrano sa ovih aspekata vrijednost proizvodnje moe da se kvantitativno izraava i tretira kao: 1) proizvedena vrijednost 2) trina cijena proizvoda 1)Proizvedena vrijednost je izraz drutveno priznatih ulaganja elemenata proizvodnje,koji predstavljaju uslov za stvaranje nove vrijednosti tj. proizvoda.Ti elementi su: materijal(M), sredstva za rad(I) i radna snaga(L). Proizvedena vrijednost je zbir:

31

V=Vm+Vi+Vl
Pri emu je : V =vrijednost proizvodnje, Vm=vrijednost utroenog materijala, Vl= vrijednost koja je rezultat drutveno priznatog troenja radne snage(nova vrijednost) Vi= vrijednost utroenih sredstava za rad. Ove komponente vrijednosti proizvodnje kvalitativno se mogu tretirati kao: a)prenijeta vrijednost b)nova vrijednost-novostvorena vrijednost a)Prenijeta vrijednost se sastoji od vrijednosti sredstava za proizvodnju ,ona je zbir

Vmi=Vm+Vi
Vmi= prenijeta vrijednost, Vm= vrijednost utroenog materijala, Vi= vrijednost utroenih sredstava za rad. Komponente vrijednosti utroenih sredstava za rad i utroenog materijala u procesu proizvodnje novog proizvoda nisu kao vrijednost proizvedene u tom procesu jer su one postojale i prije poetka troenja u tom procesu ,one su samo prenjete kao vrijednost u nov proizvod. b) Komponenta nova vrijednost-novostvorena vrijednost nije postojala kao drutveno priznata ekonomska vrijednost prije poetka proizvodnje proizvoda.Ona je postojala kao koliina bioenergije ,proizvodne energije radnika ,radnog kolektiva,koji proizvodi proizvod novih upotrebnih kvaliteta. Utroci proizvodjaeve bioenergije neophodni da bi se dobio novi proizvod predstavljaju novu ekonomsku vrijednost. Kao najpouzdanije mjerilo za izraavanje proizvedene vrijednosti uzima se drutvenopotrebno vrijeme trajanja procesa rada da bi se dobio novi proizvod.Ta mjera se potvrdjuje u procesu razmjene ,pod dejstvom ponude i potranje na tritu. 2)Trina vrijednost proizvoda je vrijednost koju drutvo priznaje pri njegovoj razmjeni na tritu.Ona nemora da bude ravna njegovoj proizvedenoj vrijednosti ve moe da navie ili na nie odstupa od nje,zavisi od toga u kojoj je mjeri proizvoa tog proizvoda uspjeo da ocjeni drutvenu opravdanost proizvodnje upravo takvog proizvoda i u onim koliinama u kojima ga je proizveo.Prvo odstupanje predstavlja pozitivan korektiv proizvedene vrijednosti od strane drutva,korektiv vee trine vrijednosti od proizvedene vrijednosti proizvoda,drugo odstupanje predstavlja negativan korektiv za proizvoaa ,pri kome se trina vrijednost sputa ispod proizvedene vrijednosti.Moe odstupati na vie ili nie od proizvedene vrijednosti:

C = V C
Pri emu je : V =vrijednost proizvodnje, C = trina vrijednost proizvod C = odstupanje trine vrijednosti od proizvedene vrijednosti

32

Proces reprodukcije uvijek se odvija kroz interakciju elemenata proizvodnje: radne snage, sredstava za rad i predmeta rada. Ovi elementi se ulau u proces reprodukcije kao odreeni upotrebni kvaliteti i kao ekonomske vrijednosti. Ulaganja ekonomskih vrijednosti ispoljavaju se kao: - Troenje elemenata proizvodnje, i - Angaovanje vrijednosti. Troenje elemenata proizvodnje odvija se tako to radna snaga djeluje na sredstva za rad u tehnolokom procesu na materijal radi dobijanja novog upotrebnog kvaliteta. Ljudski rad prenosi vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod. Novoostvarena vrijednost u sebi sadri: 1. Potrebnu vrijednost za reprodukovanje utroene radne snage, i 2. Viak vrijednosti. 1) Potrebna vrijednost je izraz reprodukcione vrijednosti utroene radne snage, koja se utvruje na osnovu ekonomskih zakonitosti koje vladaju u oblasti raspodjele rezultata drutvenog rada. Njena visina je komplementarna sa visinom vika vrijednosti, i u vezi je sa ciljevima drutvene proizvodnje, koja se ispoljava kao lina, razvojna i opta. 2) Viak vrijednosti je rezultat specifine uloge radne snage u procesu reprodukcije, izraene u sposobnosti da stvara iste vrijednosti nego to je potrebno za njeno reprodukovanje, kao i odnosa koji vladaju u raspodjeli rezultata reprodukcije. Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izraavaju se u naturalnom i finansiskom obliku. Veliina utroaka elemenata proizvodnje uslovljena je naturalno izraenim obimom (utrocima),i finansijskom komponentom (cijenama) sredstava za proizvodnju, odnosno zaradom po jedinici radnikovog rada. Troenje elemenata proizvodnje klasifikuje se kao: - Naturalno izraeno troenje ili utroci, - Finasijski izraeno troenje ili trokovi. Utroci elemenata proizvodnje uslovljeni su tehnikim i organizacionim faktorima. Cijene sredstava za proizvodnju i zarade radnike uslovljene su djelovanjem trinih zakona robno novane privrede, te odnosima u raspodjeli nove vrijednosti, kao drutvenim faktorima s jedne strane, i organizacionim faktorima s druge strane. Utroene vrijednosti su uslovljene: - troenjem, - djelovanjem trinih zakona, - organizovanjem. Ovako gledano, trokovi su novani izraz utroaka elemenata proizvodnje. Trokovi su funkcija: - Utroaka elemenata proizvodnje,i - Novanih multiplikatora (cijena sredstava za proizvodnju i zarada za izvreni rad) Radnom snagom(L) se djeluje pomou sredstava za rad(I) u datom tehnolokom postupku(M), na odreenu vrstu materijala( )s ciljem dobijanja odreenog kvaliteta proizvoda (). L I M =>

33

13.1.UTROCI ELEMENATA PROIZVODNJE 13.1.1. Utroci materijala 13.1.1.1.Pojam utroaka Utroci materijala su fiziki iskazane koliine materijala koji se reprodukciono troi u procesu proizvodnje. Za njih je bitna koliina utroenog materijala ,i da se troenjem materijala troi minuli rad sadran u njemu. Koliina utroka materijala definisana je: - Intenzitetom troenja, i - Vremenom trajanja troenja. Intenzitet troenja se izraava kolinom materijala koja se troi u jedinici vremena. U tehnolokom postupku () je vii intenzitet troenja znai intenzivniji proces stvaranja novog proizvoda. Ovdje postoji direktna proporcija izmeu utroka materijala i obima proizvodnje. Vrijeme trajanja troenja materijala moe biti kontinuirano i diskontinuirano. Ako je kontinuirano, vee je i troenje materijala i obrnuto. Materijal u sebi sadri odreenu drutveno priznatu vrijednost, koja se prenosi na novi proizvod troenjem materijala. 13.1.1.2 Objektivno uslovljeni utroci materijala Objektivno uslovljeni utroci materijala su utroci nastali pod dejstvom: tehnikih i prirodnih faktora. Dejstvom tehnikih faktora, kao to su: karakteristike proizvoda i tehnolokog procesa, sredstava za rad, karakteristike materijala, nivo tehnike opremljenosti, utvruje se minimalna neophodna (minimalna) koliina materijala za proizvodnju proizvoda datih karakteristika. Objektivno troenje materijala moe se utvrditi i pod dejstvom organizacionih faktora: pri tehnizovanju organizacionih rjeenja i pri troenju materijala u okviru odreene zone proizvodnje. Kod objektivnih tehnikih faktora, potrebne koliine se najpreciznije utvruju za izradu, a manje precizno kod utroka materijala na organizovnim radnim mjestima. 13.1.1.3. Stvarni utroci materijala Stvarani utroci materijala formiraju se pod dejstvom: - objektivnih, i - subjektivnih faktora okruenja. Objektivno uslovljeni utroci materijala su uslov za nastanak proizvoda odreenog kvaliteta. Dejstvom subjektivnih faktora poveava se utroak materijala preko objektivno potrebnih utroaka. Pojavni oblici suvinog utroka materijala su: kart, kalo i rastur.

34

kart moe nastati pogrenim mjerama organizovanja ili neposrednim operacijama sa materijalom (pogrena nabavka, lo proces rada, greke u konstrukciji proizvoda, primjena pogrenih alata, postupaka u njegovoj obradi i pogrena receptura). Kalo je posljedica odreenih biohemijskih procesa na organskim materijama, a suvini kalo je posljedica neadekvatnog uskladitenja i manipulacije. Rastur je posljedica prekomjernih i neracionalnih troenja reijskih materijala. Razlozi su nepotovanje mjera organizacionog procesa proizvodnje, nedostatak normi utroka, dokumentacija kontrole i sl. 13.1.1.4.Nosioci utroka materijala Praenje efikasnosti utroka materijala ogleda se kroz odnos utroaka i proizvoda. Troenje materijala za izradu je funkcija obima proizvodnje. Vremenski i prostorno se poklapa sa nastankom proizvoda. Ovu vezu mogue je uspostaviti ako je u pitanju jedan proizvod, ali je tee kada je u pitanju asortiman proizvoda a jo je tee ako se troenje materijala vremenski ne poklapa sa proizvodnjom odreenog proizvoda odnosno kada je rije o diskontinuitetu u ritmu proizvodnje.Troenja materijala tjenje su povezana sa stvaranjem novog proizvoda nego troenje na organizacionim mjestima pripreme i zarne faze procesa rada. 13.1.1.5.Mjesto utroka materijala Radna mjesta razlikuju se po vrsti i kvantitetu troenja matrijala. Radna mjesta se po tom mogu podijeliti na: Radna mjesta izrade proizvoda, i Reijska radna mjesta (u pripremnoj fazi i na organizovanim radnim mjestima u svim fazamama ciklusa rada). Radna mjesta izrade su ona mjesta gdje se obavlja tehnoloka transformacija materijala u proizvod. Troenje materijala na reiskim radnim mjestima su troenja u pripremnoj izavrnoj fazi i na organizacionim radnim mjestima svih faza ciklusa rada. U pripremnoj fazi, trokovi su fiksni, dok u proizvodnji zavise od obima proizvodnje. 13.1.1.6 Objektivno uslovljeno troenja materijala po mjestima Troenje materijala iznad normativnih zahtjeva trae da se ona svedu na granice doputenog. Mogu se izuavati sa stanovita mjesta, stanovita faktora i karakteristika troenja pojedinih vrsta materijala. Utroci mogu biti: - Utroci materijala za rad, - Utroci pomonog materijala, - Utroci energije, - Proporcionalni utroci reijskog materijala, - Relativno-fiksni utroci reijskog materijala, i - Fiksni utroci reijskog materijala. 1) Utroci materijala za izradu prostorno i vremenski se identifikuju sa stvaranjem novog proizvoda, tj. Proporcionalni su obimu proizvodnje. Ovu proporicionalnost uslovljavaju tehniki faktori: - Karakteristike proizvoda,

35

- Karakteristike tehnolokog procesa, - Karakteristike sredstava za rad, - Karakteristike materijala, i - Uslovi rada. Direktan materijal svojom supstancom ulazi u proizvod pa od tuda kvalitet i obim proizvodnje uslovljava veliinu i kvalitet utroaka materijala za izradu. 2) Utroci pomonog materijala nastaju i zavise od karakteristika tehnolokog procesa.Visina utroaka u odnosu na obim je proporcionalna. 3) Utroci energije u globalu zavise od stepena supstitucije ivog rada minulim.Utroci energije po jedinici proizvoda uslovljen je svim onim faktorima koji utiu na utroak materijala za izradu. 4) Proporcionalni utroci reiskog materijala su takvi utroci materijala koji nastaju na reiskim radnim mjestima i to na radnim mjestima zavrne faze izrade proizvoda. 5) Relativno fiksni trokovi reiskog materijala nastaju na pripremno zavrnim mjestima i na organizacionim radnim mjestima tehnoloke faze.Njihova osnovna karakteristika je slaba funkcionalna veza sa obimom proizvodnje.Veliina utroaka ovog materijala zavisi od: 1.Karakteristika tehnolokog procesa, 2.karakteristika sredstava za rad, 3.uslova za rad, 4.vida i nivoa organizacije proizvodnje . 6) Fiksni utroci reiskog materijala su nezavisni od obima proizvodnje.Rije je o troenju materijala u pripremnoj fazi procesa rada ,uslovljenih nainom rjeenja zadataka preduzea. Troenja materijala na ovim radnim mjestima uslovljena su: 1. karakteristikama proizvoda 2. karakteristikama tehnolokog procesa 3. karakteristikama materijala 4. vidovima organizacije proizvodnje.

13.1.2. Utroci sredstava za rad 13.1.2.1. Pojam utroaka sredstava za rad Predstavljaju gubljenje fiziko-upotrebne snage sredstava u procesu proizvodnje. Teko su mjerljiva jer ne postoji instument za precizno mjerenje slabljenja fizike moi. Troenje sredstava za rad znaajno se razlikuje od troenja materijala. Sredstva se samo djelomino troe u jednom ciklusu. Troenje sredstava za rad viestruko nadmauje ciklus troenja proizvoda u ijoj proizvodnji uestvuje.Ona ne prenose svoju supstancu na novi proizvod.Kod sredstava za rad vrijeme je bitan faktor. 13.1.2.2. Stvarno troenje sredstava za rad Stvarno troenje sredstava za rad mogu biti: 1. Fiziko troenje 2. Starenje

36

3. Ekonomsko zastarijevanje i 4. Lom i kvar sredstava za rad. 1)Fiziko troenje sredstava za rad je proces postepenog gubljenja radne sposobnosti zbog upotrebe sredstava u procesu proizvodnje, uslovljeno je : a)kvalitetom materijala od koga je sredstvo izgraeno b)uslovima upotrebe i nainom odravanja sredstava. 2)Sredstva za rad se troe i kada rade i kada nerade ,proces je jo intenzivniji kad je sredstvo van upotrebe nego kad je u procesu proizvodnje. 3)Ekonomsko troenje nastaje zbog tehnikog progresa,nova tehnika zamjenjuje staru,sredstva su tehniki jo uvjek upotrebljiva ali ekonomski neracionalna. 4) Lom sredstava je unitenje dijela ili cijelog sredstva,dok je kvar blae oteenje sredstava koje moe sredstvo privremeno do popravke izbaciti iz upotrebe.U principu vii intenzitet upotrebe prouzrokuje lom,dok bolje odravanje znai manji lom i kvar sredstava. 13.1.2.3.Objektivno uslovljeno troenje sredstava za rad Fiziko troenje sredstava za rad uslovljeno je prirodnim i tehnikim faktorima: starost tehnologije, efikasnost sredstava za rad, kvalitet materijala od kojeg je sredstvo izraeno, vidovi rada i nivo tehnike opremljenosti. 13.1.3. Utroci radne snage 13.1.3.1. Pojam utroka radne snage Pod utrocima radne snage podrazumijevaju se odreene koliine bioenergije koja se troi u procesima rada. Na troenje radne snage utiu faktori: a) Vrijeme trajanja troenja radne snage( podrazumjeva koliinu utroene radne snage) zavisi od objektivnih i subjektivnih faktora. b) Intenzitet troenja (podrazumijeva odreenu koliinu rada koji se troi u jedinici vremena). Utroak radne snage je proporcionalan obimu kada je u pitanju proizvodnja. Izvan proizvodnje nije. 13.1.3.2.Mjesta utroka radne snage Mjesta utroaka radne snage obzirom na karakter troenja radne snage mogu biti : - Tehnoloka (direktno proporcionalna obimu proizvodnje), - Netehnoloka radna mjesta (troenja na ovim mjestima nisu u funkciji obima proizvodnje, ve funkcija organzacije rada).

13.1.3.3.Nosioci utroka radne snage

37

Nosilac utroka radne snage je sam proizvod. Racionalnost troenja radne snage kontrolie se odnosom utroka radne snage i obima proizvodnje, koji se javljaju kao posljedica rada. Postoji direktan odnos izmeu troenja radne snage i novih upotrebnih kvaliteta proizvoda.Troenje radne snage na organizacionim radnim mjestima tehnoloke faze, vremenski se podudaraju sa izradom novih upotrebnih kvaliteta, ali se postavlja problem veze utroka radne snage i konkretnog proizvoda. Kako se najee radi o grupi proizvoda postoje kljuevi kako se to izraunava. 13.1.3.4.Objektivno uslovljeni utroci radne snage Objektivno potrebni utroci radne snage za proizvodnju odreene koliine i kvaliteta proizvoda utvruje se dejstvom objektivno i objektiviziranog djelovanja subjektivnog faktora.Ovo objektiviziranje dejstva subjektivnih faktora ostvaruje se putem utvrivanja standarda za kvalifikovanost,intenziteta troenja radne snage i organizacije procesa rada. Dejstvo objektivnih faktora ogleda se kroz: Dejstvo tehnikih faktora, na radnim mjestima izrade pod dejstvom tehnikih i prirodnih faktora, utroci radne snage u jedinici vremena i po jedinici proizvoda su konstantne. Ukupni utroci radne snage uslovljeni su duinom trajanja procesa rada i u direktnoj su funkciji obima proizvodnje. Dejstvo organizacione strukture na troenje radne snage; manifestuje se kroz nain na koji se formiraju odnosi sredstava za rad, radnih mjesta i njihovih organizacionih veza i metoda rada koje se koriste u obavljanju procesa rada. 13.1.3.5.Stvarni utroci radne snage Stvarni utroci radne snage sadre - potrebne utroke radne snage(dejstvo objektivnih tehnikih i prirodnih faktora i objektivizirano dejstvo subjektivnih faktora) i - organizaciono uslovljene utroke radne snage. Usljed pojave subjektivnih faktora, proces rada traje due od potrebnog procesa rada, a stvarni utroci radne snage jednaki su zbiru objektivnih i subjektivnih utroaka radne snage. Neproizvodno troenje angaovane radne snage u sutini je izgubljeni potencijal rada. Bitan faktor je vrijeme trajanja troenja. Ako troenje radne snage nije adekvatno organizovano rad je u tom sluaju izgubljen, a neiskoritena radna snaga nepovratno utroena (rasuti rad i rasuto radno vrijeme). 13.1.3.6. Ciklusi rada Predstavlja objektivno uslovljeno radno vrijeme koje proe od poetka do zavretka procesa rada na jednom proizvodnom zadatku.Period rada ne predstavlja kontinuirano troenje radne snage. Ciklusi rada mogu biti: realni, prosjeni i pojedinani. Realni ciklus rada obuhvata vrijeme od poetka prve do zavretka posljednje operacije na odreenom zadatku. Obuhvata i periode rada i nerada. Prosjean ciklus rada je izvedeni prosjek realnog ciklusa rada. U njemu se mogu sagledati periodi rada i nerada posebno, odnosno proizvodnog i neproizvodnog troenja radne snage, to je znaajno za poveanje produktivnosti rada. Pojedinani ciklus rada je raunska kategorija.

38

U kvantitativnom smislu identian je sa normom asova, te moe posluiti kao kontrola i kao planski instrument. Ciklus rada se obavlja preko faza rada:pripremne,tehnoloke i zavrne faze ciklusa rada. Za racionalnu upotrebu radne snage od posebnog je znaaja prekrivanje operacija i cijelih ciklusa rada . Ekomski efekti ovoga su:eliminisanje intervala nerada ,skraenje vremena potrebnog rada,skraenje ciklusa troenja radne snage,kruenja sredstava u reprodukciji to doprinosi poveanju produktivnosti rada i boljem angaovanju sredstava.

13.2 CIJENA ELEMENATA PROIZVODNJE Elementi proizvodnje, kao ekonomske vrijednsti, izraavaju se u novcu. Iznos novca po mjernoj jedinici izraava se kao cijena. Elementi proizvodnje posmatraju se kao proizvodi odreenog procesa reprodukcije, ija razmjena se odvija posredstvom novca, uz sva uvaavanja njihovih specifinosti, a naroito radne snage. 13.2.1. Cijene sredstava za proizvodnju(Tmi) Cijene sredstava za proizvodnju su one po kojima se sredstva unose u proces proizvodnje. To je kvantitativni izraz vrijednosti sredstava za proizvodnju. Proizvod cijena i koliina daje trokove sredstava za proizvodnju. Vrijednost sredstava za proizvodnju, tj. materijalnih elemenata proizvodnje, rauna se na sljedei nain: Tmi = M Cm + I Ci odnosno Tmi = f (M,I,Cmi)

M = utroci materijala Cm = nabavna cijena materijala Ci = nabavna cijena sredstava za rad Cmi = Nabavna cijena sredstava za proizvodnju Tmi = vrijednost sredstava za proizvodnju, tj. cijena sredstava za proizvodnju Cijene sredstava za proizvodnju uglavnom se razlikuju od vrijednosti sredstava. Na tritu sredstava za proizvodnju uglavnom ne postoji ravnotea ponude i potranje . Trina cijena odstupa zbog odnosa ponude i tranje. Nabavna cijena se razlikuje i od vrijednosti i od trine cijene poto se formira pod naglaenim subjektivnim stavom konkretnog nabavljaa. Cijena se formira pod uticajem subjektivnih faktora, zavisno od sposobnosti dobavljaa. Cijene se formiraju pod uticajem dvije komponente: Cmi =Cmi Cmi Cmi stvarna nabavna cijena sredstava za proizvodnju Cmi trina cijena tj. objektivno uslovljena nabavna cijena sredstava zaproizvodnju formirana pod dejstvom trinih zakona cmi organizaciono, ili subjektivno uslovljeno odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju, od objektivno uslovljenih, kao izraz manje ili vee umjenosti konkretnog preduzea u odnosu na prosjek .U vezi sa napred navedenim preduzee svoje

39

poslovanje usmjerava na formiranje to niih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju,ime utie na svoju efikasnost u smislu smanjivanja ulaganja u odnosu na rezultate reprodukcije. 13.2.2.Zarade za izvreni rad(C1) Zarada po jedinici rada u trinim uslovima formira se kao cijena robe. Zarada je cijena radne snage na tritu. Izraz je drutvenog priznanja svrsishodnog troenja radne snage, izraz reprodukcionog troenja radne snage. Visina zarade je drutveno uslovljena: - Odnosom ponude i tranje na tritu radne snage, - Nivoom ekonomskog razvoja odreene privrede, - Odnosm organizovanosti trita radne snage. Zarada ovisi o ponudi i tranji na tritu. Reprodukovanje (obnavljanje) radnikove bioenergije podrazumijeva podmirenje razliitih potreba (primarnih i sekundarnih, linih i zajednikih, tekuih i dugoronih, i sl.) ovjeka koji je svoju radnu snagu ispoljavao odreeno vrijeme u datom reprodukcionom procesu. Troenje radne snage naturalno se izraava vremenom rada a zarada se formira na bazi utroaka.

Troak radne snage moe se predstaviti obrascem:

T1 = L C1
T1 = troak radne snage L = utroak radne snage C1 = zarada za izvreni rad Stvarna zarada moe se kvantitativno izraziti kao rezultanta pomenutih komponenti:

C1 = C c1
C1 stvarna zarada za izvreni rad c1 objektivno ili subjektivno uslovljena odstupanja konkretnih zarada u jednom preduzeu od prosjenih na nivou privredne grane ili grupacije 13.3.FINANSJISKO IZRAENO TROENJE-TROKOVI 13.3.1. Pojam i vrste trokova 13.3.1.1 Obiljeja trokova Trokovi su utroene vrijednosti u reprodukciji,njihova veliina odreuje poslovni uspjeh preduzea.Potrebe za prouavanjem trokova pojavile su se kada se trebalo upustiti u konkurentsku borbu za osvajanje trita.Teorija trokova u uem smislu izuava reagovanje trokova na promjenu stepena iskoritenja kapaciteta,u irem smislu treba prouavati meusobne odnose trokova,cijena i prihoda pri promjeni obima proizvodnje.Ovakvi trokovi imaju svoju kvantitativnu i kvalitativnu determinantu. Kvalitativna determinanta trokova je njihova struktura po elementima proizvodnje i faktorima koji ih uslovljavaju. Kvantitativno,trokovi su odreeni kao proizvod utroka elemenata proizvodnje i cijene po jedinici utroka.

40

Samo ona troenja elemenata proizvodnje koja se deavaju u procesu reprodukcije imaju za rezultat troak,kao utvreni izraz utroaka elemenata proizvodnje. Utroene vrijednosti koje nemaju karakter utoaka elemenata proizvodnje nisu troak. Utroci elemenata proizvodnje da bi bili trokovi moraju da budu odreeni: a) Vremenski b) Prostorno i c) Vrijednosno.

13.3.1.2.Trokovi i izdaci u reprodukciji Izdaci su isplate koje preduzee vri u vezi sa svojom funkcijom u procesu reprodukcije. Postoje slinosti: a) Da i jedni i drugi nastaju u vezi sa funkcijom u procesu reprodukcije i b) Da i jedni i drugi imaju djelimino ista dejstva na poslovni uspjeh. Sutinske razlike izmeu izdataka i trokova proizilaze iz injenica: a)da su izdaci plaanja koja nisu izraz utroenih vrijednosti u reprodukciji, b)da neki izdaci plaanja mogu da se transformiu u trokove,a potom u nove izdatke,i c)da neki izdaci nikad nisu bili niti mogu biti trokovi. 13.3.1.3. Cijena kotanja Cijena kotanja je zbir utroenih vrijednosti i izdatih vrijednosti u vezi s troenjem elemenata proizvodnje u reprodukciji. Njene stavke su : 1.trokovi reprodukcije(materijala,sredstava za rad, i trokovi rada) 2.izdaci uslovljeni troenjem elemenata proizvodnje u reprodukciji,i 3.izdaci uslovljeni vrenjem funkcije u reprodukciji(nabavna cijena robe u komercijalnom prometu) . 13.3.2. Vrste trokova Trokove moemo klasifikovati po sledeim kriterijumima: 1.po elementima proizvodnje 2.prema mjestima nastanka trokova, 3.prema njihovoj vezanosti za nosioce, 4.prema metodama njihovog prenoenja na proizvode, 5.prema uslovljenosti trokova veliinom proizvodnje, 6.ostali manje znaajni kriterijumi.

13.3.2.1. Klasifikacija trokova po elementima proizvodnje Podjela trokova po elementima proizvodnje predstavlja prirodnu podjelu trokova.Svaki od elemenata proizvodnje uestvuje u stvaranju novog proizvoda i pri tome se gubi upotrebni kvalitet iji kvantitativni izraz su trokovi.Postoje tri kategorije prirodnih trokova: a)trokovi materijala b)trokovi sredstava za rad i c)trokovi rada.

41

a)troenje materijala u procesu proizvodnje je karakteristino jer se postepeno ,u odreenim koliinama, materijal unosi u proizvodnju ,a da se u toj proizvodnji odjednom utroi.Vrijednost materijala se prenosi na nov proizvod u onom obimu koji je u njemu sadran. Trokovi materijala kvantitativno odreuju funkciju utroaka i nabavnih cijena to se moe prikazati obrascem: Tm = f (M;Cm) Pri emu je : Tm=trokovi materijala M= utroci materijala Cm=nabavna cijena po jedinici utroenog materijala U procesu proizvodnje troi se vie vrsta materijala koji se ne samo razlikuju po kvalitetu ve i po nabavnim cijenama ija se visina trokova moe kvantitativno izraziti po obrascu:
n

Tm=M1. Cm1+M2+ Cm2+....+ Mn. Cmn=

i=1

Mi . Cmi

Pri emu je: M1do Mn=utoak po jedinici vrsta materijala, Cm1 do Cmn=nabavna cijena pojedinih vrsta materijala. Na visinu trokova materijala djeluju i kako objektivni tako i subjektivni tj.organizacioni faktori.Svaka od tih grupa faktora djeluje i preko veliine utroaka i preko visine nabavnih cijena materijala.U procesu proizvodnje razliito se troe pojedine komponente materijala,pri emu se naroito razlikuje osnovni,pomoni i reiski.Trokovi osnovnog materijla su izraz vrijednosti utoene sirovine u primarnoj preradi. b)Trokovi sredstava za rad .Sredstva za rad svoju upotrebljivost zadravaju kroz vie uzastupnih proizvodnih procesa sve do konanog dotrajavanja.Preduzea pribavljaju sredstva za rad novcem.U procesu razmjene se utvruje novani ekvivalent u vidu cijene sredstava za rad koji su za njihovog proizvoaa finalni proizvod.Na taj nain se trokovi sredstava za rad kvantitativno determiniu u funkciju utroaka i nabavnih cijena po obrascu: Ti= f (I, Ci) Pri emu je : Ti=trokovi sredstava za rad I=utroci sredstava za rad Ci=nabavna cijena po jedinici sredstava za rad U procesu proizvodnje uestvuje vie sredstava za rad koji se razlikuju i po svojim upotrebnim karakteristikama tako i po nabavnim cijenama.Otuda se veliina ovog elementa moe izraavati po obrascu:
n

Ti= I1. Ci1+ I2 .Ci2+....+ In. Cin= =Ij.Cij

i=1

Pri emu je :

42

I1do In=utroci pojedinih sredstava za rad, Ci1doCin =nabavne cijene pojedinih vrsta sredstava za rad. Reprodukovanje utroenih sredstava za rad se ostvaruje realizacijom proizvoda dobijenih pomou njih,jer je u strukturi proizvedene vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje izraen u obliku amortizacije .Svaki proizvod sadri otpadajui dio vrijednosti toga elementa proizvodnje,to se utvruje na osnovu predpostavljenog vijeka upotrebe odreenog sredstva i predvienog broja jedinica koji se pomou nje mogu proizvesti.Izraz je dat u obrascu: Si Tih= H Pri emu je : Tih=godinji iznos trokova sredstava za rad , Si=angaovana sredstva u sredstvima za rad H=vijek upotrebe datog sredstva za rad Iznos trokova sredstava za rad po jedinici proizvoda u jednoj godini se dobija na osnovu obrasca:
Tih

Tiq= Q Pri emu je: Tiq=troak sredstava za rad po jedinici proizvoda, Q =obim proizvodnje. Regulisanje ponaanja ovog elementa proizvodje je u nadlenosti funkcija upravljanja i rukovoenja,kojim se utie na potpunijem pravcu koritenja kapaciteta sredstava za rad. c)Trokovi radne snage .Ona je jedan od elemenata procesa proizvodnje,ije troenje podrazumjeva odvijanje procesa rada.Utroena radna snaga radnika reprodukuje se isplatom zarada za izvren rad,koja predstavlja novani izraz vrijednosti ovog elementa proizvodnje.Zato se zarade radnika trtiraju kao novani multiplikator utroaka radne snage to se moe predstaviti po obrascu Ti= f (L,Ci) Pri emu je : Ti=trokovi radne snage L=utroci radne snage,tj.rad Ci=zarada po jedinici rada ,tj. novani izraz vrijednosti radne snage koja je utroena u datom procesu rada. U reprodukciji se razliito troe pojedini oblici radne snage,razlikujemo: Trokovi radne snage na poslovima izrade, Trokovi radne snage na na pomonim poslovima u proizvodnji , Trokovi radne snage na reiskim poslovima

43

U vezi sa grupama srodnih poslova troenje radne snage moe se izraziti po obrascu:
n

Ti= L1. C11+L2 . C12+.......+Ln. Cin=

=Li . Ci
i=1

Pri emu je: L1doLn=utroci pojedinih vrsta radne snage,tj. razliiti procesi rada. Ci1doCin=zarade po jedinici razliitih vrsta rada. Vrijednost utroene radne snage izraena kroz zaradu radnika reprodukuje se kao dio novostvorene vrijednosti u realizovanoj cijeni proizvodnje.U procesu upravljanja troenjna radne snage tei se podizanju nivoa proizvodne snage rada to se postie supstitucijom ivog minulim radom. 13.3.2.2.Klasifikacija trokova prema mjestima nastanka Prema mjestima njihovog nastanka,trokovi se dijele na: trokove izrade i reijske trokove. - Trokovi izrade su oni trokovi koji nastaju u vezi s troenjem elemenata proizvodnje na radnim mjestima izrade,tj.proizvodnim ,odnosno,tehnolokim radnim mjestima.Zbog toga se oni vrlo esto u praksi zovu i proizvodni trokovi.U trokove izrade spadaju svi trokovi koji su posljedica troenja na radnim mjestima izrade:trokovi materijala za izradu,trokovi izrade,trokovi pomonog materijala,trokovi energije koja se troi na tim radnim mjestima. - Reijski trokovi su svi drugi trokovi koji nisu obuhvaeni trokovima izrade.To su ustvari trokovi koji nastaju kao posljedica troenja elemenata proizvodnje na pomonim radnim mjestima u radionicama i na svim izvrnim i rukovodilakim radnim mjestima iznad radionice. 13.3.2.3.Klasifikacija trokova prema vezanosti za nosioce Prema vezanosti za nosioce,svi trokovi se dijele na: - pojedinane i zajednike trokove. Pojedinani trokovi podrazumijevaju ona troenja koja su nastala kao neposredna posledica izrade odreene jedinice proizvoda.U ovu grupu ubrajaju se trokovi:osnovnog materijala,pomonog materijala,koji svojom supstancom oplemenjuju proizvod,radne snage na tehnolokim operacijama i rada izrade. Zajedniki trokovi su oni trokovi koji su rezultat zajednikih utoraka elemenata proizvodnje za proizvodnju u odreenom vremenu i prostoru bez diferenciranja te proizvodnje na razne proizvode.Skupina zajednikih trokova,nosi naziv opti,za razliku pojedinanih koji imaju karakter posebnih troenja. U ovu grupu se ubrajaju trokovi:reijskog materijala,radne snage na reijskim poslovima i svih sredstava za rad,osim specijalnih alata u pojedinanoj proizvodnji,i sl.Osnovne karekteristike zajednikih trokova su u tome to se ne mogu precizno vezivati za pojedine proizvode i to se ne mogu normirati po jedinici proizvoda. 13.3.2.4.Klasifikacija trokova prema metodama prenoenja trokova na proizvode Troenje elemenata proizvodnje u procesu reprodukcije nastaje s ciljem dobijanja odreenih proizvoda i usluga.Prema metodama prenoenja trokova na proizvode koji su njihovi nosioci,svi trokovi mogu da se podijele na direktne i indirektne trokove.

44

Direktni trokovi su oni trokovi koji se ve u izvornoj operativnoj evidenciji vezuju za proizvod koji je prouzrokovao njihov nastanak,i to u istom onom momentu u kome su nastali. Ova vrsta trokova mogu se posebno obraunavati za svaku grupu proizvoda koji se izrauju u konkretnom preduzeu u skladu sa njihovom uslovljenou proizvodnjom datih uinaka. Indirektni trokovi su oni trokovi koji u momentu nastajanja ne mogu direktno da se vezuju za proizvod usljed koga su nastali.Tu spadaju svi zajedniki trokovi,kao to su trokovi materijala i rada,zajednikih slubih planiranja,pripremne proizvodnje,komercijalnog poslovanja,itd. Ovi trokovi utvruju se u ukupnom iznosu na nivou pojedinih organizacionih dijelova,na kojima su nastali ili na nivou cijelog preduzea.

13.3.2.5.Klasifikacija trokova prema uslovljenosti veliinom proizvodnje Proces proizvodnje u savremenim uslovima privreivanjima podrazumijeva uspostavljanje odreenog kapaciteta,to predstavlja oblik proizvodne pripreme,izraen u manjoj ili veoj koncentraciji rada sadranog u sredstvima za rad.Posmatrani sa stanovita uslovljenosti veliinom proizvodnje trokovi se dijele na: fiksne,relativno fiksne i proporcionalne. Fiksni trokovi su uslovljeni veliinom uspostavljenog kapaciteta i ne mijenjaju se sa promijenom njegovog koritenja.U ovu grupu spadaju:trokovi sredstava za rad u sluaju vremenskog sistema amortizovanja,trokovi reijskog materijala na pripremno-zavrnim i ostalim organizacionim poslovima u vezi sa primjenom ukupnog kapaciteta i trokovi rada na radnim mjestima organizovanja ukupnog poslovanja preduzea,posebno zarade viih rukovodioca. Relativno fiksni trokovi .Kako uspostavljeni kapacitet konkretnog preduzea predstavlja samo opti uslov proizvodnje,njegovo pokretanje,odnosno,korienje,podrazumijeva posebnu pripremu za svaku vrstu ili grupu proizvoda,a svaka ova posebna priprema uslovljava i pojavu i odreenih trokova.U relativno fiksne trokove ubrajaju se sledei trokovi:reijskog materijala na organizacijonim radnim mjestima u radionicama,radne snage niih i srednjih rukovodioca,trokovi rada tehnike kontrole i trokovi rada i materijala na poslovima pripreme pojedinih zona obima,drugi trokovi uslovljeni organizovanjem iskorienjem kapaciteta.Ovi trokovi su u okviru odreene zone,ijom pripremom su uslovljeni,fiksni u ukupnom iznosu,ali se po jedinici proizvoda njihov iznos mijenja obrnuto proporcionalno primjenama s obimom proizvodnje. Proporcionalni trokovi su oni trokovi koji nastaju kao rezultat troenja elemenata proizvodnje proporcionalnog promijenama obima:sa porastom obima ovi utroci rastu proporcionalno i opadaju proporcionalno sa smanjenim obimom,to su uglavnom trokovi:materijala za izgradnju,pomonog materijala,radne snage na poslovima izrade i radna snaga na pomonim poslovima u proizvodnji. 13.3.2.6.Klasifikacija trokova prema ostalim kriterijima Postoje i drugi kriterijumi sistematisanja i klasifikovanja trokova koji su manje znaajni sa stanovita teorije i metodologije obrade trokova,ali se neki od njih vrlo esto javljaju u ekonomskoj literaturi,tako:

45

1)po fazama ciklusa reprodukcije,trokovi se razlikuju kao trokovi proizvodnje,u koje spadaju:trokovi pripreme proizvodnje,trokovi tehnolokog procesa,trokovi zavrne faze i trokovi prometa u koje spadaju:trokovi nabavke,trokovi plasmana,itd. 2)po znaaju u poslovanju koji predstavljaju najznaajnije i po obimu najvee trokove elemenata proizvodnje,i sporedne koji nastaju u vezi sa glavnim trokovima i zbog njih. 3)u odnosu na kvantum proizvodnje,trokovi se dijele na ukupne i trokove po jedinici proizvoda. 4)sa stanivita njihove nunosti u procesu proizvodnje trokovi su:ekonomski,a to su oni koji su nuni za postizanje ekonomskih uinaka i neekomomski koji nisu nuni za ostvarenje ekonomskih uinaka. 5)trokovi retrospektivno posmatrani nazivaju se esto istorijski trokovi.Posmatrani iz ovog ugla,oni se esto koriste kao pomoni instrumenti u planiranju,naroito kod dinamike tekuih trokova. 6)kao analitiko-planski instrumenti,trokovi su planski,stvarni ili standardni. Stvarni trokovi su izraz stvarnih utroaka elemenata proizvodnje i stvarnih cijena tih utroaka u posmatranom periodu. Standardni trokovi izraavaju koliko treba da budu stvarni trokovi.Da bi taj cilj zadovoljniji,standardni trokovi moraju biti utvreni na osnovu naunih metoda korienjem savremenih metoda,korienjem savremenih sredstava za mjerenje utroaka sredstava i rada kao i naunim predvianjima cijena. 7)prema mogunosti uticaja na trokove,oni se dijele na neotklonjive i na otklonjive trokove. Postoje i drugi kriterijumi klasifikovanja trokova ali su oni manje u upotrebi i manjeg znaaja za teoriju i praksu pa ih neemo ni pominjati.

14. DINAMIKA TROKOVA

14.1 REAGIBILNOST UKUPNIH TROKOVA NA DINAMIKU OBIMA PROIZVODNJE Ukupni trokovi su zbir stalnih i promjenjivih trokova. Promjena obima proizvodnje mijenja veliinu i strukturu ukupnih trokova preduzea. Zbog toga,cijene kotanja pojedinih proizvoda rastu ili padaju s promjenom obima proizvodnje, zavisno o kretanju pojedinih vrsta trokova. Stoga je potrebno poznavati karakteristike stalnih i promjenjivih trokova i njihove pojedinane vrste kako bi se pravilnim izborom veliine obima proizvodnje moglo uticati na cijene kotanja pojedinih proizvoda i finansijski rezultat koji se u njihovoj proizvodnji ostvaruje. Dok se fiksni trokovi dijele na apsolutno fiksne i relativno fiksne, promjenljivi Trokovi se dijele na proporcionalne i neproporcionalne Prema zavisnosti trokova o promjeni obima proizvodnje, to jest prema nainu reagovanja trokova na promjene proizvodnje, u kratkom roku se razlikuju: - Stalni (fiksni) trokovi koji ne zavise od promjene obima proizvodnje, - Promjenljivi (varijabilni) trokovi koji se mijenjaju s promjenom obima proizvodnje Stepen reagovanja trokova na promjenu obima proizvodnje moe se mjeriti koeficijentom promjenljivosti (reagibilnosti,elastinosti) trokova koji se izraunava pomou formule: 46

Kr = postotak promjene trokova / postotak promjene opsega proizvodnje Koeficijentom promjenjivosti (Kr) se pokazuje kako trokovi reaguju na promjenu obima proizvodnje. Kako fiksni trokovi ne reaguju na promjenu obima proizvodnje (postotak promjene trokova je 0), njihov koeficijent promjenjivosti uvijek iznosi 0, bez obzira na intenzitet (postotak) promjene obima proizvodnje. Kod promjenljivih trokova koeficijent reagibilnosti je razliit od nule. Obino je vei od 0, a samo izuzetno kod nekih trokova (tzv. Regresivnih trokova) moe biti negativan. 14.2 REAGIBILNOST FIKSNIH TROKOVA Fiksni trokovi se u ukupnom iznosu ne mijenjaju s promjenom obima proizvodnje.Nazivaju se jo trokovima kapaciteta zato to je njihovo nastajanje povezano s formiranjem odreenog kapaciteta proizvodnje. Glavne prirodne vrste fiksnih trokova koje uslovljavaju kapaciteti jesu: - Trokovi amortizacije - Kamata na kredite za nabavku stalnih sredstava - Najamnina za koritenje opreme ili poslovnog prostora - Premije osiguranja - Trokovi smjetaja maina i ureaja Fiksni trokovi po jedinici proizvoda smanjuju se poveanjem obima proizvodnje. Stepen reagibilnosti fiksnih trokova na dinamiku obima proizvodje se izraunava: Kr = postotak promjene fiksnih trokova / postotak promjene opsega proizvodnje Karakteristino za fiksne trokove je da je stepen reagovanja na promjene obima proizvodnje jednak 0

47

QO;T0

Tf

tf

QO;T0
ukupni fiksni trokovi

prosjeni fiksni trokovi(po jedinici proizvoda)

14.3 REAGIBILNOST RELATIVNO FIKSNIH TROKOVA Za razliku od neogranieno fiksnih, relativno fiksni trokovi se mogu mijenjati pri promjeni organizacije rada u preduzeu. Time se postie poveanje ukupnog kapaciteta preduzea (poveanje obima proizvodnje). Koeficijent reagibilnosti relativno fiksnih trokova jednak je nuli za svaku promjenu obima proizvodnje u okviru jedne zone kapaciteta (ako promjena obima znai prelaz iz jedne u drugu zonu kapaciteta, koeficijent promjenljivosti je vei od 0). Promjena veliine kapaciteta znai prelaz u novu zonu kapaciteta, zbog promjena u organizaciji rada, uvoenja nove smjene i sl. Sastoji se od serije dodatnih stalnih trokova. Takve se promjene redovno dogaaju u preduzeu. Prosjeni relativno fiksni trokovi se izraunavaju dijeljenjem ukupnih relativnofiksnih trokova dostignutim nivom obima proizvodnje (grafiki prikaz ima oblik isprekidane hiperbole). Pri slabom iskoritenju kapaciteta odreene zone, izrazito visoki relativno fiksni trokovi mogu znaajno poveati cijenu kotanja proizvoda. Degresija relativno fiksnih trokova po jedinici proizvoda javlja se u sluaju porasta broja jedinica proizvoda jedne serije.

48

Q0;T0 T Trf

Q0;T0

trf

Qz1

Qz2

Qz3

Qz1

Qz2

Qz3

ukupni relativno-fiksni trokovi

prosjeni(po jedinici proizvoda) relativno-fiksni trokovi

14.4 REAGIBILNOST PROPORCIONALNIH TROKOVA Proporcionalni trokovi su posebna vrsta promjenljivih trokova koji su odreeni kretanjem konstantnih prinosa. Prosjeni proporcionalni trokovi su uvijek jednaki nezavisno o promjeni obima proizvodnje. Koeficijent reagibilnosti proporcionalnih trokova uvijek je jednak 1. Iznos proporcionalnih trokova se moe jednostavno unaprijed procijeniti. Ukupne proporcionalne trokove moemo prikazati pomou formule Tp=tp x Q. Obim proizvodnje (Q) direktno odreuje visinu ukupnih proporcionlanih trokova (tp). budui da su prosjeni proporcionalni trokovi (tp) uvijek jednaki. Dvostruko vea proizvodnja uslovljava dvostruke vee ukupne proporcionalne trokove. Osnovna karakteristika proprcijalnih trokova je njihova uslovljenost obimom proizvodnje. Visina proporcijalnih trokova se moe svesti na nulu kada je obim proizvodnje jednak nuli.

49

Tp

tp

Q0;T0

Q0;T0

ukupni proporcijalni trokovi

proporcionalni trokovi po jedinici proizvoda

14.5 DINAMIKA UKUPNIH TROKOVA Posmatrajui ukupne trokove pri promjeni obima proizvodnje otkrivamo cijenu kotanja po jedinici proizvoda u uslovima razliitog iskoritenja kapaciteta a time dobijamo uvid u uspjenost poslovanja konkretnog preduzea. Sa svakom novom jedinicom proizvoda ukupni trokovi e da rastu, ali sporije od porasta proizvodnje, jer taj porast izaziva samo nove varijabilne trokove dok fiksni ostaju na zateenom nivou ime se ostveruje degresija ukupnih trokova to znai njihov porast zaostaje za porastom proizvodnje. Kada dolazi do breg porasta trokova od porasta obima proizvodnje takva pojava se naziva progresija trokova i nastaje na viem stepenu koritenja kapaciteta. 14.5.1 Degresija trokova Sa svakom novom jedinicom proizvoda ukupni trokovi e da rastu, ali sporije od porasta proizvodnje, jer taj porast izaziva samo nove varijabilne trokove dok fiksni ostaju na zateenom nivou ime se ostveruje degresija ukupnih trokova to znai njihov porast zaostaje za porastom proizvodnje.Pojava degresije znai da udvostruavanje obima proizvodnje nee biti praeno i udvostruavanjem iznosa trokova nego e njihov rast biti blii u odnosu na rast koliine proizvoda. Degresivno ponaanje ukupnih trokova prestaje na nivou optimalnog koritenja kapaciteta. Kada se dinamika ukupnih trokova proektuje na jedinicu proizvoda u zoni degresije uoava se tendencija opadanja cijene kotanja proizvoda sve do optimalnog stepena korienja kapaciteta.

50

T T

DT

Qopt
zona degresije

Ukupni degresivno-varijabilni trokovi

degresija trokova po jedinici proizvoda

14.5.2. Progresija trokova Kada dolazi do breg porasta trokova od porasta obima proizvodnje takva pojava se naziva progresija trokova i nastaje na viem stepenu koritenja instaliranih kapaciteta. Nastojanje da se potpuno iskoristi izgraeni kapacitet, otklanjanjem organizacionim mjerama odreenih smetnji uslovljava poveanje relativno fiksnih trokova, to je rezultat dodatnog ulaganja na pripremno_zavrnim poslovima, to ne mora biti praeno I srazmjernim poveanjem koliine proizvoda.

Zona optimalnosti

T Tq Cq

Q
Zona progresije

Zona degresije

Zona progresije

Qopt progresija trokova po jedinici proizvoda u poreenju sa prodajnom cijenom(Cq)

progresija ukupnih trokova

51

14.5.3 Remanentnost trokova Remanentnost je pojava otpornosti trokova na sniavanje koje bi trebalo uslijediti kao posljedica smanjenja obima proizvodnje, te je jedno od bitnih obiljeja relativno fiksnih trokova, zato to se teko mogu vratiti na nivo na kom su bili prije poveavanja kapaciteta. Vrste trokova prema nainu ponaanja u sluaju smanjivanja obima proizvodnje: 1.Remanentni (zaostajui,rezisteni) trokovi se ne mogu smanjiti s padom obima proizvodnje. Pri poveanju kapaciteta rastu varjabilni i relativno fiksni trokovi, ali ako se nakon toga ukae potreba smanjivanja formiranog kapaciteta, nee biti mogue istim intenzitetom sniavati sve trokove. 2.Reverzibilni (obratljivi,povratni) trokovi se vraaju na nivo na kom su bili prije poveavanja obima proizvodnje. Promjenjivi trokovi koji se kreu zavisno o promjeni obima proizvodnje pripadaju reverzibilnim trokovima. Vrste ogranienja koja djeluju na zadravanje nivoa dijela trokova: 1.Pravna ogranienja se odnose na nemogunost otputanja radnika prije isteka odreenog roka u skladu s njihovim pravima iz radnih odnosa. 2.Ekonomska ogranienja proizlaze iz potrebe ekanja radi pronalaenja drugih rjeenja za zapoljavanje strunih radnika i koritenje nabavljene opreme.

14.6 GRANINI TROKOVI

Granini (marginalni) trokovi su trokovi koji nastaju pri promjeni obima proizvodnje, a izraunavaju se kao razlika dodatnih trokova zbog poveanja stepena iskoritenja proizvodnog kapaciteta po jedinici proizvoda i sadre u sebi, uglavnom, samo promjenjive (varjabilne) trokove. Praktian postupak izraunavanja graninih trokova sastoji se u dijeljenju poveanja ukupnih trokova s poveanjem koliine proizvodnje. Za utvrivanje graninog troka, potrebno je raspolagati: iznosom dopunskih trokova i koliinom dodatne proizvodnje. Formula za izraunavanje graninih trokova glasi: tg = Td / Qd gdje je: Td = T2 - T1 = dopunski troak Qd = Q2 - Q1 = dopunska proizvodnja Prema tome, bitna su obiljeja graninog troka u tome da je rije o prosjenom troku i da sadri samo porast ukupnih trokova. Nain kretanja graninih trokova pri promjeni obima proizvodnje zavisi o vrsti promjenjivih trokova koji su u njima sadrani, a kretanje graninih trokova moe biti: a) ravnomjerno b) padajue c) rastue Ravnomjerno kretanje graninih trokova moe se uoiti kada svaka nova jedinica zahtjeva jednak iznos trokova, tj.: Td1 / Qd1 = Td2 / Qd2 = ........ = Tdn / Qdn

52

Padajue kretanje graninih trokova postoji kada se svaka nova jedinica proizvoda moe ostvariti s manjim iznosom trokova. Naime, granini trokovi padaju kada u sebi sadre degresivne varjabilne trokove, a to znai da je: Td1 / Qd1 > Td2 / Qd2 > ........ > Tdn / Qdn Rastue kretanje imaju granini trokovi kada se svaka nova jedinica proizvoda moe proizvesti s veim iznosom trokova tj. : Td1 / Qd1 < Td2 / Qd2 < ........ < Tdn / Qdn Granini troak i druge granine veliine (granini prinos, granini prihod, granini dobitak, I dr.) vano su sredstvo preduzea za pripremu i donoenje razliitih poslovnih odluka. Analiza graninih veliina koja se koristi kao priprema poslovnih odluka naziva se marginalnom analizom. Granini je troak izuzetno vana informacija za odluivanje o isplativosti irenja proizvodnje, poveanja broja zaposlenih, kupovinr dodatnih maina i sl. Takoe, granini je troak bitan za odluivanje o cijenama proizvoda. Posebno je bitno poznavanje graninih trokova za odreivanje najprofitabilnije proizvodnje.

53

dinamika graninih i prosjenih trokova

Tf Tq

Tq

dinamika marginalnih trokova

Qopt

15. METODOLOGIJA OBRAUNA TROKOVA

15.1. IZRAUNAVANJE PRAGA EKONOMINOSTI 15.1.1. Pojam i znaaj praga ekonominosti Troenje elemenata proizvodnje ne moe se posmatrati izolovano od rezultata reprodukcije u okviru konkretnog preduzea. To proistie iz injenice to se trokovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti reprodukuju realizacijom proizvoda kao izlaza preduzea. Ocjenjivanje mogunosti smanjenja stepena koritenja kapaciteta izvodi se uporeivanjem prihoda koji se ostvaruje na datom obimu proizvodnje uz konstantne prodajne cijene proizvoda i trokova koje izaziva takav obim proizvodnje to se moe prikazati obrascem:

Qi Cqi = C >< T
i =1

Qi- koliina proizvoda, 54

Cqi- prodajna cijena proizvoda, C- ostvareni prihod, T- ostvareni trokovi pri proizvodnji datog obima proizvodnje. Obim proizvodnje na kome se izjednaava realizovana vrijednost proizvoda, tj. prihodi od prodaje (C) sa trokovima (T) smatra se pragom ekonominosti.

Slika 15.1. prag ekonominosti koritenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja ukupnih trokova Tp-prag ekonominosti Donji stepen koritenja kapaciteta (Qp) na kome prestaje poslovanje preduzea naziva se i prag koristnosti, jer se ispod toga obima proizvodnje trokovi ne pokrivaju realizacijom proizvoda, odnosno: T=C Ispod praga korisnosti nastaje gubitak u poslovanju preduzea, koji se izraava u negativnoj razlici izmeu vrijednosti realizacije proizvoda i trokova proizvodnje : G=T-C G= gubitak poslovanja preduzea, koji izraava negativnu razliku izmeu stvarnih trokova (T) i realizovane vrijednosti proizvodnje (C). Ako se ponaanje ukupnih trokova u funkciji dinamike stepena koritenja kapaciteta posmatra projektovano na jedinicu proizvoda doi e do situacije kao na slici:

55

Slika 15.2. prag ekonominosti koritenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja cijene kotanja Slika pokazuje da se na nivou praga ekonominosti koritenja kapaciteta visina prodajne cijene izjednaava sa cijenom kotanja, to uslovljava svoenje dobiti po jedinici proizvoda na 0. Opadanjem obima proizvodnje ispod praga ekonominosti dolazi od smanjivanja vrijednosti realizacije proizvoda. Na formiranje prodajnih cijena i na njihovu visinu ne utie neposredno promjena stepena koritenja kapaciteta konkretnog preduzea, jer se one formiraju pod dejstvom ponude i tranje. S druge strane kretanje linije ukupnih trokova u funkciji koritenja kapaciteta determinisano je njihovom kvalitativnom i kvantitativnom strukturom. Ovakav odnos izmeu realizacije i trokova u razliitim varijantama koritenja kapaciteta predstavlja pokazatelj za orijentaciju konkretne organizacije u formiranju poslovne politike u uslovma ogranienog plasmana. 15.1.2. Utvrivanje praga ekonominosti Utvrivanje praga ekonominosti u konkretnom preduzeu podrazumjeva poznavanje kvalitativne strukutre trokova i njihove dinamike u funkciji promjena stepena koritenja kapaciteta. Svaka promjena stepena koritenja kapaciteta uslovljava i odreenu promjenu trokova elemenata proizvodnje. Tako posmatrana dinamika ukupnih trokova u funkciji dinamike stepena koritenja kapaciteta omoguuje svoenje ovog oblika ulaganja elemenata proizvodnje na samo fiksnu i proporcionalnu komponentu, jer se relativno fiksna komponenta ne javlja obavezno ukoliko nema promjena u organizacionoj strukturi koritenja kapaciteta.

56

Slika 15.3. utrvivanje praga ekonominosti i koritenja kapaciteta kada su varijabilni trokovi jednaki proporcionalnim Polazei od tvrdnje da se u funkciji promjena obima proizvodnje mjenjaju samo proporcionalni trokovi, dok se relativno fiksni ne javljaju kada nema raslojavanja koritenja kapaciteta, izraunavanje praga ekonominosti moe se izvesti po obrascu:

K qp =

T T = Q Cq Q Tq C T

Kqp- stepen korienja kapaciteta na pragu ekonominosti 15.1.3. Praktina primjena metoda za utvrivanje praga ekonominosti Primjer: Preduzee ima kapacitet Q=30 000 jedinica proizvoda, trina cijena proizvoda je Cq= 1 000 km, fiksni trokovi uspostavljeni kapacitetom T= 6 000 000 km, proporcionalni trokovi po jedinici proizvoda Tq= 500 km

K qp =

6000000 = 0,40 = 40% 30000 1000 30000 500

Odnosno, prag ekonominosti se nalazi na 40% koritenja uspostavljenog kapaciteta preduzea. To znai da se, na nivou od 40% koritenja kapaciteta, koji iznosi 30 000 jedinica, izjednaava vrijednost realizovane proizvodnje sa ukupnim trokovima za taj obim proizvodnje. Obim proizvodnje na pragu ekonominosti bie 40% od 30 000 tj. 12 000. Ako se taj broj pomnoi cijenom dobija se iznos od 12 000 000 koji predstavlja vrijednost realizovane proizvodnje na pragu ekonominosti.

57

C = Q Cq = 12000 1000 = 12000000 T = T + Q T p 6000000 + 12000 500 = 12000000

Postoje 2 osnovna metoda izraunavanja praga ekonominosti: a) naturalni metod, kada izraunavamo koliinu uinka, b) vrijednosni metod, kada izraunavamo visinu prihoda. a) Pomou naturalnog metoda izraunavamo broj komada proizvoda koji je potrebno proizvesti i prodati da preduzee posluje na pragu ekonominosti, a primjenom sledeeg obrasca:

Q=

T Cq v

Q- koliina proizvoda na pragu ekonominosti, T- ukupni fiksni trokovi, Cq-prodajna cijena proizvoda v- varijabilni trokovi po jedinici proizvoda Primjer: Ukupni fiksni trokovi 40 000 km, varijabilni po jedinici proizvoda 60 km. Prodajna cijena po jedinici proizvoda je 140 km a sa maksimalnim kapacitetom preduzee moe da proizvede 1 500 komada i to je 100% korienje kapaciteta. T=40 000 v=60 km Cq= 140 km

Q=

T Cq v

40000 = 500komada 140 60

Na kom se stepenu korienja kapaciteta nalazi prag ekonominosti:

58

T K qp = C Tv
C-programirani-mogui prihod, Tv-ukupni varijabilni trokovi (proporcijalni i relativno fiksni) C= QCq =1500140=210000km Tv= Qv =150060=92000km

K qp =

40000 = 0,333 = 33% 210000 90000

Ako izraunati prag kapaciteta primjenimo na planirani dobijemo koliinu: Q=150033,3%=499,5, odnosno 500 komada, to odgovara prethodno izraunatoj koliini praga ekonominosti. b) Vrijednosni metod izraunavanja praga ekonominosti se uglanom primjenjuje ako preduzee proizvodi vie vrsta proizvoda tj ima heterogenu proizvodnju a onda prag ekonominosti izraunavamo preko visine prihoda koji je potrebno ostvariti. Naime, kod ovog metoda izraunavamo koji je to iznos prihoda koji se mora ostvariti da bi preduzee poslovalo na pragu ekonominosti.

Cpe =

C T C Tv

Cpe- visina prihoda praga ekonominosti, C- planirani prihodi, T- ukupni fiksni trokovi, Tv- ukupni varijabilni trokovi Primjer: Preduzee planira da e pri maksimalnom stepenu korienja kapaciteta imati ukupne fiksne trokove od 1500000 km, ukupne varijabilne trokove od 2000000 km i da e od prodaje proizvoda koji mogu proizvesti maksimalnim korienjem kapaciteta ostvariti prihod od 8000000 km. Izraunati: a) visinu prihoda na pragu ekonominosti b)na kojem stepenu korienja kapaciteta je prag ekonominosti. a)

Cpe =

C T 8000000 1500000 = = 2000000 km C Tv 8000000 2000000

59

b) 1.

%=

ost var eni C pe maksima ln i C

2000000 = 0,25 = 25% 8000000

2.

K qp =

T 1500000 = = 0,25 = 25% C Tv 8000000 2000000

15.2. METODE KALKULACIJE CIJENE KOTANJA Trokove elemenata proizvodnje potrebno je utvrditi po proizvodima koji su ih prouzrokovali. Tako se izraunava cijena kotanja za jedinicu proizvoda, usluge ili nekog drugog uinka. Raunski postupak utvrivanja cijene kotanja naziva se kalkulacija. Glavni cilj obrauna trokova po proizvodima je u tome da se svaka vrsta i jedinica proizvoda optereti onolikim iznosom trokova koliki je svojim nastankom uslovila. Ovako postavljan cilj prenoenja trokova na proizvoda je za jedna komponente ovog oblika ulaganja lake a za druge tee ostvariti. Da bi se problematika prenoenja ovih trokova na proizvode koji su ih prouzrokovali uspjeno rijeila, u postupku obrauna primjenjuju se odgovarajue metode kalkulacije cijene kotanja. Najee primjenjivane osnovne metode cijene kotanja su: 1. diviziona kalkulacija, 2. kaklukacija pomou ekvivalentnih brojeva, 3. kalkulacija vezanih proizvoda, 4. dodatna kalkulacija, 5. metoda direct costing, 6. kombinovanje kalkulativnih metoda. 15.2.1. Diviziona kalkulacija Postupak ove kalkulacije zaniva se na utvrivanju ukupnog iznosa trokova koji nastaju na odreenom mjestu trokova i djeljeni- diviziji- takvog iznosa koliinom jednorodnih proizvoda. Tako se dobija cijena kotanja proizvoda, usluga ili drugih uinaka to se moe prikazati obrascem:

Tq =

Tdi + Tin Q

Tdi- iznos direktnih trokova, Tin- iznos inidrektnih trokova, Q-koliina proizvodnje.

60

U prethodnom sluaju radi se o obinoj ili istoj divizionoj kalkulaciji. Meutim u odreenim uslovima faze proizvodnje primjenjuje se viefazna diviziona kalkulacija pomou koje se trokovi utvruju posebno za svaku fazu ili mjesto proizvodnje a zatim se tako utvreni iznos ukupnih trokova svake od tih faza dijeli brojem jedinica ostvarenog uinka u njoj. Tako utvreni trokovi po jedinici ostvarenog uinka u pojedinim fazama sabiraju se i dobija se puna cijena kotanja (Tq). Prednost metoda viefazne kalkulacije sastoji se u tome to omoguava bolju kontrolu trokova, tj. uvid u ekonominost proizvodnje, jer se trokovi ne utrvuju u ukupnom iznosu nego po pojedinim fazama proizvodnje ilimjestima njihovog nastanka. 15.2.2. Kalkulacija pomou ekvivalentnih brojeva Ova metoda primjenjuje se u uslovima proizvodnje vie proizvoda koji su meusobno srodni i imaju zajednike trokove. Indirektni trokovi, u ovakvim uslovima rasporeuju se na pojedine vrste ovih proizvoda na osvovu unapred utvrenih odnosa, koji se ispoljavaju u troenju za pojedine vrste ovih srodnih proizvoda. Tako dobijeni meusobni odnosi, koji pokazuju intezitet uea pojedinih vrsta proizvoda u uslovaljavanju indirektnih trokova nazivaju se koeficijenti, pomou kojih se utvruju ekvivalentni brojevi.

Tinq 0 =

Tin

Q
j =1

K ej

Tinq0- iznos indirektnih trokova po uslovnoj jedinici proizvodnje, Kej- koeficijent uea u indirektnim trokovima za razne vrste proizvoda.

Tinqn = Tinq 0 K en
Tinqn- iznos indirektnih trokova po jedinici konkretne vrste proizvoda, Ken- koeficijent uea u indirektnim trokovima vrste proizvoda. Kalkulacija pomou ekvivalentnih brojeva primjenjuje se u obraunu indirektnih trokova po nosiocima. Utvrivanje pune cijene kotanja (Tq) postupkom kalkulacije pomou ekvivalentnih brojeva, izvodi se sabiranjem odnosa ovako utvrenih indirektnih trokova po jedinici date vrste proizvoda i datih direktnih trokova po jedinici toga proizvoda.

Tqn = Tdiqn + Tingn

Tqn- inzos ukupnih trokova po jedinici date vrste proizvoda, odnosno cijena kotanja za konkretni proizvod, Tdiqn- iznos direktnih trokova po jedinici date vrste proizvoda.

61

Primjer:
r.b. Vrsta prihoda (n) Koliina proizvoda (Q) 2 250 300 350 Koeficijent uea u inderektnim trokovima 3 0,75 1.00 2.00 Direktni trokovi po jedinici proizvoda (Tdiq) 4 400 450 500 Ukupni indirektni trokovi 5 150.000

0 1.

1 Keramika ploica N1 2. Keramika ploica N2 3. Keramika ploica N3 UKUPNO:

I korak: izraunavamo iznos indirektnih trokova po uslovnoj jedinici proizvodnje:

Tinq 0 =

Tin

Q
j =1

K ej

150000 = 126,3 250 0,75 + 300 1 + 350 2

II korak: utvreni iznos indirektnih trokova po uslovnoj jedinici (Tinq0=126,3) mnoi se sa koeficijentom uea u indirektnim trokovima (Ken) za svaku vrstu proizvoda:

Tinq1 = 126,3 0,75 = 94,73 Tinq 2 = 126,3 1,00 = 126,3 Tinq 3 = 126,3 2,00 = 252,6
III korak: ovako utvreni iznos indirektnih trokova po jedinici svake vrste dodaju se ve poznatim direktnim trokovima po jedinici proizvoda: Tq1 = 400 + 94,73 = 494,73

Tq 2 = 450 + 126,3 = 576,3 Tq 3 = 500 + 252,6 = 752,6

15.2.3. Kalkulacija vezanih proizvoda Kalkulacija cijena vezanih proizvoda primjenjuje se u uslovima kada se iz jedne sirovine dobija vie proizvoda kao rezultat jedinstvenog tehnolokog procesa proizvodnje. Ovom metodom kalkulacije ukupni trokovi obraunavaju se ukupnom iznosu, a zatim se od toga iznosa oduzmu procjene vrijednosti sporednih proizvoda. Vrijednost sporednih proizvoda treba procjeniti po trinim cijenama. Kalkulacija cijene kotanja po jedinici proizvoda u ovakvim sluajevima moe se ostvariti jedino procjenom svih proizvoda osim glavnom, Naime, potrebno je odrediti glavni proizvod, kao cilj proizvodnje iju cijenu kotanja treba izraunati, na nain da preostali dio ukupnih trokova, poslje oduzimanja procjene vrijednosti sporednih proizvoda podjeli koliinom osnovnog proizvoda.

62

T Q j C qj Tq1 =
j =2

Q1

Tq1- ciejna kotanja osnovnog proizvoda, Qj- koliine sporednih proizvoda, Cqj- prodajne cijene sporednih proizvoda, Q1- koliina osnovnog proizvoda. 15.2.4. Dodatna kalkulacija Dodatna kalkulacija ciene kotanja primjenjuje se u uslovima raznorodne proizvodnje kada se ne mogu svi trokovi neposredno utvrditi po nosiocima. Ova metoda polazi od injenice da se trokovi dijele na direktne i indirektne. Utvrivanje cijene kotanja odvija se po dva osnovna postupka za rasporeivanje indirektnih trokova na pojedine vrste proizvoda pomou unapred utvrenih kljueva. Jedinstveni klju prenoenja indirektnih trokova na pojedine vrste proizvoda na nivou cijelog preduzea utvruje se u procentima ili kao koeficijent. Tako dobijeni procenat, odnosno keoficijent inidirektnih trokova primjenjuje se na iznos direktnih trokova svake jedinice proizvoda. Dodavanjem pripadajueg dijela indirektnih trokova na iznos direktnih trokova svake jedinice proizvoda, dobija se cijena kotanja te vrste proizvoda.

Tin T qn= Tdiqn 1 + n Q j Tdiqj j =1

Tqn-cijena kotanja konkretne vrste proizvoda, Tdiqn- iznos direktnih trokova po jedinici konkretne vrste proizvoda, Tin- iznos ukupnih direktnih trokova, Tink- koeficijent dodataka indirektnih trokova koji se rauna prema obrascu:

Tink =

Tin

Q
j =1

Tdiqj

15.2.5. Metoda direct costing Ovaj metod polazi od okolnosti da se proizvodi realizuju po trinim cijenama koje se formiraju na osnovu odnosa ponude i tranje. Cijena kotanja slui samo kao orijentacija u voenju poslovne politike preduzea u okviru dejstva datih objektivnih faktora. Direktni trokovikoji nastaju direktno u funkciji proizvodnje svake nove jedinice proizvoda, utvruju se direktno po nosiocima. Njihovim utvrivanjem po jedinici

63

proizvoda dobija se komponenta cijene kotanja u ijoj strukturi je samo iznos direktnih trokova. Kada se ovako utvrena cijena kotanja proizvoda pomnoi obimom proizvodnje i tako utvreni iznos ukupnih direktnih trokova uporedi sa moguom vrijednou proizvodnje dobija se iznos mogue razlike i dobitak koji nakon toga ostane ili gubitak u poslovanju.

C Tdi Tin
Ukoliko je lijeva strana obrasca koja predstavlja razliku izmeu iznosa mogue realizacije proizvodnje i iznosa ukupnih direktnih trokova vea od desne strane obrasca koja predstavlja iznos indirektnih trokova preduzee e ostvariti dobitak a u suprotom e ostvariti gubitak. 15.2.6. Kombinovanje kalkulativnih metoda U praksi poslovanja preduzea, pri obraunu cijene kotanja proizvoda ili usluga, rijetko se sree primjena samo jedne od metoda kalkulacije. S obzirom na sloenost procesa poslvoanja u preduzeima, irok asortiman proizvoda, primjene vie tehnolokih postupaka i sl. potrebno je i obraun trokova po nosiocima usavravati. Zato se esto kombinuje vie metoda kalkulacije za utvrivanje cijene kotanja pojedinih proizvoda, usluga ili drugih uinaka. Kombinovanje primjene razliitih metoda kalkulacije za utvrivanje ciejne kotanja pojedinih vrsta proizvoda obezbjeuje vau preciznost u rasporeivanju indirektnih trokova po nosiocima. Zato se i savremena ekonomska teorija u ovom dijelu, svakodnevno usavrava, nudei nova rjeenja u pogledu metodologije kalkulacije cijene kotanja.

16. ANGAOVANJE I KRUENJE ELEMENATA PROIZVODNJE U REPRODUKCIJI

Uslov otpoinjanja i odravanja kontinuiteta reprodukcije jeste vezivanje elemenata proizvodnje u naturalnom obliku za odreeni proizvodni proces. Preduzee u procesu razmjene pribavlja za novac elemente proizvodnje, kako bi njihovim meusobnim kombinovanjem zapoeo proces proizvodnje. U uslovima razvijene drutvene podjele rada i trine privrede, preduzee raspolae univerzalnim oblikom vrijednosti NOVCEM. Zato proces reprodukcije zapoinje od novanog oblika vrijednosti kao univerzalno raspoloivog, koji se razmjenom preobraava u poetni robni oblik sredstava za rad i materijala. Ovim momentom zapoinje angaovanje vrijednosti u naturalnom (robnom) obliku. Na ovako pripremljene materijalne uslove proizvodnje (sredstva za rad i materijal), radnik djeluje svojom radnom snagom u procesu rada (u tehnolokom postupku) i upotrebnu vrijednost materijala preobraava u novi upotrebni kvalitet. Nakon zavrene proizvodnje, preduzee raspolae gotovim proizvodom, koji za njega nema upotrebnu vrijednost. Zato ovaj proizvod mora razmijeniti za novac, koji e mu omoguiti da, razmjenom za razliita materijalna dobra, zadovolji potrebe reprodukovanja utroenih elemenata proizvodnje i izvri druge isplate.

64

Ovim inom prodaje proizvoda nastaje deblokiranje vrijednosti prelaskom iz radnog oblika u novani. Sada su vrijednosti ponovo u univerzalno raspoloivom obliku novcu. Ovako posmatrano, proces reprodukcije predstavlja kruenje elemenata proizvodnje, pri emu se, pored troenja elemenata proizvodnje, vrijednosti angauju u naturalnom obliku kao uslovu kontinuiranog odvijanja toga procesa reprodukcije. 16.1 NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI Fiziko prisustvo elemenata proizvodnje, kao ekonomskih vrijednosti u naturalnim oblicima, obezbijeuje se ostvarivanjem preobraaja (metamorfoze) vrijednosti iz novanog oblika kao univerzalno raspoloivog oblika, u poetni robni oblik. Tek nakon prodaje (i naplate) proizvoda, odnosno, razmjenom robe za novac, ostvaruje se deblokiranje vrijednosti, to znai da on time ponovo prelazi u univerzalno raspoloivi oblik novac. Na taj nain je zavren jedan ciklus angaovanja, koji je zapoeo mementom prelaska vrijednosti iz novanog u poetni robni oblik. Duina ovog ciklusa izraava se i mjeri vremenom angaovanja koje se odvija od momenta prve metamorfoze vrijednosti do poslijednje metamorfoze u tom ciklusu. Zato se veliina angaovanja vrijednosti i utvruje mnoenjem utroenih elemenata proizvodnje i koeficijenta angaovanja, koji pokazuje duinu ciklusa angaovanja pojedinih dijelova vrijednosti u relaciji sa osnovnom jedinicom mjere godinom. Savremena proizvodnja je zasnovana na visokom organskom sastavu emenenata proizvodnje u kojoj je kumuliran minuli rad u sredstvima za rad koja se troe postepeno, po pravilu dugotrajnije od vremena izrade proizvoda koji se pomou njih stvaraju, s obzirom na njihove karakteristike viekratne upotrebljivosti. Funkcija ovih sredstava je uslov proizvodnje, a ona se moe odvijati samo ako su ovako kumulirana sredstva prisutna, unesena, vezana u proizvodnji kroz cijeli ciklus njihovog postepenog troenja. Vrijednost angaovanja u nabavku materijala i zarade radnika predstavljaju obrtna sredstva. Njihov koeficient angaovanja je u pravilu manji od jedan (1), a samo izuzetno se izjednaava sa jedan. To uslovljava i pojavu da je njihov koeficient reprodukovanja po pravilu vei od jedan (1), to znai da se u jednoj godini ove vrijednosti reprodukuju vie puta, odnosno najmanje jedanput. Medjutim, vrijednosti koje su dugotrajnije vezane u naturalnom obliku, odnosno, vrijednosti predujmljene u pribavljanje sredstava za rad, ija je karakteristika da predstavljaju dugoronu osnovu proizvodnje, s obzirom na njihovu viekratnu upotrebljivost, odnosno, postepeno reprodukovanje, predstavljaju stalna sredstva. Njihov koeficient angaovanja je po pravilu vei od jedan (1), a samo izuzetno se izjednaava sa jedan. Zato je njihov koeficijent reprodukovanja manji od jedan (1), to proizilazi iz injenice da se u jednoj godini ove vrijednosti samo djelimino reprodukuju. S obzirom na to da veliina angaovanih vrijednosti zavisi od vremena blokiranja i obima troenja elemenata proizvodnje, za upravljanje angaovanim sredstvima znaajno je regulisanje brzine kruenja vrijednosti u reprodukciji i trokova elemenata proizvodnje po jedinici rezultata. Brzina kruenja vrijednosti u reprodukciji izraunava se koeficientom obrta, koji je u stvari, jednak recipronoj vrijednosti koeficienata angaovanja. S druge strane, obim proizvodnje se izraunava cijenom kotanja, koja je jednaka zbiru zarada za izvreni rad, trokova materijala i trokova sredstava za rad. 16.2 NOVANI OBLIK VRIJEDNOSTI

65

Pribavljanje elemenata proizvodnje uslovljeno je raspolaganjem odreenom sumom novca, to znai da pribavljanju elemenata proizvodnje, tj. angaovanju u naturalnom obliku, prethodi novana faza ciklusa reprodukcije. Duina ove faze je uslovljena stepenom usklaenosti vremena zavravanja proizvodnje proizvoda koji za dato preduzee predstavljaju predmete rada i sredstva za rad, kao i umjenou menadmenta toga preduzea da uskladi momenat nabavke ovih elemenata proizvodnje sa momentom zapoinjanja njihovog kombinovanja u tehnolokom postupku djelovanjem radne snage. Za obezbijeenje takvog kontinuiteta ciklusa reprodukcije, s obzirom na probleme koji se pojavljuju u vezi sa nabavkom materijala i sredstava za rad, potrebno je da konkretno preduzee raspolae odreenom sumom novca kojom bi isplatilo ove nabavke. Novane sume za nabavku elemenata proizvodnje preduzee obezbijeuje prodajom svojih proizvoda na tritu ili pozajmljivanjem od drugih lica koji imaju u tom trenutku novac, a nije im potreban. Zadravanje elemenata proizvodnje u novanom obliku uslovljava usporavanje njegove cirkulacije u ciklusu reprodukcije. Medjutim, kada dato preduzee u odreenom vremenu raspolae veom sumom novca nego to je objektivno potrebno za odravanje kontinuiteta njegovog ciklusa reprodukcije, dolazi do neracionalnosti raspolaganja novanih vrijednosti. Zato je neophodno obezbijediti usklaenost izmeu raspoloivog novanog iznosa i obima procesa reprodukcije, to je zadatak menadmenta preduzea. 16.3 FAZE NATURALNIH OBLIKA REPRODUKCIJE Trajanje procesa reprodukcije je due ili krae zavisno od toga koliko vremena su angaovane vrijednosti u pojedinim robnim fazama ciklusa reprodukcije. Zato se, u vezi sa angaovanjem i kruenjem vrijednosti u reprodukciji, mora voditi rauna o vremenu u kome se to kruenje odvija. to je vrijeme angaovanja due, to e se u jedinici vremena (npr. u jednoj godini), ostvariti manji broj ciklusa reprodukcije, a to znai i manje puta ostvarivanje odreenog iznosa nove vrijednosti, kao uslova zadovoljenja ukupnih potreba. Stvarno angaovanje sredstava na jednom proizvodu u proizvodnji je ipak due od angaovanja izvrenog vremenom koje proe od prve do poslednje tehnoloke operacije na tom proizvodu. Naime, prije prve tehnoloke operacije, sredstva su ve fiziki prisutna u preduzeu u vidu sirovina, potronog i pomonog materijala i sl., i nalaze se u skladitu. Prema tome, ve u ovoj fazi ekanja na proizvodnju sredstva su angaovana u preduzeu svojim fizikim prisustvom. Ovu fazu angaovanja sredstava nazivamo fazom zalihe, odnosno, prethodnom robnom fazom. Prethodnom zbog toga to ona prethodi tehnolokom procesu, odnosno, tehnolokoj fazi proizvodnje. Angaovanje sredstava u ovoj fazi uslovljeno je organizaciono tehnikim razlozima. Naime, organizaciono je nemogue tako uskladiti ritam proizvodnje i ritam nabavke sredstava za proizvodnju da nabavljena sredstva mogu da idu u proizvodnju istog onog momenta kada su prispjela. Svrha zalihe je upravo u tome da se njome obezbijede izvjesne rezerve u neposrednoj blizini proizvodnih pogona, kako bi se pomou tih rezervi obezbijedio normalan tok proizvodnje. Da bi se obezbijedio tok proizvodnje i organizovalo normalno funkcionisanje prodajne slube, najee je potrebno da preduzee dri izvjesnu zalihu proizvedene robe

66

u skladitu i da sa ovog skladita podmiruje kupce prema njihovim zahtjevima. Ova faza angaovanja sredstava se naziva faza zaliha gotove robe, odnosno, zavrna robna faza angaovanja. Nova sredstva se moraju angaovati u proizvodnji prije nego to su prethodna napustila proizvodnju, ili bar nego to su napustila fazu zaliha. Iz ovoga proizilazi da se esto dva ili vie sukcesionih proizvoda u proizvodnji vremenski djelimino prekrivaju, i ovaj prekriveni dio tehnoloke faze moemo tretirati kao zasebnu fazu angaovanja sredstava fazu prekrivanja. Iz ovoga moemo zakljuiti da se angaovanje sredstava u reprodukciji moe vremenski posmatrati u etiri faze: 1. faza zaliha sredstava za proizvodnju ili prethodna robna faza, 2. tehnoloka faza ili faza proizvodnje, 3. faza prekrivanja uzastopnih tehnolokih postupaka i 4. faza zalihe gotove robe ili zavrna robna faza. Period koji proe od momenta poetnog angaovanja blokiranja novca (momenat nabavke materijala), pa do momenta funkcionalnog reprodukovanja tih sredstava (momenat ponovne nabavke materijala), predstavlja jedan ciklus reprodukcije. 16.4 REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAOVANJA SREDSTAVA 16.4.1 Obrtna sredstva Zavretkom ciklusa proizvodnje, utroena vrijednost sredstava u procesu proizvodnje se prenosi na novi proizvod, i oslobaa se vezanost sredstava za proizvodnju u momentu prodaje robe, jer dolazi do deblokiranja sredstava (pretvaranja u novac). Na ovaj nain angauju se sredstva: - u materijalu svih vrsta, - u sitnom inventaru i alatu koji se sav utroi u jednom periodu ulaganja (ciklusu reprodukcije) u proizvodnji. - Sredstva uplaena u vidu akontacija zarada radnika prije prodaje robe. Ova sredstva se zajednikim imenom nazivaju obrtna sredstva. Prema tome, obrtna sredstva su ona finansijska sredstva koja su angaovana u meterijalu, sitnom alatu i sitnom inventaru, kao i sredstva isplaena na ime akontacija zaposlenih radnika. 16.4.2 STALNA SREDSTVA Sredstva za rad iji je rok otpisa (amortizacije) dui od jedne godine, nazivaju se stalna sredstva (osnovna sredstva). U osnovna sredstva spadaju: ume, graevinski objekti, oprema, krupni alat i inventar itd. Njihova bitna ekonomska karakteristika, posmatrana sa stanovita procesa reprodukovanja, jeste u tome da se ona ne utroe niti reprodukuju u punom iznosu u jednom procesu proizvodnje, njihovo reprodukovanje odvija se postepeno kroz niz sukcesivnih procesa proizvodnje. 16.5 KVANTITATIVNI ODNOS ANGAOVANJA I TROENJA

67

16.5.1 Koeficient angaovanja Sa stanovita ekonomije preduzea, vrlo je vano koliku je sumu sredstava objektivno potrebno angaovati u procesu reprodukcije, da bi se obezbijedila proizvodnja odreenog proizvoda. Ukoliko je suma po jedinici proizvoda manja, utoliko e proizvodnja moi da se obavi s manje angaovanih sredstava, s obzirom na to to su angaovana sredstva dio drutvenog proizvoda iz ranijih perioda. Ukoliko je manja suma sredstava angaovanih u proizvodnji i reprodukciji, utoliko e vei dio drutvenog proizvoda moi da se upotrijebi za podmirenje drugih potreba. Ovaj odnos izmeu prosjene sume sredstava angaovanih u reprodukciji jednog preduzea i veliine proizvoda koji nastaje kao rezultat te reprodukcije, naziva se koeficient angaovanja sredstava, to se moe predstaviti obrascem: = S/Q Pri emu je: = koeficient angaovanja sredstava, S = prosjena suma sredstava angaovanih u jednom ciklusu angaovanja, Q = koliina proizvodnje u jednom ciklusu. 16.5.2 Koeficient reprodukovanja Reprodukovanje je obrnuto proporcionalno angaovanju, ako se posmatra sa stanovita istog ostvarenog rezultata proizvodnje. Dakle, koeficient reprodukovanja predstavlja recipronu vrijednost koeficienta angaovanja. Koeficient reprodukovanja se moe prikazati obrascem: 1/ = Q/S Koeficient reprodukovanja osnovnih (stalnih) sredstava je, po pravilu, manji od jedan (1), jer se ovaj oblik angaovanih sredstava znatno due zadrava u ciklusu reprodukcije. To proistie is karakteristike troenja sredstava za rad. Glavna karakteristika sredstava za rad jeste da svoje upotrebne kvalitete zadravaju kroz vie ciklusa proizvodnje datog proizvoda. S druge strane, koeficient reprodukovanja obrtnih sredstava je, po pravilu, vei od jedan (1). Taj dio vrijednosti angaovan je za pribavljanje materijala, i, u pojedinim sluajevima, za isplate zarada. A s obzirom da je glavna karakteristika troenja materijala kao elementa proizvodnje jednokratnost upotrebe (unosi se u proizvodnju dio po dio, a tako unesena koliina se utroi odjednom i reprodukuje se prodajom tako dobijenih proizvoda), u jednoj godini ovaj dio vrijednosti se reprodukuje vie puta.

17. REZULTATI REPRODUKCIJE POSLOVANJE PREDUZEA

Cilj uspostavljanja, odravanja i razvoja procesa reprodukcije jeste zadovoljavanje potreba ovjeka linih i zajednikih. Uslov zadovoljavanja potreba jeste rezultat reprodukcije koji se zavrava stvaranjem odgovarajuih uinaka kojima se te potrebe mogu zadovoljiti, koji su rezultat tehnolokog procesa, te procesa razmjene uinaka izmeu razliitih uesnika u drutvenoj podjeli rada, i procesa raspodjele na njegove stvaraoce. Rezultati reprodukcije se stvaraju na osnovu ulaganja elemenata proizvodnje i predstavljaju izlaze preduzea kao poslovnog sistema. Meusobni odnos

68

rezultata reprodukcije sistema i ulaganja elemenata proizvodnje u sistem izraava kvalitet ekonomije preduzea kao sistema. 17.1 PROIZVOD 17.1.1 Proizvod rezultat reprodukcije Drutvena podjela rada omoguila je stvaranje sve veeg obima proizvodnje na nivou cijelog drutva, ali je time onemoguila da proizvod jednog proizvoaa, svojim upotrebnim kvalitetima, zadovolji njihove potrebe. Svaki proizvod se iskazuje u odgovarajuem iznosu novca koji predstavlja njegovu vrijednost, odnosno, cijenu proizvodnje. Sa ovako steenim novcem, preduzee (proizvoa) pribavlja sredstva za proizvodnju (sredstva za rad i predmeti rada) koje je reprodukciono utroilo pri stvaranju svog proizvoda. Na taj nain preduzee obezbijeuje prostu reprodukciju utroenih sredstava za proizvodnju, a stie i drutveno priznanje ulaganja svoje radne snage u taj proces. Ovako steena novostvorena vrijednost, novano izraena, predstavlja neto rezultat njegovog ivog rada, to ostali uesnici u drutvenoj podjeli rada putem razmjene priznaju kao izraz opravdanosti njegove aktivnosti na troenju materijalnih elemenata proizvodnje i stvaranja novih upotrebnih kvaliteta proizvoda svojom radnom snagom. Prvi pojavni oblik reprodukcije proizvoda jeste fiziki proizvod, sa svojim upotrebnim kvalitetom i kvantitetom. Njegove upotrebne vrijednosti i obim predstavljaju uslov podmirivanja odreenih vrsta i veliine potreba ljudi, bilo da se radi o njegovom korienju u drugoj proizvodnji (reprodukciona potronja), bilo da je u pitanju zadovoljavanje linih i zajednikih potreba. Drugi pojavni oblik rezultata reprodukcije proizvoda jeste njegova vrijednost, kao izraz drutveno-potrebnog rada za njegovo stvaranje. S obzirom da se proizvodi jednih proizvoaa razmjenjuju za proizvode drugih proizvoaa posredstvom novca i na osnovu odnosa ponude i tranje, vrijednost proizvoda izraava se cijenom, i cijena predstavlja novani iznos koji su ostali uesnici u drutvenoj podjeli rada spremni da plate u razmjeni. I prema tome, cijena proizvodnje predstavlja novani izraz vrijednosti proizvoda u razmjeni, ija se visina odreuje na osnovu ponude i tranje. Trei pojavni oblik rezultata reprodukcije proizvoda jeste novostvorena vrijednost, koja je u proizvodu sadrana kao izraz doprinosa datog proizvoaa uveavanju vrijednosti sadrane u utroenim sredstvima za proizvodnju. Veliina novostvorene vrijednosti se izraava u novcu kao dijelu cijene proizvodnje, i ima svoj novani izraz koji se zove dobitak. Veliina dobitka uslovljena je visinom cijene proizvoda i trokovima sredstava za proizvodnju (sredstava za rad i predmeta rada). 17.1.2 PROIZVOD KAO ROBA U robno-novanoj privredi proizvod dobija karakter robe, a to znai da ima upotrebnu vrijednost i vrijednost, i namijenjen je drugima, a ne njegovom proizvoau. U takvim uslovima, da bi stigao do potroaa, on se iznosi na trite u vidu robe. U svojstvu robe, proizvod se razmjenjuje na tritu pod dejstvom trinih zakona, kao i u skladu sa planskim regulisanjem privrednih tokova i tekuim mjerama ekonomske politike drutvene zajednice. Njegovu vrijednost i veliinu te vrijednosti drutvo treba da ocijeni

69

u ovom procesu razmjene, i ta ocjena, odnosno, cijena se izraava kroz trinu cijenu proizvoda. Visina cijene e najvie zavisiti od odnosa ponude i tranje. Kvantitativni izraz drutvene ocjene cjelishodnosti proizvodnje konkretnog proizvoda ispoljie se kroz odstupanje trine cijene proizvoda od njegove ekonomske vrijednosti u sledeem smislu: C = V C Pri emu je: C = trina cijena proizvoda, V = vrijednost proizvodnje, C = odstupanje trine cijene od vrijednosti proizvoda. Ovaj proces trine razmjene robe, u kojoj drutvo indirektno daje ocjenu cjelishodnosti proizvodnje konkretne robe kroz odstupanje njene trine cijene od vrijednosti, naziva se realizacija proizvedene robe. Tek ona pokazuje u kojoj mjeri je proizvoa imao pravilnu orjentaciju kada se odluio za proizvodnju jedne vrste robe. 17.2 IZRAAVANJE PROIZVODA 17.2.1 Fizika jedinica mjere kao izraz proizvoda Proizvod se kvantitativno izraava, mjeri, fizikim jedinicama. Takav nain izraavanja proizvoda kao rezultata proizvodnje je najadekvatniji, jer se radi o upotrebnim kvalitetima odreenog materijalnog dobra kojim se mogu podmiriti pojedine finalne ili reprodukcione potrebe. Proizvod kao rezultat proizvodnje se moe izraavati fizikim jedinicama mjere samo kada se radi o homogenom asortimanu (kada se proizvodi jedna vrsta proizvoda). Medjutim, kada se u okviru jednog proizvodnog sistema proizvodi iri asortiman, odnosno, vie vrsta proizvoda, javlja se metodoloki problem izraavanja njegovog rezultata fiziim jedinicama mjere kao jedinstvene veliine. Metodoloki problemi izraavanja obima fizikim jedinicama mjere jo vie su naglaeni kada se uzme u obzir viestruko razlikovanje pojedinih vrsta proizvoda u okviru heterogenog asortimana. Naime, proizvodi u okviru heterogenog asortimana razlikuju se po: - fizikim jedinicama mjere kojima se iskazuju i - tehnikim, estetskim i drugim upotrebnim karakteristikama. S obzirom na ove probleme izraavanja proizvoda fizikim jedinicama mjere, ekonomska teorija i praksa koriste se odgovarajuim svoenjem raznovrsne proizvodnje na jedinstveni imenitelj. Kao jedinstveni imenitelj za izraavanje homogene proizvodnje obino se primjenjuje: trina cijena, cijena kotanja i objektivno potreban rad. 17.2.2 Trina cijena kao izraz proizvoda U sluajevima, u kojima je, zbog heterogenosti proizvodnje, nemogue proizvod iskazati fizikim jedinicama mjere, pribjegava se iskazivanju tog rezultata reprodukcije trinom cijenom proizvoda. Na taj nain, raznovrsni proizvodi se svode na istorodni izraz: C = Qi Cqi

70

Pri emu je: C = cijena proizvodnje, Qi = koliina proizvoda od 1 do n prozvoda, Cqi = trina cijena proizvoda od 1 do n. Svoenjem raznovrsnih proizvoda na novani izraz gubi se uvid u kvalitet proizvodnje. To je posebno karakteristino kada se proizvodnja posmatra u dinamici, jer se veliina cijene proizvodnje mijenja ne samo zbog promjene koliine proizvoda, ve i zbog promjena trinih cijena, koje nisu u funkciji fizikog obima proizvodnje. Tako se onemoguava sticanje prave predstave o efikasnosti preduzea kao sistema u sferi proizvodnje, iji je rezultat funkcionisanja fiziki proizvod. Prevazilaenje metodolokog nedostatka ovog izraza proizvoda mogue je utvrivanjem standardnih (planskih) cijena kojima se izoluje uticaj promjena trinih cijena na promjene veliine ovog oblika rezultata reprodukcije. 17.2.3 Cijena kotanja kao izraz proizvoda Raznovrsni proizvodi jednog proizvodnog sistema mogu se svesti na ekvivalente i primjenom cijene kotanja. To je finansijski izraz utroene vrijednosti elemenata proizvodnje po jedinici proizvoda: T = Qi Tqi Pri emu je: Qi = koliina proizvoda od 1 do n proizvoda, Tqi = trokovi po jedinici proizvoda od 1 do n-te vrste. Primjena ovog finansijskog izraza ima analitiki znaaj ako se raznovrsni proizvodi svedu na objektivno uslovljenu cijenu kotanja, koja je u funkciji tehniki uslovljene veliine utroaka elemenata proizvodnje i drutveno uslovljene nabavne cijene sredstava za proizvodnju, te prosjenih zarada po jedinici rada. 17.2.4 Proizvod izraen objektivno potrebnim radom Proizvod je fiziki i objektivan izraz drutveno potrebnog rada, umnog i fizikog, za njegovu proizvodnju. Ovaj rad se mjeri vremenom njegovog trajanja, uz prosjene drutveno potrebne uslova rada. Tako iskazan drutveno potreban rad je istovremeno i odraz utroka bioenergije prosjenog proizvoaa. Q ~ Lo Uo Pri emu je: Q proizvod Lo - drutveno potrebni rad Uo - bioenergije prosjenog drutvenog proizvoaa Do ovog odstupanja moe doi iz dvojakog razloga: a) zbog toga to objektivni uslovi proizvodnje (tehniki i drutveni) konkretnog proizvoaa ne odgovaraju objektivnim slovima proizvodnje prosjenog drutvenog proizvoaa,

71

b) zbog toga to konkretni proizvoa, usljed organizacionih nedostataka, trpi izvjesne gubitke u troenju radne snage. Primjenom ovog izraza podrazumijeva se i mogunost svoenja proizvoda na norma asove rada. To znai da se za svaku vrstu i jedinicu proizvoda utvruje objektivno potrebno vrijeme izrade. Na taj nain otklanjaju se nedostaci prethodnih izraza proizvoda, jer se ovim izrazom predstavlja prava sadrina proizvoda stvaralaki ljudski rad: Lh = Qi Lhi Pri emu je: Lh = rad mjeren vremenom potrebnim za ukupnu proizvodnju, Lhi = potreban rad po jedinici proizvoda od 1 do n-te vrste, Qi = obim proizvodnje od 1 do n-te vrste proizvoda. 17.3 UKUPAN PRIHOD 17.3.1 Definisanje ukupnog prihoda U uslovima potpunog djelovanja trinog mehanizma, tj. ponude i tranje, trina cijena je ravna vrijednosti tih proizvoda. U tom sluaju vrijednost proizvodnje postaje izraz rezultata reprodukcije, odnosno, izraz rezultata poslovanja. Pri slobodnom djelovanju ekonomskih zakona gotovo nikad se ne postie ravnotea ponude i tranje na tritu proizvoda, pa konkretno preduzee ostvaruje prihod vei ili manji od vrijednosti proizvodnje, koju ostvaruje prosjean proizvoa uz postepeno djelovanje trinih zakona. Ukupan prihod je finansijski izraen bruto rezultat poslovanja, a sastoji se od naplaenih iznosa za realizovanu robu, gotove proizvode i usluge. Kao rezultat funkcionisanja preduzea u procesu reprodukcije, ukupni prihod je funkcija: obima proizvodnje, prodaje i trita. Ukupan prihod moe se kvantitativno izraziti obrascem: UP = C = Qi Cqi Pri emu je: UP = ukupan prihod, C = vrijednost realizacije fizikog obima proizvodnje, Qi = realizovana koliina fizikog obima proizvodnje, Cqi = prodajne (trine) cijene pojedinih proizvoda. Ukupni prihod je direktno uslovljen obimom proizvodnje. Promjenom obima proizvodnje javljaju se razliite promjene u strukturi trokova, uslovljene razliitim ponaanjem proporcionalnih, fiksnih i relativno fiksnih trokova. Ukupni prihod je funkcija ne samo obima proizvodnje nego i prodaje, odnosno, trita. Ukupan prihod je funkcija prodaje. Ravan je vrijednosti proizvodnje, tj. (bruto produktu) samo u sluaju kada se cjelokupna proizvodnja datog perioda proda u tom vremenu. Obino se proizvodi djelimino po porudbini, a znatan dio za skladite, sa koga se roba kontinuirano prodaje. U ovom sluaju ritam priliva proizvoda na skladite znatno se razlikuje od ritma odliva robe sa skladita, odnosno, ritma prodaje. Ukupan prihod je funkcija trita u okviru dejstva trinih faktora na prodajne cijene po kojima se proizvodnja realizuje i na osnovu kojih se formira ukupan prihod. Isto tako,

72

apsorpciona mo trita, kao i odnos konkurencije, uslovljavaju ukupni prihod datog preduzea. 17.3.2 Faktori ukupnog prihoda Elementi ukupnog prihoda su: obim realizovane proizvodnje i cijene po kojima se ti proizvodi realizuju. Na oba elementa djeluju mnogobrojni faktori nejednakog intenziteta i pravca. Faktori ukupnog prihoda koji djeluju na njegovu veliinu i dinamiku su mnogobrojni, i moemo ih grupisati na interne i eksterne. Interni faktori: tehnika struktura, odnosno, tehnika opremljenost, obim i kvalitet kolektiva, kvalitet i asortiman proizvodnje, savremenost organizacionog modela, efikasnost menadmenta, poslovna kultura, sistem raspodjele, nain rjeavanja konflikata i uopte sistem vrijednosti preduzea. Eksterni faktori: su npr. prirodni faktori, trini faktori, faktori privrednog sistema, ekoloki faktori i dr. Iako su ukupan prihod i komponente njegove strukture u teorijskom smislu definisane kategorije, u praksi utvrivanja veliine ukupnog prihoda i veliine komponenata prihoda javljaju se tekoe metodoloke prirode. Komponente strukture ukupnog prihoda razlikuju se u zavisnosti od toga da li se posmatra struktura ukupnog prihoda u njegovom: 1. Formiranju, ili njegovoj 2. Raspodjeli. 1) Sa gledita formiranja ukupnog prihoda, njegovu strukturu ine: - Vrijednost prodate robe, - Vrijednost izvrenih usluga - Drugi prihodi ostvareni poslovanjem, - Neposlovni prihodi, i - Neposredni prihodi. 2) Sa gledita raspodjele ukupnog prihoda, njegovu strukturu ine: a) Utroena sredstva za proizvodnju (trokovi sredstava za proizvodnju) prenesena vrijednost, i b) Nova vrijednost. Mjerenje uspjenosti poslovanja proizvodnog sistema podrazumijeva uporeivanje veliine proizvedene i uloene vrijednosti. Ta razlika izmeu vrijednosti odnosno cijena proizvodnje i utroenih vrijednosti, odnosno trokova, predstavlja viak vrijednosti. U konkretnim kupoprodajnim odnosima, pored objektivnih, odnosno trinih i ostalih drutvenih faktora djeluju i organizacioni faktori, kao izraz subjektivnih kvaliteta radnog kolektiva koji je organizator procesa reprodukcije. Konkretne prodajne cijene proizvoda predstavljaju rezultat dejstva i jednih i drugih faktora, to uslovljava da stvarna vrijednost proizvodnje (Cs), koja odstupa od objektivno uslovljene vrijednosti proizvodnje (C), rezultira iz manje umjenosti konkretnog proizvoaa u razmjeni roba u odnosu na prosjenog. S druge strane, odstupanje konkretne prodajne cijene navie od objektivno uslovljene, Trine cijene, proistie iz natprosjene umjenosti konkretnog preduzea u odnosu na prosjenog: Cs = Q (Cq cq)

73

Pri emu je: Cs = stvarna vrijednost proizvodnje, Cq = trine cijene pojedinih vrsta proizvoda, cq = djelovanje organizacionih faktora na odstupanje prodajne cijene Cq od objektivno uslovljene. Konkretni obim proizvodnje (Q-q) predstavlja rezultantu objektivno uslovljene mogunosti proizvodnje i dejstva organizacionih faktora u sferi proizvodnje ciklusa reprodukcije: Qs = Q q Pri emu je: q = organizaciono uslovljeno odstupanje obima proizvodnje usled dejstva subjektivnih faktora, Qs = ostvareni obim proizvodnje pod dejstvom objektivnih i subjektivnih faktora. 17.4 DOBITAK Dobitak je jedan od oblika rezultata u sistemu robne proizvodnje. Kao neto rezultat reprodukcije na nivou preduzea javlja se nova vrijednost (D). Sa stanovita preduzea kao privrednog subjekta znaajniji je izraz neto rezultata poslovanja dobitak. Dobitak (dobit) predstavlja dio novostvorene vrijednosti koji ostaje preduzeu nakon podmirivanja zarada radnika za izvreni rad. Dobitak predstavlja preduzetniki efekat ulaganja vrijednosti u proces reprodukcije. Iz tog neto rezultata oploavanja uloenih vrijednosti u poslovanje preduzea obezbjeuju se sredstva za proirenu reprodukciju, odnosno za razvoj preduzea, zatim za stimulativnu komponentu plata zarade, kao i za obaveze prema zajednikoj i optoj potronji. Dobitak se moe poistovjetiti sa vikom vrijednosti, odnosno njegovim pojavnim oblikom PROFITOM. Ova veliina rezultata reprodukcije kvantitativno se izraava kao razlika izmeu proizvedene i utroene vrijednosti. 17.5 GUBITAK Kada je vrijednost proizvodnje (C) koju dato preduzee ostvaruje u razmjeni za svoje proizvode na tritu jednaka ukupnim trokovima (T), njegovo poslovanje zavrie se bez dobitka: CT=0 Ako je vrijednost proizvodnje realizovana na tritu manja od trokova elemenata proizvodnje, dato preduzee svoje poslovanje zavrie uz gubitak: CT<0 Poslovanje sa gubitkom znai da preduzee ne ostvaruje ni prostu reprodukciju. Smanjuje se njegova imovina, a time se ugroava i likvidnost preduzea, odnosno njegova platena sposobnost. 17.5.1 Dobitak i dohodak Dobitak je realizovan iznos vika vrijednosti, a dohodak (koji je takoe oblik rezultata) je realizovan iznos novostvorene vrijednosti. Dobitak redovno manji od

74

dohotka za iznos trokova zarada. Raspodjelom dohotka obezbjeuje se najprije podmirenje line, zatim opte i zajednike potronje i razvojnih potreba preduzea. Raspodjelom dobitka najprije se obezbjeuju razvojni ciljevi, a zatim i djelimino zajednike i line potrebe. 17.5.2 Faktori dobitka Na veliinu dobitka utiu faktori: 1. drutveni 2. prirodni, 3. tehniki, 4. organizacioni, odnosno subjektivni. 17.6 PRAKTINA PRIMJENA REZULTATA REPRODUKCIJE Prihodi preduzea se dijele na: - poslovne prihode, - finansijske prihode, - neposlovne (vanredne) prihode i - revalorizacione prihode. Poslovni prihodi nastaju prodajom gotovih proizvoda ili izvrenih usluga. Finansijski prihodi su npr. pozitivne kursne razlike, kada preduzee proda svoje proizvode u inostranstvo, i dobije novac u vidu deviza, i u medjuvremenu dodje do promjene kursa izmedju domae i strane valute, i preduzee prodajom deviza dobije vie novca nego to bi dobili da nije dolo do promjene kursa. Ta razlika predstavlja finansijski prihod. Neposlovni prihodi nastaju neoekivano, neplanirano, npr. prodaja osnovnog sredstva po cijeni veoj od sadanje (trine). Revalorizacioni prihodi nastaju ponovnim vrednovanjem osnovnih sredstava. Rashodi preduzea se dijele na: - poslovne rashode, - finansijske rashode, - neposlovne (vanredne) rashode i - revalorizacione rashode. Redovni rashodi obuhvataju: trokove prodatih proizvoda, vremenske trokove (amortizacija, indirektni opti vremenski trokovi), trokove prodatih roba, materijala i stalnih sredstava, trokove finansiranja, tj. kamata, negativne kursne razlike i sl. Dobitak je pozitivan poslovni rezultat. Dobitak se izraunava kao razlika izmeu ukupnih prihoda i ukupnih rashoda u odreenom obraunskom periodu. Dobit = Ukupni prihodi Ukupni rashodi D=CT Dobit moe biti: bruto dobitak i neto dobitak preduzea. Prvo se nadoknauje porezi i doprinosi. Porezi su dio bruto dobitka preduzea koji drava uzima za pokrie svojih rashoda. Bruto dobitak, predstavlja ostvareni dobitak prije oporezivanja. Neto dobitak se dobije, kao: BRUTO DOBITAK - Porez na dobitak i doprinosi = NETO DOBITAK

75

Neto dobitak ili isti dobitak je najznaajniji neto rezultat nakon oporezivanja. Neto dobitak, kao isti finansijski rezultat preduzea, rasporeuje se prema zakonskim i internim odlukama na: - dio po osnovu rada (stimulativni dio i poveanje plata i zarada zaposlenih radnika) - dio po osnovu kapitala, i - nerasporeeni dobitak. Osnovni princip raspodjele treba da bude uravnoteenje interesa akcionara, menadera, preduzea i zaposlenih. Dio neto dobitka po osnovu kapitala, rasporeuje se za: - poveanje kapitala, - poveanje uloga, - stvaranje rezervi, - naknade ulagaima dividende. Kada preduzee iz zbira ostvarenih prihoda ne moe nadoknaditi rashode, jer su rashodi vei od prihoda, tada je rezultat poslovanja negativan i naziva se gubitak. Za pokrie gubitka koriste se razliita sredstva, kao: - sredstva rezervi, - nerasporeeni dobitak, - vlastiti kapital (ulozi vlasnika). Ako se gubitak ne moe nadoknaditi, pokree se steajni postupak, a moe doi i do likvidacije preduzea, a prodajom preostale imovine isplauje se dugovanje prema povjeriocima (dobavljaima, kreditorima, zaposlenima i dr.).

18. PRINCIPI EKONOMIJE PREDUZEA

Prema funkciji koju obavlja u privrednom, drutvenom i prirodnom sistemu, savremeno preduzee je nosilac alokacije raspoloivih sredstava. Izbor vrste i koliine proizvoda odreuju outpute i inpute, te transformacione procesa i tokove materije, energje i informacija u preduzeu, to sve zajedno odreuje nivo i nain funkcionisanja preduzea, njegov uspjeh i razvoj. Osnovne pretpostavke efikasnog upravljanja preduzea su potovanje: A. Djelovanja odreenih zakona koji e regulisati interne procese, opsatnak i razvoj preduzea u okruenju, B. Odreenih ekonomskih principa za razvoj performansi preduzea, C. Organizacionih principa, metoda i tehnika kojima se realizuje efektivno i efikasno funkcionisanje preduzea. A. Zakoni kao regulatori ponaanja preduzea Prirodni procesi odvijaju se pod dejstvom prirodnih zakona koji svojim dejstvom reguliu tokove materije, energije i informacija u sistemima koji predstvaljaju prirodne elemente u strukturi preduzea. Programirani procesi su tehnoloki procesi, zasnovani su na programiranim uticajem prirodnih zakona, kao rezultata nauno-tehnikog i tehnolokog razvoja. Transformacioni procesi su okosnica svih procesa i od njih zavisi efikasnost pretvaranja inputa u outpute.

76

Ekonomski zakoni trine ekonomije (kroz ponudu i tranju) reguliu ekonomske procese i ponaanje preduzea utiui na efektivnost i efikasnost poslovanja, te rast i razvoj ili prestanak rada (bankrot). Uzimajui sve ovo u obzir, rezultat upravljakih odluka je opstanak na tritu. B. Ekonomski principi kao pretpostavka za upravljanje ekonomijom preduzea Kvalitet ekonomije preduzea zavisi od primjene ekonomskih principa u upravljanju ekonomijom preduzea. Sistematizacija i definisanje osnovnih ekonomskih principa zahtijeva kriterije, ispoljene kroz ekonomske rezultate poslovanja i ulaganje elemenata proizvodnje. Da bi se izrazio kvalitete ekonomije kroz odnos inputa i outputa potrebno je sagledati i kvantitativno izraziti: Rezultate (outpute) poslovanja i Ulaganja (inpute) za njihovo ostvarenje. Odnos outputa i inputa potrebnih za njihovo ostvarenje definie: 1. Osnovni ekonomski princip i 2. Parcijalne ekonomske principe. 1. OSNOVNI EKONOMSKI PRINCIP Poznat je i kao MINI-MAKSI princip i glasi: ostvariti maksimalne rezultate (outpute) uz minimalna ulaganja resursa (inputa) u ekonomiju. U realnom ekonomskom ivotu, outputi preduzea su manji od potencijalno moguih, a inputi vei od objektivno potrebnih za realizaciju tako ostvarenih outputa. Primjena ovog principa poveava nivo ekonomije konkretnog preduzea kroz rast efikasnosti i efektivnosti i performansi preduzea. 2. PARCIJALNI EKONOMSKI PRINCIPI Ekonomsku sutinu mini-maks principa ine svi pojavni oblici rezultata (outputa): Proizvod Q Vrijednost proizvodnje V ili ukupni prihod C Dobitak Db Gubitak i inputi Utroci u vidu troenja radne snage L Trokovi elemenata proizvodnje T Angaovana sredstva S i njihovi meusobni odnosi: Output/Input; Q/L; V/T ili (Q*Cq)/T; Db/S Svi odnosi izraavaju kvalitet ekonomije preduzea. C. Organizacioni principi i ekonomija preduzea Organizacijom procesa, faza i operacija definiu se: pravci i tempo transformacionog procesa, kvalitet i kvantitet inputa i outputa preduzea. Adekvatna primjena ekonomskih principa produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti, uz istovremenu primjenu osnovnog principa ekonomske racionalnosti (mini-maks principa) podrazumijeva efikasnu organizaciju svih poslovnih funkcija preduzea. Organizacioni principi su pravila za organizovanje poslovnih funkcija, tehniko-tehnolokih i ekonomskih procesa, koja su usmjerena na ostvarivanje odreene ekonomske sadrine. 18.1. PRINCIP PRODUKTIVNOSTI

77

18.1.1 Uvodne napomene Produktivnost je pokretaka poluga ekonomije. Razlikama u produktivnosti objanjavaju se razlike izmeu razvijenih, srednje razvijenih i nerazvijenih zemalja. Komparativne prednosti u ekonomski najrazvijenijim privredama svijeta poivaju prevashodno na dostignutoj produktivnosti. Produktivnost je bazini ekonomski princip, kojim se definie ukupni potencijal potronje i mjerilo uspjenosti ekonomije. Produktivnost kao ekonomski princip se razliito definie. Ako se posmatra kao mjerilo ukupne ekonomske efikasnosti: OUTPUTI PRODUKTIVNOST = INPUTI INPUTI su: raspoloivi resursi (rad, kapital, zemljite, materijal, energija, informacije) koji se koriste u proizvodnji i prometu razliitih roba i usluga. OUTPUTI su: proizvodi i usluge naturalno ili finansijski izraeni na nivou pojedinca, preduzea, sektora, industrijske grane ili privrede kao cjeline. 2. Produktivnost se tretira kao produktivnost rada, izraena efikasnou tekueg rada: PROIZVODNJA PRODUKTIVNOST RADA = TEKUCI RAD 18.1.2.Pojam i znaaj produktivnosti rada Princip produktivnosti rada je naelo, odnosno zahtjev, prema kome treba ostvariti odreenu proizvodnju s minimalnim utrocima radne snage za tu proizvodnju. Razmjere podmirenja drutvenih potreba i potreba proirene reprodukcije, zavise od razmjera proizvodnje, a svaka proizvodnja je uslovljena potronjom ljudske radne snage, tj. tekueg rada. Poveanje potronje, odnosno poveanje ivotnog standarda drutva, moe se postii : 1. poveanjem ukupne koliine proizvoda angaovanjem vie radne snage 2. poveanjem radnog uinka poveanjem produktivnosti rada. Produktivnost sa stanovita: Drutvene zajednice pokazuje sposobnost proizvodnje preduzea i podmirenja potreba drutva Kvaliteta ekonomije preduzea pokazuje efikasnost troenja radne snage.

18.1.3 Faktori produktivnosti Faktori produktivnosti su svi uticaji koji na bilo koji nain djeluju na radne uinke, a dijele se na: objektivne i subjektivne faktore. 1. Objektivni faktori produktivnosti dijele se na: a) tehnike faktore (obuhvataju karakteristike proizvoda, tehnolokog procesa, sredstava za rad, materijala, radne sredine, obim proizvodnje, organizaciju i stepen organizovanosti)

78

b) drutvene faktore (sve drutvene institucije i vrijednosti koje utiu na na privredne prilike, trite, infrastrukturu, obiaje stanovnitva...) 2. Subjektivni faktori su organizacioni faktrori i vezani su za ovjeka u proizvodnji, a djeluju kroz: a) Izbor i odluivanje o tehnikim i drutvenim uslovima proizvodnje, b) Kvalifikovanost radne snage, c) Intenzitet rada, d) Organizacione mjere i napore u ostvarenju ciljeva. 18.1. 4 Izraavanje produktivnosti

18.1.4.1 Proizvod u izrazu produktivnosti Razlike u metodama izraavanja produktivnosti nastale su zbog razlitih naina izraavanja produktivnosti, jer se utroak radne snage izraava u vremenu trajanja rada. U homogenim proizvodnjama (rudnicima, eeranama...) proizvod se izraava u naturalnim jedinicama. U heterogenim proizvodnjama svi proizvodi se mogu preraunati u jednu vrstu proizvoda, najreprezentativnijeg i najvie zastupljenog u proizvodnom programu. 18.1.4.2 Metode mjerenja produktivnosti Produktivnost rada mjeri se odnosom obima proizvodnje (Q) i utroaka radne snage (L). Promjena produktivnosti iz jednog u drugi naziva se DINAMIKA PRODUKTIVNOSTI. U metodama mjerenja produktivnosti proizvod se izraava: 1. fizikim jedinicama mjere, 2. trinom cijenom proizvoda, 3. cijenom kotanja, i 4. drutveno potrebnim radom. 1. Proizvod izraen fizikim jedinicama mjere

P =

Q L

Primjena: homogeni proizvodni program Nedostatak: ne moe se koristiti u proizvodnjama sa heterogenim asortimanom, pri promjenama asortimana i kvaliteta proizvoda 2. Proizvod izraen trinom cijenom

P=

Q *C
L

Cq trina cijena po jedinici proizvoda Primjena: stabilne trine cijene proizvoda Nedostatak: problem pri uvoenju novih proizvoda koji je kasnije uveden

79

3. Proizvod izraen cijenom kotanja

P=

Q *T
L

Tq trina cijena po jedinici proizvoda Primjena: asortiman proizvoda se ne mijenja, a ako se mijenja svi proizvodi imaju priblino istu visinu trokova sredstava za proizvodnju Nedostatak: ne moe se koristiti kad se mijenjaju trokovi materijala i sredstava za rad 4. Proizvod izraen drutveno potrebnim radom T = T Drutveno potreban rad L0 Utroak bioenergije prosjenog drutvenog proizvoaa Ul0

P=

Q Q L = 0 =1 U l 0 L L0

Ovo vrijedi ako se proizvodnja obavlja uz prosjene drutveno potrebne uslove. Odstupanja nastaju jer tehniki i drutveni uslovi ne odgovaraju objektivnim uslovima proizvodnje ili/i ako usljed organizacionih nedostataka trpi gubitke u troenju radne snage.

P=

L0 1 = LO K l * L 0 + 1 1 K l l l
Kl odstupanja radne snage po jedinici proizvoda ll organizaciono uslovljeno nekorisno troenje radne snage po jedinici proizvoda

18.1.5 Sprovoenje principa produktivnosti Interes preduzea je ostvaenje to vee produktivnosti, to se postie uvoenjem mjera za smanjenje i eliminisanje organizaciono i objektivno uslovljenih utroaka radne snage. To podrazumjeva otklanjanje odstupanja od standardne: kvalifikovanosti radnika, intenziteta rada i organizacije rada. Podizanje proizvodne snage rada postie se uvoenjem novih tehnikea, to znai nova investiciona ulaganja, a to poveava tehniku opremljenost rada. Produktivnost se moe poveati provoenjem: 1. organizacionih mjera, 2. mjera tehnike racionalizacije i rekonstrukcije i 3. mjerama drutvenog karaktera. Organizacione mjere svode se na to potpunije iskoritenje unutranjih rezervi. To se postie: a. Poveanjem stepena koritenja kapaciteta - rastom obima proizvodnje, bez promjene broja zaposlenih (smanjenjem utroka radne snage po jedinici proivoda) b. Dizanjem kvalifikacione strukture kolektiva optimalnom kvalifikovanou svih zaposlenih (smanjenjem trokova proizvodnje) c. Obezbjeenjem noramlnog intenziteta rada definisanjem radnih normi

80

d. Raznim mjerama organizacije rada racionalizacijom vremena i postavljanjem pravih ljudi na pravi posao. Mjere tehnike racionalizacije i rekonstruukcije imaju za cilj izmjenu tehnikih uslova pod kojima radi radni kolektiv. One dovode do promjene: a. Trokova, b. Sume angaovanih sredstava, c. Ritma proizvodnje, d. Iskoritenosti kapaciteta proizvodnje... Mjere drutvenog karaktera najmanje su podlone uticaju preduzea. Pravilnim prilazom drutvenim faktorima, preduzee moe podii svoju produktivnost i to: a. Pravilnim koritenjem radnih navika zaposlenih, b. Prilagoavanjem organizacione strukture drutvenom sistemu, c. Izgradnjomkadrova, d. Akumulacijom sredstava za proirenje materijalne baze...

18.1.6 Praktina primjena teorije produktivnosti Produktivnost rada definiemo kao kvantitativni izraz izmeu obima proizvodnje i usluga ili prometa i koliine utroene radne snage. Utroeni rad se mjeri njegovim vremenskim trajanjem. Ovaj odnos predstavlja i ostvarenu proizvodnju po jedinici rada (q). Q P= =q L Produktivnost se moe posmatrati i inverzno. Inverzni odnos pokazuje utroak rada za proizvodnju jednog proizvoda, odnosno utroeno vrijeme po jedinici proizvoda (t). L P= =t Q Ako pratimo produktivnost tokom vremena, govorimo o dinamici produktivnosti, kad poredimo tekuu i baznu produktivnost:

I ndn = (

Q n Q0 : ) *100 L n Lo

Indn - indeks produktivnosti rada n-tog proizvoda Qn - koliina proizvoda n-tog perioda Ln - utroeni rad n-tog proizvoda Qo - koliina proizvoda u baznom periodu Lo - utroeni rad (vrijeme) u baznom periodu. BAZNI PERIOD - period prema kojem se uporeuje dinamika produktivnosti.

ZADACI od strane 268 do 282

81

1. MJERENJE PRODUKTIVNOSTI FIZIKIM JEDINICAMA MJERE Zadatak br.1. U tvornici eera proizvedene su sledee koliine eera i to: - Koliina eera (Q) 1.200.000 t - Utroeno radnih dana 800.000 Izraunati produktivnost rada na oba naina.

Zadatak br.2. Preduzee za preradu sirove nafte proizvelo je sledee koliine i to: Prethodna godina Tekua godina Benzin 1.200.000 t 1.500.000 t Utroeno radnik/dana 1.120.000 1.120.000 Izraunati: a) Produktivnost rada na oba naina i b) Index produktivnosti i objasniti rezultat

2. MJERENJE PRODUKTIVNOSTI TRINOM CIJENOM PROIZVODA

82

U preduzeima u kojima je heterogen asortiman proizvodnje primjenjuje se svoenje heterogene proizvodnje na zajedniki imenitelj pomou trine cijene proizvoda.

P=

Q *C
L

Cq = trina cijena po jedinici proizvoda Primjena metode daje realnu sliku o nivou produktivnosti, samo kada se trina cijena proizvoda ne mijenja bitnije. Ukoliko se trina cijena mijenja, uzima se stalna cijena proizvoda (cijena baznog perioda ili planska cijena). Zadatak br.1. U preduzeu je tekuoj godini ostvarena proizvodnja odreenih proizvoda po trinim cijenama, prikazanih u donjoj tabeli u iznosu od:

Zadatak br.2. U preduzeu tekstilne konfekcije ostvarena je proizvodnja u 2007. godini po trinim cijenama u iznosu od 235.000.000 KM uz uee 1.500 radnika. U 2008. godini vrijednost proizvodnje (Vp) bila je 250.000.000 KM uz uee 1.600 radnika, s tim to su prodajne cijene u 2008. godini, odnosno trine cijene u 2008.godini bile vie za 10% od trinih cijena u 2007. godini. Izraunati produktivnost rada u preduzeu i index produktivnosti. Rjeenje: U postavljenom zadatku vidimo da trine cijene nisu bile iste u posmatranim godinama. Poto je trina cijena u 2008. godini porasla za 10% potrebno je vrijednost proizvodnje svesti na iste cijene, kako bi se moglo vriti uporeivanje produktivnosti rada. Drugim rijeima, treba iskljuiti uticaj poveanja trine cijene (10%) koje je imalo uticaja na vrijednost proizvodnje (Vp) u 2008. godini, koje je rezultat stanja na tritu, a ne rezultat produktivnosti rada radnika. Tako je:

83

Iz navedenog preduzea u zadatku moemo konstatovati da mu je produktivnost rada u 2008. godini opala za 9% (100 - 91) u odnosu na produktivnost u 2007. godini iako je ostvarena vrijednost proizvodnje u 2008. godini bila vea, ona je rasla usled poveanja trine cijene, a ne kao rezultat vee produktivnost rada. Takoe, iz navedenog primjera je vidljivo, da je za izraunavanje iste vrijednosti proizvodnje u 2008. godini, tj. svoenje vrijednosti proizvodnje na iste cijene u obe posmatrane godine, kako bi se mogle uporeivati, upotrebljen interesni raun vie sto, jer je u vrijednosti proizvodnje (Vp) u iznosu od 250.000.000 KM sadran i iznos od poveanja cijena od 10% u toj godini, pa je bilo potrebno utvrditi istu vrijednost bez uticaja rasta cijena, to je i uinjeno primjenjujui formulu:

Zadatak br.3 U preduzeu kone galanterije ostvarena je proizvodnja po trinim cijenama, i to: - u 2007 godini u iznosu od 550.000 KM u ueu 120 radnika, - 2008. godini vrijednost proizvodnje je 800.000 KM sa ueem 150 radnika. Vrijednost proizvodnje u 2007.godini je ostvarena uz nie trine cijene od 8,5% od trinih cijena u 2008. god. Izraunati nivo i dinamiku produktivnosti u navedenim periodima.

84

Rjeenje: Obrnuto od prethodnog zadatka, ovdje emo primjeniti formulu za izraunavanje vrijednosti proizvodnje u 2007. godini nie sto interesnog rauna, jer je vrijednost proizvodnje umanjena za procentni iznos od 87.5% kakve su bile trine cijene u 2007. godini. u odnosu na trine cijene u 2008. godini, a ona izgleda

Zadatak br. 4. U proizvodnom preduzeu planirana i ostvarena proizvodnja u obraunskoj godini je:

Planirana i utroena koliina rada: - planirani sati direktnih radnika 2.200 - planirani sati indirektnih radnika 600 - ostvareni sati direktnih radnika 3.500 - ostvareni sati indirektnih radnika 800 Izraunati: 1. planiranu produktivnost direktnih radnika i ukupnih radnika 2. ostvarenu produktivnost rada po tekuim cijenama za direktne ukupno zaposlene, 3. ostvarenu produktivnost po planiranim cijenama za direktne i ukupno zaposlene radnike 4. objasniti koefecijent planirane i ostvarene produktivnosti rada za ukupno zaposlene radnike 5. razliku produktivnosti rada za ukupno zaposlene radnike i objasniti rezultate. Rjeenje: Da bismo mogli izraunati traene veliine u zadatku prvo emo pripremiti i urediti odreene podatke da moemo pristupiti izraunavanju, to je prikazano u sledeoj tabeli:

85

86

4.Planirana produktivnost rada je 758.93 KM vrijednosti proizvodnje po satu radnika. Planirana je produktivnost 0.13 sati rada radnika na 100 KM vrijednosti proizvodnje. Ostvarena produktivnost rada je 623.14 KM vrijednosti proizvodnje po satu radnika, to je manje od planirane za 135.79 KM (758.93-623.14). Ostvarena produktivnost rada svih zaposlenih je 0.16 sati rada radnika na 100 KM vrijednosti proizvodnje po tekuim cijenama to znai da je 0.03 sata (0.16-0.13) vie rada potroeno za 100 KM vrijednosti proizvodnje. Ostvarena je produktivnost rada svih zaposlenih od 615.12 KM vrijednosti proizvodnje na 1 sat rada radnika po planskim cijenama. Ostvarena produktivnost rada svih zaposlenih je 0.16 sati rada radnika na 100 KM vrijednosti proizvodnje po planskim cijenama. 5. U taki 4. smo utvrdili razlike izmeu planirane i ostvarene produktivnosti svih zaposlenih i konstatovali da je ostvarena produktivnost manja za 135.79 KM po satu zaposlenih, odnosno da je 0.03 sata vie utroeno rada za 100 KM vrijednosti proizvodnje. Index produktivnosti rada za ukupno zaposlene radnike: a) Tekue cijene

87

3. Mjerenje produktivnosti cijenom kotanja proizvoda Zadatak br.1. U proizvodnom preduzeu u 2009.godini ostvarena je proizvodnja sa objektivno uslovljenom cijenom kotanja od 250.000 KM. Broj radnika je 20. U 2010.godini objektivno uslovljena cijena kotanja poveana je na 320.000 KM, a broj radnika iznosio je 22. Izraunati nivo i dinamiku produktivnosti izraavanjem proizvodnje objektivno uslovljenom cijenom kotanja.

Prethodno rezultat pokazuje da je u 2010.godini produktivnost vea za 16% (116-100) od produktivnosti u 2009.godini. 4. Mjerenje produktivosti drutveno potrebnim radom Primjenjuje se uz pretpostavku da se proizvodnja obavlja uz prosjene drutveno potrebne uslove. Produktivnost konkretnog proizvoaa e odstupati navie ili nanie od produktivnosti prosjenog drutvenog proizvoaa i ona e biti:

P=

Q *T
L

Lo = drutveno potreban rad 88

K = pozitivno ili negativno odstupanje utroaka radne snage Zadatak br.1. Za proizvodnju proizvoda X prema standardima odreene zemlje, obima proizvodnje od 120.000 tona potrebno je 1.200.000 sati. Preduzee Y proizvelo je proizvod X u koliini od 80.000 tona sa ukupno utroenim radom 1.100.000 sati. Izraunati produktivnost rada u preduzeu Y i utvrditi da li je njegova produktivnost via ili nia od produktivnosti prosjenog proizvoaa. Rjeenje: Parametri prosjenog proizvoaa:

89

18. 2. PRINCIP EKONOMINOSTI 18.2.1 Uvodne napomene Ekonominost oznaava stepen korisnog dejstva ulaganja u proizvodnju u vidu troenja. Moe da se posmatra kao troenje u naturalnom ili vrednosnom obliku. Kad je u pitanju troenje materijala, ekonominost je izraena odnosom koliine proizvoda i utroaka materijala za tu proizvodnju. Kad je u pitanju troenje sredstava za rad, ekonominost se iskazuje odnosom koliine proizvoda i vrijednosnog izraza pretpostavljenih utroaka, jer su stvarni utroci sredstava za rad nepoznati. Ako se posmatraju ulaganja u vidu troenja svih elemenata proizvodnje, ekonominost e oznaiti stepen korisnog dejstva troenja svih elemenata zajedno. Da bi mogao da se odredi stepen korisnog dejstva koritenja svih elemenata proizvodnje, odreuje se standardni indikator, koji e oznaiti stepen korisnog dejstva. Za homogene proizvodnje indikator je jedan proizvod kao mjera ekonominosti. Za heterogene asortimane zajedniki izraz svih proizvoda moe biti: Vrijednost proizvoda kao najvjerniji odraz procesa proizvodnje Koliina drutveno potrebnog rada kao najvjerniji odraz procesa rada. Trokovi su sloena veliina sastavljena od: Objektivnih komponenti (odraz drutvenog priznanja proizvodnje) Organizacionih komponenti (izraz uspjeha preduzea u organizovanju troenja i nabavljanja sredstava za proizvodnju). Princip ekonominosti je zahtjev ekonomije reprodukcije da se u reprodukciji proizvede odreena vrijednost uz minimalno troenje vrijednosti. 18. 2. 2. Pojam ekonominosti Smisao ekonominosti je iskazivanje racionalnosti troenja elemenata procesa proizvodnje. Ona mora iskazivati racionalnost troenja.Princip ekonominosti je zahtjev ili tenja da se odreena proizvodnja ostvari sa to manjim troenjem elemenata proizvodnje, a troenja se mogu posmatrati:

90

Naturalno, u vidu fizikih utroaka materijala, sredstava za rad i radne snage, i Finansijski, u vidu trokova materijala, sredstava za rad i radne snage. Dakle, princip ekonominosti moe da se posmatra kao: naturalno izraena ekonominost finansijski izraena ekonominost Sa stanovita organizacije i naina rada proizvodnog dijela radnog kolektiva posmatra se naturalno iskazana ekonominost, dok se sa stanovita rada i uspjeha u poslovanju nabavne slube iskazuje kao finansijski iskazana ekonominost. 18. 2. 3. Naturalno izraavanje ekonominosti Ekonominost posmatra kao zahtjev za minimalnim fizikim troenjem elemenata proizvodnje materijala (M), sredstava za rad (I) i radne snage (L) ekonominost e biti: Q E= M +I+L to su manji utroci elemenata proizvodnje, ekonominost je vea i obrnuto. To zavisi od objektivnih i subjektivnih faktora. Objektivni faktori mogu biti drutvene i tehnike prirode. Dok su drutveni faktori vezani sa privrednom strukturom zemlje, razvijenou infrastrukture..., tehniki faktori su u samom preduzeu i predstavlaju uslove proizvodnje i djeluju na: karakteristike proizvoda, tehnolokog procesa, sredstava za rad... Ako se utroci ne mogu smanjiti ispod ovih minimalnih, da bi proizvoa dobio proizvod u odgovarajuoj koliini i kvalitetu, ekonominost e biti maksimalna:

Eu =

Q M +I+L

Subjektivni faktori predstavljaju organizaciono uslovljena poveanja trokova kroz: kvar materijala i poveani kart, rasipanje materijala, lom sredstava za rad, poveane otpatke proizvodnje, suvina troenja zbog nepotpunog koritenja kapaciteta, troenje radne snage pri ekanjima, kvaru proizvoda i dijelova, nedovoljnom ili pretjeranom intenzitetu rada ... Sve ovo smanjuje ekonominost ispod objektivnog nivoa, pa je stvarna ekonominost:

E=

Q ( M + I + L) + ( m + i + l )

gdje su organizaciono uslovljena poveanja utoaka m - materijala i sredstava za rad l radne snage 18. 2. 4. Vrijednosno izraavanje ekonominosti Cjenovni izraz ekonominosti predstavlja kolinik obima proizvodnje sa zbirovima proizvoda pojedinanih utroaka elemenata proizvodnje i njihovih cijena:

91

E=

Q M * C m + I * Ci + L * C l
Cm cijena materijala, Ci- cijena sredstava za rad, Cl- zarade pojedinici rada Ekonominost izraena kolinikom vrijednosti proizvodnje i trokova:

E=

V Tm + Ti + Tl

Tm trokovi materijala, Ti troak sredstava za rad, Tl troak radne snage Veliina ekonominosti zavisi od: visine utroaka elemenata proizvodnje, kretanja cijena sredstava za proizvodnju (Cm, Ci) i zarada (Cl). Cijene sredstava za proizvodnju mijenjae se pod dejstvom: a. trinih faktora uticaja trita (kroz ponudu i tranju) na koju preduzee ne moe uticati, zbog ega je trina cijena utvrena kao prosjena cijena na osnovu konkretnih nabavnih cijena b. organizacionih faktora uspjenosti proizvoaa da organizuje nabavke potrebnih sredstava za rad, odnosno ostvari nabavne cijene sredstava za proizvodnju na viem ili niem nivou od trinih.

E=

Q M * (C m cm ) + I * (Ci ci ) + L * (Cl cl )

18. 2. 5. Ekonominost kao odnos cijene proizvodnje i cijene kotanja Cijena kotanja (T) je funkcija utroaka elemenata proizvodnje (U), cijene sredstava za proizvodnju (Cmi) i zarada (Cl):

T = f (U , C mi , C l ) = M * C m + I * C i + L * C l
Ovi izrazi obuhvataju samo uticaj objektivnih faktora, pa da bi se dobio pravilan izraz potrebno ukljuiti i subjektivne faktore (ispoljene preko odstupanja nabavnih cijena, zarada i utoraaka materijala kalo...). Dok se u sferi proizvodnje odstupanja javljaju u jednom smjeru (+tu; -q) zbog tehnikih faktora kojima se moe upravljati, u sferi razmjene odstupanja su u oba pravca (cq; cu ) i na njih se ne moe uticati.

T = ( M + m) * (C m c m ) + ( I + i ) * (C i c i ) + ( L + l ) * (C l c l )

Struktura cijene proizvodnje (C) obuhvata cijenu kotanja (T) i viak vrijednosti, odnosno preostali dio nove vrijednosti po podmirenju zarada kao potrebne vrijdnosti za

92

reprodukovanje utroene radne snage (D-Ti), pa je objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje:

C = Tm + Ti + Tl + ( D s + D )
Nova vrijednost se razlaze na:

D = Tl + D s + D
Dio za linu potronju DlTl Dio za proirenmje materijalne osnove rada Ds Dio za optu i zajedniku potronju D

Ako se u sferu proizvodnje ukljue organizaciono uslovljeni faktori dolazi do poveanja utroaka elementata proizvodnje (tu) i smanjenja obima proizvodnje (-q), dok u sferi razmjene moe doi do promjena u oba smjera prodajnih cijena (cq), cijena sredstava za proizvodnju (cmi) i zarada po jedinici rada (cl). Cjenovna vrijednost proizvodnje odreenog preduzea:

C = Q * C
E= C T

Ako se raslani cjenovno vrijednost proizvodnje i trokovi elemenata proizvodnje po strukturi dobija se:

C = Tm + Ti + Tl + D s + D
Viak vrijednosti je akumulacija, pa ekonominost predstavlja akumulativnu sposobnost preduzea, odnosno sposobnost stvaranja odreenog vika vrijednosti po jedinici utroenih vrijednosti:

E=

Tm + Ti + Tl + Ds + D Ds + D = 1+ Tm + Ti + Tl Tm + Ti + Tl

18. 2. 6. Utroene vrijednosti kao izraz ekonominosti Proizvodi se na tritu razmjenjuju po njihovim cijenama koje odstupaju navie ili nanie od vrijednosti proizvoda. Utroena vrijednost ini trokove proizvodnje. Ako se proizvodnja iskae trokovima, ekonominost je jedinica. Samo trokovi nastali pod dejstvom objektivnih faktora su trokovi ostvarene proizvodnje, a obuhvataju:

93

Tv - trokovi koji bi se nastali kada bi se sredstava za proizvodnju, na tritu, razmjenjivala po njihovoj vrijednosti, a utroeni rad plaao po prosjenim zaradama T - odstupanje trokova nastalo zbog vie ili nie trine cijene sredstava za proizvodnju i viih ili niih zarada radnika od prosjenih T - odstupanje trokova zbog razlika u tehnikim uslovima pod kojima radi prosjeni proizvoa. Objektivno uslovljena ekonominost:

E=

TV T T T = =1 TV T T T

Stvarni trokovi rijetko kad ostaju na nivou objektivno uslovljenih trokova, jer zbog organizacionih nedostataka dolazi do poveanja troenja elemenata proizvodnje (nabavnih cijena sredstava za proizvodnju ili trinih cijena), pa e stvarna ekonominost biti:

E=

TV T T T 1 = = TV T T t u t c t l T t 1 t t
T zbir svih objektivno uslovljenih trokova (Tv,T, T) t zbir svih organizaciono uslovljenih trokova (tu, tc, tt)

E=

1 1 + t tu t tc t tq

t tu =

tq tu t ; t tc = c ; t tq = T T T

18. 2. 7. Sprovoenje principa ekonominosti Ekonominost troenja zavisi od: 1. drutveno uslovljenih troenja elemenata proizvodnje, 2. tehniki uslovljenih troenja elemenata proizvodnje, 3. drutveno uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarada radnika, 4. organizaciono uslovljenih troenja elemenata proizvodnje i 5. organizaciono uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarade radnika. Mjere usmjerene na poveanje ekonominosti troenja svode se na akcije koje trebaju usmjeriti uticaje ovih 5 faktora. 1. Drutveno uslovljeno troenje zavisi od privredne strukture zemlje i ostalih drutvenih uslova proizvodnje. 2. O veliini tehnikih elemenata odluuje uprava pri izgradnji preduzea ili u trenuctku zamjene nekog od njih. 3. Na trinu cijenu sredstava za proizvodnju preduzee utie samo u onoj mjeri u kojoj mjeri je nosilac tranje sredstava. 4. Organizacioni uticaji nastaje kroz utede u materijalu, spreavanju rasipanja, servisiranju maina... Za njih su odgovorni tehniki kadrovi preduzea.

94

5. Uticaj organizaciono uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarada zavisi od nabavne slube i njene sposobnosti da pravilno obradi trite sredstava za proizvodnju, ispitivanjem trinih mogunosti, praenjem kretanja cijena sredstava na tritu i dobrom organizacijom nabavki. 18. 2. 8. Praktina primjena teorije ekonominosti Da bi izraunali nivo ekonominosti moramo znati ostvareni obim proizvodnje ili usluga, prometa, prihod od poslovanja i utroene elemente za tu proizvodnju, tj. predmete rada, sredstva za rad i rad. Kod naturalnog izraavanja ekonominosti ekonominost predstavlja odnos izmeu obima proizvodnje i sume svih utroaka: Q E= M +I+L E - ekonominost poslovanja Q - obim proizvodnje M - utroci materijala I - utroci sredstva za rad L - utroci radne snage Koristi se kad su proizvodnja i utroci iskazani u fizikim jedinicama. Vrijednosno izraavanje ekonominosti podrazumijeva da se proizvedena koliina proizvoda (Q) izrazi svojom vrijednou (C) tj. putem cijene (koliina x cijena), a utroeni elementi odgovarajuim nabavnim ili trinim cijenama kao trokovi (T).

E=

C Q *Cq = T M *C m + I *Ci + L *Cl

Obrnuto iskazana ekonominost pokazuje trokove po jedinici proizvoda: TROSKOVI T E= = VRIJEDNOST PROIZVODNJE C Ako se proizvodnja prikae trokovima, objektivno uslovljena ekonominost je: T E = =1 T Ako se uzme u obzir trokovi nastali pod uticajem objektivnih faktora, dobijamo stvarnu ekonominost: T 1 E= = T t 1 t Vrijednosno izraena ekonominost omoguava izraunavanje globalne i parcijalne ekonominosti. Odnos izmeu vrijednosti proizvodnje i trokova je stepen ili koeficijent ekonominosti. PRIHODI OD POSLOVANJA E= TROSKOVI (RASHODI ) Ke>1 poslovanje je ekonomino Ke=1 poslovanje je na granici ekonominosti Ke<1 poslovanje je neekonomino 95

Zadaci od 300-307 Zadatak br. 1. Fabrika vijaka je proizvela 3.000.000 komada vijaka, za proizvodnju ove koliine utroeno je 200.000 kg materijala za izradu, 25.000 asova rada i 30.000 mainskih asova. Izraunati ekonominost kroz naturalne pokazatelje po navedenim elementima proizvodnje. Rjeenje: a) Ekonominost materijala:

Ekonominost rada je produktivnost rada - 100 komada vijaka / h

18.3 PRINCIP RENTABILNOSTI

18.3.1 Uvodne napomene Rentabilnosti je konani izraz definitivnog finansijskog rezultata koji kao pokazatelj uspjenosti poslovanja je ,dakle,mjeilo efikasnosti sredstava,uspjenosti privreivake aktivnosti i poslovnosti.Rije je,dakle,o indikatoru uspjenosti,egzistencije i rasta preduzea. Inae,ne postoje sporovi oko pojma rentabilnosti ,meutim vezano za metodologiju oko pristupa i obrade,postoje neka razmimoilaenja.Naime,dok teoretiari opte ekonomske teorije prilaze rentabilnosti kao osnovnom pokretau procesa reprodukcije bez potrebe za prouavanjem dejstva odreenih faktora teoretiari ekonomije preduzea prilaze fenomenu rentabilnosti kao konanom izrazu uspjenosti poslovanja.No.u svakom sluaju bilo koji od datih prilaza treba da bude polazna osnova ka otkrivanju faktora rentabilnosti radi potenciranja onih sa pozitivnim dejstvom i eliminacije faktora negativnog djelovanja. Autori se ne slau uvijek oko tog ,to je presudno: vrijeme angaovanja tj.uzeti u obzir angaovana sredstva , ili samo visina trokova tj.utroena sredstva.Treba uzeti u obzir da preduzee poinje sa radom nakon to je ve uloilo sredstva i u sastavu ukupnog iznosa trokova ima fiksne trokove.Takoe susreemo se sa drugaijim ponaanjem trokova,u ukupnom iznosu i prosjeno,na poetku rada i poslije odreenog broja reprodukcionih ciklusa.No,vjerojatno treba i drugaije pristupiti analizi poslovanja u poetnim i razvijenim fazama poslovanja.Takoe,treba uzeti u obzir i specifine situacije kada prelazimo na vie razine iskoritenosti kapaciteta ,te se tada susreemo sa relativno fiksnim i graninim trokovima,zonama progresije i degresije.

96

Rentabilnost ,dakle,kao jedan od pokazatelja uspjenosti poslovanja ,je jedan od ekonomskih principa ija definicija glasi: OSTVARITI TO VEI DOBITAK(PROFIT) SA TO MANJIM ANGAOVANJEM SREDSTAVA.Mjerena kao odnos izmeu dobitka i angaovanih sredstava predstavlja pokazatelj reproduktivne sposobnosti tj.mogunost reprodukovanja ukupnog ekonomskog rada (minulog i ivog).Rentabilnost u sebi sadri i ostvarenu produktivnost i ekonominost u istom periodu.To je konani s n e k nd ka or izraz definitivnog finansijskog rezultata na nivou preduzea tj.siinttettiikii iindiikattor ukupnog ffiinansiijjskog effektta ullaganjja sredsttava.. ukupnog nans skog e ek a u agan a sreds ava Princip rentabilnost je tenja da se ostvari to vei dobitak uz to manja angaovana sredstva to daje do znanja da rentabilnost prekriva i princip ekonominosti i produktivnosti.Naime,prije nego pojasnimo izraz rentabilnosti, treba navesti da su bitne kategorije ekonomije preduzea : ostvareni obim (Q) i vrijednost proizvodnje (V) odnosno trina cijena(C), dobitak (Db) ili profit-izvedeni oblik rezultata(Ds+D),zatim : utroci radne snage (L),trokovi (T), i sredstva angaovana u reprodukciji (S). Sve naveden kategorije prekriva neki od principa.Ekonominost i produktivnost prekrivaju Q,V,C,L i T ,dok rentabilnost prekriva D i S.Dakle prema definiciji rentabilnosti dobivamo izraz : R=Db S pri emu su: Db=dobitak,S=angaovana sredstva. S obzirom da je dobitak razlika izmeu ukupnog prihoda i trokova ,dolazimo do zakljuka da dobitak ovisi o obimu i vrijednosti proizvodnje i utrocima i cijenama elemenata proizvodnje ,a angaovana sredstava o uloenim veliinama i vremenu vezivanja,duini trajanja ciklusa reprodukcije. 18.3.3 Rentabilnost uslovljena vrijednoscu proizvodnje Izraz za dobitak odnosno izraz za profit u uslovima kada se subjektivni uslovi poklapaju sa objektivnim uslovima poslovanja je sljedei:
Db= Q *Cq - (Tm+Ti+Tl)

s tim to treba naglasiti da je ovo situacija gdje preduzee ostvaruje maksimalnu dobit odnosno dostie maksimalnu rentabilnost. No,preduzee posluje uglavnom u uslovima kada dolazi do subjektivno uslovljenih odstupanja obima proizvodnje (Q-q) te isto tako dolazi do odstupanja u cijenama sa kojima izlazi na traite (Cqcq) te sada imamo izraz :
Db=(Q-q) + (Cq cq)-(Tm+Ti+Tl)

Da bi rijeili problem smanjenog obima proizvodnje preduzea moraju teiti ka maksimalnoj iskoritenosti kapaciteta,dok problem prodajne cijene je neto to

97

rjeavamo unaprijed vodei rauna o trakovima i naravno potranji za svojim proizvodima. 18.3.4 Rentabilnost u funkciji troskova sredstava za proivodnju Znamo da u uslovima kada preduzee posluje po objektivno uslovljenim dejstvima svih faktora njegovi trokovi i vrijednost proizvodnje su najnii te je dobit maksimalna mogua.Ali,zbog organizacionih slabosti,trokovi esto odstupaju na vie zbog: odstupanja trokova nabavke te s tim i nabavne cijene(C,c), i zbog odstupanja veliine utroaka elemenata proizvodnje(M,I,L;m,i,l). Dakle imamo odstupanja ukupnih trokova proizvodnje. Dobit emo,dakle,novi izraz: Db=Q*C [(M+m)*(Cmc)+(I+i)*(Cici)+(Lil)*(Clcl)] Prema ovome vidimo da su korektivne mjere neophodne za minimiziranje trokova su da adekvatnim organizacionim mjerama utiemo na : visinu trokova nabavke veliinu utroaka elemenata proizvodnje. 18.3.5 Rentabilnost u funkciji koeficienta angazovanja

Znamo da je koeficijent angaovanosti sredstava : = S , T

te rentabilnost moemo iskazati prema obrazcu : R = Db

*T

Prema ovom vidimo da kako utiemo na brojnik odnosno nazivnik tako mijenjamo i kolinik,Kao i u svakom uspostavljenom odnosu preko razlomake crte u istom momentu dobivamo funkciju tj. meuzavisan odnos. Ako ciklus angaovanja oznaimo sa H,i trokove sa T,te ako su Ts = T i ako je Hs = H, tada je rentabilnost ostvarena prema datom obracu . Meutim A) stvarni trokovi najee odstupaju ,ponekad u pozitivnom ponekad u negativnom smislu ,te moramo uzeti u obzir proirene obrazce na koje dodajemo plus/minus odstupanja:T+t,S+s, S=S + s = +t T T t gdje je t organizacionon uslovljeno poveanje angaovanih sredstava po jedinici trokova : t = s/T. Dakle, na rentabilnost poveanje trokova djeluje na dva naina : preko poveanja /smanjenja dobitka i preko smanjenja/poveanja angaovanih sredstava. Tu je i B) stvarni ciklus angaovanja sredstava i odstupanja vezano za ciklus angaovanja -H+h. Sa poveanje ciklusa angaovanja,poveava i se prosjena suma angaovanih sredstava sh Sh = Sh i sh.

98

Ovo poveanje na kraju prouzrokuje poveanje koeficijenta angaovanja za to odstupanje : +h.Sada imamo novu formulu za gdje se suma angaovanih sredstava izraava kao : S=( +t+h) * T = * T, gdje je
stvarni koeficijent angaovanosti sredstava (objektivni +

odstupanja)

Ukupni izraz rentabilnosti : R= (Q-q)*(Cqcq)-[(M+m)*(Cmcm)+(I+i)*(Cici)+(L+l)*(Clcl)] (+ t+h)

Izraz pokazuje faktore koji uslovljavaju rentabilnost: - stepen neiskorienja kapaciteta (q) - odstupanje nabavnih cijena sopstvenog proizvoda (cq) - organizaciono uslovljeno poveanje trokova (m) - odstupanje nabavnih cijena materijala (Cm) - poveanje troenja sredstava (i) - poveanje troenja radne snage te isplata za utroeni ivi rad(l) - poveanje sume angaovanih sredstava zbog poveanih trokova (t) - poveanje sume angaovanih sredstava zbog produenja ciklusa angaovanja (h) Na nama je preko elemenata koji su sadrani u ovom izrazu utiemo preko adekvatnih organizacionih rjeenja na poveanje rentabilnosti.

18.3.6 Sadrzaj rentabilnosti U procesu proizvodnje prenosi se vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod i stvara se nova dodatna vrijednost .Kada realiziramo proizvode mi naplaujemo prenesenu vrijednost i na taj nain preko ostvarenog dobitka oploavamo vrijednost u reprodukciji. Ako se posmatra izraz R=Db/S tada moemo imati uvid u poveanje odnosno oplodnju odnosno ulaganja u angaovana sredstva ,to je ,naravno,opravdano ako doprinosi poveanju dobitka. Rentabilnost takoe predstavlja i odnos ostvarenog vika vrijednosti (profita) i predujmljenog kapitala (angaovanih sredstava).Tako dobijemo profitnu stopu.Meutim,dobitak je izraz neto rezultata te se izraava odnosom dobitka i angaovanih sredstava.

18.3.7 Rentabilnost izrazena profitnom stopom

99

Posmatrano sa stanovita preduzetnika rentabilnost se izraava profitnom stopom ,to smo ve spomenuli.
R = Profit (pf) S

Bez obzira na koji nain u vlasnikom smislu bili zainteresirani za rezultate poslovanja,uvijek je profit glavni cilj i predmet interesovanja ulaganja rada i kapitala u preduzetniku aktvinost.Profitana stopa je,po tom vidimo,glavni pokazatelj rentabilnosti. Naravno,profit je cilj posmatrano u dugom roku,jer da bi ostvarili profit,a posebno tek da bi odrali profitabilnost u poslovanju potrebno je mnogo vie od razlike izmeu trokova i prihoda. Dakle,moramo voditi rauna o kvaliteti proizvoda,adekvatnoj politici cijena,marketingu.imidu kompanije u koji stalno dodatno ulaemo,ulagati u ljudske resurse ,voditi rauna o obavezama prema drutvu.Ali,na prvom mjestu ,izdvajati od rezultata u razvoj i napredak,u ljudske resurse posebno i neka nova organizaciona rjeenja tj. kvalitetu na prvom mjestu 18.3.8 Sprovodjenje principa rentabilnosti Sprovesti u praksi princip rentabilnosti znai preduzeti sve potrebne mjere sa namjerom da utie na visinu trokova,sume angaovanih sredstava te na taj nain indirektno na dobitak tj. profit.Na ovaj nain se eli to vie pribliiti stvarno ka objektivno moguem te se tei ka uticaju ne samo na tekui period nego kroz niz reprodukcijskih ciklusa.Naravno treba razlikovati mjere koje treba poduzeti kako bi se utjecalo na tekui period i mjere kojima teimo ostvariti rezultate kroz dui vremenski period. Na dobitak tj. profit utiu utroci i nabavna cijena elemenata proizvodnje,obim proizvodnje i asortiman ,prodajne cijene,marketing,kupovna mo i ostali faktori,ali kako bi znali mjeriti odstupanja ,moramo imati utvrene prosjeke i standarde. Suma angaovanih vrijednosti i vrijeme angaovanja sredstava utie na visinu angaovanih sredstava. Visina angaovanih sredstava = vrijeme angaovanja / suma angaovanih sredstava,tj. jedinica vremena po jedinici sredstava.Koeficijent obrta kao mjera ,koja pokazuje koliko se puta sredstva obrnu u jednom ciklusu reprodukcije ,je veliina koja utie na vrijeme vezivanja. Organizacionim mjerama utiemo u cilju skraivanja vremena angaovanja sredstava. 18.3.9 Prakticna primjena teorije rentabilnosti Rentabilnost je indikator profitabilnosti ulaganja sredstava tj. mjerilo efikasnosti koritenja sredstava.Ako je po zavretku obraunskog perioda ostvarena dobit kaemo da je preduzee poslovalo sa prihodima veim od rashoda tj. rentabilno poslovanje.
RENTABILNOST = POSLOVNI REZULTAT(dobit,neto dobit,profit) * 100

100

Primjer: ulozeni kapital

Dakle sada imamo odnos koji pokazuje koliko je jedinica ostvarenog rezultata po jedinici uloenog kapitala.Ov je u stvari stopa prinosa na kapital jer mnoenjem sa stotinu iz razlomka prelazimo u procente. Kompariranjem stope rentabilnosti sa kamatnim stopama koje daju banke mi ocjenjujemo uspjenost poslovanja (tei se ka tome da stopa rentabilnosti ne bude manja od kamatne stope).U stvari,mjerenje rentabilnosti je znaajno za alokaciju resursa jer se uvijek usmjerava kapital u rentabilnija preduzea. Naravno ,moemo svaku veliinu ,koja predstavlja rezultat poslovanja stavljati u odnos sa uloenim kapitalom.
R = DOBIT,NETO DOBIT * 100; NETO DOBITAK ZA DIVIDENDE * 100;SREDSTVA ZA AKUMULACIJU ULOENI KAPITAL DIONIARSKA GLAVNICA VLASTITI KAPITAL

Rentabilnost mjerena odnosom =

DOBIT * 100 predstavlja ANGAOVANA SREDSTVA reproduktivnu sposobnost preduzea. Ostvarene rezultate kompariramo sa planskim(optimalnim,prosjenim,standardnim,,,,) ,sa prethodnim periodima ili drugim preduzeima itd. Koristimo pri mjerenjima indeksni metod.

PRIMJERI:

1.

Preduzee X ostvarilo je u planskoj godini sljedee rezultate :

PRIHODI OSTVARENI PRODAJOM PROIZVODA NA DOMAEM TRITU PRIHODI OSTVARENI PRODAJOM PROIZVODA NA STRANOM TRITU TROKOVI POSLOVANJA NEPOSREDNI PRIHODI NEPOSREDNI RASHODI

1.000.000,00 KM

500.00,00 KM

1.200.000,00 KM 50.000,00 KM 100.000,00 KM

101

KAPITAL datih podataka izraunati: A)dobitak B)rentabilnost poslovanja

1.500.000,00 KM

Na osnovu

RJEENJE: A) DOBITAK

PRIHODi (C) = 1.000.000,00 + 500.000,00 + 50.000,00 = 1.550.000,00 KM RASHODi (T) = 1.200.000,00 + 100.000,00 = 1.300.000,00 KM DOBITAK = C-T = 1.55O.000,00 1.300.000 = 250.000,00 KM B) RENTABILNOST R = DOBITAK KAPITAL = 250.000,00 * 100 = 16% 1.500.000,00

2.

Preduzee Y ostvarilo je u obraunskom periodu sljedee rezultate :

Planirano KM Ostvareno KM UKUPNI RASHODI UKUPNI PRIHODI SOPSTVENI KAPITAL

680.000 450.000 520.000 900.000 720.000 1.100.000

Na osnovu datih podataka izraunati: A) dobitak

102

B) neto dobitak,ako je stopa poreza 10% C) rentabilnost planiranu i ostvarenu na bazi dobitka i neto dobitka D) indeks ostvarene i planirane rentabilnosti Rjeenje:
1.

PLANIRANA RENTABILNOST A) PD=(planirana dobit) = ukupni prihodi (UP) ukupni rashodi (UR) = 680.000 450.000 = 230.000 KM B) PND=(planirani neto dobitak)= PD-PD * 10% = 230.000 23.000 = 207.000 KM PRD= PD = 230.000 = 0,44 = 44% C) PRD= (planirana rentabilnost dobitka) (planirani sopstveni kapital) PSK 520.000

D)PRND=(planirana rentabilnost neto dobitka)= PND =207.000 = 39% PSK 520.000

2.

OSTVARENA RENTABILNOST A) OSTVARENI DOBITAK OD=UP-UR=900.000-720.000=180.000 KM B) OSTVARENI NETO DOBITAK OND=OD-10%OD=180.000-18.000=162.000 C) OSTVARENA RENTABILNOST ORD=180.000/1.100.000=16%, ORND=162.000/1.100.000=14% D) INDEKSI RENTABILNOSTI ORD/PRD=36% = index RD ORND/PRND= 35%= index RND

Preduzee je ostvarilo manje dobitka 64% (100-36) ,odnosno,samo 36% planirane rentabilnosti Ostvarilo je i dobitka manje,samo 35%,dakle za 65% manje od planiranog.

19. EKONOMETAR-MODEL ZA MJERENJE UKUPNOG KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEA

103

Kvalitet sistema,uopte ini njegova struktura i karakteristike te strukture ,tj. karakteristike elementa iz kojih se on sastoji i veza i odnosa izmeu elemenata. Kvalitet preduzea kao ekonomskog sistema trebalo ba da bude izraen,u prvom redu karakteristikama njegove struktrue,tj. karakteristikama elenemata iz kojih se on sastoji i karakteristikama odnosa izmeu tih elemenata .Elementi i odnosi razlikuju se od preduzea do preduzea te je nemogue formirati jedinstvenu metodologiju izraavanja kvaliteta sistema. Otuda se taj kvalitet u ekonomiji preduzea izraava posredno tj. odnosima izmeu elemenata izlaza i elemenata ulaza sistema. Elementi izlaza su kao to znamo : PROIZVOD-Q VRIJEDNOST PROIZVODNJE-C I DOBITAK Db Elementi ulaza suUTROCI RADNE SNAGE. TROKOVI, I SUMA ANGAOVANIH SREDSTAVA . Odnosi izmeu bilo kog elementa izlaza i bilo kog elementa ulaza u bilo kom ekonomskom sistemu uzraz su njegovog kvaliteta,odnosno njegovog stanja.Odnosi izmeu elemenata ulaza i izlaza su izraz ukupnog ekonomskog kvaliteta preduzea, S obzirom na to da je preduzee dinamian sistem,kvalitet se mijenja.U svakom od perioda mijenja se odnos izmeu elemenata ulaza i izlaza . Promjena ovog odnosa dovodi do promjena u kvaliteti ekonomije tj ekonomskog sistema.Kriteriji ocjene te dinamike lee u osnovnim ekonomskim principima.Kako je osnovni ekonomski princip:OSTVARITI MAKSIMALNE REZULTATE UZ UZ MINIMALNA ULAGANJA,ekonomski kvalitet raste kada taj raspon raste kada se taj raspon poveava,a opada kad se raspon smanjuje.Naravno pod predpostavkom da je razlika izmeu izlaza i ulaza vea od nule.
19.1. SUTINA MODELA EKONOMETAR

Poslovni uzspjeh je razlika izmeu kvaliteta ekonomskog sistema dva razliita perioda.Poto se kvalitet i jednog i drugog perioda izraava odnosom ulaza i izlaza to znai da da dinamika poslovnog uspjeha je izraz dinamike odnosa izmeu ulaza i izlaza. I ulaz i izlaz predstavljaju mjerljive kategorije tj. kategorije koje se mogu kvantitativno izraziti.Dakle i poslovni uspjeh otuda ima svoj kvantitativni izraz.Njegova dinamika je kvantitativno izraene promjene u kvaliteti ekonomije poslovnog uspjeha. Navedenim formulama za izraunavanje ekonominosti ,produktivnosti i rentabilnosti iskazan je zaista poslovni uspjeh i to kroz odnose izmeu raznih oblika ulaza i izlaza.

104

Ako su promjene u nazivniku tj imeniocu pozitivne tada je uspjeh negativan.a ako su negativne tada je uspjeh pozitivan. Ako su promjene u brojniku pozitivne i rezultat se kreui u istom smjeru poveava.Isto se istosmjerno kretanje odvija i u suprotnom sluaju. Svaka promjena bilo kojeg od principa utie na jedan od elemenata ulaza ili izlaza i preko tog na kvalitet ekonomije. Promjena kvaliteta ekonomije podrazumijeva da je dolo do promjene u odnosima ulaza i izlaza ali te promjene kvaliteta nisu zadovoljavajue sa stanovita kontrole poslovnog uspjeha.Osnovni je nedostatak to su to razliiti izrazi-razliiti izrazi poslovnog uspjeha (razliite funkcije).

Ukupan poslovni uspjeh nije prost izraz parcijalnih uspjeha.Efekti promjene produktivnosti,ekonominosti i rentabilnosti su kvalitativno razliite veliine.Jedinice veliina koe se u tim formulama mijenjaju imaju razliitu ekonomsku teinu.Ni matematiki nije mogue sabrati ove veliine jer se radi o razliitim mjernim jedinicama kojima se izraavaju.Sa jedne strane imamo asove rada a sa druge novac.Zatim imamo novane pokazatelje kvalitativno razliitih veliina. Drugi problem je u tom to imamo suprotno kretanje.Produktivnost moe da raste ali i da imamo zbog toga porast trokova te opadanje ekonominosti.ili rentabilnosti. Dakle s obzirom da je svaki procentni poen jednog principa razliit od poene drugog,prosto aritmetiko sabiranje nije izvedivo.To znai da uvidom u parcijalne izraze ekonomije nije mogue spoznati u kom pravcu i da li se promijenila ukupna kvaliteta ekonomije preduzea. Sve navedeno je razlog zbog ega nemamo jedan globalni pokazatelj koji bi ,na primjer,omoguio odabrati princip raspodjele dobiti ili kontrolu stepena uticaja pojedinih faktora na kvalitetu ekonomije.-

X 0 Iz svih ovih razloga pojavila se potreba za nekim ekvivalentom odnosno nei rjeenje za izraavanje ukupnog kvaliteta ekonomije koje nije zbir navedenih parcijalnih izraza promjene ekonomskog kvaliteta.Da bi jedno teoretsko i metodoloko rjeenje mjerenja

105

ukupnog kvaliteta ekonomije u potpunosti zadovoljilo potrebe svakodnevne prakse potrebno je : obuhvati sve ulazne i izlazne elementa ekonomskog sistema da kvalitet ekonomije sistema bude iskazan jednim modelom svi se elementi svode na jedan ekvivalent da se po istom metodolokom postupku kontrole stepen uticaja pojedinih komponenti na kvalitet ekonomije da se po istom metodolokom postupku kontrole neiskorieni unutranji i spoljanji potencijal. Prema ovom rjeenja za mjerenje ukupnog kvaliteta ekonomije mogu biti: A konstituisanje nove formule koja bi prema odnosima izmeu ulaza i izlaza izraavala dinamiku ukupnog kvaliteta ekonomije B uzimanje kao osnove jedne od navedenih formula - P E R stim to bi se ulazni i izlazni elementi iskazani u preostalim dvjema forumulama preveli na ekonomske ekvivalenta baznog elementa obuhvaenog odabranom formulom kao osnovicom. Prema Ekonometru koji je razvio dr. Stevan Kukolea, dobiveno je vjerojatno prvo uspjelo praktino rjeenje mjerenja ukupnog kvaliteta ekonomije jednim modelom.Omoguava da se jednim sintetikim izrazom prikau ukupne kvalitativne i kvantitativne promjene ekonomskog sistema. Uzet je izraz produktivnosti kao baza za iskazivanje ukupnog poslovnog uspjeha,a elementi ekonominosti i rentabilnosti su prevedeni na ekonomske ekvivalente baznog elementa tj. elemente produktivnosti. Poetno stanje sistema je objektivno uslovljena produktivnost.Ovim poetnim stanjem obuhvaeni su utroci radne snage kao ulaz i gotov proizvod kao izlaz,te se i jedan i drugi iskazumu zajednikom mjernom jedinicom.
19 .2.OSNOVNE KARAKTERISTIKE

Osnovne karakteristike ovog modela su : izrazom kvaliteta ekonomije obuhvaeni su svi ulazni izlazni elementi ekonomskog sistema sve promjene ulaza i izlaza po jedinici rezultata rada svedene su na ekvivalente produktivnosti,odnosno dobitka jednim modelom se iskazuje promjena ukupnog kvaliteta ekonomije tako to se poetnom stanju dodaju promjene izlaznih elemenata pa od ovog zbira oduzmu promjene elemenata ulaza po istom postupku kvantifikuje se uticaj pojedinih komponenti kvaliteta ekonomije.

106

Postupka pretvaranja svih elemenata sistema u radne ekvivalente vri se dijeljenjem ul/iz elemenata po jedinici rada.Sve promjene svedene na radne ekvivalente postaju zbrojive veliine,ime se utvruje novo stanje u odnosu na poetno. Ekonometar izraava ukupno kretanje poslovnog rezultata.On obuhvata sve elemente rezultata i elemente ulaganja svedeno na radni ekvivalent. Ekonometar prati ekonomske promjene na svim nivoima organizovanja ekonomije drave,regiona,optina,preduzea kao cjeline.Ovaj model ispoljava maksimalnu elastinost jer omoguava ukljuenje novih funkcija-promjena asortimana,proizvoda,kvaliteta,tehnologije,organizacione strukture,promjena doprinosa dravi i td.

Poetno stanje kvaliteta ekonomije iskazuje se modelom :

Per0 = 1, a promjena tog stanja

P = 1+Lqk+Lek-Ltk Lqk efekti promjene obima proizvodnje = Kl = 1 Kq

Kl- koeficijent promjene utroaka radne snage Kq- ---obima proizvodnje

Lek - efekti promjene dinamike ukupnog prihoda i dinamike fizikog obima proizvodnje to se mjeri na nain: Lek= Cu * (Keu - 1) Db Kq gdje je : C ukupan prihod K koeficijent promjene ukupnog prihoda Db- dobitak

Ltk = efekti promjene trokova poslovanja Ltk = T ( Kt Db Kq 1) T - trokovi poslovanja K = koeficijent promjene trokova poslovanja Takoe se prate i efekti promjena trokova pojedinih vrsta poput trokova sredstava za rad i trokova materijala. Lmk- efekti promjene trokova materijala

107

Lik efekti promjene trokova sred. Za rad Lsk- efekti promjene angaovanih sredstava Ostalo je jo da objasnimo da se Lsk izraunava na sljedei nain : Lsk = S*Ki (Ks - 1) Db Kq S = suma angaovanih sredstava Ki= kamatna stopa kja se plaa po jedinic pozajmljenih sredstava Ks = koeficijent promjene angaovanih sredstava

Dakle vidjeli smo kako moemo na ovaj nain pratiti posebno utjecaj svih faktora na ukupan kvalitet ekonomije preduzea to je od posebnog znaaja za usmjeravanje razvoja preduzea kao ekonomskog sistema. Sve to smo pokazali sa prethodnim formulama nam govori kako je ovaj model posluio kao osnova za odabiranje optimalnog razvoja, te se preduzimanjem odgovarajuih mjera obezbjeuje potpunije koritenje potencijala i to i internog i eksternog i tako dalje. Ekonometar obuhvata sve elemente3 relevantne kako na strani ulaganja tako i na strani rezultata. Ovaj model jasno diferencira privredni rast i kvalitet ekonomije.Privredni rast je uslovljen promjenama kapaciteta ,obima proizvodnje ,kvaliteta proizvoda ,obima prometa i suluga.Ako je model privrednog rasta zasnovan samo na dobitku,odnosno samo jednom elementu rezultata onda on ne moe da izrazi sva svojstva drugih elemenata ekonomije. Ekonometar ima prednosti jer se njim u dinamici evidentiraju sve veze i sve promjene svih oblika rezultata i svih oblika ulaganja svedenih na jednu jedinstvenu mjeru.

108

19.3. PRAKTINA PRIMJENA EKONOMETRA

Redbroj .1. 1

ELEMENTI .2. Fiziki obim proizvodnje-Q Ukupan broj zaposlenih Broj zaposlenih na izvrnim poslovimaLi Broj zaposlenih na poslovima odluivanja-Lo Trokovi materijalaTm Trokovi amortizacije-Ti Angaovana sredstva-S Ukupan prihod-Cu Dobitak -Db .3. I 1.000

PERIODI .4. II 1.150

KOEFICIJENT 5=4/3 1.15

2 3

1.600 1.300

1.716 1.326

1,32 1.02

300

390

1.30

5 6 7 8

480.000 160.000 3.000.000 1.000.000

590.400 204.800 3.120.000 1.250.000

1.23 1.28 1.04 1.25

360.000

454.800

1.26

RJEENJE:( Kq-koeficijent promjene Q,Kl-koeficijent promjene broja zaposlenih,Klikoef. promjene broja zaposlenih u izvrsnoj funkciji,Klo-koeficijent promjene broja zaposlenih u funkciji odluivanja,Km-koeficijent promjene troskova materijala,Kikoeficijent promjene troskova amortizacije,Ks-koef. Promjene sume angazovanih sredstava,Kup-koef. promjene ukupnog prihoda,KDb-koeficijent promjene dobiti),(1)poetno stanje EFEKTI PROMJENE

109

1 Produktivnosti:1.32/1.15=-1,14

Kl/Kq

2 Efekti promjene radne snage na izvrnim poslovima: 1.02/1.15=0.88 Kli/Kq 3 Efekti promjene radne snage na poslovima odluivanja: 1.13/1.15=0.98 Klo/Kq 4 Efekti promjene trokova materijala :480.000/360.000*(1.23/1.15-1)=0.093 tros.materijala/Db*Km/Kq 5 efekti promjene trokova amortizacije 160.000/360.000*(1.28/1.15-1)=0.0005 troskovi amortizacija/Db*(Ki/Kq-1) 6 efekti promjene angaovanih sredstava : 3.000.000* 1.28/360.000*(1.04/1.15-1)= 0.0643 Angaovana sredstva * Ki/Db-(Ks/Kq-1) 7 efekti promjene ukupnog prihoda : 1.000.000/360.000*(1.25/1.15-1)=0.242

Poveanje ukupnog prihoda po jedinici proizvoda uticalo je na porast kvaliteta ekonomije za 24.2%. Po istom metodolokom postupku u okviru komponenti koje smo naveli mogue je ralanjeno kontrolisati pojedinane efekte promjene kvaliteta ekonomije preduzea.

110

SADRAJ:
1. PREDUZEE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE ............................................................................... 1 1.1. POJMOVNO ODREDJENJE PREDUZEA ................................................................................ 2 1.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEA PO TRADICIONALNOM PRISTUPU....... 2 1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEA PO SISTEMSKOM PRISTUPU .................. 3 2. EKONOMSKE PRAVNE I ORGANIZACIONE KARAKTERISTIKE PREDUZEA .................. 5 2.1.PREDUZEE KAO OSNOVNI EKONOMSKI SUBJEKT.......................................................... 5 2.2 PRAVNI ASPEKTI PREDUZEA .................................................................................................. 6 2.2.1. Preduzee i njegova bitna obiljeja ............................................................................................ 6 2.2.2. Pravni subjektivitet preduzea .................................................................................................... 6 2.3. ORGANIZACIONI ASPEKT PREDUZEA ................................................................................ 6 3. FUNKCIJE, ULOGA I CILJEVI PREDUZEA .................................................................................. 7 3.1. FUNKCIJE PREDUZEA KAO EKONOMSKOG SISTEMA .................................................. 7 3.2. ULOGA PREDUZEA U NACIONALNOJ EKONOMIJI ......................................................... 7 3.3. CILJEVI PREDUZEA KAO EKONOMSKOG SISTEMA ...................................................... 7 4. KLASIFIKACIJA PREDUZEA ........................................................................................................... 8 4.1. OBLICI I VRSTE PREDUZEA U PRIVREDNIM SISTEMU RS .......................................... 8 4.1.1. Ortako drutvo .......................................................................................................................... 8 4.1.2. Komanditno drutvo .................................................................................................................... 9 4.1.3. Drutvo sa ogranienom odgovornosti ....................................................................................... 9 4.1.4 AKCIONARSKO DRUTVO .......................................................................................................10 4.2.VRSTE PREDUZEA PREMA VELIINI ..................................................................................11
4.2.1.1 Mala preduzea ........................................................................................................................................... 11 4.2.1.2 Srednje preduzee ....................................................................................................................................... 12

4.2.2 Veliko preduzee .........................................................................................................................12 4.3 VRSTA PREDUZEA PREMA DJELATNOSTIMA ..................................................................12 4.3.1 Preduzea za proizvodnju ...........................................................................................................13 4.3.2. Preduzea za robni promet (trgovinska preduzea)...................................................................13 4.3.3. Usluna preduzea .....................................................................................................................13 5. EKONOMIJA KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST .......................................................13 5.1. POJAM EKONOMIJE ...................................................................................................................13 5.2. EKONOMIJA KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST ...............................................14 6. EKONOMIKA POSEBNA EKONOMSKA NAUKA .......................................................................15 7. EKONOMIJA PREDUZEA ................................................................................................................16 8. EKONOMIKA PREDUZEA KAO NAUKA ......................................................................................17 8.1. PREDMETI IZUAVANJA ..........................................................................................................17 8.2. CILJEVI IZUAVANJA ................................................................................................................18 8.3. METODE IZUAVANJA ..............................................................................................................19 9. EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEA .....................................................................................20 9.1 ULAGANJE U REPRODUKCIJU .................................................................................................20 9.1.1 Ulaganja u vidu angaovanja elemenata proizvodnje ................................................................20 9.1.2 Troenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja ...................................................................21 9.2 REZULTATI REPRODUKCIJE ....................................................................................................21 9.3 PRINCIP REPRODUKCIJE ...........................................................................................................22 9.3.1 Osnovni ekonomski princip reprodukcije....................................................................................22

111

9.3.2 Parcijalni ekonomski principi reprodukcije ................................................................................22 9.4. IZRAAVANJE KVALITETA EKONOMIJE ............................................................................23 9.5. FAKTORI ULAGANJA POTENCIJALI ..................................................................................23 10. EKONOMIJA PREDUZEA KAO IZRAZ FUNKCIONISANJA PREDUZEA .......................25 11. EFIKASNOST I EFEKTIVNOST PREDUZEA .............................................................................26 12.ELEMENTI EKONOMIJE PREDUZEA .........................................................................................27 12.1.RADNI KOLEKTIV PREDUZEA .............................................................................................27 12.1.1 Sastav radnog kolektiva ............................................................................................................27 12.1.2.Promijene sastava radnog kolektiva .........................................................................................28 12.1.3. Integrisanost radnog kolektiva .................................................................................................29 12.2.SREDSTVA PREDUZEA ...........................................................................................................29 12.2.1.Vrste sredstava ..........................................................................................................................29 12.2.2.Sredstva kao faktor ekonomskog kvaliteta ................................................................................30 12.2.3.Odnosi sredstava i zadatka ......................................................................................................30 13.TROENJE KAO OBLIK ULAGANJA U REPRODUKCIJU I NJEGOVO KLASIFIKOVANJE .......................................................................................................................................................................31 13.1.UTROCI ELEMENATA PROIZVODNJE................................................................................34 13.1.1. Utroci materijala ....................................................................................................................34
13.1.1.1.Pojam utroaka .......................................................................................................................................... 34 13.1.1.2 Objektivno uslovljeni utroci materijala ................................................................................................. 34 13.1.1.3. Stvarni utroci materijala ........................................................................................................................ 34 13.1.1.4.Nosioci utroka materijala........................................................................................................................ 35 13.1.1.5.Mjesto utroka materijala ......................................................................................................................... 35 13.1.1.6 Objektivno uslovljeno troenja materijala po mjestima ......................................................................... 35

13.1.2. Utroci sredstava za rad ..........................................................................................................36

13.1.2.1. Pojam utroaka sredstava za rad ............................................................................................................. 36 13.1.2.2. Stvarno troenje sredstava za rad ............................................................................................................ 36 13.1.2.3.Objektivno uslovljeno troenje sredstava za rad..................................................................................... 37

13.1.3. Utroci radne snage .................................................................................................................37

13.1.3.1. Pojam utroka radne snage ...................................................................................................................... 37 13.1.3.2.Mjesta utroka radne snage ...................................................................................................................... 37 13.1.3.3.Nosioci utroka radne snage..................................................................................................................... 37 13.1.3.4.Objektivno uslovljeni utroci radne snage .............................................................................................. 38 13.1.3.5.Stvarni utroci radne snage ...................................................................................................................... 38 13.1.3.6. Ciklusi rada .............................................................................................................................................. 38

13.2 CIJENA ELEMENATA PROIZVODNJE ...................................................................................39 13.2.1. Cijene sredstava za proizvodnju(Tmi)......................................................................................39 13.2.2.Zarade za izvreni rad(C1) .......................................................................................................40 13.3.FINANSJISKO IZRAENO TROENJE-TROKOVI .............................................................40 13.3.1. Pojam i vrste trokova..............................................................................................................40
13.3.1.1 Obiljeja trokova ..................................................................................................................................... 40 13.3.1.2.Trokovi i izdaci u reprodukciji ............................................................................................................... 41 13.3.1.3. Cijena kotanja ......................................................................................................................................... 41

13.3.2. Vrste trokova ..........................................................................................................................41

13.3.2.1. Klasifikacija trokova po elementima proizvodnje ............................................................................... 41 13.3.2.2.Klasifikacija trokova prema mjestima nastanka.................................................................................... 44 13.3.2.3.Klasifikacija trokova prema vezanosti za nosioce ............................................................................... 44 13.3.2.4.Klasifikacija trokova prema metodama prenoenja trokova na proizvode ....................................... 44 13.3.2.5.Klasifikacija trokova prema uslovljenosti veliinom proizvodnje ...................................................... 45 13.3.2.6.Klasifikacija trokova prema ostalim kriterijima.................................................................................... 45

14. DINAMIKA TROKOVA ....................................................................................................................46 14.1 REAGIBILNOST UKUPNIH TROKOVA NA DINAMIKU OBIMA PROIZVODNJE ......46 14.2 REAGIBILNOST FIKSNIH TROKOVA ..................................................................................47 14.3 REAGIBILNOST RELATIVNO FIKSNIH TROKOVA .........................................................48

112

14.4 REAGIBILNOST PROPORCIONALNIH TROKOVA...........................................................49 14.5 DINAMIKA UKUPNIH TROKOVA .........................................................................................50 14.5.1 Degresija trokova ....................................................................................................................50 14.5.2. Progresija trokova .................................................................................................................51 14.5.3 Remanentnost trokova ............................................................................................................52 14.6 GRANINI TROKOVI ...............................................................................................................52 15. METODOLOGIJA OBRAUNA TROKOVA ................................................................................54 15.1. IZRAUNAVANJE PRAGA EKONOMINOSTI ...................................................................54 15.1.1. Pojam i znaaj praga ekonominosti .......................................................................................54 15.1.2. Utvrivanje praga ekonominosti ............................................................................................56 15.1.3. Praktina primjena metoda za utvrivanje praga ekonominosti ............................................57 15.2. METODE KALKULACIJE CIJENE KOTANJA ...................................................................60 15.2.1. Diviziona kalkulacija ...............................................................................................................60 15.2.2. Kalkulacija pomou ekvivalentnih brojeva ..............................................................................61 15.2.3. Kalkulacija vezanih proizvoda .................................................................................................62 15.2.4. Dodatna kalkulacija .................................................................................................................63 15.2.5. Metoda direct costing...............................................................................................................63 15.2.6. Kombinovanje kalkulativnih metoda ........................................................................................64 16. ANGAOVANJE I KRUENJE ELEMENATA PROIZVODNJE U REPRODUKCIJI .............64 16.1 NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI .......................................................................................65 16.2 NOVANI OBLIK VRIJEDNOSTI .............................................................................................65 16.3 FAZE NATURALNIH OBLIKA REPRODUKCIJE ..................................................................66 16.4 REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAOVANJA SREDSTAVA ..............................................67 16.4.1 Obrtna sredstva .........................................................................................................................67 16.4.2 STALNA SREDSTVA .................................................................................................................67 16.5 KVANTITATIVNI ODNOS ANGAOVANJA I TROENJA..................................................67 16.5.1 Koeficient angaovanja .............................................................................................................68 16.5.2 Koeficient reprodukovanja ........................................................................................................68 17. REZULTATI REPRODUKCIJE POSLOVANJE PREDUZEA ................................................68 17.1 PROIZVOD .....................................................................................................................................69 17.1.1 Proizvod rezultat reprodukcije...............................................................................................69 17.1.2 PROIZVOD KAO ROBA ...........................................................................................................69 17.2 IZRAAVANJE PROIZVODA ....................................................................................................70 17.2.1 Fizika jedinica mjere kao izraz proizvoda...............................................................................70 17.2.2 Trina cijena kao izraz proizvoda ...........................................................................................70 17.2.3 Cijena kotanja kao izraz proizvoda .........................................................................................71 17.2.4 Proizvod izraen objektivno potrebnim radom .........................................................................71 17.3 UKUPAN PRIHOD ........................................................................................................................72 17.3.1 Definisanje ukupnog prihoda ....................................................................................................72 17.3.2 Faktori ukupnog prihoda ..........................................................................................................73 17.4 DOBITAK .......................................................................................................................................74 17.5 GUBITAK .......................................................................................................................................74 17.5.1 Dobitak i dohodak .....................................................................................................................74 17.5.2 Faktori dobitka..........................................................................................................................75 17.6 PRAKTINA PRIMJENA REZULTATA REPRODUKCIJE ..................................................75 18. PRINCIPI EKONOMIJE PREDUZEA ...........................................................................................76 18.1. PRINCIP PRODUKTIVNOSTI ...................................................................................................77 18.1.1 Uvodne napomene .....................................................................................................................78 18.1.2.Pojam i znaaj produktivnosti rada ..........................................................................................78 18.1.3 Faktori produktivnosti...............................................................................................................78 18.1. 4 Izraavanje produktivnosti .......................................................................................................79
18.1.4.1 Proizvod u izrazu produktivnosti ......................................................................................................... 79

113

18.1.4.2 Metode mjerenja produktivnosti.......................................................................................................... 79

18.1.5 Sprovoenje principa produktivnosti ........................................................................................80 18.1.6 Praktina primjena teorije produktivnosti ................................................................................81 18. 2. PRINCIP EKONOMINOSTI ...................................................................................................90 18.2.1 Uvodne napomene .....................................................................................................................90 18. 2. 2. Pojam ekonominosti .............................................................................................................90 18. 2. 3. Naturalno izraavanje ekonominosti ....................................................................................91 18. 2. 4. Vrijednosno izraavanje ekonominosti .................................................................................91 18. 2. 5. Ekonominost kao odnos cijene proizvodnje i cijene kotanja...............................................92 18. 2. 6. Utroene vrijednosti kao izraz ekonominosti........................................................................93 18. 2. 7. Sprovoenje principa ekonominosti .....................................................................................94 18. 2. 8. Praktina primjena teorije ekonominosti .............................................................................95 18.3 PRINCIP RENTABILNOSTI........................................................................................................96 18.3.1 Uvodne napomene .....................................................................................................................96 18.3.3 Rentabilnost uslovljena vrijednoscu proizvodnje ......................................................................97 18.3.4 Rentabilnost u funkciji troskova sredstava za proivodnju .........................................................98 18.3.5 Rentabilnost u funkciji koeficienta angazovanja .......................................................................98 18.3.6 Sadrzaj rentabilnosti .................................................................................................................99 18.3.7 Rentabilnost izrazena profitnom stopom ...................................................................................99 18.3.8 Sprovodjenje principa rentabilnosti ........................................................................................100 18.3.9 Prakticna primjena teorije rentabilnosti .................................................................................100 19. EKONOMETAR-MODEL ZA MJERENJE UKUPNOG KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEA ............................................................................................................................................103 19.1. SUTINA MODELA EKONOMETAR.................................................................................104 19 .2.OSNOVNE KARAKTERISTIKE ..............................................................................................106 19.3. PRAKTINA PRIMJENA EKONOMETRA ...........................................................................109

DODATAK: ISPITNA PITANJA

1) Pojam preduzea 2) Karakteristike preduzea 3) Ekonomsko - pravni aspekti preduzea 4) Ciljevi preduzea 5) Drutvo lica 6) Drutvo kapitala 7) Podjela preduzea prema veliini 8) Vrste preduzea prema djelatnostima 9) Pojam ekonomije 10) Ekonomija konkretna ekonomska stvarnost

114

11) Ekonomika posebna ekonomska nauka 12) Predmeti izuavanja ekonomike 13) Ekonomska stvarnost preduzea 14) Troenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja 15) Parcijalni ekonomski principi reprodukcije 16) Faktori ulaganja potencijali 17) Ekonomija preduzea kao izraz funkcionisanja preduzea 18) Efikasnost i efektivnost preduzea 19) Sastav radnog kolektiva 20) Integrisanost radnog kolektiva 21) Sredstva kao faktor ekonomskog kvaliteta 22) Odnosi sredstava i zadatka

23) ta su utroci elemenata proizvodnje 24) Cijena elemenata proizvodnje i cijena kotanja 25) Objasni pojam i vrste trokova 26) Klasifikacija trokova 27) Objasniti degresiju i progresiju trokova 28) Objasniti marginalne (granine) trokove 29) Izraunavanje i utvrdjivanje praga ekonominosti 30) Naturalni i novani oblik vrijednosti 31) Izraavanje proizvoda 32) Dobitak i gubitak 33) Pojam produktivnosti 34) Faktori produktivnosti

115

35) Mjere za poveanje produktivnosti 36) Pojam ekonominosti 37) Izraavanje ekonominosti 38) Faktori ekonominosti i mjere za njeno poveanje 39) Princip rentabilnosti - definisati i navesti u emu je razlika u odnosu na druge ekonomske principe 40) Formula za izraunavanje rentabilnosti i objanjenje elemenata formule 41) Faktori rentabilnosti 42) Uticaj promjene vrijednosti proizvodnje na princip rentabilnosti 43) Uticaj promjene trokova na princip rentabilnosti 44) Sutina modela ekonometra 45) Osnovne karakteristike ekonometra

Napomena: na testu e biti pet zadataka, od toga tri teoretska pitanja i dva zadatka iz oblasti produktivnosti i ekonominosti.

116