1

Grupi A
1) Te paraqitet funksioni i prodhimit ne 2 inpute njera fikse dhe tjetra variabile,te paraqitet ne tabele Funksioni i prodhimit shpreh lidhjen midis sasis s inputeve t prdorura dhe produktit t prodhuar. Ai tregon se cila sht sasia minimale e inputeve q duhet t prdor firma r t prodhuar nj sasi t dhn produkti ose, cila sht sasia maksimale e produktit q mund t realizohet me nj sasi t dhn t inputeve. Analikisht kjo lidhje jepet nga ekuacioni: Q = f(K, L), Ekuacioni i msiprm tregon se madhsia e produktit (Q) sht funksion i madhsis s kapitalit t fiksuar (K) dhe variablit pun (L) t prdorur nga firma n nj gjendje t dhn teknologjie. Ai tregon se si ndryshon prodhimi maksimal i arritshm, n qoft se ndryshojm madhsit e inputit variabl t prdorur. N nj periudh afatshkurtr, kur madhsia e kapitalit sht e fiksuar dhe puna merret si faktor variabl, firma mund t prodhoj m shum produkte n qoft se pajton m shum puntor. Funksioni i prodhimit mund t paraqitet edhe n form tabelare e grafike. Funksioni i prodhimit t kpucve Puna (L) a b c d e f 0 1 2 3 4 5 Produkti total (Q) 0 4 10 13 15 16 Q g e d c b Kurbat e produktit total

15 10 h 5

sht supozuar nj firm q prodhon kpuc. sht supozuar gjithashtu q firma prdor vetm nj makin pr prodhimin e kpucve, pra madhsia e kapitalit sht e fiksuar, kurse puna sht faktor i ndryshueshm. Si shihet nga tabela, kur sasia e puns sht 0, nuk prodhohen asnj pal kpuc, kurse me rritjen e numrit t puntorve rritet edhe numri i palve t kpucve t prodhuara. Sasia e produktit e prodhuar nga kombinimi i inputit pun L dhe inptutit kapital K, quhet produkti total, dhe simbolikisht shnohet me Q ose TP. N figur produktit total TP sht paraqitur n mnyr grafike, duke ndrtuar kurbn TP, e cila tregon maksimumin e produktit pr do sasi t inptutit pun t prdorur. Kurba e produktit total fizik veon nivelet e arritshme t prodhimit nga nivelet e paarritshme t tij. T gjitha pikat sipr ksaj kurbe tregojn nivele t paarritshme t prodhimit, (pr shembull pika g), kurse pikat

2
nn kurb tregojn nivele t arritshme, por jo efiente t prodhimit (pr shembull pika h). Vetm pikat n kurb jan nivele t arritshme dhe njkohsisth efiente t prodhimit. Tabela nga skripta e Kastriotit Toka 10 10 10 10 10 Kapitali (K) 10 20 30 40 50 TP (Q) 100 200 300 400 500 MP 100 100 100 100

1 2 3 4 5

2) Paraqit disa strategji te hyrjes se bizneseve ne tregun nderkombetar? Ka disa strategji t hyrjes n tregun ndrkombtar t cilat prdorin firmat. ekporti i trthort ka t bj me eksportin indirekt ku firma merr pjes n tregun ndrkombtar pa e ditur, kjo bhet prmes nj shteti apo biznesi tjetr eksporti i drejtprdrejt ktu firma angazhon vet ekportin pr shitjen e produkteve jasht vendit, pra n konkurrenc t drejtprdrejt n tregun ndrkombtar, mirpo edhe ktu shrbimi mund t bhet me ndrmjetsuesit dhe firmat fitojn nj prvoj shum t mir licencimi ktu firmat hyn n tregun ndrkombtar prmes licencimit, pra nj firm i jep t drejtn e prdorimit t prons intelektuale si jan patenta, marka, teknologjia, know how, por me kmbim t kompenzimit t caktuar franshiza paraqet nj strategji t hyrjes n tregun ndrkombtar prmes nj biznesi tjetr, ku nj firm blen nj biznes ekzistues mirpo n kushte t caktuara nga firma prind ku i lejohet prdorimi i emrit, teknikave, teknologjis, marketingut, t njejt mirpo gjithmon kjo bhet me mbikqyrje t firms prind dhe kohve t fundit ka pasur nj sukses n tregun ndrkombtar.

3) Paraqit specifikat e modelit themelor i cili perdoret per te treguar cmimin e maksimizimit te profitit (komento ne forme analize)? N kt model t firmes rregulla pr maksimizimin e fitimit sht e thjesht, ktu firma duhet t prodhoj at nivel t outputit q shpenzimet margjinale t jen t barabarta me t ardhurat margjinale. mimi i cili duhet t caktohet rrjedh nga sasia e maksimizimit t profitit, mim ky me t cilin sasia e caktuar mund t shitet. mimi mund t bhet pr t veuar n mnyr apo form eksplicite n model duke rishikuar kushtin e rendit t par sipas rregullit (M = AM) (MC = MR), pr t dhn: P MC / P = 1 / Ed. Sipas ktij rregulli paraqitet kushti m i mir n t cilin ndrmarrja mund t prodhoj sasi t produkteve ku ndrmarrjes i siguron profit maksimal 4)Rivaliteti ne oligopol cfare ndikimi ka ne formimin e cmimeve?

Oligopoli prfaqson at lloj tregu ku sundojn nj numr i vogl firmash, vendimet e t cilave jan t ndrvarura. Tiparet kryesore t nj tregu oligopolistik jan: Ekzistenca e nj numri t vogl firmash Standardizimi ose diferencimi i produkteve. Ndrvarsia n kontrollin e mimeve Konkurrenca nprmjet reklams dhe cilsis Hyrja me vshtirsi n deg. N disa deg oligopolistike ekonomistt kan vn re nj dukuri jo t zakonshme: mimet nuk ndryshojn pr nj koh relativisht t gjat, megjithse kushtet e tregut sugjerojn ndryshimin e tyre. Ky model mbshtetet n iden e thjesht q kur nj firm ul mimin e produkteve t ofruara, firmat e tjera n deg do t veprojn n t njjtn mnyr pr t shmangur humbjet e klientve; ndrsa kur firma rrit mimin pr produktet e ofruara, firmat e tjera nuk e ndjekin, duke shpresuar q t trheqin klientt e saj. Kjo sjellje e firmave pasqyrohet n nj form t veant t kurbs s krkess, e quajtur kurba me knd. Kjo kurb prbhet nga dy pjes: njra pjes mbshtetet n supozimin q rivalt do t psojn ndryshimin e mimit dhe tjetra n supozimin q rivalt nuk do t psojn ndryshimin e mimit. Kurba e krkess kur rivalt do t psojn nj ndryshim n mim sht m pak elastike, ndrsa kurba e krkess kur rivalt nuk do t psojn nj ndryshim n mim sht elastike, sepse, kur kemi rritje mimi klientt do t blejn nga firmat e tjera, kurse kur kemi ulje t mimit ata zhvendosen nga firmat e tjera te firma q ul mimin. Pra, pr ndryshime t vogla n mim do t kemi ndryshime t mdha n sasin e prodhimit. mimi dhe sasia e ekuilibrit, deri n nj far mase, nuk ndikohen nga kushtet e kostos. N kt model duhen nnvizuar dy ide themelore lidhur me mimet: Firmat oligopolistike nuk i ulin mimet pr t joshur klientt, sepse mendojn se t njjtn gj do ta bnin edhe rivalt. mimet oligopol priren t mos ndryshojn. Ky model interesant ka edhe pikat e tij t dobta. Ai nuk jep shpjegim se si prcaktohet fillimisht mimi dhe sasia e ekuilibrit. Nga ana tjetr, praktika tregon raste si t qndrueshmris s mimit ashtu edhe t nj far mungese qndrueshmrie, sidomos n periudha inflacioniste. Por, pavarsisht nga pikat e dobta, ky model jep nj shpjegim t pranueshm teorik t sjelljes s oligopolistit. ka dini pr modelin Marrveshjet e fshehta (Kartelet)? Duke ditur se ekzistojn pak firma n treg, ekziston edhe mundsia edhe nxitja pr tu marr vesh midis tyre dhe mbi kt baz lindin kartelet. Karteli sht nj marrveshje midis firmave t pavarura pr t koordinuar vendimet lidhur me sasin e prodhimit dhe mimet. Kartelet u sigurojn firmave fitime monopoliste, siguri m t madhe pr sjelljen e konkurrentve dhe prpjekje t organizuara pr t penguar hyrjet e reja. N kto raste ata q e psojn jan konsumatort, t cilt marrin m pak mallra dhe me mime m t larta. Prandaj n disa vende, si n SHBA, kartelet ndalohen me ligj. Megjithat, ndalimi ligjor i karteleve shpesh nxit

4
marrveshje sekrete midis firmave. Karteli sillet si monopolist dhe maksimizimi i fitimit pr kartelin arrihet njlloj si pr firmat monopoliste, sipas rregullit MC=MR. Vshtirsia qndron n prcaktimin e kurbs MC, sepse ajo sht kurb agregate e kurbave MC t firmave t veanta. Formimi dhe ruajtja e nj karteli sht e vshtir dhe varet nga dy faktor: nga numri i firmave dhe nga ndryshimi n konditat e kostos. Sa m i madh t jet numri i firmave aq m e vshtir sht edhe marrveshja pr kuotat e prodhimit, etj. Nga ana tjetr, n qoft se t gjitha firmat do t kishin kosto t njjta, prodhimi dhe fitimi do t shprndaheshin lehtsisht midis firmave. Por, kur kostoja ndryshon nga nj firm t tjetra dhe kur ndryshimet jan t mdha, ndrlikimet shtohen. Ndodh kshtu, sepse ka nj kontradikt midis qllimit pr t maksimizuar fitimin, si kartel, dhe ndarjes s pranueshme t tij midis firmave pjesmarrse. Konkretisht, maksimizimi i fitimit krkon q firmat me kosto mesatare individuale m t ult t marrin pjesn m t madhe t prodhimit. Por nj ndarje e till e fitimit nuk do t ishte e pranueshme nga firmat me kosto m t lart. Prkundrazi, q t siguronin nj ndarje t pranueshme t fitimit, kto t fundit do t krkonin kuota m t larta prodhimi pr t kompensuar koston e lart pr njsi, gj q do t zvoglonte fitimin total t kartelit. N praktik, prcaktimi i kuotave t prodhimit arrihet prgjithsisht me an t negociatave midis firmave. Firmat me fuqi m t lart negociuese marrin pjesn m t madhe. Megjithat, ndonjher ndikojn edhe kritere historike, gjeografike, etj. ka dini pr modelin e Firms Sunduese? Supozojm q nj deg e caktuar prbhet nga nj firm e madhe q sundon n treg dhe nga nj numr i madh firmash t vogla. Firma sunduese prcakton mimin dhe firmat e tjera e pranojn at, pra veprojn si mimpranuese. Pr tregje t veanta q prbhen nga nj firm sunduese dhe nga shum firma t vogla, pra pr tregjet q kan tipare t konkurrencs s plot pr nj pjes t tyre dhe tipare t monopolit pr pjesn tjetr, mimi prcaktohet nga firmat sunduese. Firmat e tjera vetm sa e psojn firmn sunduese lidhur me mimin. Ky lloj tregu, q sht nj form e konkurrencs jo t plot, pra nj form oligopoli, njihet si model i firms sunduese. Ky model jep nj shpjegim t mjaftueshm pr situata afatshkurtra, ndrsa pr situata afatgjata, ku ekziston mundsia e futjes s firmave t reja, firma sunduese mund t humbas pozicionin e saj.

Prgjigja: Ekzistojn situata, n t cilat rivaliteti ndrmjet firmave n nj industri t koncentruar bhet aq i ashpr aq sa shprthen nj luft e mimeve, me uljen e mimeve gjersa ato t bijn bile edhe nn shpenzimet margjinale prderisa secila firm prpiqet me dshprim q t ruaj pjesn e vet t trejgeve. Ky pfundim nuk sht n interes t ndonjrs prej firmave, por struktura e oligopolit mund t krijoj stimulues, i cili do t shpiente n shprthimin e lufts s mimeve. Pr t kuptuar se si mund t vihet gjer tek nj situat e ktill, do t prdorim disa elemente kryesore t nj teknike matematikore t njohur si Teori e lojrave. Kjo teknik mund t prdoret n oligopol, ngase ajo ka t bj me sjelljet e rivalve t ndrvarur, secili prej t cilve ka nj zgjedhje t lvizjeve, rezultati i t cilave n mas t madhe do t varet nga verpimet e t tjerve.

5
Zbatimi kryesor i teoris s lojrave n oligopol mund t paraqitet n nj shembull t thjeshtsuar. Nse marrim nj industri, e cila prmban vetm dy firma, t cilat prodhojn nj produkt t njejt dhe q t dyjat orvatn t vendosin n mes t caktimit t mimit m t lart apo m t ult. Rezultati i politikave t caktimit t mimeve mund t paraqitet n nj matric t pagesss t thjesht (pay-off matrix). Matrica paraqet profitet e bra nga secila firm, pr secilin kombinim t vendimeve t tyre pr mimet dhe at t firmave tjera. Si tregon matrica, nse t dy firmat kan vendosur s bahsku t orientohen pr mim m t lart, kjo do tu sjell t dyja firmave profuite substanciale. Sidoqoft, nse njra firm cakton mim m t lart, kurse tjetra firm mim m t ult, firma me mim m t lart i humb t gjitha konsumatort e saj n dobi t firms tjetr. N at rast, firma me mim t lart pson humbje substanciale, madje ehde mund t dal fare nga biznesi, deri sa firma me mim m t ult bn profite substanciale.

Aksionet e firms A mimi i lart

Profiti i A-s 10 m

mimi i ult
Profiti i A-s 5m

mimi i lart Aksionet e firms B

Profiti i B-s 10 m Profiti i A-s 2m 2m

Profiti i B-s Profiti i A-s 1m

mimi i ult

Profiti i B-s 5m

Profiti i B-s

1m

Secila firm ka nj zgjihdje n mes t mimit t lart dhe mimit t ult, por rezultati varet nga ajo se ka bn firma tjetr. Secila firm sht n situat t pasiguris. Nj strategji e mundshme sht q prvetsohet kriteri max/min i marrjes s vendimeve, duke zgjedhur ndrmjet mimit t lart dhe mimit t ult, duke zgjedhur opcionin, i cili garanton se rezultati m i keq i mundshm sht shmagur. N at rast, secila firm do ti shqyrtoj alternativat dhe pastaj do t vendos pr mimin e ult pr t shmangur mundsin e prerjes nga firma tjetr rivale. Sidoqoft, t dy frimat ballafaqohen me situat t njejt dhe do t aplikojn logjikn e njejt pr t. Si rezultat, t dy firmat zgjedhin mimin e ult, mundsia pr brjen e profitit t lart humbet dhe shprthen lufta e miemve. Vetm n rastin e bahkveprimit, elsi i problemit t rivalve shtrihet n informatat q ata posedojn pr njri-tjetrin. Ne ata jan t informuar mir pr njri-tjetrin dhe besojn njri-

6
tjetrit q t mos mashtrojn, ather situata e lufts s mimeve mund t shmanget nga t dy firmat duke caktuar nj mim t prbashkt monopolist. Nga ana tjetr, nse ata nuk i besojn njri tjetrit, ather frika nga reaksionet e rivalve do t shpie t dy firmat n mim shum t ult. N rastin e oligopolit sht e mundshme pr t dy lojtart pr t fituar (nse ata caktojn mim monopolist) apo pr t humbur (nse ata prfshihen n lutn e mimeve).

5) Komento rolin dhe rendesine e cimimit margjinal kundrejt profitit ne hapin e shkurter (Komenti te behet me figure)? mimi kufi apo mimi pengues i hyrjes mund t definohet si mimi m i lart, i cili mund t caktohet nga firmat bartse pa shkaktuar hyrje t reja n industri. Kur konkurrenti (hyrsi) potencial zgjedh t hzj n industri nse ai sht n gjendje t fitoj s paku profite normale, ather hyrja do t ndodh n ndonj situat kur lakorja e krkess s konkurrentit potencial shtrihet mbi lakorn e shpenzimeve t tij pr disa nivele t autputit. Prckatimi i mimit kufi, sipas ksaj varet n mas t madhe nga lokacioni i lakors s pritur t krkess s konkurrentit. Kjo varet nga pritjet e konkurrentit pr prgjigjet (reagimet) e firmave bartse n arritjen e tij n industri. Supozimi i zakonshm n lidhje me kt sht i njohur si Postulati i Sylos-it. Ky supozon se konkurrentt potencial supozojn q firmat ekzistuese mbajn autputin e tyre konstant kur ndodh hyrja dhe firmat bartse e din se kjo do t ngjaj. Prgjigja: Edhe pse mimi margjinal mund t identifikohet, gj q sht e vshtir prderisa produktet jan t njejta dhe prderisa vlen postulati i Sylos-it, nuk ka garanc q firmat do t zgjedhin t caktojn nj mim t till. Ato mund t preferojn t caktojn nj mim m t lart t maksimizimit t profitit dhe t bjn profite t mdha n hap t shkurtr, duke pranuar se kjo do t nxit hyrjen dhe do t zvogloj profitin n hapin e gjat. N figurn e mposhtme sht paraqitur krahasimi i profitit n dy strategji t ndryshme.

Profiti

mimi margjinal Maksimizimi i profitit n hapin e shkurr

Koha

Nga kjo figure shohim se maksimizimi i profitit n hapin e shkurtr shpie n nj nivel m t lart t profitit n hapin e shkurtr, por kjo zvoglohet me koh kur ndodh hyrja. Catktimi i mimit margjinal shpien n nj nivel m t ult t profitit n hap t shkurtr, por profiti nuk zvoglohet me koh n mas t till. Nese firmat tentojn t maksimizojne vlern aktuale te profiteve n t ardhura, zgjedhja n mes t dy strategjive do t varet nga ajo se kush lejon zbritje m t lart n pagesn n t gatshme, gj e cila varet nga tre faktor: s pari, ekziston dallimi n mes t profiteve t cilat mund t bhen n hap t shkurtr duke mos caktuar mimet margjinale dhe profitet t cilat do t bheshin me ato mime. Pasi q kjo sht m e madhe, edhe stimulimi pr zgjedhje pr maksimizimin e profitit n hap t shkurtr sht m e madhe. faktori i dyt sht shpejtsia me t ciln do t ndodh hyrja. Nse kjo sht shum e shpejt, ekstraprofietet e bra nga maksimizimi i profitit nga hpai i shkurtr do t jen jetshkurtra dhe caktimi i mimeve margjinale do t favorizohet. Pfundimisht, vendimi do t vart nga norma e lejuar e diskontit. Kur kjo sht e lart, aq m shum firmat do t mojn profitet e tashme ndaj atyre n t ardhmen dhe sht m afr mendsh q ato t zgjedhin opcionin e maksimizimit t profitit n hap t shkurtr.

6) Komento balancimin ne hapin e shkurtr ne konkurrencen e perkryer

Konkurenca e prkryer (perfekte) sht form relativisht e thjesht e strukturs s tregut, n t ciln ndeshen (takohen) diska kushte, kto jan: nj numr i madh i blersve dhe shitsve t vegjl, e t cilt nuk jan t mdhenj n at mas pr t ndikuar n mimet e tregut me verpimet e tyre hyrja e lir n industri, ashtu q secila firm q dshiron t konkuroj me firmat ekzistuese mund ta bj kt n kushte t njejta produktet identike sjellja e maksimizimit t profitit n nj pjes t t gjitha firmave mobiliteti (lvizshmria) e prkryer e faktorve t prodhimit dituria (njohuria) e prkryer e mundsive t tregut.

Balancimi i hapit t shkrutr n konkurrencn e prkryer N gjendjen e konkurrencs s prkryer, mimi me t ciln secila firm duhet ti shet prouktet e veta, do t caktohet nga forcat e krkess dhe oferts. Secila firm individuale do t jet n

8
gjendje t shtet aq shum produkte me at mim, por nuk do t jet n gjendje t shet asgj mbi at mim, sepse konkurrentet e saj prodhojn produkte identike dhe i shesin ato me mim t tregut t konsumatorve, t cilt jan mir t informuar pr mimet e ofruara nga secila firm. Figura n vijim tregon situatn n hapin e gjat pr nj firm individuale dhe pr industrin n trsi. a) Industria n trsi P P P2 SMC S P P1
P = MR P D

b) Firma individuale

q0

q1

q2

Siq tregon diagrami, forca (fuqia) e oferts dhe krkess prcaktojn nj mim P dhe autputin total t industris me Q. Secila firm individuale ka lakorn e krkess, e cila sht drejts horizontale PP, e cila tregon se firma mund t shet sasi produktesh me mim P, por aspak me mime m t larta. Pr arsye se lakorja e krkess sht horizontale, lakorja e t ardhurave margjinale, e cila tregon t ardhurat plotsuese t fituara kur nj apo m shum njsi t autputeve jan shitur, sht dhn me lakoren e njjt horizontale. Kur firma shet nj njsi autputi m tepr, sasia t ciln ajo e merr pr t sht mimi P, i cili gjithashtu sht shtim i t ardhurave. Meqense do firm sht maksimizuese e profitit, ajo do t prodhoj nivelin e autputit t dhn me q0 n diagram, e q sht autputi n t cilin t ardhurat margjinale jan t njjta me shpenzimet margjinale. Nse firmat do t prodhonin m tepr sesa q0, ather ato do t prodhonin njsit e autputit pr t cilat shpenzimet margjinale jan m t mdha se t ardhurat margjinale, gj q do ta zvoglonte profitin. Nga ana tjetr, nse ato prodhojn m pak se q0, ather ato nuk do t mund t prodhojn disa njsi autputesh, pr t cilat t ardhurat margjinale i tejkalojn shpenzimet margjinale, gj q do t shtonte profitin. Meqense industria ssht gj tjetr pos shum e firmave individuale, sht e qart se outputi i industris Q duhet t jet i barabart me shumn e autoputeve t firmave individuale. Kjo mund t shihet nga diagrami pr firmn e cila n mimin P vendos pr t ofertuar autputin q0, pr arsye se ky sht autputi i cili sjell m s shumti fitim. Nse mimi ngritet n P1, firma do t vendos ta rrit auptutin e saj n q1 dhe nse mimi ngritet m tutje n P2, firma do ta rrit autputin n q2. lakorja e shpenzimeve margjinale t fims del jasht niveleve t autputit, t cilat

9
firma do ti zgjedhte pr t ofertuar n secilin prej mimeve, me fjal tjera, lakorja e shpenzimeve margjinale pr firmn sht e njjta gj sikur lakorja e oferts t firms. Lakorja e oferts pr industrin n trsi sht thjesht shum horizontale e larkoreve t shpenzimeve margjinale pr firmat individuale. Nj pasqyr m komplete krkon prfshirjen e lakors t shpenzimeve mesatare, pr t shqyrtuar nivelin e profiteve t fituara. Kjo sht ilustruar n figurn n vijim. SMC
c SAC d P b a sasia

Firma e konkurrencs s prkryer n balancimin e hapit t shkurtr. Si shihet n diagram, firmat individuale jan duke br profite ekonomike, ngase shpenzimet mesatare pr prodhimin e autputit q sht m i vogl se mimi P, i caktuar nga tregu. Sasia e profitit t fituar sht paraqitur me hapsirn e vijzuar abcd dhe prbhet nga margjina profit bc e shumzuar me numrin e njsive t shitura.

7. ) Komento balancimin ne hapin e shkurtr ne konkurrencen e perkryer

Ktu firmat e reja mund t hyjn n industri, pr shkak t ekzistencs s leht pr t hyr, dhe ajo q i trheq pr t hyr sht se disa firma n hapin e shkurt marrin profit maksimal dhe q sht e mundshme n hapin e shkurt, ndrsa n hapin e gjat profitet e tilla i trheqin firmat e reja n industri, dhe n at rast konkurrenca plotsuese do t shtyj mimin teposht dhe do t eliminoj profitet e bra. Pr t identifikuar se ku duhet t vendosen mimet e industris n hapin e gjat, sht e nevojshme t shqyrtohen lakoret e shpenzimeve n hapin e gjat pr firmat individuale. Secila firm duket t ket lakore t njejt t shpenzimeve margjinale n hapin e gjat, ngase t gjitha ato kan prfitime nga teknologjia e njejt dhe mime t njetja t inputeve. Nese mimi do te caktohej ne Pa, firmat do te mund te vazhdonin te bnin profite supernormale duke prodhuar autpute do kund ne mes te qx dhe qy. Ne kete rast mimet do te detyrohen te ulen. Pa sht tepr e lart pr tu br mimi, n t cilin industria do t vendoset. Analogjikisht, Pb sht tepr i ult pr tu br mimi i balancimit n hapin e gjat, sepse nse mimet do t dukej t ulen deri n at nivel, asnj firm nuk do t mund t bnte kurrfar profiti, shum prej tyre do t dilnin nga industria dhe mimi do t ngrihej. Ky fakt e bene te qarte se ne konkurrencn e prkryer mimi do te vendoset ne hapin e gjate ne piken P2.

Rezultati i hapit te gjate ne konkurrence te prkryer tregon se mimi sht i detyruar t ulet gjer ne nivelin e shpenzimeve me te ulta mesatare.

10 Veprimi i industris n konkurrenc t prkryer prcaktohet nga struktura e saj. Prodhimi i produkteve t njjta nga nj numr i madh i firmave t vogla, s bashku me njohurin perfekte pr konsumatort, siguron se secila firm ka nj lakore horizontale t krkess. Liria e hyrjes siguron se nse profitet supernormale bhen n hapin e shkurtr, ata do t prjashtohen nga konkurrenca n hapin e gjat nga hyrjet e reja.
Ekonomit e vllimit jan t kufizuara, prandaj industria prmban nj numr t madh t firmave t vogla, t gjitha duke prodhuar n pikn m t ult t lakors s shpenzimeve n hapin e shkurtr, nj balancim n hapin e gjat do bhet dhe do t mbahet gjersa t ndryshoj rrethina e jashtme. 8. Nse 2 firma shesin produkte t ndryshme paraqet? a) monopol, b) oligopol i thjesht, c) oligopol i diferencuar, d) asnjra

9. Teoria e lojrave n tregjet oligopolistike Esenca e teoris s lojrave sht ndrvarsia mes (lojtarve) konkurrentve n t cilin rezultatet varen nga vendimet bashkvepruese t dy ose m shum (lojtarve) konkurrentve, t cilt kan motive t kundrta ose motive t prziera. Kjo teknik mund t prdoret n oligopol, ngase ajo ka t bj me sjelljet e rivalve t ndrvarur, secili prej t cilve ka nj zgjedhje t lvizjeve, rezultati i t cilave n mas t madhe do t varet nga verpimet e t tjerve. Zbatimi kryesor i teoris s lojrave n oligopol mund t paraqitet n nj shembull t thjeshtsuar. Nse marrim nj industri, e cila prmban vetm dy firma, t cilat prodhojn nj produkt t njejt dhe q t dyjat orvatn t vendosin n mes t caktimit t mimit m t lart apo m t ult. Rezultati i politikave t caktimit t mimeve mund t paraqitet n nj matric t pagesss t thjesht (pay-off matrix). Matrica paraqet profitet e bra nga secila firm, pr secilin kombinim t vendimeve t tyre pr mimet dhe at t firmave tjera. Si tregon matrica, nse t dy firmat kan vendosur s bahsku t orientohen pr mim m t lart, kjo do tu sjell t dyja firmave profuite substanciale. Sidoqoft, nse njra firm cakton mim m t lart, kurse tjetra firm mim m t ult, firma me mim m t lart i humb t gjitha konsumatort e saj n dobi t firms tjetr. N at rast, firma me mim t lart pson humbje substanciale, madje ehde mund t dal fare nga biznesi, deri sa firma me mim m t ult bn profite substanciale.

11

Aksionet e firms A mimi i lart mimi i ult mimi i lart Aksionet e firms B
Profiti i A-s 10 m Profiti i A-s 5m

Profiti i B-s 10 m Profiti i A-s 2m 2m

Profiti i B-s Profiti i A-s 1m

mimi i ult

Profiti i B-s 5m

Profiti i B-s

1m

Secila firm ka nj zgjihdje n mes t mimit t lart dhe mimit t ult, por rezultati varet nga ajo se ka bn firma tjetr. Secila firm sht n situat t pasiguris. Nj strategji e mundshme sht q prvetsohet kriteri max/min i marrjes s vendimeve, duke zgjedhur ndrmjet mimit t lart dhe mimit t ult, duke zgjedhur opcionin, i cili garanton se rezultati m i keq i mundshm sht shmagur. N at rast, secila firm do ti shqyrtoj alternativat dhe pastaj do t vendos pr mimin e ult pr t shmangur mundsin e prerjes nga firma tjetr rivale. Sidoqoft, t dy frimat ballafaqohen me situat t njejt dhe do t aplikojn logjikn e njejt pr t. Si rezultat, t dy firmat zgjedhin mimin e ult, mundsia pr brjen e profitit t lart humbet dhe shprthen lufta e miemve. Vetm n rastin e bahkveprimit, elsi i problemit t rivalve shtrihet n informatat q ata posedojn pr njri-tjetrin. Ne ata jan t informuar mir pr njri-tjetrin dhe besojn njritjetrit q t mos mashtrojn, ather situata e lufts s mimeve mund t shmanget nga t dy firmat duke caktuar nj mim t prbashkt monopolist. Nga ana tjetr, nse ata nuk i besojn njri tjetrit, ather frika nga reaksionet e rivalve do t shpie t dy firmat n mim shum t ult. N rastin e oligopolit sht e mundshme pr t dy lojtart pr t fituar (nse ata caktojn mim monopolist) apo pr t humbur (nse ata prfshihen n lutn e mimeve).

12

GRUPI B
Grupi B 1) Te paraqitet funksioni i prodhimit ku 2 inputet jane variabile, te paraqitet ne tabele? Formula e funksionit te prodhimit eshte Q=F(K,L)

Kapitali (K)

6 5 4 3 2 1

10 12 12 10 7 3 1

24 28 28 23 18 8 2

31 36 36 33 28 12 3

36 40 40 36 30 14 4

40 42 40 36 30 14 5

39 40 36 Prodhimi (Q) 33 28 12 6

Puna (L)

2) Paraqit disa forma te politikes konkurruese n Kosov? Fjala monopol rrjedh nga greqishtja: mono q dmth i vetm dhe polein q dmth me shit. Pra, monopoli prfaqson nj firm t vetme e cila prodhon dhe shet gjith produktin e nj dege. Firma monopoliste sht ajo q e cakton mimin e tregut, dmth. ajo sht mim caktuese, e jo mim pranuese. Tiparet themelore t monopolit jan: Ekzistenca e nj shitsi t vetm n deg. Mungesa e zvendsuesve t afrt. Aftsia pr t ndikuar mbi mimin Ekzistenca e pengesave t hyrjes.

13
Konkurenca n tregun monopolist sht e rrept dhe e shumllojshme q zhvillohet midis: organizatave monopoliste dhe prodhuesve t ndryshm individual midis vet ndrmarrjeve brenda nj shoqrie aksionare brenda nj dege dhe midis degve konkurrenca midis monopolve kombtar dhe ndrkombtar Ekzistojne forma te reja te politikes konkurruese midis monopoleve si ne tregun kombetare ashtu edhe ne ate nderkombetare, e keto jane: Politika konkurruese midis shteteve te zhvilluara kapitaliste dhe, Politika konkurruese midis korporatave multinacionale. Gjithashtu ekzistojne edhe keto forma te konkurrences: Konkurrneca me ngritjen apo uljen e cmimeve ne treg sipas marreveshjes se monopoleve brenda kartelit, trustit apo korporates. Konkurrenca nepermjet substituimit te produkteve te ndryshme te teknologjise, inovacioneve dhe metodave te ndryshme te prodhimit, konkretisht me ngritjen e mimeve te derivateve te naftes behet zevendesimi me thengjill. Konkurrenca nepermjet ndikimit te marketingut, kjo arrihet me nje varg metodash qe perdorin monopolet ne menyre kontinuele.

Sa i perket formave konkurruese ne Kosove kemi te bejme me: a) Monopoli qe vepron ne Kosove eshte KEK-u b) Duepoli te cilet veprojne jane PTK dhe IPKO c) Konkurrenca e perkryer mim pranuese

3) Transferi i mimit te produktit te nderrjes kur ekziston tregu i jashtem ne konkurrencen e plote behet me? a) kostot margjinale t prodhimit, b) kostot mesatare te prodhimit, c) kostot variabile t prodhimit, d) asnjra

4)Komento dhe paraqit grafikisht ciklin jetesor te produktit dhe elasticitetin e kerkeses?

14
Hipoteza e ciklit jetsor t produktit prbhet pike s pari nga pohimi se produktet kan jet t kufizuar dhe n kohzgjatje t jets s tyre ata kalojn npr nj varg vazash t ndryshme. Vllimi i shitjes

Hyrja Rritja Pjekuria Rnia

Koha

Periudha hyrse ktu blersit potencial mezi e vrejn produktin. N kt faz vllimi i shitjes sht i vogl dhe krkesa sht joelastike pr kah mimi. Sektori i marketingut m tepr i koncentron prpjekjet e tij n promovimin e produktit t ri, sesa n formimin e mimit pr t. Faza e rritjes blersit bhen m t vetdijshm pr produktit dhe shitja rritet shpejt. Meqense konkurrentet kan pasur mjaft koh t hyjn n treg, krkesa do t bhet m elastike pr kah mimi, duke nnkuptuar se mimi optimal prfshin marzh m t vogl ndaj shpenzimeve. Faza e pjekuris rritja e shitjes fillon t bie eventualisht n zero. Konsumatort jan mir t informuar pr produktin dhe kan pasur prvoj n shfrytzimin e tij, dhe konkurrentt kan prvoj n prodhimin e substituteve duke shpier deri te rritja e elasticitetit t krkess dhe n zvoglimin e mtutjeshm t marzhs ndrmjet mimit dhe shpenzimeve margjinale. Faza e rnies kjo faz vjen nga ndryshimi i shijeve apo nevojave t konsumatorve, nga rritja e konkurrencs apo nga progresi teknologjik. N kt faz, vllimi i shitjes bie, konkurrenca n mes t firmave bartse sht e ashpr dhe krkesa sht shum elastike ndaj mimit duke shpn kshtu gjer te marzha shum e ngusht n mes t shpenzimeve dhe mimit.

15
Q Elasticiteti i krkess

5) Roli i monopolit ne formimin e mimeve? Monopolisti nuk eshte pranues i mimit por formues i mimit sepse mimi te cilin ai e cakton nuk eshte percaktuar m pare nga forcat e jashtme t tregut. Mirpo, nuk duhet thn se monopolisti ka liri te plot ne lidhje me mimin. Me qellim qe te arrij profit maksimal, kombinnimi i mimit dhe sasise duhet te zgjedhet duke zgjedhur nivelin e autputit ne te cilin shpenzimet marxhinale MC jane te barabarta me te ardhurat marxhinale MR dhe pastaj duke i paershtatur mimin e tregut per ate nivel te outputit.

mimi

Shpenzimet marxhinale P

Px D = t ardhurat mesatare

Qx

Sasia

Si tregon figura, niveli i maksimizimit t profitit t autputit hst shnuar me Q, kurse mimi i maksimizimit t profitit sht shnuar me P. Kufiri sht caktuar pr nivelin e mimit nga aftsia e blersit pr t shkuar pa produktin e industris, i cili vendos elasticitetin e krkess dhe mimin optimal. Modeli shkollor i monopolit prqendron vmendjen n afat t shkurtr dhe supozim se firma nuk ballafaqohet me krcnime n afat t gjat. Si rezultat nuk ekzistojn forca afatgjate q tentojn t eliminojn profitet jasht-normale (supernormale) duke detyruar mimet t zbresin. Dallimi i vetm n mes t hapit t shkurtr dhe hapit t gjat sht se n hapin e gjat firma merr parasysh nse ajo ka mjetet dhe pajisjet m profitabile, teknologjin e dispounueshme dhe

16
lakorn e krkess q i kundrvihet asaj. Pr sa i prket mimit t monopolit ai prfshin kostot dhe fitiin monopolist, pra struktura e prodhimit prbhet nga: mimi i kostos + fitimi mesatar + superfitimi monopolist M = CP + SFM

7) Paraqit disa karakteristika te periudhes se tranzicionit? Tranzicioni, teorikisht sht quajtur procesi historik gjat t cilit shoqrit ishkomuniste kryejn transformimet radikale t regjimit politik e ekonomik socialist n at t demokracis pluraliste e t ekonomis s tregut. Pra, n aspektin ekonomik, prgjat periudhs s tranzicionit sistemi ekonomik ssht m socialist por ende nuk sht as trsisht kapitalist. Integrimi n Bashkimin Evropian, prbn nj antarsim politik dhe ekonomik n grupimin e vendeve m t zhvilluara t bots, atyre t Evrops Perndimore, q dallohen si pr nivelin e konsoliduar t demokracis liberale, ashtu dhe pr shkalln e funksionalitetit t tregut t tyre e t konkurrueshmris s ekonomive t tyre. Prfundimi i tranzicionit, teorikisht dhe praktikisht, sht momenti n t cilin sistemi ekonomik pushon s transformuari (nga nj tip sistemi n tjetrin) dhe ai ngrin prfundimisht n formn e modelit t synuar. Pas ktij momenti, sistemi ekonomik i vendit nuk sht m nj sistem n tranzicion, por nj sistem normal i tregut t lir. Politikat ekonomike q ndiqen m pas pushojn s qenuri politika tranzicioni, duke qen politika zhvillimi e modernizimi. Kjo periudhe nenkupton kalimin nga epoka e qytetrimit ne shoqerine e ardhshme, e cila trajtohet si shoqeri post-industriale ose shoqeri informative s pari kjo periudh realizohet n egzistimin e dy mnyrave t prodhimit: mnyra kapitaliste e prodhimit mnyra etatiste e prodhimit s dyti, realizohet n kushtet e nj niveli t lart t zhvillimit t forcave prodhuese revolucioni I tret teknologjik dhe n hyrjen embrionale t evolucionit s treti, n vend dominon monizmi n fushn e motivimit afarit, prons, klass, etj

8) Komento balancimin ne hapin e shkurtr ne konkurrencen e perkryer?

Balancimi i hapit t shkrutr n konkurrencn e prkryer N gjendjen e konkurrencs s prkryer, mimi me t ciln secila firm duhet ti shet prouktet e veta, do t caktohet nga forcat e krkess dhe oferts. Secila firm individuale do t jet n gjendje t shtet aq shum produkte me at mim, por nuk do t jet n gjendje t shet asgj mbi at mim, sepse konkurrentet e saj prodhojn produkte identike dhe i shesin ato me mim t tregut t konsumatorve, t cilt jan mir t informuar pr mimet e ofruara nga secila firm.

17
Figura n vijim tregon situatn n hapin e gjat pr nj firm individuale dhe pr industrin n trsi. a) Industria n trsi P P P2 SMC S P P1
P = MR P D

b) Firma individuale

q0

q1

q2

Siq tregon diagrami, forca (fuqia) e oferts dhe krkess prcaktojn nj mim P dhe autputin total t industris me Q. Secila firm individuale ka lakorn e krkess, e cila sht drejts horizontale PP, e cila tregon se firma mund t shet sasi produktesh me mim P, por aspak me mime m t larta. Pr arsye se lakorja e krkess sht horizontale, lakorja e t ardhurave margjinale, e cila tregon t ardhurat plotsuese t fituara kur nj apo m shum njsi t autputeve jan shitur, sht dhn me lakoren e njjt horizontale. Kur firma shet nj njsi autputi m tepr, sasia t ciln ajo e merr pr t sht mimi P, i cili gjithashtu sht shtim i t ardhurave. Meqense do firm sht maksimizuese e profitit, ajo do t prodhoj nivelin e autputit t dhn me q0 n diagram, e q sht autputi n t cilin t ardhurat margjinale jan t njjta me shpenzimet margjinale. Nse firmat do t prodhonin m tepr sesa q0, ather ato do t prodhonin njsit e autputit pr t cilat shpenzimet margjinale jan m t mdha se t ardhurat margjinale, gj q do ta zvoglonte profitin. Nga ana tjetr, nse ato prodhojn m pak se q0, ather ato nuk do t mund t prodhojn disa njsi autputesh, pr t cilat t ardhurat margjinale i tejkalojn shpenzimet margjinale, gj q do t shtonte profitin. Meqense industria ssht gj tjetr pos shum e firmave individuale, sht e qart se outputi i industris Q duhet t jet i barabart me shumn e autoputeve t firmave individuale. Kjo mund t shihet nga diagrami pr firmn e cila n mimin P vendos pr t ofertuar autputin q0, pr arsye se ky sht autputi i cili sjell m s shumti fitim. Nse mimi ngritet n P1, firma do t vendos ta rrit auptutin e saj n q1 dhe nse mimi ngritet m tutje n P2, firma do ta rrit autputin n q2. lakorja e shpenzimeve margjinale t fims del jasht niveleve t autputit, t cilat firma do ti zgjedhte pr t ofertuar n secilin prej mimeve, me fjal tjera, lakorja e shpenzimeve margjinale pr firmn sht e njjta gj sikur lakorja e oferts t firms. Lakorja e oferts pr industrin n trsi sht thjesht shum horizontale e larkoreve t shpenzimeve margjinale pr firmat individuale.

18
Nj pasqyr m komplete krkon prfshirjen e lakors t shpenzimeve mesatare, pr t shqyrtuar nivelin e profiteve t fituara. Kjo sht ilustruar n figurn n vijim.

SMC
SAC

d P

sasia

Firma e konkurrencs s prkryer n balancimin e hapit t shkurtr. Si shihet n diagram, firmat individuale jan duke br profite ekonomike, ngase shpenzimet mesatare pr prodhimin e autputit q sht m i vogl se mimi P, i caktuar nga tregu. Sasia e profitit t fituar sht paraqitur me hapsirn e vijzuar abcd dhe prbhet nga margjina profit bc e shumzuar me numrin e njsive t shitura.

19

Ekonomiksi Menaxherial

24.11.11

Libri: Marrja e Vendimeve Menaxheriale, autor: Vasilika Kume Kapitujt pr provim: I, III, IV, V

Funksioni i prodhimit mund t tregohet a) N form matematikore b) N form tabelare c) N form grafike Funksioni i prodhimit sht i lidhur me: a) Faktort substitituiv (kur nj faktor sht fiks dhe tjetri lvizs) b) Faktort komplementar Funksioni i prodhimit sipas COBB Daglasit, q=f(L,K,T) q- sasia e prodhimit L- puna K- kapitali T- toka Forma e prgjithshme e funksionit t prodhimit (q) starton me outputin (s) n raport me inputin (v) Funksioni i vetm me nj prodhim shprehet n formn e prgjithshme q=f(v1,v2,vn) ku secila v paraqet llojin e puns, makinat, lndn e par, tokn, energjin Funksioni i prodhimit mund t shprehet n t dy e m shum produkte, bie fjala pr lesh dhe pambuk, mish pule dhe ver. Ky funksion shprehet n kt form f(v1,v2...vn)=q(q1,q2...qn) Bohen Baver funksionin e prodhimit e shpreh n kt form: q=f(r)A,B kuForma e prgjithshme e funksionit t prodhimit duket kshtu Y=f(L,K,R,S,v,y) Ku
Y- outputet L- inputet K- kapitali

20

21

TRANZICIONI
Procesi i Tranzicionit si parakusht i zhvillimit te ekonomis menaxheriale ne vendet postsocialiste Ne literaturen shkencore dhe profesionale, nocioni i tranzicionit nnkupton periudhen e zhvillimit, n t ciln patjetr duhet t ndrmerren proceset gjithprfshirse, t ndryshimeve ekonomike dhe t sturuktures kulturale t shoqris. Veprimit n nivelin e individve, grupeve si dhe ne nivelin e shtetit, shndrrimin e shoqeris s tanishme ne drejtim te shoqris me nje nivel m t lart t lirive ekonomike, politike dhe t institucioneve civilizuese. Procesi i Tranzicionit nuk paraqet zgjedhje te ndonje qellimi te vetdijshm, t shtresave t caktuara sociale t shoqris, por ky proces paraqet nj produkt t domosdoshm, t cilin para s gjithash na e imponon kriza shoqerore. Ky proces paraqitet si nje reaksion spontan i masave t gjera t popullats pr problemet ekzistenciale dhe t koncentrimit te forcs s elits dominuese t shoqris. Prvoja e vendeve t Europs Qndrore dhe Lindore n mnyr t qart tregon,q procesi i transaksionit mund t realizohet ne dy menyra: Se pari - nprmjet t prvojes s rregullave dhe t krijimit t nj ambienti te volitshm pr ngjitjen e proceseve spontane te ksaj kthese t madhe historike. Se dyti - nprmjet t definimit t qllimeve n baz t t cilave organizohet nje kalim i vetdijshm nga ekonomia komanduese ne ekonomin e tregut. N rastin e par,si baz e transaksionit konsiderohet Tregu, ndersa ne rastin e dyt si baze e transaksionit konsiderohet Rregullativa shtetrore. Tregu si baz e transaksionit n vete ngrthen ato vlera dhe qndrime ekonomike, te cilat u prgjigjen ekonomis se tregut, si jan: liria, vemas liria individuale, individualizmi ekonomik d.m.th etika individuale, veprimet ekonomike,sipas te ciles do individ n mnyr institucionale, i cili nprmjet t kordinimit spontan shpien n drejtim t sendertimit t shoqris s lir. - Idea e sendertimit t parimit te vetdijshem, te parimit t kordinimit ekonomik paraqet bazen per sendrtimin e proteksionizmit shteteror dhe t shtetit t mirqenies. N kushtet e zhvillimit bashkohor t shoqrise dhe t eknomis, ideja mbi kordinimin e vetdijshem akoma sht e fort dhe vjen n shprehje edhe n periudhen e tranzicionit. Kjo ide, ka pr qellim q n mnyr exante t dfinohet qllimi. Kjo dukuri n literaturen profesionale dhe shkencore trajtohet si transformim sociologjik i socializmit Esenca e procesit t transicionit qndron n kalimin nga eknomia komanuese n ekonomin e tregut. Kalimi n tregun integral si Komponent themelore e ekonomis s tregut nuk mund t trajtohet si qeshtje e ndonj zgjidhjeje t caktuar, por me par trajtohet si qeshtje e mbijetess. Truri i ekonomis s tregut eshte tregu financiar. Tregu i puns veqmas, tregu i kapitalit n vendet postsocialiste, krkon zbatimin e procesit t privatizimit dhe transformimin radikal t anatomis dhe te fiziologjis t modelit ekonomik t socializmit, nepermjet t destruksionit rrnjsor t ketij modeli. Etika individualiste si parakusht i eknomis s tregut n kuptimin psikologjik i pergjigjet atij fenomeni i cili ne literatur sht i njohur me emrin focus i mbrendshem i kontrollit . S treti - si nj ndr vlerat e ekonomis s tregut konsiderohet raport i individve dhe shoqris ndaj prons private, proceset e provatizimit dhe vendosjes s t drejtave mbi pronn private, kontraktimi i lire nprmjet t t cilit garantohet prona private. S katrti - dallimet n procesin e shprndarjes konsiderohen si vler e ekonomis s tregut. Sendrtimi sistematik i parimeve te ekonomis s tregut q nga fillimi i viteve 90-ta t ktij shekulli sht prcjellur me zvoglimin sistematik t tendencave egavitare n vetdijen e njerezve dhe me parimin gjithnje e m t madh t dalimeve n fushen e shperndarjes midis antarve t shoqris. S pesti - pranimi i rrezikut d.m.th t nj pasigurie pr sa i prket ardhmeris ekonomike gjithashtu trajtohet si vler e ekonomis s tregut. S gjashti konkurrenca e tregut gjithashtu konsiderohet si nj ndr vlerat, respekstivisht komponentet qensore t ekonomis s tregut. Nga kjo rrjedh se koordinimi spontan i tregut konsiderohet si parim ekonomik. Ky parim para s gjithash mbshtetet n individin e lir dhe interesat e tij. Si baz e liris individuale dhe i parimit t koordinimit spontan, konsiderohet prona private mbi mjetet e prodhimit. Me fjal t tjera prona private sendrton dhe jetson mekanizmat e kmbimit te lire, d.m.th senrton ambientin integral, mund t ilistrohet n baz t rrjedhs makroekonomike t mjeteve monetare nprmjet t kater sektorve, siq jan Popullsia, Ndrmarrjet, Ndrmjetsuesit financiar dhe Shteti.

22
Procesi i transicionit n kuadrin e vet ngrthen tri faza, te cialt n mnyr t prpikt mund t ilustrohen n baz t fig. 2. Faza e par paraqet fazn e zbatimit t formuls ekonomike, e cila n trsi respekton aksiomat e konceptit t modelit t tregut integral dhe prparsit e konkurrencs t nj vendi t caktuar. Lidhur me definimin e formules ekonomike n teorin dhe praktiken ekonomike ekzistojn disa koncepcione. Koncepcionet Monetariste, Neoklasike dhe Neoliberale, trsisht e apsolutizojn rolin e tregut dhe mendojn q roli I shtetit duhet t reduktohet vetm me eliminimin e qrregullt financiar nprmjet t kontrollit t rrept t kerkess agregate. Ky veprim krkon zbatimin e nj politike restriktive monetare, e cila ka pr qllim eliminimin e rrezikut q rrjedh nga shuma e pakontrolluar e paras n qarkullim. Mirpo n teorin ekonomike sht i njohur fakti se oferta agregate (AQ) shpien deri te formimi I nje pozite te re ekuilibruese (E1), e cila ka si pasoj t veten rnien e dukshme t prodhimit dhe zvoglimin e padukshem t inflacionit. Prvoja e vendeve me ekonomi t zhvilluar t tregut tregon se aplikimi i theksuar i politikes restiktive monetare patjeter shpie deri te renia e prodhimit, ndresa n t njejten koh nuk shpie deri te frenimi i inflacionit. Kjo tendenc mund t paraqitet nprmjet t ktij grafikoni (fig.4.) Nga ky grafikon rrjedh se lvizja e lakores s prodhimit potencial (PP) n t majt shpien deri te vendosja e nj pike t re ekuilibruese (E1), e cila i prgjigjet nivelit t rritur t qmimeve P1 , zvoglimit t krkeses agregate (KA), e cila nga ana e vet shpie deri te rnia e vllimit t prodhimit. Sipas mendimit t nj numri t madh t ekonomistve, aplikimi I koncepteve monetariste, neoklasike dhe neoliberale edhe pse shpien deri te demontimi I mnyres socialiste t prodhimit, prap se prap ne afat t shkurter dhe ne afat te mesem negativisht ndikojn n treguesit themelor t zhvillimit ekonomik, siq jan: Dinamika e prodhimit, Inflacioni, Standarti jetsor. Sipas koncepcionit t neoklasikve, deficiti i krkess agregate paraqitet si problem ky dhe shkak kryesor i t ashtuquajturs rnie e transformacionit n ekonmin e vendeve postsocialiste. Pra kto vende angazhohen pr stimulimin e krkeses agregate. Stimulimi i kerkeses duhet t realizohet nprmjet masave t politiks fiskale,por ndonjher edhe nprmjet t politiks monetare. Faza e dyt paraqet fazn e elsploatimit t formuls ekonomike. Kjo faz ka t bj me procesin e qeverisjes gjat ndryshimeve institucionale dhe sendrtimit t rregullativs t infrastrukturs. Gjat zbatimit t ksaj faze, si krkes immediate paraqitet sendrtimi i institucioneve efikase t prones, tregut dhe t prestrukturimit te ndrrmarrjeve,t cilat mundsojn alokacionin racional t resurseve dhe t nj afarizmi efikas. N kt faz n mnyr t theksuar vie n shprehje koncepcioni Neoinstitucional i procesit t transicionit sepse nprmjet t sendertimit t institucioneve pronsore dhe t institucioneve t tregut arrihet nj alokacion racional i resurseve ekonomike dhe nj afarizm efikas n vendet postsocialiste. Teoria e drejts mbi pronn (si pjes prbrse e koncepcionit Neoinstitucional ), konsiderohet si baz solide pr sendrtimin e modeleve konkrete t privatizimit. Teoria e drejtes mbi pronn n mnyr maksimale I respekton t gjitha specifikat e mjediseve t ndryshme institucionale. Koncepcioni i Neoinstitucionalizmit prpos dy grupeve t kufizimeve: - T modelit Neoklasik t zhvillimit - Kufizimeve fizike ( Resurset dhe Dituria ) n kuadrin e vet prfshin edhe grupin e tret t kufizimeve t cilin e provokon struktura institucionale e shoqris.

Dominimi i formave t rikombinuara t prons: 1. Shitja formale e t drejtes mbi pronen, 2. Format e ndryshme sociopatologjike t privatizimit, 3. Privatizimi i pavend, 4. Privatizimi i cili nuk mbshtetet n parimet e tregut, 5. Privatizimi spekulativ joligjor. Faza e katrt kjo faz ka t bj me sinkronizimin e politiks ekonomike dhe t sistemit t ligjeve n periudhn e tranzicionit. Sendrtimi i tregut integral sht I mundur edhe n ato raste kur ekzistojn dy sektor ekonomik, t cilt realizojn aktivitetin e tyre ekonomik n rrethana t ndryshme fiskale dhe monetare. Sektorin e par e prbjn Ndrrmarrjet t cilat nuk jane t transformuara, si jan:

23
Ndrrmarrjet nga fusha e monopoleve natyrore, Shrbimeve komunale dhe Ndrrmarrjet kontraverse.

Sektorin e dyt e prbjn : Ndrrmarrjet e Transformuara Nga kto fakte t cekura t procesit t transicionit rrjedh se n vendet postsocialiste n t njjtn koh duhet t zbatohen dy reforma: a) Reforma kushtetuese dhe b) Reforma ekonomike Secila nga keto reforma prbhet nga tri nivele: 1. Nga percaktimi i kornizs institucionale, 2. Procesi politik respektivisht procesi ekonomik dhe 3. Nga arritja ose mos arritja e rezultateve t parashtruara a) Reforma Kushtetuese -- ka t bj me sendrtimin e bazs institucionale t t drejtave qytetare dhe t qeveris parlamentare. b) Reforma Ekonomike ka te bj me sendrtimin e niveleve t ndryshme t garantimit t drejtave t prons, privatizimit, formimit t mimeve, realizimit t fitimit t deshiruar dhe t rritjes s mirqenies. Ekonomika e perudhs s transicionit Ekonomika e perudhs s transicionit Kjo periudh nnkupton kalimin nga epoka e qytetrimit n shoqrin e ardhshme , e cila trajtohet si shoqri post-industriale ose shoqri informative. Karakteristikat themelore t periudhs s transicionit mund t prmblidhen ne kto pika kryesore: S pari kjo periudh realizohet n ekzistimin e dy mnyrave t prodhimit: a. Mnyrs kapitaliste t prodhimit dhe b. Mnyrs etatiste t prodhimit. S dyti realizohet n kushtet e nj niveli t lart t zhvillimit t forcave prodhuese revulucioni i tret teknologjik dhe n hyrjen embrionale t revulucionit t katrt teknologjik. S treti n vend t donominit t monizmit n fushn e motivimit afarist, prons, klass ejt. Duke u nisur nga kto karakteristika t periudhs s transicionit mund t prcaktohen edhe karakteristikat themelore t ekonomiks s transicionit t cilat mund t prmbledhen n keto pika: S pari mosekzistimi i ekonomiks s transicionit n kuptimin e plot t fjals. S dyti karakteri alternativ i zhvillimit t ekonomiks s transicionit. Kjo karakterisrtik rrjedh nga vet natyra e ekonomiks kalimtare, n t ciln jan t ndrlidhur elemenntet e gjendjes s vjeter me elementet e gjendjes s re me llojllojshmerin e faktorve t cilt veprojn n procesin e zhvillimit n kt periudh. S treti paraqitja e dukurive dhe funksionimi i formave t ndryshme kalimtare eknomike. N kuadr t ksaj karakteristike gjithashtu jan t grshetuara elementet e gjendjes s vjeter dhe gjendjes s re. Pr kt arsye ligjet ekonomike n periudhen e transicionit formulohen nn ndikimin e dy faktorve: a) N ndikimin e kalueshmris d.m.th inertitetit t procesit t riprodhimit t bazuar n kushtet e meparshme dhe b) N ndikimin e domosdoshmris s zhvillimit t formave dhe marrdhnieve t reja. S katrti jostabiliteti I ekonomiks s transicionit. Ky fenomen i ka karakteristikat e veta specifike si n sistemet normale ashtu edhe n periudhen e transicionit. N ekonomin e transicionit ruajtja e jostabilitetit ka pr qllim kalimin gradual nga sistemi egzistues ekonomik ne sistemin e ri ekonomik. S pesti ekonomika e transicionit karakterizohet nga nj numer i madh i kunderthnieve, t cilat shprehen jo vetm nprmjet mosfunksionimit normal t sistemit, por edhe si kundrthnie t zhvillimit. S gjashti ekzistimi i specifikave t prons, n kt periudh, gjithashtu konsiderohet si karakteristik e ekonomiks s transicionit. Kto specifika mund t permbledhen n kto pika: a) Marrdhniet n prodhimin dhe t drejtat kan karakter kalimtar b) N periudhn e transicionit t drejtat mbi pronn ose jan t specifikuara mir ose nuk jan t specifikuara gjegjsisht t qarta c) N periudhn e transicionit gjeneza e marrdhnieve t reja dhe e t drejtave mbi pronn n ekonomi zbatohen n kushte t ruajtjes s inertitetit n sferen ekonomike, institucionale dhe juridike. d) Domosdoshmria objektive e disa ndryshimeve t caktuara cilsore n prmbajtjen e strukturs, formave dhe t s drejts mbi pronn prkufizojn domosdoshmrin jo vetm t prmirsimit t cilsis s forms, por edhe t zgjedhjes s marrdhnieve pronsore tjetersimit byrokratik t puntorve nga mjetet e prodhimit dhe produkteve t puns

24
Si karakterisitk specifike e prons n ekonomikn e transicionit konsiderohet ekzistimi i ndryshimeve cilsore dhe principiele n kuadrin e marrdhdhnieve pronsore dhe n mosdefinimin e t drejtave t saja kushtzon rolin m t theksuar t faktorve institucional n dinamikn dhe prmbajtjen e pronn n kt periudh se sa n ekonomit stabile. S shtati kjo karakteristik ka t bj me karakterin klasor t shtresave sociale t shoqris n kt periudh, I cili karakter rrjedh nga ndryshimet e bra n modelin e prons. a) Marrdhniet pronsore konsiderohen si pjesa m e rndsishme e marrdhnieve shoqrore n baz t t cilav prcaktohet karakteri i sistemit shoqror dhe ekonomik dhe b) Ndryshimi radikal i tyre n nj periudh t shkurtr kohore dhe n kushte specifike shoqrore (n kushte t krizs shoqrore) implikojn nj numr t madh t pasojave negative sociale pr shoqrin. Karakteri klasor dhe i shtresave n socializm sht prbr nga kto klasa dhe shtresa sociale: 1) Nga elita politiko ekonomike, n t ciln hyjn: udhheqsit e lart partiak dhe shtetror, kuadrot e larta n ekonomik dhe n veprimtarit shoqrore. 2) Shtresa e mesme, n t ciln hyjn: a) Shtresa e mesme e lart ( profesione me arsimin t lart dhe kuadri i mesm) b) Shtresa e mesme e ult (nnpunsit e vegjl dhe kuadri i mesm profesional) c) Shtresa e mesme margjinale ( shtresa e lart e profersioneve t lira dhe shtresa e ult qytetare) 3) Klasa puntore n t ciln hyjn : a) Puntort profesional n sektorin shoqror respektivisht shtetror b) Puntort e pakualifikuar c) Puntort me meditje d) Fshatarsia e) T tjert S teti rritja e vazhdueshme e rolit t faktorve jo ekonomik n periudhn e transicionit gjithashtu konsiderohet si karakteristikat e veant e periudhs s transicionit. Se nnti ekzistimi i gjendjes s ndrmjetme konsiderohet si karakteristik e ekonomiks n transicion. Evulucioni shoqror kalon npr tri stade : a) Lindje dhe zhvillimit b) Gjendja e pjekuris dhe c) Gjendja e rnies ose thurjes. S Dhjeti ekonomika e transicionit ka karakter historik. Kjo karakteristik sht e ndrlidhur me dy rrethana: a) Me karakterin historik t nj ekonomie t kushtzuar kalimtare dhe b) Historicizmi I ekonomiks kalimtare varet nga tiparet rajonale dhe nga tiparet e vendeve t caktuara. Duke u nisur nga kto karakteristika t ekonomiks pr transicion si dhe nga aplikimi i konceptit intenziv ( Bing Bang ), n pjesn m t madhe t Europs Qendrore dhe Lindore ekonomistt Amerikan n konferencn shkencore te mbajtur ne Mosk mbi transicionin kan ardhur deri ne kto konstatime : S pari gjat zbatimit t procesit t transicionit n kto vende m s shumti kan ardhur n shprehje konceptet ideologjike AngloAmerikane mbi zhvillimin e ekonomis. S dyti koncepti intenziv ( Bing Bang ) sht kompromituar gjat zbatimit t procesit t transicionit, n kto vende veqmas ne Rusi. S treti pas thurjes s mnyrs socialiste t pridhimit ( planifikimit qendror ) kjo form e liberalizimit dhe kushtet t cilat i ka prcaktuar Fondi Monetar Ndrkombtar dhe Banka Ndrkombtare jan shtir gati n tr rruzullin toksor. S katerti n vend q t shkohet kah sendrtimi I ekonomis s przier ( mikse ), si ka ndodhur me Gjermanin, Italin dhe Japonin pas Lufts s Dyt Botrore. S pesti edhe ekonomit m t sukseshme t Europs Qndrore dhe Lindore me vshtirsi t mdha kan arritur q t sendrtojn sistemin pseudo kapitalist. S gjashti pr shkak t shkaqeve ideologjike vendet e Europs Qndrore dhe Lindore kan azgjsuar t tr trashgimin socialiste, jo vetm sigurimin social, shprndarjen e ekuilibruar t t ardhurave, por edhe kapacitetet e mdha prodhuese, arsimimin e lart dhe diturin e akumuluar. S shtati kto vende kan lejuar bankrotimin e ndrrmarrjeve m t sukseshme, falimentimin e laboratoriumeve krkimore m t mirat ne bot. Kjo konsiderohet si nje ndr katastrofat me t mdha q kan prjetuar vendet postsocialiste n periudhen e transicionit. S teti privatizimi q sht br n kto vende sht nj pseudo-privatizim. Kapitali nuk sht bler nga profesionistt me mjete t mjaftueshme financiare, me dituri dhe prvoje por m tepr privatizimi sht realizuar ne baz t dhnies se aksioneve pa kompenzim. e)

25
S nnti koncepti intenziv i procesit t transicioni n kto vende ka shpi`e deri te paraqitja e problemeve serioze ekonomike dhe sociale. Sendrtimi i nj sistemi t till ekonomik patjeter krkon sendrtimin e strategjis s prbashkt t kmbimit ndrkombtar pr t gjitha vendet e Europs Qndrore dhe Lindore, vemas t vendeve t Europs Juglindore. - Elementet kryesore t ksaj strategjie jan: a) Hapja selektive e ktyre vendeve t zhvilluara d.m.th ekonomia e ktyre vendeve n nj nivel t caktuar duhet t`i nnshtrohet konkurrencs b) Sendrtimi i marrdhnieve ekonomike multilaterale midis vendeve t Europes Qndrore dhe Lindore me nj doz t caktuar t mbrojtjes s tregut t mbrendshm gjat kmbimit me perndimin Si instrumente m t theksuara institucionale t ksaj hapjeje jan: 1. Unioni i Pagesave 2. Unioni Doganor Unioni i pagesave - mundson ekspanzionimin e kmbimit midis vendeve antare t ktij unioni n kushtet e mungess s valuts konvertibile nprmjet t shfrytzimit t kliringut multilaterial. Unioni Doganor siguron mbrojtjen e prbashkt t tregjeve nacionale. F U N D

26

Nj vshtrim i prgjithshm mbi marrjen e vendimit

1.1 Marrja e vendimeve, menaxhimi dhe zgjidhja e problemeve 1.2 Disa probleme q lindin gjat marrjes s vendimeve 1.3 Disa teknika pr zgjedhjen e problemeve 1.4 Hapsira e marrjes s vendimit 1.5 Mjedisi n t ciln merren vendimet 1.6 Tipologjia e vendimeve 1.7 Hierarkia e marrjes s vendimeve 1.8 Krijueshmria n marrjen e vendimit. Marrja e vendimeve sht nj aktivitet q rri n qendr t menaxhimit. do menaxher q merr prsipr rolin e drejtimit t aktiviteteve t nj organizate duhet t marr vendime dhe marrja e ktyre vendimeve sht pjes integrale e drejtimit t do lloj organizate. Nuk mund t ndodh q t gjitha vendimet t jen vendime t "mira". Vendimi i mir sht ai q arrihet nga konsensusi i nj grupi, ndrsa t tjer mendojn se nj vendim i mir sht ai q nuk ndesh vshtrsi zbatimi ose thjesht, alternativa q jep m tepr fitime. Megjithat mund t argumentohet se t gjitha organizatat kan nevoj pr t prmirsuar marrjen e vendimeve. Kjo nevoj lind pr disa arsye: N prgjithsi organizatat ballafaqohen me munges burimesh dhe krkojn ti prdorin m me efektivitet burimet q disponojn. Gjithmon e m tepr, si organizatat shtetrore, ashtu edhe ato private, po ballafaqohen me nj konkurrenc t fort. Probleme t tilla si mbrojtja e konsumatorit, ndotja e mjedisit dhe praktikat e punsimit po rritin interesin e publikut pr sa i prket shkalls s prgjegjsis sociale q demonstojn organizatat n marrjen e vendimeve. Kur diskutohet pr marrjen e vendimeve zakonisht shqyrtohen tre aspekte: 1) procesi i marrjes s vendimit, 2) marrsi i vendimeve, 3) vendimi n vetvete. Ekzistojn disa prkufizime t vendimit. Ne do ta prkufizojm at si nj moment n nj proces t vazhdueshm t vlersimit t alternativave pr arritjen e nj objektivi, ku marrsi i vendimeve zgjedh nj kursi t caktuara veprimi, i cili mendohet se do t oj n arritjen e objektivit. Marrja e vendimeve, menaxhimi dhe zgjidhja e problemit Menaxhimi sht gjaku i nj organizmi. Nse menaxhimi i nj organizate nuk funksionon, ather edhe organizata nuk mund t jetoj. Tradicionalisht menaxhimi sht konsideruar i artit me shkencn, q krkon teknika t sjelljes dhe teknika ekzakte sistematike. Ai sht nj proces i gjer, n t ciln prcaktohen nj grup objektivash, prmes integrimit efektiv t burimeve njerzore, financiare dhe fizike. Marrja e vendimeve sht nj disiplin q prfshin procedimet racionale pr marrjen e vendimeve t menaxhimit. Vendimi sht nj zgjidhje me ann e s cils n person nxjerr nj konkluzion rreth nj situate; sht procesi i zgjedhjes s nj alternative ndrmjet nj sr alternativash. Koncepti i personit ekonomik paraqet nj individ racional i cili prdor gjithmon metodn shkencore pr t fituar nj zgjidhje optimale mbi nj objektiv t organizats. Me fjal t tjera nj person ekonomik gjithmon optimizmin global. N kt kontekst, optimizmi global nnkupton q marrsi i vendimeve krkon nj zgjidhje e cila do t rezultonte me nj fitim maksimal ose me nj kosto minimale. Kshtu, disa persona ekonomik t ndryshm do t arrinin n t njjtn zgjidhje, pr t njjtin problem. N realitet, asnj marrs vendimesh nuk sillet si person ekonomik. Pr m tepr, marrsit e vendimeve prdorin mnyrat e tyre unike pr zgjidhjen e problemit dhe, n shumicn e rasteve , ndodh q ata nuk arrijn n t njjtn zgjidhje. Disa njerz mendojn se marrsit e vendimeve efektive kan aftsi t lindura, por n disa studime teorike mbshtetet ideja se aftsit e marrjes s vendimeve fitohen nga t msuarit dhe eksperienca. Nj studiues i njohur i njohur thot se do fmij duhet t msoj t paktn dy gjuh t huaja: anglishten dhe matematikn, duke e konceptuar matematikn si gjuh e mendimit racional. Pra, matematika na ndihmon t marrin vendime racionale, por a mund t na ndihmoj t marrim vendime absolutisht t sakta? Sigurisht q jo. Pse ndodh kjo? Sepse mund analizojm nj problem t

27
gabuar, me nj informacion jo t plot dhe me aftsi jo t plota analitike. Menaxhert e din kt prandaj nuk duhet t jen idealist. Marrja e vendimeve prfshin nj varg aktivitetesh. Ajo fillon me prkufizimin e problemit dhe mbaron me zgjedhjen e alternativs m t prshtatshme Nevoja pr marrjen e vendimeve lind, pr shembull, kur nj sasi produktesh rezultojn me defekt. N kt rast menaxheri: 1. prcakton 3 shkaqe pr produktet me defekt. 2. konkludon q rruga m e mir pr t zgjidhur problemin sht emrimi i nj kontrolli t cilsis. 3.zgjedh nj punonjs t ri pr kt pozicion.

ZGJIDHJA E PROBLEMIT prfshin nj numr t madh aktivitetesh, ku futet edhe zbatimi i alternativs me s zgjedhur me qllim korrigjimin e situats s pakndshme q ka lindur. DISA PROBLEME Q LINDIN GJAT MARRJES S VENDIMEVE Thuhet se kur problemi sht i pakufizuar, ai sht gjysm i zgjedhur. Tri arsye kryesore pse njerzit dshtojn n zgjidhjen e sakt t problemit dhe shkaqeve t lindjes jan: 1 Zgjidhsi i problemit aktualisht nuk e percepton at (ai sht i verbuar para problemit). Arsyet pr kt mund t jen: a) Disa njerz prpiqen ose tentojn ti personalizojn problemet. Ata ndihen t turpruar kur n punn e tyre lind ndonj problem dhe e konsiderojn madje si dshtim personal. b) mungesa e informacionit shpesh bn q personat prgjegjs t mos marrin sinjale lidhur me lindjen e nj problemi. Ndodh q vartsit i informojn shefat e tyre at q kta t fundit e dshirojn t dgjojn dhe jo far duhet t dgjojn. c) problemi sht m tepr kompleks pr tu kuptuar. Nse problemi sht shum kompleks ai mund t perceptohet. d) Problemet mund t lindin n fusha kur njerzit nuk kan eksperienc. N kto raste njerzit e kan t vshtir t tregojn pse ndodh kjo shmangie nga normaliteti. e) Mungoj objektivat apo standardet. Pa objektiva nuk mund t ket probleme. Nj kompani q nuk ka nj objektiv shitjeje, nuk mund t ket probleme me shitjen. 2. Identifikohen probleme t gabuara apo shkaqe t gabuara. Prpjekja pr t identifikuar nj problem mund t mos jet gjithmon e suksesshme. Kjo mund t ndodh pr disa arsye: a) Nj situat mund t prmbaj probleme t ndrthurura. N kt kontekst, disa elemente jan m t dukshme, duke uar n prkufizime t gabuara t problemit. b) Shpesh problemet e dukshme jan simptoma t problemeve m t thella. Pr shembull, nj puntor ankohet pr kushtet e sigurimit teknik. Shkaqet e ktij problemi mund te jen nj sistem i dobt i sigurimit teknik n ndrmarrje ose nj politik e dobt e pags pr paaftsin e prkohshme n pun. c) Paaftsia pr t prcaktuar se far po ndodh mund t oj n prkufizime t gabuara t problemit. T marrim nj shembull: nj kompani zbulon se tre muajt e fundit shitjet kan pasur rnie. Presidenti i firms konkludon se volumi i shitjeve sht proporcional me numrin e telefonatave t bra nga personat prgjegjs. Ai ka dgjuar se kta t fundit i kushtojn m tepr koh puns me shkresa, sesa daljes n terren. N kt rast kemi t bjm me nj konkluzion t nxituar. Ktu nevojitet nj logjik me e thell. A sht e vrtet se t gjith shitsit merren m shum me shkresa n vend q t dalin n t dalin n terren? A ka rn numri i telefonatave? A ndikon n rnien e volumit t shitjeve puna me letra?...etj. d) Ndrhyrje t gabuara mund t ojn n identifikimin e problemeve t gabuara. Ndrhyrje t gabuara mund t konsiderohen konkluziont q nxirren duke u bazuar n faktet q ne disponojm. Pr shembull, nse shohim nj ndrtes q po nxjerr tym, ne menjher lajmrojm zjarrfiksit, pa iu ofruar m par ndrtess dhe pa u interesuar pr shkaqet e ktij tymi. e) Qndrimet dhe besimet personale mund t veprojn zgjidhsin e problemit, kshtu q ai nuk sht n gjendje q t gjej shkaqet e vrteta t nj situate t pa kndshme. Pr shembull, n grup minoriteti brenda nj qyteti mund t fajsohet pr varfrin dhe krimet n qytete, ndrkoh q shkaqet e vrteta mund t jen t tjera.

28

3.Faza e prkufizimit t problemit sht injoruar. Ekzistojn tri arsye pse kjo faz injorohet: a) Analiza e problemit zakonisht krkon prpjekje t mdha mendore. Njerzit mund tu shmangen analizave. b) Arsyeja e dyt sht qndrimi dhe sjellja. Disa shprehen : un do t bj dika, edhe nse ajo sht e gabuar. Ose : un do t veproj n kt mnyr, sepse sht m mir t bsh dika, sesa t mos bsh asgj. Pikrisht kto qndrime ojn n veprime t shpejta, t pamenduara mir, q stimulohen edhe nga menaxhert, t cilt krkojn prodhimtari. c) Shpesh njerzit jan t aft ti prkufizojn problemet duke u kufizuar vetm n zgjidhjet q ata kan. Kjo mund t ilustrohet me shembullin e mjekut i cili ka nj ant me ilae dhe prpiqet q t prcaktoj smundjen duke e bazuar n ilaet q ka. 4. Faza e zgjidhjes s problemit dhe marrjes s vendimit nuk zbatohen me kujdes. Kjo faz konsiston n zhvillimin krijues dhe ndrmarrjen e teknikave pr zgjidhjen e problemit, si dhe marrjen e vendimit. Edhe nse problemi dhe shkaqet e tij jan identifikuar n mnyr korrekte, zgjidhja e problemit dhe zbatimi me sukses i vendimit nuk jan t sigurta. Edhe ktu ekzistojn disa pengesa, t ashtuquajtura gracka, t cilat pengojn ecurin e problemit: a) Supozohet se ekziston n zgjidhje pr do problem. Ky supozim nuk sht i vlefshm, se pr disa probleme nuk ekzistojn zgjidhje. b) Zgjidhjet e problemit nuk gjenden kurr pr shkak t mungess s informacionit. Disa her prgjigjet e problemeve jan para syve tan, por ne nuk jemi n gjendje ti montojm t gjitha pjest bashk. Shpesh kjo ndodh sepse nuk e kemi prdorur t gjith informacionin q zotrojm. c) T menduarit strikt dhe kmbngulja n faktin se ekziston vetm n mnyr pr zgjidhjen e problemeve. Shpesh njerzit mendojn se ekzistojn zgjidhje universale pr t gjitha problemet, megjithse rrethanat n t cilat lindin kto probleme ndryshojn. Kta njerz nuk jan fleksibl dhe nuk kuptojn se , megjithse nj situat apo nj problem mund t jet i ngjashm me nj situat apo nj problem t mparshm, zgjidhjet e vjetra nuk funksionojn m. d) Nuk prdoren teknika krijuese. Shpesh pr zgjidhjet e problemeve duhen prdorur teknika novatore. Megjithat prdorimi i nj teknike t panjohur i frikson marrsit e vendimeve, prandaj shpesh ln jasht diskutimit alternativa q mund t jen t vlefshme. e) Zgjidhjet shpesh nuk ballafaqohen me prkufizimin e problemit. Marrsit e vendimeve dshirojn t shkputen sa m par nga problemi me t cilin ballafaqohen dhe , si rezultat, nuk e kthejn m kokn mbrapa. Kostoja e zgjidhjes s problemeve sht shum e madhe. f) Kostoja e zgjidhjes s problemeve sht shum e madhe. Kjo kosto shpesh sht m e lart se prfitimet q vijn nga zgjidhja e problemit. Pr shembull, autoveturat e vjetra djegin m shum karburant, ndrkoh q kostoja e zvendsimit t disa pjesve t tyre do t ishte m e lart sesa karburanti i harxhuar.

29

Ekonomia

Politike

II

Kapitalizmi Bashkohor Prof.Dr. Sinan Ademaj Prishtin 2008 Thelbi dhe format e monopolit Thelbi i monopolit Baza e kalimit nga kapitalizmi paramonopolistik n imperializm sht zvendsimi i sundimit t konkurrencs s lir me sundimin e monopoleve dhe t konkurrencs s monopoleve. Monopoli sht nj marrveshje, nj aleanc, nj bashkim kapitalistsh q kan koncentruar n duart e tyre prodhimin dhe shitjen e mallrave t ndryshme. Thelbi i monopoleve prqndrohet n tri momente kryesore: S pari koncentrimi i nj kapitali shum t madh, i cili siguron fuqi ekonomike jashtezkonisht t madhe shum kapitalistve t vegjel, S dyti ekzistencen e mundsive t atilla q u lejojn atyre deri n nj shkall t diktojn mime t larta n tregje, S treti ekzistenca e mundsive pr t prvetsuar fitimin maksimal si realizim t sundimit ekonomik t tyre. N krahasim me shoqrit aksionare monopolet jan form m e lart e shoqrizimit t kapitalit. Prandaj F. Engelsi e quan monopolin shkalle t dyt ose t tret t shoqris aksionare. Lindja dhe zhvillimi i monopoleve shkaktuan disa ndryshime n marrdhniet kapitale n prodhim: S pari Monopolet ndryshojn pronn kapitaliste nga prona e kapitalistve t veant, S dyti N ndrrmarrjet monopolistike puntoret nuk shfrytzohen nga kapitalistet e veant, por nga bashkimi i kapitalistve, S Treti Ndryshojn marrdhniet n vet klasn e kapitalistve . Procesi i kalimit t kapitalizmit nga kapitalizmi paramonopolistik n kapitalizmin monopolistik, fillon kah shek. XIX dhe n fillim t shek. XX. Pra kjo sht periudha e lindjes dhe e sundimit t monopolit. Procesi i koncentrimit e sidomos i centralizimit t kapitalit n mnyr rapide jep aso rezultatesh, t cilat shpiejn gjer te sundimi i monopoleve kapitaliste n t gjitha veprimtarit ekonomike: N industri, Tregti, Banka, Komunikacion etj. Por n teorin ekonomike ky proces i ndrlikuar sa i prket Oferts dhe Krkeses shpjegohet n kt mnyr: Kur n treg paraqitet vetm nj shits, ather bhet fjal pr Monopol, ndrsa kur sht vetm nj blers ather bhet fjal pr Monopson. Dy shits krijojn Duopolin, ndrsa dy blers krijojn Duopsonin. Disa shits formojn formojn Oligopolin, kurse disa blers formojn Oligopsonin. N ato raste kur n treg paraqiten shum shits dhe blers, ku secili prej tyre mund t ket ndikim n ecurit e tregut, ather konsiderohet se ekziston Poliopoli dhe anasjelltas Poliopsoni. Organizatat monopolistike shpeshher krijohen ne form t kombinateve. Ekzistojn dy lloje t kombinateve: Kombinatet Horizontale dhe Kombinatet Vertikale Format e Monopoleve Format e monopoleve jan t ndryshme, ato ndahen ne 2 grupe kryesore: a) Bashkimet e thjeshta monopolistike, t cilat krijohen n baz t marrveshjeve me afat t shkurtr dhe b) Bashkimeve monopolistike t zhvilluara Format m t thjeshta t monopoleve jan: Ringet, Kornert, Pult, Konventat etj. 1) Ringt dhe Kornert jan marrveshje t prkohshm ku pjesmarrsit merren vesh pr blerjen e malorave t caktuara me

30
qllim q ti rishesin me mime m t larta dhe t nxjerrin fitime t mdha 2) Puli sht nj bashkim i thjesht monopolistik, n t cilin pjesmarrsit derdhin fondin e prgjithshem t gjitha fitimet e tyre dhe pastaj e shprndajn midis tyre sipas madhsis q sht caktuar q me par n marrveshje. 3) Konventat jan marrveshje t veanta q lidhen midis pjesmarrsve pr tarifat e postes, telegrafave, telefonave, hekurudhave, t transportit detar etj. Format m karakteristike dhe m te qndrueshme t monopoleve jane: Kartelet, Sindikatat, Trustet dhe Konsorciumet. a) KARTELI sht nj bashkim monopolist pjesmarrsit e t cilit merren vesh midis tyre pr kushtet e shitjes, afatet e pagesave,ndajne midis tyre tregjet e shitjes, prcaktojn sasin e mallrave q do t prodhoj secili, caktojn mimet. Sasia e mallrave q ka t drejt t prodhoj dhe t shes secili nga pjesmarrsit e kartelit quhet KUOTE. b) SINDIKATI sht nj organizat monopolistike n t ciln bashkohet nj varg ndrrmarrjesh t nj dege t industris dhe pjesmarrsit e s cils ruajn pavarsin e prodhimit,por humbasin pavarsin e tyre tregtare. Sindikati ka qen m i prhapur n Rusin Cariste pr kto arsye: a) Koncentrimi i lart i prodhimeve n Rusi krkonte form m t lart t monopolit dhe b) Firmat Ruse ishin t monopoleve t huaja dhe kjo pengonte krijimin e karteleve TRUSTI sht nj form m e lart e bashkimeve monopoliste d.m.th trusti bashkon nj sr ndrrmarrjesh t nj dege ose t degve t industris, pronart e t cilve humbasin jo vetm pavarsin e tregtare, por edhe pavarsin e prodhimit. Ekzistojn dy lloje trustesh si jan: a) Trustet e tipit Horizontal dhe b) Trustet e tipit Vertikal a) Trustet e tipit Horizontal si jan: Trustet e Nafts, T Duhanit, T Sheqerit etj b) Trustet e tipit Vertikal Ky lloj I trusteve bashkon ndrrmarrjet q jan t lidhura njra m tjetrn n deg t ndryshme t industries si psh. Qymyrguri ,Metalurgjin, Ndrtimin e maqinave etj. Ne SHBA forma m e prhapur e trusteve quhet KONSOLIDIM, ndrsa n Europ quhet THITHJE. d) KONSORCIUMI sht bashkimi I nj vargue ndrrmarrjesh t degve t ndryshme t Industrise, Firmave tregtare, Bankave, Transportit, Sigurimeve etj. Konsorciumet dallohen nga format tjera t bashkimeve monopoliste me dy veori: S pari n pjesn m t madhe t prfshijn jo vetm ndrrmarrjet e degve t ndryshme t industrise, por edhe edhe ndrrmarrjet e transportit, tregtare ,t shrbimeve komunale, t bankave dhe t shoqrive financiare. S dyti krijimi I konsorciumeve nuk bhet me ann e marrveshjeve t lidhura midis ndrrmarrjeve t ndryshme t veanta pr t kufizuar ose pr t humbur pavarsin e tyre, por me ann e mbledhjes s aksioneve nga manjatt financiar. Si shembull t konsorciumeve jane: Konsorciumi Italian FIAT, Kosorciumi Gjerman SHNAJDER KREZO, Konsorciumi Fancez FARBEN INDUSTRI etj. Monopolet dhe konkurenca Konkurrenca bazohet n pronn private edhe monopolet vazhdohen n pronn privat dhe kontraditen themelore t kapitalizmit. Nga kjo del se n imperializm lufta e konkurrencs ka karakter t ashper dhe shfaqet n kto forma: a) Konkurrenca midis ndrrmarrjeve t pamonopolizuara, b) Konkurrenca midis monopoleve dhe capitalistve q nuk futen n monopole, c) Konkurrenca midis monopoleve t ndryshme, d) Konkurrenca brenda vet bashkimeve monopoliste. Konkurrenca midis monopoleve dhe Autsajdereve Metodat kryesore t konkurrencs midis monopoleve dhe ndrrmarrjeve t pamonopolizuara jane: 1. Heqja e mundsis pr ti siguruar lndt e para, 2. Heqja e mundsis s Transportit, 3. Bashkimet e puntorve tek ndrrmarrjet e karteluara, 4. Heqja e tregjeve t shitjes, 5. Ulja me qllim e mimeve, 6. Heqja e mundsive pr kredi etj.

31
Konkurrenca midis monopoleve Kjo lloj konkurrence zhvillohet mbrenda monopoleve t nj dege dhe midis monopoleve t degve te ndryshme, si dhe midis monopoleve produktet e t cilave zevendsojn njeri tjetrin. Konkurrenca brenda nje monopoli Konkurrenca brenda nj monopoli sht luft e ashpr q zhvillohet brenda t njjtit monopol nga pjesmarrsit e tij. Brenda nj monopoli zhvillohet luft e pjesmarrsve pr percaktimin e mimeve dhe Brenda t njjtit kartel zhvillohet luft edhe pr tregjet e shitjes. Sundimi i monopoleve dhe aktiviteti i tyre Shkallen e prqndrimit t prodhimit dhe centralizimit t kapitalit, formimin e monopoleve si dhe ndikimin e tyre n jetn ekonomike dhe shoqrore n SHBA tregon fakti se n listen e monopoleve m t mdha n bot n vitin 1969, 2/3 jan monopole Amerikane, ndrsa 1/3 jan t vendeve t tjera. Industria e Automobilave n SHBA Nj ndr degt m t monopolizuara n SHBA shte industria e automobilave. Procesi i monopolizimit n kt deg t industris sht kryer me nj shpejtsi shume t madhe P.sh. nga 83 firma t cilat prodhonin automobila n vitin 1922 pas lufts s dyte botrore, ky numr zvoglohet n 10 firma, ndrsa ne kohen e fundit ky numer ka arritur ne 5 firma.

N industrin e Automobilave ne SHBA mbizotrojn 3 monopole t medha e kto jan: GJENERAL MOTORS 50% FORD dhe 30% KRAIZLER. 20% Industria e Nafts Kjo deg e industris n vitet e fundit ka prjetuar nj zhvillim t madh q bri q kjo t jet nj ndr degt m t monopolizuara n tr botn. Nj ndr monopolet m t mdha n ket deg sht trusti i nafts Standard Oil . Prodhimi i elikut Procesi i monopolizimit ndodhet n zhvillim e sipr dhe n SHBA prfshin t gjitha degt e ekonomis. Ka koh q n kt deg rol vendimtar luajn disa korporata t mdha si sht JUNAJTED STEITS STILL , e cila n periudhn n mes t dy luftrave botrore kontrollonte mse 40% t prodhimit t hekurit dhe t elikut ne SHBA . Ky kombinat metalurgjik prodhon mse 40 milion tonelata elik. N vitin 1972 pasuria e ktij kombinati vlersohet afro 6.7 miliard dollar, ndrsa vllimi i qarkullimit rreth 5.4 miliard dollar. Roli i monopoleve ne Britanin e Madhe dhe n Franc Procesi i monopolizimit n Britanin e madhe ka qen m i ngadalsuar se n SHBA dhe Gjermanin perndimore . N industrin e Nafts dallohet korporata Anglo Holandeze SHELL , aktivi i s cils sht vlersuar afro 20 miliard dollar, ndrsa vllimi i qarkullimit m tepr se 14 miliard dollar. Rolin kryesor n metalurgjin e zez e luajn pes ndrrmarrje t mdha monopolistike, t cilat n vitin 1960 kontrollonin mse 57% t prodhimit t elikut. Roli i monopoleve dhe shtrirja e sundimit t tyre n Japoni N Japoni procesi i monopolizimit t ekonomis n mnyr intenzive fillon t zhvillohet n periudhn midis dy luftrave botrore. Gjat historis s zhvillimit t monopoleve n Japoni pati nj sr baticash dhe zbaticash sidomos n ditt e para t paslufts s dyt botrore N Elektroindustri dallohen 13 korporata nga t cilat dy m t mdha monopoliste, t cilat kontrollojn 62% t kapitalit aksionar dhe 35% t qarkullimit t ksaj dege t rndsishme n ekonomin japoneze. N industrin Kimike sundojn 10 ndrrmarrje t mdha monopoliste, t cilat kontrollojn m tepr se 80% t disa produkteve kimike. N industrin e Automobilave nga 10 firma dy m t mdha prodhojn mse 60% t prodhimit t t gjitha llojeve t automobilave. Nga e gjith kjo q u tha del se ekspansioni I procesit t monopolizimit n periudhn e kapitalizmit bashkohor n mnyr t qart vrteton thnjet themelore t LENINIT mbi monopolet dhe rolin e tyre n ekonomine Kapitaliste. FUND

32

Teoria e prodhimit Analiza e prodhimit Funksioni i prodhimit

Q = F(K,L) Q sht sasia e produkteve t prodhuara. K sht kapitali (imputet e kapitalit). L sht puna (inputet e puns). F sht form e funksionit t relacionit inpute dhe outpute. Maksimumi i sasis s outputeve, q do tprodhohet me njsit K t kapitalit dhe njsit L t puns. Funksioni i prodhimit Forma algjebrike Forma lineare e prodhimit: inputet jan substitute t prsosura. Funksioni Leontief i prodhimit: inputet prdoren n proporcion fiks. Funksioni Cobb-Douglas i prodhimit: inputet kan karakter t substitutimit. Matja e Produktit Produkti total Produkti total (TP): maksimumi i outputeve i prodhuar me nj sasi t inputeve. Shembull: Funksioni Cobb-Douglas: .5 .5 Q = F(K,L) = K L K i caktuar p 16 njsi. Funksioni i prodhimit Cobb-Douglass n afat t shkurtr: .5 .5 .5 Q = (16) L = 4 L Produkti total, kur prdoren 100 njsi t puns? .5 Q = 4 (100) = 4(10) = 40 units Funksioni i prodhimit t dy faktorve Siprfaqja diskrete prodhuese Produkti Total, Mesatar dhe Margjinal pr inputin X, kur Y = 2 Matja e produktit: Produkti margjinal pr input Produkti margjinal i nj input: ndryshimi n produktin total i cili i atribuohet njsis s fundit pr nj input. Produkti margjinal i puns: MPL = DQ/DL Matja e outputit t prodhuar nga puntori i fundit. Pjerrsia e funksionit afatshkurtr t prodhimit (n ndrlidhje me punn). Produkti margjinal i kapitalit: MPK = DQ/DK Matja e otuputit t prodhuar nga njsia e fundit e kapitalit. Kur kapitali lejohet t t ndryshoj n afat t shkurtr, MP K sht pjerrsi e funksionit t prodhimit (n ndrlidhje me kapitalin). Kthimi rrits, i turbullt dhe negativ margjinal Norma margjinale e substituimit teknik (MRTS) Norma me t ciln dy inpute zvendsohen , duke e mbajtur nivel t njjt t outputit. Shfrytzimi optimal i faktorit variabl Firma do t angazhoj njsin shtes t puns, derisa t ardhurat margjinale t fituara nga shitja e produktit jan m t larta nga kostot margjinale t angazhimit t faktorit shtes. T ardhurat shtes t cilat fitohen me shpenzimin shtes t njsis s puns quhen vler e produktivitetit margjinal t puns MRPL MRPL=(MPL)(MR) Izokuantat prfaqsuese nga figura 2 Izokuantat e inputeve (zvendsues) Izokuantet e inputeve (bashkplotsues) Izokuanti Leontief Izokuanet Cobb-Douglas Inputet nuk jan zvendsuese t plota. Norma margjinale zbritse e zvendsimit teknik. sht prdorur sasi m e vogl e nj inputi n procesin e prodhimit, duke rritur m tepr sasin e inputit tjetr pr t prodhur nivel t njjt t prodhimit. a b Q=K L

33
MRTSKL = MPL/MPK Variablat pr inputet x dhe y (hapsira relative e izokuanteve Isocost Kombinimi i nputeve t cilat prodhojn nj sasi t caktuar t outputeve me t njjtat kosto: wL + rK = C Pr kapitalin: K= (1/r)C - (w/r)L Ndryshimi i mimit t inputeve ndryshojn pjerrsin e vijs s izokostos. Minimizimi i kostove Produkti margjinal i shpenzimit t do euro duhet t jet i barabart pr t gjitha inputet: Pra, Minimizimi i kostove Zvendsimi optimal i inputeve Rruga e ekspansionit T ardhurat rritse, konstante dhe zbritse t shkalls

34

QEVERISJA E KORPORATS
ka sht? Nj grup marrdhniesh ndrmjet menaxhmentit t ndrmarrjes, bordit t drejtorve t tyre, aksionarve t tyre dhe palve t interesuara pr t Mbrojtur t drejtat e Aksionarve Respektuar t drejtat e palve t interesuara Prkufizimet Aksionart japin kapitalin (ata jan pronart e Ndrmarrjs) Palt e interesuara prfshijn puntort, instituticonet financiare (huadhnsit), konsumatort, furnizuesit, komunitetin lokal, qeverin, grupe sociale dhe pr mbrojtjn e ambientit OECD - (OBZHE) Organizata pr Bashkpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik e prbr nga 30 shtete antar t cilt jan t zotuara n: Qeveri Demokratike & 4Ekonomi e Tregut & Qeverisje t mir t korporats Parimet e OBZHE mbi Qeverisjen e Korporats I publikuar n 1999 me shtesat e bra n 2004 nga OBZHE pas konsultimeve me qeverit kombtare t shteteve antare, sektorit privat dhe organizative ndrkombtare. Komisioni Evropian merr pjes n proces me status si gati (quasi) antar. Shumica prej shteteve antar t BE po ashtu bjn pjes n OBZHE. Pranohet se nuk ka vetm nj model q mund t aplikohet n t gjitha shtetet, mirpo parimet paraqesin karakteristikat e prbashkta t cilat jan themelore pr qeverisje t mir t korporats kudo Parimet e OBZHE pr QK (2004) I. Siguron baz pr struktur efektive pr qeverisje t korporats II. T drejtat e aksionarve dhe pozitat kye t pronarve III. Trajtim i drejt i Aksionarve Parimet e OBZHE pr QK (2004) IV. Roli i palve t interesuara n qeverisjen e korporats V. Zbulimi dhe Transparenca VI. Prgjegjsit e Bordit I. Sigurimi i bazs pr struktur efektive pr qeverisje t korporats Struktura duhet t nxis tregjet efikase dhe transparente, t jet n prputhje me sundimin e ligjit dhe n mnyr t qart t ndaj prgjegjsit midis autoritetve t ndryshme mbikqyrse, regulative dhe zbatuese II. T drejtat e aksionarve dhe pozitat kye t pronarve T mbroj dhe t ndihmoj n shfrytzimin e t drejtave t aksionarve T gjith aksionart duhet t ken mundsin pr nj rivendosje efektive n rast t shkeljes s drejtave t tyre Katr t drejtat kryesore t Aksionarve T marrin pjes dhe votojn n Mbledhje e Prgjithshme Vjetore (MPV) dhe Mbledhja e Prgjithshme e Jashtzakonshme (MPJ) Marrja rregullisht e informatave relevante dhe t mjaftueshme n koh t duhur Zgjedh dhe largon bordet e drejtorve por i lejon atyre prgjegjsi t plot Aprovon transaksione t jasht zakonshme III. Trajtim i drejt i Aksionarve Siguron trajtim t drejt t t gjith aksionarve, duke prfshi aksionart pakic dhe t huaj IV. Roli i palve t interesuara n qeverisjen e korporats I njeh t drejtat e palve t interesuara si jan t vendosura nga ligji ose prmes marrveshjeve reciproke dhe siguron bashkpunimin aktiv ndrmjet ndrmarrjes dhe palve t interesuara pr t krijuar pasuri, vende pune dhe vetqndrueshmri financiare t ndrmarrjeve t shndosha financiare Respektimi i palve t interesuara Zhvillimi i kulturs korporative pr t siguruar sjellje etike nga bordi i drejtorve, oficert dhe puntort

35
Zbulimi dhe Transparenca T sigurohet se zbulimi me koh dhe i sakt sht br n t gjitha shtjet e rndsishme q kan t bjn me ndrmarrjen, duke prfshir situatn financiare, performancat, pronsin dhe qeverisjen e ndrmarrjes VI. Prgjegjsit e Bordit T sigurojn udhheqjen strategjike t kompanis, mbikqyrje efektive e menaxhmentit dhe prgjegjsin e tyre pr kompanin dhe aksionart Si duhet t mbrohen t drejtat e Aksionarve Emroni Bordin e drejtorve n MPV t Aksionarve Siguroni q Bordi i Drejtorve t emroj oficert me procedura formale, t ashpra dhe transparente Siguroni q oficert prmbushin obligimet e tyre ndaj Bordit t drejtorve Si duhet t mbrohen t drejtat e Aksionarve Siguroni prmbajtjen e Bordit Menaxhues Siguroni raportim t mir dhe t audituar financiar dhe t llogarive sipas standardeve ndrkombtare t kontabilitetit Prgatitni llogari mujore pr menaxhmentin Zbuloni do ndodhi t rndsishme dhe fakte t cilat kan ndikim n ndrmarrje Bni Drejtort e Bordit dhe oficert prgjegjs pr veprimet e tyre Si duhet t mbrohen t drejtat e Aksionarve Shprbleni performancn e mir Dnoni performancn e dobt Lidhja ndrmjet qeverisjes s korporats dhe investimeve Qeverisja e mir e korporats siguron transparenc e cila i bn ndrmarrjet m atraktive dhe m t vlefshme pr investitort apo blersit. N shum raste, blersit serioz do ti anashkalojn ndrmarrjet ku nuk ka transparenc. Qeverisja e dobt e korporats do t lejoj palt e tjera t prfitojn prmes politikave t korruptuara. Qeverisja e dobt e korporats do t siguroj q investimet t shkojn diku tjetr. Lidhja ndrmjet qeverisjes s korporats dhe anti korrupsionit Nse dshironi ta thyeni korrupsionin, qeverisja e mir e korporats sht nj proes ky. Nse e thyeni korrupsionin, ju do t inkurajoni m shum kompani t huaja t investojn dhe t kryejn veprimtarit n Kosov. Kjo do t thot vende pune, zhvillim i qndrueshm dhe shrbime publike t prshtatshme (shkolla, rrug, pensione). Qeverisja e Korporatave e Kompanive Holding E kam prshkruar Mbrojtjen e t Drejtave t Aksionarve prmes pozitave dhe prgjegjsit e Bordit Kjo sht Qeverisja e Korporats V.

36

Periudha e Tranzicionit
Nderlidhmeria midis ekonomise dhe demokracise Synimet e procesit te transformimit Qellimi i procesit te transformimit per vendet e Europes Qendrore dhe Lindore,ku sistemi demokratik-liberal qendron ne lirine e individit e cila konsiderohet si pjese e pandashme nga liria ekonomike Gjate periudhes se tranzicionit kemi disa komponente qe mund te permbledhen ne disa grupe,ato jane: 1.Stabilizimi makroekonomik(intern dhe ekstern) 2.Reforma e sistemit te cmimeve dhe futja e metodave dhe kritereve afariste te tregut 3.Duke sendertuar pershtatjen strukturale ne sektorin e nderrmarjeve shteterore,respektivisht shoqerore 4.Ridefinimi i rolit te shtetit 5.Reforma e transferit social dhe sigurimi I nje infrastrukture te shendoshe 6.Rikthimi i vendeve ne tregun financiar nderkombetar dhe normalizimi i kthimeve te borxheve te jashtme dhe te ekonomise se ketyre vendeve ne ekonomine globale boterore Periudha e tranzicionit ndahet ne 4 faza: Faza e pare : 1. koncentrohet ne liberalizimin e cmimeve 2. stabilizimin makroekonomik 3. realizimin deri ne nje nivel te caktuar te konvertibilitetit te valutave nacionale dhe liberalizimin e tregtise se jashtme Faza e dyte: perqendrohet ne pershtatjen strukturale dhe duke perfshire krijimin e tregut te faktoreve te prodhimit,definimin e te drejtave te struktures se pronesise dhe hapjen ndaj ekonomise globale boterore Faza e trete: perqendrohet ne ringjalljen e ekonomise nga nje resecion i thelle si pasoje e kercimeve te shpejta ne anen e ofertes dhe kerkeses. Keto vine ne shprehje pas zbatimit te fazes se pare dhe dyte. Faza e katert: paraqet periudhen e zhvillimit te ekuilibruar stabil,te mbeshtetur ne politiken makroekonomike Nga niveli i zhvillimit ekonomik dhe hapja e ekonomise globale boterore varet percaktimi I fazes se tranzicionit dhe periudha kohore e procesit te tranzicionit Nderlidhmeria midis ekonomise dhe demokracise Ekonomia politike analizon ekonomine bashkekohore ne baze te tri dimenzioneve,qe do te thote se analizon ate qe quajme ekonomi tridimenzionale Ekonomia tridimenzionale perfshin: 1.konkurrencen 2.komanden 3.ndryshimin Konkurrenca dimenzion horizontal Komanda dimenzion vertikal Ndryshimi dimenzion kohor Konkurrenca ka te beje me kembimin dhe zgjdhjen e lire e cila luan rol dominant ne te gjitha reformat e interaksioneve te tregut Komanda lidhet me aspektet e maredhenieve ekonomike ku forca luan rol vendimtar. Dimenzioni i urdherimit quhet vertikal per shkak se orientohet kah individet apo grupe njerezish te cilet jane jo te barabarte me crast dikush nga ata eshte me i larte se tjetri. Nje person apo grup gjendet ne maje kurse tjetri eshte i nenshtruar.Ne te kunderten e komandes ndodhet zgjedhja. Faktori kryesor i cili ndikon ne ndryshimin e kapitalizmit eshte sistemi i investimieve me qellim te fitimit e qe lidhet me tendencen e kapitalizimit per zgjerim. Dimenzioni kohor quhet NDRYSHIMI per shkak se eshte proces i cili kryhet brenda kohes se caktuar Kapitalizimi si sistem shkon drejt ndryshimeve permanente ne te ardhmen ku e tanishmja e nje mase te konsiderushme edhe e ardhmja behet e shkuar. Dialektika e trendeve te tanishme zhvillohet ne dy drejtime: 1. gjithnje e me shume deperton procesi i nderlidhjes dhe ndervashmeria me e madhe e individeve,regjioneve dhe kombeve 2. verehet pavarsia me e theksuar e individit si personalitet kreativ ne te gjitha proceset te cilat kane te bejne me te apo ndodhin afer tij Esenca e ndervarshmerise ne mes te ekonomise dhe demokracise niset nga definimi unik i sistemeve ekonomike

37
Sistemet ekonomike paraqesin mardheniet ne mes te njerezve Tri vlerat themelore te cilat luajn rol te rendesishem ne percaktimin e ndonje sistemi ekonomike jane: - efikasiteti - drejtesia - demokracia Efikasiteti i ekonomise te caktuar matet me raportin ne mes te sasise se dhene te inputeve te perdorura ne ndonje sistem ekonomik per prodhimin e sasise se caktuar te te mirave materiale dhe sherbimeve Drejtesia njerezit ne ndonje sistem ekonomik ne menyre te barabarte e mbajne barren dhe gezojne leverdi nga ky sistem ekonomik Ideali i se drejtes : veprimi i drejte rezultati i drejte Veprimi i drejte : menyra e kryerjes se ndonje pune,psh., angazhimi i njerezve ne pune ne te cilen trajtohen njesoj Rezultati i drejte eshte rezultat jodiskriminues i grupit dhe individeve ne ndonje proces shoqeror Kontrolla demokratike 3 karakteristika themelore : - pergjegjsia e forces - lirite qytetare - barazia politike Aprovuesit e vendimeve duhet qe te jene pergjegjes para popullit qe i perkasin per keto vendime ne baze te vlersimeve periodike apo permes nderrimit te mundshem ne konkurrencen politike pluraliste Themeli i demokracise qendron ne ate qe vendimet kryesore te cilat perkojne me jeten dhe punen e shumices se njerezve,duhet shqyrtuar dhe per to duhet votuar dhe kontrolluar drejtperdrejte apo ne menyre indirekte nga ana e atyre qe iu perkasin vendimeve.

38

Pytje nga Ekonomiksi Menaxherial

1.Komento dhe parqit me disa shembuj diskriminimin e cmimeve? 2.Paraqit strukturen e prones ne nderrmarrjet e transformuara 3.Cka paaqet cmimi pengues apo cmimi kufi hyrje? 4.Si e kuptoni konkurrencen e perkryer ne hapin e gjat, duke I numruar disa karakteristika te saje? 5.Paraqitni shembuj te faktorit fiks dhe variabik me mundesi prodhimi? 6.Si shprehet ligji i renies se rendimentit si forma e kurbes se produktit totael? 7.Cfar eshte koncepti i vleres zbritese , konstante dhe rritese te shkalles? 8. Cfare jane faktoret variabil dhe ata fiks ne funksionin e prodhimit? 9.Komento dhe paraqit format e konkurrences ? 10.Paraqit formen e cmimit total? 11. Jepni disa shembuj te faktoreve fiks dhe variabil ne funksionin e prodhimit? 12. Diskutoni procesin e tranzicionit si proces ekonomik ne vendet postsocilaiste? 13.Paraqit dhe komento modelin e cmimit mesatar. 14.Cfare eshte lidhja ndermjet produktit margjinal dhe produktit mesatar te faktoreve te prodhimit ? 15.Pse izokuantet dallojne prej kurbes se indifferences? 16.Cka eshte dobia e funkisonit te prodhimit ne analizen e prodhimit te firmes? 17.Cka kuptoni me tranzicion? 18.Mungesat e marrjes se vendimeve menagjerike? 18.Kurba e indifferences? 19.Izokuanti? 20.Identifiki firmat per ta zene hapin ne kosove?> 21.Komento kurben e kerkeses se pjerret? 22.Teoria e lojrave? 23. N nje industri me konkurenc te perkryer firma a ka nevoj tem err vendime mbi caktimet e qmimeve 24.Nese firmat shesin produkte te ndryshme paraqesin; a) monopol; b)oligopol I difercuar; c)oligopol I thjesht; d)asnjera 25. Barrierat hyrse ne industry mund te definohen si; 26.Oferta dhe kerkesa ne tregun e te mirave dhe sherbimeve dhe paraqitja e grafikut 27.Karkteristikat krysore te perjudhes se trazicjonit; 28.Paraqit procesin m efikas n funksionin e prodhimit me kombinimin e puns dhe kapitalit? 29. Kur t gjitha firmat n analiz prodhojn produkte t njjta ather krkesa si mund t gjendet? 30. Bj identifikimin e politave adekuate n biznes? 31. Oferta dhe krkesa n tregun e t mirave dhe shrbimeve, paraqitja grafike? 32. Arsyet qe lindin per te permiresuar marrjen e vendimeve mund te permblidhen? 33. Objektivat e marrjes se vendimeve? - Objektivat menaxheriale? 34.Kur nje sasi produktesh rezultojne me deficit, menaxheri duhet te? 35. Faktoret e tranzicionit? 36. Zgjedhja e problemit te produktet q rezultojn me defekt? 37. Komento disa elemente kyqe per ta zene hapin ne biznes? 38. Paraqit disa forma te biznesit dhe komento? 39. Komento klasifikimin e modeleve? 40. Cka ka ndodhur me bizneset tek ne? 41. Ne realizimin e funksionit qellimor te firmes qe eshte max. I fitimit supozimet mund te tregohen ne figure + komenti? 42. Shpjego situaten e monopolist natyror te parregulluar? (MR=LMC), te rregulluar ( P=LAC), dhe situaten kur eshte me se efienti ne aspektin shoqeror ( P=LAC=D). 43. Paraqiteni grafikisht sistemin e procesit te tranzicionit? 44. Paraqit grafikisht profitin per te mira materiale ne konkurrencen e perkryer? 45.Kur te gjitha firmat n analiz prodhojn produkte t njjta, athr krkesa si mund t gjendet? 46.Komento balansimin e maksimizimit t profitit n monopolin e pastr? 47.N far formash mund t paraqitet funksioni i prodhimit? 48Konkurenca e prkryer n nj ekonomi t tregut mund t paraqitet: a)b)c)d)e)f) 49.Paraqit modelin e mimit mesatar? 50.Oferta dhe krkesa n tregun e t mirave dhe shrbimeve dhe paraqitja grafike? 51.Numro aksiomat themelore mbi sjelljet e konsumatorve?

39

Prgjegje n Ekonomiks Menaxherial

1.Te paraqitet funksioni i prodhimit ne 2 inpute, njera fikse dhe tjetra variabile,te paraqitet ne tabele...
*Funksioni i prodhimit shpreh lidhjen midis sasis s inputeve t prdorura dhe produktit t prodhuar. Q = f(K, L), Ekuacioni tregon se madhsia e produktit (Q) sht funksion i madhsis s kapitalit t fiksuar (K) dhe variablit pun (L) t prdorur nga firma n nj gjendje t dhn teknologjie. Ai tregon se si ndryshon prodhimi maksimal i arritshm, n qoft se ndryshojm madhsit e inputit variabl t prdorur. N nj periudh afatshkurtr, kur madhsia e kapitalit sht e fiksuar dhe puna merret si faktor variabl, firma mund t prodhoj m shum produkte n qoft se pajton m shum puntor.

Ne shembull shihet se si ndryshon prodhimi I produketit toral me ndryshimin e variablit pune 2.Procesi me efikas I funksionit te prodhimit me kombinimin Pune dhe Kapital. Puna a 0 0 10 24 31 36 40 39 b 1 4 12 28 36 40 42 40 12 8 36 40 40 36 c 2 10 10 23 33 36 36 33 7 18 28 30 30 28 3 13 3 8 12 14 12 12 Kapitali 3.Karakteristikat kryesore te periudhes se tranzicionit: a.Stabiliteti Makroeknomik(I brendshem dhe I jashtem); b.Reforma e sistemit te cmimeve dhe futja e metodave dhe kritereve afariste te tregut c.Duke sendertuar pershtatjen strukturale ne sektorin e ndemarrjeve shtetrore-afariste te tregut. d.Ridefinimi I rolit te shtetit. e.Reforma e transferit social dhe sigurimi I nje infrastructure te shendoshe. f.Rikthimi i vendeve ne tregun financiar nderkombetar dhe normalizimi i kthimeve te borxheve te jashtme dhe te ekonomise se ketyre vendeve ne ekonomin globale. 4.Konkurrenca e perkryer: A.Ne gjendjene e konkurrences se perkryer, firmat nuk kane nevoje te marrin vendim per te percaktuar cmimin, ngase cmimin e te cilin secila firme duhet te shes produktet e veta, do te percaktohet nga forcat e tregut te kerkeses dhe ofertes. Secila firme do te jete ne gjendje te shes shume produkte me ate cmim, por, nuk do te mund te shes asnje produkt mbi ate cmim, ngase kokurrentet e saj do te prodhojne produkte identike dhe do ti shesin ato me cmimin e tregut te konsumatoreve, te cilet jane mire te informuar per cmimin e ofruar nga secila kompani. B.Ndrsa krejt e kundrta ndodh n hapin e gjat, ngase firmat trhiqen t hyn n industri duke u motivuar nga fitimi I madh q bnin firmat n hapin e shkurtr; n kt rast konkurrenca plotsuese do t eliminoj profitet e bra. C.Konkurrenca e perkryer dhe Rivaliteti: Ne kete tip te struktures se tregut, cmimet caktohen nga tregu dhe firmat eshte pranuese e cmimit, nuk ka asry per reklame, ngase te gjitha firmat prodhojne produkte te njejta me crast konsumatoret dijne gjithqka rreth produktit. Vendimi i vetem qe duhet te marr firma ne hapin e shkruter eshte niveli i outputit; ndersa ne hapin e gjate, firmat duhet vetem te sigurojne ndertimin e uzinave me cmime sa me te uleta. 5.Tranzicioni: N literature shencore dhe profesioniste, nocioni i tranzicionit nnkupton periudhn e zhvillimit, n t ciln patjetr duhet t merren procese gjithperfshirese, te ndryshimeve ekonomike dhe te struktures shoqerore. Thn thjesht eshte procesi i kalimit nga ekonomia e komanduar ne ekonomin e tregut. 6.Kurba e pjerrt e krkess: Lakorja e kerkese(e cila rezulton nga grafiku), ka nje nyje ne te, duke vazhduar nga kjo, lakorja e te ardhurave margjinale ka cdo here e me te theksuar nje diskontunitet, duke marre formen e kembes se qenit. Kjo rrjedh drejtperdrejt nga sjellja e kerkeses, nese firmat nese firma deshiron te shese me teper, ajo duhe te ule cmimin etyre; si rezultat, te ardhurat shtese te fituara nga njesia shtese e autputit te shitur, do te jete shume me e vogel apo negative. 7.Cmimi kufi i hyrjes: Mund te definihet si cmimi me i larte i cili mund te caktohet nga firmat bartese pa shkaktuar hyrje te reja ne industri. Puna (L) Produkti total (Q)

40
8.Barrierat e hyrjes: Mund te definohen si perparsi qe i posedojne firmat bartese te industries ndaj konsumatoreve potencial. Ne disa raste, keto barriera, mund te jene absolute, keshtu qe firmat e reja nuk mund te hyjn ne industry, pa marre parasysh se sa lart mbahet cmimi nga barrierat. Brain Porter: -Perparesit e shpenzimeve absolute(firmat bartese kane lidhje shtese per resurset e nevojshme ne industry, teknologji pronesore te padiskutueshme nga konkurrentet, lokacion te favorshem, etj) -Ekonomia e vellimit(Ekzisitimi i pandashmerise dhe perparesive te specilizimit ne prodhim dhe ne menaxhim) -Diferencimi i produkteve. 9.Diskrimini i cmimeve: Nenkupton rastin e monopolist, kur firmat mund te konsiderojne si me praktike dhe me profitabile te shesin produktin e njejt me cmime te ndryshme. -Per te ndodhur diskriminimi duhet te plotesohen dy kushte: Se pari: tregu total per produkte duhet te jete i ndashem ne nentregje, te cilat kane elasticitet te ndryshem te kerkeses ndaj atyre cmimeve. Se dyti: ato tregje apo nentregje duhet te ndahen ne menyre te sukseseshme, ashtu qe bleresi ne nje treg nuk mund te shese produktin e blere ne tregun tjeter. a.Diskriminimi i cmimeve i shkalles se trete: ndodh atehere kur tregu global eshte i ndare ne nje numer nentregjesh, duke pasur secili prej tyre nje numer bleresish, te cilet ngarkohen me cmime te njejta ne ate nentreg. b.Diskriminimi i cmimeve i shkalles se pare: eshte i mundur kur cdo bleres i produkteve te firmes ngarkohet me cmime te ndryshme, ne kete rast ekziston nje treg i veqant per cdo njesi te autputit te shitur. 10.Definimi i Konkurrences se perkryer: Ne konkurrencen e perkryer industria eshte konkurruese ne ate kuptim qe struktura e saj i shpie cmimet teposhte gjer ne nivel te shpenzimeve me te uleta; Rivaliteti ne te vertete nuk ekziston fare, sepse secila firme eshte shume e vogel per tu ballafaquar me forcat e panjohura te tregut me teper sesa nga firmat rivale te njohura. 11.Aksiomat themelore mbi sjelljen e konsumatoreve: A.Kosumatoret jane racional; B.Konsumatoret jane te vetinteresuar C.Secili konsumatore individual eshte gjykuesi i vetem valid i mireqenies se tij personale. Nese jane pranuar keto aksioma, atehere rezulttin te cilin e merr konsumatori nga posedimi I sasive te ndryshme te mallit, mund te maten nga sasi per te cilen ai eshte I gatshem te paguaj. 12.Konkurrenca Monopoliste: A. Balanci ne konkurrencen monopoliste: Ky tip i industries ngjane me konkurrencen e perkryer ne ate se kjo permban nje numer te madh te firmave te vogla dhe ekziston hyrje e lire ne industri ne hapin e gjate. Sidocofte, ne konkurrencen monopoliste ekziston nje shkalle e diferencuar e produkteve ne ate se secila firme prodhon produkte te ndryshme me dallime te vogla. B. Konkurrenca monopoliste dhe alokimi i resurseve: meqense ne kete tip te industries secila firme prodhon produkte te ndryshme, logjikishte rrjedh se eshte e nevojshme te kete edhe lakore te ndryshme te shpenzimeve dhe te kerkeses; Nese eshte keshtu firma eshte ne pozite ndryshme me crast nje diagram nuk mund te ilustroje cdo nast. Ky problem u tejkalua nga krijuesi i modelit Chamberlin ne vitin 1933, duke pervetsuar supozimet heroike se cdo firme ka lakore te njejte te shpenzimeve dhe te kerkeses, perkunder prodhimit te pordukteve te ndryshme edhe kur te ndodhin hyrje te reja ne treg. 13.Oligopoli: Termi oligopol i referohet industries ne te cilen ekzistojne vetem disa firma. Karakteristike e rendesishme e nje industrie ologopoliste eshte se firmat jane ne vartesi me njera-tjetren. Oligopolet jane te veshtira te definohen per disa arsy: Se pari, mund te ndryshojne sa i perkete numrit te firmave, e te cilat mund te ndryshojne nga dy (DUOPOL) gjer ne me teper se dhjete. Se dyti, mund te ndryshojne sa i perkete shkalles se diferencimit te produkteve. Se treti, ato ndryshojne sa i perket kushteve te hyrjes. 14.Monopoli: A.Balanci i maksimizimit te fitimit ne monopolin e paster: Ne kete tip struktures se tregut, firnat dhe menaxhmenti i saj kane shume me teper diskrecion per te vendosur per objektivat dhe aksionet e tyre. Ata perqendrohen me shume per te zgjidhur nje objective, se sa maksimizimin e fitimit. Meqense eshte vetem nje firme ne industri, lakorja e kerkeses per nje monopol eshte e njejte si kur edhe lakorja e kerkeses per tere industrine.

41
B. Monopoli dhe alokimi i gabueshem i burimeve: Nese nje industri eshte monopol, thuhet se eshte bere alokimi i gabueshem i resurseve, kjo ndodh per disa arsye: Se pari, firma nuk eshte e detyruar te caktoje garnituren e uzinave dhe te pajisjeve, e cila ka shpenzime me te uleta te mundshme; Se dyti, fitimi i profitit ne monopol shpesh konsiderohet si e ardhur e pandershme dhe e cila nuk duhet te lejohet; Se treti, edhe ekonomikisht me e rendesishe, cmimi ne monopol nuk eshte i barabart me shpenzimet margjinale. 15.Kartelizmi: Nese firmat jane te ndervaruara ndaj njera-tjetres dhe pranojne ate ndervaresi, nje rezultat i mundhshem i kesaj situate eshte se ato bashkohen dhe sillen si monopol, kjo nenkupton formimin e kartelit; Fatemiresisht per konsumatoret, ekzistojne disa faktore qe jane krijuar nga shteti per ti ndaluar keto kartele, siq eshte Ligji i konkurrences, Aprovimi i ligjeve me te cilat kartelet trajtohen si jolegale. -Per te pasur sukses nje kartel duhet te analizohen nje numer variablash: Numri i firmave; Diferencimi i produkteve; Publikimi i cmimeve; Norma te uleta te zhvillimit teknologjik; Ekzistimi i asoacioneve tregtare, etj. 16.Udheheqja e Cmimeve: Eshte forme e rendesishme e bashkeveprimit te heshtur, ne te cilen njera nga firmat ne industri merr rolin e udheheqsit te cmimeve, duke caktuar cmimin me te cilin percillet nga firmat tjera. Nese te gjitha firmat prodhojne produkte te njejta atehere firmat caktojne cmimen e njejt me udheheqsin, ndersa nese produktet e prodhuara jane te diferencuara, percjellesit perdorin cmimin e udheheqsit si Standart dhe pastaj i caktojne cmimet e veta me lart apo me posht, varsisht prej cilesis dhe shpenzimeve per prodhim. 17.Lufta e cmimeve: Ekzistojne situate, ne te cilat rivaliteti ne mes te firmave ne nje industri te koncentruar behet aq i ashper aq sa shperthen nje LUFT e cmimeve qe percjllet me uljen e cmimeve gjersa ato te bijne bile edhe nen nivelin e shpenzimeve margjinale, perderisa secila firme perpiqet me deshperim qe te ruaj pjesen e vet te tregut. 18.Teoria e Lojrave: eshte nje teknik matematikore, e cila ka per qellim te shpjegoje Luften e cmimeve, kjo teknike eshte perdore per here te pare ne Luften e dyte Boterore, per te ndihmuar strategeve ushtarak. Kjo teknike ka te beje me sjelljet e rivaleve te ndervarur, ku secili prej tyre ka zgjedhe nje levizje, rezultati i te cileve ne mase te madhe do te varet nga veprimet e te tjereve. 19.Konkurrenca jo e plote apo e persosur: eshte e lidhur ngusht me ate se ketu bejne pjese te gjithe prodhuesit e medhenje te industries; Keta prodhues kane mundesi te bejne ndikime ekonomike ne ngritjen apo uljen e cmimeve; Karakterizohet me nje dinamizem te larte, etj. 20.Disa forma te Politikes konkurruese: Konkurrenca ne tregun monopolist eshte e rrept dhe e shumellojshme, qe zhvillohet midis: A. Organizatave monopoliste dhe prodhuesve te ndryshem individual; B. Ndermjet ndermarrjeve brenda shoqerise aksionare; C. Brenda nje dege dhe disa degeve. Poashtu paraqitene edhe disa forma te reja te konkurrences midis monopoleve si ne tregun kombetar ashtu edhe ne ate nderkombetar, keto jane: A. Konkurrenca midis shteteve te zhvilluara kapitaliste; B. Konkurrenca midis korporateve multinacionale, etj. 21.Format e bashkpunimit monopoliser: A. Kartelet, ky bashkpunim behet ne vullnetin e lire me marreveshje, ku nder marreveshjet kryesore jane: A. Karteli per kufizimin e cmimeve; B. Karteli per rajonalizimin e tregut;C. Karteli per kufizimin e prodhimit; D. Karteli per shfrytezimin e patentave. B. Sindikatat Kapitaliste, eshte forma me e larte e karteleve, te cilat u krijuan me qellim qe te eleminojne ndermjetsuesit ne blerjen e lendeve te para; Sindikata kane per qellim qe te imponojne cmimin e prodhuesve te lendeve te para. C. Trustet, Jane forma e re e centralizimit te kapitalit monopolist dhe format me te zhvilluara te centralizimit te kapitalit u paraqiten ne Angli dhe Amerike. Ketu pronari i kapitalit mund te jete ne nje vend te caktuar, kurse veprimi i kapitalit te tij ne nje regjion tjeter, si forme e tjeter e ketij bashkpunimi jane edhe korporatat multinacionale. 32.Shkallet e marrjes se vendimeve: A. Marrja e vendimeve ne kushte Sigurie(njohje e te gjitha alternativave, vendiet mund te percaktojne zgjidhjen me te mire); B. Marrja e vendimeve ne kushte Risku(Njohje e te gjitha alternativave, vendimet kerkojne supozime per te ardhurat nga alternativat); C. Marrja e vendimeve ne kushte pasigurie(Mosnjohje e te gjitha alternativave, vendimet kerkojne krijushmeri dhe vullnet per te ndermarre riskun perball pasigurise); D. Vendimet e marra ne kushte konflikti(Ndodhe ne raste kur vendimet nuk varen vetem nga vullneti yne, por edhe nga kunderpergjegjet e kundersharit apo konkurrenteve).

42

33.Vendimet e strukturuara: Jane ne rast se kur ato jane te perseritshme dhe rutine, si dhe kur eshte krijuar nje procedure e caktuar per realizimin e tyre. 34.Vendimet e pastrukturuara: Jane ne rast se ato jane te reja, te paprogramauara dhe te vazhdueshme, ne kete rast nuk kemi ndonje metode per gjidhjen e problemit, sepse ky problem eshte i ri, kompleks, etj. 35.Stilet e marrjes se vendimeve: A. Stili Deriktiv - Menaxheret qe perdorin kete stil kane tolerance te ulet ndaj pasigurise dhe orientohen nga problemet teknike dhe detyrat e percaktuara. B. Stili Analitik kane nje tolerance me te larte ndaj pasigurise krahasuar me ate deriktiv; ata kane gjithashtu personalitet me kompleks te njohjes. C. Stili Konceptual duke pasur ne te njejten kohe kopleksitetin e njohjes dhe fokusin tek njerezit, menaxheret koncaptual orientohen ndaj arritjeve dhe njekohesisht besojne ne vartesit. D. Stili i Sjelljes Menaxheret e sjelljes kane interest e larte ndaj organizates dhe njerezve. 36.Grupet Efektive kane: Atmosfere informale, diskutime te gjalla me pjesmarrje te gjere, qartesi detyrash dhe objektivash dhe angazhim ne to; vendimet merren me konsenusl ne raste te rralla vendimet merren me votim; idete shprehen hapur, etj. 37.Grupet Joefektive kane: Atmosfere te tensionuar; diskutime te dominuara nga 1-2 persona; objektivat jane te paqarta; anetaret nuk degjojne njeri-tjetrin; konflikti injorohet dhe shmanget; vendimet me shumice votash, ku pakica eshte e obliguar ti pranoje; lidershipi i centralizuar, etj. 38.Procesi i tranzicionit: Ne kuptimin ekonomik, tranzicioni nenkupton procesin e kalimit nga sistemi socialist ne sistemin capitalist, apo kalimin nga ekonomia e komanduar ne ekonomin e tregut. Qellimi i tranzicionit ne vendet e Eurpoes qendrore dhe lindore, qendron ne lirine e individit e cila konsiderohet si pjese e pandashme nga liria ekonomike. Gjate periudhes se tranzicionit kemi disa komponente qe mund te permblidhen ne disa grupe, ato jane: A. Stabiliteti makroeknomik; B. Reforma e sistemit te cmimit dhe futja e metodave dhe kritereve afariste te tregut; C. Duke sendertuar pershtatjen strukturale ne sektorin e ndermarrjeve shtetrore, respektivisht shoqerore; D. Ridefinimi i rolit te shtetit; E. Reformat e transferit social dhe sigurimi i nje infrastructure te shendoshe; E. Rikthimi i vendeve ne tregun financiar nderkombetar dhe normalizimi i kthimeve te borgjeve te jashtme dhe te ekonomise se ketyre vendeve ne ekonomine boterore. 39.Identifikimi i faktoreve per te zene hapin ne Kosove: A. Identifikimi i potencilaleve ekonomike ne te gjitha fushat; B. Thjeshtezimi i procedurave per regjistrimin dhe licencimin e bizneseve; C. Favorizimi i bizneseve prodhuese dhe disa prej sherbyese; D. Organizimi i konsultave dhe semitareve per aftesimin e bizneseve; E. Ofrimi i lokaliteteve per biznese; F. Ofrimi i projet-ideve; G. Informacione mbi trended e zhvillimit te bizneseve ne tregun global. 40.Identifikimi i politikave adekuate: A. Industria dhe bujqesia si sektore kyqe te zhvillimit ekonomik; B. Energjetika dhe Minjerat; C. Turizmi; D. Strategjia industrial dhe agrobiznesi te menaxhohen me mire dhe te shfrytezojne pervojat e jashtme; E. Kapitali privat ne energji dhe minjera mbi bazen e standardeve te vendeve te zhvilluara. 41.Cka po ndodh me bizneset tek ne: A. Jane thjeshtezuar nivelet e organizimit; B. Biznesi eshte orientuar kah klientet; C. Aplikohen forma fleksibile per punetoret; D. Autorizimet barten tek punetoret. 42.Karakteristikat e periudhes se tranzicionit: A. Kjo periudhe realizohet ne ekzistimin e dy menyrave te prodhimit, Menyra kapitaliste dhe menyra eteiste e prodhimit; B. Realizohet ne kushtet e nje niveli te larte te zhvillimit te forcave prodhuese, revulucioni i tret teknologjik dhe ne hyrjen embrionale te evulucionit; C. Ne vend dominon monizmi ne fushen e motivimit afarist, prones, klases, etj.

43
43. Synimet e procesit te transformimit Qellimi i procesit te transformimit per vendet e Europes Qendrore dhe Lindore,ku sistemi demokratik-liberal qendron ne lirine e individit e cila konsiderohet si pjese e pandashme nga liria ekonomike 44. Gjate periudhes se tranzicionit kemi disa komponente qe mund te permbledhen ne disa grupe,ato jane: 1.Stabilizimi makroekonomik(intern dhe ekstern) 2.Reforma e sistemit te cmimeve dhe futja e metodave dhe kritereve afariste te tregut 3.Duke sendertuar pershtatjen strukturale ne sektorin e nderrmarjeve shteterore,respektivisht shoqerore 4.Ridefinimi i rolit te shtetit 5.Reforma e transferit social dhe sigurimi I nje infrastrukture te shendoshe 6.Rikthimi i vendeve ne tregun financiar nderkombetar dhe normalizimi i kthimeve te borxheve te jashtme dhe te ekonomise se ketyre vendeve ne ekonomine globale boterore 45. Periudha e tranzicionit ndahet ne 4 faza: Faza e pare : 1. koncentrohet ne liberalizimin e cmimeve 2. stabilizimin makroekonomik 3. realizimin deri ne nje nivel te caktuar te konvertibilitetit te valutave nacionale dhe liberalizimin e tregtise se jashtme Faza e dyte: perqendrohet ne pershtatjen strukturale dhe duke perfshire krijimin e tregut te faktoreve te prodhimit,definimin e te drejtave te struktures se pronesise dhe hapjen ndaj ekonomise globale boterore Faza e trete: perqendrohet ne ringjalljen e ekonomise nga nje resecion i thelle si pasoje e kercimeve te shpejta ne anen e ofertes dhe kerkeses. Keto vine ne shprehje pas zbatimit te fazes se pare dhe dyte. Faza e katert: paraqet periudhen e zhvillimit te ekuilibruar stabil,te mbeshtetur ne politiken makroekonomike Nga niveli i zhvillimit ekonomik dhe hapja e ekonomise globale boterore varet percaktimi I fazes se tranzicionit dhe periudha kohore e procesit te tranzicionit 46.Ekonomia politike analizon ekonomine bashkekohore ne baze te tri dimenzioneve,qe do te thote se analizon ate qe quajme ekonomi tridimenzionale 47.Ekonomia tridimenzionale perfshin: 1.konkurrencen; 2.komanden; 3.ndryshimin Konkurrenca dimenzion horizontal Komanda dimenzion vertikal Ndryshimi dimenzion kohor *Konkurrenca ka te beje me kembimin dhe zgjdhjen e lire e cila luan rol dominant ne te gjitha reformat e interaksioneve te tregut *Komanda lidhet me aspektet e maredhenieve ekonomike ku forca luan rol vendimtar. Dimenzioni i urdherimit quhet vertikal per shkak se orientohet kah individet apo grupe njerezish te cilet jane jo te barabarte me crast dikush nga ata eshte me i larte se tjetri. Nje person apo grup gjendet ne maje kurse tjetri eshte i nenshtruar.Ne te kunderten e komandes ndodhet zgjedhja. Faktori kryesor i cili ndikon ne ndryshimin e kapitalizmit eshte sistemi i investimieve me qellim te fitimit e qe lidhet me tendencen e kapitalizimit per zgjerim. Dimenzioni kohor quhet NDRYSHIMI per shkak se eshte proces i cili kryhet brenda kohes se caktuar Kapitalizimi si sistem shkon drejt ndryshimeve permanente ne te ardhmen ku e tanishmja e nje mase te konsiderushme edhe e ardhmja behet e shkuar. 48.Dialektika e trendeve te tanishme zhvillohet ne dy drejtime: 1. gjithnje e me shume deperton procesi i nderlidhjes dhe ndervashmeria me e madhe e individeve,regjioneve dhe kombeve 2. verehet pavarsia me e theksuar e individit si personalitet kreativ ne te gjitha proceset te cilat kane te bejne me te apo ndodhin afer tij Esenca e ndervarshmerise ne mes te ekonomise dhe demokracise niset nga definimi unik i sistemeve ekonomike Sistemet ekonomike paraqesin mardheniet ne mes te njerezve

44
49.Tri vlerat themelore te cilat luajn rol te rendesishem ne percaktimin e ndonje sistemi ekonomike jane: - efikasiteti - drejtesia - demokracia Efikasiteti i ekonomise te caktuar matet me raportin ne mes te sasise se dhene te inputeve te perdorura ne ndonje sistem ekonomik per prodhimin e sasise se caktuar te te mirave materiale dhe sherbimeve Drejtesia njerezit ne ndonje sistem ekonomik ne menyre te barabarte e mbajne barren dhe gezojne leverdi nga ky sistem ekonomik Ideali i se drejtes : veprimi i drejte rezultati i drejte Veprimi i drejte : menyra e kryerjes se ndonje pune,psh., angazhimi i njerezve ne pune ne te cilen trajtohen njesoj Rezultati i drejte eshte rezultat jodiskriminues i grupit dhe individeve ne ndonje proces shoqeror Kontrolla demokratike 3 karakteristika themelore : - pergjegjsia e forces - lirite qytetare - barazia politike Aprovuesit e vendimeve duhet qe te jene pergjegjes para popullit qe i perkasin per keto vendime ne baze te vlersimeve periodike apo permes nderrimit te mundshem ne konkurrencen politike pluraliste Themeli i demokracise qendron ne ate qe vendimet kryesore te cilat perkojne me jeten dhe punen e shumices se njerezve,duhet shqyrtuar dhe per to duhet votuar dhe kontrolluar drejtperdrejte apo ne menyre indirekte nga ana e atyre qe iu perkasin vendimeve. 50.Thelbi dhe format e monopolit Thelbi i monopolit Baza e kalimit nga kapitalizmi paramonopolistik n imperializm sht zvendsimi i sundimit t konkurrencs s lir me sundimin e monopoleve dhe t konkurrencs s monopoleve. Monopoli sht nj marrveshje, nj aleanc, nj bashkim kapitalistsh q kan koncentruar n duart e tyre prodhimin dhe shitjen e mallrave t ndryshme. Thelbi i monopoleve prqndrohet n tri momente kryesore: S pari koncentrimi i nj kapitali shum t madh, i cili siguron fuqi ekonomike jashtezkonisht t madhe shum kapitalistve t vegjel, S dyti ekzistencen e mundsive t atilla q u lejojn atyre deri n nj shkall t diktojn mime t larta n tregje, S treti ekzistenca e mundsive pr t prvetsuar fitimin maksimal si realizim t sundimit ekonomik t tyre. N krahasim me shoqrit aksionare monopolet jan form m e lart e shoqrizimit t kapitalit. Prandaj F. Engelsi e quan monopolin shkalle t dyt ose t tret t shoqris aksionare. Lindja dhe zhvillimi i monopoleve shkaktuan disa ndryshime n marrdhniet kapitale n prodhim: S pari Monopolet ndryshojn pronn kapitaliste nga prona e kapitalistve t veant, S dyti N ndrrmarrjet monopolistike puntoret nuk shfrytzohen nga kapitalistet e veant, por nga bashkimi i kapitalistve, S Treti Ndryshojn marrdhniet n vet klasn e kapitalistve . Procesi i kalimit t kapitalizmit nga kapitalizmi paramonopolistik n kapitalizmin monopolistik, fillon kah shek. XIX dhe n fillim t shek. XX. Pra kjo sht periudha e lindjes dhe e sundimit t monopolit. Procesi i koncentrimit e sidomos i centralizimit t kapitalit n mnyr rapide jep aso rezultatesh, t cilat shpiejn gjer te sundimi i monopoleve kapitaliste n t gjitha veprimtarit ekonomike: N industri, Tregti, Banka, Komunikacion etj. Por n teorin ekonomike ky proces i ndrlikuar sa i prket Oferts dhe Krkeses shpjegohet n kt mnyr:

45
Kur n treg paraqitet vetm nj shits, ather bhet fjal pr Monopol, ndrsa kur sht vetm nj blers ather bhet fjal pr Monopson. Dy shits krijojn Duopolin, ndrsa dy blers krijojn Duopsonin. Disa shits formojn formojn Oligopolin, kurse disa blers formojn Oligopsonin. N ato raste kur n treg paraqiten shum shits dhe blers, ku secili prej tyre mund t ket ndikim n ecurit e tregut, ather konsiderohet se ekziston Poliopoli dhe anasjelltas Poliopsoni. Organizatat monopolistike shpeshher krijohen ne form t kombinateve. Ekzistojn dy lloje t kombinateve: Kombinatet Horizontale dhe Kombinatet Vertikale Format e Monopoleve Format e monopoleve jan t ndryshme, ato ndahen ne 2 grupe kryesore: Organizatat monopolistike shpeshher krijohen ne form t kombinateve. Ekzistojn dy lloje t kombinateve: Kombinatet Horizontale dhe Kombinatet Vertikale Format e Monopoleve Format e monopoleve jan t ndryshme, ato ndahen ne 2 grupe kryesore: Bashkimet e thjeshta monopolistike, t cilat krijohen n baz t marrveshjeve me afat t shkurtr dhe Bashkimeve monopolistike t zhvilluara Format m t thjeshta t monopoleve jan

46