ExportwijzEr

Uw gids voor exporteren buiten de Europese Unie

inhoudstafEl

Inhoudstafel VooRWooRd
PRaktIjkgetuIgenIs

3 5
6

Hoofdstuk 5 Van offerte tot levering: hoe pakt u het veilig aan?
De offerte De exportprijs De internationale verkoopovereenkomst - het internationale kooprecht - Van verkoopovereenkomst tot geschreven contract - Toepasselijk recht bij internationale verkopen - Het Weens Koopverdrag De proforma factuur Algemene voorwaarden De factuur De paklijst Incoterms Overige exportdocumenten

22 22 22 24 24 24 25 25 26 27 28 29 30 30 30 30 30 31 31 31 31

Hoofdstuk 1 Voorbereidende fase

Interne analyse Marktanalyse - Tarifaire obstakels - Juridische obstakels - Culturele verschillen - Taal - Afstand

8 8 8 8 9 9 9 9

Hoofdstuk 6 Risicos bij export Hoofdstuk 2 Marktbenaderingstrategien 10

Uw klant exporteert Werken met een inkoophuis van een buitenlandse firma De handelsagent De concessie / verkoop aan een distributeur De handelsvertegenwoordiger Export via een eigen buitenlandse vestiging 10 10 10 12 12 12 Politiek risico Commercieel risico Resiliatierisico Betalingsrisico Transportrisico Wisselkoersrisico Juridisch risico Financieel risico

Hoofdstuk 3 Douane en BTW: basisprincipes en belangrijke documenten

Het Enig Document - PLDA (PaperLess Douane en Accijnzen) TARIC-code en invoerrechten Oorsprong van goederen: preferenties Het certificaat van oorsprong - EUR1 en EUR MED ATR-certificaat (handel met Turkije) Tijdelijke export - het ATA-carnet AEO (Authorised Economic Operator) EORI-nummer Exportcontrole en beperkingen op de uitvoer BTW bij export

Hoofdstuk 7 De meest voorkomende betalingstechnieken

14 14 14 15 16 16 17 17 18 18 18 Overschrijving Cheque - handelscheque - bankcheque Financieel incasso: de wissel Documentair incasso Het (onherroepelijk) documentair krediet

32 32 32 32 34 34 34 35 36 36 36 38

Hoofdstuk 8 Exportondersteuning
Belastingvrijstelling voor de aanwerving van een diensthoofd voor de uitvoer Subsidies voor ondernemingen via Flanders Investment & Trade handIg om te Weten

Hoofdstuk 4 Logistiek en transport, transportdocumenten

Transportdocumenten Het TIR-carnet

20 20 20

1
ExportwijzEr / 3

Voorwoord

EXPORTWIJZER
Beste ondernemer,

Uw gids voor exporteren buiten de Europese Unie

40 % van de Belgische ondernemers blijkt internationaal actief. Ze kopen bij een buitenlandse leverancier en/of verkopen producten aan buitenlandse klanten. Die internationale activiteiten kunnen het resultaat zijn van een gegrepen kans of van een doelbewuste strategie. Het resultaat: handel drijven met buitenlandse ondernemers. Dat mag dan al om hetzelfde kopen en verkopen draaien, de grenzen oversteken brengt heel wat meer met zich mee dan een grotere afstand. Binnen de Europese Unie vervagen de grenzen meer en meer (hoewel bepaalde verschillen altijd zullen blijven bestaan) maar bij export buiten Europa blijft voorzichtigheid geboden. De bijkomende administratieve, juridische en financile handelingen die het exporteren meebrengt, vallen niet te onderschatten. Zeker niet voor een kleinere onderneming. Uitbesteden verlost u niet van de zorgen, het is zaak met kennis van zaken de juiste partner te kiezen. Deze exportwijzer maakt u alvast een stuk wijzer over de eigenheden van (verre) export. U vindt er het abc van handel met het buitenland. Gedetailleerder advies vindt u bij onze mensen van UNIZO Internationaal. Grenzen oversteken doe je met vallen en opstaan. Maar ook hier geldt: de enige grenzen zijn, zoals altijd, die van visie.

Karl Verlinden Voorzitter UNIZO Internationaal

Karel Van Eetvelt Gedelegeerd Bestuurder UNIZO Internationaal

1
ExportwijzEr / 5

praktijkgEtuigEnis

zoektocht naar de markt is moeilijker dan deuren maken

ChristOph BaEtE van DOOrsOlUtiOns OvEr zijn intErnatiOnaal avOntUUr

Brandwerend, akoestisch en inbraakwerend: complexe deuren op maat maken is de specialiteit van Christoph Baete. Op de binnenlandse markt heeft hij met zijn bedrijf Doorsolutions intussen de eerste stappen gezet. Maar Baete richt zijn blik resoluut buiten de landsgrenzen. Belgi is belangrijk, maar de toekomst ligt in Europa. Daar ben ik 200 % van overtuigd.

De essentie van Europa is vrijheid van goederen en van personen. Dat is een vaststelling, zegt Christoph Baete. Of je daar nu gelukkig mee bent of niet, je moet oog hebben voor die evolutie. Ik spreek daar ook dagelijks over in de wereld van de schrijnwerkers en de bouw. De meeste bedrijven denken de eerste tien jaar niet aan export. Met Doorsolutions deden we dat al snel na de oprichting nu bijna vijf jaar geleden. Dat komt in de eerste plaats door ons product. De deur is in Europa in volle omwenteling met allerlei certificaties en standaardiseringen. Europa hanteert trouwens de norm die wij in ons land al jaren zetten. De Belgische deur is brandtechnisch de beste ter wereld. Dat heeft met geschiedenis te maken. In 1967 brandde grootwarenhuisketen Innovation in Brussel af: meer dan 300 doden. Op zes maanden tijd hadden we een aanzet tot een Belgische wetgeving rond brandveiligheid. Wij waren de voortrekker in Europa. Alleen zijn we geen goede vermarkters. Wij Belgen hebben heel goede producten en diensten, maar we verkopen onszelf te weinig. Nederlanders bijvoorbeeld doen dat veel meer. Daar komt nog eens bij dat wij geen typisch KMO-exportland zijn. Het zit vol familiebedrijven. Als je vader niet gericht was op het buitenland, waarom zou je als zoon dan wel aan export denken?

De zoektocht naar de markt is moeilijker dan deuren maken, stelt Baete. Daarom volgde ik de opleiding Laureaat in Exportmanagement aan UAMS (Universiteit Antwerpen Management School). Die cursus moet de deuren openen voor export naar bijvoorbeeld Polen. Iedere ondernemer met een bruikbaar product zou deze cursus moeten volgen. De opleiding stimuleert je om minstens n keer per week met export bezig te zijn, het hele jaar door. Dat bleek ook uit het eindexamen: vragen over leveringsafspraken, risico en verzekering, distributieovereenkomsten, culturele verschillen, de kostprijs. Maar het meest had ik aan de getuigenissen tijdens de lessen. Ik herken me hier enorm in. Zij zetten pijltjes naar de valkuilen: wat mag je vooral niet doen als je gaat exporteren. Zijn thesis maakte Baete over Analyses and businessplan for the Polish market. Ik heb het in het Engels geschreven. Zo is het direct ter plaatse bruikbaar als leidraad voor onze partners. De voorbije jaren heb ik al veel gesproken met collega-ingenieurs uit Europa, voornamelijk uit Spanje en Portugal. Ik heb een tijdje zelf de markt afgetast in Duitsland. Maar daar ben ik noodgedwongen mee gestopt. Het is echt nodig om iemand in te schakelen die de lokale cultuur en gewoonten kent. Een persoon die

6 / ExportwijzEr

Christoph Baete, Doorsolutions: De essentie van Europa is vrijheid van goederen en van personen. Of je daar nu gelukkig mee bent of niet, je moet oog hebben voor die evolutie.

de mentaliteit kent, kan inschatten hoe belangrijk het product is, waar men mee worstelt op gebied van certificatie enzovoort. Ons kantoor ligt in Berlare en ook de productie zal altijd in Vlaanderen blijven. De eerste stap nu is een partner zoeken die lokaal de zaken cordineert en samenwerkt met technisch geschoolde Poolse ingenieurs. Baete is zelf al diverse keren in Polen geweest - om aan te voelen hoe de markt en de mensen zijn. En hij heeft er een goed oog in. Polen is een voormalig Oostblokland en is nu n van de nieuwe economien. Die appreciren flexibiliteit. Doorsolutions wil vooral via specifieke projecten met iets of wat volume scoren. Baete: De bouw van ziekenhuizen zit in de lift. En

voor het Europees kampioenschap voetbal (in Polen en Oekrane) komen er tegen 2012 moderne hotels, kantoren en appartementen.

www.doorsolutions.be

ExportwijzEr / 7

Voorbereidende fase

Een goede voorbereiding is van levensbelang. Is uw bedrijf klaar voor internationale handel? Is er voldoende kapitaal? Bent u bereid voldoende tijd te investeren om uw toekomstige exportmarkt grondig te analyseren?

Interne analyse
Een instrument dat u de kans geeft om na te gaan in welke mate uw bedrijf klaar is voor export is een SWOTanalyse. De Strenghts en Weaknesses verwijzen naar uw eigen interne sterktes en zwaktes. Opportunities en Threats daarentegen zijn de omstandigheden die van buiten uit op uw bedrijf inwerken. Deze SWOT-analyse laat u toe om uw strategische positie in de markt te bepalen. De volgende themas kunnen aan een analyse onderworpen worden: product en service; markt en concurrentie; menselijk potentieel; machinepark en accommodatie; financile situatie; management en organisatie. Een goed exportplan geeft de grootste kans op succes. Het loont dan ook de moeite hiervoor de nodige tijd te voorzien. Flanders Investment en Trade (FIT) beschikt over een handig instrument dat u kan helpen uw export readiness in te schatten. De Exportmeter is een gratis mini-audit die nagaat in welke mate uw bedrijf klaar is om de internationale markt te betreden. Na de analyse van de resultaten volgen nog enkele concrete aanbevelingen. Meer informatie over de exportmeter vindt u op de website van FIT.*

Marktanalyse
Wie vooraf zijn exportmarkt grondig analyseert heeft meteen een overzicht van de mogelijkheden en de eventuele knelpunten. Heel wat informatie vindt u op het internet, op Europese databanken of op de sites van binnen- en buitenlandse exportpromotiediensten*.

tarifaire obstakels
Sommige markten zijn ontoegankelijk voor buitenlandse producten door de hoge invoerheffingen of kwantitatieve restricties (=invoerbeperkingen). Landen leggen dit soort restricties soms op om de eigen economie te beschermen. De WTO (Wereldhandelsorganisatie) probeert die tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen uit de wereld te helpen. De handel met landen die lid zijn van de WTO zou dus vlotter moeten verlopen. Het kan dus handig zijn de lijst* met de WTO- leden even te raadplegen. De op uw product toepasselijke invoerrechten in een bepaald land kunt u opzoeken op de Europese databanken* en dit op basis van uw douanetariefcode (TARIC). De TARIC-code of douanetariefcode is de basis voor correcte informatie over alle aspecten van douanereglementeringen en importtarieven. Bijkomende informatie over invoerbeperkingen en de douanetariefcode vindt u verder in deze publicatie.

* U vindt op onze website www.exportwijzer.be een handige doorklikbare lijst van alle webadressen en tools waarnaar in de tekst verwezen wordt. We zorgen er voor dat die up-to-date blijft.

8 / exportwijzer

juridische obstakels
Naast tarifaire obstakels kunnen er ook juridische belemmeringen zijn. Zoek uit welke reglementering op de buitenlandse markt van toepassing is op uw product, waaraan uw verpakking en etikettering moeten voldoen en of uw product gekeurd moet worden. Belangrijk hierbij is de kosten te analyseren voor aanpassing van uw product en voor mogelijke testanalyse. Opnieuw is heel wat informatie online te vinden. De Market Access Database* biedt onder het hoofdstuk Exporters guide to import formalities een overzicht van alle reglementeringen die in een bepaalde markt op een product van toepassing zijn.

taal
Bij de meeste onderhandelingen is het mogelijk om Engels als voertaal te gebruiken. Toch kan het een aanrader zijn om de handelspartner in zijn eigen taal te benaderen. Zo maakt u de culturele afstand niet alleen kleiner, maar wekt u ook vertrouwen. Het is wel zo dat de persoon die de onderhandelingen in de moedertaal kan voeren hier voordeel uit haalt. Ook de latere correspondentie en eventuele contracten zullen dan meestal in de moedertaal van de handelspartner opgesteld worden, en dat kan een strategisch nadeel opleveren voor de exporteur die in een voor hem minder vertrouwde taal moet werken. Er kunnen ook officile regels zijn van het land waarnaar u exporteert over de taal waarin u officile documenten moet opstellen. Sommige landen eisen een factuur in de eigen taal. U zult dan een vertaling moeten meesturen. We gaan hier later nog verder op in. In ieder geval is de boodschap dit te bespreken met de importeur van zodra er een rele verkoop op handen is.

Culturele verschillen
Om succesvol handel te drijven met het buitenland zal het in de meeste gevallen noodzakelijk zijn u aan te passen aan de plaatselijke normen en gewoonten. Voor verre markten spreekt dit voor zich, maar ook binnen de EU en zelfs bij onze dichtste buurlanden kan dit aspect een cruciale rol spelen. Een goede (basis)informatiebron zijn de landenstudies van Flanders Investment & Trade* of van de Nederlandse exportdienst EVD*. Ook sommige meer commercile sites* bieden dit soort informatie.

afstand
Hoe groter de afstand tussen het vertrekpunt van de goederen en hun bestemming, hoe groter het risico en hoe hoger de kosten. Meestal zijn er bij verre export bijzondere betalingstechnieken en verzekeringsvormen van toepassing. Meer hierover in het hoofdstuk over risico-inschatting. Het is hierbij zeker ook belangrijk om met een goede logistieke partner in zee te gaan.

1
ExportwijzEr / 9

MarktbEnadEring stratEgiEn
Er zijn verschillende manieren om een exportmarkt te benaderen, met een grotere of minder grote betrokkenheid van de exporteur, rechtstreeks of onrechtstreeks. We zetten enkele mogelijkheden op een rijtje.

Uw klant exporteert
Deze verkoopsvorm is voor u, de oorspronkelijke verkoper, niet verschillend van een gewone binnenlandse verkoop. Het houdt in dat u orders aanneemt van een binnenlandse koper die vervolgens de goederen exporteert. De afnemer exporteert de goederen voor eigen rekening en op eigen risico, meestal zonder dat de oorspronkelijke verkoper hiervan op de hoogte is. Het spreekt voor zich dat, indien u er weet van heeft dat uw producten indirect een buitenlandse markt vinden, dit perspectieven biedt om uw export zelf in handen te nemen.

ale persoon om nieuwe klanten aan te brengen. De handelsagent werkt op zelfstandige basis. Hij krijgt meestal een vaste vergoeding, gekoppeld aan een commissie per nieuw aangebrachte klant. Europese handelsagenten genieten een bepaalde wettelijke bescherming (bijvoorbeeld bij ontslag) op basis van de Europese richtlijn (86/653/EEG), aangevuld met bepalingen uit het nationale recht van de lidstaten. Een handelsagent is een persoon (eventueel een bedrijf) die de goederen van de principaal (=exporteur) in het buitenland verkoopt in naam, voor rekening en op risico van de principaal. De factuur aan de eindklant zal dus door de principaal verstuurd worden, de agent op zijn beurt factureert aan de principaal voor zijn diensten. De belangrijkste kenmerken van handelsagentuur zijn: de onafhankelijkheid van de agent; het duurzaam karakter; de bemiddelingsrol van de agent; de vergoeding (commissie of provisie); werkt in naam, voor rekening en risico van de principaal; het contract kan mondeling of schriftelijk tot stand komen. Een goed contract beschermt de belangen van zowel

Werken met een inkoophuis van een buitenlandse firma

Vele (grote) buitenlandse ondernemingen en overheidsinstellingen hebben in Europa inkoophuizen die goederen aankopen om die nadien te exporteren. Die inkoophuizen vormen een belangrijke markt voor een grote verscheidenheid aan goederen. Hier weet de verkoper meestal dat zijn product wordt gexporteerd, maar ligt het risico en de kost van de export nog steeds bij de koper.

De handelsagent
De aanstelling van een handelsagent is een veelgebruikte manier om toegang te krijgen tot een nieuwe markt. De handelsagent woont ter plaatse en kent de plaatselijke behoeften en gebruiken. Hij is dus de ide-

principaal als agent. Bij het ontbreken van een contract zal de Europese agent bij een eventueel conflict of bij beindiging van het contract genieten van de maximale bescherming onder de Europese richtlijn. Modelcontracten voor agentuur zijn beschikbaar; maar houd er rekening mee dat u die steeds moet aanpassen aan

10 / ExportwijzEr

uw specifieke situatie. Een goed agentuurcontract bevat de volgende onderdelen: gegevens van beide partijen, en wie de BTW voldoet (de agent of de opdrachtgever); inhoud en omvang van de opdracht die de agent zal uitvoeren (geografische afbakening, aard van de goederen of diensten en beschrijving, algemene verkoopvoorwaarden van het bedrijf, bestaande klantenbestand in de regio waar de agent actief zal zijn, concessie van alleenverkoop en de mogelijkheid tot beindiging ervan ...); periode waarover de opdracht loopt; eventuele mogelijkheden voor een vervroegde opzegging van de overeenkomst onder bepaalde uitzonderlijke omstandigheden en de gevolgen van een opzegging voor beide partijen; de basis waarop de commissie van de agent berekend zal worden (vb. percentage van de prijs van de verkochte goederen of diensten of vast loon of combinatie met extra bonus vanaf een bepaalde omzet gerealiseerd door het bedrijf dankzij de activiteiten van de agent ...); vergoeding van onkosten gemaakt door de agent voor het bedrijf (bijvoorbeeld ter beschikking stellen van een voertuig); duidelijke omschrijving van de plichten van beide partijen;

minimumomzet die de agent moet realiseren; plicht van de agent om zijn opdrachtgever te informeren in de vooropgestelde omstandigheden; procedure voor de aanstelling van eventuele subagenten; beschrijving van de bevoegdheden van de agent; opdrachtgever heeft recht van weigering van een order aangebracht door de agent, met de omstandigheden waaronder dit kan gebeuren; vastlegging van de confidentialiteit van de agent; beperkingen van het gebruik van handelsnamen, kenmerken, logos, etc. van de opdrachtgever door de agent; regels voor de verspreiding van informatie over het internet door de agent; te vervullen formaliteiten bij de beindiging van de overeenkomst; procedure bij de niet-naleving van de overeenkomst door n van de partijen; rechtbank die bevoegd is bij eventuele geschillen; mogelijkheid tot aanpassing of aanvulling van het contract.

1
ExportwijzEr / 11

MarktbEnadEringstratEgiEn

De concessie / verkoop aan een distributeur

Een concessionaris koopt de goederen van de exporteur en verkoopt die dan door in eigen naam en voor eigen rekening. Hij staat in voor de volledige verkoop en draagt hier ook het risico voor. Het verschil met de agent is dus dat er twee facturen zullen zijn: die van de exporteur aan zijn distributeur en die van de distributeur aan zijn afnemers. In tegenstelling tot het handelsagentuurcontract is het distributeurcontract / contract voor alleenverkoop niet aan specifieke (Europese) wetgeving onderworpen (wel is er in Belgi, als enig Europees land, de wet van 27 juli 1961 over de eenzijdige opzegging van voor onbepaalde duur verleende verkoopconcessies). Het distributiecontract zal dus onderworpen zijn aan de regels van het internationale handelsrecht. Er is dus een grotere contractvrijheid, wat betekent dat er ook meer mogelijkheden zijn om de rechten en plichten van de beide partijen uit te breiden of in te perken, maar ook meer risicos. We raden dus altijd aan om modelcontracten slechts als leidraad te nemen en het contract te laten nalezen door een jurist. Volgende onderdelen moet u zeker vermelden in het distributiecontract: ondertekenende partijen; voorwerp van het contract (producten, contractgebied ...); exclusiviteit (onder welke voorwaarden?); verplichtingen van beide partijen met betrekking tot minimumomzet, wederzijdse informatieverplichtingen, confidentialiteit; voorwaarden in verband met levering, betaling, prijszetting; garanties en uitzonderingsvoorwaarden; octrooien / industrile en intellectuele eigendom; concurrentiebepalingen meer bepaald in verband met concurrerende / aanvullende producten; wat met promotie via elektronische weg / internetsites ...; duur van de overeenkomst / afspraken in verband met beindiging van het contract; toepasselijk recht / bevoegde rechtbank.

De handelsvertegenwoordiger
Een handelsvertegenwoordiger treedt op als werknemer van de exporteur. Hij staat onder het gezag van de werkgever en geniet alle rechten van het werknemersstatuut. Binnen de Europese Unie is het EURES netwerk* het contactpunt voor vragen over intracommunautaire beroepsmobiliteit.

Export via een eigen buitenlandse vestiging

Om zonder tussenpersonen te exporteren naar het buitenland, kunt u gebruik maken van een bijkantoor of een dochteronderneming. Basisinformatie over de vennootschapsvormen in andere landen, de juridische voorwaarden, het verplichte minimumkapitaal, de fiscale vereisten en voordelen kunt u vinden op het internet. Een zoektocht op Invest in ... zal meestal de overheidssites opleveren die u deze informatie, al dan niet in het Engels, aanreiken. In bepaalde, moeilijker toegankelijke markten is het mogelijk om in een eerste fase te werken onder de vleugels van een bedrijvencentrum. De Vlaamse overheid ondersteunt enkele van deze initiatieven. U kunt bij Flanders Investment & Trade* terecht voor meer informatie.

1
12 / ExportwijzEr

ExportwijzEr / 13

DOUANE EN BTW: BASISPRINCIPES EN BELANGRIJKE DOCUMENTEN

Het Enig Document - PLDA (=PaperLess Douane en Accijnzen)

Sinds het invoeren van de interne markt in 1992 maken alle Europese lidstaten gebruik van een gemeenschappelijk Europees douanedocument dat de nationale douanedocumenten vervangt. Dit Enig Document wordt gebruikt voor de aangifte ten uitvoer, voor douanevervoer of voor de invoeraangifte, dus voor alle transacties met of via landen die geen lid zijn van de EU. Het Enig Document bestaat uit verschillende exemplaren en kan gebruikt worden voor alle internationale (extracommunautaire) handelingen. Het Enig Document is ingedeeld in verschillende vakken en bevat informatie over de aard van de goederen, de tariendeling, de classicatie van de transactie, enz. Het papieren document werd enige tijd geleden een on-line systeem, het zogenaamde PaperLess Douane en Accijnzen (PLDA)*. Zowel de vroegere schriftelijke als de nieuwe elektronische aangiften zijn gebaseerd op het Enig Document. De meeste startende exporteurs zullen de verwerking van de uitvoer- of invoeraangifte overlaten aan een gespecialiseerde partner; een expediteur of douanekantoor.

TARIC-code en invoerrechten
Wie goederen exporteert buiten de Europese Unie moet rekening houden met eventuele invoerrechten in het land waarnaar gexporteerd wordt. U kunt de invoerrechten die van toepassing zijn op uw product opzoeken op de Market Access Database* of op de Taric database*. De TARIC-code of douanetariefcode is de basis voor het opzoeken van alle informatie over douanereglementering, invoerrechten en internationale handel. U kunt de TARIC-code van uw product opzoeken via de eerder genoemde databanken op basis van de indeling of de omschrijving van de goederen. Het is belangrijk dat u steeds de juiste douanetariefcode voor uw product hanteert. Bij gebruik van een onjuiste code is het mogelijk dat er te veel of te weinig invoerrechten betaald worden. In dat laatste geval kan bij een correctie door de douaneautoriteiten naast het betalen van de extra invoerrechten een boete opgelegd worden. Het is daarom van belang om zekerheid te verkrijgen over de juiste classicatie in deze nomenclatuur. Voor sommige (eenvoudige) producten zal er weinig twijfel bestaan over de toepasselijke tariendeling, maar voor andere producten is een deskundig advies aan te raden. U kunt hiervoor advies vragen aan de vericatiedienst van uw plaatselijk douanekantoor*. U kunt er ook voor kiezen om voor uw product

14 / EXPORTWIJZER

Oorsprong van goederen: preferenties

In de internationale handel is het mogelijk het handelsverkeer met bepaalde landen aan te moedigen, terwijl producten uit andere landen eerder geweerd worden. Dit kan door het opleggen van hoge invoerrechten, of juist door bepaalde landen of groepen van landen verlaagde invoerrechten toe te staan. Zo heeft de Europese Unie met verschillende landen of groepen van landen handelsovereenkomsten afgesloten zodat goederen er met verlaagde invoerrechten kunnen gemporteerd worden, wat Europese exporteurs vanzelfsprekend een marktvoorsprong geeft tegenover niet bevoorrechte derde landen. De behandeling van de goederen en de geldende invoerrechten hangen dus samen met de oorsprong ereen bindende tariefinlichting aan te vragen aan de douaneadministratie. Daarvoor moet u schriftelijk contact opnemen met de Gewestelijke Directie van de douane. De Gewestelijke Directie bepaalt, na overleg op Europees niveau, de toepasselijke tariefindeling. De douaneadministraties van de 27 lidstaten van de EU zijn vervolgens gehouden de op deze manier verstrekte informatie nadien ook te respecteren. Deze bindende tariefinlichting blijft 6 jaar geldig. De procedure is gratis maar kan meerdere maanden in beslag nemen. U vindt informatie over de procedure op de website* van de douane. U moet er ook rekening mee houden dat, hoewel de TARIC-code vrij algemeen ingeburgerd is, er landen zijn waar afwijkende codes gebruikt worden. Het is dan ook belangrijk dit af te toetsen met uw importeur. Wanneer een goed geheel en in n land wordt vervaardigd, is het eenvoudig de oorsprong te bepalen. Wanneer dit niet het geval is, heeft de Europese Unie regels uitgewerkt om de oorsprong van goederen te kunnen bepalen. Deze regels worden aanvaard op niveau van de WHO (Wereldhandelsorganisatie), maar beslaan momenteel nog slechts een beperkt aantal producten. We spreken over niet-preferentile oorsprong in het kader van certificaten, quota, anti-dumpingrechten, oorsprongsaanduidingen op het product ... (zie verder). preferentile oorsprong heeft betrekking op de hoger genoemde preferentile akkoorden die de EU afsloot met bepaalde landen, en de daarbij horende verminderde invoerrechten. van. De oorsprong van een product heeft betrekking op het land waar het vervaardigd is. Het is een essentieel begrip voor de douanetechnische behandeling van goederen die in de EU worden ingevoerd of die naar derde landen worden uitgevoerd.

1
ExportwijzEr / 15

douanE En btw: basisprinCipEs En bElangrijkE doCuMEntEn

Het certificaat van oorsprong / EUR 1 en EUR MED

Het certificaat van oorsprong is een officieel administratief document dat het land van oorsprong van het product weergeeft. Dit document dient in tal van andere gevallen voorgelegd te worden, als onderdeel van de inklaringsprocedure of om de betaling van de uitgevoerde goederen te kunnen opeisen (in het kader van een documentair krediet). In Belgi zijn de Kamers van Koophandel gemachtigd tot het afgeven van certificaten van oorsprong en het toezicht op de rechtmatigheid ervan. De EUR 1 en EUR MED certificaten worden gebruikt om de preferentile oorsprong te bewijzen. Het zijn officile douanedocumenten die door de douaneadministratie worden uitgereikt. Wanneer de waarde van de goederenzending niet hoger is dan 6.000 mag in plaats van het EUR-1/EUR-MED door de exporteur een verklaring op de factuur (paklijst of ander handelsdocument) worden gezet. Deze verklaring heeft dezelfde preferentile kracht als de genoemde documenten. In dat geval hoeft u als exporteur dus geen EUR-1 of EUR-MED certificaat te gebruiken. Ook als de exporteur het statuut heeft van toegelaten afzender / exporteur kan hij ook boven de limiet werken met een factuurverklaring. Alvorens een bewijsstuk van preferentile oorsprong aan te vragen of er zelf een op te stellen moet de exporteur ook nagaan of hij inderdaad voldoet aan de criteria voor het verkrijgen van de preferentile oorsprong, zoals uiteengezet in de Europese regels. Binnen de EU kan een onderneming aan zijn leverancier een leveranciersverklaring vragen. Deze toont de oorsprong van de goederen aan en kan gebruikt worden indien bij een latere export een EUR 1 dient aangevraagd te worden.

ATR-certificaat (handel met Turkije)

Een ATR-certificaat wordt gebruikt bij handel tussen landen uit de EU en Turkije. De EU heeft met Turkije een douaneakkoord gesloten waardoor goederen van Europese of Turkse herkomst zonder invoerrechten in de andere regio kunnen ingevoerd worden. De oorsprong van de goederen wordt vastgelegd door een ATR-certificaat. Voor de meeste landbouwgoederen en sommige staalproducten kunt u het ATR-certificaat niet gebruiken. Bij deze producten heeft u het EUR-1-certificaat nodig. De douane heeft een volledig overzicht van de uitgezonderde producten. Bij export naar Turkije vult de exporteur het ATR-certificaat in. De douane maakt het certificaat geldig. Dit gebeurt gelijk met de aangifte ten uitvoer.

16 / ExportwijzEr

Het aantal landen dat zich bij de ATA-conventie aansluit breidt nog steeds uit. De carnets worden in alle aangesloten landen door de Kamers van Koophandel uitgegeven. Het ATA-carnet is een praktisch instrument, maar u dient er wel rekening mee te houden dat de prijs voor de borg vrij hoog is.

AEO (geautoriseerde marktdeelnemer) en de pre-notificatieverplichting

Als antwoord op de Amerikaanse vraag om betere beveiliging na 9/11 is wereldwijd een nieuw idee ontstaan over hoe douane beter en efficinter kan functioneren, met minder tijdsverlies voor de ondernemers en een betere controle van riskante vrachten. Concreet ontstond het AEO systeem (Authorised Economic Operator of geautoriseerde marktdeelnemer). Dit betekent dat betrouwbaar geachte bedrijven ver-

Tijdelijke export - het ATA-carnet

Wie tijdelijk goederen exporteert om ze later terug binnen te brengen in de EU (bijvoorbeeld om ze te tonen op een buitenlandse beurs of als werkmateriaal naar het buitenland moet meegenomen worden) kan dit doen zonder hier invoerrechten te moeten op betalen. Dit kan via het Enig Document, maar meestal wordt het ATA-carnet hiervoor gebruikt. Het ATA-carnet maakt het mogelijk met een minimum aan formaliteiten tijdelijk goederen in- en uit te voeren (ATA staat voor Admission Temporaire / Temporary Admission). Door middel van het ATA-carnet is het mogelijk om in de meeste landen van Europa, in de Verenigde Staten, Canada, Australi, Nieuw-Zeeland, een aantal Afrikaanse en Aziatische landen zonder veel problemen handelsmonsters, beursmateriaal of beroepsmateriaal zoals gereedschap of filmcameras tijdelijk in te voeren. Binnen de EU is vanzelfsprekend geen carnet nodig en kunnen goederen vrij vervoerd worden.

eenvoudigde administratieve procedures mogen toepassen en aan een minimum van douanecontroles onderhevig zijn. Wie niet in het systeem stapt moet rekening houden met vertraagde procedures, want AEOs krijgen steeds voorrang. U vindt meer informatie over de werking van het systeem en de toelatingsvoorwaarden op de website van de douane*. Ook de pre-notificatie-verplichting kadert in het AEOsysteem. Die houdt in dat de autoriteiten vooraf via elektronische weg op de hoogte moeten gesteld worden van alle goederen die de EU zullen binnenkomen of ze zullen verlaten. Het systeem kwam er uit veiligheidsoverwegingen, omdat het de douaneautoriteiten in staat stelt vooraf een selectie te maken van mogelijk riskante ladingen en dus een gerichte controle uit te voeren.

1
ExportwijzEr / 17

douanE En btw: basisprinCipEs En bElangrijkE doCuMEntEn

EORI-nummer
EORI staat voor Economic Operator Registration and Identification Scheme. Het is een Europese regeling die sinds juli 2009 elke markdeelnemer die op n of andere manier met douane in aanraking komt, identificeert en opneemt in een databank en in alle Europese lidstaten consulteerbaar is. In Belgi werd er voor gekozen het KBO-nummer als EORI-nummer te kiezen. Meer informatie vindt u op de website van de douane*.

BTW bij export

Indien u exporteert dan mag deze levering zonder BTW gebeuren op voorwaarde dat de goederen effectief vervoerd worden buiten de EU. U moet dat bewijzen door het uitvoerdocument van de douane voor te leggen aan uw controleur (KB nr. 18, art. 3). Op uw factuur hoeft u dan geen BTW te rekenen. Op de factuur komt dan de formule: Vrijgesteld van BTW overeenkomstig art. 39 WBTW. De hoedanigheid van uw klant (professioneel of particulier) speelt bij export geen enkele rol voor de toe-

Exportcontrole en beperkingen op de uitvoer

De controle op de uitvoer van producten neemt sinds 9/11 wereldwijd toe. Om de toegang van bepaalde landen tot strategische producten te ontzeggen of te controleren worden er op internationaal vlak afspraken gemaakt om de transacties van dergelijke producten aan een vergunningsplicht te onderwerpen. Exporteurs dienen na te gaan of hun producten mogelijk onder de zogenaamde dual use products vallen (verordening 428/2009): producten die zowel voor militaire als voor burgerlijke doeleinden kunnen worden gebruikt. Voorbeelden van dergelijke producten: bepaalde chemische producten, aluminium buizen ... Het is dus niet altijd duidelijk of uw producten mogelijk riskant zijn. Bij exportbestemmingen waarop bepaalde beperkende maatregelen van kracht zijn (dat zijn die bestemmingen die op een of andere manier in een conflictsituatie verwikkeld zijn) is het dus steeds aan te raden te onderzoeken of uw product al dan niet onder de richtlijn valt. Indien het product onder de dual use regeling valt en als het gaat om een exportbestemming waarop beperkende maatregelen van kracht zijn, dient de exporteur een exportvergunning aan te vragen. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de Vlaamse dienst wapenhandel*.

passing van de vrijstelling van BTW. Het gaat er om dat het product de Europese Unie heeft verlaten. Dat kan aangetoond worden via de uitvoerdocumenten. let op: indien uw klant instaat voor het regelen van de uitvoerformaliteiten en de logistiek (bijvoorbeeld bij een EXW verkoop - zie verder onder incoterms) dan bent u aan hem overgeleverd om dit bewijs van export in handen te krijgen. In sommige gevallen kan het aangewezen zijn toch de Belgische BTW aan te rekenen en deze pas terug te storten indien het bewijs van uitvoer ontvangen is.

1
18 / ExportwijzEr

ExportwijzEr / 19

logistiEk En transport, transportdoCuMEntEn

U moet er vanzelfsprekend voor zorgen dat uw goederen snel en veilig ter plaatse gebracht worden bij uw buitenlandse koper. U dient dan ook de voor uw product en exportmarkt meest geschikte transportvorm te kiezen. De juiste vervoersvorm voor uw export is afhankelijk van verschillende factoren zoals de snelheid, prijs, capaciteit (gaat het om een klein pakje of gaat het om een container?), afstand, betrouwbaarheid, frequentie ... De mogelijkheden: wegvervoer, spoorvervoer, binnenvaart, luchtvaart, zeevracht, short sea shipping
De meeste KMOs kiezen ervoor de organisatie van het transport en de exportformaliteiten uit te besteden aan een gespecialiseerd logistiek bedrijf of een expediteur. Het is belangrijk hierbij de juiste partner te kiezen en de voorwaarden en mogelijkheden van verschillende bedrijven te vergelijken. Contact opnemen met verschillende transport- of expeditiebedrijven is dus de boodschap. Luchtvervoer vereist een airway bill. Tenslotte is er nog de bill of lading - ook connossement genoemd - voor het zeevervoer. Het connossement geldt als bezitstitel van de goederen: wie dit document in handen heeft, kan de goederen in ontvangst nemen. De bill of lading biedt dan ook mogelijkheden als instrument voor risico-indekking (zie verder bij exportrisicos).

Transportdocumenten
Transportdocumenten worden opgesteld volgens internationale conventies. Zij bepalen de verantwoordelijkheid van de transporteur. De transporteur kan immers niet voor elke schade aansprakelijk gesteld worden. Vandaar het belang voor de importeur of exporteur om zich afdoende te verzekeren voor die gevallen waar de aansprakelijkheid van de vervoerder niet telt of niet verzekerd is. Ook is de verantwoordelijkheid van de transporteur meestal beperkt tot een bepaald bedrag per gewicht. Daarom moet steeds afgewogen worden of er een bijkomende verzekering dient afgesloten te worden. Of het de importeur of de exporteur is die verantwoordelijk is daar waar de transporteur niet kan aansprakelijk gesteld worden, hangt af van de gekozen incoterm (zie verder). Het document dat gebruikt wordt bij vervoer over de weg is de CMR: Convention internationale de transport de Marchandises par Route. Bij spoorwegvervoer spreken we van een CIMdocument: Convention Internationale pour le transport de Marchandises par chemin de fer.

Het TIR-carnet
Als goederen worden vervoerd naar een land buiten de EU of over het grondgebied van een niet-EU- of EVA-land naar een ander EU-land, kan gebruik worden gemaakt van een TIR-carnet. TIR is een afkorting van: Transport International de Marchandises par la Route. Het TIRcarnet kan enkel gebruikt worden voor vervoer tussen landen die aangesloten zijn bij de TIR-overeenkomst 1975. De regeling TIR laat toe grenzen te overschrijden onder dekking van een internationaal douanedocument (het TIR-carnet). Om onder de TIR-regeling een transport uit te voeren moeten de vrachtwagens of de containers goedgekeurd zijn door de douane van het land waar de eigenaar of de transporteur is gevestigd. Door het gebruik van het carnet TIR worden de formaliteiten en het oponthoud bij grensoverschrijdingen beperkt. Voorwaarde is dat de vervoerder in Belgi moet gevestigd zijn en lid moet zijn van een maatschappij die TIR-carnets uitgeeft. Een aanvraag voor een TIR vervoer gebeurt in het douanekantoor.

20 / ExportwijzEr

ExportwijzEr / 21

Van offErtE tot lEVEring: hoE pakt u hEt VEilig aan?

Bij de totstandkoming van een handelstransactie worden de volgende fasen doorlopen. Vaak resulteert niet elke fase in het opstellen van een geschreven document: marktverkenning; aanvraag; offerte; onderhandelingen; ontvangst opdracht; opdrachtbevestiging; levering (en facturatie).

In principe zijn alle offertes vrijblijvend tenzij anders is vermeld. Potentile klanten kunnen de exporteur om een offerte vragen. De exporteur kan ook op eigen initiatief offertes uitbrengen en zo proberen zijn afzetgebied te vergroten. In de offerte moeten de volgende gegevens staan: een duidelijke omschrijving van het te leveren product (kwaliteitsaanduiding, type, catalogusnummer ...); de hoeveelheid, maten, gewichten en verpakkingsmateriaal; de totaalprijs; de prijs per eenheid; de leveringscondities; de betalingscondities; de verzendwijze; de leveringstermijn; de wijze van verpakking; het land van oorsprong (indien van belang); de geldigheidsduur van de offerte (als het een vaste offerte betreft). In het buitenland zijn er soms ongeschreven maar ook wettelijke bepalingen van kracht omtrent de inhoud, geldigheid en acceptatie van offertes. Soms wijken die af van de regels zoals wij die kennen. Als u een offerte naar het buitenland verstuurt, stelt u zich best vooraf op de hoogte van de regels in het betreffende land.

De offerte
Na een eerste contact is de offerte een volgende stap in de realisatie van een exportopdracht. Niet iedere offerteaanvraag resulteert in een bestelling. Vaak ontvangt of vraagt een potentile afnemer van verschillende bedrijven een offerte en kiest hij de meest geschikte. In een offerte wordt vastgelegd onder welke voorwaarden en tegen welke prijs de exporteur bereid is bepaalde goederen te leveren. Een offerte moet de potentile afnemer duidelijke informatie geven over de producten, prijzen, leverings-, betalings- en verzendvoorwaarden. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen verschillende soorten offertes: vaste offerte: de verkoper verkoopt het product niet aan een ander en wijzigt de vastgestelde prijs niet, voordat degene aan wie het aanbod is gedaan, heeft beslist. vrijblijvende offerte: hierbij gelden de beperkingen die er zijn voor de vaste offerte niet. Er mogen echter geen al te grote verschillen zitten tussen datgene wat uiteindelijk in de order komt te staan. gemonsterde offerte: een offerte waarbij een kleine hoeveelheid van het aangebodene wordt overlegd, zodat de potentile klant de kwaliteit kan beoordelen.

De exportprijs
Een eerste stap op de weg naar een succesvolle export is een duidelijke en ondubbelzinnige offerte. Maar hoe berekent u een correcte exportprijs? In uw prijsberekening dient u vanzelfsprekend rekening te houden met de extra kosten die u zult moeten aanrekenen om uw product aan de klant geleverd te krijgen:

22 / ExportwijzEr

 extra productiekosten om het product aan te passen aan de buitenlandse markt, aangepaste etikettering, gebruiksaanwijzing, aangepaste verpakking, eventuele keuringen of kwaliteitscontroles; interne en externe kosten voor voldoen van administratieve verplichtingen; eventuele commissies van een tussenkomend agent; alle kosten waartoe de exporteur zich verbindt in het kader van het verkoopcontract (voor vervoer, verzekering, inklaring ... dit wordt meestal geregeld via een incoterm, zie verder); kosten voor indekkingstechnieken (zie verder); kosten voor financieringstechnieken.

Maar prijszetting bij export wordt door meer factoren gedreven. Er zijn natuurlijk de marktfactoren. U kunt uw product niet verkopen op een buitenlandse markt als de prijs er niet acceptabel is. Het is daarom belangrijk dat u bij uw desk research onderzoekt wat de perceptie, de verwachtingen en de mogelijkheden zijn op de exportmarkt en wat uw eventuele concurrenten doen. Daarnaast zijn er uw eigen verwachtingen, objectieven en strategische doelstellingen. Een analyse van alle betrokken factoren is nodig voor een goed prijsbeleid.

1
ExportwijzEr / 23

Van offErtE tot lEVEring: hoE pakt u hEt VEilig aan?

De internationale verkoopovereenkomst het internationale kooprecht

Van verkoopovereenkomst tot geschreven contract
De verkoopovereenkomst is het referentiepunt van alle andere overeenkomsten die op een internationale transactie betrekking hebben: vervoersovereenkomsten, betalingen ... . In de praktijk wordt de verkoopovereenkomst echter vaak niet op papier gezet maar blijft het bij mondelinge afspraken en wederzijds vertrouwen. Houdt u er wel rekening mee dat ook indien niets op papier gezet wordt, er sprake is van een contract! Ook komt het vaak voor dat er geen geschreven koopovereenkomst is maar dat de rechten en plichten van beide partijen bondig uiteengezet worden in de algemene verkoop- en aankoopvoorwaarden.

blemen en technische onzekerheden gemakkelijker aan de oppervlakte komen voor ze problemen kunnen opleveren. Soms is het ook om boekhoudkundige of fiscale redenen of voor de financiering nodig om over een contract te beschikken en natuurlijk is het in het geval van een geschil het beste referentiepunt. Het is mogelijk uit te gaan van een modelcontract, maar het is belangrijk dit steeds aan te passen aan de specifieke behoeften van het bedrijf en de eigenheden van de transactie of de distributierelatie. Onder meer de Internationale Kamer van Koophandel* biedt (tegen betaling) een hele reeks modelcontracten aan.

toepasselijk recht bij internationale contracten - het weens koopverdrag

Elk land werkt volgens eigen wetten, voorschriften en

Toch kan het bijzonder nuttig zijn tijd uit te trekken voor het opstellen van een sluitend, ondubbelzinnig, geschreven contract. Voordeel is dat de partijen dan verplicht zijn om verder door te denken over de verschillende aspecten van de onderhandelingen, zodat misverstanden, tegenstrijdigheden, communicatiepro-

rechtsregels. Fiscaliteit, boekhoudwetgeving, wisselreglementering, douanevoorschriften ... dit alles verschilt van land tot land en zeker bij verre markten kunnen de verschillen groot zijn. Bij export worden partijen samengebracht die niet enkel een verschillende taal en cultuur hebben, maar die bovendien uit verschillende juridische tradities afkomstig zijn. Als er dan een geschil ontstaat tussen een exporteur en zijn buitenlandse klant zal elke partij in zijn eigen rechtsorde op zoek gaan naar een oplossing. De mogelijkheid bestaat dus dat dan twee verschillende oplossingen naar voor geschoven worden die op zich gelijkwaardig zijn en waartussen de rechter moet kiezen om er zijn uitspraak op te baseren.

24 / ExportwijzEr

Om de verschillen tussen de verschillende nationale rechtsstelsels te verzoenen, werd in de loop der jaren een aantal internationale koopverdragen gesloten. Het belangrijkste is het Verdrag van Wenen of de CISG (United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods) dat in 1980 werd gesloten en intussen al door 74 landen ondertekend is. Het verdrag biedt een uniforme internationale koopwetgeving en vervult op die manier een valnetfunctie voor internationale koopcontracten waarbij het niet duidelijk is welk het toepasselijk nationaal recht is. Het Weens Koopverdrag kan steeds uitdrukkelijk uitgesloten worden in het contract of de algemene voorwaarden. Het is ook enkel van toepassing op de B2B verkoop van roerende goederen. De tekst is vrij te vinden online, ook in het Nederlands, via een zoekopdracht op CISG.

De proforma factuur
Als de klant tevreden is met wat er in de offerte staat en wanneer beide partijen tot een overeenstemming kunnen komen, kan de klant een bestelling plaatsen. Bij een internationale transactie zal de klant vaak om een proforma factuur vragen, op grond waarvan hij invoer- en deviezenvergunningen kan verkrijgen. Dit is echter niet voor alle landen nodig. Het verschil met een echte factuur is dat op een proforma factuur de datum van verzending en de naam van de transporteur niet vermeld zijn. Er moet ook duidelijk aangegeven worden dat het om een proforma factuur gaat. Deze factuur is voor de vorm en hoeft dus ook niet betaald te worden. Als de order ontvangen is, begint de uitvoering van het werk. Eerst moet de order met de offerte worden vergeleken en moet gekeken worden of de overeengekomen betalingsvoorwaarden kloppen, net als de afgesproken prijs en de valuta waarin betaald wordt. Op basis van de proforma factuur kan de klant, als dit afgesproken is, een documentair krediet bij zijn bank openen. De proforma factuur wordt uitgeschreven op het formulier van de handelsfactuur, met in de kop de vermelding pro forma.

Algemene voorwaarden
Algemene voorwaarden zijn voorwaarden die gelden voor iedere overeenkomst die het bedrijf sluit. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om zaken als betalingsvoorwaarden en leveringstermijnen. Bij het opstellen van algemene voorwaarden is het handig dat een onderneming uitgaat van haar eigen situatie. Iedere onderneming is immers anders en dus zijn niet altijd dezelfde voorwaarden van toepassing. Daarom kunnen de algemene voorwaarden van verschillende ondernemingen van elkaar afwijken. Een bedrijf kan eigen algemene voorwaarden opstellen of zich baseren op standaard algemene voorwaarden die in de sector gebruikelijk zijn. Hou er wel rekening mee dat de koper / importeur zelf gebruik kan maken van inkoopvoorwaarden, die kunnen botsen met die van de verkoper / exporteur.

1
ExportwijzEr / 25

Van offErtE tot lEVEring: hoE pakt u hEt VEilig aan?

De volgende onderwerpen worden meestal opgenomen in de algemene voorwaarden: aanbieding en aanvaarding; kwaliteiten/kwantiteiten; producten die voldoen aan bepaalde minimumnormen of hoeveelheden; leveringstermijnen; leveringscondities; het verdient aanbeveling hierbij gebruik te maken van een van de incoterms, zoals opgesteld door de Internationale Kamer van Koophandel (ICC) te Parijs (zie verder); verpakking; eigendomsvoorbehoud; intellectuele eigendomsrechten; acceptatie en reclames; garantie en aansprakelijkheid; betalingsvoorwaarden; overmacht; toepasselijk recht; geschillenbeding. Voordelen van de algemene voorwaarden: er hoeft niet meer bij elke verkoopovereenkomst over alle leveringsvoorwaarden en prijzen onderhandeld te worden; de potentile koper weet direct tegen welke voorwaarden hij het product geleverd kan krijgen. In een aantal landen bestaan rechtsregels op het gebied van de algemene voorwaarden. Zo moeten de algemene voorwaarden vaak worden opgesteld in een voor de ontvanger begrijpelijke taal (of de taal van de correspondentie) en moeten ze tijdig overgemaakt worden. Vaak worden de algemene voorwaarden op de achterzijde van het briefpapier afgedrukt. Er moet dan wel op de voorzijde uitdrukkelijk naar de algemene voorwaarden worden verwezen. Vermelding van de algemene voorwaarden op de factuur is in principe altijd te laat, omdat de overeenkomst dan immers al gesloten is. De tegenpartij moest dus al eerder op de hoogte zijn gebracht. Wanneer de partijen echter al geruime tijd zaken met elkaar doen, en de tegenpartij dus op de hoogte is van de algemene voorwaarden, zijn de algemene voorwaarden mogelijk wel van toepassing.

In de praktijk komt het vaak voor dat de verkoopvoorwaarden botsen met de aankoopvoorwaarden die de koper overmaakt met zijn bestelling. In dat geval kan een orderbevestiging waarbij opnieuw verwezen wordt naar de verkoopvoorwaarden een bijkomende zekerheid bieden.

De factuur
De exportfactuur is een belangrijk document in de internationale handel. In de eerste plaats is het vanzelfsprekend een fiscaal document. In de internationale handel kan ze echter ook gelden als: referentiedocument voor de douaneaangifte; basis voor de berekening van de verschuldigde invoerrechten en voor de wisselreglementering; contractdocument (indien er geen verkoopcontract is); oorsprongsdocument; bewijs voor de rechtbank. De exportfactuur is aan een aantal regels onderworpen. Vanaf 2004 gelden binnen de hele Europese Unie dezelfde regels voor de vermelding van gegevens op papieren en elektronische facturen. Naast de gegevens die een factuur dient te bevatten, wijzigt de richtlijn tevens de regels met betrekking tot het elektronisch versturen van facturen in alle lidstaten van de Europese Unie. Twee eisen die altijd aan een elektronische factuur worden gesteld zijn dat de authenticiteit van de herkomst en de integriteit van de inhoud moeten worden gewaarborgd. Hiernaast vindt u een aantal zaken die raadzaam zijn om extra te vermelden op uw exportfactuur en die in sommige landen verplicht zijn (overleg met uw importeur over de vereisten, een eerder opgestuurde proforma factuur kan hier helpen):

26 / ExportwijzEr

 het aantal exemplaren / duplicaten - aantal paginas en duidelijke paginering; handtekening en firmastempel; land van herkomst / oorsprong; authenticiteitsclausule (certified correct and true); kenmerk en datum van de invoervergunning of van de transvergunning; contractnummer en datum van overeenkomst; leveringscondities en incoterm; douanetariefnummer; betalingscondities; vracht-, verpakkings- en verzekeringskosten; land van uiteindelijke bestemming; goederenomschrijving en taRIc-code; haven van vertrek en aankomst / naam zeeschip of luchtvaartmaatschappij; merkbenamingen; visum van een controle-instantie (Veritas, SGS ...), van een kamer van koophandel. De Belgische wetgeving stelt dat de factuur moet opgesteld worden in de taal van het rechtsgebied waar de exploitatiezetel of onderscheiden exploitatiezetels zijn gevestigd. Anderzijds is het ook mogelijk dat de importeur een factuur in zijn eigen taal of het Engels eist. Het kan dus nodig zijn een vertaling mee te sturen.

De paklijst
Een paklijst (packing list) is een aanvulling op de factuur en geeft een overzicht van de goederen met de inhoud per verpakking. Zodra de goederen over meerdere verpakkingseenheden verdeeld zijn, is het noodzakelijk de inhoud per verpakking te specificeren. Op die manier krijgt de afnemer de kans de goederen te controleren. De paklijst bevat: naam van de leverancier; naam van de afnemer; verwijzing naar de factuur. Per verpakkingseenheid: exacte specificatie van de inhoud; bruto- en nettogewicht; afmetingen; merken; nummering van de colli; totalen van afmetingen en gewichten.

1
ExportwijzEr / 27

Van offErtE tot lEVEring: hoE pakt u hEt VEilig aan?

Het is niet altijd noodzakelijk een aparte paklijst bij te voegen. Soms is de omschrijving op de factuur voldoende. In sommige landen eist de douane wel een gedetailleerde paklijst. Hier kan opnieuw de Market Access Database de exporteur informeren. Ook het vooraf doorsturen van een proforma factuur kan de importeur helpen te verzekeren dat hij over alle noodzakelijke informatie beschikt om een vlotte inklaring mogelijk te maken.

de C-klasse (CFR, CIF, CPT ...): CIF of CIP plaats van bestemming (vb. CIP Johannesburg): Cost, Insurance and Freight (d.i. enkel voor zeevracht van toepassing) of Carriage and Insurance Paid to ... (dit is een multimodale incoterm en voor een combinatie van transportmiddelen van toepassing). De verkoper staat in voor alle kosten tot de plaats van bestemming en dat de verkoper, in naam van de koper, een verzekeringspolis voor de goederen heeft afgesloten.

Incoterms
Om de verantwoordelijkheden voor beide partijen (koper en verkoper) in verband met de uitvoerprocedures duidelijk vast te leggen wordt meestal gekozen om in het verkoopcontract gebruik te maken van incoterms (International Commercial Terms). De incoterms zijn internationale overeenkomsten die opgesteld worden door de Internationale Kamer van Koophandel* (IKK). In 2000 verscheen een aanpassing en in januari 2011 wordt opnieuw een aangepaste versie in gebruik genomen. De incoterms leggen de rechten en plichten van beide partijen vast met betrekking tot het transport, de douaneaangifte en de verzekering, ze bepalen wie het risico draagt en schrijven voor wie instaat voor de documenten. Het is dus aan te bevelen om van de incoterms gebruik te maken omdat zij niet voor interpretatie vatbaar zijn en in geval van een geschil duidelijk aantonen wie de verantwoordelijke partij is. de incoterms worden onderverdeeld in 4 klassen, met name: de E-klasse (zoals EXW): EXW (Ex Works of af fabriek): de verkoper stelt de goederen ter beschikking van de koper in zijn eigen bedrijfspand. de f-klasse (FAS, FOB, FCA ...): FOB plaats van bestemming (vb. FOB Antwerpen) (Free on Board of vrij aan boord). De verkoper is verplicht de koopwaar te leveren op de aangeduide plaats, dit aan boord van het door de koper genoemde schip.

de d-klasse (DAF, DDU, DDP ...): DDP: Delivered Duty Paid: franco geleverd op de overeengekomen plaats van bestemming, inclusief de betaling van alle rechten (invoerrechten ...) . DDU: Delivered Duty Unpaid: franco geleverd op de overeengekomen plaats van bestemming, zonder betaling van alle rechten (invoerrechten ...) .

28 / ExportwijzEr

Dit is noodzakelijk slechts een beknopt overzicht. U dient er ook rekening mee te houden dat er nog gebruiken en gewoonten zijn per bestemming (vb. FOB Antwerpen is niet volledig identiek aan FOB Rotterdam - alleen expediteurs binnen die haven kunnen u hierover informeren). Ook is het zo dat alleen de tekst van de officile publicatie van de IKK* rechtsgeldig is.

Welke transport- en andere exportdocumenten u nodig hebt, is afhankelijk van: de wens van de importeur/de voorschriften van het importerende land; de voorwaarden vermeld in het documentair krediet; de wettelijke voorschriften van het land waar u naar exporteert; soms stelt ook Vlaanderen zelf voorwaarden voor

Overige exportdocumenten
Naast de hoger besproken documenten kunnen nog bepaalde formaliteiten of documenten nodig zijn om uw producten vlot te kunnen binnenbrengen in het importland. Zo vereisen bepaalde landen dat sommige documenten afgestempeld worden door een Kamer van Koophandel of door het consulaat van het importland in Belgi. Voor bepaalde producten zijn dan weer bepaalde analyseverslagen nodig of moet een controle gebeuren bij binnenkomst van het product in het importland. Voor voeding bijvoorbeeld is er in vele landen een streng toezicht op de binnengebrachte goederen (bijvoorbeeld de Food and Drug wetgeving van de Verenigde Staten). Voor informatie over de reglementering en de documenten voor uitvoer van voedingswaren kunt u terecht bij het Voedselagentschap (FAVV)*.

export (zie hoger: dual use goederen of export van dieren). Een zeer goede bron van informatie is de sectie Exporters guide to import formalities van de Market Access Database*. Het is belangrijk dit bovendien goed af te punten met uw importeur en in het geval van een documentair krediet, met uw bank.

1
ExportwijzEr / 29

risiCos bij Export

Export brengt steeds extra risicos mee. Deze zullen verschillen naar gelang het land, de afstand, de aard van de transactie, de bekendheid met het land en de partner ... . De exporteur dient vooraf de mogelijke risicos in te schatten en in de mate van het mogelijke zekerheden in te bouwen.

Politiek risico
Politieke risicos kunnen bij handel met bepaalde landen een rol spelen. We spreken over een politiek risico als een omstandigheid, eigen aan het exportland en buiten de wil van de partijen om, de uitvoering van de verbintenis onmogelijk maakt. Voorbeelden zijn: oorlog, terrorisme, valutaproblemen (van overheidswege wordt het verboden bepaalde betalingen uit te voeren) ...

Om meer zekerheid te krijgen over de solvabiliteit van een (potentile) klant kan u een kredietrapport aanvragen bij een daarin gespecialiseerde firma. Vaak dient u echter een contract op jaarbasis af te sluiten. Daarom biedt UNIZO Internationaal de mogelijkheid om ook eenmalig dergelijke kredietrapporten aan te vragen. U kunt met ons contact opnemen voor de voorwaarden per land en naargelang de gewenste snelheid.

Resiliatierisico
Voor de verkoper is de beste manier om zich te beschermen tegen het politieke risico de contante betaling. In vele gevallen is dit echter commercieel niet haalbaar zodat een afdoende verzekering aangewezen is. Kredietverzekeringsmaatschappijen verzekeren en herverzekeren de politieke en commercile risicos bij handelstransacties. Via desk research is dit risico meestal vooraf min of meer te controleren. Het resiliatierisico duidt op de mogelijkheid dat de tegenpartij het contract verbreekt nog voor de levering. Ook dit kan financieel verlies veroorzaken als de exporteur intussen al gestart is met de productie en al kosten heeft gemaakt, zonder dat er inkomsten tegenover staan.

Betalingsrisico Commercieel risico

Eens de goederen geleverd zijn loopt de exporteur Het commercieel risico is het risico dat n van de partijen zijn contractuele verplichtingen niet nakomt of er zich aan onttrekt zonder wettige reden. Indien men nog weinig ervaring heeft met een bepaalde handelspartner, kan men best voor een veilige betalingsvorm kiezen. Naarmate men langer met een bepaalde handelspartner zaken doet, zal het wederzijdse vertrouwen voldoende groot zijn om over te schakelen naar meer eenvoudige en dus goedkopere vormen van betaling. het risico dat hij niet betaald wordt, behalve natuurlijk indien voorafbetaling bedongen werd. Als de koper in sterke mate afhankelijk is van verdere leveringen is dit risico minder groot. Er bestaan diverse betalingstechnieken om de beschikking over de goederen afhankelijk te maken van voorafgaande betaling (zie verder).

30 / ExportwijzEr

Transportrisico
Aan elk transport zijn risicos verbonden. De aard en omvang van de risicos zal sterk afhangen van het soort transport. Hieraan zouden we nog het tijdsrisico kunnen toevoegen, naargelang de hoeveelheid tijd die verloopt tussen vertrek en aankomst van de goederen. Hier zal het gebruik van de incoterms van bijzonder belang zijn om de verantwoordelijkheden van beide partijen in verband met het transport vast te stellen. Een deel van het transportrisico wordt door de transporteur gedragen (zie bij transportdocumenten). Meestal wordt dit berekend met een vaste waarde per gewicht. Daarnaast kan het, afhankelijk van de waarde van de goederen, noodzakelijk zijn een bijkomende transportverzekering af te sluiten. Zorg hierbij steeds voor voldoende dekking en maak een onderscheid tussen de aansprakelijkheids- en goederenverzekering. Vergeet ook niet de nodige aandacht te schenken aan verpakking, etikettering en paklijsten (packing lists).

Juridisch risico
Het juridisch risico kan ingedijkt worden door een sluitend verkoopcontract (zie hoger onder exportcontracten). Het is steeds aan te raden contracten te laten nalezen door een gespecialiseerd jurist, indien mogelijk een specialist voor het betrokken land. Belangrijke elementen in een contract (zie ook bij exportcontracten) wie zijn de contractpartijen en wat zijn hun respectieve rechten en plichten; omschrijving van de prestatie met levering-, facturatie- en betalingsgegevens (cfr. incoterms); voor welke rechtbank en volgens welk recht worden geschillen beslecht . Een goed contract legt op een precieze en heldere manier de afspraken tussen de partijen vast. Hierdoor worden latere misverstanden, wrijvingen of juridische procedures in de mate van het mogelijke voorkomen.

Financieel risico Wisselkoersrisico

Het wisselkoersrisico voor de exporteur is het risico van een daling van de vreemde munt waarin de tegenpartij moet betalen tegenover de euro. Een eerste mogelijkheid om u hiertegen in te dekken is vanzelfsprekend de transactie in euro te laten verlopen. Indien dit niet mogelijk is, kan men zich tegen het wisselkoersrisico indekken door het aangaan van een termijncontract bij de bank. De exporteur die zich heeft ingedekt via een termijncontract loopt echter, ingeval van verbreking van het commercieel contract tijdens de uitvoeringsperiode, het risico van een appreciatie van de vreemde munt ten opzichte van de euro. Uw bank kan u uitgebreid informeren over de indekkingsmogelijkheden tegen het wisselkoersrisico. Het cruciale sluitstuk van een succesvolle exporttransactie is vanzelfsprekend de correcte en tijdige betaling. Daarom is het belangrijk de betaling zo goed mogelijk te beveiligen met een goede betalings- en/ of financieringstechniek, die aangepast is aan de aard van de transactie (nieuwe of gekende klant), aan de goederen en aan de risicos die eigen zijn aan het exportgebeuren (zaken doen met een buurland of een verre bestemming). In het volgende hoofdstuk geven we een overzicht van de meest gebruikte betalingsmodaliteiten. Vanzelfsprekend is uw bank hierbij de voor de hand liggende raadsman.

1
ExportwijzEr / 31

dE MEEst VoorkoMEndE bEtalingstEChniEkEn

Bedrijven die exporteren krijgen te maken met betalingen in vreemde valutas, met koersrisicos, met langere wachttijden voor de ontvangst van de betalingen en met betalingen van afnemers die men niet altijd goed kent. Een internationale betaling vindt bijna nooit contant plaats. Er is een hele resem aan mogelijkheden waarop de betaling bij export kan geregeld worden.

Vooraleer hierop verder in te gaan is het belangrijk te weten dat er altijd sprake zal zijn van een compromis tussen de wensen van de exporteur en die van de importeur. De exporteur zal zoveel mogelijk zekerheid trachten te verkrijgen dat de verkoopprijs tijdig en correct betaald wordt en de importeur wenst zekerheid over juiste en tijdige levering. De betalingsvoorwaarden gaan een steeds belangrijker onderdeel uitmaken in de concurrentieslag op de exportmarkten. Indien de exporteur zijn positie op de exportmarkt wil handhaven of verbeteren, dan zal hij veelal zijn offerte dienen te complementeren met een financieringsaanbod. De waaier aan betalingstechnieken biedt, naargelang de aard, een geringe (overschrijving, cheque) tot zeer goede (documentair krediet) bescherming. Hieronder volgt een zeer beknopte beschrijving van de belangrijkste technieken. Voor meer informatie kunt u zich tot uw bank wenden.

Cheque
In het internationale betalingsverkeer is het gebruik van cheques nog steeds gebruikelijker dan in het binnenlandse. Er zijn twee soorten cheques: handelscheques en bankcheques. Ze verschillen in de mate van zekerheid die ze u bieden.

handelscheque
Een handelscheque is een opdracht tot betaling van een bepaalde geldsom aan de in de cheque genoemde begunstigde. Een handelscheque is geen gegarandeerd betaalmiddel. Uitbetaling van een cheque verloopt via de bank. De bank zal de cheque ter incasso aannemen of onder gewoon voorbehoud afrekenen. Als de cheque ter incasso wordt aangenomen zal de bank eerst het geld uit het buitenland willen ontvangen voordat u uw geld krijgt. Zon incasso duurt vaak enige tijd, waardoor u als exporteur rentederving heeft. Afrekening onder gewoon voorbehoud heeft voor de exporteur het voordeel dat hij direct na aanbieding van de cheque door zijn bank wordt gecrediteerd. Indien er echter geen betaling volgt uit het buitenland dan zal het uitbetaalde bedrag echter opnieuw worden afgetrokken.

Overschrijving
Indien men een eenvoudige overschrijving gebruikt is men volledig aangewezen op het initiatief van de tegenpartij om binnen een bepaalde termijn te betalen. Dit is dan ook de minst veilige betalingsvorm (tenzij men natuurlijk uitgaat van voorafbetaling en kan onderhandelen met de koper dat de goederen pas verstuurd worden als de betaling is ontvangen). Ook wordt soms een voorschot vooraf gestort, en het saldo bij levering.

32 / ExportwijzEr

ExportwijzEr / 33

dE MEEst VoorkoMEndE bEtalingstEChniEkEn

bankcheque
De bankcheque is een schriftelijke onvoorwaardelijke betalingsopdracht en biedt een hoge mate van zekerheid. De partij die per bankcheque betaalt, heeft zijn bank reeds betaald voor de cheque.

In een wissel moet volgende gegevens staan: het woord wisselbrief (Bill of Exchange); de naam van de afnemer, de partij die moet betalen (schuldenaar = drawee); de vervaldag, de dag waarop moet worden betaald (maturity date); het bedrag in cijfers en in letters, met de

Financieel incasso: de wissel

Een wissel is een onvoorwaardelijke opdracht van de schuldeiser aan de debiteur om een bepaalde geldsom op een bepaalde datum te betalen aan de begunstigde. Op de wissel dient de vervaldag precies aangeduid te zijn. Aanvaarding van de schuld gebeurt door acceptatie van de wissel. Op de voorkant van de wissel moet geaccepteerd worden geschreven, vergezeld van een datum en handtekening. De betaling van de wissel kan worden gegarandeerd door voor aval te laten tekenen. De bank van de betrokkene plaatst dan op de voorzijde goed voor aval.

aanduiding van de muntsoort; de plaats waar de wissel betaalbaar is; de naam van degene aan wie moet worden betaald: de nemer of trekker (drawer) van de wissel. De toevoeging of order achter de naam van de nemer betekent dat deze de wissel aan een ander kan overdragen (endosseren). Op de rugzijde (dos) van de wissel moet daartoe een verklaring worden ondertekend; datum en plaats van trekking; de handtekeningen van betrokkenen.

Documentair incasso
Deze techniek verloopt vergelijkbaar met die van de

Wissels kunnen verschillende looptijden hebben. Wissels die direct na aanbieding betaalbaar zijn noemt men zichtwissels (sightdrafts). Vaak echter zijn de wissels betaalbaar op een datum in de toekomst (bijvoorbeeld na drie of zes maanden) (long-term draft of usance draft). Deze langzichtwissels kan men direct bij de bank verzilveren zonder tot de vervaldag te moeten wachten. De bank rekent dan de contante waarde van de wissel af. De contante waarde is het bedrag van de wissel onder aftrek van de rentevergoeding (voor de bevoorschotting door uw bank) en onder aftrek van eventuele kosten/provisie van uw bank. Het is belangrijk vooraf duidelijkheid te hebben over die kosten zodat ze in de verkoopprijs ingecalculeerd kunnen worden. Een van de voornaamste voordelen van de geaccepteerde wissel is dat de vordering vaststaat en er dus geen procedure nodig is om ze vast te stellen bij niet-betaling. Dit vereenvoudigt de zaken als het nodig is via een rechtbank betaling af te dwingen. Een ander groot voordeel is dat de betalingstermijn niet langer oploopt. Op de vervaldatum moet de afnemer betalen.

wissel, met dit verschil dat de bank bepaalde documenten aan de importeur zal afgeven tegen betaling of acceptatie van de wissel. Indien toepasselijk zal een connossement zeker deel uitmaken van de documenten in het documentair incasso. We zagen immers dat een connossement geldt als bezitstitel. Zo zal de exporteur de greep over de goederen bewaren tot de importeur de wissel betaald of geaccepteerd heeft en zo het connossement in handen krijgt. De exporteur loopt hier nog steeds het risico dat de importeur de goederen (na hun aankomst) weigert en dus niet betaalt. Hij heeft dan nog het bezit over de goederen, maar bij een verre bestemming kan dit toch een zware kost betekenen.

34 / ExportwijzEr

Het (onherroepelijk) documentair krediet

Bij deze betalingsvorm zijn meerdere partijen betrokken: de opdrachtgever (importeur), de kredietopenende bank en de begunstigde (exporteur) en zijn bank. Door het afsluiten van een onherroepelijk documentair krediet verbindt de bank zich er onherroepelijk toe om de exporteur te betalen (of van hem een wissel te accepteren) indien deze bepaalde documenten kan voorleggen die vooraf beschreven zijn in de overeenkomst van het documentair krediet. Deze documenten kunnen o.a. een handelsfactuur, een transportdocument, een verzekeringsdocument of een controlecertificaat bevatten. Op die manier krijgt de importeur zekerheid over de geleverde goederen en is de exporteur zeker van betaling tegen voorlegging van conforme documenten.

Belangrijk is dat het documentair krediet, als contract tussen de clint-opdrachtgever en de kredietopenende bank, volledig onafhankelijk staat van het onderliggend commercieel contract. Zelfs al vermoedt de importeur dat de goederen niet conform zijn of dat er fraude gepleegd is, dan nog kan de bank de exporteur betalen bij voorlegging van conforme documenten. De tijdige inschakeling van een gerechtsdeurwaarder of een vonnis in kortgeding kunnen hier voor de importeur uitkomst bieden. Het documentair krediet vereist soms de tussenkomst van een derde bank, meestal gevestigd in het land van de begunstigde. Deze bank kan dan als adviserende bank de haar aangeboden documenten controleren zonder verplichting tot betaling of acceptatie. Als confirmerende bank kan zij zich, bovenop de verbintenis van de kredietopenende bank, onherroepelijk verbinden tot betaling of acceptatie bij voorlegging van conforme documenten.

1
ExportwijzEr / 35

ExportondErstEuning

Exporteren vergt heel wat investeringen. tussen het tijdstip van de eerste voorbereiding van de exportplannen en de eerste betaling uit het buitenland kan een lange periode liggen. Ondernemingen kunnen zeker in die voorbereidende fase heel wat ondersteuning gebruiken.

Er is enkel steun mogelijk voor export buiten de Europese Unie. Europa verbiedt immers steunmaatregelen voor het intracommunautaire handelsverkeer omdat deze concurrentieverstorend zouden werken. Een uitzondering is de tussenkomst van FIT in beursdeelname aan internationale handelsbeurzen. Ook beurzen met internationale uitstraling die binnen de EU worden georganiseerd kunnen op de lijst van subsidieerbare beurzen opgenomen worden.

Subsidies voor ondernemingen van Flanders Investment & Trade

Vlaamse KMOs kunnen via FIT subsidies krijgen voor 8 verschillende initiatieven, van individuele prospectiereizen over deelname aan internationale beurzen in het buitenland (hier komen ook beurzen binnen de EU in aanmerking) tot de vertaling van technische brochures. De aanvraag kan on-line gebeuren via de website* van FIT. De aanvraag dient echter wel 2 weken vooraf te gebeuren.

Belastingvrijstelling voor de aanwerving van een diensthoofd voor de uitvoer

Deze maatregel staat kleine ondernemingen (minder dan 11 werknemers) een belastingvrijstelling van 3.720 toe per in Belgi tewerkgestelde persooneelseenheid. Er zijn ook voorwaarden voor het maximum uur- of maandloon.

Contact:
FOD Financin Administratie van de ondernemingsen inkomensfiscaliteit north galaxy-bus 25 koning albert ii-laan 33 1030 brussel tel.: 02 57 257 57 E-mail: info.tax@minfin.fed.be website: www.fiscus.fgov.be

1
36 / ExportwijzEr

ExportwijzEr / 37

handig oM tE wEtEn

U vindt op onze website www.exportwijzer.be een handige doorklikbare lijst van alle webadressen en tools waarnaar in de tekst verwezen wordt. We zorgen ervoor dat die links steeds up-to-date blijven. Deze gids wil u een algemeen overzicht geven van de belangrijkste zaken waarmee u te maken krijgt bij export buiten de Europese Unie. Met uw individuele vragen en problemen kunt u steeds bij ons terecht.

EXPORT WIJZER
Uw gids vo or exporte ren buiten de Europese Unie

UNIZO-Intern

-Exportbroc

hure-DEF2.in

dd 1

01-09-2010 09:53:46

Het UNIZO Service Center is een dienst van UNIZO waar u de klok rond terecht kunt voor al uw ondernemersvragen. Elke dag bereikbaar voor al uw (internationale) vragen. Bel of mail ons 24u op 24 op 078 35 39 39 service@unizo.be

38 / ExportwijzEr

Colofon
Uitgever: unizo internationaal vzw lange steenstraat 10, 8500 kortrijk tel. 056 26 44 88 e-mail: info@unizo-internationaal.be

Verantwoordelijke uitgever: gijs kooken Redactie: kaat Verleye nathalie rogiers proforma advertising bvba danny.laureys@proforma.be 2010

Vormgeving:

Jaartal:

UNIZO Internationaal vzw Lange Steenstraat 10, 8500 Kortrijk Tel. 056 26 44 88 - Fax 056 26 44 89 info@unizo-internationaal.be www.unizo-internationaal.be

EEN INITIATIEF IN SAMENWERKING MET:

MET STEUN VAN: