1.

Hyrje n E-commerce

ka sht Tregtia (Commerce)?

Tregtia e zakonshme mund t definohet si:
Nga fjalori gjuhsor Tregtia (Commerce) sht emrtim q ka t bj:
Shkmbim ose shitblerje t mallrave, sidomos shkmbim i mallrave me shumic (sasi t mdha), mes vendeve t ndryshme ose komuniteteve; tregti e zgjeruar ose qarkullim.
E-commerce / LIKAJ

ka sht E-commerce?
E-commerce (Electronic commerce Tregtia elektronike) sht term i prgjithshm pr do lloj biznesi apo transaksioni tregtar q prfshin transferin e informats n Internet. Kjo mbulon lloje t ndryshme t bizneseve nga website t bazuar n shkmbimin tregtar t mallrave dhe shrbimeve, si jan www.amazon.com , www.ebay.com apo www.mp3.com etj.
E commerce / LIKAJ 2

E-commerce sht prdorimi i komunikimeve elektronike pr t br biznes. E-commerce nuk ka t bj me teknologjin. Ky nuk sht biznes i ri. E-commerce sht metod pr kompanit pr t krijuar dhe operuar me biznesin e tyre n nj mnyr t re ndryshe. E-commerce prfaqson realizimin digjital prkundr transaksioneve t zakonshme t bazuara n letra biznesore, ndrmjet bizneseve, ndrmjet biznesit dhe konsumatorve t tij ose ndrmjet qeveris dhe qytetarve ose bizneseve.
E commerce / LIKAJ 3

 E-commerce sht
Prdorimi i komunikimit elektronik pr t br biznes
Veanrisht, transferi i informatave (transaksioneve), n Internet.

Disa prdorin termin E-business pr tiu referuar t gjitha kategorive t E-commerce

P.sh. IBM e prcakton E-business si:
Transformimi i proceseve kye t biznesit me prdorim t teknologjive t Internetit.

ka ndryshon prej E-business?

E-business sht dika m shum se E-commerce, q prfshin edhe:
Shrbimet pr konsumator. Bashkpunimin me partner t biznesit. Realizimin e transaksioneve elektronike brenda nj organizate/ndrmarrje/biznesi.
E commerce / LIKAJ 4

Prej tregtis tradicionale deri te Ecommerce

Anijet me vela

Makina e shtypit

Rrugt pr tregti ndrmjet blersve dhe shitsve, npr vite.

Makina e avullit

Telefoni
E commerce / LIKAJ 5

Electronic Funds Transfer (EFTs) Transferi elektronik i fondeve

Transferi me tela prdorej nga bankat

Electronic Data Interchange (EDI) Shkmbimi elektronik i t dhnave

Transferi elektronik i t dhnave t bizneseve - t dhnat nuk ri-akordohen - kosto e lart e aplikimit, kto prjashtojn bizneset e vogla.

Interneti
E commerce / LIKAJ

Blerjet On-line
6

Bizneset i prshtaten llojit t caktuar t tregtis

E-commerce
Shitblerjet e librave, CD-ve, shrbimet e udhtimit, investimet dhe shrbimet e sigurimeve. Shprndarja On-line e software-ve Prcjellja On-line e drgesave

Kombinimi E-commerce dhe Tregtia tradicionale

Shitblerjet e automobilave, pronave t paluajtshme (p.sh. bni krkim On-line, blerjet prej prfaqsuesit apo agjentit t pronave t paluajtshme) Shrbimet bankare On-line Shrbime t t njjts natyr
E commerce / LIKAJ 7

 Tregtia tradicionale
Shitblerjet e artikujve pr prdorim t menjhershm, bizhuteri dhe gjsende antike (inspektimi personal i nevojshm; preferojm ti prekim; t shijojm ern apo ti shqyrtojm nga afr) Emrtimi shitblerje t vogla (q ende nuk ka ndonj standard pr transfere t shumave t vogla t parave)

E commerce / LIKAJ

Cilat jan avantazhet e E-commerce?

Rritja e shitjeve, zvoglon koston
Lejon bizneset e vogla t ken qasje n bazn globale t konsumatorve Reduktim i kostos prmes shitjeve elektronike, kuotim i mimeve dhe marrje e vendimit

Ofron mundsi pr blersit (bizneset mund t identifikojn furnizues t ri dhe partner) Rrit shpejtsin dhe saktsin e shkmbimit t informatave, q zvoglojn koston.
E commerce / LIKAJ 9

 Transaksionet binznesore bhen 24 or n dit Niveli i detajeve t informatave blerse zgjedhet nga prdoruesi Produkti digjital mund t drgohet menjher Rimbursimet tatimore, pensionet publike dhe ndihmat sociale kan kosto m t ult kur shprndahen prmes Internetit Lejon q produktet dhe shrbimet t ofrohen edhe n vende t largta, p.sh. t msuarit nga largsia
E commerce / LIKAJ 10

Cilat jan disavantazhet e E-commerce?

Pamundsia pr t shitur produkte t caktuara (p.sh. bizhuteri t shtrenjt dhe ushqime me afat t shkurtr prdorimi, edhe pse supermarket-et e tilla si www.Tesco.com drgojn artikuj ushqimor t till n shtpi) Risit dhe evoluimi i teknologjis s tanishme Shum produkte krkoj shitje me shumic n mnyr q t jan t zbatueshme Kjo sht sfid pr bizneset q shtrihen n lokacione t vogla p.sh. shtrirja e bizneseve vetm n hapsirn Kosov-Shqipri-Maqedoni (rreth 8 milion banor)
E commerce / LIKAJ 11

 Nj investim i madh kapital sht i nevojshm pr t filluar dhe drejtuar nj E-commerce iniciativ Vshtirsi n integrimin e bazave t tanishme t t dhnave dhe sistemet e prpunimit t transaksioneve (bartja e sistemeve) n zgjidhjet E-commerce Pengesat kulturore dhe ligjore
Transmetimin e informatave t kredit kartelave Disa konsumator rezistojn ndryshimeve Legjislacioni i E-commerce nuk sht i zhvilluar mir dhe shpesh sht i paqart

Profili i transportit
Produktet me vler t ult pesh ose vllim t madh jan t paprshtatshme pr E-commerce (prdoret tregtia tradicionale)
E commerce / LIKAJ 12

13

Vala e Ir e E-commerce
Vala e Ir ishte1990 deri 2003 Gjat *.com bumit mbi $ 100 miliard jan investuar dhe sht par nj rritje e shpejt e E-commerce, veanrisht prej vitit 2000 Kjo u pasua me nj ngecje, 2000 - 2003 (megjithat, gjat ksaj kohe mbi $ 200 miliard jan investuar n E-commerce)

E commerce / LIKAJ

Karakteristikat e Vals s Ir
Ishte kryesisht nj fenomen amerikan (SHBA) Website ishin vetm n anglisht Teknologjia e Internetit ishte e ngadalshme dhe e lir (p.sh. linjat dial-up) Bar kodet dhe skanert jan prdorur pr t prcjell pjest (B2B dhe proceset biznesore) Email ishte mjet pr komunikimet e pastrukturuara Reklamat On-line ishin burim kryesor i t hyrave

E commerce / LIKAJ

14

15

Vala e IIt e E-commerce

Prej vitit 2003 Ecommerce tregoi shenja t reja t tij Kompanit si amazon.com (libra), dhe eBay.com (ankande), q mbijetuan rnien ishin t parat q arriten t punojn me fitime t konsiderueshme Rritja e vazhdueshme e shitjeve B2C: 20-30% pr do vit, q nga viti 2000
E commerce / LIKAJ

Karakteristikat e Vals s IIt

Shtrirja ndrkombtare shitsit bjn biznes n shum vende me gjuh t ndryshme Lidhje m t shpejt (20 her m t shpejt), broadband (brez t gjer) n shtpi (edhe pse m t shtrenjta) Pajisjet radio frekuencore t ID-ve (jan prdorur pr t prcjellur paketat) dhe smart cards (kartelat e menura) Lexuesit e shenjave t gishtave dhe skanert e retins s syrit (teknologjit biometrike) jan prdorur pr prcjellje (siguri fizike)
E commerce / LIKAJ 16

 Email tani ve sht pjes integrale e marketingut E-commerce tani sht pjes integrale e marketingut dhe strategji kontakti me konsumator Disa kategori t reklamimit on-line, p.sh. shrbimet e punsimit (reklamat krkojm pun) kan zvendsuar reklamat tradicionale Disa probleme megjithat u vrejtn: Komunikimi n gjuh t ndryshme Konvertimi valutave t ndryshme

E commerce / LIKAJ

17

Kategorit E-commerce
Jan gjithsej 5 kategori kryesore t E-commerce: B2C (Business to Consumer biznesi te konsumatori) B2B (Business to Business - biznesi te biznesi) (nganjher quhet E-prokurimi) Proceset e biznesit q mbshtesin aktivitetet e shitblerjes C2C (Consumer to Consumer konsumator te konsumator) B2G (Business to Government biznesi te qeveria)

E commerce / LIKAJ

18

B2C E-commerce
Prshkrimi
Biznesi shet produkte ose shrbime te konsumatort individual

Shembull
flyksa.com (Kosova Airlines) dhe airprishtina.com shesin bileta t udhtimit me aeroplan nga/pr Prishtin pr konsumatort prmes website t tij

Website
www.flyksa.com dhe www.airprishtina.com
E commerce / LIKAJ 19

B2B E-commerce
Prshkrimi
Biznesi shet produkte ose shrbime biznesit tjetr

Shembull
Grainger.com shet pajisje industriale te bizneset tjera prmes website t tij

Website
www.grainger.com
E commerce / LIKAJ 20

Proceset e biznesit q mbshtesin aktivitetet e shitblerjes

Prshkrim Bizneset dhe organizatat e tjera mirmbajn dhe prdorin informatat pr identifikim dhe vlersim t klientve, furnizuesve dhe t punsuarve (t mbshtes blerjen, shitjen punsimin, planifikimin dhe aktivitetet e tjera). Gjithnj e m shum kto informacione jan duke u shprndar Shembull Dell Computer prdor lidhje t sigurt n Internet pr t shprndar shitjet aktuale dhe parashikimet me furnizuesit q e prdorin at pr t planifikuar prodhimin e tyre. Si rezultat ata ofrojn sasin e krkuar t artikujve n kohn e duhur
E commerce / LIKAJ 21

C2C E-commerce
Prshkrimi
Pjesmarrsit n nj treg online mund t shitblejn artikuj nga njri-tjetri

Shembull
Konsumatort dhe bizneset tregtare me njritjetrin n eBay.com

Website
www.ebay.com
E commerce / LIKAJ 22

B2G E-commerce
Prshkrim
Biznesi shet mallra apo shrbime pr qeverit dhe agjencit qeveritare

Shembull
Portali Cal-Buy pr bizneset q duan t shesin online shtetit e Kalifornis

Website
www.pd.dgs.ca.gov/calbuy/default.htm
E commerce / LIKAJ 23

Shembuj t kategorive E-commerce

Nj kompani prodhuese e kompjuterve kryen aktivitetet e mposhtme n Internet:
Shet kompjuter individve (B2C) Blen pjes (p.sh. disqe, grafik kartela, etj.) prej nj furnizuesi (B2B) Stafi i kompanis menaxhon llogarit e konsumatorve, reklamat, etj. (Proces biznesor) Shet kompjuter Qeveris pr tu prdorur n shkolla (B2G) N eBay.com individt bjn shitblerje kompjutersh (C2C) E commerce / LIKAJ 24

Madhsia relative e kategorive E-commerce

Proceset biznesore q mbshtesin aktivitetet shitblerse

B2B E-commerce

B2C E-commerce

E commerce / LIKAJ

25

26

Madhsia relative e kategorive E-commerce

Viti 2007 2006 2005 2004 2003 2000 B2C shitjet ($miliard) n USA 240 190 150 130 100 50
E commerce / LIKAJ

B2B shitjet ($miliard) n USA 6800 5300 4100 2800 1600 60

 N fund t 2006 shitjet B2C n USA ishin $219 miliard N t njjtn periudh B2C shitjet n Evrop ishin $133 miliard
E-Commerce n Evrop momentalisht dominohet nga Britania e Madhe, Gjermania dhe Franca (72% e totalit t shitjeve online) Nj rritje prej 25% vjetore parashihet pr 4 vitet e ardhshme
E commerce / LIKAJ 27

SWOT Analiza
SWOT rrjedh nga fjalt pr: Strengths (analiza e prparsive, forca) Weaknesses (analiza e dobsive) Opportunities (analiza e mundsive) Threats (analiza e rreziqeve, krcnimeve) SWOT analiza prdoret pr t analizuar dhe vlersuar mundsit e biznesit Nj analist shqyrton nj njsi t biznesit pr t prcaktuar pikat e forta dhe t dobta Pastaj shqyrton mjedisin e biznesit pr t identifikuar mundsit dhe krcnimet

E commerce / LIKAJ

28

Pyetjet q shtrohen n nj SWOT analiz: Forca, prparsit far sht e mir pr kompanin? A sht kompania e fort n tregun e saj? A ka kompania qllim t fort dhe kultur pr t mbshtetur kt? Dobsit: far kompania bn keq? far probleme mund t shfaqen? A ka kompania detyrime serioze financiare?
E commerce / LIKAJ 29

 Mundsit: A jan tendencat pozitive t industris? A ekzistojn tregje t reja pr produktet/shrbimet e kompanis? A ka teknologji t reja q kompania mund ti shfrytzoj? Krcnimet: Konkurrentt e kompanis far bjn mir? Me far pengesash do t prballet kompania? A ka ndryshime qensore n mjedisin e biznesit t kompanis (teknologjit, ligjet dhe rregulloret)?
E commerce / LIKAJ 30

N mesin e viteve 90-ta DELL Computer ka br kt SWOT analiz: Forca, prparsit:

Shet direkt te konsumatort Mban mimet m t ulta se konkurrentt

Dobsit:
Nuk ka marrdhnie t forta me shitsit kompjuterve
E commerce / LIKAJ 31

 Mundsit:
Konsumatort dshirojn blerje n nj vend (onestop) Konsumatort e din far duan t blejn Interneti mund t jet mjet i fuqishm marketingu

Krcnimet, rreziqet:
Konkurrentt kan emr t fort Konkurrentt kan marrdhnie t forta me shitsit e kompjuterve
E commerce / LIKAJ 32

33

shtje ndrkombtare

shtje t besimit shtje gjuhsore shtje t kulturs shtje t infrastrukturs

E commerce / LIKAJ

Konkluzione
N kt pjes u b e qart q E-commerce nuk sht biznes i ri, por nj mnyr e re e t brit biznes Avantazhet dhe dis-avantazhet e E-commerce u diskutuan Karakteristikat e Vals s Ir dhe t IIt jan prezantuar dhe krahasuar Pes kategorit E-commerce jan prezantuar Rndsia e reduktimit t kostos s transaksioneve sht marr n konsiderat Rndsia e SWOT analizs sht demonstruar prmes shembujve praktik shtjet q involvohen n tregtin ndrkombtare gjithashtu jan prezantuar
E commerce / LIKAJ 34

2. E-commerce Software
Cilat jan krkesat pr software-t e nj E-commerce website?

Content Management Software

E commerce / LIKAJ

35

 Kto krkesa varen nga disa faktor:

Madhsia e ndrmarrjes dhe qarkullimi i projektuar Buxheti

T gjitha zgjidhjet E-commerce duhet t sigurojn:

Shfaqje t katalogut Mundsin shopping cart (karroca blerse) Prpunimin e transaksionit

E commerce / LIKAJ

36

 Website e mdha E-commerce krkojn mundsi shtes, si:

Middleware - q lidhin sistemin ekzistues t kompanis me sistemin e E-commerce (kontrolli i inventarit, procesimin e krkesave dhe kontabilitetin) Databazat dhe Aplikacionet Software t zinxhirit t menaxhimit t furnizimit Software t menaxhimit t marrdhnieve me konsumator Software t menaxhimit t prmbajtjes (CMS) Software me njohuri nga menaxhimi
E commerce / LIKAJ 37

Tools - veglat
Vegla t shumta prdoren pr dizajnim t website:
HTML editors , p.sh. Microsoft FrontPage, Microsoft Office dhe Macromedia Dreamweaver

Vegla tjera:
Debuggers HTML/XML validators Graphic editors Text editors
E commerce / LIKAJ 38

 Kto vegla jan t rndsishme pasi q mundsojn prdoruesve me pak njohuri mbi HTML t krijojn website sht e rndsishme t kemi kujdes me veglat, sepse kodi q gjenerohet automatikisht mund t jet e vshtir t deshifrohet n qoft se ndonj problem ndodh

E commerce / LIKAJ

39

Dizajnimi i website pr E-commerce

Shfaqja e Katalogut Prdoret pr t organizuar artikujt pr shitje Katalogu statik
List e thjesht e shkruar n nj HTML q shfaqet n nj apo m shum faqe t website Pr t shtuar ose fshir artikuj nga katalogu krkohet editimi i HTML

Katalogu dinamik
Informacioni ruhet n database Mund t prmbaj foto t artikujve, prshkrime detale dhe mundsi t krkimit (search) E commerce / LIKAJ

40

 Bizneset e vogla n web shesin m pak se 40 artikuj, pra atyre u duhet vetm nj list e produkteve ose e kategorive t produkteve
Fotot e t gjitha produkteve mund t jet e mundur vendosen n t njjtn faqe

Bizneset e mdha krkoj

Navigacion m t sofistikuar dhe vegla t organizimit t produktit Gjithashtu duhen mnyra alternative t gjetjes s produkteve, p.sh. kategorit e produkteve, si dhe mundsia e krkimit t lir tekstual - text search
E commerce / LIKAJ 41

Shopping Carts Karroca e blerjes

N fillim pr e-commerce jan prdorur format tekstuale pr t dhn urdhrat. Kto forma kishin mundsi pr gabime sepse klientt duhet t: Shkruanin kodin e produktit, mimin pr njsi dhe informacione t tjera n lidhje me produktet prpara se t kalojn n formularin e porosis Konsumatort gjithashtu duhej t shkruanin mimin e artikullit q zakonisht ishte n nj faqe tjetr Shopping Cart moderne ruan shnimet e artikujve q konsumatori zgjedh, duke i lejuar ata t shtojn/heqin artikuj, apo thjesht pr t par shopping cart-en

E commerce / LIKAJ

42

 T gjitha informatat pr artikull, prfshir mimin dhe kodin e tij ruhen automatikisht n shopping cart Me klikim n nj buton (p.sh. checkout button arka) ekzekutohet transaksioni i blerjes Disa website t E-commerce lejojn ruajtjen e artikujve n shopping cart pr disa dit, duke i lejuar prdoruesit t realizojn blerjen e ktyre artikujve
E commerce / LIKAJ 43

 Kompanit q ofrojn shopping cart software:

http://www.salescart.com/
Nj me mim prej $250-$400 Prfshir edhe ASP, ASP.Net & PHP

http://www.webgenie.com/
Nj licence me mim prej $495 Prfshir edhe Perl/CGI

E commerce / LIKAJ

44

Prpunimi i transaksionit Prpunimi i transaksionit pason pasi blersi kalon n arkn virtuale
N kt llogariten: zbritjet e mundshme, taksat e shitjes dhe shpenzimet e transportit (tatimi mbi shitjen dhe shpenzimet postare duhet t jen aktuale) Kto llogaritje duhet t prfshij edhe ndonj kupon, promovime speciale si p.sh. blej me dat t caktuar dhe merrni zbritje Nj lidhje t sigurt komunikimi sht krijohet pastaj pr t transmetuar informacion e pagess
E commerce / LIKAJ 45

Middleware Middleware lidh e-commerce me sistemin ekzistues Middleware mund t jet e shkruar n-shtpi apo e bler nga shitsit e middleware-ve ose kompanit konsulente Kostoja totale e nj middleware mund t shkojn nga 50.000 $ deri n miliona Euro
P.sh. shitsit e middleware jan www.oracle.com dhe www.broadvision.com
E commerce / LIKAJ 46

Databases Baza e t dhnave Nj menaxher i databases e ruan software-in n mnyr t strukturuar shum mir Struktura e databases prcakton se sa leht menaxheri i saj mund t marr informacionet e ruajtura n database E-commerce e vogla mund t prdorin database me kosto t ult si sht Microsoft Access
E commerce / LIKAJ 47

 E-commerce website pr biznese t mdha krkon software pr menaxhim t t dhnave shum m t shtrenjta, si jan: IBM DB2 Microsoft SQL Server Oracle Kto paket programe kan kosto prej US$5,000 deri US$200,000 Nj numr n rritje i kompanive dhe organizatave kan filluar t prdorin MySQL cila sht software me burim (source) t hapur Konsumatort paguajn pr shrbime dhe mbshtetje sipas nevoje

E commerce / LIKAJ

48

Integrimi i Aplikacioneve Software-t aplikative kryejn funksione specifike, si p.sh. krijimi i faturave Nj server i aplikacioneve merr t dhna nga Web-servers i cili furnizohet nga prdoruesi Funksioni i software-s aplikative sht i varur nga rregullat e biznesit, kjo sht njohur si logjika e biznesit

E commerce / LIKAJ

49

Server-t e Aplikacioneve
Server-t e aplikacioneve ndahen n dy grupe:
Sistemet e bazuara n faqe aplikacioni i cili kthehen faqet e krijuara nga rregullat e script-ave pr paraqitje t t dhnave
Shembujt prfshijn Macromedia ColdFusion, Java Server Pages (JSP), Active Server Pages (ASP) dhe Hypertext Preprocessor (PHP) Kjo teknologji funksionon mir pr website t bizneseve t vogla dhe t mesme

Sistemet e bazuar n sistem aplikacioni e ndan prezantimin logjik nga biznesi logjik. Secila komponent logjike sht e krijuar n modul t veant
P.sh. Enterprise JavaBeans (EJBs), Microsoft Component Object Model (COM) dhe Object Management Group Common Object Request Broker Architecture (COBRA)

E commerce / LIKAJ

50

Web Services
Nj prkufizim i pranueshm nuk sht ende n dispozicion Megjithat kjo sht kombinim i veglave software q lejojn software-t aplikative n nj organizat t komunikojn me software-t aplikative t nj organizate tjetr n nj rrjet
P.sh. Kompania merr n shfrytzim nj shrbim aplikimi, pr marrje t informacioneve nga konsumatort Prcjelljen e informacionit te shoqrit e ndrtimit pr nj vendim e shfrytzimit Vendimi kalon prsri n kompanin e shrbimit

Kto shrbime prdorin XML format

E commerce / LIKAJ 51

E-Commerce Software pr biznese t vogla dhe t mesme

E-commerce software pr biznese t vogla dhe t mesme zakonisht ofrohen nga CSP (Commerce Service Providers Ofruesit e shrbimeve tregtare) CSP kan prparsi sepse
Ofrojn falas ose me nj mim t ult E-commerce software pr dizajnim t website mimi sillet n m pak se $20 pr muaj Shrbimi pr biznese t vogla q shesin jo m shum se 50 artikuj Numr transaksionesh, m pak se 20 n dit

P.sh. ValueWeb ofron Host pr rreth 180.000 Website n m shum se 130 shtete t ndryshme
E commerce / LIKAJ 52

Mall-style CSP Ofron bizneseve t vogla: Lidhje n Internet Vegla pr dizajnim t Website Pak ose nuk ka fare hapsir t marrur pr reklama t provider-it Shopping cart software dhe prpunim t pagesave Tarifa mujore sht m e lart se e provider-ve t ult (m pak reklama t shtuara) Ngarkohet me nj tarif q paguhet njhersh Prqindje ose pages fikse pr do transaksion Shembull: eBay Stores dhe Yahoo! Stores
E commerce / LIKAJ 53