George Fred Williams

SH Q I P T A R T
Prkthyer nga anglishtja prej Shaban Balls

Drejtsia dhe e vrteta nuk jan mbrojtje ose arsye n sallat e diplomacis Djali jem, ti nuk e di se me sa pak mshir qeveriset bota

Tiran - Shtypshkronja Dielli - 1934

Parathnie e botimit t par E gjeta t vlefshme prkthimin e ktyre rreshtave mbasi kto prmbajn gjykimin e nj t huaji mbi Shqiprin, i cili e formoi kt vetgjykim duke qen vet n kontakt me Shqiptart e duke shikuar me syt e vet do gj q ka shkruar. Prve ksaj, ky shkrimtar sht i nj shteti t cilit nuk i intersonte ose i interesonte shum pak gjendja politike e Shqipris e pr kt do fjal q shkruan ky njeri sh t e sig ur t se e sh kr u a n si ia n die n ndrgjegjeja e vet e jo pse ashtu ia lyp pozita diplomatike. Pr shembull, n Kreun IV tek nnartikulli Europa prkrah sundimin turk do t shikoni se San Xhuljano, Ministr i Jashtm i Italis, nga pozita e tij diplomatike shkruan t kundrtn e asaj q ndjen n shpirtin e tij. Por q shkrimtari i jon shkruan ashtu si e ndien, do ta vini re po t kndoni me kujdes Kreun III Rnia e Qeveris s Vidit. Aty do t formoni nj vetgjykim se sjelljet e tij n kt mnyr proshqiptare ndoshta u bn shkak q ai t shtrngohesh me dhn dorheqjen nga pozita e tij n Europ. Xhorxh Fred Uilliams m 1914 ishte Ministri i Ameriks n Greqi dhe n Mal t Zi dhe vzhgues i Komisionit Ndrkombtar n Durrs, komision i cili do t udhhiqte dhe do t bashkpunonte me qeverin e Vidit. Por zoti Uilliams duke e pa t pamundur bashkpunimin n mes tyre dhe duke e

pa se punt po shkonin mbrapsht pse marrveshja e Londrs e kishte mbjell shum ters farn, e ma tepr pse marrveshja e Londrs caktonte nj princ kurse Vidi erdhi me titullin mbret, mbas shum mundimesh pr marrveshje sa me kryengritsit e Shqipris s mesme, sa me ata t Jugut, u bind se kto pun ishin t kota dhe vendosi t marr nj mas t fundit. Shkoi n Shqiprin e Jugut ku pruri n marrveshje epirott kryengrits me vlonjatt q t bashkoheshin e t shpallnin pavarsin e tyre, gjithmon me qllim q sapo t zhdukej qeveria e Vidit e cila doemos nuk kishte jet t gjat, ti bashkonte ksaj pavarsie edhe pjesn e siprme t Shqipris. Mirpo, posa muarn vesh kt gj diplomatt e Europs me t shpejt drguan n Vlor dy luftanije q prmbanin antar t komisionit t Durrsit, t cilt nn hijen e topave t fuqive t mdha t Europs e ndaluan kt bashkim q ky zotni me shum mund e bri. Athere zoti Uillliams u bind krejtsisht q veprat e fuqive t mdha me marrveshjen e Londrs nuk patn pr qllim ta bjn kt shtet t lir, por t gjejn shkaq se si me e shtypur ma tepr, e duke patur n dor kt dhe tjera fakte ky vendosi me e ln kt sken mkatesh, por njherit me ngritur perden e me paraqitur komedin tragjike dhe shpirtin e zi t diplomacis Europiane. I dhan rastin Shqipris n Mbledhjen e Londrs pr ta provuar nse Shqiptart jan t zott apo jo prsa paradshirojn. Por me mnyrn q ata i kishin hartuar planet e tyre mund ti hidhnin hi syve t 3

gjith bots duke e br me e quajtur t zezn t bardh, e prandaj Shqipria lkundej at koh n djepin e fatit her mbi dhe, her jasht grops s zez t tmerrshme e t helmatisur. Gjindej ky djep pikrsisht mbi gropn e pafund, kur prfaqsuesit kryesor t diplomacis Europiane, t mbuluar me maska fytyr-njeriu, kishin vu teht e bajonetave t tyre mbi litart q varesh ky djep pr ti pre e pr ta lshuar fatin e Shqipris n kt grop vdekjeje q t mos mund t ngrihesh kurr. Pr t qen korrekt ndaj pikpamjes njerzore, kta zotrinj kishin filluar me prhap fjaln se ua dham provn e liris Shqiptarve por nuk po jan t zott me e mbajtur dhe pr fakt tregonin me gisht kryengritjet e brendshme, shkaktart e t cilave ishin ata vet. Pikrisht n kt koh t duhur e t rrezikshme pr Shqiprin, zoti Uilliams heq maskat q iu japin pamje njerzore ktyre diplomatve dhe nxjerr n shesh fytyrat e tyre t lyera me gjak t pafajshm e ia tregon me gisht bots duke deklaruar se t fshehtat e ksaj diplomacie jan shkaku i kaq gjakderdhjeve dhe deklaron pafajsin dhe vujtjet e Shqiptarve e mundimet e tyre pr liri. Ai shpreh hapur se Shqiptart nuk jan t egr e t rrezikshem, si e thon diplomatt Europs, porse Shqiptart jane fisnike, jan trima, jan t ndershm, jane liridashes dhe kan mikpritjen m t madhe n bot. Kto deklarata zoti Uilliams ia bri m tepr popullit t vet Amerikan duke iu lutur q t ndrhyje sa m par pr ti ndihmuar ketij populli 4

n t drejtat trashgimore q krkon dhe n varfrin e tij, shkakun e s cils ia ngarkon fuqive t mdha t Europs. Prkthyesi Shaban Balla Tiran, 20 Mars 1934 Parathnie e botimit t dyt Kur mu tregua ky libr i vockl e lexova menjher dhe pa vones, e rishtypa dhe e redaktova duke ruajtur prkthimin origjinal. Libri sht shkruar para 90 vjetsh, prkthyer e botuar n Shqip para 70 vjetsh dhe ribotohet pr her t dyt tani. Falenderoj me kt rast prkthyesin Shaban Balla q e kaloi n Shqip veprn e respektuar t Xhorxh Fred Uilliamsit dhe dajn tim Qazim Kuqashin q kishte ruajtur nj botim t till 70 vjear. S pari botimi apo ribotimi i nj libri t till sht nj gj shum e mir, sepse shpreh respektin pr nj njeri shpirtmadh e shpirtdrejt si Xhorxh Fred Uilliamsi, pr edukimin e shkollimin e tij dhe respektin pr vlerat q prcjell pena e tij. Nga ana tjetr, sht pr t ardhur keq q ajo histori e dhimshme e Shqipris e fillimit t Shekullit XX, n vend q t ishte pr arshiv, vazhdon poshtrsisht t nprkmbet edhe n kohn e tanishme. Libri pohon thnien popullore se t huajt, akoma m shum armiqt, kur gjejn shesh bjn prshesh. Libri tregon sa tragjike kan qen (dhmsurisht edhe jan) ndaj shqiptarve prarjet e shkaktuara nga armiqt. I vetquajturi mbret Princ Vidi qndroi

n Shqipri n periudhn 7 Mars 3 Shtator 1914. Si edhe shkruan Xhorxh Fred Uilliamsi, nga ajo rrmuj mizore e Lufts I Botrore shqiptart vetm e psonin. Pena e Xhorxh Fred Uilliamsit prcjell rndsin e vlerave njerzore q duhet t ken udhheqsit q organiz ojn, dr ejtojn apo udhheqin shtetet. Vetm njerzit me mirsjellje, me shpirtmadhsi, fisnikrisht t respektuar, t palodhur n pun, me vullnet dhe trimri jan ato q kan shkaktuar dhe udhhequr prparimin e popujve. Xhorxh Fred Uilliams (1852-1932) lindi n Dedham t Masausetsit. U arsimua n degn e ligjeve n Masausets m 1872 dhe pas studimeve t tjera u b avokat. Gjat viteve 1880-1887 kreu redaktime t botimeve t rndsishme ligjore n vitet. M 1889, ishte antar i legjislaturs s Masausetsit dhe gjat viteve 1891-1993 ishte antar demokrat i Kongresit Amerikan. Gjate viteve 1913-1914 ishte Ambasador i SHBA n Greqi dhe Mal t Zi. Saimir Lolja Tiran, 19 Tetor 2004 SH Q I P T A R T - T O K A DH E B A N ORT Tok e Shiqipris lem t hedh syt e mij, Mbi ty, O nan e mjer e njerzve primitiv. - Bajroni tek Udhtimi i ajlld Heroldit Bah! Shikoni kto barbar!" ka thirrur do tiran q ka shtyr n fatkeqsi viktimn e vet, kur m n

fund e ka pa t pamundshme me e br skllav. Ngjarja e dhimshme e Shqipris nuk i sht treguar popullit t Shteteve t Bashkuara t Ameriks. Ajo ka qen zhdukur n vendin e vet t Bajronit dhe t shteteve t mdha, t cilt kan vendosur t zhdukin nga faqja e dheut kt popull heroik. N sallat e errta t diplomacis Europiane pr shekuj me radh ka qen mbyllur e munduar fati i Shqipris. Edhe tani, me lot ndr sy dhe krejt e dobsuar nga robrija dhe padrejtsia e shekujve, ajo po nxjerr prpara duart thatanike pr t krkuar drejtsi dhe liri; por akoma m kot. Po, shprblimi i mkateve sht vdekja dhe kujdesi i drejt i Perndis nxjerr prpara faktin se gjendja e keqe e sotme e Europs rrjedh drejtprsdrejti po nga ajo politik q e prdori pr Shqiprin. Megjithse ka shum pr t thn, dal prpara ta them un kt ndodhi, t prshkruaj tokn, origjinn, gjuhn, zakonet dhe historin e ktij populli, intrigat e Europs pr ta mbajte kt popull skllav t Turqis, mundimet dhe krkesat e drejta t tij pr liri dhe pavarsi, dhe m n fund se si Amerika mund ta ndihmoj duke i prir ktij populli n t drejtat e veta. Toka e Shqiptarve Valona ishte nj pjes e vogl e ksaj toke prej s cils ata q shkeln Shqiprin krijuan emrin Albania n shekullin XI. Emri i vrtet i ksaj toke sht Shqipri dhe i popullit Shqiptar q domethn toka dhe bijt e Shqipes. Shqipria, n mes t Malit

t Zi dhe t Austris kah Veriu, le Serbin kah Lindja dhe Greqin kah Jugu, dhe shtrihet 390km prgjate bregut Lindor t Adriatikut. Ajo sht shum afr bregut Italian ku qytetet dhe portet prej Brindisi deri n Venedik duket sikur duan me thn se jan kryenalt me prparimin dhe lumturin e tyre prpara ans tjetr t shkret t detit t fqinjs s vet. Si n Jug ashtu edhe n Veri t Shqipris ka porte t bukur dhe liqenj t mdhenj e t mrekullueshm. Buza e Drinit dhe liqeni i Shkodrs, t cilt jan tani pothuaj t pavozitshm, duhet q nprmjet tyre tu zhvillonte nj tregti e madhe e prgjithme. Katr porte t tjer prgjat bregut Shqiptar jan pa mole dhe pa far prmirsimi. Lumenjt jan t mbushur e t pavozitshm, ndrsa pyje t mdhenj po kalben n balta e moale. Fusha t mdha e pjellore shrbejn vetm si nj kullote e dobt pr tufat e dhenve t nj race shum t dobt; i vetmi plug sht parmenda e drunjt e Roms s lasht. Minierat e punuara prej Romakve dhe Venecianve jan zhdukur nga pamja dhe sdihet fare ku jan. Prve rrugs Egnatia, nj tregues i pushtimit Romak, ska rrug dhe fuqi t mdha ujrash shkojn kot, sepse ska asnj central elektrik. Nuk ka bank dhe ka shum pak t holla; nuk ka nj zyr postare t vendit ve atyre t t huajve. Ka shum pak gazeta dhe libra; shum rrall lviz ndonj lloj maqine dhe madje ska as qeveri t vendit. Ministri i Punve t Jashtme t Italise, i shquari San Xhuljano, bri nj prshkrim se si mbrriti nga 8

bregu i detit deri n Shkoder, qyteti kryesor, hypur mbi kal, npr fusha, moale, ferrishte e baltra, mbi nj rrug t verbt, ndrsa gjat rrugs s tij n njrin krah kalonte i bukuri lum pengues dhe i pavozitshem, i cili me pak shpenzime mund t bhet q t kalojn npr t prej qytetit deri n det vapor prej m se tre mij tonelatash. E pamundur! N zemr t Europs t ndodhet nj shkretir ksi soji, por qe nj fakt. N t vrtet kjo rrjedh nga se ky vend ka mundsira prparimi m t mdha se do shtet tjeter i Ballkanit por q Europa e ka pa t arsyeshme me e br kt vend t mjer e t shkret. Ky vend z pozitn gjeografike m t mire n Europe; ai sht elsi i tregtis s Ballkanit dhe porta e kalimit pr n Lindje. Me gjith kt, sot nuk ka asnj udh hekuri q ti prshkoj Ballkanet prej Adriatiku n at mnyr q kjo t jet nj vijim i linjs Austriake.
Faksimili i origjinalit t libritShqiptart

Kur Princ Vidi dhe prfaqsuesit e gjasht fuqive t mdha e bn Durrsin kryeqytet t Mbretris, ata sot zun nj vend t keq, nj katund t qelbt, porse Durrsin nn emrin Epidamus si quhej n koht e vjetra Ciceroni dy mije vjet prpara e prshkroi si nj vend t bukur, t madh e t lulzuar. N at koh ishte nj qendr e madhe tregtie, por sot sikurse edhe fqinji i tij Tivari n Veri, qndrojn si njmendore e mkatit t shkatrrimit turk. N tokn e Epirit ku sot 600000 frym rrojn mjerisht, nn Pax Romana rronin 9

4000000 n lumturi. Do t shohim m von se jo natyra por arti i zi e zbriti kt vend nga lumturia e hershme n gjendjen e dhimshme e t mjeruar t sotme. Kjo u qeth e u shkurtua n traktatin e Berlinit, n ndarjen e Ballkanit dhe n marrveshjen e Londrs, saq askush smund t dije sot siprfaqen dhe popullsin e saj. Mund t jet e madhe sa shtetet Konektikat dhe Masauset bashk dhe popullata mund t mohet nga 500000 n 1500000, por mesatarisht mund t jet 750000 shpirt. Shkodra ka 40000 banor dhe me pak prjashtime ky vend prbhet prej katundesh. Origjina e Shqiptarve Mbrapa n koht parahistorike, para se poett e Homerit t kndonin pr perndit e tyre dhe heronjt e prrallave, prpara se t shkruhej gjuha greke, rronte nj popull i qujtur Pellazg. Herodoti (484-425 p.e.s.) iu vesh Pellazgve historin e cila kto i prmend shum m par se sa qytetrimin e grekrve; punimi i ashpr q mbulon ant e Panteonit n Athine akoma quhet Pellazgjik. Kta ndrtuan mure t mdhenj q quhen ciklopike dhe pr t cilt Prof. Pokok thot q qen ndrtuar shum m prpara se t egzistonin grekrit e Homerit. Prej ksaj race t fort parahistorike mbetn vetm Shqiptart. Vetm n koh t vona u shkoqit se Pellazgt qen Iliriant e vjetr, e para deg Indo-Europiane, perandoria e t cilve shtrihesh q nga Azia e Vogl deri n Adriatik dhe ng a V er i u der i n Da n u b. N ga s t u di me t e

10

shkrimtarve t rinj, si Prof. Maks Myller dhe Prof. Pot, n gjuhn Shqipe u b e qndrueshme kjo origjine. Kto Ilirian, q rrojn akoma n Shqipri si Tosk, u shprndan edhe n Itali dhe njihen si Tosk, Toskan, Etrusk. sht e kot t krkohet pr perndit e Greqis n etimologjin e gjuhs s saj. N gjuhn Shqipe kto jan shum t qarta dhe domethniet e tyre shum t drejta. Pr shembull, Kaos sht hapsi, hapsira; Erebus, biri i Kaosit, sht er-het-os, me e br t errt; Uranos sht I-Vran-os, domethn zana e reve, vrant; Zeus, Zaa, Zee, Zoot-Zot, z rrufe; Athena sht E thna, me thn fjaln; Nemesis, nems, domethn nam, thirrje e djallit; Muse, Mosois, sht msuesi; Afrdita domethn afr dits, agimi. Kur do t jet studiuar mir gjuha Shqipe dhe kur do t jen zhvarrosur gojdhanat e saj, athere shum nga veprat e Homerit do t rishkohen dhe ca nga ato do t jet nevoja edhe t korigjohen. Herodoti nuk e pati dit q emrat e heronjve t veprs s Homerit ishin fare qart n gjuhen Pellazgjike. E deri edhe emri i vet i Homerit mund t gjurmohet n gjuhn Shqipe: I mir, dhe n formn Imiros do t thot poezia e mir. Flamuri kombtar N gjuhn Shqipe sht Agamemnon, Ai-gemendon, ai q mendon; Ajaks, ai gjaksi, gjakderdhs; Priamos, Bir-i-ams, biri i ams e me kuptim ironik Biri i toks, i vendit; Akili, i qiellit, 11

nj i zbritur nga qielli; Odiseu, i udhs, udhtari, aji q shtit; Ithaka, i thak, idhnak; Droilos, Droili(os), ai q druhet, frigac. Shum t tjera mund ti shtohen ksaj liste. Nuk sht udi n se njerzit q kan studiuar gjuhn Shqipe t thon se kjo sht gjuha origjnale e Homerit dhe q grekrit e morn nga poett Pellazgjike t shumtn e kngve t trimrive dhe ato heroike. Sa dituri e madhe e pret arkeologun kur toka Shqiptare do t hapi thesarin e historis Pellzagjike! Kta dhe shum rrjedhime t tjera provojn q Shqiptart sot jan mbi tokn e t parve dhe flasin gjuhn e strgjyshve t tyre. Edhe prpara se dega helene t njifej n malet e Thesalis, Shkodra, qyteti kryesor i Shqipris, qe pa dyshim kryeqyteti i mbretris madhshtore t Iliris. Shqipja qe gjuha amtare e Aleksandrit t Madh q pushtoi botn dhe e Pirros s Epirit, nj nga gjeneralt m t mdhenj q prmend historia dhe prballues i fundit i ushtrive pushtuese Romake. Nj tragjedi, prtej prfytyrimit t tragjedistit, sht kjo q nj rac e vjetr dhe e fort erdhi n nj gjendje kaq t keqe dhe mizore, gj e cila shikohet si skandal i qytetrimit Europian. Nuk sht pr udi q otomant nuk lejuan ndonj grmim n tokn Shqiptare, sepse ajo mund ti sillte ndrmend ktij populli lulzimin e par.
Vendasit e Shqipris

Nuk jan turq sikurse shum e mendojn; prpara kan qen t gjith t krishter, por gjat shekujsh pjesa m e madhe sht kthyer n besimin 12

mohamedan. Shum prej malsorve jan katolik, ndrsa n Shqiprin e Jugut pothuajse kisha greke sht krejtsisht e pranueshme prve mohamedanve. Gjuha shqipe sht aq e dallueshme nga gjuht tjera t Europs sikurse sht gjuha Kelte dhe Baske. Ata skan literatur vese pak libra t priftrinjve katolik; as alfabet t qndrueshm nuk kan akoma. N shkollat e pakta turqit nuk kan lejuar q t msohet gjuha e tyre dhe nuk jan shum ata q dijn me shkruajtur e me lexuar. Historia e Shqipris sht nj shnim i gjat shkeljesh, plakitjesh dhe gjakderdhjesh. Kngt e tyre tregojn, theksojn, vetm lufta e trimrira. T gjitha shkeljet e Europs mizore e kan prshir kt vend me zjarrm e shpat. Mbasi vdiq heroi Gjergj Kastrioti q mbajti larg nga Shqipria pr 24 vjet ushtrit e sulltanit duke i zhdukur nga faqja e dheut njrn mbas tjetrs, otomant mundn ta pushtojn Shqiprin dhe e mbajtn nn zgjedh pr m se 450 vjet. Prve popullit t fushave, t cilt i ka vrar m shum zgjedha e robris, prgjithsisht Shqiptart jan trima e luftetar t fort. Malsori nuk del kurr prej shtpis s tij i pa armatosur, e deri bariu mban tufn e vet i armatosur deri n dhmb. Lufta ka qen i vetmi besim i tyre; biles ata thon: aty ku sht shpata aty sht besimi. Djali rritet pa far edukate ose disipline prve se prdorimit t armve. N ushtrin turke ai msoi se si me vjedh e me grabit; n shtpin dhe vendin e vet zyrtart dhe tagrambledhsit e pengonin n kursimet, 13

punimet dhe industrite. I rritur ne nje atmosfere dhune dhe vjedhje, edhe urija shpesh here e ka shternguar te fitoje rrojtjen e tij si te mundet, qofte edhe prej armikut qe i ka shkele ne voter. Nuk duhet shikuar per udi pse vjedhja qe i benin turqve quhesh patriotizem i larte. Pa dyshim keta malesore jane te eger dhe te pameshirshem ne mesymje ose ne mbrojtje. Qe keta kane edhe zakone te keqija ska nevoje per vertetim, porse jane rritur ne nje atmosfere pesimiste.
Nj popull fisnik

Ky popull eshte shembulli me i madh i te mbajturit te moralit dhe meritave te trasheguara, per fisnikerine dhe per kapacitetin e tij qe, megjithese per shekuj me rradhe ka qene nen ndikimin tiranik dhe zhvleftesues, e mban prap kryet lart, nuk i ka humbur shpresat e veta dhe gjithnje thote se jam Shqiptar, qofte edhe ne mes te zjarrmit. Dhe per kete ky meriton te gradohet me nje liste te gjate virtytesh te pasterta e shembullore. San Xhiljano thote se Shqiptaret jane egoista te radhes se pare. Sigurisht ata nuk jane nje race qe shtrohen dhe kerrusen nga frika. Trimerija e tyre ska kufi; ata e perballojne vdekjen dhe fatkeqsine e tyre pa u trembur. Fjala e beses per ta eshte shume me e shenjte se sa bemat e medha te popujve te qyteteruar dhe mikpritja e tyre vijon deri sa mos tu mbetet me kurrgje. Virtytet e grave te tyre jane te trasheguara dhe vdekja eshte denimi i zakonshem dhe i shpejte ne rast tradhetie ose imoraliteti. 14

Ndjeshmria e tyre n nderime dhe fmij sht shum m i madh se sa n rrena e shpifje dhe kto raste mbarojn gjithmon n gjakmarrje. N asnj vend tjetr t bots nuk sht ma e sigurte gruaja nga fyerjet se sa n Shqipri; ai qe vret nj grua bie nga vlefta dhe e humb emrin e famn. Bajroni e nderon n kt mnyr besnikrin e Shqiptarve nga prvoja vetjake q pati prane tyre: Tashpr jan djemt e Shqipris, e me gjith kt nuk u mungojn virtytet, t ishin ato virtyte m t pjekur; Ku sht armiku q ua ka pa shpinn e shtegun ta lirojn? Fortesat e shtpit e tyre nuk jan m t sigurta kurr, sa ata vet n kohra turbullimi e n rast nevoje; Sa e rnd sht mrija e tyre, por kur ta falin, miqsia sht fare e sigurt; Kur mirnjohja ose fisnikria me derdh gjakun i thrret, t patrembur shkojn prpara kudo q ti oj udhheqsi i vet. Kaq tepr e admironte Bajroni kt popull saq Shelli e thrriste at me emrin prkdhels ALBI. Malsori dallohet nga qytetari. Veshja prgjithsisht sht si veshja kombtare e Greqis. Fustanella, nj fustan i bardh q mbrrin deri ke gjuri, orape t bardha mbulojne puplat e kmbve, kpuce me maja t kthyeme e me tufa mbi ta, rrypi i mesit i mbushur me arm, xhamadani me mng t

15

lshuara mbrapa dhe qeleshe. (Xhorxh Fred Uilliams ka vizituar vetm bregun e jugor t Shqipris, prandaj prshkruan kostumin popullor jugor Shqiptar shn. prkth.). Ky popull rron n formn prindrore, domethn plaku i shtpis nderohet dhe shquhet prmbi t tjert dhe t gjith e dgjojn. Vajzat nderojn dhe ndigjojn nann. Iu mbarohet m par do dshir prindve e pastaj t tjerve. Tek ky popull nderimi pr moshn sht nj tipar i veant. Jan shum zemr mir pr njri tjetrin, ndihmojn shoqi shoqin n rast rreziku apo nevoje, kan respekt pr eprort e tyre dhe e mbajn besn me drejtsi e me ndrgjegje t pastr. N mes t tyre flasin nj gjuh t zbukuruar, prdorin shprehje t pastra dhe t prishurit e gojs shpaguhet pa vones e ngadonjher shum rnd. As me qeshje nuk prdoret gjuh prdhosse. Mikpritja sht n kulmin e saj n Shqipri. Nj sulm po ti bhet mikut n do mnyr qoft, sht nj nderim i madh pr t zotin e shtpis e pr gjith fisin e tij. Ai q grabit ose vjedh mikun, sipas zakonit t vendit dnohet shum rnd, ose me vdekje ose nxirret jasht fisit. Burrat jan t gjat, Gegt n Veri jan m t gjat se Toskt n Jug; gjithashtu m t fort dhe m t rrept. Nj shkrimtar e prshkruan lvizjen e malsorve t Veriut si t dhive t egra q i ngjiten majave e shkmbinjve m t mpreht dhe zbresin pa pik frike nga kto vende, q kur i sheh thua se asgj e gjalle smund t shptoje nga ato. Besa sht tradita m e shenjt; kur njri ka besn e nj 16

personi t mir t njrit fis, nderimi m i madh e pret thyesin e saj prej personit t atij fisi. Besa e Shqiptarit jo vetm q mbahet dhe mbrohet me vullnetin m t mir, por Shqiptari po t jet nevoja jep edhe jetn pr t mbajtur besn e dhn. Nj udhtar nn fjaln e bess sht nn mbrojtje t shenjt. Zakone gjakmarrje Gjakmarrja sht nj tradit e Shqiptarve, por e rregulluar mbas ca ligjeve dhe zakoneve t vendit q caktojn kur, kush dhe si sht e drejt nj gjakmarrje. N kto raste qeveria nuk przihet, edhe n qoft se ndrhyn do t ndjek zakonin e vendit m tepr se ligjin. Ky lex talionis, rregull q jep t drejt q t shpaguhet nj dm i ndrsjellt ose si i thon, nj sy pr nj sy e kok pr kok, jo vetm q hyri npr ligje gjat shekujve, por edhe npr besime. Gjykohej se shpirti i t vrarit nuk ka qetsi deri sa t vritet gjaksori. N Shqipri familjes ose trashgimtarve nuk u mbetet gjakmarrja vetm pr vrasje, por edhe pr eshtje nderi grash. Gjaqet shpesh her shtrihen deri n bajraqe, fise, dhe shpagime gjaqesh shum her kan kaprcyer katunde e krahina. Ligjet turke n kt vend nuk jepnin ndonj far drejtsie; madje i nxitnin kto zakone pasi ato shkaktonin prarje, grindje dhe armiqsira t mbrendshme ndrmejt Shqiptarve, gjra q i lehtesojnin barrn Turqis pr t zbatuar m tepr tiranin dhe robrin. Me ardhjen n fuqi t ligjit t

17

krimeve, ky zakon ndoshta do to zhduket me koh sikurse n rastin e Malit t Zi. Grat Shqiptare Ndrsa, si dhe n shtetet tjera t Ballkanit, gruaja bn t gjitha punt, si n fush ashtu edhe n shtpi, ajo shikohet m me respekt dhe z nj pozit m t lart se gruaja e Lindjes. Nj grua mund t shtisi prej nj ane t Shqipris n tjetrn pa far dyshimi, bile edhe nj burr q mund t ndodhet me t, nga shkaku i gruas sht i sigurt. N qoft se nj vajz e fejuar le t fejuarin e vet, ajo e ngarkon familjen e saj me nj gjak t cilin e ka t drejt i fejuari i saj. Prve atyre t qytetit, nusja nuk merr paj nga ati i saj, prkundrazi dhndri i paguan nj shum t hollash t atit t vajzs; pr grat e veja paguhet gjysma. Ndr grat Shqiptare dashuria dhe bukuria nuk luajn nj rol me rndsi. ka ia shton rndsin gruas pran burrit sht t pjellurit; duk shtuar femijt, shtohet edhe pozita. N uk egzistojn gjkun di gr a m t virtytshme se n Shqipri. Brez i fuqishm Gjaku i Shqiptarve sht gjak burrrie. Shqiptari i ka dhn Turqis gjeneralt dhe ministrat m t mir. Vllezrit e tyre n Itali, Toskant, vun themelet e vertet t madhshtis s Roms. Pes perandor t Roms qen bij malsorsh Ilirian; ata e forcuan racn Italiane. N grykat dhe n malet

18

e Atiks gjuha Shqipe sht n prdorim edhe sot. N prpjekjet e Greqis pr liri, Shqiptart lan emra fame. Ata trazohen me t tjert, por n trazim nuk bashkohen, domethn nuk i prziejn gjakun dhe zakonet e tyre. T ruajturit e gjuhs dhe t zakoneve t veta nn thembrn dhe tiranin e shekujve tregon mundsit e nj race t fort e t pamundshme. Do t shohim se si Europa e prdori kt els t Ballkaneve pr t mbajtur mbyllur dyert e mshirs e t drits mbi nj popull, i cili tani po lutet pr pavarsi e liri. Ngatrresat e fuqive t mdha Djali im, ti nuk e di se me sa pak mshir qeveriset bota. Uksensherna, kryeministr i Suedis, 1612 Shqipria, nj vend kaq i vogl e i prapambetur, pa kurrfar qytetrimi, pse luan nj rol kaq t madh n politikn e Europs? sht e nevojshme q ti pergjigjem ktu ksaj pyetje, prgjigjia e s cils trajton prmbajtjen e ndrlikuar t diplomacis Europiane. Prgjigjia e shkurtr sht se situata gjeografike e Shqipris paraqet probleme politike edhe m t gjra se ato t parashtruara prej shteteve t tjer t Ballkanit. Gjendja e Shqipris sht nj faktor kryesor i problemit t Lindjes, mbasi kjo sht udha natyrale e kalimit prej Adriatikut n Lindje. Prve ksaj sht edhe pikrisht vendi pr daljen e tregtis s Ballkanit dhe s fundi ajo ka n dor komandn e hyrjes n

19

Aariatik ne ngushticen e Otrantos. Portet e saja, me portin ne detin Egje te Selanikut dhe te Bosforit, jane elsat e dyerve te Europes Lindore per ne detin Mesdhe. Per te marre ne dore keta elsa diplomacia e Europes ka punuar per dy shekuj rresht. Prjashtimi i Rusis nga deti Mesdhe Permbi te gjitha del e dukshme figura e Rusise, qellimi kryesoer politik i se ciles ka qene me patur kalim te lire ne detin Mesdhe. Per kete qellim ajo e pa te arsyeshme shkaterrimin e Turqise. Ne vitin 1711, Pjetri i Madh thirri ne ndihme shtetet sllave te Serbise, Sllovenise, Maqedonise, Bosnjes, Hercegovines, Kroacise dhe Malit te Zi per tu bashkuar me te ne nje lufte fetare e racore per te liruar te krishteret ortodokse dhe gjithe popujt qe flasin gjuhen sllave nga zgjedha otomane. Qe prej asaj kohe, Rusia dhe Turqia kane qene ne nje ndeshje te perhershme dhe Rusia eshte bere mbrojtesja dhe ndihmesja e shteteve sllave. Keto kondita iu paraqiten parlamentit prej Sir Eduard Greit (Minister i Jashtem i Britanise), parlament i cili ishte vendi i zakonoshem i diplomacise Europiane ne te kaluaren. shte per tu shenuar se shtetet qe emeroi Cari i Madh, bashke me Hungarine dhe Polonine, formonin nje rreth te forte popujsh sllave kundrejt Austrise Gjermane. ndrra per ti bashkuar keta popuj ne nje perandori sllave qe nje lumturi per Rusine dhe Serbine, por nje tmerr per popujt Gjermane dhe per te gjithe Europen Perendimore. Nga frika e kesaj fantazme te

20

nj perandorie sllave, fuqit e Europs kan ndenjur t bashkuara pr t mos e ln Rusin e as aleatt e saj sllave me zn vend ose me krijuar ndonj kalim pr n detin Mesdhe. Por fakti kryesor q i takon Shqipris sht se fuqit Enropiane e prkrahn sundimin turk n Europ dhe e mbrojtn at kundra Rusis pr t vetmen arsye se zhdukja e Turqis nga Adriatiku deri n Stamboll do t shkaktonte ndarjen e ktyre vendeve fqinjve t tjer, dhe n kt menyre do t hapej eshtja e madhe e sllavve pr t dal n detin Mesdhe. Lufta Krimes u b prej Anglis dhe Francs pr t mbrojtur Turqin kundra Rusis dhe prfundoi me traktatin e Parisit n t cilin pavarsia e Turqis u garantua dhe u sigurua. Ajo u pranua q t marr pjes n marreveshjet e fuqive Europiane, kurse popujt e krishter t Lindjes u lan nn mshirn e dobt t Sulltanit. Ishte prpara ksaj lufte kur Car Nikolla parashtroi q perandoria turke t mos njihej nga ana e Rusis dhe Anglis, por kjo e fundit nuk e pranoi kt krkes. Traktati i Berlinit N vitin 1878, Rusia pushtoi Turqin dhe ndaloi n dyert e Stambollit. Traktati i Shn Stefanit u b n mes t dy ndrluftuesve dhe me t cilin mjeshtrisht Rusia pr t mirn dhe prdorimin e vet krijoi nj shtet t madh Bullgar, q nga ana Jugore do t shtrihej deri n detin Egje duke 21

prfshir edhe portin e Selanikut. Kjo shkaktoi mbledhjen e shpejt t fuqive Europiane t cilat bn traktatin e Berlinit. Ky traktat ndaloi formimin e shtetit Bullgar t projektuar dhe vuri n heshtje krkesat e Rusis pr t pas nj port n detin Mesdhe. Serbia, Rumania dhe Mali i Zi u shpalln shtete t pavarura. Nj hart e kohs s fundit do t tregoje se traktati e la nj cop t Ballkanit akoma nn sundimin turk, e cila shtrihej prej Adriatikut deri n Stamboll dhe prmblidhte Bosforin, Selanikun, Maqedonin dhe Shqiprin. Shtetet sllave t Bosnjes dhe Hercegovins n Adriatik iu dhane Austris. Qe nj kmbngulje e vendosur pr Europn q t mos lejonte shtet sllav t kishte nj dalje n detin Mesdhe. Skllavria dhe robria e t shkrets Shqipri nuk u bisedua; kjo ishte viktima e parimit t ksaj diplomacie t Europs. Kongresi i Berlinit - Qershor 1878 Krkesat e Serbis n Adriatik Lufta Ballkanike m 1912 nuk u prit me sy t mir nga fuqit Europiane. Historia e saj sht e njohur por nuk sht kuptuar krejtsisht n Shtetet e Bashkuara t Ameriks se dy gjrat m me rndsi t ksaj lufte ishin marrja e portit t Selanikut dhe t porteve t Shqipris. Kta ishin vend-daljet natyrale t tregtis s Ballkanit dhe vendshkarkimet e hekuradhave t ardhshme. Edhe Austria priste me padurim ndonj rast pr t shtir n dor portin e Selanikut, por shteti serb krkonte 22

mbi gjith t tjerat nj port pr lvizjen tregtare t tij. Ajo ishte e mbyllur dhe e izoluar larg detit dhe n qoft se shkeljes s tokave t huaja i jepte t drejt, Serbia pa turp mund t krkoj nj venddalje n det. Grindja e shteteve t Ballkanit n mes tyre u b shkak q gjasht fuqit e mdha t Europs t marrin n dor frenat duk ndrhyr q ti pushonin kto grindje. Austria dhe Italia rivale N kt koh duhet prmendur edhe nj faz tjetr tr az i mes h n S hqi pr i. A ustr i a dhe I tali a urdhrojn ose komandojn detin Adriatik prve ballit t Shqipris. Kta dy shtete kan pritur me padurim vite me rradh rastet pr t shtir n dor portet e ktij vendi. Ata kan shpenzuar t holla duke mbajtur n Shqipri agjent dhe shkolla pr t shtuar ndikimin e tyre mbi kt popull. T dy kto kan pritur ditn kur i smuri i Lindjes do tu varrosej n ann tjetr t detit Egje. Mbi dy pika Austria dhe Italia qen posarsisht n marrveshje: e para, q asnjra prej tyre t mos sundonte Shqiprin dhe e dyta q asnj fuqi tjetr t mos vendosej n Adriatik. Nga pikpamja diplomatike e prgjithshme, kjo nuk qe nj gj shume e pa arsyeshme. Pse, po t kish nn sundimin e vet Austria Shqiprin, ajo do t gjendej vetm 74 km larg bregut Italian n ms t Vlors dhe Otrantos. Dhe, po t bhej Italia sunduese e Shqipris, do ta kthente Adriatikun n nj gji t Italis duke e br il mare nostra, sikurse 23

italianve u plqen ta thon. N ann tjeter, do fuqi detare me zotrimin e Shqipris do t ishte nj krcnim e kanosje pr t dyja, Austrin dhe Italin. Perandoria sllave Plani pr nj perandori sllave ushqehesh m tepr prej Serbis nn emrin e krijuar Serbia e Madhe. Edhe Mali i Zi sht bashkuar me kt plan; q t dy duke qen nn kujdesin e Rusis, mbrojtses s tyre t betuar. Me nj perandori t till, provincat sllave, Bosnja, Hercegovina dhe Dalmacia, m lejen ose hapjen e Austris, do t bnin t mundur daljen e Malit t Zi dhe t Serbis n Adriatik. Shum u zemruan kto shtete kur m 1908 AustroHungaria zgjeroi sundimin e vet mbi Bosnjen dhe Hercegovinn dhe i bri kryekput t vetat. Kur t gjasht fuqit e mdha e patn mbaruar Konferencn e Londrs mbi ndarjen Ballkanike, ato ndoqn po ata parimet e vjetra pr t mos lejuar shtetet sllave me takuar detin Mesdhe. Turqia pothuaj se qe terhequr nga Ballkani dhe nj problem i madh gjendej mbi tryezn e fuqive Europiane. Kto e zhvilluan kt duke i dhn portin e Selanikut Greqis dhe duke krijuar shtetin e pavarur t Shqipqris. N kt mnyr varroseshin shpresat e Serbis, e cila n kt kohe sht uar n kmbe dhe ka shkelur Shqiprin ndrsa Mali i Zi ka pushtuar Shkodrn. Shqipria dhe lufta botrore 24

N kt plan veprimesh Austria dhe Italia ishin pa kundrshtim fuqit lvizse dhe princi trashgimtar Franz Ferdinandi i Austro-Hungaris shikohej si kujdestar i parimit t tyre. Serbia mjaft e zemruar q prej vitit 1908, tani u trbua dhe pa dyshim demonstratat e saja kundr Austro-Hungaris qen t rrepta dhe krcuese pr hakmarrje. Qellimi i gjall i Europs pr t prjashtuar Rusin dhe aleatt e saj nga deti Mesdhe shihet edhe nga fakti se kur Austro-Hungaria mori Bosnjen dhe Hercegovinn pr pak qe duke u shkaktuar nj luft Europiane dhe vepra e krijimit t shtetit t pavarur Shqiptar sigurisht qe duke ndezur nj ndeshje t prgjithshme. Mria e madhe kundra AustroHungaris natyrisht iu drejtua princit trashgimtar dhe vrasja e tij n Sarajev keqsoi pa mas marrdhniet midis Austro-Hungaris dhe Serbis. Mbas ksaj, ngjarjet rrodhn shum shpejt. AustroHungaria i diktoi ultimatum Serbis dhe me kundrshtimin e tij i shpalli luft. Rusia qiti zrin se kjo ishte puna e saj dhe brenda pak diteve pes prej fuqive t mdha u gjendn n ndeshje t vazhdueshme. Po t kish prmbushur Europa dshirat e Serbis pr nj skel n Shqipri, kjo klim e tmerrshme nuk do t vinte. Zotrimi ose sundimi mbi Shqipri qe pa dyshim shkaku q u shkaktua kjo luft q po prfshin kontinentin e Eur ops. Kjo sht histor ia e diplomacis Europiane n Ballkan, me gjith se shum shkurt sht prshkruar. Prandaj prshtatet posarisht titulli "Ngatrresat e Fuqive t Mdha". 25

Shqipria etnike Faji i diplomacis Europiane N qoft se me t vrtet bashkimi sllav sht nj kanosje pr qytetrimin Perendimor, sigurisht historia e diplomacis prkundrazi ndryshon kur Rusia t ket siguruar aleat t fuqishm n Perndim pr shkatrrimin e Gjermanis, pengesn m t madhe t triumfit t saj. Por n qoft se ky bashkim sht vetm nj prrall e shpikur ose nj arsyetim jo i vrtet, athere diplomacia Europiane duhet t quhet fajtore ndaj krimit q bn duke mbajtur Ballkanet nn zgjedhn e dobt t Turqis. N njrn an prej ktyre dy engelave, q jan prgjigjia e ktij problemi, duhet t varet kjo lloj diplomacie. Edhe n qoft e vrtet se kanosja sllave qe nj pretendim dhe q shtetet e mdha deshn vetm me gjetur shkak pr t mbajtur Rusin larg nga deti Mesdhe, vuajtjet dhe fatkeqsirat e Shqipris varen mbi dyart e tyre sepse Shqipria vuajti vetm prej fajit t tyre. Me t vrtet me sa pak mshir qeveriset bota! Po to kish prishur Europa nj shekull m par sundimin otoman n Europ, patjetr faqja e qytetrimit ton do t ishte ndryshe. Shtetet e Ballkanit do t kishin tashm nj shekull vjetrsi n lirin e tyre dhe mundet q n rrugn e paqes do t ishin m t prparuar n pasuri, n edukat, n tregti dhe industri. Prkundrejt t sotmes q jan t varfr e t shkatrruar prej luftash t vijueshme, t cilat

26

jan shkaktuar vetm e vetm pse krkonin t liroheshin nga zgjedha. Shqipria tani do t mund t ishte nj shtet i lulzuar e i prparuar. Ndoshta kur diplomacia e zez, q ka rrnjt n shekujt e errt e q bn do shtet t shihet me tjetrin me nj armiqsi t madhe, t jet zhdukur dhe ndonj mnyr simpatie njerzore dhe vllazrore t prdoret, athere do t kujtojme faktin q suksesi i nj populli nuk sht nevoja t bhet me humbjen e nj tjetri. Athere sllavet, gjermant, anglezet, turqit dhe Shqiptaret mund t prfitojn shum m mir nga prparimi, lulzimi dhe lumturia e njri-tjetrit. Diplomacia e shastisur e Europs Ndrkaq Shqipria, viktima kryesore e ksaj diplomacie, mbetet e lodhur, e krrusur dhe e zhytur n gjak sepse, edhe mbas lirimit t shteteve tjera t Ballkanit nga zgjedha, kjo u la akoma nn Turqi. Bashk me Shqiprin mbeti nn zgjedh edhe Maqedonia. Po t kishte mbetur ndopak simpati njerzore n politikn e Europs dhe ndonj ndjenj pr t shpaguar mkatet q ka br gjat shekujve, kto fuqi do tu kishin dhn rastin Shqiptarve pr t formuar nj qeveri dhe pr t zbatuar nje statut t vetin. Edhe nj dhenz e truve t kalit do t kishte menduar q nj popull trim dhe lufttar si ky nuk do t pranonte nj zgjedh tiranie t re n vendin e s pars. Por diplomacia e shastisur vendosi t zbatoj forcn dhe tiranin pr t sunduar kt popull; por ky vendim doemos do t binte posht sikurse u pa. Shtetet e Europs

27

kan brtitur dhe kan shpallur se Shqiptart jan popull i pabindur, i egr e barbar. Por n ann tjetr deshn t krijojn mbi ta nj qeveri pa pyetur dshirat e tyre, pa iu siguruar ndonj far lirie ose t drejta trashgimore dhe biles pa asnj kmb ushtari pr t vn n zbatim programin e tyre: solln vetm disa oficer, kurse ushtar jo. Por, po t ishin t vrteta deklaratat e tyre, ata do t kishin sjellur fuqi t madhe t armatosur pr t perkulur Shqiptart; por kto t brtitura ishin vetm pr t justifikuar sjelljet e tyre. Ata pren copa me rndsi nga toka Shqiptare dhe ia dhan fqinjve n Veri, n Jug dhe n Lindje, duke shkaktuar kshtu ngatrresa dhe luftra t prditshme n mes t ktyre shteteve. Copn q mbeti nga grshra e tyre e quajtn shteti i pavarur i Shqipris. Gabimin m t madh t planeve t tyre do ta prshkruaj n kreun q vijon. Shqipria sht br lmi i ndikimeve t shumllojshme qe e trheqin n drejtime t ndryshme. Ska vullnet, ska program e as autoritet t njohur n kt tok. Propaganda, intriga dhe shpifjet e fshehin t vrtetn. Kt e raporton Dr. Dillone nga Durrsi. Kur gjasht fuqit e mdha hartuan nj plan qeverimi pr Shqiprin, vepra e tyre tregoi nj pazotsi t uditshme, sepse ai qe nj plan q i nuk prshtatesh nj shteti si ky. Marrveshja e Londrs prmbante nenet:

28

(1) Nj principat autonome, sovrane, me t drejt trashgimi t fronit nga t paslindurit dhe nn sigurimin e gjasht fuqive t mdha. (4) Kontrollimi i administratave qytetare dhe i financave i jepet nj komisioni ndrkombtar t prbr prej delegatsh t gjasht fuqive t mdha dhe nj delegati t Shqipris. (7) Emrimi i princit, formimi i nj qeverie kombtare prfundimtare, funksionet e autoriteve t vendit q ndodhen si dhe qetsija e popullit i lihen n dor komisionit n fjal. (8) Sigurimi i popullit dhe rregulli do t bhet prej nj organizate xhandarmrie e policie ndrkombtare, q do t jet n dor t oficerve t huaj t cilt do t ken n dor komandn vepruese dhe eprore t policis e t xhandarmris, dhe t gjith elementve t nevojshm pr t siguruar qetsin e popullit. I lutem lexuesit me i studiuar kto pika q t formoj nj vetgjykim se si mund t formohet nj shtet mbi nj plan si ky? Tre funksionet e nj shteti jan: egzekutimi, legjislatura dhe administrimi i gjyqit. Shihet se dy t fundit nuk jan prmendur vese si nj lloj autoriteti i ln komisionit ndrkombtar pr t formuar nj qeveri kombtare me autoritet. Funksioni egzekutiv natyrisht prfshin nj kryetar egzekutues q do t ket kontrollimin e administratave qytetare dhe t sigurimit t popullit. Marrveshja (e Londrs) pr mb an nj pr inc, por ia dha komisionit ndrkombtar kontrollimin e administratave 29

qytetare dhe t financave. Dhe n njrn an e vendos sigurimin e popullit nn komisionin ndrkombetar, kurse n ann tjetr thot: komanda vepruese dhe eprore pr t mbajtur qetsin e popullit i jepet nj organizat ndrkombtare t kryesuar prej oficersh t huaj. Se far fuqirash i mbeten princit nuk kuptohet, kurse administratat, financat dhe sigurimi i popullit iu dhan duarve t tjera. Sipas vendimit t marrveshjes (s Londrs), princi do t zgjidhesh pa pyetur dshirat e popullit dhe funksionet e autoriteteve t vendit e sigurimi i popullit u hoqn nga duart e popullit. Nuk qe vn prpara ndonj statut n baz t cilit t qeverisej ky popull dhe asnj premtim nuk i qe br pr nj liri t plot ose pr t ushtruar t drejtat tradicionale. Ktu qe vetm nj sundim tiranik dhe nj despotizm t deklaruar me urgjenc. Me sa gjykohet, kjo qe nj anarki pr t shkaktuar kryengritje. Po t mos ngrihesh populli Shqiptar n formn e quajtur rebelizm, pr Shqiptart nuk do t besohej mjaft dhe do t thuhej se kta nuk kan ide mbi lirin q krkojn. Nga kjo marrveshje e Londrs doli nj ngatarres sa nuk bhesh m e madhe dhe m e keqe. Fuqit e mdha pastaj vijuan programin e tyre duke zgjedhur pr antar t komisionit gjasht persona me pozita konsujsh. Pa e fyer kt pozit diplomatike, kjo vepr qe nj pun e keqe sepse lshimi i nj shteti n duar t tilla nuk qe n duar t njerzve me prvoje diplomatike. Sigurisht, q formimi i nj shteti nuk u vendos n duar t prshtatshme tregohet nga fruti i veprs s tyre. 30

Qeveria e Vidit Si princ i ksaj principate u zgjodh Uilliami i Vidit, major i gards Potsdam Lancers, nj zotri pa far prvoje n qeverisje dhe pa vetit e duhura pr nj kryetar shteti. Ai qe nip i Mbretreshs s Rumanis, e quajtur Karmen Silvia, dhe duhet shnuar se prkrahja financiare dhe shtyrja e saj si dhe detyrimi i gruas se tij ambicioze u bn shkak q ky t pranoj kt detyr. Tragjedia e gabimeve filloi para se t vinte Princi n Durrs. Esad Pasha, kryetar i ca fiseve t Shqipris s Mesme, pa pasur autorizim prej popullit, shkoi n mnyr solemne dhe i dhuroi kurorn Princit Vid n emr t Shqipris. Q n ditt e para trhoqi vrejtjen nj znie midis npunsit t pallatit me mjekun e oborrit, e cila prfundoi me ikjen e shpejt e shum zemrueshem t mjekut nga Shqipria. Komisioni Ndrkombtar n baz t marrveshjes s Londrs priste q princi t vinte me bashkpunuar me t pr t zgjidhur problemet e ndryshme t shtetit. Por shpejt e msua se Vidi po vinte si mbret dhe kishte krkuar q t pritet me gjith madhshtit q i kan hije nj pritjeje mbretrore. Kur ata deshn t bjn ca paragatitje dhe pr kt deshn t bashkpunojne me npunsin e pallatit, ai u prgjegj se nuk kishte kohe me humb me ta. Se me t drejt Princ Vidi e mori titullin mbret askush ska qen i zoti ta shpjegoj. Ai n marrveshjen e Londrs figuron si Princ.

31

Princ Widi me qeverin e tij n Durrs 1914 N fjalimin e tij mbretror (!?) princi theksoi se do t m u n d t k is h t e r a s t m e b a s h k p u n u a r m e komisionin ndrkombtar, kurse marrveshja (e Londrs) e thot q ai duhet t bashkpunoj. Qeverimi ose mbretrimi filloi duke i ofenduar haptazi prfaqsuesit e fuqive t mdha, t cilt kishin n dor portofolin dhe pothuaj gjith autoritetin, (sepse ata kishin kontrollin e financave dhe t administratave - shn. prkth.). Princi emroi nj kabinet, por ministrat e tij nuk kishin autoritet t caktuar ose t dalluar dhe n kt mnyr do gj q morn prsipr komisioni e kundrshtoi. Ndrkaq epirott, q zen Shqiprin e Jugut, deklaruan pavarsin e tyre. Esad Pasha krkoi 25000 vet t armatosur pr ti shtruar kta, por ushtar nuk kish. Koloneli hollandez Tompson q kishte komandn e xhandamris u ngarkua me mision prej princit pr t br marrveshje me epirotet. Ai fitoi besimin e tyre dhe erdhi n nj marrveshtje shum t mir, por Esadi siguroi mohimin e misionit t kolonelit nga ana e kabinetit dhe ky mision u flak edhe prej princit. M von kur komisioni ndrkombtar bri marrveshje n Korfuz me kryengritesit e Jugut, antart protestuan se ky komision nuk dinte kurrgj mbi marreveshtjen e kolonelit Tomson e as mbi misionin e tij. Kur un erdha n Durrs, njri prej antarve t komisionit m mohoi pikat m kryesore t marrveshtjes s Korfuzit, nj kopje t s cils ia

32

paraqita t vrtetuar prej sekretarit t komisionit. N kt mnyr vijonin punt n krijimin e nj shteti. Mbledhjet e komisionit bheshin edhe m t vshtira nga mosmarrveshjet dhe ngatrresat n ms t prfaqsuesve t Austris dhe Italis, t cilt mundoheshin me ia hedh fajin njri-tjetrit. Kabineti edhe ky u nda dhe n Maj t vitit 1914 Esad Pasha, ministr i lufts, u arrestua si komplotist kundr qeveris, u vu n nj luftanije t Austris dhe u dr gua n Itali. N ann tjeter, Shqiptar kryengrits, rebelet, me arm n dor u dukn para dyerve t Durrsit. E vetmja krkese e tyre ishte q princi t lej Shqiprin dhe prej asaj kohe e deri n fund ajo ka qen britma e tyre pr do marrveshtje q thirreshin me br. Duke vn fen si shkak pr lvizje luftarake Nj njeri me mend nuk do t kishte pranuar detyrn me ushtruar tiranin mbi nj popull lufttar si ky pa qen i siguruar nga fuqit e mdha se do ti japin forca ushtarake, sepse gjith themeli i ksaj pune ishte forca. Biles, edhe kur vendasit u ngritn me arm n dor kundr tij, e para gj q duhej t bnte qe q t krkonte fuqi t armatosur ose t linte Shqiprin duke u kthyer n vendin e tij. Por kur vendasit mohamedan e kundrshtuan at me arm, ai mori me pages malsor katolik t Veriut pr t mbrojtur Durrsin. Edhe mohamedant e Vlores u vun n ndihmn e princit, ca nga t cilet u lan pr t kundrshtuar kryengritsit e Jugut dhe t tjert u prun n

33

ndihme te Durresit, kunder kryengritesve te Shqiperise se Mesme. Problemi me i madh i nje qeverie ne kete vend eshte per te prure ne marreveshje ose per te bashkuar elementet e besimeve te ndryshme me qellim qe te zhduket sa me pare kundershtia ne mes tyre e cila ka qene futur prej sundimtarve turq. Brenda pak javesh sundimi te Princ Vidit, gjendja u be shume e keqe. Ne Shqiperine e Jugut mohamedanet vritnin ortodokset e ne Durres malesoret katolike thernin mohamedanet brenda pamjes se pallatit te princit, i cili ishte i sigurte vetem nen grykat e zjarrit te topave te luftanijeve te fuqive te medha qe ishin ne molin e Durresit vetem per te mbrojtur princin dhe familjen e tij. Dukej haptazi se pa u bashkuar per bashkepunim elementet e besimeve te ndryshme, qeveria e tij ishte me kot. Vidi u ngul ne Durres me 21 Shkurt 1914 dhe me 24 Maj te ketij viti, mbas nje mesymje nga kryengritesit, ai me familjen e tij fluturoi ne kryqzorin italian Misurata. Megjithate te nesermen u kthye prape ne pallatin e vet, por ikja qe kish bere nje dite me pare prej qyteti ne luftanie ia humbi rendesine dhe e beri te pamundur qe ai te kishte pamjen si sundimtar i nje populli ndaj te cilit burreria, zemra dhe trimeria jane gjera fare te zakonshme. Nje veprim i vogel i komedise u luajt me 5 Qershor kur ne dreken e kesaj dite luftania Tegelhoff duhej te defrente princin. Nje ceremoni mbreterore qe paramenduar dhe ministrat e pranuan, por ate dite komisioni nderkombetar po 34

mundohej pr t ardhur n marrveshje me kryengritsit e pr kt kishin frik se mos alarmoheshin dhe dshproheshin kta nga krismat e topave. Komisioni doli fitues n ndalimin e ceremonis, por jo me kryengritsit t cilt nxirnin t vetmen fjal: princi lipset t shkoj nga toka e jon. N ann tjetr t gjith degt e fuqive sunduese do minute vinin n mosmarrveshje m t mdha dhe ngatrroheshin m keq n mes tyre. Disa ia ngarkonin gjith shkakun e ngatarresave oficerve hollandez, t cilt krkonin me patur fuqin eprore dhe jepnin urdhra mbi ata t qeveris s rregullt. Prandaj m 22 Maj, antart e ka bi neti t s hk u a n si nj gr u p d he i d ha n dorheqjen mbretit duke thn haptazi se nuk durojn t prdoren m si kukulla n duat e oficerve hollandez dhe t marrin prsipr gabimet trashanike dhe keqbrse t tyre. Por n ann tjetr n kt koh oficert hollandez ishin t vetmit mbrojtsit e Durrsit duke komanduar malsort shqiptar, gjuhen e t cilve as q e kuptonin. Ditn e 15 Qershorit komandant kolonel Tompson u vra dhe me qinda njerez u vran n knet. Ngatrresa n Durrs Mbrrita n Durrs me datn 18 Qershor. Gjat nj jave q kalova n Gjirokastr me kryetart e kryengritsve un pata msuar pr vrasjen e 70 mohamedanve t pa armatosur, t cilen komisioni e kishte vrtetuar por kryengritsit e mohuan dhe e pata vur vehten n dijeni me gjith

35

mosmarr veshtjet q qndronin n mes t epirotasve dhe komisionit nderkombetar per te br paqe. Un jo vetm q u habita, por edhe u tmerrova pr ngatrresat q gjeta n Durrs. Secili antar i komisionit ishte me arm n dor kundra tjetrit dhe n vend q t ndgjonin lajmet e dobishme q solla une, secili e shkonte kohn duke m prshpritur n vesh gjrat pa mend dhe keqbrjet e tjetrit. Asnjeri nuk kishte as m t vogl n id e se k u sh e ki sh te s u n di mi n ose komandn m t lart, e cila krkohej me nj far autoriteti nga princi, nga komisioni, nga oficert hollandez dhe nga kabineti. (Sepse marrveshja e Londrs e kishte zhytur kt pun duke ia dhn n njrn an komandn njrit e n nj tjetr tjetrit, her komisionit e her Princit e her oficerve hollandez shn. prkth.). Me i prshkruar hollsirat e ngatarresave q do dit u bn edhe m t kqija n Durrs, nuk do t ishte edhe aq e dobishme. Qeveria shkoi nj her n Vlor dhe iu desh me u kthyer prap n Durrs pr arsye kompllotesh dhe aty gjeti kryengritjen e Esad Pashs. Nj oficer italian u zu natn n Durrs duke i br shenj kryengritsve e n kt mnyr duke iua drejtuar udht e operacionit. Kur e arestuan u gjet se ai qe duke bashkpunuar me oficerin q kish pas qen ngarkuar me mision nga Princi pr t mbrojtur Durrsin nga kryengritsit; athere misioni u pezullua. Nj oficer hollandez m tha se Princit nuk mund ti mbushej mendja kurrsesi pr ti prir ushtris e as me u dukur m 36

para lufts. Luftaniet e gjasht fuqive rrinin n nj qetsi t vdekur n port. Kur qyteti u msye, komandantt e tyre u thirrn pr t shtir ca topa sa me trembur kryengritsit, por ato kundrshtuan duke thn se kan urdhra t rrepta me vepruar vetm pr mbrojtjen e personit t princit e t familjes s tij. Kjo tregoi qartazi se fuqit e mdha kishin vendosur mos me shtir asnj top pr mbrojtjen e qeveris q kishin marr prsipr me themeluar. Prvoja ime e fundit n Durrs qe nj nat para se t largohesha, kur qesh zgjuar prej nj krisme t tmerrshme pushksh n knet pothuaj nn dritaret e mia. Oficert m lajmruan n mngjes se kishin drguar nja 15 vet npr knet pr t krkuar t vrar e t plagosur, por njerzit e tyre duke i kujtuar kta se ishin armiku qe po iu afrohet, shtine mbi ta dhe i vran t gjith. E lash kt sken mkatesh, ngatrresash t ndyra dhe gjakderdhjesh me nj zemr plot mri kundr krimit t madh t Europs dhe plot simpati pr popullin q iu desh me derdhur gjak pr t mbajtur larg zgjedhen dhe nj nga gabimet m skandaloze n historin e Europs. Tre muaj pas ksaj, princi, familja e tij, oborri e kabineti i tij, komisioni ndrkombtar, ministrat e huaj, xhandarmria dhe luftanijet ikn nga Durrsi dhe Shqipria u la sikurse sht sot, pa qeveri. (Domethn n kohn e Lufts I Botrore shn. prkth.). Masa pr shptim

37

T nesrmen, pasi pata ln Durrsin mbrrita n Vlor. Kryetart e Vlors ishin besnike t princit Vid dhe i patn dhn ushtar pr t luftuar kyengritsit e Shqipris s mesme dhe epirotet n Jug t Vlors. Prandaj kta gjindeshin n nj frik t prditshme prej ndonj msymjeje nga vllezrit e vet. Q mos t vazhdohej m rrnimi n mes tyre, i kshillova q t shpallin pavarsin dhe t bjn paqe me vllezrit e vet. N emr t tyre shkova n Delvin dhe takova kryetarin e qeveris s perkohshme t Epirit, Zografo, i cili ishte i smur n zemr pasi po kthehesh nga varrimi i 14 djelmoshave Delvinnjot q sapo ishin vrar n shpat t malit, ndrsa 40 burra shtriheshin t plagosur. Ai qe gati me br paqe me vlonjatt dhe kur ky lajm mbrriti Vlorn u prit me shum knaqsi dhe duartrokitje. At mbasdreke dy luftanije t fuqive t mdha q bnin pjes n komisionin ndrkombetar, u nguln n port dhe nn hijen e topave t E ur ops n uk lejuan bashkimin q un kisha parashtruar. Ata e dinin mir q qeveria e tyre po kotesh mbi fronin e saj dhe se do t binte. Po ashtu e dinin q prmbajtja e veprave t tyre do t shkaktonte edhe m shum gjakderdhje vllazrore. Prej asaj kohe e mbrapa fuqit epirote dhe kryengritsit e Shqipris s mesme prparuan. M tepr se 100000 barinj dhe bujq, gra, burra, fmij dhe foshnje lan shtpijat e tyre, t cilat ua dogjn e ua shkatrruan dhe kta vet emigruan n Vlor. Kur un u largova nga Greqia, smundja e lis po prhapej npr kta 38

emigrant q pa ndihma dhe pa shpres vdisnin n qarkun e Vlors. Pak mbas largimit tim, u raportua se nga kta 100000 emigrant 30000 kishin vdekur urie dhe skishin as mbules e as kasolle ku me shtir kryet. Jam informuar q npr gjith Shqiprin ka zi. N pranver nuk ka me patur misr pr far pr ata q do t shpetojn. Zbulimi i padrejtsis Mir do ishte po ta kishte prshkruar gazeta Times e Londrs skenn e Durrsit si nj komedi tragjike, q brenda pallatit mbretror luheshin shakat cinike m t mdha, q mbrapa maskave buzqeshse t diplomatve t Europs fshiheshin fytyrat e errta e kriminele, shkaktare t vdekjes s ktyre njerzve, se jasht n knet shtriheshin qindra Shqiptare mbrojtes t vatrave t veta, t fort e t ngrir, me syt e tyre dhimbisurisht t drejtuar kah qielli i cili dukej e pamshirshm per ta. Dukesh nj detyr njerzore, haptazi, me shqyer maskn q mbulonte diplomacin Europiane e me nxjerr fytyrn e saj t lyer me gjak atdhetarsh dhe shikimin e dobt t saj mbi dshirat e zjarrta pr liri t nj race t fort. U ktheva n Athin dhe pasi qesh i shtrnguar e tregova kt panjerzi dhe kt padrejtsi t fuqive Europiane dhe dhash dorheqjen si minister i Ameriks n Greqi e n Mal t Zi, sikurse patjeter qesh i shtrnguar me br. Drejtesia dhe e vrteta nuk jan mbrojtje n sallat e dipllomacis!

39

Qe shorti im me ngritur perden q ti jepja drit ksaj komedie, e cila qe loja m tragjike q sht vu n sken prej duarve t njerzve. Ky veprim qe ai q me ka hapur rrugn me iu lutur popullit t lir t Amerikes t ndihmoj Shqiptart q po mundohen me luft e me vdekje pr lirin dhe pavarsin e tyre. Kur Europa, e prgjakosur, e mjeruar, e shfarosur, e falimentuar dhe e kputur do t hyj duke aluar n nj periudh t re qytetrimi, athere le t msoj prej vuajtjeve t veta mshirn q duhet t ket pr kombin e vogl malsor; e cila dfrehesh me shtrngimet e shpirtit e me britmat e vdekjes s tij dhe vepronte paturpsisht duke i quajtur asgj tmerret dhe vuajtjet e ktij populli pr liri dhe humbjen e liris t nj populli e quante nj sakrific t zakonshme pr qejfin e tyre.
Prpjekjet pr liri

do popull i shtypur ka t drejt t shkund zgjedhn e tij dhe n qoft se Shqiptart jan mrzitur e lodhur nga zgjedha turke dhe qeverimi i keq i saj dhe dshirojn me qen t pavarur, kan urimet e mia m t przemrta pr ta. sht e vrtet q drejtprsdrejti nuk mund t bj kurrgj pr ta, por kur plani i juaj ka dal me t vrtet fitues, flamuri turk t jet zhdukur dhe pavarsia Shqiptare t jet shpallur, le t deklarohet qeveria juaj zyrtarisht dhe Anglia do t jet e para fuqi q do njoh pavar sin Shqiptar e. Un do t mundohem me gjith shpirt me ndikuar edhe mbi t tjert q t ndjekin kt shembull. 40

Gladstone, Kryeministr i Britanis, 1880 Pr sa prmban historia e re, kjo sht fjala m e mir pr Shqiprin e dalur nga nj burim zyrtar. Kjo kishte t paktn shpirtin e simpatis dhe n qoft se Kryeministri i tanishm i Anglis thot kaq e jo m tepr pr formimin e nj qeverie t perkohshme n Shqipri do t jet nj pun e leht pr ta br Shqiprin t lir dhe t pavarur. Kur kam folur pr robrin e Shqiptarve nn Turqi, nuk kam patur n mendje mizori, tortura, vrasje dhe therje. Kto veprime bien mbi persona t veuar t cilt vuajn, vdesin dhe harrohen. Shkenca e torturs, thelbi i tiranis dhe djallzia e vrasjes jan n kulmin e tyre kur i drejtohen nj grupi dhe shpirtit e jets s nj shteti. Duket si e pamundur q nj qeveri t tregoj haptazi vendimin e vet pr t shkatrruar lumtrin e pr t mohuar shpresat dhe dshirat e nj populli nn sundim. Por kjo sht historia e tmerrshme e Turqis n Shqipri. Malsort trima nuk u shtruan kurr dhe shumica e tyre kundrshtuan edhe pagesen e taksave. Ata vdisnin n grupe pse rrinin s bashku pr tu mbrojtur nga msymjet e her pas hershme t ushtrive turke, t cilave kurr sia lshuan shtpit e tyre. Por ata nuk mund t rnbronin edhe fushat ku ishte mundsia m e madhe e prparimit dhe qytetrimit. Pr Turqin, fushat kishin dy vlera: e para si burim t ardhurash dhe e dyta pr t mbledhur ushtar. Popullit i vinin taksa t mdha q i mblidhnin pa mshir. Taksat drgoheshin n Turqi dhe shum pak shpenzoheshin n vend. N 41

kt mnyr e ropi Turqia pasurin e vendit. San Xhuliano, tani von ministr i jashtm i Italis, thot se qyteti i Vlors paguante 1000000 franga n vit dhe vetm 20000 shpenzoheshin aty. Gjithashtu edhe n Vilajetin e Janins mblidheshin 9000000 franga, prej tq cilave vetqm 2000000 shpenzoheshin pr at vilajet. Mbledhja e ushtarve Por e ardhura tjetr ishte edhe m e vlefshme. Shqipria nxirrte pothuaj ushtart m trima n Europ. Malsort Shqiptar t lart, t fort e t pafrikshm, prbnin gardn e Sulltanit. Mirditasit dhe malsort prgjithsisht viheshin n pjest m me rndesi t ushtrive turke. Shum prej tyre morn lavdrime dhe pozita t larta si n ushtri ashtu edhe n administrat. Edhe n ditt e Roms pat qen ideja pr ta br Shqiprin nj fole pr rritje dhe nxjerrje lufttarsh, por Turqit e prmbushn kt ide. Duhet shnuar se po t ishte Shqipria e prparuar, e edukuar dhe e lumtur, nuk do ti jepte ushtar Turqis. Pr kt arsye padituria, veimi i saj nga bota e prparuar dhe varfria u zgjodhn prej turqve si vegla pr t mbajtur nn thembr kt popull trim. Coptimi i vendit Si duket, ishte vendosur n do fuqi mendore zhvleftsimi moral, intelektual, shpirtror, ekonomik dhe politik i ktij populli. Zyrtart q t

42

gjith ishin t pasjellshm; t ashtqujturat salla t drejtsis, gjyqet, nuk mbronin as persona as pasuri. Njerzit viheshin n burg me dshmira t fshehta. Gjith lvizjet pr bashkim prisheshin nga npunsit e pashpirt dhe gjith masat pr pun e industri pengoheshin nga tagrambledhsit. Mund t thuhet se kto jan kondita edhe n vende t tjera t nnurdhruara, por jo kaq sistematikisht. Miniera ari patn qen punuar prej Romakve e argjendi prej venedikasve. Kto patn qen mbyllur shum koh prpara me urdhr qeveritar dhe tani as vendi nuk u dihet. Pyje t mdha shkonin m kot dhe kalbesh in pr arsyer a ligjor e dhe transportimi. Ndrsa n shtetet e tjera t Europs ka nj endje t madhe hekurudhash, ky vend nuk ka asnj rrug hekuri prej Veriu n Jug. Fuqira t mdha ujrash nuk prdoren; porte shum t mir jan pa mbrojtje dhe pa ndrtesa doganore. Lumenj, nr t cilt duhej t lundronin avullore me transportuar lndt e pyjeve n tregjet botore, jan t vdekur e t padobishm. Prve ka lan Romakt, rrug t tjera nuk ka; nj njeri pr t shtitur prej bregut n brendin e vendit ose prej nj qyteti n tjetrin, duhet t shkoj mbas gjurmave ose npr ndonj rrug qorre. Portet e sigurt dhe hekurudhat do t ishin mjete pr t bashkuar Shqiprin me botn e jashtme dhe rrugt e gjra do ta bnin t leht kalimin prej nj qyteti n tjetrin. Por ndrlidhje t tilla do ti kujtonin popullit dobin e qytetrimit dhe do t bheshin shkak kundrshtimesh dhe kryengritjesh. Parimi i mallkuar pr t mbajtur kt vend t veuar, si 43

brenda me njri-tjetrin ashtu dhe me botn e jashtme, ishte shkak q e la kt vend t verbt e t errt, ndrsa npunsit e Turqis mbushn botn e jashtme me propaganda mbi egrsin e ktij populli dhe rreziqet e udhtimit n kt vend. Por historit dhe shnimet nuk tregojn pr ndonj t huaj q u gjend ndonj her n rrezik n tokn Shqiptare; doemos ata q nuk prun me vehte ndonj komplot ose tjetr qllim t keq pr popullin. Prgjithsisht mohet mikpritja e Shqiptarve prej atyre t huajve sa m tepr q ata e vizituan kt vend me qllim miqsor. N kt tok me fjaln qytet quajm nj vend q nuk ka m shum se 40000 banor. Nj tok e begat N Shqipri ka fusha t mdha dhe pjellore t cilat mund t ushqenin miliona, por tani ato vetm grricen me nj parmend druri e nuk punohen. Shumica e tyre jan t mbuluara me barishte t padobishme ku kullos bagtia e dobt e vendit. Minierat jan t pagrmuara e t paditura. Ata m me dituri n mineralogji thon se toka Shqiptare ka qymyr guri, vajguri, hekur, asfalt e bakr, por zbulimi dhe shfrytzimi i tyre nuk sht lejuar kurr. Prodhimi i t lashtave, misrit, ullijve, pemve e vreshtave, po t prpunoheshin do t ishte shum i madh, ndrsa peshku nuk ka t sosur. I shkreti bujk, me q t shumtn e veglave si dhe kaun me nga tokn shpesh her i merrte me qera nga se do t paguante medoemos e me do sakrific taksat e rnda, edhe pse vetvetiu i varfr nga rrjedhat e

44

kohve, ndalngadal la punimin e toks q nn nj punim t mir mund t nxirrte miliona e u vu t ruaj ato pak bagti q pati dhe toka pjellore u la pothuaj krejtsisht si vend kullot. Por edhe bagtia e tij sht n nj gjendje shum t keqe; leshi nga ashprsia e tij ka nj vler shum t pakt dhe raca e bagtis se tij nuk sht prtrir kurr. Sasia e madhe e lkurve shkon m kot pr pamundsin e transportit dhe pr padijen e prgatitjes s tyre. Pa shikoni! Sa keq! N mes t Europs nj tok e pasur, nj tok pjellore t ndodhet n kt gjendj si me qen n mes t nj shkrettire! Parimi i zhvleftsimit Shqipria ka plot gojdhana t s kaluars por turqit nuk lejonin grmime, gj q mund ti sillte ndrmend ktij populli lulzimin e par. Msimi i gjuhs Shqipe ishte krejt i ndaluar n fardo shkolle. Sot nuk ka ndonje alfabet t caktuar, ska shtypshkronja q t shtypin gazeta dhe libra pr kt popull. Rregullat turke arrestonin dhe internonin ata t cilve u gjenin qoft edhe n post libra t do lloji n gjuhn Shqipe. Gjuha e Shqiptarve duhej t heshte pr hir t sunduesit. Q mos me u dhn raste pr bashkim pr t krkuar lirin dhe t drejtat e tyre, turqit ndiznin dhe shtonin do dit e m tepr armiqsin n mes familjeve, lagjeve, katundeve dhe besimeve t ndryshme. Fanatizma dhe shprblimet q merrnin kryetart e vendit kan qen helmi m i fort pr t mkmb do t keqe dhe kan rnduar zgjedhn e 45

kan penguar prparimin. Djali katundar i lindur n Shqipri u rrit krejt i paditur pr arsye se Turqia lejoi t hapen shum pak shkolla n gjuhn e saj, prve atyre t huaja; kshtu q mos t zgjohej mendja, shpresa dhe ambicja e t riut Shqiptar. Babai i shkret, i mbytur n varfrin e tij, mund ti jepte djalit t vet vetm nj rrug jasht shtetit duke e drguar n Stamboll ku medoemos do ti prshtatej jets ushtarake, do t gufosesh nn nj uniform me xhufka dhe do t ushqehesh nga kazani i mbretit. Megjithat kurr nuk e pa t arsyeshme sundimtari turk zgjimin e djalit Shqiptar.
Europa prkrah sundimin turk

Diplomacia e Europs e ka njohur gjithmon karakterin e keq t sundimit turk. Pr turp t ksaj diplomacie i sht thn kjo e vrtet n shesh, por gjith ktyre protestave fuqit e mdha i jan prgjegjur: Shqiptart jan nj rac e egr. Asnj njeri n Europ nuk e njohu m mir popullin dhe tokn Shqiptare sesa italiani i famshm, Markezi San Xhuliano. Me nj pen t fort ky zotni e ka hartuar kulmin e mizoris me t ciln sundimi turk poshtroi dhe shkretoi nj popull, pr trimrin dhe kapacitetin e t cilit ky shkrimtar ka nj respekt. Por , sikurse e thot edhe vete, nga pozita diplomatike q kish iu desh me i mohuar t drejtat e Shqiptarve me kto fjal: Prandaj Italia interesohet me e ln t paprekur nderin e Sulltanit n Shqipri nga do pikpamje; prkundrazi, me sa 46

t jet e mundur do ta mkmb edhe m dhe do t ndaloj do gj q mund t shkaktoj zhdukjen e sundimit t tij ose q mund t shkaktoj kondita t cilat, hert a von, mund t bhen shkak pr ndrhyrje t huaj ose pr shqetsim t prgjithshm. Me kt shpirt i dnoi Europa shqiptart me robrin e ndyr dhe veimin e tyre nga bota e jashtme, me shtypjen e pasuris dhe t industris s tyre, me paditurin q e mkmbi do dit, me fanatizmin q futi n mes tyre, me varfrin dhe me shtypjen e ndjenjave t tyre. Mundime pr liri Nuk do ta prshkruaj historin e gjat se si Shqiptart me lidhjet, kongreset dhe kryengritjet n do form jan munduar me zhdukur robrin e tyre. Mjafton q Turqia gjat shekujve e njohu pazotsin e saj dhe pamundsin pr t shkelur Malsort. Asnj kmb ushtari turk nuk guxoi t hyj n brendin e maleve. Biles, nj her kur Sulltani desh t msynte Malin e Zi, m par mori leje nga malsort e pastaj mundi t kaloj ushtria e tij. Asnj her nuk doli fituese Europa n planet e saja q me an traktatesh e lidhjesh sht munduar ta fshije emrin e ktij populli nga radha e popujve. Shqipria nuk e njohu traktatin e Berlinit dhe tani po kundrshton edhe marrveshjen e Londrs. Pikrisht n kt koh q po e shkruaj kt libr, Italia ka zn qytetet e bregut Durrsin e Vlorn, pr t vetmen arsye q t gjej popullin me arm n dor dhe i cili patjeter do ta kundershtoj

47

shkeljen e tyre. Mbetet pr t par n qofte se imperializmi, militarizmi dhe detaria, gjra q e kan prur Europn n dhmbin e vdekjes, do ta ruajn kt apo jo nga dnimi pr mkatet q ka br. N qoft se gjykimi i drejt i njerzis do t sjelli nj jet t re t prgjithshme, paqe e vllazrime, duhet t hedh posht e t zhduk edhe diplomacin e fsheht q ka qen dhuna dhe urrejtja e prgjithshme q ka sjell gjith mizorit e sotme. sht kjo lloj diplomacie q e mbajti Shqiprin me shekuj nn sundimin e ndyr t Turqis, e mbyti n varfri, i mbylli dritn e qytetrimit dhe n gjith rrugt q t onin pr n kt vend vun shenjn: sht e rrezikshme - rrini larg. M n fund, kur qe thyer zgjedha turke vet Europa iu vu puns n kt vend duke qethur nga kjo tok pjest gati m me rndsi dhe mbi copn q mbeti mori prsipr me krijuar nj qeveri aq despotike n karakterin e saj saq as qeveria e Stambollit nuk e kish parapar kurr. N vend q me iu dhan ndonj far sigurimi pr liri e nj statut Shqiptarve, Europa pruri nj princ, nj komision ndrkombetar dhe nj organizat t huaj xhandarmrie pr t sunduar Shqiprin, si duket pa e menduar aspak q edhe ky popull duhet t ket nj z n qeverin e tij. Kjo qe haptazi nj tirani absolute. Nj komb atdhetdashs Malsort trima u pergjigjn menjher. Pikrisht si zri q ushtoi npr shpatet e maleve t Zvicrs n

48

vesht e Hapsburgve, edhe zhurma e buris s tyre mbrriti deri n muret e sallave t Uestminsterit t Londrs. Populli trim i Shqipris nuk u tmerrua nga fuqia Europiane. Ata q kishin luftuar nj tirani do t luftonin edhe nj tjeter. Ata kishin vn para fjaln DREJTESI dhe pr do marrveshtje q thirreshin me br, prgjigjeshin: Dboni nj her princin tuaj. Prej Epiri e deri n thellsin e maleve t Veriut u zgjua nj kundrshtim ndaj princit. Nga kjo gj agjentt e Europs dridheshin n portin e Durrsit dhe m n fund e lan tokn Shqiptare. Kto atdhetare nuk priheshin nga diplomat dinak ose t trhiqeshin nga hunda prej ministrash a parlamentarsh. Ata ishin vetm njerz t lir q luftonin pr lirin e tyre dhe t cilt duhet t priten nga Amerikant n tempullin e patriotve.
Amerika nuk e din

Por Amerika rri n heshtje. A nuk ka vapore me kryqzuar detrat pr t shptuar barinjt, emigrantt e Vlors? Asnj shtet nuk u mundua me iu ardhur n ndihm n vuajtjet e rnda ktyre viktimave t diplomacis s padrejt t Europs. Populli i Shteteve t Bashkuara nuk e di faktin q un po i shkruaj kto flet vetm pr ti parashtruar ktyre ndodhin e dhimshme t Shqiptarve trima, t cilt lypin lirin e tyre, t fmijve dhe t niprve t tyre. Mundet q un jam gabim duke vn mshirn dhe bamirsin m n fund, mirpo tirania ka luajtur nj rol t tmerrshm mbi kt popull, edhe pse pak mijra njerz duke lutur 49

hyjnit npr shpatet e maleve t tyre nuk numrojn mjaft. Ajo q numron m teper sht nse duhet t ket apo jo ky popull lirin dhe shptimin e vet t brezave t ardhshm. far mund t bjn Shtetet e Bashkuara t Ameriks Anton Arnu, nj gazetar i shquar frng, m 19 Dhjetor t vitit t kaluar tha pr Shqiprin: Me nj popullsi m pak se nj milion dhe me nj siprfaqe afro 34299 km katror, Shqiqria sht nj vend i pazhvilluar dhe populli i pafat i saj sht duke vdekur. Kjo rrjedh drejtprsdrejti nga sundimi i keq dhe i padrejt gjat shekujve. Praktikisht ska rrug e ura e asnj udh hekuri, ska t holla ose kredit dhe sht e rrethuar nga t gjitha ant prej luftash prve ballit t Greqis, por edhe kndej sht viktim e intrigave. Prsri ata meritojn t jen m mir. Ata nuk vodhn Pjetrin pr t paguar Palin; ata nuk kan qen fallco n punn e tyre. Shqiptart jan nj popull i mir por mjerisht pa agjent shtypi. Pa agjenta shtypi! E vrtet! Si popull i panjohur ka nevoj pr agjent shtypi q historia e Shqiptarve ti bhet e ditur popullit Amerikan, ti bhet e ditur edhe se S hqi pt ar t ja n b ur r a d he gr a s im pa ti ke, mshironjs e liridashs, n mnyr q Amerika ti japi dorn ktij populli pr ta ngritur nga mjerimi n nj jet t r e t lir. Bajroni e vizitoi kt tok por kaloi pr t ndihmuar lirin greke, ndrsa Gladstone qe mbrojts i Malit Zi. Emrat e tyre jan

50

t muar n jetshkrimin e shteteve q ata prkrahn. Gjithashtu edhe disa njerz besnik Amerikan mund t punojn pr lirin e Shqipris. Bamirsi apo drejtsi E kuptoj se mendimi m i par dhe e para gj q populli i jon do t thot sht se Amerika nuk duhet t zhysi duart n punt e prgjakshme t Europs. Por n ann tjetr, do rast pr bamirsi prej nesh sht i mirpritur. Miliona dollar po kalojn oqeanin pr tu ardh n ndihm viktimave t lufts q vuajn n Belgjik, n Rusi, n Serbi dhe n Franc. Sigurisht, mshira pr t shptuar edhe popullin e prvujtur Shqiptar do t trheqi patjetr zemrn e popullit Amerikan. Por nuk sht pun e mir me mkmbur kt popull vetm pr t ngjall viktima t reja pr n frontin e tiranis, padrejtsis dhe t varfris. Mbi kt popull ndihma pr ta nxjerr nga varfria dhe ndihma pr ti siguruar lirin duhet t shkojn doradors. Q Shqipria sht prdorur shum keq prej Europs ska dyshim. Pr tu dhn fund gjith padrejtsive mund t prdoret vetm e drejta. Edhe tani Shqiptart jan me arm n dor kundr Italis e Greqis q ua kan pushtuar tokn; dhnia fund e ksaj do t sjell paqen. Lufta Europiane e ka ln Shqiprin pa qeveri e t humbur n mes t shteteve t tjer. T formuarit e nj vetqeverimi sht nj premtim pr pavarsi t plot. Shqipria e pavarur

51

N qoft se Shtetet e Bashkuara t Ameriks i japin dorn paris Shqiptare duke i mbledhur s bashku pr t zgjedhur npunsat e vendit dhe pr t vn prpara nj statut, ata do t bjn at q Europa nuk mundi ta bj, gj t ciln medoemos do ta shoh t arsyeshme. Europa nuk duhet t tregohet e paknaqur pr nj qeveri q i pelqen popullit vet. Gjasht fuqit Europiane krijuan shtetin e lir t Shqipris, por duke mos qen t zott me themeluar nj qeveri e lan kt vend n dor t fatit. Megjithse marrveshja e Londrs u prish nga lufta, pavarsia Shqiptare nuk mbeti e pa br. Nuk ka fuqi tjetr n faqen e toks q t krkoj t drejt mbi kt vend tani ve popullit Shqiptar. Italia dhe Greqia q kan shtyr ushtrit e veta n Shqipri thon se e bn kt vetm pr t mbrojtur pasurin dhe jetn e vendasve. Populli i Shteteve te Bashkuara mundet ta ndihmoj kt popull duke iu siguruar paqen dhe duke larguar anarkin. Mundet q ti udhheqi Shqiptart me formuar nj qeveri t prkohshme edhe deri sa kta t vihen n udhn e drejt t puns e t prparojn n vetqeverimin e tyre. Nuk e mohoj faktin se gjith kto q thash mund t mos realizohen plotsisht, por do hap n nxjerrjen e liris s tyre, e sa do i vogl qoft, nuk sht kurr i kot. Mundime t tilla doemos do t shoqrohen me prfundime t zyrtarve t lart t qeverive Europiane. Sr Eduard Grei mund ti prsrisi fjalt e bukura t Gladstonit dhe t gjith njerzit nn arm duhet t presin m gzim nj qeveri t rregullt. N qoft se me gjith ndihmat e 52

dhna bashkimi Shqiptar nuk bhet, athere faji bie mbi Shqiptart vet. Ata nu k mund t shpresojn kurr m pr kushte m t favorshme se kto t sotmet pr t fituar lirin dhe vetqeverimin e tyre. Fati i Shqipris Asnjeri nuk mundet t thot se Shqiptart nuk jan t zott pr vetqeverim, sepse asnj rast prove nuk u qe dhn pr t formuar nj qeveri t vetn. Markezi San Xhuliano ka patur t drejt q ka than: Shqiptart jan nj fuqi e paprovuar pr sa i prket vetqeverimit, as prej vehtes e as prej t tjerve. N zakone, n udhheqje, n karakter ose n mundsi u ngjajne shum Skocezve t hershm; jan pikrisht si ata t paprkulur dhe liridashs, gjra q karakterizojn edhe malsort e Svicrs. Koha m e volitshme q pritet pr vendimin e fatit t Shqipris do t vij kur t bhen traktatet e paqes Europiane. Kur t vij kjo dit, pa lejuar ndrhyrje intrigash e shpirtkeqsije, Shtetet e Bashkuara do t qndrojn si avokate t nj populli t vogl e pa fuqi q me plot t drejt e arsye krkon lirin e vet. Duhet shnuar se Austria, Italia, Mali i Zi, Serbia dhe Greqia, q t gjitha dshirojn me e patur Sliqiprin; sht edhe aq e drejt se asnjeri prej tyre nuk dshiron q tjetri t dali fitues. N kt gjendje t punve sht shpresa m e madhe e Shqiptarve. Ata jan nj popull i veant, flasin gjuhn e tyre dhe kan kufi krejt t shquar nga tjert si n zakone ashtu edhe nga

53

natyra e toks. sht larg mendjes q Europa t mundi t ushtroj paqen duke humbur t drejtat e ktij kombi ose duke e ndar tokn e tyre. Ngjarjet e kohs s Vidit e pasqyrojn faktin q pa u siguruar liria e plot e Shqiptarve sht i pamundur ndalimi i lufts dhe parimi pr t ndar tokn Shqiptare do t hapi nj plage t re e t helmatisur n politikn e Ballkanit. Dardanelet do t hapin nj problem mjaft t rnd, zhvillimi i t cilit sht i teprt pr fuqit e mdha, e pr kt nuk sht nevoja ta ngarkojn vehten edhe me nj problem tjetr si ky i Shqiptarve. T drejtat e nj kombi Me sa duket, Gjermania dhe Austria nuk e mendojn m zgjerimin e fuqive t tyre n Shqipri. Dhe as nuk besohet t ken ndonj kundrshtim mbi deklaratat e Sr Eduard Greit q thot: Gjith kombet e Europs t jen t lir t formojn sipas dshirs vetqeverimin e tyre e ti prin vet prparimit t vet n liri t plot; ky ideal i jon prfshin pa prjashtim gjith kombet e Europs, t vegjl e t mdhenj. Kjo deklarat mshiron t vrtetn dhe t vetmin parim mbi t cilin mund t bazohet nj paq pak a shum e gjat. Kjo prjashton do marrveshje e do mendim pr t hequr Shqiprin nga radha e shteteve. Meqense fuqit e mdha jan detyruar me dhn pavarsin Shqiptare si shtet, deklaratat e Sr Eduard Greit jan nj garanci pr vetqeverimin e tyre. Pra, vetm nj kondit mbetet pr tu mbushur nga Shqiptart

54

vet, dhe kjo kondit sht nnshkrimi n mes tyre dhe organizimi kombtar. N qoft se Shqipria sht e zonja me dal para Konferencs s Paqes me prova t sakta se ka zotsi t vetqeveriset, lutjet e saja pr liri dhe pr t mbledhur gjith tokat q i prkasin n baz t s drejts do t jen t pranueshme dhe pa vones. Opinioni popullor i Shteteve t Bashkuara mund ti kujtoj mundimet e veta pr liri dhe mund t bashkohet me ta. Prandaj dera e liris sht e hapur pr Shqiptart. Un kisha me thn se ata e kuptojn rastin, por meqense jan t kputur e t varfr kan nevoj pr ndihm q ta realizojn krejtsisht faktin. Sigurisht Amerika nuk mund t gjej rast m t nderuar bamirsie se sa me ndihmuar dhe me udhhequr Shqiptart pr t siguruar nj paqe kombtare dhe nj rregull t mbrendshm. Nj rast i till nuk ka shembull n historin moderne. Organizatat e paqes mund t shpenzojn miliona n bamirsira, por kurr nuk kishin me br punn q bjn pak mijra duke i prdorur pr t ndihmuar kt popull t varfr, t munduar, t vuajtur e t shprdoruar, pr t formuar nj qeveri dhe si komb i organizuar t dali para Konferencs s Paqes e t krkoj autonomin e vet dhe vendin e vogl nn rrezet e Diellit. sht shpres e madhe se prej ktij konflikti kontinental do t lindi nj vllazri e re n mes t kombeve dhe meqense Shqipria nuk ka autoritet t brendshm pr shkak t atyre q ndezin cmira apo zemrime n konflikte, ajo do t jet i vetmi shtet q do t 55

krkoj m tepr vetmin dhe qetsin pa u perzjer n ngatrresat e t tjerve. Paqja e Europs Simbas opinionit ton, paqa e Europs do t jet nj zbutje e prgjithshme. N t tilla raste paraqitja e Shqipris si komb i vetqeverisur patjetr do t siguroj lirin e saj. Sikurse do shtet tjetr i Ballkanit, as Shipria nuk mund t coptohet e tu ndahet shteteve fqinj. Europa q do t bj paqen dhe ka krijuar shtetin e pavarur t Shqipris nuk mund ta mohoj dhnien e liris s plot n qoft se Shqipria e organizuar u del prpara dhe ngul kmb n t drejtat e veta. Nj shtet i formuar n kt mnyr nuk do t ishte nj kanosje pr paqen e Ballkanit; nuk do t mund t kishte flot q t alarmoj Italin ose Austrin n Adriatik. Ngritja e hekurudhave dhe prmirsimi i porteve t saj do t lejonin miqsisht dhe me an traktatesh tregtare edhe daljen e Serbis n Mesdhe se sa me shkelje e barbarizma. Shqipria e pavarur nn zhvillimin e saj ekonomik do t niste nj jet t re duke kthyer shpatat n plugje, rrugt e verbta n rrug t gjra, katundet n qytete t vegjl dhe qytetet e vegjl n qytete me rndsi. Shqiptart, prve t drejts, mund t krkojn edhe ndihm nga Europa, sepse mbi Europn e krishter bie prgjegjsia dhe shkaku q ky popull qe br skllav e qe varfruar. E kam thn q Europa e krishter n kundrshtim me protestn time shkaktoi q t emigrojn n qarkun e Vlors 100000 katundar,

56

te cilet tani po zhduken nga uria dhe as vend ku me shtire kryet nuk kane; e vetmja ati e tyre eshte qielli.
Detyra e krishter

Ndaj Shqiptareve, krishterizmi Europian dhe mohamedanizmi shkaktojne si njeri ashtu dhe tjetri varferine dhe roberine. Krishterimi qe ne Shtetet e Bashkuara jep liri te plote, vetqeverim, lumturi e mbi te gjitha dashurine, do te japi nje shembull vllazerimi dhe bashkimi ne mes te Shqiptareve. Kunder gjithe shpifjeve qe i jane ngarkuar ketij populli me fjalen e ngurte barbar, une vej keto fjale te zotit Erikson, i misionit Amerikan, i cili eshte dhene mbas Shqiptareve, ka punuar dhe ka vuajtur me ta: Nuk ka popull me shpirtmire e me te sjellshem ne Europe sesa Shqiptaret. Ata si elemente fuqie, burrnie dhe kuraje mblidhen me me te madhen besnikeri dhe japin jeten per fjalen e dhene. Shqiptaret njohin Mohamedin dhe Krishtin si profete, por me kot u luten si per njerin ashtu edhe per tjetrin. Ne emer te kujt ti bejne tanime lutjet per lirine e tyre? Une kam nje besim te qendrueshem se kur shtetet kundershtonjes te lirise Shqiptare do te jene duke heqe frymen e fundit, te pergjakur e te shkateruar dhe grindjet e konfliktet te kene marre fund, vetem atehere do te arrijne ne veshet e tyre thirrjet dhe lutjet e Shqiptareve per lirine e vet. Shpresat Europiane tani perqendrohen per nje paqe duke u bazuar me shume mbi drejtesi se mbi force ne nje vllazerim 57

dhe bashkpunim t prgjithshm. Nj paqe e till do t dij dhe do t pranoj se do rac e do besim ka t drejt me ekzistuar dhe se kufijt e kombeve do t vendosen si sht e drejta dhe ku gjejn m pak kundrshtime. Detyra e Ameriks Un kam n ndrgjegjen time t drejtat dhe lutjet e ktij populli sepse m ra mua shorti t flas e t them pr ta t vetmen fjal shprese, prej nj burimi politik, e cila duhet t ishte thn shekuj m par. Pr kt arsye dhe m tepr pse un jam Amerikan, shumica e kryesis Shqiptar m shikojn me nj far mirbesimi. Edhe tani e ushqejn shpresn se un do tu jap zemr dhe bashkpunim n mundimet e tyre pr liri. Un vetm mund t bj shum pak pr ta, por kam besim t plot se shtypi Amerikan do t vej gjith fuqin e tij pr t ndihmuar formimin e vetqeverimit Shqiptar. sht nj qllim i shenjt ky, e prandaj Amerika do ta bj medoemos. Rasti i Ameriks Pres kshilla dhe ndihma prej t gjith miqve liridashs. Sigurimi i pavarsis Shqiptare mund t jet edhe nj sherbim i madh pr bashkimin Ballkanik dhe pr paqen Europiane. Ndihma e Shteteve t Bashkuara mundet, ose patjetr q shkakton lulzimin e ksaj shkretie t br nga duar njerzish, edhe t japi fruta shum t mira.

58

Kur parmenda e drujt t zhduket dhe vendin e saj ta zej plugu i elikt, athere toka pjellore e Shqipr is m un d t kthehet nga kullot e padobishme n ara gruri e drithi, pyjet do t nxjerrin miliona nn nj prdorim t mir, fuqit e ujrave mund t shfrytzohen, shtretrit e miniereve mund t hapen, knetat t thahen e t mbillen, pemishte t mdha t krijohen, fara t prmirsohet dhe e gjithe bujqsia dhe industria e vendit me metoda shum t lehta mund t shtohet. Princi Odeskalki i Austris thot se delet e Astrakanit mund t zvndsojn racn e mjeruar t deleve Shqiptare dhe ti sigurojn katundarit nj t ardhur t mir. Me nj qeveri t mir, portet dhe lumenjt do t thellohen e do t prmiresohen, do t bhen rrug dhe hekurudha, do t bhen t holla t vendit e do t krijohet kredidhnia dhe shrbimet e postave do t bhen t qndrueshme. Pjest e mdha t tokave qeveritare do tu ndahen me vmendje bujqve, t cilat nn nj administrim t mir do ti sigurojn qeveris nj t ardhur t madhe. Do t ngrihen edhe shkolla dhe do t prgatiten msues q t zhvillojn mendjen e t rinjve. Kam folur me msues n Vlor t cilt ma kan treguar shum t madhe zgjuarsin e djalit Shqiptar. N pak vjet kjo lloj pune do ti ndrroj kushtet e kqia t sotme. Arkeologtt e rinj do ta lartsojn mburrjen e Shqiptarve pr heroizmin e t parve t tyre dhe do ti japin shkencs jo m pak se ata t Shlimanit (1822-1890); biles kjo pasuri e pafund n lashtsi sht akoma e virgjr.

59

Shptimi i nj kombi

Shum Shqiptar t Ameriks m premtojn se jan gati me u kthyer n Atdheun e tyre posa t jepet nj far lirie n Shqipri. Kta, t bashkuar me disa Amerikan t vrtet, do t rikrijonin nj tok t begat dhe n vendin e tiranis e t mizoris s ndryshkur prej shekujsh do t mbillnin farn e liris. Doja t thoja se nuk ka rast m t mir me br mirsi n asnj vend t bots se sa n Shqipri. Jo, nuk ka rast ma t mir bamirsie se me vu n vij vetqeverimin Shqiptar dhe me hap dyert e qytetrimit mbi ta, tcilat magjia e politik Europiane i ka mbajtur mbyllur. Jo bamirsi, por drejtsi sht thirrja e Shqiptarve. Po si? Kto thirrje t bien n vesh t shurdht?
Shpirtrimet pr liri

E dij se ka burra e gra q do t ndjenin nj knaqsi t madhe duke shikuar kt popull t mjeruar t kthehet n lirin e bekuar t t parve t vet, t ciln natyra e ka prgatitur pr ta por njerz shpirtligj e kan penguar. Ka burra n Shtetet e Bashkuara q jan gati me i pre rrnjt e tiranis kudo q t duken; n Shqipri, a nuk jane kto fare n shesh? Ka shum gra q me pasurit e tyre t mdha krkojn t bjn bamirsira pr shpirtin e tyre. Sa gzim t madh do t ndjenin kto duke par nj popull q do ngrihej nga fundi i tiranis drejt liris s tij! Ato pastaj do ta kuptojn vet bamirsin e tyre n jeten e r t nj populli t

60

prvujtur dhe sigurisht do t radhiten n flett e liris s ktij kombi. Prmbi ret e zeza t imperializmit dhe t militarizmit Europian, rrezet e shklqyera t demokracis Amerikane duhet ti ndriojn rrugn njerzve pr nj jet m t mir dhe pr idealin pa fund: Paq mbi tok, vullnet t mir njerzve. Kto mund t shklqejn tani mbi Shqiprin e prvujtur q po krkon lumturin e saj me ann e liris, se nuk sht fajtore pr ndonj ofendim vese pr mbrojtjen e saj. Nuk ka mundim m t mir se mundimi pr t nxjerr lirin e nj kombi. Me ndihmuar nj njeri sht nj bamirsi; me liruar nj popull nga zgjedha sht nj bamirsi e pavdekshme. FUND Me shume ne http://www.scribd.com/shefdomi

61