A.I.J.M. van Dijk (2002) Water and Sediment Dynamics in Bench-terraced Agricultural Steeplands in West Java, Indonesia.

PhD Thesis, Vrije Universiteit Amsterdam

Chapter 1 Summary
1.1. Summary: Water and sediment dynamics in bench-terraced agricultural steeplands in West Java, Indonesia For over two hundred years the Indonesian island of Java has witnessed severe soil erosion in its deforested uplands and ensuing downstream problems of siltation of waterways, reservoirs, irrigation works and aquatic ecosystems. In response, large efforts have been directed towards introducing soil conservation measures to upland dwellers. However, although these efforts have met with some success (most agricultural hillsides in Javas uplands are now terraced, for example), river sediment loads remain very high and land degradation persists. To study the socio-economic and physical causes of the lack of impact of soil conservation programmes, the Cikumutuk Hydrology and Erosion Research Project (CHERP) was initiated in 1994 as a joint effort by the Vrije Universiteit Amsterdam and the Indonesian Ministry of Forestry. The research is concentrated within a small (1 km2) catchment that may be considered representative of much of West Javas agricultural volcanic uplands. During the first phase of the project (1994-1998) it emerged that most of the sediment leaving the catchment was indeed generated on the bench-terraced agricultural fields. Although some important restraints to improved land husbandry were of a socio-economic nature, the study also identified a number of physical research questions related to the impact that changes in soil conservation management on the bench-terraced hillsides can be expected to have on crop water use, surface runoff generation, soil loss and subsequent transport of sediment through the drainage network. These issues were addressed during a second project phase (19982001), funded by the Netherlands Foundation for the Advancement of Tropical Research (Dutch acronym: WOTRO) and this work formed the basis of the current thesis. Following the introductory chapters, a number of more or less self-contained studies are presented as individual chapters grouped into three sections. Chapters 4, 5 and 6 pertain to the water use of a mixed rainfed cropping system involving maize (Zea mays L.) and cassava (Manihot esculenta Crantz), sometimes in combination with upland rice (Oryza sativa L.). The first two of these chapters deal with the measurement and modelling of interception losses (evaporation of rainfall from the wet crop canopy). A number of adjustments were made to the well-known analytical model of interception (Gash et al., 1995) in order to simulate interception losses in a vegetation of rapidly changing density such as the studied crops. Measurements on two locations with contrasting exposure led to interception estimates of 10-14% (278-387 mm) and 5-7% of annual rainfall (142-194 mm). The results of micro-meteorological and soil hydrological

CHAPTER 1 - SUMMARY measurements to determine total water use of the mixed crops are presented in Chapter 6. A combined measurement and modelling approach suggested an annual water use of 1228 mm, comprised of 590-662 mm (48-54%) crop transpiration, 368-440 mm (3036%) soil evaporation and 198 mm (16%) rainfall interception losses. Chapters 7 to 10 relate to measurements and modelling of the rainfall-driven erosion processes of rain splash (detachment and transport of soil particles by impacting rain drops) and wash (detachment by rain drops and subsequent transport by shallow overland flow). Chapter 7 presents a review of the available literature on relationships between rainfall intensity, the distribution of rain drop sizes and rainfall kinetic energy. The kinetic energy of rainfall is generally considered to be a good measure of its erosive force and estimates of it are needed for erosion hazard prediction. On the basis of a review a single, general relationship is proposed that satisfactorily estimated kinetic energy from rainfall intensity measurements. Next (Chapter 8), a mathematical theory is developed to describe the redistribution of soil particles after they have been splashed by impacting rain drops. The theory is employed to derive a set of equations that may be used to interpret the results of a variety of published experiments to measure rain splash. Such experiments were also carried out in the current project: Chapter 9 deals with field measurements on terrace risers and beds, whereas Chapter 10 describes the results of (largely unreplicated) experiments with 30x60 cm soil trays exposed to natural rainfall. In addition to rain splash, sediment transport by wash was also measured. The loose, crumbly soil appeared very susceptible to rain splash. Sediment transport was well correlated with the kinetic energy of rain falling at intensities higher than 20 mm h-1. Transport by splash on the bare terrace risers was more than an order of magnitude greater than on bare terrace beds (primarily because the average splash distance was greater) and as a consequence the importance of wash in net downslope sediment transport gradually decreased, from 14-22% at a 5- slope to 8% at a 40- slope. The third section is dedicated to measuring and modelling runoff and soil loss from bench-terraced hillslopes. Most existing models acknowledge the fact that intense rain is more important in producing runoff and sediment than rain falling at lower rates, even though cloud bursts may contribute only a modest fraction of total rainfall. One consequence of this is that rainfall intensity measurements made at very short time intervals are needed for modelling and this presents a number of practical problems. An alternative approach is followed in Chapter 11, in which an idealised mathematical distribution of rainfall is assumed. On the basis of this distribution, a weighted-average rainfall intensity that gives more importance to rain falling at high intensities is deployed to derive model equations predicting storm runoff and sediment yield without having to use rainfall data of high temporal resolution. The equations were tested successfully for thirty large storms (>30 mm). Chapters 12 and 13 present measurements of runoff and sediment yield from sections of the beds and risers of bench terraces, as well as from entire terrace units. These measurements are used together with the erosion processknowledge gained in Chapters 7 to 10 to conceptualise and formulate a physically-based model called TEST (for Terrace Erosion and Sediment Transport). The model performed well at the scale of individual terraces and can be used to assess the effect of terrace geometry, vegetation and mulch cover and rainfall characteristics on runoff and soil loss. Both measurement and modelling demonstrated that important reductions in runoff and sediment yield can be achieved relatively easily. For example, the application of mulch or planting low vegetative cover on poorly managed beds were shown to reduce superficial runoff of rainfall from 22-25% to 0-11%, whereas soil loss decreased from 80 to 15 t ha-1 yr-1 (the quoted numbers should be considered indicative only). Protecting the
4

CHAPTER 1 - SUMMARY bare terrace risers with vegetation reduced riser runoff from 19% to 8% of rainfall and soil loss from 200 to 62 t ha-1 yr-1. Particularly when combined with additional conservation measures in the terrace drainage way (e.g. silt pits, tied ridging or mulching) such measures also lead to a considerable reduction of runoff and soil loss from terrace units, from approximately 13% to 9% of rainfall and from 59 to 9 t ha-1 yr-1, respectively. In Chapter 14, measurements of runoff and sediment yields from two ca. 4 ha zero-order sub-catchments are presented together with amounts of sediment stored in paths and gullies. Runoff during two years was estimated to be 3-4 % of rainfall, while sediment yields were 11-30 t ha-1. There is little opportunity for sediment storage on these hillsides: measured changes were less than 4 t ha-1 per season and probably well below this for longer periods. Any reductions in soil loss from the cropped bench terraces will therefore quickly show up as reduced stream sediment loads. The TEST model was used in combination with digital terrain analysis in a first attempt to predict runoff and sediment yields at the sub-catchment scale. The limited success of this exercise highlighted some of the pitfalls and problems encountered when up-scaling plot-scale results to larger areas. Nevertheless, it could be estimated that soil conservation measures can result in an up to four-fold reduction in sediment yield at the catchment scale, i.e. from an estimated long-term annual average of 40 to 10-15 t ha-1. Finally, in Chapter 15, conclusions are briefly summarised with respect to the potential impact of soil conservation scenarios on terrace soil loss, stream sediment load, water use and surface runoff generation. Changes in the cropping system resulting in denser, more permanent vegetation or increased soil surface (mulch) cover will decrease surface runoff, whereas mulch cover also somewhat decreases evapotranspiration. Some recommendations are given for future research, while the implications for future soil rehabilitation efforts in West Java are discussed in Chapter 16. Options to alleviate upland soil degradation can broadly be classified as de-intensification or intensification. It is argued that the already very high population pressure on Java leaves little room for sustainable land use options included in the first category, while on the other hand, upland farmers currently do not have the degree of access to land and other resources required for more intensive forms of land use (e.g. agro-forestry or integrated farming of crops, fodder and livestock). Any effort that aims to decrease or halt land degradation has to take these problems as a starting point, but a sound understanding of the physical aspects of soil conservation remains essential to help preclude any unrealistic expectations or detrimental side-effects.

1.2. Ringkasan: Dinamika air dan sedimen pada lahan kering berteras bangku di Jawa Barat, Indonesia Penggundulan hutan yang telah berlangsung lebih dari dua abad di wilayah hulu Daerah Aliran Sungai (DAS) di Pulau Jawa telah menimbulkan erosi yang parah. Hasil sedimen yang disebabkan oleh erosi telah menyebabkan berbagai masalah di wilayah hilir, termasuk tersumbatnya saluran air, waduk dan saluran irigasi, serta terganggunya sistem perairan. Dalam dasawarsa terakhir, telah banyak diupayakan berbagai kegiatan konservasi tanah, walaupun upaya ini menunjukkan sedikit keberhasilan. Kini sebagian besar sawah telah beririgasi, lahan kering di wilayah hulu umumnya telah diteras, namun kandungan sedimen sungai masih tetap sangat tinggi dan degradasi lahan kering tetap saja terus berlangsung. Untuk mempelajari akar permasalahan ekonomi serta fisik yang mengakibatkan kurang berhasilnya program konservasi tanah, pada tahun 1994 sebuah

CHAPTER 1 - SUMMARY proyek kerjasama penelitian dimulai antara Departemen Kehutanan Republik Indonesia dengan Vrije Universiteit Amsterdam. Proyek ini bergerak dalam penelitian hidrologi dan erosi pada daerah tangkapan air (DTA) Cikumutuk atau dalam Bahasa Inggris disebut sebagai Cikumutuk Hydrological Erosion Research Project (disingkat CHERP). Wilayah penelitian merupakan DAS kecil seluas 125 ha yang dianggap representatif untuk sebagian besar lahan kering berbatuan vulkanik di wilayah hulu di Pulau Jawa. Selama Proyek Phase Pertama (1994-1998) telah disimpulkan bahwa sebagian besar hasil sedimen berasal dari lahan kering berteras bangku. Walaupun kurang berhasilnya kegiatan konservasi tanah berakar pada masalah sosial-ekonomi, penelitian tersebut juga mengidentifikasi sejumlah pertanyaan mengenai dampak yang dapat diharapkan dari penerapan kegiatan konservasi tanah pada lahan kering berteras bangku, khususnya yang berkaitan dengan laju evapotranspirasi (penguap-keringatan) tanaman, aliran permukaan, erosi serta pengangkutan hasil sedimen. Beberapa pertanyaan di atas dicoba untuk dicari jawabnya dalam proyek phase kedua (1998-2001) yang didanai oleh Yayasan Penelitian Tropika (WOTRO) dari Negeri Belanda. Setelah bab-bab pengantar akan disajikan sejumlah bab yang dapat dianggap berdiri sendiri, yang dikelompokkan dalam tiga bagian. Bab 4, 5 dan 6 membahas evapotranspirasi lahan kering berteras bangku yang ditanami secara tumpang sari antara jagung (Zea mays L.) dan ketela (Manihot esculenta Crantz), kadang-kadang dikombinasi dengan padi gogo (Oryza sativa L.). Kedua bab pertama dari tiga bab ini membahas pengukuran serta pemodelan intersepsi, yaitu penguapan air hujan yang jatuh di atas tajuk tumbuhan. Model intersepsi analitik (Gash et al., 1995) yang sering digunakan telah diadaptasi sehingga intersepsi oleh tanaman yang tumbuh secara cepat dapat disimulasikan. Pengukuran di dua tempat yang berbeda pengaruh angin menghasilkan perkiraan intersepsi sebesar 10-14% (278-387 mm) dan 5-7% (142-194 mm) dari curah hujan tahunan. Dalam Bab 6, hasil pengamatan mikro-meteorologi dan hidrologi tanah digunakan untuk menduga penggunaan air tahunan pada lahan kering dengan sistem tumpang sari. Hasil pengukuran lapangan yang dikombinasikan dengan pemodelan menghasilkan nilai dugaan konsumsi air tahunan sebesar 1228 mm, dengan perincian 590-662 mm (48-54 %) digunakan untuk transpirasi tanaman, 368-440 mm (30-36 %) diuapkan oleh tanah dan 198 mm (16%) terintersepsi. Bab-bab 7 hingga 10 membahas pengamatan dan pemodelan proses erosi berskala kecil, seperti erosi percikan (splash erosion) yang diikuti pengangkutan partikel tanah yang terlepas. Bab 7 merupakan studi pustaka mengenai hubungan antara intensitas hujan, distribusi besar tetesan air hujan dan energi kinetis. Energi kinetis curah hujan umunya dianggap sebagai indikator yang cukup baik dari kekuatan erosi dan perlu diperkirakan untuk menduga bahaya erosi. Berdasarkan hasil studi literatur diusulkan suatu persamaan matematik yang terbukti dapat menduga energi kinetis curah hujan dengan cukup baik untuk berbagai lokasi. Dalam Bab 8 telah dikembangkan suatu teori matematik yang menggambarkan distribusi spasial dari percikan partikel-partikel tanah yang berhamburan. Berdasarkan teori tersebut telah dikembangkan persamaan matematik yang dapat digunakan untuk menginterpretasi hasil percobaan pengukuran erosi percikan. Bab 9 membahas hasil pengukuran erosi percikan di tampingan teras (terrace risers) dan bidang olah teras (terrace bed). Bab 10 menjelaskan hasil eksperimen (sebagian besar dilakukan tanpa ulangan) pada tanah di kotak berukuran 30x60 cm yang terbuka pada hujan, selain itu erosi periskan dari aliran permukaan (wash) juga diukur. Tanah yang bersifat lepas dan renyah ternyata sangat rentan terhadap erosi percikan. Terdapat hubungan yang baik antara transportasi sedimen sebagai akibat percikan air hujan dan energi kinetis curah hujan yang berintensitas lebih besar dari 20 mm per jam.

CHAPTER 1 - SUMMARY Pengangkutan hasil sedimen yang disebabkan erosi percikan pada tampigan teras yang gundul ternyata lebih besar satu ordo dari pada erosi pada bidang olah teras (karena lebih besarnya rata-rata jarak percikan), konsekuensinya pengaruh wash secara gradual menurun dengan semakin rendahnya kelerengan, 14-22% untuk lereng 5 menjadi 8% pada lereng 40 . Bagian ketiga membahas hasil pengukuran dan pemodelan aliran permukaan dan kehilangan tanah pada lahan kering berteras bangku. Kebanyakan model yang ada menerima fakta bahwa curah hujan lebat lebih penting sejauh menyangkut aliran permukaan dan pengangkutan hasil sedimen dari pada curah hujan kecil, walaupun curah hujan lebat tersebut hanya merupakan bagian kecil dari keseluruhan hujan yang terjadi. Salah satu konsekuensinya adalah bahwa pengukuran intensitas curah hujan waktu pendek (1-6 menit) diperlukan untuk pembuatan model dan hal ini menyebabkan sejumlah masalah praktis. Suatu pendekatan alternatif dikemukakan dalam Bab 11 dimana suatu distribusi matematik yang ideal dari curah hujan diasumsikan. Berdasarkan distribusi tersebut, suatu nilai tertimbang rata-rata intensitas curah hujan yang memiliki nilai kepentingan lebih tinggi pada saat hujan jatuh dengan intensitas tinggi diberikan, untuk mendapatkan model persamaan pendugaan aliran permukaan dan hasil sedimen, tanpa harus mengandalkan data curah hujan yang sangat banyak dengan resolusi tinggi. Persamaan-persamaan tersebut telah teruji dengan baik pada 30 kejadian hujan (>30 mm). Bab 12 dan 13 menyajikan hasil pengukuran aliran permukaan dan sedimen pada tampingan dan bidang olah teras maupun unit teras bangku secara menyeluruh yang meliputi bidang olah dan tampingan terasnya. Hasil pengukuran ini telah digunakan bersama pemahaman mengenai proses erosi sebagaimana diuraikan dalam Bab 7 hingga 10 untuk mengkonsepsikan dan memformulasi suatu model berbasis fisik yang disebut TEST (singkatan Terrace Erosion and Sediment Transport). Model tersebut telah berfungsi baik pada skala teras secara individu dan dapat digunakan untuk menilai efek geometri teras, vegetasi serta tutupan tanaman merambat serta curah hujan sejauh menyangkut aliran permukaan dan erosi tanah. Baik hasil pengukuran maupun pemodelan mendemonstrasikan bahwa pengurangan aliran permukaan dan sedimen yang dihasilkan dapat dicapai secara relatif mudah. Sebagai contoh, mulsa maupun tutupan vegetasi rendah pada lahan yang dikelola kurang baik memperlihatkan pengurangan aliran permukaan dari 22-25% menjadi 0-11% dari curah hujan, sedangkan kehilangan tanah penutup berkurang dari 80 menjadi 15 ton/ha/tahun (angka-angka ini hanya indikatif). Perlindungan tampingan teras yang gundul dengan vegetasi mengurangi aliran permukaan dari 19% menjadi 8% serta kehilangan tanah penutup dari 200 menjadi 62 ton/ha/tahun. Terlebih bila dikombinasikan dengan usaha-usaha konservasi pada drainase teras (pembuatan lubang kantong, rorak atau pemulsaan). Berbagai tindakan ini memberikan dampak secara nyata pada pengendalian aliran permukaan dan kehilangan tanah pada unit teras bangku, dari kurang-lebih 13% menjadi 9% curah hujan dan 59 hingga 9 ton/ha/tahun. Dalam Bab 14, hasil pengukuran aliran permukaan dan produksi sedimen dari dua hillside sub-catchment, yaitu daerah tangkapan air (DTA) yang hanya mengalirkan air pada saat hujan, berukuran masing-masing sekitar 4 ha disajikan bersama sedimen yang terperangkap di alur dan torehan air. Aliran permukaan selama dua tahun diperkirakan sebesar 3-4% dari curah hujan, sedangkan produksi sedimen adalah 11-30 ton/ha. Sedikit kemungkinan untuk menyimpan sedimen pada lahan kering berlereng curam: perubahan-perubahan yang terukur kurang dari 4 ton/ha selama satu musim dan mungkin jauh di bawah jumlah tersebut untuk periode lebih lama. Setiap pengurangan erosi dari lahan kering berteras bangku akan segera diikuti pengurangan

CHAPTER 1 - SUMMARY muatan sedimen sungai. Model TEST digunakan bersama digital terrain analysis sebagai usaha awal untuk menduga aliran permukaan dan produksi sedimen pada skala lereng. Sukses terbatas yang dicapai dengan pendekatan ini menunjukkan masih adanya permasalahan pada saat mengekstrapolasi hasil pengukuran pada skala plot kecil menjadi suatu wilayah yang lebih luas. Namun demikian dapat diperkirakan bahwa usaha konservasi lahan dapat menghasilkan pengurangan jumlah produksi sedimen hingga empat kali pada skala daerah aliran (125 ha), yaitu dari perkiraan jangka panjang ratarata tahunan sebesar 40 hingga 10-15 ton/ha. Akhirnya dalam Bab 15 kesimpulan-kesimpulan yang menyangkut dampak potensial skenario konservasi lahan terhadap kehilangan tanah lahan berteras bangku, muatan sedimen sungai, penggunaan air serta aliran permukaan disimpulkan secara ringkas. Perubahan dalam sistem tanam yang menghasilkan suatu penutupan vegetasi yang lebih rapat dan lebih permanen atau penambahan luas penutupan lahan akan mengurangi aliran permukaan, di samping itu penutupan lahan akan mengurangi evapotranspirasi. Beberapa rekomendasi untuk penelitian di kemudian hari diberikan, sedangkan implikasi untuk usaha rehabilitasi lahan di kemudian hari di Jawa Barat dibahas dalam Bab 16. Opsi untuk mengendalikan laju degradasi lahan secara garis besar dapat diklasifikasi dalam usaha de-intensifikasi dan usaha intensifikasi. Tekanan kepadatan penduduk Pulau Jawa akan menyebabkan bahwa kategori usaha pertama sulit dilaksanakan, tetapi di sisi lain para petani pada waktu ini tidak memiliki hak tanah serta akses kepada alat produksi lain yang diperlukan untuk penerapan cara penggunaan lahan yang lebih intensif, termasuk kombinasi tanaman pertanian dan kehutanan (agro-forestry) ataupun usaha pertanian campuran (seperti campuran pertanian pangan, pakan dan peternakan) yang bernilai tinggi. Setiap usaha untuk mengendalikan degradasi lahan atau hasil sedimen harus memperhitungkan masalah-masalah ini, namun suatu pengertian mendasar mengenai aspek fisik konservasi lahan harus dikuasai untuk menghindari terjadinya berbagai harapan yang berlebihan atau efek sampingan yang negatif.

1.3 Samenvatting: Wateren sedimentdynamiek op landbouwgronden in het berggebied van West-Java, Indonesi.

geterrasseerde

Al meer dan tweehonderd jaar worden de ontboste berggebieden van Java aangetast door ernstige bodemerosie. Bovendien veroorzaakt het weggespoelde sediment problemen stroomafwaarts, waar waterwegen, spaarbekkens en irrigatiekanalen dicht slibben en waterleven wordt verstikt. In de afgelopen decennia is veel genvesteerd in het invoeren van bodembeschermingsmaatregelen. Hoewel deze aanpak enig succes kende (behalve de bevloeide rijstterrassen zijn nu bijvoorbeeld ook de meeste niet-gerrigeerde hellingen geterrasseerd) blijven de hoeveelheden afgevoerd sediment enorm, terwijl ook de verschraling van landbouwgrond voortgaat. Om te onderzoeken wat de maatschappelijke en fysische oorzaken zijn van dit mislukken van bodembeschermingsprogrammas is in 1994 een gezamenlijk project opgezet door het verantwoordelijke Indonesische Ministerie van Bosbouw en de Vrije Universiteit van Amsterdam. Dit project, het Cikumutuk Hydrology and Erosion Research Project (CHERP) genaamd, concentreerde zich op een klein (125 ha) stroomgebied dat representatief is voor grote delen van het Javaanse vulkanische berggebied. Tijdens de eerste fase van het project (1994-1998) werd vastgesteld dat het meeste sediment dat uiteindelijk het stroomgebied verliet inderdaad afkomstig was van hellingen met nietgerrigeerde landbouw. Een aantal belangrijke redenen voor de gebrekkige

CHAPTER 1 - SUMMARY bodembescherming bleken van maatschappelijke aard, maar het onderzoek riep ook een aantal vragen op met betrekking tot het effect dat feitelijk verwacht mag worden van de invoering van bodembeschermingsmaatregelen, met name ten aanzien van gewasverdamping, oppervlakkige afstroming van overtollig regenwater, bodemerosie en het transport van sediment door het afvoernetwerk. Tijdens een tweede projectfase (1998-2001) werd een antwoord gezocht op deze vragen. Dit onderzoek werd financieel ondersteund door de stichting voor Wetenschappelijk Onderzoek van de Tropen (WOTRO) en vormt de basis voor dit proefschrift. Na de inleidende hoofdstukken worden de onderzoeksresultaten gepresenteerd in een aantal min of meer op zichzelf staande hoofdstukken. In hoofdstukken 4, 5 en 6 wordt de verdamping behandeld van een landbouwsysteem waarin mas (Zea mays L.) en cassava (Manihot essculenta Crantz) gemengd worden verbouwd, soms met niet-gerrigeerde rijst (Oryza sativa L.) als derde gewas. De eerste twee van deze drie hoofdstukken bevatten metingen en een modelstudie van interceptie, dat wil zeggen het verdampen van neerslag die op de vegetatie blijft liggen. Het vaak gebruikte analytische interceptiemodel (Gash et al., 1995) werd hiervoor aangepast, zodat ook interceptie door snel groeiende gewassen kon worden gesimuleerd. Metingen op twee plaatsen die verschilden in de mate van blootstelling aan de wind resulteerden in interceptie-schattingen van 10-14% (278-387 mm) en 5-7% (142-194 mm) van de jaarlijkse neerslag. In hoofdstuk 6 worden de resultaten van klimaat- en bodemwatermetingen besproken. Aan de hand van de waarnemingen werd het jaarlijks watergebruik van het onderzochte landbouwsysteem geschat op 1228 mm, waarvan 368-440 mm (30-36%) direct werd verdampt door de bodem, 590-662 mm (48-54%) door het gewas en 198 mm (16%) bestond uit interceptie. Hoofdstukken 7 tot en met 10 gaan over waarnemingen en modelstudies van kleinschalige erosieprocessen, zoals spat-erosie door regendruppels en het vervolgens wegspoelen van de losgeslagen bodemdeeltjes. Hoofdstuk 7 omvat een literatuurstudie naar het verband tussen de regenintensiteit (als hoeveelheid per uur), de regendruppelgrootte-verdeling en de kinetische energie. De kinetische energie van de regen wordt algemeen beschouwd als een goede graadmeter voor haar erosieve kracht en schattingen ervan zijn nuttig voor het voorspellen van het erosierisico. Op grond van de literatuurstudie wordt een wiskundige vergelijking voorgesteld die de kinetische energie van neerslag goed blijkt te voorspellen voor diverse locaties. In Hoofdstuk 8 wordt een wiskundige theorie ontwikkeld die de ruimtelijke verdeling van opgespatte bodemdeeltjes beschrijft. Met behulp van deze theorie worden wiskundige vergelijkingen afgeleid die kunnen worden gebruikt voor de interpretatie van experimenten om spaterosie te meten. Dergelijke experimenten werden ook uitgevoerd in het kader van het huidige onderzoek: veldwaarnemingen van spat-erosie op de steilkanten en bedden van bankterrassen worden beschreven in Hoofdstuk 9, terwijl metingen van spat-erosie en het wegspoelen van grond uit 30x60 cm bakken wordt besproken in Hoofdstuk 10. De losse, kruimige grond bleek zeer gevoelig voor spat-erosie. Het sediment-transport kon goed worden gerelateerd aan de kinetische energie van regen met een intensiteit boven de 20 mm per uur. Het transport van sediment door spat-erosie op de steilkanten van de bankterrassen was een orde groter dan dat op de terrasbedden (met name omdat de afstand waarover materiaal werd gespat groter was) en als gevolg hiervan nam het relatieve belang van wegspoelen af; van 14-22% van het totale sedimenttransport op een helling van 5- tot 8% op een helling van 40-. Het derde deel is gewijd aan metingen en modelstudies van oppervlakkige afstroming en bodemverlies van (niet-gerrigeerde) geterrasseerde landbouwhellingen. De meeste bestaande erosiemodellen houden rekening met het feit dat harde regen
9

CHAPTER 1 - SUMMARY (neerslag met een hoge intensiteit) in dit verband belangrijker is dan zachte (weinig intensieve) regen, hoewel wolkbreuken vaak slechts een beperkt deel van de totale neerslag vertegenwoordigen. En van de consequenties is dat opeenvolgende neerslagreeksen in korte tijdsstappen (typisch 1-6 minuten) nodig zijn om deze erosiemodellen door te rekenen en dit brengt een aantal praktische problemen met zich mee. Een alternatieve methode wordt gepresenteerd in Hoofdstuk 11: op basis van een gedealiseerde wiskundige neerslagverdeling wordt een gewogen gemiddelde neerslagintensiteit berekend die meer gewicht geeft aan neerslag met hoge intensiteit. Vervolgens wordt deze gemiddelde waarde gebruikt in de modelberekeningen in plaats van de omvangrijke oorspronkelijke neerslagreeks. De nauwkeurigheid van deze benadering wordt aangetoond aan de hand van 30 grote (>30 mm) buien. Metingen van oppervlakkig afgestroomde neerslag en sediment van bankterrassen, alsmede van delen van de bedden en steilkanten hiervan, worden behandeld in Hoofdstukken 12 en 13. Deze metingen worden gecombineerd met de in Hoofdstuk 8 tot en met 10 beschreven kennis van erosieprocessen om een erosiemodel op te stellen. Dit model, TEST (voor Terras Erosie en Sediment Transport) genaamd, simuleert waarnemingen van individuele bankterrassen en delen hiervan goed en kan als zodanig worden gebruikt om de gevolgen van veranderingen in terrasdimensies, landbouwmethode of regenkarakteristieken te voorspellen. Zowel de waarnemingen als de modelstudies lieten zien dat een belangrijke afname van erosie vrij eenvoudig kan worden bewerkstelligd. Zo bleek het uitspreiden van oogstresten en het (aanvullend) planten van lage gewassen op slecht onderhouden bankterrassen de hoeveelheid afstromend regenwater reeds te verminderen van 22-25% naar 0-11% van de totale hoeveelheid neerslag, terwijl het bodemverlies afnam van omstreeks 80 naar 15 ton per hectare per jaar (de genoemde getallen geven slechts een indicatie). Het beplanten van de kale steilkanten verminderde de afstroming van 19% naar 8% van de neerslag en het bodemverlies van 200 naar 62 ton per hectare per jaar. In combinatie met bijkomende maatregelen op het toegangspad waarlangs het overtollige water wordt afgevoerd (zoals sedimentvangkuilen, verhoogde uitstroomopeningen en bedekking met oogstresten) kan een aanzienlijke verdere vermindering van oppervlakkige afvoer en bodemverlies worden bereikt, van respectievelijk ongeveer 13% naar 9% van de neerslag, en van 59 naar 9 ton bodemverlies per hectare per jaar. Gemeten hoeveelheden afvoerwater en sediment van twee ca. 4 hectare grote deelstroomgebieden, die elk een gedeelte van een helling besloegen, worden besproken in Hoofdstuk 14, evenals waarnemingen van de hoeveelheden sediment die tijdelijk werden achtergelaten op paden en in geulen. De oppervlakkige waterafvoer van de twee stroomgebieden werd geschat op 3-4% van de jaarlijkse neerslag, terwijl de sedimentafvoer jaarlijks 11-30 ton per hectare bedroeg. Er was weinig gelegenheid voor sedimentberging op de hellingen: gemeten veranderingen waren minder dan 4 ton per hectare per seizoen en waarschijnlijk beduidend minder voor langere periodes. Een afname van bodemerosie op de bankterrassen zal daarom snel leiden tot verminderde hoeveelheden sediment in de rivier. Het TEST model werd gebruikt in combinatie met digitale terrein-analysetechnieken om de gemeten afvoer van water en sediment te simuleren. Het beperkte succes van deze benadering benadrukt een aantal problemen die zich voordoen wanneer relatief kleinschalige veldmetingen worden opgeschaald naar een groter gebied. Niettemin kan worden geschat dat, op het niveau van het gehele (125 ha) stroomgebied, het bodemverlies tot een kwart kan worden teruggebracht door middel van landbouwmethoden gericht op bodembescherming; van een lange-termijn gemiddelde van ongeveer 40 naar 10-15 ton per hectare per jaar.

10

CHAPTER 1 - SUMMARY Tenslotte worden in Hoofdstuk 15 een aantal conclusies getrokken ten aanzien van de mogelijkheden voor betere bodembescherming en de te verwachten gevolgen voor bodemverlies, hoeveelheden sediment in de rivieren, waterverbruik van de begroeiing en de oppervlakkige afvoer van regenwater. Veranderingen in landbeheer die leiden tot een dichtere, meer permanente vegetatie of betere bodembedekking zullen de oppervlakkige afvoer doen afnemen, terwijl bedekking met oogstresten de verdamping enigszins zal onderdrukken. Een aantal aanbevelingen wordt gedaan voor toekomstig onderzoek, terwijl gevolgtrekkingen voor toekomstig landbeheer in West Java worden besproken in Hoofdstuk 16. De alternatieven om bodemverschraling in de berggebieden tegen te gaan kunnen ruwweg worden samengevat als hetzij de-intensivering, hetzij intensivering van landgebruik. De nu al enorme bevolkingsdruk in Java laat waarschijnlijk weinig mogelijkheden in de eerste categorie, maar anderzijds hebben boeren momenteel niet de vereiste landrechten en toegang tot andere produktiemiddelen vereist voor meer intensieve vormen van landgebruik, zoals gecombineerde land- en bosbouw of hoogwaardige gemengde landbouw. Iedere poging om de bodemverschraling en sedimentproblemen aan te pakken zal rekening moeten houden met deze beperkingen, maar daarbij blijft een grondig begrip van de fysische aspecten van bodembescherming onontbeerlijk om onrealistische verwachtingen of zelfs negatieve neveneffecten te voorkomen.

11