1.

UVOD
Sa sigurnou se moe tvrditi da je pojava vatre sa svim njenim prateim korisnim i tetnim efektima oznaila nastajanje jedne nove ere u razvoju ljudskog drutva. Ove poetke je vremenski veoma teko precizno odrediti, ali je sasvim izvjesno da to vrijeme duboko zadire u praistoriju ovjeanstva. S obzirom na veoma spor napredak u toku dugih milenijuma praistorije, vatra je predstavljala nerazjanjenu pojavu kojoj su pridavana izuzetna, esto i nadprirodna svojstva. Prvu prirodu vatre i gorenja objasnio je Lavoazije, krajem XVIII vijeka, dokazivi da je vatra proces oksidacije koji dovodi do sjedinjavanja materije koja gori sa kiseonikom. Za nastajanje i odvijanje procesa gorenja potrebna su sljedea tri uslova: materija koja moe da gori, dovoljna koliina toplotne energije potrebne da materiju zagrije do odreene temperature-temperature paljenja i prisustvo kiseonika. Ukoliko neki od navedenih uslova nije ispunjen, po pravilu, pojava vatre nee biti mogua. Vatra predstavlja proces oksidacije koji se brzo razvija. U nizu srodnih procesa, na jednom kraju nalazi se veoma spor proces korozije metala, a na drugom kraju trenutni proces oksidacije, uz oslobaanje ogromne koliine energije koji se definie kao eksplozija. Kontrolisana vatra je izuzetno korisna i primenjuje se kao izvor toplotne energije za zagrijevanje i za razne industriske svrhe. Meutim, vatra ima i svoje drugo lice, kada se pojavljuje iznenadno i nekontrolisano, pri emu izaziva esto ogromne materijalne tete, a ponekad uzrokuje povrede i smrtne sluajeve. Takva vatra definie se kao poar.
Posao vrenja uvidjaja kod poara je specifiniji nego kod ostalih uvidjaja. Specifinost je posebno potencirana posledicama koje mogu da nastupe usled poara (mogunost stradanja velikog broja ljudi, ogromne materijalne tete), visoka temepratura koja prati svaki poar, velike koliine sredstava za gaenje na lilcu mjesta, velike promjene lica mjesta usled akcije gaenja i spaavanja ljudi i imovine. Utvrdjivanje uzroka poara i eksplozija se iskljuivo zazniva na materijalnim tragovima, dok izjave svjedoka treba uzeti u obzir ali nikako donositi miljenje na osnovu njih. Takodje, okolnosti pod kojima je izbio poar, ne smiju uticati na miljenje o uzroku poara, jer esto se podesi takav sklop okolnosti da lice koje utvrdjuje uzrok poara moe da donese pogreno miljenje ukoliko dovoljno ne poznaje materijalne tragove to moe da izazove vrlo teke posledice.

2. SAGORIJEVANJE MATERIJE
Sagorijevanje je sloen fiziko-hemijski proces pri kome se iz gorive materije oslobadja hemijski vezana toplota i to kao rezultat vezivanje kiseonika sa sagorivim sastojcima u materijalu. Da bi otpoeo proces sagorijevanja mora da postoji: goriva materija, vazduh (kiseonik) i izvor toplote (energija).

Sve materije se mogu podijeliti na dvije velike grupe i to: nezapaljive ili negorive, i zapaljive ili gorive. Ovakva podjela nije sasvim precizna jer postoji veliki broj materija koje se mogu svrstati i u jednu i u drugu grupu a kojoj e pripasti u konkretnom sluaju, zavisi od vlanosti, istoe, usitnjenosti i sl. Nezapaljive materije su one materije koje se pod normalnim uslovima nee zapaliti na povienim temperaturama. Zapaljive materije su one materije koje se pod normalnim uslovima pale i nastavljaju da gore. Javljaju se u tri agregatna stanja: vrstom, tenom i gasovitom. Osim zapaljivih i nezapaljivih materija postoje i teko zapaljive ili samogasive materije koje se pale i gore samo dok na nih direktno djeluje plamen, a uklanjanjem plamena se gase.

2.1. Mehanizam sagorijevanja vrstih materija

Sagorijevanje vrstih gorivih materija odvija se u dvije faze i to sagorijevanje gasne faze i sagorijevanje vrste faze (koksnog ostatka). Zagrijavanjem vrste materije otpoinje proces termikog razlaganja i izdvajanja isparljivih komponenti koje sa vazduhom stvaraju gorivu smjeu koja se pali kada se dostigne temperatura paljenja smjee. Za vrste gorive materije su karakteristine dvije temperature: temperatura paljenja isparljivih sastojaka i temperatura paljenja vrstog dijela (koksnog ostatka). Temperatura paljenja vrstog dijela je ona temperatura do koje se mora zagrijati vrsti dio da bi se usijao. Na ovu temperaturu utie veliina

estice. to je vrsti gorivi materijal sitniji to je vea njegova povrina koja dolazi u kontakt sa vazduhom a tim i mogunost oksidacije je vea pa je temperatura paljenja nia. Sa gledita utvrdjivanja uzroka poara vrlo su bitne promjene koje nastaju na vrstim materijalima koje nam omoguavaju da utvrdimo, razvoj i pravac irenja poara. Na drvetu i proizvodima od drveta karakteristina je povrina posle sagorijevanja na kojoj postoji niz pukotina koje imaju izgled krokodilske koe pa se i naziva krokodilska koa izgorjelog drveta. Krokodilska koa nastaje pucanjem ugljenisane povrine drveta pod dejstvom isparljivih komponenti koje isparavaju pod dejstvom toplote. Isparljive komponente izlaze na povrinu kroz ve nastale pukotine tako da ugljenisana kora prska u sve sitnije komade. Debljina ugljenisanog sloja postaje vea i meka. Naprsline su dublje a komadii krokodilske koe sitniji i izraeniji tamo gdje je vatra due trajala tj. na povrinama drveta koje su blie centru poara.

2.2. Paljenje i sagorijevanje tenih goriva

Sagorijevanje gorivih tenosti mogue je samo u gasnoj fazi. Kao primjer, moe da poslui podatak da je temperatura paljenja tenih goriva uvijek vea od temperature kljuanja. Da bi se neko teno gorivo upalilo potrebno je da se obrazuje smjea para zapaljive tenosti i vazduha u granicama zapaljivosti. Oblast zapaljivosti je oblast izmedju donje granice zapaljivosti i gornje granice zapaljivosti. Donja granica zapaljivosti ili eksplozivnosti je najnia koncentracija para gorive tenosti sa vazduhom kada dolazi do paljenja, ako se smjea zagrije do temperature paljenja. Ako je koncentracija nia od ove granice nema sagorijevanja. Gornja granica zapaljivosti ili eksplozivnosti je najvia koncentracija para gorive tenosti sa vazduhom pri kojoj dolazi do paljenja ako se smjea zagrije do temperature paljenja. Ako je koncentracija vea od gornje granice zapaljivosti nema procesa sagorijevanja, bez obzira na temperaturu do koje se zagrije smjea. Granice zapaljivosti mogu se iskazati u zapreminskim odnosima (%) i masenim jedinicama g/m. Na pr. za benzin su granice zapaljivsoti ili eksplozivnosti 1,0 - 6% zapreminskog udjela, dok je alkohol 3,3 18,9%. Kod gorivih tenosti karakteristine su dvije temperature i to: temperatura zapaljivosti i temperatura paljenja. Temperatura zapaljivosti (t z ) ili taka paljenja je najnia temperatura kod zapaljivih tenosti na kojoj se iznad tenosti stvara doboljna koliina para koje sa vazduhom obrazuju zapaljivu smjeu i mogu se upaliti otvorenim plamenom.

Temperatura paljenja (t p ) ili temperatura samopaljenja je ona temperatura na kojoj se materija (ili njena optimalna smjea sa vazduhom) pali sama od sebe bez varnica ili plamena pri emu nastavlja da sagorijeva. Primjer: benzin ima temperaturu zapaljivosti -20 C dok mu je temperatura paljenja 260 C dok
o o dizel gorivo ima temperaturu zapaljivosti t z = 40 C a temperaturu paljenja t p = 220 C. o o

2.3. Paljenje i sagorijevanje gasovitih goriva

Kod sagorijevanja vrstih i tenih goriva vidjeli smo da se sve deava u gasnoj fazi tj. prvo dolazi, usled zagrijavanja, do ispravanja gasnih komponenti, stvaranja zapaljive smjee i na kraju do paljenja i sagorijevanja. Da bi otpoeo proces sagorijevanja potrebno je ostvariti odredjene uslove i to: paljenja. Paljenje gasne smjee moe se izvesti na dva naina. Prvi nain se sastoji to se cijela smjea gorivog gasa i vazduha (ili kiseionika) zagrijeva do temperatura na kojoj se pali po cijeloj zapremini bez spoljanjeg uticaja. Ovaj nain paljenja naziva se samopaljenje. Drugi nain paljenja gorive smjee sstoji se u tome to se hladna smjea pripaljuje samo u jednoj taki zapremine smjee pomou nekog izvora toplote zagrijanog do odredjene temperature kao to je elektrina varnica, usijano tijelo ili plamen. Ovaj nain paljenja se naziva prinudno paljenje ili pripaljivanje. Kod gorivih smjea temperatura paljenja ili temperatura samopaljenja zavisi od procentualnog sastava smjete. Najniu temperaturu samopaljenja imaju smjee iji je sastav blizak stehiometrijskom a siromane i bogate smjee imaju vie temperature samopaljenja. U takvim smjeama se velika koliina toplote troi na zagrijavanje u prvom sluaju vika vazduha a u drugom sluaju vika gorivog gasa. Radi pojanjenja, potrebno je znati da je stehiometrijski sastav ili stehiometrijska mjeavaina ona smjea zapaljivog gasa i vazduha ili para zapaljivih tenosti i vazduha kada je svaki molekul gorive materije okruen potrebnom koliinom kiseionika da dodje do potpunog sagorijevanja (sagorijevanje kada u produktima sagorijevanja nema gorivih materija) ili kada nema ni vika ni manjka vazduha. Siromana smjea je ona smea gdje imamo viak vazduha u odnosu na potrebnu koliinu vazduha da bi se proces stvoriti smjeu u granicama zapaljivosti (eksplozivnosti); zagrijati je do temperature paljenja.

Vidimo da kod gasovitih goriva ne postoji temperatura zapaljivosti ve samo temperatura

sagorijevanja odvijao po stehiometrijskoj jednaini. Bogata smjeta je smjea koja ima viak gorive materije u odnosu na stehiometrijsku jednainu. Temperatura samopaljenja nije fiziko-tehnika konstanta koja karakterie neku odgovarajuu smjeu gasa i vazduha. Ona zavisi od uslova u kojima se odvija sagorijevanje tj. od materijala od koga su napravljeni zidovi suda, od sastava smeje, od zapremine suda u kome se nalazi smjea. Ako je pritisak smjee vei temperatura samopaljenja je nia i obrnuto, to je prikazano na sl.1.

Slika 1. Zavisnost temperature samopaljenja od pritiska smjee Prinudno paljenje ili pripaljivanje se vri pomou varnice, usijanog tijela, plamena i sl. Mehanizam pripaljivanja se u principu ne razlikuje od procesa samopaljenja. Proces se odigrava u maloj zoni smjee za raziku od samopaljenja gdje imamo proces u cijeloj smjei. Mehanizam pripaljivanja elektrinom varnicom je dosta sloeniji jer zbog visoke temperature varnice dolazi do jonizacije molekula.

3. TOPLOTA I TEMPERATURA

Toplota je energija koja je u neposrednoj vezi sa kretanjem velikog broja molekula u materiji. Toplota se prenosi sa toplijeg na hladnije tijelo sve dok se temperature ne izjednae i predstavlja mjeru unutranje energije tijela. Kako je sutina toplote energije u kretanju estica (molekula i atoma) toplotno stanje neke materije je odraz odredjenih veliina veliina stanja (temperatura, pritisak i specifina zapremina). Uredjaj za mjerenje koliine toplote naziva se kolorimetar a jedinica za toplotu je J (dul), kao i za svaku drugu energiju. Temperatura se obino definie kao stepen zagrijanosti tijela. Medjutim temperatura predstavlja fiziku veliinu koja je proporcionalna srednjoj kinetikoj energiji translatornog kretanja velikog broja molekula tj.

BT =
T temperatura, m masa estice, w brzina traslatornog kretanja molekula i B koeficijent proporcionalnosti.

mw2 2

Temperatura je veliina koja se direktno ne moe izmjeriti ve preko neke druge veliine (irenje materije, elektrine veliine i dr.). Instrumenti za mjerenje temperature su termometri, termoparovi i dr. Jedinice za mjerenje temperature su stepeni. Po naunicima koji su ih pronali postoje skale Celzijusa, Reomira, Farenhajta i Kelvina. Fiziar Celzijus je stepen Celzijusa ( o C) dobio na taj nain to je temperaturu topljenja leda obiljeio sa 0 o C a temperaturu kljuanja vode sa 100 o C i skalu podijeli na 100 jednakih djelova. Reomir je stepen reomira ( o R) dobio tako to je temperaturu topljenja leda obiljeio sa 0 o R a temperaturu kljuanja vode sa 80 o R i tu sklau podijelio na 80 jednakih djelova. Farenhajt je stepen farenhajta ( o F) dobio tako to je temperaturu topljenja leda obiljeio sa 32 o F a temperatura kljuanja vode sa 212 o F i skalu podijelio na 180 jednakih djelova. Preraunavanje jednih u druge stepene vri se po sledeim relacijama:

t o C = 5 / 9(t o F 32o ) = 5 / 4t o R t o F = 32o + 9 / 5t oC = 32o + 9 / 4t o R t o R = 4 / 5t o C = 4 / 9 ( t o F 32o )

Apsolutna temperatura se izraava u stepenima Kelvina. Temperatura od 0 K predstavlja apsolutnu nulu tj. temperaturu na kojoj nema kretanja estica u materiji. Zavisnost izmedju apsolutne temperature (T K) i temperature izraene u stepenima (t o C) data je sledeim odnosom:

T K = 273 + t o C. Toplota je jedan od presudnih faktora koji dovode do poara uz prusustvo gorivog materijala i vazduha (kiseonika). Toplota za nastanak poara moe biti dovedena spolja ili moe nastati u samom zapaljivom materijalu usled raznih fizikih, hemijskih ili biolokih procesa.

3.1. Prostiranje toplote

Vrlo je bitno, sa aspekta utvrdjivanja uzroka poara poznavanje naina prostiranja toplote, imajui u vidu da izvor toplote ne mora da bude na mjestu poetka poara. Prenos toplote sa jednog tijela na drugo moe da se odigrava kada postoji temperaturska razlika izmedju ta dva tijela. Toplota prelazi sa tijela koje je zagrijano do vie temperature na tijelo sa niom temperaturom. Prostiranje toplote moe se vriti na sledee naine: prevodjenjem ili kondukcijom, prenoenjem ili konvekcijom, i zraenjem ili radijacijom.

3.1.1. Prevodjenje kondukcija

Prevodjenje ili kondukcija je prostiranje toplote od jedne estice na drugu koja se nalazi u neposrednoj blizini. Ovaj nain prenosa toplote mogu je jedino kod vrstih tijela. Koliina toplote koja se prenese proporcionalna je koeficijentu provodljivosti toplote i padu temperature.

Postoji vie primjera poara do kojih je dolo usled provodjenja toplote: paljenja zapaljivog poda ispod pei, paljenje drvene grede krovne konstrukcije uzidane u dimnjak, paljenje nekog zapaljivog materijala od zagrijane eline cijevi najee kod radijatorskog grijanja prilikom izvodjenja radova autogenog sijeenja i zavarivanja u prostoriji gdje se ne izvode ovi radovi.

3.1.2. Prenoenje konvekcija

Prostiranje toplote konvekcijom odigrava se izmedju gasa ili tenosti i vrstog tijela pri njihovom neposrednom dodiru. Toplotna energija se prenosi pomou estica gasa ili tenosti koje se kreu kao i provodjenjem toplote kroz sloj gasa ili tenosti koje nalee na povrinu vrstog dijela. Ovo je sloen nain prostiranja toplote koji umnogome zavisi od osobine gasa ili tenosti i naina njihovog kretanja. Zavisno od naina kretanja postoji prirodna i prinudna konvekcija. Prirodna konvekcija nastaje kao posledica razlike specifine teine gasa ili tenosti usled razlike u temperaturama zbog ega dolazi do kretanja a time i prostiranja toplote. Prinudna konvekcija ja izazvana kao posledica prinudnog kretanja gasa ili tenosti (ventilatori, fenovi, pumpe itd.). Koliina toplote koja se preda od gasa ili tenosti povrini vrstog materijala izraunava se po formuli

Qk = k ( t1 t2 ) F
Q k = koliina toplote koja se preda konvekcijom

k = koeficijent prelaza toplote konvekcijom

t 1 = temperatura gasa ili tenosti u
o

C
o

t 2 = temperatura materijala koji prima toplotu

= vrijeme razmjene toplote

F = povrina dodira gdje se vri prenos toplote. Usled prenoenja toplote konvekcijom moe doi doi do poara kod gorionika na teno ili gasovito gorivo, plamena svijee, petrolejske lampe, grijalice na benzin, petrolej, propan butan gas, kod ognjita itd.

3.1.3. Zraenje radijacija

Svako tijelo zagrijano na odredjenu temperaturu zrai toplotnu energiju koje drugo tijelo nie temperature apsorbuje. Zraenje toplote je jedan od mnogih vidova zraenja energije koja se prenosi pomou elektromagnetskih talasa. Sposobnost zraenja tijela ili emisija, proporcionalna je apsorpciji zraenja (A) i koeficijentu C koji zavisi od temperature i talasne duine zraenja E = CA Kao uzroci poara koji se esto javljaju usled prostiranja toplote zraenjem mogu se uzeti: paljenje ostavljenog rublja pored pei; paljenje gorivog materijala od ukljuene elektrine grijalice koja se nalazi na odredjenoj udaljenosti.

4. UZROCI POARA PREMA NAINU STVARANJA TOPLOTE

U normalnom uslovima postoji mnogo gorivih materija koje su okruene vazduhom (kiseonikom). Da bi dolo do procesa sagorijevanja tj. poara potrebno je gorivoj materiji dovesti toplotu da bi se zagrijala do temeprature paljenja. Naini na koji se stvara toplota sistematizovani su u sledee grupe: Direktan kontakt gorive materije sa plamenom , uarenom materijom ili usijanim predmetom; Samozapaljenje i hemijske reakcije; Eksplozija; Atmosfersko pranjenje elektriciteta; Elektrina energija; Statiki elektricitet; Mehaniki uzrok poara (trenje, pritisak, udar); Prirodni uzrok poara (sunce, zemljotres).

Iz ovoga se moe zakljuiti da je uzrok poara nain stvaranja toplote da bi se goriva materija zagrijala do temperature paljenja a utvrdjivanje uzroka poara predstavlja utvrdjivanje naina stvaranja i dovodjenja toplote gorivoj materiji da bi otpoeo proces sagorijevanja.

4.1. Direktan kontakt gorive materije sa plamenom, uarenom materijom i usijanim predmetom
Otvoreni plamen predstavlja vidljivi plamen od usijnih zapaljivih gasova nastao sagorijevanjem, vrste materije, zapaljivih tenosti i zapaljivih gasova (sagorijevanje drveta, papira, plamen svijee, plamen gorionika za gosovito ili teno gorivo itd.). Temperatura ovako nastalog plamena kree se od 6001000 o C i vie, i dovoljna je zapali svaki gorivi materijal. Uareni materijal predstavlja vrsti zapaljivi materijal koji sagorijeva bez plamena (drvo, papis u uslovima kada je smanjeno prisustvo vazduha). Najtipiniji predstavnik uarenog materijala ja opuak cigarete. Usijani predmet predstavlja bilo koji negorivi predmet zagrijan na temperaturi iznad 400 o C. Ovakvi predmeti javljaju se prilikom autogenog zavarianja i rezanja, kod elektrinog zavarivanja i kod bruenja.

10

Direktan kontakt otvorenog plamena, uarenog materijala ili usijanog predmeta sa gorivim materijalom posle odredjenog vremenskog intervala dovodi do pripaljivanja tog materijala. Poar se moe razvijati kao tinjajui (arei) ili plamtei a najee kombinovan. Najei predstavnik uarenog materijala kao izvora toplote za izazivanje poara predstavlja opuak cigarete ili ar od cigarete. Pored opuka cigarete uareni materijal predstavlja uareno drvo, uareni ugalj i dr. Ovi uareni toplotni izvori su veoma opasni jer u veini sluajeva poar poinje neprimjetno, bez spoljanjih manifestacija (plamena i dima) tj. razvija se kao tinjajui poar a kada se primijeti obino je sve kasno. Kada se neki materijal pripali uarenim izvorom toplote on nastavlja da gori arei. arei poar u zatvorenom prostoriji e trajati due vremena zbog nedostatka kiseonika potrebnog za ovakvo gorenje. arenje se moe nastaviti sve dok ima materijala za ovako gorenje. Ovakvi poari, praksa je pokazala mogu da traju i do nekoliko dana zavisno od materijala koji je upaljen areim izvorom i strujanja vazduha. Kada se iz bilo kog razloga u prostoriju dovede kiseonik (pucanjem stakla na prozorima ili otvaranjem vrata) poar postaje plamtei i naglo se razvija u cijelom prostoru. Ispitivanja koja su vrena na upaljenim cigaretama pri brzinama strujanja vazduha od 5 m/s pokazala su da se temperatura ara ree izmedju 350 o C i 650 o C zavisno od kvaliteta i mekoe cigarete. U uslovima strujanja vazduha brzinom od 5 m/s ar moe zadrati konstantnu temperaturu 6 12 minuta. Ukoliko je opuak cigarete izazvao poar u veini sluajeva i sam potpuno sagori a poto su produkti sagorijevanja cigarete isti ili slini sa drugim materijalima, njegovo prisustvo u centru poara ne moemo dokazati nijednom analitikom metodom. Zbog toga se primjenjuju metode eliminacije pojedinih drugih izvora toplote u centru poara. Kada posle eliminacije svih moguih uzronika opuak cigarete ostane kao najvjerovatniji toplotni izvor treba odgovoriti na sledea pitanja: da li materijal koji se nalazi u centru poara moe da se zapali direktnim kontaktom sa arom upaljene cigarete, ako moe, da li je do paljenja dolo u trenutku kontakta ili je prvo dolo do areeg poara, koliko je vremena, obzirom na vrstu materijala, nain smjetaja i uslove ventilacije trajao arei poar, da li je u centru poara mogao da dospije opuak cigarete.

11

4.2. Samozapaljenje i hemijske reakcije

Samozapaljenje je proces koji dovodi do paljenja gorive materije na obinoj ili neto povienoj temperaturi kao posledica biolokih, fizikih i hemijskih reakcija koji se deavaju pod odredjenim uslovima u gorivom materijalu. Reakcije se odvijaju uz izdvajanje toplote koja sa manjim dijelom odvodi u okolinu a daleko veim dijelom sakuplja akumulira u unutranjosti gomile materijala. Proces samozapaljenja je vremenski i odvija se u dvije faze. Prva faza je samozagrijavanje i ona esto traje dosta dugo, a druga faza je samozapaljenje tj. stvaranje takozvanih uarenih jezgara. Na mjestima gdje je materijal manje sabijen, uareni dio se preko poarnih kanala iri prema spoljanjoj povrini, a na mjestu gdje dodje u dodir sa spoljnom atmosferom poinje sagorijevanje otvorenim plamenom. Samozapaljenje je mogue kod vrstih, tenih i gasovitih materijala. Duina vremena potrebnog za samozapaljenje zavisi od vie inilaca: stanje materijala (suv, vlaan, sitan, impregniran, vru, ist, budjav i sl.); naina uskladitenja (ima li ventilacije ili nema, veliine gomile); spoljne temperature; vrste materijala.

Kod prvog procesa samozapaljenja nema dovodjenja toplote iz okoline. ei su sluajevi da materijali koji su skloni samozapaljenju budu dovoeni u takvo stanje, uticajem spoljnih izvora toplote da se proces samozapaljenja ubrzava. U ovom sluaju uticanjem spoljne temperature goriva materija se ne zagrijava do temperature paljenje jer bi to bilo paljenje a ne samozapaljenje. Najtipiniji oblici samozapaljenja su: Samozapaljenje masti i ulja; Samozapaljenje materijala biljnog porijekla; Samozapaljenje uglja; Samozapaljenje praina; Samozapaljenje raznih hemijskih materijala.

12

4.2.1. Samozapaljenje ulja i masti

Do samozapaljenje ulja i masti najee dolazi ako su natopljene u materijale koji su loi provodnici toplote a mogu se lako upaliti (tkanine, pamuk, papir itd.). Od ulja koja mugu biti mineralna, biljna i ivotinjska, samozapaljenju su najsklonija ulja biljnog porijekla. Masti i ulja koja sadre veliku koliinu glicerida nazasienih kisjelina imaju sposobnost samozapaljenja. Najvea sklonost ka samozapaljenju izraena je kod sledeih ulja i masti: laneno ulje, konopljino ulje, orahovo ulje, makovo ulje, olein, suncokretovo ulje, sojino ulje, ulje od pamukovog sjemena, ulje od repice, ulje od kikirikija, kokosovo ulje, ulje od ricinusa, maslinovo ulje, guija mast, kotana mast, svinjska mast, govedji loj, palmino ulje, pelinji vosak, maslo, oviji loj.

Kada se kod utvrdjivanja uzroka poara ustanovi prisustvo navedenih materijala uvijek postoji osnovana sumnja da je uzrok samozapaljenja to se materijalnim tragovima mora dokazati. Najlake se pale vlaknaste materija (pucvala) natopljene lanenim uljem (firnajzom) i to u odnosu 1:2 tj. jedan teinski dio pucvalda i 2 teinska dijela firnajza. Sapozapaljivost ulja se moe odrediti u posebnom uredjaju uredjaju po Makejevu.

13

Sposobnost samozapaljenja zamaenih materija se uveava ako se doda neki katalizator koji ubrzava oksidaciju i polimerizaciju ulja. Kao katalizatori se upotrebljavaju soli i oksidi raznih metala (mangan, olovo, kobalt). Oni se zovu sikativi. Na principu samozapaljenja masti i ulja mogu se praviti improvizovana zapaljiva sredstva za namjerno podmetanje poara. Najee se u ovom sluaju koristi laneno ulje kome se dodaju kobaltovi i olovni sikativi. Sa ovako pripremljenom sjeom se namoe pamuni materijali i postavljaju u kontejnere kako bi bilo manje odvodjenje toplote.

4.2.2. Samozapaljenje materijala biljnog porijekla

U ovu grupu spadaju nedovoljno osueni materjali kao to su sijeno, djetelina, silosna mast, slad, pamuk, itarice itd. U procesu suenja materija biljnog porijekla stvara se pogodna podloga za razvoj mikroorganizama. Djelovanjem nekih mikroorganizama (termofilnih bakterija) dolazi do stvaranje toplote. Usled loe toplotne provodljivosti biljnih materijala stvorena toplota se troi na zagrijavanje te

materije i tako se moe dostii temperatura oko 70 o C. Na ovoj temperaturi mikroorganizmi izumiru ali se proces oksidacije nastavlja i ak na ovim temperaturama poinje ugljenisanje biljnih materija uz oslobadjanje toplote i poveanje temperature. Utvrdjeno je da se u poslednjem stadijumu samozapaljenja iz djelova biljaka stvara piroforni ugalj koji ima veliku mo oksidacije pa se u kontaktu sa vazduhom pretvara u ar. Temperatura paljenja sijena iznosi 220 - 240 o C. Glavni uzrok koji dovodi do samozapaljenje materija biljnog porijekla je voda. Ona moe da nastane ako sijeno prije uskladitenja nije dovoljno osueno, ako je za vrijeme kosidbe padala kia. Sijeno moe da povue vlagu iz zemljita na kome je smjeteno. Znaajnu ulogu pored vlage ima i koliina materijala biljnog porijekla i nain uskladitenja iz razloga odovodjenja stvorene toplote unutar gomile. Kada je uskladiteni biljni materijal sklon samozapaljenju, sabijen ili pokriven nekim drugim materijalom, ili se nalazi u potpuno zatvorenom prostoru, mogue je da dodje do samozapaljenja i manjih koliina ovog materijala. itarice, koje su takodje sklone samozapaljenju, sastoje se od bjelanevina, ugljenih hidrata (eer, skrob, celuloza) masti i neorganskih soli. U zrnu ima i takozvanih enzima ili fe rmenata koji imaju zadatak da na odredjenoj temperaturi i vlansoti izazovu klijanje zrna. Enzimi utiu na razgradnju ugljenih hidrata i bjelanevina uz oslobadjanje toplote. Usled ove toplote moe doi do porasta temperature i do 70 o C kada enzimi izumiru. Proces oksidacije i autooksidacije se dalje nastavlja i tako moe doi do samozapaljenja ita.

14

Proces samozapaljenja je posebno intenzivan u sluaju skladitenja vlanog i neistog ita to pogoduje razvoju enzima. Kod ita kao i kod drugih biljnih materija proces poinje u dubini gomile gdje se stvara poarno jezgro koje se putem poarnih kanala iri na povrinu. Proces samozapaljenja materija biljnog porijekla moe da traje najmanje nekoliko dana (za sijeno oko 10 dana) pa do 3 i 4 mjeseca.

4. 2.3. Samozapaljenje uglja

Sklonost samozapaljenja uglja je razliita i zavisi od: vrsta uglja prisustva pirita i vlage hemijske gradje stepena usitnjenosti.

Ugalj kao i mnoge druge materije ima sklonost da asprbuje gasove iz okoline. Apsorcija je najintenzivnija u poetku odnosno odmah posle vadjena uglja iz nalazita. Apsorbovan kiseionk vri oksidaciju organskih materija u uglju, pri emu se oslobadja toplota, pa se ugalj zagrijeva. Takodje, zbog oksidacije uglja stvaraju se produkti, kao sumpordioksid, koji sa vodom iz uglja stvara sumpornu kisjelinu a koja dalje rastvara gvodje, mangan i druge metale koji se tu nalaze. Reakcija rastvaranja metala od strane sumporne kisjeline osobadja odredjenu koliunu toplote koja se akumulira u gomili uglja i tako poveava temperaturu. Kada temperatura u unutranjosti gomile uglja dostigne vrijednost od 300-400 o C otpoinje proces gorenja. Od svih vrsta ugljeva najsamozapaljiviji je usitnjeni treset. esta je slika da na velikim deponijama uglja postoji proces gorenja u unutranjosti gomile uz vidno osobadjanje produkata sagorijevanja. Proces gorenja nastao kao posledica samozapaljenja uglja se ne prekida jer ne postoje takve metode gaenja koje bi imale ekonomsku opravdanost. Opasnost od samozapaljena uglja na deponijama moe nastati odovodjenjem uglja na neka druga mjesta ili izazivanjem poara na transportnim linijama za ugalj.

15

4.2.4. Samozapaljenje praina

Praine su sitne estice, najee nepravilnog oblika, koje due ili krae vrijeme lebde u vazduhu i koje se djelovanjem sile gravitacije taloe na podlogu. Prema porijeklu praine mogu biti: neorganske (estice metala, cementa i dr.); organske (praina od itarica, pamuka, vune, uglja); mjeovite (sastav im moe biti razliit i one se najee javljaju).

Jedna od najvanijih osobina praina jeste da se smanjivanjem veliine estice znatno poveava ukupna povrina u kontaktu sa kiseonikom a samim tim i mogunost za oksidaciju odnosno samozapaljenje. Na primjer kocka nekog materijala ivice 1 cm ima povinu 6 cm 2 . Ako tu kocku usitnimo na manje kocke koje imaju ivicu 1 povrina e se poveati na 6m 2 , tj. poveala se za 10.000 puta. Toplota oslobodjena oksidacijom sitnih estica praine zagrijeva istu do temperature na kojoj moe doi do samozapaljenja ili do brzog paljenja djelovanjem nekog drugog izbora toplote. Veoma sitne estice se taloe mnogo sporije od velikih estica zbog velikog otpora vazduha i male mase.

4.2.5. Sapozapaljenje raznih hemijskih materija

Samozapaljenje raznih hemijskih materija se svodi na egzotermne hemijske reakcije (reakcije koje se odvijaju uz oslobadjanje toplote) pri emu jedan od reaktanata (ili oba) sagorijeva. U neorganske materije koje se na vazduhu pale samo od sebe spadaju: sulfid gvodja, bijeli fosfor, fosforvodonik fosfin, prah aluminijuma, cirkonijum i dr. Sulfidi gvrodja FeS, FeS 2 , Fe 2 S3 imaju osobinu samozapaljelja koja se sastoji u oksidaciji vazdunim kiseonikom pri emu se izdvaja velika koliina toplote. Sulfidi gvodja se mogu stvoriti u rezervoarima za uvanje naftnihh produkata zapaljivih gasova, u raznim aparaturama i instalacijama gdje je prisutan vodoniksulfid. Do samozapaljenja dolazi najee prilikom vrenja remonta ovih postrojenja kada stvoreni sulfid gvrodja dolazi u dodir sa kiseonikom.

16

Fosfor Fosfor se javlja u dvije altropske modifikacije: bijeli i crveni. Bijeli fosfor reaguje sa kiseonikom i zapali se sam od sebe pri emu nastaje fosforpentoksid i oslobadja se toplota.

4 P + 5O2 = 2 P2O5 + Q
Ovo moe biti uzrok poara na lako zapaljivim materijalima (itna polja, ume i sl.). Bijeli fosfor se uva pod vodom gdje je stabilan.

Organska jedinjenja Od organskih jedinjena samozapaljiva su neka organometalna jedinjenja kao dietilcink i trietilaluminijum (TEA). Dietilcink se stavlja u posebne ampule, a oslobaa se prilikom razbijanja ampule i automatski pali. Na ovom principu radi poseban tip upaljaa za iniciranje eksploziva i zapaljivih sredstava. Trietalaluminijum je tenost koja se na vazduhu odmah pali. Koristi se za proizvodnju zapaljive materije sline napalmu. Pri sagorijevanju trietilaluminijuma razvija se temperatura oko 2300 o C.

Materije zapaljive pod uticajem vode U ovu grupu materija spadaju: kalijum, natrijum, rubidijum, cezijum, kalcijumoksid, kalcijumkarbid, karbidi alkalnih metala i dr. U reakciji alkalnih metala izdvaja se vodonik i odredjena koliina toplote koja moe da zapali stvoreni vodonik. Pri reakciji natrijumsuperoksida Na 2 O2 sa vodom izdvaja se atomski kiseonik i toplota pri emu dolazi do paljenja gorive materije. Kalcijumoksid, poznat pod nazivom negaeni kre, reaguje sa manjom koliinom vode i pri tom se zagrijeva do usijanja. Na ovaj nain moe da zapali gorive materijale u neposrednoj blizini. Kalcijumkarbid C a C2 sa maliom koliinom vode hemijski reaguje pri emu se stvara acetilen, kalcijumhidroksid i toplota koja moe dovesti do poveanja temperature i do 1000 o C pri emu se sigurno pali acetilen ija je temperatura samopaljenja 300-360 o C. Natrijumperoksid, voda i eer, reaguju pri emu dolazi do samozapaljenja eera.

17

Materije samozapaljive pod uticajem oksidansa Oksidansi su materije bogate kiseonikom koji lako otputaju i koji se moe iskoristiti za sagorijevanje. Tu uglavnom spadaju soli (kalijumnitrat, kalcijumpermanganat, kalijumhlorat, kalijumperhlorat itd.) i oksidi (barijum peroksid, olovodioksid, ferioksid i dr.). Poznate su izrazito egzotermne reakcije izmedju oksidansa i goriva pri emu se izdvaja toliko toplote da se materija zapali sama od sebe. Primjeri ovakvih reakcija su: - kalijumpermanganat i glicerin (usled kontakta glicerina sa kalijum permanganatom dolazi do naglog porasta temperature i paljenja glicerina), - koncentrovana sumporna kisjelina i kalijum hlorat.

Materije samozapaljive pod dejstvom svjetlosti Reakcije koje se odvijaju uz obavezno prisustvo svjetlosti nazivaju se fotohemijske reakcije. U veini sluajeva su vrlo burne uz oslobadjanje velike koliine toplote za paljenje gorive materije. Vrlo su pogodne za podmetanje poara u nonim asovima kada nema svjetlosti a izbijanje poara e biti danju kada uz pomo svjetlosti otpoinje reakcija. Najkarakteristinije fotohemijske reakcije su: Hlor i antimon; Hlor i pare terpentina; Hlor i pare etra, i Hlor i vodonik.

Navedenih i slinih hemijskih reakcija koje mogu da izazovu paljenje neke gorive materije ima mnogo pa u sluaju poara treba paljivim radom, pregledom i analizom svih tragova nastalih usled poara odrediti najprije centar poara, izvriti pregled na tom mjestu, a zatim uzeti i zapakovati uzroke da bi se kasnijom laboratorisjkom analizom tano utvrdilo o kom se materijalu radi.

18

4.3. Eksplozija kao uzrok poara

Sve eksplozije se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe: Mehanike eksplozije; Hemijske eksplozije.

4.3.1.Mehanike eksplozije
Mehanike eksplozije su rasprskavanje ili raspadanje sudova i vodova pod pritiskom. One predstavljaju isto fiziku pojavu. Mehanike eksplozije su propraene efektima razaranja i odbacivanja sudova pod pritiskom, ruenjem objekta ili dijela objekta, pojavom udarnih talasa i dr. Kod mehanikih eksplozija nemamo oslobadjanje toplote kao posledicu hemijske reakcije ali deava se da do poara moe doi kao posledica ruenja ognjita i loita, kao posledica oteenja elektrinih instalacija koje mogu izazvati paljenje gorive materije. Ukoliko dodje do eksplozije sudova pod pritiskom u kojima se nalazi neki zapaljivi gas, poar moe nastati kao posledica paljenja zapaljivog gasa od varnice koja nastaje od cijepanja elinih posuda. U praksi su vrlo este pojave eksplozija bojlera u domainstvima. Nastaju u sluaju da je sugurnostni ventil neispravan ili nepravilno ugradjen i ako je dolo do kvara na termostatu bojlera. Ako ova dva uslova nijesu ispunjena ni u kom sluaju ne moe doi do eksplozije. Rasprskavanje sudova u kojima vlada podpritisak nazivaju se implozije. Efekti implozija mogu biti isti kao i eksplozija sudova pod pritiskom. Eksplozije sudova pod pritiskom mogu da nastanu kao posledica: upotrebe neodgovarajueg materijala ili neadekvatne obrade materijala, slabljenje zidova usled korozije materijala, prepunjavanje, ime se prekorauje dozvoljeni pritisak, izlaganje sudova pod pritiskom povienim temperaturama, neadekvatno odravanje, greke u rukovanju i manipulaciji itd.

Eksplozije sudova pod pritiskom su praene i stradanjem ljudi a naroito kod eksplozije sudova u kojima se dre toksine materije.

19

4.3.2. Hemijske eksplozije

Hemijske eksplozije su procesi sagorijevanja odredjenih materija velikom brzinom pri emu se oslobadja velika koliina toplote i stvara veliki nadpritisak. Ove eksplozije su praene udarnim talasima koji se kreu nadzvunom brzinom usled ega se javljaju zvuni efekti. Materije koje mogu proizvesti hemijsku eksploziju svrstavaju se u sledee grupe: eksplozivne materije, zapaljivi gasovi i pare lakozapaljivih tenosti, praine organskog porijekla i praine metala.

Eksplozije eksplozivnih materija

Pod pojmom eksplozivne materije podrazumijavaju se u smislu zakona vrste i tene hemijske materija i predmeti punjeni tim materijama, koje imaju osobinu da pod pogodnim spoljnim uticajem, eksplozivnim hemijskim razlaganjem oslobadjaju energiju u vidu toplote ili gasova. U eksplozivne materije se svrstavaju: - eksplozivi - sredstva za paljenje eksploziva - pirotehniki proizvodi - privredna municija - barut - sirovine eksplozivnog karaktera za proizvodnju navedenih materija. Kod eksploziva imamo tri vida sagorijevanja: obino sagorijevanje na otvorenom prostoru (deflagracija), eksplozivno sagorijevanje u zatvorenom prostoru (eksplozija) detonaciono sagorijevanje (kao poseban vid sagorijevanja detonacija).

Kod obinog sagorijevanja eksploziva brzine su male, nekoliko metara u sekundi (crni barut 3-5 m/s). Eksplozivno sagorijevanje ima daleko veu brzinu koja se kree do 1000 m/s a dok je dotonaciono sagorijevanje najsavreniji vid eksplozije sa ogromnom brzinom sagorijevanja preko 1000 m/s, sa pritiskom u centru eksplocije koji se kree i do 19,6 x 10 5 Ra i tempetarutom od oko 6000 o C.

20

Kod eksplozije eksplozivnih materija bez obzira na visoku temperaturu koja se stvara i koja moe da zapali svaku gorivu materiju esto ne dolazi do poara iz razloga to je vrijeme trajanja eksplozije vrlo malo. Eksplozija moe i posredno da izazove poar ruenjem ognjita i loita kao i kidanjem elektrinih instalacija nad naponom.

Eksplozije zapaljivih gasova i para zapaljivih tenosti

Do eksplozije gasova i para lakozapaljivih tenosti doi e samo ako su ispunjeni sledei uslovi: zapaljivi gas, odnosno pare zapaljivih tenosti, moraju se u vazduhu nalaziti u odredjenoj koliini odnosno biti u odredjenoj srazmjeri; smjea mora postojati u veem zatvorenom ili otvorenom prostoru; mora postojati izvor energije koji e inicirati stvorenu smjeu.

Paljenje smjee se obino vri na jednom mjestu pa se sagorijevanje rasprostire kroz gasovitu smjeu brzinom od nekoliko cm/sec do nekoliko km/sec. Kao posledica velike vrzine sagorijevanja osobadja se velika koliina toplote a usled velike koliine produkata sagorijevanja dolazi do porasta pritiska i stvaranja udarnih talasa uz zvune efekte. Minimalna koncentracija para zapaljivih tenosti ili zapaljivog gasa u vazduhu pri kojoj smjea u odredjenim uslovima moe eksplodirati naziva se donja eksplozivna granica. Ispod ove granice ne moe doi do eksplozije. Poveanjem koncentracije para zapaljivih tenosti i zapaljivih gasova smjea moe da bude eksplozivna do odredjene koncentracije koja se naziva gornja eksplozivna granica i koja predstavlja maksimalnu koncentraciju para zapaljivih tenosti ili zapaljivih gasova u vazduhu pri kojoj e doi do eksplozije. Izanad ove koncentracije nema eksplozije. Eksplozivne granice mogu biti date procenturalnim ueem zapaljive tenosti ili zapaljivog gasa u smjei ili masenom koliinom po jedinici zapremine. Podruje izmedju donje i gornje eksplozivne granice naziva se eksplozivno podruje. Eksplozivna smjea je opasnija ukoliko ima niu donju eksplozivnu granicu i ire eksplozivno podruje. Pri svim koncentracijama gorive materije unutar eksplozivnog podruja snaga eksplozije nije ista. Najvei efekti eksplozije su pri stehiometrijskim koncentracijama tj. Pri koncentraciji gdje svaki molekul gorive materija ima teoretsku potrebnu koliinu kiseionika da potpuno sagori.

21

Na primjer, smjea vodonika i vazduha eksplozivna je u gradnicama od 4,1% - 74,2% a najvei efekti su kod koncentracije od 28,6% vodonika. Energije koje su potrebne da upale odnosno iniciraju smjeu su vrlo male i primjera radi najmanje su za smjeu vodonika i vazduha i iznose Emin = o,o19mJ, dok je za metan Emin = 0,28mJ. Tragovi koji nastaju prilikom eksplozije su vrlo karakteristini i uoljivi pa je jednostavno utvrditi njihovo porijeklo. Kod eksplozije bitno je utvrditi nain nastanka eksplozivne smjee tj. koji je gas ili para zapaljivih tenosti dospio u prostor gdje je dolo do eksplozije i na koji nain je inicirana eksplozivna smjea. Vrlo su rijetke eksplozije para zapaljivih tenosti ili zapaljivih gasova na otvorenom prostoru iz razloga to je teko stvoriti eksplozivnu smjeu, ali zahvaljujui vremenskim uslovima i do ovakih eksplozija moe doi.

Eksplozije praina organskog porijekla i praina metala

Pod prainom se smatraju vrlo sitne estice vrstih materija koje se u industriji pojavljuju kao koristan proizvod (npr.brano) ili kao otpadni produkt (praine gvrodja kod bruenja) koje sa vazduhom mogu stvoriti eksplozivne mjeavine. Poznato je da se smanjivanjem veliine, estice vrste materije mnogo lake pale i bre sagorijevaju iz razloga to je poveana povrina koja je u kontaktu sa kiseonikom. Da bi mjeavine praina sa vazduhom bile zapaljive potrebno je da su ispunjeni sledei uslovi: praina mora biti goriva, prisustvo dovoljne koliine kiseonika, postojanje izvora paljenja ija e energija biti dovoljna za iniciranje procesa sagorijevanja.

Ukoliko se sagorijevanje odvija u zatvorenom prostoru, a to se u veini sluajeva dogaa sagorijevanje prelazi u eksploziju. Prema porijeklu praine se mogu podijeliti na neorganske, organske i meovite. Neogranske praine mogu biti sastavljene od estica metala i njihovih jedinjenja, raznih minerala i vjetaki proizvedenog neogranskog materijala kao to su cement, staklo, radioaktivne praine i sl. Praine metala aluminijuma i magnezijuma su vrlo opasne posle proizvodnje jer je tada oksidacija intezivna a posle odredjenog vremena se presvlae oksidom pa je dalja oksidacija oteana. Organske praine se sastoje od estica biljnog ili ivotinjskog porijekla. To su na primjer celulozne praine, praine itarica, krmnih

22

sirovina, pamuka, vune, kostiju i dr. Ovdje se ubrajaju i praine od sintetikih organskih materijala raznih plastika od organskih boja i dr. Mjeovite praine sastoje se od estica i organskog i neorganskog porijekla pa njihov sastav moe biti vrlo razliit. U praksi se najee susreemo sa ovim tipom praine. Mnoge praine zavisno od veliine estica mogu biti samozapaljive, dok neke praine mogu biti eksplozivne ako su prisustne estice kritinih veliina. U veini sluajeva temperatura paljenja zapaljivih praina lei izmedju 260 o C i 600 o C a prilikom eksplozije praine zavisno od sastava razvijaju se temperature i do 2500 o C. Vrlo fini prah odredjenih materija ima tako nisku temperaturu paljenja da se moe smatrati pirofornim (materije koje se pale u dodiru sa vazduhom). Mehanizam paljenja i rasprostiranja fronta plamena je slian kao i kod smjea para zapaljivih tenosti ili zapaljivih gasova.

4.4. Elektrina energija kao uzrok poara

U dananje vrijeme elektrina struja je nala primjenu skoro na svim mjestima, bilo da se radi o industrijskim postrojenjima, o domainstvima, transportu, poljoprivredi itd. Vrlo rijetko se deava da na mjestu poara nije bila prisutna elektrina struja pa je zbog toga prilikom utvrdjivanja uzroka poara potrebno poznavati praktino korienje elektrine struje kao i teoretsku oblast elektrotehnike. Pored ovoga potrebno je poznavanje Pravila tehnike eksploatacije i mjere sigurnosti prilikom korienja elektrinih uredjaja kao i Propise za izvodjenje elektrinih instalacija. Elektrina struja pri prolazu kroz provodnik ili prilikom koriena u mainama i uredjajima dijelom se pretvara u toplotnu energiju. Svakoj vrijednosti elektrine struje odgovara odredjeni porast temperature. Ovaj porast temeperature se mora ograniiti kako ne bi dolo do oteenja izolacije a time i do izazivanja poara. Elektrina struja moe izazvati poar na sledee naine: 1. Zagrijavanje elektrinih provodnika, namotaja i drugih uredjaja kroz koje protie elektrina struja; 2. Kratki spoj; 3. Veliki prelazni otpor; 4. Varnienje; 5. Elektrotermiki uredjaji.

23

4.4.1. Zagrijavanje elektrinih provodnika, namotaja i drugih uredjaja kroz koje protie struja
Prolaskom elektrine struje kroz provodnike, namotaje i druge ureaje dio elektrine struje se pretvara u toplotu. Koliina toplote koja se razvija prilikom proticanja struje prema Dul Lencovom zakonu proporcionalna je kvadratu jaine struje, otpora provodnika i vremena prolaska struje.

Q = I 2 R
Q(J) koliina oslobodjene toplote I(A) jaina struje R( ) otpor provodnika (sek) vrijeme prolaska struje. Ukoliko dodje do prekomjernog zagrijavanja provodnika moe doi do oteenja izolacije i do paljenja lakozapaljive materije koja se nadje u neposrednoj blizini. Do pregrijavanja provodnika, uredjaja i instrumenata dolazi prilikom prekoraenja strujnih optereenja od dozvoljenih jer provodnici nemaju odgovarajui presjek. Odnos presjeka provodnika i dozvoljene struje dat je u sledeoj tabeli: Nazivi Presjek Mm 2 0,75 1.0 1.5 2.5 4.0 6.0 10 16 25 35 50 70 95 120 150 185 240 300 400 500 Grupa 1 Grupa 2 Cu A 16 20 25 34 45 57 78 104 137 168 210 260 310 365 415 475 560 645 770 880 Grupa 3 Al A 27 35 45 61 82 107 132 165 205 245 285 330 375 440 510 605 690 Cu Al Cu Al A A A A 13 12 16 16 20 21 16 27 21 27 21 36 29 35 27 47 37 48 38 65 51 65 51 87 68 88 69 115 90 110 86 143 112 140 110 178 140 175 220 173 210 265 210 250 310 245 355 280 405 320 480 380 555 435 Tabela 1. Odnos presjeka provodnika i dozvoljene struje

24

Cu provodnici od bakra Al provodnici od aluminijuma Grupa 1 jedan ili vie izolovanih provodnika tipa slinog provodnicima P i P/F Grupa 2 izolovani rpvodnici slini tipu PP/R, PP, PP/L, PP/J, GG/J i PP/O Grupa 3 izolovani provodnici postavljeni u slobodnom prostoru pri emu je kod paljenja medjusobno rastojanje najmanje jednako preniku izolovanog provodnika kao u komandnim i razvodnim ormarima. Prema tome ukoliko je struja jaa od dozvoljene dolazi do pregrijavanja provodnika i dolazi do oteenja izolacije a kod veih preopreteenja i do zapaljenja izolacije na provodniku. Vrlo je est sluaj da preoptereenje nije tako veliko ali estim zagrijavanjem provodnika na 65 o C dolazi do dehidracije izolacije ime se gubi elastinost izolacije i dolazi do pucanja.Tako oteena izolacija gubi svojstvo izolatora te vrlo esto dolazi do proboja i kratkog spoja. Preoptereenja se najvie manifestuju mjestima mora obratiti posebna panja. Prilikom preoptereenja dolazi do pada napona u elektrinoj mrei to se odraava na rad potroaa a posebno se osjeti kod elektrinih sijalica. Vrlo su esti sluajevi preoptereenja provodnika u seoskim domainstvima gdje je elektrina instalacija dimenzionisana za mali broj potroaa (osvjetljenje i nekoliko utinica) to je uslovljavalo izbor provodnika malog poprenog presjeka. Vremenom su se domainstva opremila sa potroaima velike snage (elektrini tednjaci, bojleri, itd) a da instalacija nije rekonstruisana to ima za posledicu pregrijavanje provodnika i izbijanje poara. Poznati su primjeri da kod vazdunih mrea sa aluminijumskim provodnicima usled preoptereenja dolazi do topljenja provodnika i prekida snadbijevanja elektrinom strujom. Do preopreteenja provodnika i topljenja moe doi i usled smanjenje poprenog presjeka kao posledica optereenja. Ova pojava je esta kod licnastih napojnih kablova potroaa gdje usled savijanja provodnika dolazi do kidanja odredjenog broja licni a time i do smanjenje poprenog presjeka to ima za posledicu pregrijevanje provodnika, paljenje izolacije i esto izazivanje poara. Treba imati u vidu da u ovom sluaju osigura nee pregorjeti jer ne postoji preoptereenje u odnosu na snagu potroaa ve snaga ostaje ista ali se smanjuje popreni presjek provodnika. Preoptereenje elektromotra moe nastati usled: nepravilnog izbora elektromotora za obavljenje odredjenih poslova, zbog nepanje posluioca, zbog greke na uredjaju koji pokree elektromotor, na spojevima i kontaktima provodnika pa se na tim

25

ukoliko trofazni elektromotori rade na dvije faze jaina struje se toliko poveava da moe doi do zapaljenje izolacije rotora i statora.

4.4.2. Kratki spoj

Kratki spoj je pojava u elektrinim mreama u kojima dolazi do meusobnog spajanja preko malog otpora provodnika razliitih potencijala. Ukupni otpor elektrinog strunog kruga u trenutku kratkog spoja naglo se smanjuje to dovodi do naglog poveanja jaine struje u odnosu na jainu struje u normalnom reimu rada. Na mjestu kratkog spoja postoje otpori koji se sastoje od otpora nastalog elektrinog luka i otpora ostalih djelova strunog kruga. Kratki spojevi mogu biti od jedne faze na drugu ili od faze na zemlju. U veini sluajeva otpori kratkog spoja su mali pa se mogu zanemariti osim u sluaju zemljospoja. Najkarakteristiniji tragovi kratkog spoja su istopljeni provodnici i drugi djelovi instalacije i uredjaja usled nastalog elektrinog luka ija temperatura moe da iznosi od 1500-4000 C. Ovo topljenje u veini sluajeva ima izgled kuglice iz zadebljanja na krajevima prekinutog provodnika. Prekinuti provodnik sa ela ima glatku, zaobljenu formu sa jasno izraenim granicama topljenja. Topljenje na provodniku usled djelovanja toplote poara irih je razmjera i nema otro izraenu granicu. Povrina takvog provodnika izgleda kao da je prekrivena neravnim koljkama. Nemogue je utvrditi tragove kratkog spoja na provodnicima od aluminijuma iz razloga to temperatura topljenja aluminijuma iznosi oko 660 C a prosjene temperature poara kreu se od 900 1100 C pa se aluminijumski provodnici potpuno istope a vrlo esto i sagore u poaru. Glavni uzroci nastajanja kratkih spojeva su oteenja izolacije elektrinih provodnika. Oteenja izolacije elektrinih provodnika mogu nastati usled: mehanikog oteenja, oteenja od ivotinja, starenja izolacije, stalnog preoptereenja provodnika i djelovanja vlage i agresivnih sredstava.
o o o

Sve iznijete injenice odnose se na kratki spoj koji je nastao usled raznih neispravnosti prije izbijanja poara, meutim moraju se uzeti u obzir i kratki spojevi koji nastaju kao posledica oteenja

26

izolacije od toplote poara. Imajui u vidu da je vizuleni izgled kratkog spoja na provodniku koji je izazvao poar i kratkog spoja koji je nastao kao posledica poara isti, vrlo je teko utvrditi kako je nastao kratki spoj. U daljem tekstu razlikovaemo dva kratka spoja i to: - primarni kratki spoj je kratki spoj koji djelovanjem elektrinog luka izaziva poar, - sekundarni kratki spoj je kratki spoj koji je nastao kao posledica poara tj. zbog oteenja izolacije od toplote poara. Utvrdjivanje da li je kratki spoj primaran ili sekundaran vrlo je skup i sloen potupak. Ovom problematikom se bavi samo odredjen broj institucija u svijetu i kod nas. Na osnovu rendgenskih i netalograskih ispitivanja koja se zasnivaju po Depye-Schereu moe se utvrditi da li je kratki spoj uzrok ili posledica poara. Za ova ispitivanja su posebno opremljenje laboratorije sa optikim mikroskopima i rentgen aparatima i visokostrunim kadrom osposobljenim za ova istraivanja. Metoda po Debyu-Schereu se zasniva na mikrostrukturnom ispitivanju provodnika sa tragovima kratkog spoja. Kod primarnog kratkog spoja elektrini luk naste u atmosferi sa normalnim sadrajem kiseonika a iz hemije je poznato da istopljeni bakar ima afinitet da se vezuje sa kiseonikom i stvara bakaroksid CuO i bakaroksidul Cu 2 O i to na mjestu i blioj okolini kratkog spoja. U sluaju sekundarnog kratkog spoja elektrini luk nastaje u atmosferi osiromaenoj kiseonikom pa u tom sluaju ne moe doi do poveanja kristala. Mikrostrukturnim ispitivanjem strukture bakarnog provodnika utvrdjuje se koliina kristala bakaroksida i bakaroksidula pa se detaljnom analizom zakljuuje da li je kratak spoj primaran ili sekundaran. Imajui i vidu da je metoda dosta skupa i sloena treba je koristiti samo za uzroke kod poara gdje je velika materijalna teta. Za praksu je vrlo bitno da se na samom mjestu poara izvre odredjena ispitivanja kako bi se kratak spoj iskljuio kao uzrok poara. Ispitivanje se vri po Schhtag-ovoj metodi koji se sastoji u ispitivanju vstoe na savijanje provodnika na kome postoje tragovi kratkog spoja. Ako je provodnik lako lomljiv tj. krt to se dokazuje ako pukne posle savijanja pri uglu od 360 , 180 , 90 , 60 pa ak i 45 u njemu ima velika koliina oksida bakra to najvjerovatnije ukazuje da je to primarni kratki spoj. Ukoliko je kratki spoj sekundarni to znai da u strukturi ima vrlo malo, ili nema oksida bakra, isti nee pui ni posle 10 20 savijanja pri uglu od 90 .
o o o o o o

27

Prilikom utvrdjivanja uzroka poara obavezno se mora obratiti panja na stanje osiguraa. Mora se utvrditi koji osigura je titio dio instalacije gdje je nastao primaran kratak spoj i u kakvom se stanju nalazi osigura. Sa aspekta utvrdjivanja uzroka poara najpogodniji su topljivi osigurai jer njihovim pregledom na osnovu tragova topljive ice moemo utvrditi kako je nastalo pregorijevanje ili usled preoptereenja ili kratkog spoja. Takodje moemo utvrditi da li su osigurai predimenzionisani, da li su krpljeni (licnovani). U sledeoj tabeli data je zavnost nominalne struje od prenika i broja licni.

Prenik u mm Broj licni Nominalna struja (A)

0,1 1 4

0,15 1 6

0,2 1 10

0,3 1 15

0,2 2 20

0,3 2 25

0,3 3 35

0,3 5 50

0,3 7 60

Tabela 2. Zavisnost nominalne struje od prenika i broja licni kod topljivih osiguraa Zemljospojevi kao uzroci poara su takodje teki za dokazivanje. U oba sluaja i kada je kratki spoj i zemljospoj uzrok poara mora se prvo sa sigurnou odrediti centar poara a onda u centru poara traiti izvor toplote.

4.4.3. Veliki prelazni otpori

Prelazni otpori nastaju na svim spojnim mjestima gdje se provodnici pod naponom spajaju, bilo da se nastavljaju ili spajaju sa razliitim elementima (potroaima, sklopkama, razvodne kutije, utinice i dr). Ako je na spojnom mjestu slab kontakt dolazi do varnienja i zagrijavanja spojnog mjesta usled ega moe da dodje do paljenja gorivog materijala i poara. Najkarakteristinija mjesta koja dovode do pregrijavanja su razne vrste utinica u koje su ukljueni termiki ili drugi potroai. Na tim mjestima dolazi do prelaznog otpora usled oslabljenih kontakata, dotrajalosti kontakata i korozije kontakta. esti su primeri izbijanja poara usled velikih prelaznih otpora na produenim kablovima sa utikakom kutijom na kojoj se nalazi vie utikakih mjesta koje se esto u stanovima stavljaju iza kreveta, ormara pa usled dotrajalosti kontakta dolazi do pregrijavanja i paljenja lako zapaljivog materijala u neposrednoj blizini. Takodje poari izbijaju u razvodnim ormarima kao posledica velikih prelaznih otpora na spojevima koji vremenom olabave.

28

Osim labavih spojeva prelazni otpori mogu nastati kada su spojevi provodnika oksidirali to je dosta izraeno kod aluminijumskih provodnika. Vibracija opreme dovodi do slabljenja kontakata a time i do pojave prelaznih otpora to se moe zakljuiti na osnovu odvijenih vijaka kojima su provodnici bili privreni.

4.4.4. Varnienje
Varnienje moe da izazove poar, a ee da inicira ekspozivnu smjeu para zapaljivih tenosti ili zapaljivih gasova sa vazduhom. Prilikom varnienja dolazi do rasprskavanja estica metala koje nose veliku toplotnu energiju i ako padnu na gorivu podlogu mogu je zapaliti. Varnienje moe nastati iz vie razloga: prekid ili uspostavljanje strujnog kola u razliitim elektrinim uredjajima, prekid strujnog kola usled mehanikog oteenja, varnienje kao pratea pojava zavarivanja ili rezanja, slabi i oksidirani kontakti, varnienje u elektrinim mainama (kolektori, klizni prstenovi, etkice), oteenja izolacije i dodirivanje provodnika poloenih na malom rastojanju ili blizu uzemljenih konstrukcija, dodirivanjem golih provodnika padom jedan na drugi ili usled vibracije, vjetra itd.

Varnienje vazdunih provodnika iznad nekog uskladitenog lako zapaljivog materijala ili iznad objekta sa zapaljivim krovom esti su uzroci poara.

4.4.5. Elektrotermiki uredjaji

U elektrotermike uredjaje spadaju svi uredjaji koji elektrinu energiju pretvaraju u toplotnu. U ove uredjaje spadaju sva grejna tijela (elektrini poreti, reoi, grijalice, termoakumulacione pei), elektrine pegle, sijalice sa uarenim vlaknima pa ak i uredjaji poput friidera, televizora, ve maina i mnogi drugi koji dio elektrine energije pretvaraju u toplotnu. U praksi se vrlo esto pojavljuju improvizovana grejna tijela, nesturno izradjena, koja izazivaju poar. Veina elektrotermikih uredjaja razvija dovoljno visoku temperaturu da moe zapaliti gorivi materijal koji je bio u direktnom kontaktu ili u neposrednoj blizini.

29

Grejni uredjaji koji u sebi nemaju ugradjen termostat vrlo esto su uzronici poara jer griju dokle god su ukljueni i razvijaju vrlo visoku temperaturu. Ako se prlikom utvrdjivanja uzroka poara u centru poara pronadje neki elektrotermiki uredjaj bitno je utvrditi: da li je uredjaj ukljuen u elektrinu mreu, ako je ukljuen da li ima prekida i u kom stanju se nalazi prekida, ako je uredjaj bio ukljuen u veini sluajeva na napojnom kablu i to blie ureaju ili u unutranjosti ureaja usled razaranja izolacije dolazi do kratkog spoja iji tragovi se moraju pronai. Posebnu opasnost predstavljaju sijalice sa uarenim vlaknom kada se nadju u neposrednoj blizini zapaljivog materijala, a na sebi nemaju zatitno zvono ili kuglu. Fluroscentne sijalice razvijaju malu temperaturu ali kod njih neispravne prigunice a pogotovu starteri mogu izazvati poar najee ispadanjem startera na zapaljivi materijal.

4.5. Atmosfersko pranjenje elektriciteta

Munja je elektrino panjenje izmedju dva oblaka koji su suprotno naelektrisani, dok je udar groma pranjenje izmedju naelektrisanog oblaka i zemlje koja je uvijek negativno naelektrisana. Vrijednost struje koja se javlja prilikom udara groma kree se od 3 50KA. Najea vrijednost jaine struje groma je oko 30KA dok za podruje Alpa, tzv. gigantski gomovi imaju struju pranjenja oko 200KA. Naponi koji se javljaju prilikom udara groma kreu se od nekoliko MV pa do nekoliko stotina MV a snaga groma je veliline 10 8 109 MW. Temperature koje se javljaju kreu se i do 5000 C pa je iz ovih razloga udar groma est uzrok poara. Udari groma se javljaju u veini sluajeva prilikom vremenskih nepogoda to ne mora da uvijek bude, ali se obavezno mora utvrditi kakvi su vremenski uslovi vladali prilikom izbijanja poara, jer se esto vremenske neprilike koriste za podmetanje poara. Usled udara groma na mjestu poara ostaju vrlo karakteristini tragovi na osnovu kojih zakljuujemo da je udar groma uzrok poara. Specifini tragovi udara groma su: istopljeni metalni djelovi u centru poara ( temperatura topljenja vea od temperature koje su vladale u poaru). Namagnetisani fero metali (gvodje, elik). Vrlo esta oteenja na objektu u vidu rupa na zidovima i krovu.
o

30

Na staklu se mogu pronai otopljene rupe ili je staklo prslo u najsitnije djelove. Ukoliko dodje do pranjenja preko elektrine instalacije vrlo esto su provodnici pokidani u sitne parie a licnasti provodnici stvaraju spiralne smotuljke nepravilnog oblika. Svi elektrini uredjaji koji su prikljueni u elektrinu instalaciju preko koje je izvreno pranjenje atmosverskog elektriciteta pregorijevaju i esto se pale. Na utinicama i razvodnim kutijama izbija plamen pa postoje tragovi zagaravljenja oko njih. Na zidovima objekta moe doi do obojenja u vidu spektra vrlo velikog broja razliitih boja.

Prilikom vrenja uvidjaja mora se obavezno provjeriti postojanje gromobranske zatite kao i ispravnost iste. Praksa je pokazala da ne postoji stopostotna zatita od urara groma pa se deava da grom udari u objekte koji se nalaze u zoni zatite gromobrana.

4.6. Statiki i dinamiki elektricitet

Stvaranje statikog elektriciteta moe nastati: trenjem estice ili trenjem dviju povrina, dodirivanjem i rastavljanjem dviju razlitih supstanci, proticanjem lako zapaljivih tenosti, strujanjem praina, prenoenjem obrtnog kretanja putem remenica i remenika.

tetni uticaj pojave elektrostatikog naelektrisanja u opasnom, ekspolzivno ugroenom prostoru, moe da u odreenim uslovima bude uzronik paljenja i izaziva eksplozije i poara. Sam postupak i metodoloki pristup dokazivanju ovog uzroka je veoma sloen, jer podrazumijeva potpunu primjenu razliitih metoda, zakljuno sa metodom eliminacije. Meutim, samo dokazivanje ili eliminacije ove pojave, kao uzronika paljenja, usloava se i sasvim neodgovornim odnosom prema ovoj problematici, poev od preventivnog istraivanja same pojave, do primjene mjera zatite, koje moraju da imaju podlogu u tehnolokom procesu koji se odvija, od strane pravnih subjekata. Ilustracije radi, navode se neka praktina iskustva. a) Naelektrisani oblak CO 2 sa koliinom naelektrisanja od Q=6x10
6

C, prenika 1m, dovodi do

paljenja eksplozivne atmosfere propana. Zapaljive tenosti su posebno opasne, jer pored toga to mogu da

31

se upale elektrostatikom varnicom, one same po sebi predstvljaju generator statikog elektriciteta. Primjera radi, tabela pokazuje mogue naponske nivoe pri razliitim manipulacijama. Materija Benzol Eter Benzin Vuna i benzin Nitroceluloza Asfalt i benzin Vrsta operacije Strujanje kroz cijev pod pritiskom od 1,5 bar Strujanje kroz cijev brzionom od 3m/s Slobodan pad Pranje, uklanjanje neistoa Trenje Filtriranje kroz svileni filter Generisani napon (KV) 3 3,1 4 5 40 335

Tabela 3.

Generisani naponi pojedinih zapaljivih tenosti

Iz navedenih podataka je uoljivo da rad sa pomenutim materijalima i konkretnim operacijama moe da dovede do poara i eksplozija, tim prije, to se velika veina smjea zapaljivih tenosti i gasova sa vazduhom pali energijama veliina izmedju o.01 i 0,3mJ sem teko zapaljivih gasova, kao to su sumporprovodnik i ugljen monoksid.

Tenost/gas Petrolej Butan ist benzin Metan Etilacetat Metilalkohol Ugljendisulfid Vodonik Acetilen Sumporvodonik Ugljenmonoksid

Minimalna energija paljenja (mJ) 0,20 0,25 0,20 0,28 0,50 0,60 0,009 0,019 0,019 7,0 8,0

Tabela. 4.

Energija paljenja nekih zapaljivih tenosti i gasova

32

Isto tako, ovjek koji ustaje sa stolice od sintetike mase, ili sa sintetikom oblogom, a ima obuu koja nije provodna, moe da zapali sve smjee ugljovodnoka i sve inicijalne ekspozive (kondezator kapaciteta od 100 200 pF).

Dinamiki elektricitet je kretanje elektriciteta kroz provodnike. Ovo kretanje naziva se elektrina struja. Elektrina struja nastaje uvijek u nekom provodniku, koji spaja druga dva provodnika razliitih elektrinih potencijala ( napona) i traje sve dok postoji ta razlika. Uinak elektrine struje zavisi od njene jaine, dok jaina zavisi od njenog napona i otpora provodnika kroz koji struja protie.

4.7. Kinetika energija kao izvor toplote

Kinetika energija je energija koju tijelo poseduje usled svog kretanja. Kinetika energija je vid mehanike energije. Sva tijela koja se kreu linearno ili rotiraju posjeduju odreenu kinetiku energiju. Prilikom trenja, udara ili pritiska mehaniki rad se pretvara u toplotu koja moe postati uzrok paljenja.To je sluaj kada se gasne smjee zapale prilikom jakog sabijanja, kada se dvije povrine intenzivno taru, a jedna je zapaljiva ili kada se usljed trenja i udara pojavi iskra koja upali prisutne pare ili zapaljive eksplozivne smjee gasova

4.7.1. Trenje, udar, pritisak

Trenje, pritisak i udar spadaju u mehanike naine izazivanja poara kojom prilikom se mehaniki rad pretvara u toplotu. Mehaniki uzroci su kada se gasna smjea zapali prilikom sabijanja, kada se usled toplote prilikom trenja zapali goriva materija ili usled udara doe do iniciranja eksploziva ili se stvori varnica koja ima dovoljnu energiju da zapali gorivu materiju. Prilikom utvrdjivanja uzroka poara, kada se pretpostavi da je mogui mehaniki uzrok poara obavezno treba provjeriti: stanje povrina koje se taru, ispravnost mazalica, ispravnost pogonskih vratila i osovina, neispravnost koionih sistema, ispravnost leajeva.

33

U mehanike uzroke izazivanja poara spadaju i oteenja i lomovi koji nastaju kao posledica zamora materijala kojom prilikom moe doi do porasta temperature u odredjenim postrojenjima i do paljenja gorive materije. U ove uzroke spadaju i mehanike eksplozije sudova pod pritiskom sa zapaljivim tenostima i gasovima koje se pale usled varnice nastale prilikom kidanja materijala. Vrlo esti poari usled trenja su poari na trakastim transporterima usled bokiranja jedne od rolnica (valjak preko koje traka prolazi). Paljenje trake nastaje posle zaustavljanja trakastog transportera usled prenoenja toplote sa blokirane rolnice na traku. Poetni poar se moe prenijeti na cijelu traku koja moe biti duga i do nekoliko stotina metara. 4.7.2. Udarno dejstvo municije i pirotehnika sredstva U dananje vrijeme, veoma est uzronik poara su razna pirotehnika sredstva, a ne moe se ni zanemariti dejstvo municije. esta je pojava, koja je veoma izraena u sunim periodima, da do nastajanja poara dolazi prilikom izvoenja vatrometa. Javni vatrometi, koji se izvode pod kontrolom ovlaenih slubenika MUP-a ili policije, uz obezbijeeno prisustvo vatrogasnih vozila, rjei su uzronici poara. Meutim, danas je na sivom tritu prisutan veliki broj raznih pirotehnikih sredstava, koja se upotrebljavaju van kontrole i na nepropisan nain, pri emu se ne vodi rauna o pravcu usmjeravanja, sasuenosti terena i sl. Ima primjera da se poari na otvorenom prostoru izazivaju ispaljivanjem vatrometnih raketa koje imaju vei domet, ime je i poinioca tee otkriti. U praksi je zabiljeeno izazivanje poara dejstvom zapaljive municije, to je veoma teko za otkrivanje i dokazivanje. Takoe, ovaj vid izazivanja poara prisutan je i prilikom vojnih vjebi, ako se ne povede rauna o obezbjeenju poligona. Takav sluaj zabiljeen je 1983. godine, na vojnom poligonu na Radovu, u blizini Podgorice, kada je prilikom bojevog gaanja dolo do poara koji je nakon toga trajao skoro dva mjeseca, a kojom prilikom je unitena i vea povrina borove ume.

4.7.3. Paljenje dovoenjem toplote Neispravnost u ureajima za stvaranje toplote i odvoenje dima Poznata je injenica da jo uvijek veliki broj domainstava koristi pei na vrsta goriva za

zagrijavanje objekata. Kroz praksu se pokazalo, da nije rijetka pojava da su upravo takvi ureaji esti izazivai poara. Prilikom loenja vrstih goriva, vrata za loenje se ostavljaju otvorena, nakon ega

34

dolazi do ispadanja ara, to za posledicu ima izazivanje poara i kasnije priinjavanje, po pravilu, velike materijalne tete. Takoe, neispravnost dimovodnih kanala, esto dovodi do nastajanja poara. U praksi su zabiljeeni sluajevi da je drvena greda ugraena u dimovodni kanal, te da je poslije viegodinje eksploatacije dolazilo do njenog zapaljenja, a zatim i do irenja poara. Kod raznih rotilj pei, kanali za odvod dima se rade na nepropisan nain, od lima koji ne zadovoljava ni osnovne standarde, a uz to se postavljaju uz konstrukcije od zapaljivog materijala, to za posledicu takoe ima izazivanje poara.

Blizina i pregrijavanje zapaljivog materijala Svjedoci smo da je poetkom devedesetih godina, dolo do ekspanije u proizvodnji i upotrebi tkzv. kvarcnih pei, koje su se koristile za zagrijavanje prostorija, a koje isijavaju veliku toplotu. Prilikom ostavljanja takvih pei uz lako zapaljive predmete, kao to su dnevne garniture, ormari, kreveti i sl., poslije izvjesnog vremena dolazi do paljenja predmeta i poara sa velikim materijalnim tetama, ako se poar ne primijeti u poetnoj fazi. Takav poar se desio 01.03.1998. godine, kada je zbog zaboravljene kvarcne pei u spavaoj sobi dolo do poara na devetom spratu stambene zgrade u Podgorici, kojom prilikom su dva stana potpuno sagorjela, a od prosute vode prilikom gaanja poara, oteeno je vie stanova na niim spratovima. Sva tijela koja isijavaju toplotu ( reoi, sijalice sa uarenim vlaknima, kola od el poreta i sl. ), su potencijalni izazivai poara.

4.8. Prirodni uzrok poara

U prirodne uzroke poara spadaju toplotno djelovanje sunca, zemljotresi i pad meteora. U nekim podjelama u prirodne uzroke poara ubraja se i atmosfersko pranjenje elektriciteta koje je ovdje obraeno kao poseban uzrok poara.

4.8.1. Suneva energija

Sunce kao izvor toplote moe da izazove poar direktno i indirektno. Direktnim djelovanjem sunevih zraka dolazi do paljenja gorive materije, ako se goriva materija nalazi na mjestu gdje se sijeku tj. skupljaju sunevi zraci to se deava kada sunevi zraci prolaze kroz soiva ili konveksne staklene povrine koje imaju ulogu soiva a goriva materija se nalazi u ii ovih soiva.

35

Temperature koje se postiu na tom mjestu su vrlo esto vee od temperatura paljenja materija, pa pri tom dolazi do paljenja i poara. Deavaju se poari izazvani toplotom sunca na otvorenom prostoru za vrijeme sunih godina i visokih dnevnih temperatura. Ukoliko se pretpostavi da je toplota sunca uzrok poara onda se u neposrednoj blizici centra poara mora pronai predmet koji je iamo ulogu soiva kao to su savijeno staklo, staklena soiva, lupe, staklo od runog asovnika, staklo od barerijske rune lampe, konkavna (udubljenja) ogledala i dr. Indirektno djelovanje toplote sunca na izbijanje poara manifestuje se djelovanjem sunca na sudove sa lakozapaljivim tenostima i gasovima pri emu dolazi do irenja ovih fluida u zatvorenoj posudi, poveanja pritiska i na kraju do pucanja ovih sudova. Varnica koja uvijek nastaje usled kidanja metalnih sudova pali zapaljivu tenost ili gas i tako dolazi do poara. Ovakvi poari su vrlo esti u domainstvima koja koriste boce sa smjeom propan butan a iste se esto dre ili pored prozora ili na terasama gdje mogu biti izloene toploti sunca. Kao posledica zamljotresa moe doi do izbijanja poara usled ruenja ognjia i loita pri emu dolazi do nekontrolisanog sagorijevanja, ispadanja ara iz pei na vrsta goriva ili iz kotlova pri emu dolazi do paljenja gorivog materijala, ruenja dimovnih kanala, kidanja elektrinih instalacija po naponom, ruenja i kidanja gasnih instalacija.

4.8.2. Meteori i meteoriti

U bezvazdunom prostoru tijela odreene veliine i sastava, koja se ne mogu vidjeti optikim putem jer su suvie mala i koja krue oko Sunca nazivaju se meteoroidi. Onog trenutka kada, kreui se oko Sunca, Zemlja presee putanju meteoroida on ulazi u zemljinu atmosferu, sagoreva i pri tome emituje svjetlost koju mi vidimo a pojavu nazivamo - meteor. Ako je meteoroidno tijelo bilo veliko, te ako nije u potpunosti sagorjelo u zemljinoj atmosferi, ono pada na Zemlju ostavljajui na njoj oiljak u vidu kratera odreene veliine. To tijelo koje padne na povrinu Zemlje se naziva meteorit. Godinje na nau planetu padne oko 20 000 tona meteorskog materijala ali najveim dijelom u vidu fine praine koja se ne vidi golim okom.Vei meteoriti prilikom kretanja kroz atmosferu, usljed trenja sa vazduhom, zagrijavaju se do usijanja i pri padu na gorivne materijale mogu da ih zapale.

36

Takoe, oko Zemlje krui niz raznih letilica i njihovi djelovi, koji povremeno padaju u nie slojeve atmosfere. Prilikom kretanja velikim brzinama kroz vazduh dolazi do njihovog zagrijavanja i usijavanja. Ako pri padu prema zemlji potpuno ne sagore moe doi do zapaljenja gorivih predmeta u koje one udare. Sve vei broj letilica koje se izbacuju u Zemljinu orbitu, kao i mogunost havarija na njima tokom lansiranja, predstavljaju sve veu potencijalnu opasnost kao uzronici poara, emu ubudue treba posvetiti posebnu panju. Poseban problem predstavlja smee koje krui zemljinom orbitom. Poetkom ove godine Nasin centar za praenje nadzirao je kretanje oko 17.000 raznih komada otpadaka koji su u orbiti zavrili zahvaljujui ljudskim aktivnostima u svemiru. Strunjaci kau da se radi o rastuem problemu koji je posebno opasan za posade svemirskih atlova i to u fazama tokom leta sa Zemlje i ulaska u orbitu kao i prilikom povratka na Zemlju. Problem stvaranja svemirskog smeaje rastui je i s vremenom koje je pred nama postajae sve vaniji.

37

5. KRIMINALISTIKA PODJELA UZROKA POARA

Pored podjele uzroka poara po nainu dovodjenja toplote postoji i kriminalistika podjela uzroka poara koja se odnosi na nain izazivanja poara. Prema ovoj podjeli imamo:

5.1. Prirodni uzrok poara

Djelovanjem prirodnih sila moe se stvoriti toplota koja izaziva poar. Ovakvi poari nastaju nezavisno od volje ovjeka i bez ikakvog njegovog uticaja u njegovom nastajanju. Ovdje spadaju poari izazvani gromom, usled potresa i sunevom toplotom.

5.2. Poari izazvani nehatom ili nepanjom

Ovdje spadaju poari koji su nastali ljudskom nepanjom tj. nesmotrenim postupkom ili zbog nepreduzimanja odgovarajuih mjera kao na primjer: nepropisno izvedene elektrine i gasne instalacije, loe uradjena ognjita i dimovodni kanali, odbaeni opuak ili ne ugaena ibica, izbacivanje pepela sa arom, nepaljivo rukovanje lakozapaljivim tenostima, samozapaljenje, nestruno odravanje instalacije i uredjaja, eksplozije i dr.

Usled nepanje izbija preko 50% poara. Praksa pokazuje da je veoma veoma teko razgraniiti da li je do poara dolo usled nehata ili namjerno proputene radnje.

5.3. Namjerno izazvani poari

Namjerni ili kriminalni poari ili paljevine su poari koji su izazvani svjesnom ili promiljenom radnjom iz razlitiih pobuda na razliite naine u cilju unitenja imovine.

38

Kod namjerno podmetnutih poara vrlo je bitno znati motiv koji moe biti vrlo razliit kao to je osveta koja moe da se bazira na beznaajnim razlozima (svadja, tua, ljubomora, zavist) prikrivanja drugih krivinih djela (kradje, ubistva, pronovjere), zastraivanje, iznuda, piromanija i dr. U zadnje vrijeme prisutni su namjerno izazvani poari iz koristoljublja kada se imovina osigura na veliku sumu a zatim se teta naplati od osiguravajuih drutava.

5.4. Poari izazvani djeijom igrom

Djeca kao izazivai poara zauzimaju znaajno mjesto iz razloga to vole da se igraju sa ibicama, upaljaima, da imitiraju starije ili vrlo esto da imitraju glavne junake na filmu gdje u nekoj sceni postoje paljenje kua, uma, objekata i dr. U dosta sluajeva djeca se posle izazvanog poara kriju u ormare gdje se najee ugue i izgore.

39

6. TRAGOVI KOD POARA

Karakteristini tragovi koji ostaju kod poara a na osnovu kojih se utvrdjuje uzrok poara kao i otkrivanje izvrioca kod namjerno podmetnutih poara ili poara izazvanih nehatom dijele se na: tragove u okolini mjesta poara, tragove u izgorjelom objektu, tragove na elektrinim instalacijama, tragove u centru poara i tragove kod osumnjiene osobe.

6. 1. Tragovi u okolini mjesta poara

U okolini mjesta poara moe se pronai veliki broj tragova koji su u direktnoj ili indirektnoj vezi sa uzrokom poara kao to su tragovi stopala, tragovi pneumatika, predmeti iz objekta, djelovi uredjaja i instalacije, razne posude u kojima su drane lakozapaljive tenosti za pospjeivanje poara i dr. Svi tragovi u okolini mjesta poara mogu dospjeti namjerno u cilju dovodjenja u zabludu lica koja utvrdjuje uzrok poara ili nenamjerno a to je u direktnoj vezi sa uzrokom poara. Tragovi koji se pronadju u okolini mjesta poara moraju se propisno fiksirati a tragovi stopala i pneumatika mulairati.

6.2. Tragovi u izgorjelom objektu

Sve tragove u izgorjelom objektu moemo podijeliti na: tragove na spoljanjoj strani objekta, tragovi na unutranjosti objekta.

6.2.1. Tragovi na spoljanjoj strani objekta

Jedan od vrlo vanih tragova na spoljanjoj strani jeste postojanje ili nepostojanje naslaga garei iznad otvora (prozori, vrata) takozvanih oreola dimnih gasova. Oreoli dimnih gasova nastaju samo ako se proces sagorijevanja odvija u zatvorenoj prostoriji to podrazumijeva prostoriju sa nepropusnim plafonom.

40

Sagorijevanjem gorive materije oslobadjaju se produkti sagorijevanja koji vremenom stvaraju odredjeni nadpritisak u prostoriji. Kako produkti sagorijevanja kao topliji popunjavaju gornje djelove prostorije i usled nadpritiska tee da izadju, nailaze na prve pukotine iznad prozora i vrata kuda i izlaze. Na spoljanjim zidovima objekta koji su hladniji dolazi do kondezacije vlanih produkata sagorijevanja a time i do stvaranja naslaga garei oreola dimnih gasova.

Slika.2. Izgled oreola dimnih gasova iznad prozora izgorjelog objekta Do stvaranje oreola dimnih gasova nee doi ako poar prvo izbije u tavanskom prostoru objekta a zatim se prenese na unutranjost objekta jer u tom sluaju poslije ruenja plafonske konstrukcije i prenoenja poara u unutranjost prostorija dimni gasovi kao topliji slobodno izlaze kroz sruenu plafonsku konstrukciju. Takodje do stvaranja oreola dimnih gasova nee doi ako u prostoriji nemamo plafonsku konstrukciju i u sluaju da je plafonska konstrukcija propusna za dimne gasove kao to je ukrasni reetkasti sputeni plafon ili kao to su plafonske konstrukcije od trske i dr. Ukoliko na objektu iznad veeg broja prozora i vrata postoje oreoli dimnih gasova to ukazuje da se poar prenosio iz prostorije u prostoriju preko otvora kojima su povezane u tom sluaju poar je izbio u prostoriji iznad koje su najintenzivniji oreoli dimnih gasova, ili ako na istoj prostoriji postoji vei broj otvora, onda je mesto izbijanja poara u blizini otvora gdje su najintenzivniji oreoli. Ovdje se mora uzeti u obzir koji je materijal gorio jer nas intezitet oreola dimnih gasova moe zavarati ukoliko je gorio materijal koji oslobadja veliku koliinu dimnih gasova kao to je guma i neke plastine mase.

41

Slika 3.

Izgled kada se poar prenio u kancelarijski prostor

Pored oreola na spoljanjem dijelu objekta treba obratiti panju na oteenje prozora i vrata sa spoljanje strane, oteenja dimnjaka, oteenja oluka ako postoje, oteenja fasade i dr. Kod praenja svih ovih tragova uvijek treba porediti intezitet oteenja dva ista ili slina traga (prozori, vrata, oluci, dimnjaci) i na osnovu toga zakljuivati koji je due bio zahvaen poarom a time i blii centru poara. Ovdje se svakako mora uzeti u obzir raspored gorivih materija, akcija gaenja, kao i vremenski uslovi koji su vladali (brzina i pravac vjetra, atmosferske padavine).

6.2.2. Tragovi u unutranjosti objekta

U izgorjelom objektu na svim njegovim djelovima, inventaru, instalacijama i drugim predmetima u objektu bez obzira koliko su zahvaeni poarom, da li su gorivi ili negorivi postoje tragovi koji nam nepogreivo ukazuju na smjer irenja poara a time nas dovode i do mjesta izbijanja poara to i jeste osnovni zadatak kod utvrdjivanja uzroka poara. Da bi se svi tragovi detaljno pregledali i medjusobno usaglasili potreban je mukotrpan rad esto sa dosta fizikog napora kao i poznavanje ponaanja odredjenih materijala posle djelovanja vatre. Iz ovih razloga uvidjaj kod poara na lilcu mjesta moe da traje po nekoliko dana pa ak i do nekoliko nedjelja. Uvijek treba porediti stepen oteenosti pojedinih materijala, predmeta, opreme uredjaja sa istim ili slinim koji su manje oteeni ili nijesu oteeni.

42

6.2.2.1. Tragovi na drvetu

Drvo je jedno od najzahvalnijih materijala sa aspekta utvrdjivanja centra poara. Spada u grupu vrstih gorivih materijala. Stepen zapaljivosti drveta zavisi od vrste drveta, od obraenosti povrine, stepena usitnjenosti, stepena vlanosti i dr. to znai da se tvrdo drvo tee pali. Manji komadi se lake pale od veih. Komadi ija je povrina hrapavija lake se pale od komada sa glatkom povrinom. O navedenom se obavezno mora voditi rauna jer se u poaru obino nadju razliite vrste drveta. Do paljenja drveta dolazi na temperaturama od 250 - 300 o C. U dijelu sagorijevanja vrstih gorivih materija objanjen je nastanak stvaranja krokodilske koena drvetu pa emo jo jednom naglasiti da kod sagorjele povrine drveta gdje imamo komadie krokodilske koe sitnije a naprsline dublje ta strana drveta je bila blia centru poara. Kod ovih tragova obavezno prilikom donoenja konane odluke obavezno uzeti u obzir pravac strujanja vazduha, akciju gaenja i da li je drvo prethodno bilo tretirano nekim vatrootpornim premazima. Prilikom tumaenja tragova gorenja na drvetu ako pronadjeno da je dolo do pregorijevanja debelih drvenih greda, do progorijevanja stolova mora se imati na umu da ovakvi tragovi nastaju kod areih (tinjajuih) poara i najee su prouzrokovani ili opukom cigarete, ili djelovanjem povienih temperatura dui vremenski period (kod uzidanih greda i dimnjak) ili od nekog usijanog predmeta prilikom zavarivanja, rezanja, lemljenja ili od toplote elektrine struje (kratak spoj, varnienje dr.). Progorijevanje radnih povrina stola na jednom mjestu moe biti prouzrokovano od nekog ostavljenog grejnog tijela (reo, pegla i dr). Svi djelovi od drveta posle poara moraju se rekonstruisati i utvrditi od ega potiu i gdje su se nalazili prije poara. Mjesto pronalaska drvenih elemenata u odnosu na mjesto gdje su se nalazili prije poara moe nam ukazati na smjer djelovanja toplote (stolovi i stolice sa drvenim nogarima). Na osnovu mjesta pronalaska drvenih djelova, na osnovu mjesta gdje su se nalazili prije poara na osnovu stepena i strane nagorjelosti a uvijek uzimajui u obzir smjer strujanja vazduha, akciju gaenja sigurno emo odrediti pravac irenja poara to ima za cilj pronalazak centra poara. Danas su u upotrebi velike koliine ploa od drvenih otpadaka nastale presovanjem iverja sa lijepkom (iverica i dr.) koje zbog prisustva zapaljivog lijepka esto potpuno izgore u poaru ali na njima su karakteristini tragovi gorenja kao i kod drveta na osnovu kojih utvrdjujemo smjer irenja poara tj. centar poara.

43

6.2.2.2. Tragovi na staklu

Imajui u vidu da je temperatura topljenja stakla oko 770 C na mjestu poara uvijek pronalazimo razbijeno i istopljeno staklo. Dobro je ako moe da se utvrdi da li je staklo razbijeno usled toplote poara ili je razbijeno usled udara tvrdim predmetom i cilju izazivanja poara. Kod pucanja stakla usled udara javljaju se prskotine koje su mnogo due i izraenije nego usled toplote. Takoe naslage garei na staklu nam mogu ukazati da li je staklo razbijeno prije poara ili usled poara. Kod poara na automobilima i pariima stakla koja prilikom razbijanja padnu izvan auta nema naslaga garei a poar je izbio u unutranjosti automobila moemo tvrditi da je staklo prethodno razbijeno. Ovo vai i za objekte pod uslovom da se parii stakla posle pada ne mogu kontaminirati naslagama garei. Staklo spada u materijale koji su loi provodnici toplote pa usled zagrijavanja jedne strane druga strana se mnogo sporije grije usled ega dolazi do pojave napona izmedju razliito zagrijanih slojeva i loma stakla. Kod udara groma mogu se na staklenim povrinama nai okrugli zatopljeni otvori. Kod armiranog stakla dolazi do prskanja ali ne i do ispadanja pa ove povrine esto imaju ulogu prepreke za plamen.

6.2.2.3. Tragovi na hartiji

Hartija pripada grupi vrstih materijala koja moe da intenzivno gori to umnogome zavisi od oblika pakovanja. Ako se radi o hartiji sloenih lsitova kao to su knjige, risovi, rolne papira ista e vrlo teko gorjeti zbog nedostatka kiseonika. Ovdje e tragovi gorenja biti dublji i izraeniji sa strane koja je prvo zahvaena poarom. Ako se radi o otpacima hartije, odnosno o hartiji u rastresitom stanju onda se proces sagorijevanja vri intenzivno do potpunog sagorijevanja. Treba uvijek razmiljati u pravcu da se rasuta i rastresita hartija koristi za podmetanje poara. Takodje na potpuno izgorjeloj hartiji moe se proitati tekst u sluaju da nije uniten akcijom gaenja.

44

6.2.2.4. Tragovi na metalnim elementima

U gradjevinarstvu se dosta primjenjuju metalne konstrukcije koje mogu biti nosee, krovne ili pregradne, a najee su izradjene u obliku profila razliitih oblika. eline konstrukcije koje se najvie primjenjuju imaju dobre karakteristike ali su veoma neotporne na poviene temperature. konstrukcije gube nosivost. Oblici nastalih deformacija i nastale promjene boje pomau nam da utvrdimo pravac irenja poara odnosno nadjemo mjesto izbijanja poara. Usled djelovanja toplote dolazi do veeg izduenja vlakana metala koja su okrenuta prema izvoru toplote pa usled toga dolazi do savijanja prema izvoru toplote. Ove deformacije na pregradama od metala mogu sa sigurnou ukazati u kojoj prostoriji je prvo dolo do poara. Ovdje se mora uzeti u obzir kako je konstukcija optereena. Boje koje se pojavljuju na istoj povrini elinih predmeta ukazuju na vrijednost temperatura do kojih se zagrijavo elini predmet. Blijedouta boja Zlatno uta Ljubiasta Tamnopurpurna Svetloplava Plava Crna Do 220 oC Do 245 oC Do 265 oC Do 280 oC Do 300 oC Do 320 oC Do 420 oC Zbog dobre toplotne provodljivosti brzo se zagrijavaju i brzo deformiu. Ispitivanja su pokazala da ve posle 15 minuta intenzivnog djelovanja poara eline

Tabela 5. Temperaturna slika elinih elemenata Pojava boje na povrini elika bazira se na optikim osobinama tankog filma oksida. Boja omoguava da se sa dovoljno tanosti moe odrediti temperatura zagrijavanja pojedinih djelova elinih predmeta.

45

Pored poznavanja temperaturne slike potrebno je znati razvojne temperature standardnog poara: Temepratura (oC) 200 450 800 1000 1025 1100 1150 1250 Vrijeme (minuta) 5 10 30 60 90 120 180 300

Tabela 6. Rrazvijanje temperature standardnog poara Na mjestu poara, prilikom vrenja uvidjaja nailazimo na istopljene djelove metala i drugih materija. Potrebno je znati temperature topljenja materija koje se najee nalaze na zgaritu: Aluminijum Bakar Bronza Cink Hrom Mesing 658 oC 1083 oC 900 oC 420 oC 1615 oC 900 oC Olovo Porculan Staklo Gvodje elik Liveno gvodje 328 oC 1420 oC 771 oC 1530 oC 1350 oC 1200 oC

Tabela 7. Temperature topljenja nekih materijala Naroito je vano da se uoe promjene i deformacije na metalnim djelovima krovne konstrukcije, jer se ispod najvie deformisanih mjesta, tamo gdje su najuoljivije promjene boje i gdje su najdue vladale visoke temperature najee nalazi centar poara. U svakom sluaju uz poznavanje navedenih temperatura i promjena do kojih dolazi, moe se orijentaciono rekonstruisati stanje koje je vladalo za vrijeme poara tj. stvoriti temperaturna slika u objektu. U sluajevima gdje se trai vatrootpornost vea od 15 min., to je uglavnom sluaj, vri se zatita eline konstrukcije vatrootpornim materijalima, pa su tragovi koji ostaju posle poara drugaiji o emu se mora voditi rauna prilikom ispitivanja na zgaritu.

46

Za zatitu elinih konstrukcija upotrebljava se laki beton, cigla, keramika, gipsane ploe, malter itd. Ovakvi zatitni materijali se obino nanose na konstukciju prskanjem, jer se pripremaju u obliku emulzije. Kao naroito dobra pokazala se masa napravljena od smjea azbesta perlita i gipsa. elini stubovi zatieni ovom masom izdravaju 3 asa u uslovima poara. eline konstrukcije se u cilju zatite od poara mogu premazivati i specijalnim bojama, koje pjenuaju pod dejstvom vatre. U normalnim uslovima, ove boje tite konstrukciju od korizije. Pod dejstvom visokih temepratura one poveavaju zapreminu i stvaraju termoizolacioni sloj koji moe poveati vatrootpornost na 30 minuta. Premazi boje ostaju u vidu ljuspica na povrinama od metala, tako da se ponekad na osnovu njihovog stanja moe odrediti smjer kretanja vatre. Tamo gdje nema ovog sloja, najverovatnije su vladale vie temperature i poar due trajao. Naravno, i ovdje treba provjeriti da se tu nije nalazio neki materijal koji sagorieva uz oslobadjanje velike koliine toplote. Isto tako treba vodi rauna o vrsti zatitinog materijala i njegovoj otpornosti prema vatri, kao i tragovima na njima.

6.2.2.5. Tragovi na cigli

Glinene opeke se jo uvijek uveliko primjenjuju u izgradnji objekata. Imaju dobre termike osobine i visoku vatrootpornost i koriste se svuda gdje se eli postii vea otpornost prema djelovanju visokih temperatura. Dobijaju se od gline koja se specijalnim postupcima preradjuje a zatim, pomou maina, formatizira i pee u krunim ili tunelskim peima na temperaturi od oko 900 oC. Po zavrenom peenju i hladjenju, opeka se ugradjuje u konstrukciju. Temperature koje se obino javljaju u poarima, opeka moe da izdri jer joj je taka topljenja negdje oko 1200 oC. Zbog toga u poaru ne dolazi de veih oteenja i deformacija i takvi zidovi pod djelovanjem visokih temperatura, odnosno opeke, ne pucaju u povrinskom sloju. Prema tome, kada na izgorjelom objektu naidjemo na neka oteenja ovog materijala, prskotine i deformacije one nijesu nastale kao posledica poara, ve iz drugih razloga (mehanika oteenja, potresi i sl.).

6.2.2.6. Tragovi na kamenu

U gradnji objekata se, takodje, mnogo upotrebljava kamen. Za tu svrhu koriste se sedimentne stijene i to: krenjaci, dolomiti i pjeari. Tu se koriste jo i metamomorfne stijene kao mramor ili semperin i to za dekoraciju.

47

Ponaanje ovih stijena na povienoj temperaturi nije isto za sve vrste stijena, ve to zavisi od minerolokog sastava i od naina postanka pojedinih stijena. Granit, kao najizrazitiji predstavnik magmatskih stijena, nije postojan na visokim temperaturama. Zagrijavanjem do 200 oC (ovakve temperature redovno vladaju u poaru) njegova vrstoa se povaava a tada poinje naglo da pada. Pukotine se javljaju ve na temperaturi 5oo do 600 oC, a kod temperature od 800 oC dolazi do ruenja elemenata za koje je granit upotrijebljen (sve ove temperature vladaju na zgaritu). Krenjaki kamen poinje da puca na oko 600 oC, a na neto vioj temperaturi se raspada. Prilikom analize tragova na kamenu u izgorjelom objektu, ne treba izgubiti iz vida razne premaze kojima se poveava otpornost kamena prema vatri, pa ponekad na njemu nema karakteristinih prskotina iako su na tome mjestu djelovale relativno visoke temperature. Kao premaz se najee koristi vodeno staklo.

6.2.2.7. Tragovi na betonu

Beton je mjeavina cementa i agregata (pijeska i ljunka) sa vodom. Danas se pored obinog betona proizvodi i koristi u gradjevinarstvu armirani beton, laki ili pjena beton, betonsko azbestni proizvodi i dr.

Obini beton Ponaanje obinog betona na visokim temperaturama je uglavnom posledica ponaanja njegovih sastavnih komponenata, agregata i cementa. Kao agregat se koriste ljunak, obina zgura, letei pepeo perlit ili neki organski materijal (drvo, iverje, drvena vuna). U veini sluajeva ova vrsta agregata sadri mineral silicijuma koji ve na 570 oC mijenja svoju zapreminu i puca, a na betonskom elementu se manifestuje u vidu ljutenja. Treba imati u vidu da toplota ne prodire duboko u unutranjost betona, odnosno prostiranje toplote tee lagano, pa se tragovi dejstva vatre ne mogu primijetiti na prvi pogled, ve se otkrivaju tek posle paljivog pregleda. Treba napomenuti da obian beton na temperaturama od 400 500 oC ne mijenja svoju strukturu i izgled, dok promjene nastaju tek iznad 500 oC. I ovdje se zatita od visoke temperature vri raznim premazima, to treba uzeti u obzir prilikom pregleda zgarita.

48

Armirani beton Armirani beon je gradjevinski materijal sastavljen od betona i elika. iroka primjena armiranog betona zasniva se na velikoj mehanikog otpornosti ovog materijala. Pri temperaturama od 200 - 300 oC, ne dolazi do bitnih promjena na ovom betonu, medjutim na temperaturama od 400 - 600 oC dostie kritinu veliinu i tada najee dolazi do ruenja konstrukcije. Naravno da prilikom pregleda djelova izgorjelog objekta koji su napravljeni od armiranog betona treba voditi rauna o vrsti ekika, debljini i povrini.

Laki beton Kod ovih betona se koriste agregati sa manjom zapreminskom teinom. Prema vrsti agregata dijele se na etiri grupe: laki betoni od lakih mineralnih agregata, koji imaju zatvorenu strukturu, jer su upljine izmedju agregata popunjene malterom (keramzit beton, varmikulit, perlit betoni drugi); laki upljikavi betoni ija je struktura otvorena, jer su upljine izmedju zrgna agregata neispunjenje (jednozrni betoni); laki beoni koji koriste kao agregat meterije organskog porijekla (drvena vuna, iverje, durisol dr.); elijasti laki betoni koji kao vezivo kroste kre ili cement, a proizvode se tako to se u svjeu masu uvodi gas (penobetoni, siporeks). Svi navedeni laki betoni su otporni na visoke temperature pa kod temperatura koje se razvijaju u toku poara ne trpe nikakve promjene, to istovremeno znai da sva nadjena oteenja na elementima od ovog materijala ne bi trebalo da potiu od poara.

6.4.8.Tragovi na malteru
Malter je vezivni materijal, koji se sastoji iz vezivnog materijala sitnozrnog agregata (pijeska) i vode. Zajednika osobina svih maltera jeste njihova plastinost. Poznati su malteri: kreni, produni cementni malter i dr. Najvie upotrebljavani kreni malter se dobija mjeavinom gaenog krea, pijeska i vode. Premazi od maltera se pri temperaturi od 530 oC, usled izdvajanja vode razaraju, to ima za posledicu

49

odlepljivanje veih i manjih paradi maltera i ogoljavanje zidova. Na osnovu ovako nastalih tragova moemo odrediti smjer irenja vatre.

6.2.2.9. Tragovi na elementima od plastine mase

Primjena plastinih masa u graevinarstvu je veoma velika. Po svojoj strukturi ne spadaju u vrlo zapaljive materije. Dananje hemijske industrije proizvode veoma veliki broj plastinih materijala kao to su PVC, poliesteri, poliuretani, polistiroli, epoksidne smole i dr. Poliestri armirani staklenom vunom slue za izradu cisterni, silosa kao i noseih graevinskih elemenata. Poliuretani takodje imaju veliku primjenu, naroito ekspandirane poliuretanske mase. Variranjem osnovnih komponenata, mogue je dobiti itav niz razliitih poluretana, poev od vrlo mekih pa do izrazito tvrdih sundjera sa zapreminskom teinom od 30 do 200kg/m3. Ekspandirane (sundjeraste) tvrde poliuretanske mase koriste se u graevinarstvu iskljuivo kao termoizolacioni materijal. Svi poliuretani gore u prisustvu plamena, meutim, po uklanjanju plamena oni se gase (samogasivi su) i izuzev povrine na koju je bio prislonjen plamen, zadravaju istu strukturu i izgled po cijeloj zapremini. Ba zbog ovakvog mehanizma sagorijevanja (nesagorijevanja) esto emo u literaturi, naroito u prospektima kojima se reklamira ovaj graevinski materijal, naii na podatak da su poliuretani nezapaljive materije. Iste podatke e nam dati i nedovoljno upuena struna lica. Medjutim, u praksi ne samo da nije tako, ve su nestruno ugraivane poliuretanske ploe pomogle da se poar brzo iri. Naime, poliuretasnke ploe se lijepe na objekat bitumenom ili ter papirom, koji su veoma zapaljivi i koji posle paljenja daju plamen dovoljan za burno sagorijevanja poliuretana u njegovom prisustvu. Dakle poliuretan e goreti sve dok ima zapaljenog materijala koji daje plamen, a po prestanku djelovanja plamena na toj strani e ostati karakteristina vrsta zatopljenja, po kojima se moe zakljuiti sa koje je strane doao plamen. Polistirol je poznat pod komercijalnim nazivom stiropor, a u gradjevinarstvu se iskljuivo koristi kao sundjerasti materijal i to kao toplotni izolator. Kod nas se proizvode dvije vrste stripora: normalni (niske i vosike gustine) i samogasivi. Stiropor ploe normalnog tipa, pod dejstvom stranog izvora plamena intenzivno oslobadjaju zapaljive gasove koji brzo proiruju plamen. Zraenjem toplote, provodjenjem toplote kao ni uarenim izvorom toplote stiropor se ne moe upaliti ve se samo topi i ostavlja karakteristian trag. Stiropor ploe samogasivog tipa, posle nestanka stranog izvora plamena prestaju da gore, dolazi do samogaenja materijala, a nastali tragovi su isti kao i kod poliuretana.

50

Treba istai da analizom i praenjem tragova do kojih dolazi na materijalu koji je zahvaen poarom, tj. poznavanjem izgleda materijala posle poara, moemo dobiti jednu temperaturnu sliku oteenog objejkta, odnosno, moemo rekonstruisati tok irenja vatre, intenzitet sagorijevanja materijala i na osnovu toga ustanoviti mjesto poetka poara centar poara. U svim objektima postoji velika koliina plastinih elemenata ija nam oteenja tano ukazuiju na smjer irenja poara. Plastine garnile posle poara pae istopljene samo na jednom mjestu iz razloga to strana koja se prva zagrijeva otpada od plafona i u jednom trenutku garnila visi i topi se na jednom mjestu. Ovo isto vai i kod zatitnih plastinih plafonjera.

6.2.2.10. Tragovi na vratima i prozorima

Bez obzira da li su izgradjeni od drveta ili metala, kada na spoju izmedju krila prozora (vrata) i rama (ragastova) nema tragova nagorijevanja ili promjene boje kod metalnih, znai da su u vrijeme poara bili u zatvorenom poloaju. Kod otvorenog poloaja ovi djelovi su izloeni djelovanju plamena pa dolazi do promjena, odnosno nagorijevanja. Tragovi nagorijevanja na vratima nas uvijek upuuju na prostoriju u kojoj je dolo do poara, jer vie nagorela povrina vrata je uvijek okrenuta prema mjestu odakle dolazi plamen. Najee je na toj strani i centar poara, ukoliko na irenju poara nijesu uticali neki spoljni faktori kao promaja, ventilacija i slino, to treba provjeriti. U prethodnom dijelu je objanjeno ponaanje stakla u poaru. Ono je uvijek na prozorima i vratima umetnuto u ljebove i tako osigurano od ispadanja. Prilikom poara staklo puca ili se topi, ali djelovi e uvijek ostati u ljebu i na taj nain se spreava kontakt plamena, i stvaranje naslaga garei na unutranje povrine ljeba, pa ti djelovi ostaju svjetliji od djelova na kojima je ovo djelovanje bilo omogueno. Ukoliko je staklo namjerno razbijeno prije poara onda lice koje to radi da bi sebi obezbijedilo prolaz, uklanja sve komadie stakla iz ljebova, jer mogu da ga povrede. Na taj nain plamen kasnijeg poara, koje to isto lice podmetne radi uklanjanja tragova, nesmetano dolazi u kontakt sa svim djelovima unutranje povrine ljeba i nagorijeva ga ili samo garavi. Tako emo na ovom dijelu nai zagaravljenja po cijeloj povrini ljeba kanala to treba imati na umu pri donoenju konanog zakljuka. Iz svega iznijetog proizilazi da kod vata i prozora naroitu panju treba obratiti na dodirne povrine izmeu pokretnih nepokretnih djelova (vrata i rama, krila prozora i rama) i na stranu koja je vie nagorjela, jer je sa te strane dola vatra. esto na izgorjelom objektu nalazimo samo djelove vrata i prozora i u tom sluaju treba pokuati rekonstukcijom da odredimo poloaj u toku poara.

51

6.2.2.11. Tragovi na bravama

Prilikom pregleda mjesta poara, takodje, treba ispitati brave i zasune na vratima, prozorima, kako bi se ustanovilo da li su bili zatvoreni, otvoreni ili provaljeni. U vatri djelovi brava i zasuna obino ostaju sauvani, pa se mogu izvriti sva potrebna ispitivanja na njima. Ovdje nas konkretno interesuje poloaj jezika brave u trenutku izbijanja poara i u toku poara, to nam ukazuje da li je bila zakljuana ili otkljuana. Ukoliko je ist, odnosno njegove povrine nijesu zagaravljene, na njima nema tragova garei i toplotnih promjena, na njega nije direktno djelovao plamen u toku poara, znai da su zakljuana vrata ili prozor i obrnuto, ako se nalazio u izvuenom poloaju na njemu e biti naslaga garei. Kod zasuna uvijek treba pogledati stanje materijala ispod njegove povrine. Ukoliko je nagorjela, zagaravljena ili promijenila boju (kod metalnih) onda je zasun bio u krajnje izvuenom poloaju (zatvarao je vrata ili prozor) u suprotnom, ako je ta povrina cijela, ista, nije dolazila u direktan dodir sa vatrom, bila su u otvorenom poloaju. Stanje brava je veoma bitno utvrditi, naroito kada su sumnja na paljevinu, pa u tu svrhu treba uvijek angaovati i vjetake za brave, trasologe.

6.2.2.12. Tragovi na elektrinim instalacijama, uredjajima i osiguraima

Tragovi na elektrinim instalacijama su vrlo znaajni i na osnovu jih moemo vrlo esto pronai centar poara. Usaglaavanjem ovih tragova sa svim drugim tragovima tano e se utvrditi centar poara pod uslovom da je elektrina instalacija bila pod naponom za vrijeme izbijanja poara. Ukoliko je elektrina instalacija bila pod naponom za vrijeme poara, prije poetka pregleda zgarita, obezbijediti eme elektrinih instalacija, a ako na postoje, snimiti stanje i na osnovu izjava strunih lica nacrtati grubu emu instalacija sa potroaima. Ukoliko je elektrina instalacija pod naponom prilikom izbijanja poara usled sekundarnih kratkih spojeva dolazi do pregorijevanja osiguraa pa je stanje svih osiguraa vrlo bitno jer osigurai selektivno tite pojedine djelove instalacije. Pregledom osiguraa mora se utvrditi da li je osigura originalan ili krpljen a na osnovu jaine osiguraa, presjeka provodnika instalacije, snage ukljuenih potroaa da li je elektrina instalacija bila preoptereena. Na osnovu izgleda pregorelog umetka topljivog osiguraa ponekad se moe utvrditi nain pregorijevanja. Ako dodje do pregorijevanja usled kratkog spoja bakarna ica (licna) se potpuno istopi pa se mogu njeni tragovi pronai na zidovima porculanskog umetka u obliku kuglica.

52

Kod preoptereenja a ponekad i kod primarnog kratkog spoja usled postepenog zagrijavanja dolazi do lijepljenja pijeska (ako je osigura originalan) na bakarnu licnu pa tek onda do prekida. Iz ovih razloga svi osigurai se moraju paljivo otvoriti, detaljno pregledati i sve to unijeti u zapisnik. Ukoliko se osigurai ne izuzimaju najbolje je zbog eventualnih naknadnih pregleda osigurae vratiti na svoja mjesta. Prilikom pregleda elektrinih instalacija potebno je utvrditi sve okolnosti koje su prethodile izbijanju poara i iste potpuno razjasniti na osnovu tragova posle poara a to su: da li je bilo ukljueno elektrino osvjetljenje, kada i kojim redosledom se gasilo, da li je uoeno treptanje ili neke druge pojave kao to je slabo usijavanje niti sijalice.

Elektrini provodnici povezuje se meusobno i na druge elemente (razvodne kutije, prikljuna mjesta, mjerna mjesta, osigurai, pa na ovim mjestima najee dolazi do kvarova. Kada nije dobar spoj na tom mjestu dolazi do varnienja pa i do izazivanja poara. Na tim mjestima detaljnim pregledom mogu se nai zatopljenja a u okolini mjesta istopljene estice bakra koje su vidljive i bez upotrebe mikroskopa. Kod elektrinih uredjaja za koje se sumnja da su uzronici poara mora se prvo utvrditi da li su bili ukljueni u elektrinu mreu to se utvrdjuje na osnovu tragova na utinici i utikau. Ako je uredjaj bio ukljuen u utinicu za vrijeme trajanja poara u tom sluaju na viljukama utikaa i na unutranjim povrinama buksni utinice nema naslaga garei iz razloga to se utika nalazi u utinici i dimni gasovi ne mogu da prodru u utinicu, dok u suprotnom ako je utika bio izvuen iz utinice imaemo naslage garei i na buksnama i na viljukama.

6.3.

Tragovi u centru poara

Ispitivanje tragova u centru poara i eksplozija se vri sa ciljem da se utvrdi nain na koji je nastala toplota (uzrok dogadjaja) i sastav i osobine materijala koji se prvi zapalio, kao i eventualno prisustvo materijala koji je posluio za pospjeivanje poara. Naprijed je bilo dosta rijei o uzrocima poara i tu su iznijeti svi naini nastajanja toplote koja izaziva poar, tako da e u ovom dijelu biti govora samo o ispitivanju nekih materijala u centru poara i metodama kojima se moe utvrditi njihovo porijeklo. Prilikom istraivanja na svakom zgaritu je bitno da se eliminie ili utvrdi prisustvo tenih goriva, naftnih derivata, kojima se najee vri pospjeivanje poara. Prevazidjeno je miljenje da se upotreba

53

tenih goriva moe samo onda dokazati kada se u ostacima poara nadju izvjesne koliine ovih zapaljivih tenosti u nepromijenjenom stanju. Uslijed visokih temperatura koje vladaju u toku poara, tenosti upotrijebljene na pospjeivanje poara se najprije razlau (jednim dijelom), pa je jedini nain da se dokae njihovo prisustvo da se putem analiza utvrde produkti sagorijevanja karakteristini za upotrijebljeno gorivo. Traganje u centru poara za potpuno nepromijenjenim ostacima tenih goriva je bez izuzetka osudjeno na neuspjeh. Zbog toga utvrdjivanje nerazorenih tenih goriva na tom mjestu moe esto da bude sumljivo, jer je lice koje je podmetnulo poar moglo da ih izlije poslije poara u cilju prevare, skretanja sumnje ili nabacivanja sumnje na drugo lice. Meutim, ponekad se ipak mogu nai i nepromijenjeni tragovi ali samo teih goriva. Po pravilu se tada radi o paljevinama kod kojih je izostao eljeni uspjeh, bilo zbog ugaenog vremenski tempiranog upaljaa ili zbog toga to je vatra okrivena prije nego to je dospjela do materijala koji treba da izgori. Osnovne karakteristike sagorijevanja tenih goriva (naftnih derivata) su: brzo irenje poara, crveni plamen, crni dim, specifian miris, razvijanje visokih temperatura i stvaranje velikih naslaga garei.

Za utvrdjivanje vrste upotrijebljenog tenog goriva od presudnog je znaaja mjesto sa koga se uzima uzorak, nain uzimanja i pakovanja uzoraka. Uzorak se uzima sa vie mjesta kako iz centra poara tako i van centra poara, pri emu se mora voditi rauna da ne dodje do kontaminacije uzoraka. Uzorci se obavezno pakuju u hermetiki zatvorene posude (epruvete i boice) i plastine kese, to omoguava ispitivanje i gasne a ne samo tene ili vrste faze uzoraka. Tragovi nerazorenih tenih goriva mogu se nai i van zgarita, na mjestima gdje je, eventualni, uinilac preao pre podmetanja poara, ili u posudama u kojima je teno gorivo doneseno a esto i na odei samog izvrioca. Za ispitivanje tragova zapaljivih sredstava koji ostaju posle poara ili paljevine u principu mogu da se koriste sve fiziko-hemijske metode. Medjutim, za svaku konkretnu fiziko-hemijsku metodu potrebna je odredjena minimalna koliina materijala bez koje se metoda ne moe primijeniti. Konkretno je mogue koristiti sledee metode: odredjivanje indeksa prelamanja supstance, odredjivanje specifine teine supstance,

54

odredjivanje viskoziteta tenosti, i odredjivanje optike aktivnosti i supstance.

Primjena ovih fiziko-hemijskih metoda ograniena je relativno velikom koliinom materijala potrebnom za analizu. Koliina potrebne supstance se kree od 0,1 mililitar, za odredjivanje optike aktivnosti supstance. Podaci koje dobijamo ovim analizama izuzetno su dragocjeni, s obzirom da se u svim svjetskim standardima ba ove fiziko-hemijske osobine koriste za kategorizaciju pojedinih supstanci. Medjutim, veoma se rijetko deava da se sa lica mjesta moe donijeti dovoljna koliina istog uzorka da se za ispitivanje primijeni neka od gore navedenih fiziko-hemijskih metoda. Daleko ei je sluaj da se iz spaljenog materijala moraju izdvajati samo tragovi supstanci. Za takve analize mogue je koristiti samo one fiziko-hemijske metode za iju je primjenu potrebno izuzetno malo materijala. Ovdje se prvenstveno misli na gasnu hromografiju i atomsko-apsorpcionu spektrofotometriju, a u nekim sluajevima na spektrografiju i spektrofotometriju u UV vidljivoj i IR oblasti.

Posebno je interesanta gasna hromatografija, s obzirom da su granice osjetljivosti plameno-jonizacionog detektora, koji se najee korsit 1x10-12 gr. Ovako velika osjetljivost prua
nam mogunost da ekstrakcijom iz zemlje, pijeska, zida ili tkanine dokaemo prisustvo zapaljivog sredstva u tim uzorcima. Iz naenih komponenti koje uzorak sadri moemo da odredimo koje je zapaljivo sredstvo u pitanju. Jo je vea osjetljivost atomsko-apsorpcionog spektrofotometra ali je njegova primjena ograniena na detekciju pojedinih elemenata to u pojedinim sluajevima moe da ima znaaj u rasvjetljavanju uzorka nastanka poara. Pored ovih metoda postoje i druge, koje takoe moraju dati podatke interesantne za ispitivanje nastanka poara. Ove fiziko-hemijske metode se redje primjenjuju, mada su interesantne s obzirom da spadaju u nedestruktivne. Ovdje se misli na: neutronsku aktivacionu analizu, rendgensko-fluorescentnu analizu i rendgensko-difrakcionu analizu.

Nabrojane fiziko-hemijske metode mogu da daju podatke o elementarnom sastavu uzorka i o kristalnoj strukturi uzorka. Interesantna je rengenska difrakciona analiza koja moe da odgovori i da li je poar izazvan elektrinom strujom, tj. da li je kratki spoj primaran ili sekundaran. U redje primenjivane metode spada i masena spektromatrija povezana sa gasnom hromatografijom.

55

Ova metoda nam daje veoma korisne podatke o masenom broju pojedinih komponenti uzorka, to veoma olakava utvrdjivanje vrste supstance. S obzirom na injenicu da se za pospjeivanje poara u najveem broju sluajeva upotrebljavaju tena goriva naftni derivati koji su veoma isparljivi, za utvrdjivanje vrste upotrebljenih materijala je veoma pogodna primjena gasne hromatografije jer je osjetljivost ove metode veoma velika, kao i zbog toga toje fazna faza u veini sluajeva najanje kontaminirani trag u odnosu na tenu i vrstu fazu u kojima se tragovi nalaze. Pomou navedenih metoda mogu se utvrditi vrste i svih ostalih materijala i njihovih produkata koji su se nali u centru poara i prvi poeli da gore, mijenjaju se na drugi nain ili su izazvali poar. Pored ovakvih naina ispitivanja tragova, treba pomenuti i mikroskopsko ispitivanje na mjestu poara. Mada je kod poara najee na izgled sve uniteno, praksa je pokazala da ovakvi postupci esto daju dobre rezultate prilikom istraivanja na zgaritu. Kod svih mikroskopskih ispitivanja poara od odluujueg znaaja je odredjivanje pravog mejsta sa koga se uzimaju tragovi. Zbog toga je preporuljivo da se u svim komplikovanijim i znaajnijim sluajevima za to angauje strunjak vjetak. Tragove koje treba ispitati nalaze se veinom na uem podruju centra poara, ali se nalaze i na veoj udaljenosti od njega, u djelovima objekta koji nijesu zahvaeni vatrom. Tragovi ije porijeklo na ovaj nain moemo utvrditi, mogu biti biljnog porijekla, tragovi voska, zaostali djelovi neke naprave, kristali nekih silikata, a bilo je sluajeva da je na ovaj nain dokazano i prisustvo duvana na osnovu ispitivanja pepela i to u prostorijama gdje je inae zabranjeno puenje. Da bi se za ispitivanje uzeli pravi uzorci, materijal u centru poara se ispituje sloj po sloj i na taj nain utvrdjuje pored sastava i materijal koji se nalazio iznad i ispod prije poara.

6.4.

Tragovi na osumnjienom licu

Kad god je to mogue treba obezbijediti obuu i odjeu osumnjienog lica jer se na njima mogu nai tragovi koji bi ukazali da je ono zaista bilo u objektu neposredno prije izbijanja poara. Ti tragovi mogu biti: tragovi zapaljivih tenosti, materijali istovjetni onima koji su se nalazili i izgorjelom objektu, tragovi zemlje na obui i odijelu koji potiu iz okoline objekta a lice tvrdi da nije tamo bilo i drugo.

56

Ne treba zaboraviti da se uzmu uzorci iz kose i ispod noktiju osumniene osobe. Na kraju treba napomenuti da je svako ispitivanje u oblasti poara ustvari istraivaki rad i da svaka nepanja i propust moe dovesti do toga da se dogadjaj ne rasvijetli. Za to je potrebno veoma paljivo i oprezno pristupiti ispitivanju svakog i najsitnijeg traga, usaglaavati, beljeiti, fiksirati i paljivo analizirati.

57

7. ZAKLJUAK
Posao vrenja uviaja kod poara je mnogo specifiniji i zahtjevniji nego kod ostalih vrsta uviaja. Specifinost je posebno potencirana posledicama koje mogu nastupiti usled poara, kao to su mogunost stradanja velikog broja ljudi, nastanak velike materijalne tete, visoka temperatura, velike promjene lica mjesta i sl. Struno lice zna da se u poarima moe upotrebiti mnogo materijalnih tragova na osnovu kojih se moe utvrditi mjesto nastajanja poara, a zatim i uzrok nastajanja poara. Utvrivanje uzroka poara se iskljuivo zasniva na materijalnim tragovima, dok se izjave svjedoka uzimaju u obzir, ali se na osnovu njih ne moe donositi miljenje. Velika je razlika, kada se radi na utvrivanju uzroka poara, da li se radi o poaru na otvorenom prostoru ili o poaru u zgradama. Izuavanje poara u zgradama prvo zahtijeva odgovor na logino pitanje da li je poar nastao u objektu, ili je prenijet sa spoljne strane. Vatra na otvorenom prostoru ima dovoljno kiseonika, dok je kod poara u zatvorenim prostorima sasvim drugaija situacija. Iz svega navedenog, moe se zakljuiti, koliko je kompleksna problematika utvrivanja uzroka poara, s obzirom na naine na koji mogu nastati, pa je samim tim neophodno i angaovanje strunjaka iz ove oblasti kako bi se mogle nedvosmisleno utvrditi okolnosti pod kojima je dolo do njegovog nastajanja.

58

8. Literatura
1. Busarevi Miroslav, Radmilac Dragan, Krsti Dragan, Cvetkovi Ljiljana, Gluica Branko, Djordje Poljak; Osnovi kriminalistikih vjetaenja, Beograd 2001, izdava MUP Republike Srbije 2. Nauno struni i informativni asopis; Poar Eksplozija Preventiva; godina I, Sarajevo, decembar 1980 3. Durmievi Izudin, Basari Mehmed; Istraivanje poara i paljevina; Beograd 1972; Izdava Savezni sekreterijat za unutranje poslove, Beograd 4. Zakon o zatiti i spaavanju, Sl. list RCG , br. 13/07

59