Daniel Gzulli

S DHE

PORTRETE

DHUNA KY KANCER I SHQIPTARVE

Isha i shtruem n nj Klinik t huej, po mendja fluturonte Atje, prtej deti. Ja, do t kalonin disa dit, ndoshta disa muej, e un do t shrohesha. Po Vendi yn, kur, kur do t shrohet Ai? Cila asht smundja e tij ma e rand q nuk ban prpara? Mbas disa ditsh porosita nj fletore e pen. Kshtu lindn kto shnime n form mozaiku, pa kurrfar synimi t trajtoja deri n shtjerrim kte tem, po ashtu, si m vinin n mend, e tia paraqes lexuesit q ti gjykojm bashk. Dhun: kudo, n familje, n shkoll, n pun; dhun n politik e n media agresiv deri n t folunn e zakonshme gjykime t ashpra, denigruese, nervozizm, munges vullneti me krkue e me pranue rrug e forma bashkjetese qytatare. Jo i dhunshmi arrihet deri atje sa prmohet pikrisht pr kte vler t tij t pamueshme (shih, bie fjala, paqsorin e Atdhedashsin Doktor Ibrahim Rugova, sa balt asht hedh kundr tij); i dhunshmi, prkundrazi, hosanohet (si bie fjala pushtetart tan). Nse e v theksin n kto shnime vean mbi politikn e median, kjo ndodh pse t kqijat q mund t vijn e po vijn prej tyne kan prmasa rrnuese pr damin q sjellin. Ato jan t ngrthyeme me njena tjetrn e te dyja bashk prbajn bazn e dhuns n Vendin ton. Nj media q nuk ballafaqon dy mendime t ndryshme aty edhe krejt t kundrta mbi nj tem, kryen nj shrbim t keq, kurse nj media q ofron si model nj shmtim i fardolloji qoft kryen nj krim. E n mediat tona, jo pr paaftsi profesionale, ndeshim prdit shmtime t tilla. Dikush do t vinte theksin tek vulgarizmi i saj, i kthyem n vler, apo tek paditunia shembullore e jo pak prej politikanve, gazetarve apo opinionistave (si po i quejn), ka asht krejt e vrtet, por kjo do t ishte e keqja ma e pakt. Dhuna e vrtet asht ajo e vetdijshmja, e qllimshmja, e mbrapshta. Nuk po shkputemi dot nga dhuna e miteve, t t gjitha llojeve, e pseodolufttarve, e pseudoartistve, e pseudove n prgjithsi, t ngritun n piadestal gjat diktaturs. Nj shembull i thjesht: Askush nuk flet e shkruen pr nj poet brilant si Fatos Arapi, ndrkoh q lakohen mngjes e dark ata q i krijoi artificialisht diktatura. Kush kujtohet pr t shklqyeshmin Martin Camaj, pr t madhin Jakov Xoxa? E mir. Un q pr formim personal e tradit familjare jam antimonarkist (pra nj sistemi monist), do t doja tu kujtoja atyne zotnive q rrin n shkam, si thonte Fishta, se fashizmi, nazizmi e komunizmi ishin diktatura t pastrta, prandaj kurrsesi nuk mund t quhen monizm e t prpiqen t mbajn ende mbi kreshtn e dallgve mitet e diktaturs, shpesh her zotnues t titullit t shprdoruem Nderi i Kombit. A nuk asht kjo nj dhun e pastr mbi viktimat e komunizmit?

Askush nuk paraqet nj program politik, ekonomik e social zhvillimi. Prkundrazi, predikohet vetm urrejtje, smir vrbuese, babzitje q nuk njeh kufij, dshprimi i shumics s popullsis shikohet si mundsi pr t nxjerr prfitime politike nesr, prandaj edhe ushqehet me do mjet. Pr fat t mir populli yn arrin ta kaprcej frikn, q prpiqen ti kallin politikant e mediat, me guxim e squetsi. Ata q prpiqen t mbjellin kudo dshprim e frik, shtisin posht e nalt Vendit e mbledhin duartrokitje e ovacione mashtruese (shpesh edhe t montueme, si asht ba zakon tua servirin tashma n videokaseta TV-ve, q do t duhej ti refuzonin me neveri). Kta Don Kishot as e njohin thjeshtsin e prulsin (kujtoni prulsin emblematike t t madhit Eqrem abej), po mbjellin er e korrin furtun. Politikant tan hiqen se jan n gjendje t japin gjykime pr gjithka; ata nuk kuptojn, e nuk kan si t kuptojn dika krejt t thjesht: kufizimet e tyne nga pikpamja njerzore, kufizimet e tyne t skajshme kulturore, vean n kultur qytetare e morale. Asht evidente, asht vrtet dika q nuk ka nevoj t vrtetohet, se njerzit e politiks e t mediave bajn gjithka t duken dhe asgja pr t qen. Ju mendoni se nj politikan lexon nj libr, nj monografi me vlera shkencore, q t mund t rritet intelektualisht? Po i duhet atij t rritet intelektualsiht?! Kush ia ka krkue? A nuk kan ba udh t paditunit e t nnshtruemit, kurse ata q kan dasht t ishin dikush, ata q u prpoqn t kishin sadopak personalitet, prfunduen jasht rrethit vicioz t politiks? Gazetart? Vean gazetart televiziv. A nuk i keni dgjue kur flasin, si i ndrtojn frazat, sa as vet nuk e marrin vesht kan than? T lexojn libra? Prse? Q t gabojn mandej e t mos thon ato q i kan porosit me than? Ky asht brumi me t cilin gatuhen sot politika dhe mediat. Prse n kt shkrim ndalem, pra, kryesisht tek politika dhe media? Prgjigja asht e thjesht: prej tyne varet nj bot afariste e mbshtetun shumka mbi krimin e q politikant dhe mediat jan reciprokisht nnprodukt i njens pal ndaj tjetrs. Joq asht e kot t flitet pr nj afarizm t kriminalizuem nse ma s pari nuk shndoshen me themel politika dhe mediat. Po jo vetm politika e media. Ashtu si ata, drejtsia asht nj tjetr nnprodukt i frikshm i bots politike e q media sa e prkdhel ndonjher. Nse do t gjykoheshin ata q prbajn sot sistemin e drejtsis pr shkelje flagrante t ligjit e korrupsion, vshtir t ngelnin t lir ma shum se dhjet prqind e gjykatsve. Arsimi, sidomos ai privat, nuk respekton as parimet baz t edukimit: fmijt e t rijt nuk msojn nga librat, po nga mjeshtrat (msuesit) e tyne. Po nga kush do t msojn, kur vet mjeshtrit jan t padijtun deri ne kufijt e t pabesueshmes e t paskrupull deri n imoralitet? N shkollat shtetnore notat varen nga pjesmarrja n famkqijt kurse private, me fjal t tjera nga paret q vjelin msuesit nga nxansit e trembun. Nga shkollat private, sidomos nga Universitet private, studentt shkojn t padijtun e dalin edhe ma t pakulturuem. Sa pr prgatitje shkencore as bahet fjal. Njoh

universitar q nuk dijn t shkruejn pa gabime as emnin e vet. E Universitet private kan mbi pa kursim, si bunkert. E gjith bota e sotme, e ashtuquajtun e intelektualve, ka nj shkputje t frikshme nga rrajt. Joq, gati gati e konsiderojn arkakike krkimin e lidhjeve me rrajt. Po sjell nj shembull t thjesht q m ka ndodh me nj intrelektual me origjin nga Skrapari pak muej ma par. Tue u prpjek t shtjelloja iden se Luftn Antifashiste e bani populli shqiptar, kurse PK vetm sa e shfrytzoi ate pr interesa t saj e n shum drejtime n interesa t athershme t Beogradit, ai reagoi rrmbyeshm, si gjith lloji i tij, q as lodhet t t kundrshtoj me argomenta, po me etiketime. Ather u zhvillue n mes nesh kjo bised: - A e di ti Hajredin Kondin e Tomorrit? i them. - E kam dgjuar prgjigjet shprfills. - Jo, Hajredin Kondin nuk mjafton ta kesh dgjuar, at duhet ta dijsh. Se ky Hajredin Kondi, mor djal, rrinte si shqiponj atje shpateve t Tomorrit dhe u thonte turqve: Suz, ju, zhaba, atje n Berat! Ktu jam Zot un!. Po prsri kishte nj marak t madh. Kishte marakun ky i bukuri Hajredin Kondi q unat nuk dinin t kndonin shqip. Nuk ishte i kamun, megjithat, bani si bani, dhe m 1905 mori udhn e Bukureshtit q t blinte Alfabetar pr unat, q t msonin t kndonin libra shqip. Pak mbasi doli turku, ra nj dit n Berat t blinte ndonj metr beze pr gra e kalamaj, t visheshin, se nuk i shikonte dot ashtu tek mardhnin. Atje mori vesh se Mali i Zi kishte rrethue Shkodrn. U kthye n shtpi pa humb koh, mori disa fishek hua tek fqinjt, se nuk kishte me se ti blinte, dhe u gatit t nisej pr n Shkodr. Kur u kthye n dark n shtpi i vllaj, Muhameti, e gjet t rrethuem me arm e me fishek. I tregoi se far po ndodhte n Veri. Jo, - i tha i vllaj kjo sht rradha ime. Dhe u nis q me nat pr n Shkodr ku luftoi pr katr muej bashk me lufttar t tjer. Katr muej askush nuk e dinte nse ishte gjall apo kishte prfundue tek t shumtit i bukuri Muhamet Kondi. Kur m 1939 ra zija e fashizmit n Shqipni, si ishte n nderin e Kondve, mori armn n krah e u bashkue me lufttart e liris Avniu, djali i Muhametit. Nuk i tha Partia m 1905 Hajredin Kondit t shkonte deri n Bukuresht e t blinte Alfabetar pr unat. As Muhametit t shkonte n Shkodr e t kthehej me plag. As Avniut, nuk i tha Partia, po atdhetarizmi i bukur i Kondve, t ngjeshte arm e t luftonte kundr fashizmit. Ja, kte bani pseodohistoria q ke msue ti, u hoq shqiptarve shpirtin liridashs q e kan tregue n mijvjear, aq sa jemi ndr t pakt popuj t lasht q flasim ende gjuhn ton. Kshtu i thash intelektualit nga Skrapari, q nuk ngurroi t ma bante pyetjen trashamene: - Po ju, nga i dini kto? - Sepse Shqipnin, more djal, e kemi t pakt e t vuajtun, prandaj duhet ta duem edhe ma shum. Po q ta duem, duhet ta njohim, duhet ta dijm, jo ta kemi dgjuar.

Mirpo media vazhdon t megafonoj me zadhnsit mjeran t kohs q prendoi, ata, t ricikluemit, rrnimtart, t dhunshmit. Tash e par ajo njolloset nga shkrime e intervista t Ramiz Alis, N. Xhuglinit etj. Po jo vetm politika e media. Nj shfaqje flagrante e dhuns ndaj qytetnimit n prgjithsi e bashksis n veanti jan t ashtuquajtunat ndrtime pa leje q Shteti nuk vonon e i prligj. Si mund t shprfillen me heshtje ndrtimet mbi zonat arkeologjike disamijvjeare, ato pothuaj zhyt n det tue u heq dhunshm hapsina pushuesve, buz lumejve etj.? N Lezhn time, bie fjala, nuk ke mundsi as t shtitsh ma n Kodr t Kshtjells, pse rrugt e lashta me dymbdhjet portat e famshme, jan nderpre nga ndrtime t paligjshme, nga kopshtije e gardhiqe, ashtu si iu hoq barbarisht qytetit mundesia pr t pas shetitoren buz Drinit (si ishte edhe n planin rregullues t qytetit) pse disa zngjin t rij kan shtri hekur e beton pr bar-restorantet e tyne vulgare. Ka edhe ndrtime t tilla ligjrisht t miratueme nga institucionet kompetente, nga Komuna e Bashki, deri tek Qeveria, cilado ka qen ajo. Une e di, por nuk kam fakte. Pron e kujt jan gazetat, TV, kujt i shrbejn, si shrbejn, si brtasin pr liri fjale ka nnkupton shpif e vill vner kundr kundrshtarve t padronve t mi, shpif e vill vner, si dika do te mbes, dikush do t na besoj se mbrojm t drejtat, lirit e prralla si kto? Pron e kujt jan, pra? Si e thash, un e di, po nuk kam fakte. Ather nuk m mbett tjetr ve t them: Zot, mos na hiq lirin e fjals! Do t ishte shum e trishtueshme, rrnuese pr kombin ton, t cilit iu hoq kjo liri e shejt pr 45 vjet. Por, ama, lirin pr t than t vrtetn, n mbrojtje t interesave t kombit, jo lirin pr tu shrbye padronve, vean atyne t ricikluemve. Nse liri fjale quhet ajo e Abdi Baletave, n momologjet e tij t pshtira, q kan pafytyrsin t hedhin balt deri mbi Heroin Kombtar, Gjergj Kastriotin, ather mjer liria e fjals e mjer na me te! Thonte Anton Harap se fanatizmi asht antifetar. Tashti, shteti yn, pr tu heq respektues ndaj besimeve, ka shpall kund nja njzet dit n vit festa fetare zyrtare, n vend q t ishin vetm dy: Bajrami i Madh dhe Krishtlindjet. Invazionet klerikale n jetn shoqnore, vean n Kosov e Maqedoni, jan gjithashtu jo rrall me prmbajtje t elementve t dhuns me rrjedhoja negative t pallogaritshme. Pr kte nuk ngurrohet aspak t flitet tue fallsifikue n thelb Kuranin dhe Ungjillin. Kta klerik harrojn se Naimi i madh na pat msue se dielli lind andej nga prendon e se Pashk Vasa na la vargun monumental Feja e shqiptarit asht Shqiptaria. Ja pra, ku kthehemi prsri tek Anton Harapi, se fanatizmi asht antifetar, pr rrjedhoj antishoqnor, pr rrjedhoj antikombtar. Besimi i vrtet, i mirfillt, i pastr, predikon dashunin dhe faljen, jo dhunn e urrejtjen. Besimi duhet t jet nis e sos shrbim ndaj njeriut, sidomos ndaj ma t dobtve. Shum klerik, t besimit t krishter qofshin apo musliman, predikojn frikn. Them se aty ku fillon frika ndaj Zotit, pushon edhe besimi n t. Pa hy n eshtje drejtprdrejt fetare, se do t ishte nj zgjatje e pavend, due t kujtoj se institucionet fetare, e prsris, t do besimi qofshin, duhet t udhheqin e shoqnojn besimtart drejt

mirsis, jo t prpiqen ti nnshtrojn e ti krcnojn ata me ndshkime hyjnore apo toksore, si po ndodh ndr ne, vean n disa vise, ku klerikt po prdorin gjith agresivitetin e tyne, aty edhe forma korruptive krejt t amoralshme, pr t nnshtrue apo keqprdor besimtart tue ndikue jasht do tagri mbi jetn shoqnore e politike t Kombit. Dhuna n familje: burr/grua, prind/vajz, deri edhe tek djal/nan, apo vlla/motr, jan shfaqje pothuej t prligjuna n nj mendsi jo rrall t mbshtetun edhe nga pseudoklerik, deri tek organet e drejtsis. Mjafton t lexosh dy-tre vendime divorci t Gjykatave tona dhe do ta kuptosh menjher se n gjykimin e njerzve t drejtsis peshojn fare pak Kodi Civil e ai i Familjes, sa pr ilustrim juridik, po mirfillit pjesa arsyetuese e vendimit mbizotnohet nga mendsia barbare e gjykatsit, e trashgueme nga gjyshi apo nga mjedisi rrethues shprfills ndaj t drejtave ma elementare t grave. far din burrat shqiptar pr kujdesin e mirrritjen e t porsalindunve? Asgja ose pothuej asgja. E pra ato q fmija mson n vitet e para t jets (sidomos n 3-4 vitet e para), nuk mund ta msoj kurrma gjat jets. Po na jemi kaq shprfills ndaj edukimit t ma t vegjlve (detyr q kujtojm se u prket ekskluzivisht nanave), sa qendrimi yn inaktiv e shpesh edhe agresiv, nuk asht tjetr vese dhun e pastr ndaj t mitunve. Prse t uditemi ather nse prdit shohim fmij pothuej t traumatizuem apo t rij e sidomos para t rij t orientuem? Padurimi (rrmbimi, gjakngjehtsia). Me konceptin padurim shpesh her duhet t nnkuptojm edhe ndonj vuejtje personale. Por na durimin (dhe padurimin) e kemi t dy llojeve e q t dy t papranueshm: Durojm padrejtsit e shtetit e prgjithsisht t institucioneve, deri, ndonjher, n poshtnim, ndrkoh q duhej t ishte e kundrta, ti kontestonim ata, natyrisht, jo me dhun, por me mjetet ma civile e ma paqsore t mundshme; - Padurimi yn asht emblematik, nevrastenik, arrogant n mardhanje me individ t tjer; e pra duhej t ishte e kundrta: t ishim t paqt, t prpiqeshim me u marr vesht aty edhe n zgjidhjen e ndonj konflikti t fort interesash t dinim me fal qendrimin, ndoshta, t qortueshm t t tjerve. Pra, jo vetm politika e media, por shumka, vetiu, rrjedh prej tyne. Ka qen e trishtueshme pr mue kur nj djal i mir, 21-vjear, m tha se do t kishte dasht t fitonte Edi Rama, jo pr rrjeshtim politik, jo jo, por sepse do t donte q n krye t shtetit t ishte nj nga Jugu e jo nga Veriu. Dhe kte, e prsris, e thonte nj 21-vjear! E njoh, e due, pse n thelb asht djal i mir, po nn trysnin rrnuese t politiks PD PS, Jug Veri, arrin deri n paragjykime t tilla t pabesueshme, veanariasht kur bahet fjal pr nj t ri. Kur i thash se pr mue do t ishte njlloj q kryeministri t ishte nga Saranda apo Dibra, nga Permeti apo Shkodra, ai vazhdonte t kambngulte se do t kishte dasht q kryeministri t ishte nga Jugu. Nuk ka dyshim se nj mendsi e till nuk asht tjetr vese rezultat i dhuns n politik.

Urrejtja, smira, babzitja dhe dshprimi jan smundjet ma t randa q mund t prekin shpirtin ton. Prej tyne mund t zan fill nj seri veprimesh t dhunshme jo thjesht individuale, por shpesh edhe me prmasa kombtare. Mjekojm edhe nj bith a nj premje me brisk rroje, por nxisim urrjtjen, frenojm gzimin pr mbarsin e tjetrit, ushqejm smirn, predikojm ligj e drejtsi, por nuk i vem fre krimit q vjen prej babzitjes; egzaltohemi edhe nga nj premtim mashtrues, biem pre e dshprimit edhe pr zhgnjimin nga nj miqsi n facebook. T gjitha kto i hapin jo nj shteg t ngusht dhuns, po e lshojn ate si nj prrue malor mbi t mbjellat mbas nj shiu t gjat e t t rrmbyeshm. Kto nuk msohen n libra, nuk msohen n Kish e as n Xhami; kto msohen n kontaktin e prditshm me t afrmit, pa paragjykime e mbrapamendime, e ather nuk do t ket ma shteg dhuna. Ktu fillon edhe ndalimi i shkatrrimit e po ktu hidhen themelet e nj t ardhmeje me pamje ma njerzore. Nuk jam as mund t jem predikues, sepse m mungojn n radh t par ato virtyte q duhet t ket predikuesi. Ato q i them e i shkruej i kam marr n radh t par nga gabimet e mia n jet, ashtu sidhe prpjekja e papreme pr tu ndreq, pr ti prmirsue, pr tu rrit n pikpamje njerzore. N rastin ton tema q shtrohet asht e thjesht: Nga do t nxjerrin msim t rijt shqiptar, nga mngjesi deri kur flejn n mes t dhuns, vean asaj politike dhe mediatike? Prse n shnimet e mia duket sikur hidhem deg m deg? Sepse dhuna nuk asht harmonike, ajo asht pikrisht kshtu, si nj mozaik i ndrprem nga damtimet e shekujve. N mes dhuns s individit n shtpi (ndaj grues apo s bijs), kemi buzqeshjet n mjediset publike, sjelljen prej xhntlmni. Por e gjitha asht e gnjeshtrt, sepse ai q asht i dhunshm n familje, nuk mund t mos jet i dhunshm n Kuvend apo n Qeveri, apo n mbledhjet e kryesis s partis s tij (M lejoni q ksaj radhe fjaln parti ta shkruej me p t vogl, se kemi nj jet q Atdhe e shkruejm me a t vogl pr turp, sepse kshtu than gjuhtart kurse parti me p t madhe prsri pr turp, sepse kshtu thonin gjuhtart). Pra dhuna, kjo dukuni tragjike e jets shqiptare, nuk mund t shfaqet n nj vend e n nj tjetr jo. Nj i dhunshm n shtpi, si e tham ma par, nuk ka si t mos jet i dhunshm n Qeverisjen e Vendit. Nse atje nuk e shfaq haptas, kte e ban nga frika, pse asht burracak. T dhunshmit gjithka mund t jen, por jo trima. Ve t tjerash ata, t dhunshmit, nuk kuptojn nj gja fare t thjesht. Ajo, dhuna pra, heret a von do t kthehet kundr tyne. do iluzion tjetr fitimtar nprmjet dhuns asht i rrejshm. Sa pr ilustrim po marrim tre personalitete historike botnore, emblematikisht t dhunshm: Stalinin, Hitlerin e Musolinin. Ngadhnjimi i tyne ishte sa el e mbyll syt, mashtrues, kurse balta e historis mbi ta do t jet e prjetshme. Njerzit, pothuej t gjith, do t donin tu rrinin sa ma larg institucioneve, t mos kishin pun me ta. Prse? Sepse tek ato nuk gjejn

drejtsi, prplasen me korrupsionin ma t paskrupull. Si mund t jet ndrysh ma i dhunshm shteti se sa thuejtja e shtetasve t vet? Tek na nuk egziston as si mendsi institucioni i pajtimit t interesave t kundrta, qofshin ato n mes privatve, n mes privatve dhe shtetit, apo institucioneve n mes tyne. Pajtimi i interesave t kundrta as q tentohet, prkundrazi, t gjith jan t gatshm pr prplasjen e mundshme, prplasje e till q duhet t oj n asgjasimin e njenes pal. Arrihet deri atje sa t ndjehen krenar kur e arrijn kte, pra poshtnimin e tjetrit. A nuk asht kjo nj dukuni q e ndeshim prdit, sidomos n politik e media? Nuk m asht aspak e vshtir t kuptoj se jeta shoqnore n Prendim nuk asht fush me lule. Si e ka than rilli, me sarkazmn e tij emblemartike, kapitalizmi asht sistemi ma i keq q njoh, me prjashtim t komunizmit, nazizmit e fashizmit. Pra, asht e kuptueshme, tue qen i till, nuk mund t shmangej dhuna as atje, sado e sofistikueme apo e kamuflueme t jet. Por, gjithsesi, dhuna asht gjithmon nn shnjestrn dhe mbikqyrjen e shoqnis, q nuk lejon kaprcimin e kufijve t rrezikshm pr bashksin. Prkundrazi, tek na dhuna asht sistem dhe e mbshtetun fort n dy kamb: Kamba e par, ajo ma e fuqishmja, asht binomi pushtet-media dhe gjith bota rreth tyne; kamba e dyt, shpresojm prdit e ma pak e fuqishme, asht kultura e mangt qytetare e ndrthurun kjo me mendsi arkaike t trashgueme nga pushtimi i gjat osman, por edhe t risjella koht e fundit nga element e grupe q shpresojm t mos gjejn lehtsisht terren n Vendin ton. Ajo q m shqetson asht se kto dukuni negative gjejn streh dhe jehon n media. Nuk jan t pakta e as t parandsishme TV e gazeta q servirin dhunn si vyrtyt, e mbshtesin ate me t gjitha format e mjetet. Tek ne lajmi asht i kushtzuem nga interesi i ktij apo i atij elementi apo grupi. Norma se fakti asht i barabart pr t gjith, kurse interpretimi individual, n mediat tona asht krejt i shprfillun. Lajmi krijohet, stiset, me ose pa porosi, por n interes t dukshm, e shpesh haptas kriminal, n t mir t ktij apo atij e n dam t shoqnis. Shikoni przgjedhjen e t ftuemve, gati gjithmon t njetit. Ata jan n 95 % t rasteve njerz t lidhun me diktaturn apo klasn kriminale t organizatave t ndryshme. Edhe ai 5 % q mund t ftohet jasht radhve, prbahet kryesisht nga tipa babaxhan, pak t aft, lehtsiht t manipolueshm nga gazetar t pamoral. Aq e vrtet asht kjo, sa asht krijue prshtypja (absolutisht e gabueme), se njerz t aft mund t gjenden vetm n lukunin e ishdiktaturs. Dhuna asht arma e t dobtve, atyne q nuk jan n gjendje t kuptojn far do t thot prkushtim, prvujtsi, atyne q nuk jan n gjendje ti thrrasin intelektit, atyne q nuk jan n gjendje t kuptojn se me mjete e rrug paqsore mund t arrihen rezultate t paimagjinueshme krahasue me ato q arrihen me ato t forcs s dhunshme. Pushteti moral (shpirtnor) i individve paqsor qendron mbi do lloj force t dhunshme. Para abejt t prvuejt edhe komisart ma arrogant e agresiv ndjeheshin t armatosun. Nse edhe shkelqimi i abejt nuk ia mbush mendjen ndokujt, ather le t kujtojm Jezusin e Sokratin, q edhe me flijimin e jets, prej ma se 2000 vjetsh vazhdojn t fitojn ndaj dhuns.

Gandhi, i madhi, asht figura moderne ma prfaqsuese e antidhuns. Madhshtin e tij nuk mund ta vej askush n dyshim. Mirpo, kur atyktu, n Europ e prtej, filluen ta cilsonin Rugovn Gandhi i Ballkanit, disa shtrembnuen buzt e nuk ngurruen t hidhnin edhe balt mbi t, po nuk kaloi shum koh e, pr k ka mend n krye e sy n ball, nuk asht e vshtir t kuptohet se balta q hodhn mbi Rugovn asht kthye dyfish e ka ra mbi ata q u prpoqn me dshprim t njollosnin pacifistin e madh. Nuk jetojm n koh heroike e as biblike t shkojm n kryq si Krishti, q sfidoi perandorin ma t fuqishme t kohs n mbrojtje t s vrtets pa ngrit as dorn t mbrohej nga dhuna e prbindshme e Pilatit romak mbi t. Por edhe prgjigja e dhunshme, qoft edhe vetm verbale, nuk gjen asnj justifikim dhe pjell srishmi dhun n seri, pra shkatrrim t pashmangshm, pikrisht kur kemi aq shum nevoj t ndrtojm, ma par se ura mbi lumej, ura mirkuptimi n mes nesh. Sot propagandohet me t madhe se nuk asht koha e idealistve dhe parimorve, por e pragmatistve. Nuk besoj se nj pragmatist realizon nj jet ma t suksesshme se nj idealist me parime t moralshme. Pikrisht n pseideologji t tilla pa kurrfar themeli si asht pragmatrizmi, i on njerzit n veprime shpesh her kriminale pra srishmi shfaqet n sken dhuna. Kte teori e praktik e kan ba veanarisht t tynen disa afarist t suksesshm, q pr realizimin e qellimit, nuk ndalen para asgjaje. Po t duem, marrim si shembull afaristin famkeq t Grdecit, po ai nuk asht i vetmi dhe ka shum t ngjam as ma pragmatisti. Delijorgji, nuk ka dyshim, ka pas lidhje kriminale me segmente t politiks, si i thon fjals, kndej e andej detit. Por ka edhe nga ata q nuk kan lidhje: Ata i kan n dor segmente t fuqishme t politiks e pothuej gjith mediat. Ku qendron, simbas meje, mkati themelor i mediave? T thuesh apo t shkruejsh dika t paplqyeshme pr shumicn, dika n thelb t gabueme, nuk asht dhun. Dhuna e vrtet, e dnueshme, qndron n programe a shkrime qellimsiht t dhunshme, me fjal t tjera, t damshme pr kundrtshtarin pa asnj baz ligjore, etike e sidomos morale. Pse e drejta morale qndron mbi do t drejt, mbi t drejtn ndrkombtare, kushtetuese, penale, civile, adminsitrative e kshtu me radh. Ja q, gazetari yn, qellimisht shprfill ma s pari t drejtn morale e kjo asht dhun e pastr. Shqiptart shpesh her ndjehen t poshtnuem nga arroganca e politiks, nga dhuna e medias, nga institucionet n prgjithasi e t do lloji, por si pr mrekulli nj mister i vrtet kurr t mundun. Ata vazhdojn prpjekjet e tyne nprmjet nj udhe kalvar pr triumfin e s vrtets e t s drejts. Po kto prpjekje duhet t zane fill me prpjekjet me shmang dhunn n do qeliz t jets shqiptare. Na sot nuk mund ta kemi vshtrimin drejt majave t Himalajave, prkundrazi, vshtrimi yn tash pr tash rrok vetm majat e kodrave. Duhet t msohemi t arrijm s pari kto maja t ulta, mandej ta hedhim vshtrimin drejt majs s Tomorrit, ku ka selin Dodona. Pa pr Himalaja ka koh.

Ja, kto ishin pra ato mendime mozaik q m vinin n mend ndrsa isha i shtruem n nj Klinik t huej. Nse lexuesi asht i nj mendje me mue dhe hesht, qendrimi i tij do t ishte i fajshm. Por edhe nse nuk asht n nj mendje me mue dhe hesht, prsri qndrimi i tij asht i fajshm: le t thot ku e kam gabim. Pse asht e drejta ime edhe t gaboj, por nuk asht e drejt e askujt me hesht, sakoh q punt shkojn kshtu si shkojn. Ajo q fajson median pa asnj mundsi prligjjeje asht fakti se pothuej kryekput u prkushtohet thashethamave t pallatit, me fjal t tjera, znkave mediokre, t shtiruna, t pamoralshme t politikanve e n mes politikanve. Mediat injorojn pothuej krejtsiht skamjen e nj pjese t konsiderueshme t popullsis, sidomos asaj rurale, ndrsa nj pjes tjetr fare e vogl pasunohet n mnyr marramendse, jasht do logjike t ekonomis s tregut lir, pra, natyrisht, kriminale. Sa her koht e fundit m kan ardh srishmi n mend vargjet e ajupit: Ca kan sa sdin kan, Ca skan as t han. Media asht shprfillse ndaj rritjes s frikshme t papunsis dhe mjaftohet me shifrat n prqindje e t rrejshme t Institutit t Statistikave, ashtu siedhe pr tregues t tjer. T vjen ndr mend se si 25 vjet ma par merrnim mime ndrkombtare pr mirushqimin e popullit (nga ndonj grup marksist-leninist) kur ishim n kulmin e nj vorfnie rraskapitse. Them media hesht, sepse asgja tjetr nuk e ka forcn denoncuese t saj, jo se nuk ka prgjegjsi shteti, ai, dihet, asht ma s pari prgjegjs (me gjith dyshimin nse egziston shteti i mirfillt tek na apo jo). Dhuna kanceri i shqiptarve, nuk krkon investime q t zhduket. I vetmi investim do t ishte vullneti i mir pr nj bashkjetese t qytetnueme n do qeliz t shqnis, nga familja, tek shteti.

GJUHA SHQIPE, E MIRA, E MJERA

HYMJE E TRISHT - Para TV Jam para nj stacioni televiziv t Tirans. Ndjek fundin e lajmeve e mandej nj pjes t koncertit n vijim t tyne. Ndjehem i lodhun e i trishtuem. Folsi i lajmeve shprehet si t ishte nj i huaj q me mundim ka arrijt me e kap disi shqipen, por gjithsesi asht ende i pasigurt. Fjalit jan gjith qoshe, me nj renditje t gjymtyrve pa kurrfar logjike, thekset vendosen sa andej kndej pa kriter, mbrapashtesat jan krejt t pavend, fjalt e hueja, q nuk rrin kurrkund n kontesktin e lajmit, vrshojn e prbaltin shqipen mjerane t djaloshit t pispillosun, nj inglishmeni tipik, q, prej se nuk di shqipen, e prbalt me barbarizma, si i gjith lloji i tij hibrid. Mandej i vjen rradha koncertit. E drejton nj vajz, q, po t mos fliste, do ta kishte anda me e kundrue. Po nis e flet e ather t mbrthen prap ai trishtimi i par. N shqipen e saj ka vetm ndonj nyje, ndonj mbrapashtes .. turke e nj mjerim t pafund gjuhsor. Vrshojn prestigjoz e famoz, shyqyr e grazie, premna t pakufishm n vend t vetorve, fjali mungesore q u mungon edhe kumti ma i thjesht, nndialektalizma t nxjerra nga syndyqet e gjyshes dhe O. K.. Nuk ka vend me than Fale, Zot, se nuk di ka ban. Marr pultin e kaloj tek nj stacion kosovar. T duket sikur gazetarja e ka harrue serbishten e po prkthen me vshtirsi, aq shqipe t prudnueme flet. Sa pr omonimet e toponimet nuk merr as mundimin me i prkthye pse i shqipton serbisht. E me iu prshtat standardit, flet nj labe t rreshkun si t Malo Smokthins. Shuej televizorin e rri e mendoj. Po ske pse mendohesh gjat. Kjo vorfni gjuhsore, pa dyshim, ka dy shkaqe: - Vorfnimi q i bani shqipes famkeqi Kongres i Drejtshkrimit i vitit 1972, q i preu arterie e vena, i kputi mish e i shpuploi koca, e degdisi n nj fosile t ngurrtsueme q sasht as tosknisht, jo ma shqip; - Nj lloj i ri inglishmensh t Tirans e t Prishtins, zengjin t ri, q kan gazeta e televizione, kan vajza t bukura, q i veshin (o ma mir - i xhveshin) allafranga e u ven nj mikrofon n dor edhe pse vesa nuk i le hunda me hangr bar, si thonte im at, ndjes past, aq berr jan. Dhe e keqja as fillon e as mbaron ktu. E keqja filloi at dit q erdhn n pushtet sejment e shkjaut, komunistt. E keqja vijon me po ata ndr institucione, gazeta, televizione, q sakn se tunden prej istikameve bolshevike t 1972 e nuk pranojn t ndryshojn nj presje,

sikur vendimet e marra nn vshttrimet e rrepta e trysnin ma t egr t pushtetit t kuq t ishin libri i shejt i shqipes. E vorfnimi i shipes vijon pa mshir. 1. Po prse u dhunue shqipja? Edhe ta kishim n dor sjemi nga ata q kllasim gjindarmrin n fush t mendjes Faik Konica Prgjigja asht e thjesht: N vazhdn e tragjikes luft e klasava, zbatue skajshm si askund tjetr n Shqipni, sa oi n tjetrsimin e njeriut, nuk duhej lan gja pa provue: aty edhe gjymtimin e gjuhs shqipe, largimin e saj prej rrajve pellazgo-iliro-shqipe, vofnimin e saj aq sa t mos t mund t lexoheshin e t kuptoheshin ata q na lan trashigimin ma t shtrejt gjuhsore e kulturore, prej Buzukut te Fishta, shkputjen prej kulturs europiane pjes e s ciles jemi q n ag t historis njerzore, pramjen n mes krahinave e besimeve, t gjitha kto ve me muejt me mbajt ma leht sundimin gjakatar. Si do komb, si do popull, edhe na kemi vlerat e t metat tona. Por nse kemi tri dukuni pr t cilat vrtet mund t krenohemi, ato jan: - Jemi populli i vetm n Europn Jugore e ma gjan q trashgojm nj gjuh q i ka rrajt qysh para se t shfaqeshin n histori Roma, Athina e vet Troja; - Jemi ndr popujt e pakt q nuk patm kurr prplasje e urrejtje n mes krahinash; - Jemi ndr t paktt popuj, aty edhe popuj t quejtun djepi i qytetnimit, ku nuk ka pas kurr as ma t voglin konflikt ndrfetar. Po kishte ardh kolera e kuqe e rrajt duheshin pre, duheshin tha, pramja duhej t kishte t gjitha ngjyrat, aty edhe ato mes tosksh e gegsh, n mes t krishtenve reaksionar (prandaj edhe duheheshin pre rrajt me ta) e pjess tjetr t popullit, duhesh shkatrrue gjithka ishte ma e shndetshme q t sundohej ma leht. Asnj arsye tjetr shkencore nuk mund t kishte n kt gjymtim, pse t bahej fjal pr njsim t shqipes ishte antikombtare, pse shqipja e njsueme ka qen q n krye t kohs. Tash po, mbas shmtimit t 1972, ajo nuk asht ma e njsishme, por vetm nj pjes e trungut q mezi ushqehet n rrajt s shumti t preme e shtrzon e lodhun. E kjo u arrijt tue kall gjindarmerin, i miri Konica, n fush t mendjes, me fjal t tjera, me dhun t pushtetit komunist. 2. Si u dhunue shqipja? E para, tue shpla trut e njerzve nga kujtesa historike, sikur para kolers s kuqe nuk kishte gjallue asgja n Shqipni e lum na q na erdhi kjo far e mbrapsht. S dyti, shtrimi i ashtjs s gjuhs si dukuni e lufts s klasava e tue e shtri kte luft tashma edhe n plan territorial.

S treti, tue qit n harres, ku me t ndaluem me ligj, ku me zhdukje t veprave e deri t vorreve t Atdhetarve t akullt, atyne q na kishin lan porosi dashunin pr Shqipni, pse Atdhetaria u quejt nacionalizem e si rrjedhoj antagoniste me ideologjin komuniste. Pikrisht pr kto arsye u harruen prpjekjet sa t fisme aq edhe shkencore t Komisis Latrare t Shkodres 1916/17, u lan n harres prpjekejt q ban atdhetar e gjuhtar t dors s par, aty edhe n koh te fashizmit, pr nj shqipe t prbashkme. U vendue - thuhet n njoftimet e punimeve t Komisis - me themelue nji orthografi sa ma tepr t prbashkme pr t dy dialektet. E u shkue deri atje sa shkodranishtja u pall gjuh e klerit reaksionar. Ajo, si gegnishtja mbar, u shpall gjuh e deklasuar. (Se si mund t quhet nj gjuh q flitet prej ma se katrmij vitesh e klerit reaksionar, apo e deklasuar, ve mendjet e orodituna mund ta rrokin). Shkruen M. Elezi: Politika gjuhsore dhe gjith politika ndaj Veriut synonte shfaktorizimin e Shkodrs e t krejt Veriut si qendr e mbshtetje e palkundshme n prpjekjet e gjith shqiptarve me e kthye Shqipnin kah vlerat kombtare, kah Perndimi, kah vetvetja. U shprfillen edhe mendimet e gjuhtarve t medhej si Majer e Jokli, pse ata, gjuhtar borgjez, nuk kishin pas fatin t njihnin veprat e shokut Stalin mbi gjuhsin! Veriu u identifikue me Kishn Katolike (q i bante e i ban nder pse, si asnj simotr e saj, ka dhan ndihmes t pamueshme e t pamueme si n ruejtjen e gjuhs e t kulturs amtare, ashtu edhe n prhapjen e kulturs europiane, jo q ka qen nxitsja kryesore e lvizjeve pr liri), e si kundrshtare e kolers s kuqe, u masakrue ma barbarisht se askund tjetr n bot. E u mohuen shkollat. Na del se e para shkoll na paskish qen themelue aty kah fundi i shekullit XIX n Kor, kur t dhana t drejtprdrejta e sidomos t trthorta na msojn se shkollat n kto an duhet t ken mbi dymij vite. Na shkronjat i morem prej Ilirve, thot Plini. Jan t dokumentueme shkolla t mesme t paktn n shekullin XVII n mbar Veriprendimin. N Obot kishte shtypshkronj qysh m 1493. ka kishte me iu dasht shtypshkronja nj populli q nuk di me shkrue e me lexue? Por jo, zotnij, jo, na nuk duhej t kishim rraj, a ti kishim ato sa ma t pakta, sa ma t cekta, q t shpallnim ardhjen e Zeusit t Kuq si shptim e prparim pr kt Vend. 3. far humbi shqipja? Puna pr shkatrrimin e shqips filloi me ballafaqimin rrnues n mes dy kryedialekteve, n vend q t flitej e t punohej pr nj gjithprfshimja, pr mosprjashtime, pr trajta q t ruenin mbarshqipen e t banin lehtsisht t kuptueshm si Naimin ashtu edhe Fishtn. Filloi, pra, me asgjasimin e ma shum se gjyss s trungut deri n rraj me shpalljen jasht ligji t gegnishtes. Jo se tosknishtja asht pa vlera, Zot na ruej, asht shqipja ime, por, si e kan than t tjer para meje, nj dialekt asht gjithmon ma pak e ma i vorfen sa mbar gjuha.

N kohn kur flitej pr marrjen si pajtor t t folmes s Elbasanit, maraku i Fishts, Mjeds etj., ishte mos me humb asnj form t randsishme t tosknishtes. Mustafa Merlika, nj prej t mohuemve t mdhej, dje e sot, thot se do t marrim dialektin e Elbasanit si pajtor, por tue prfshi mbar shqipn. E shembuj se si atdhetar e gjuhtar t dors s par, jo Manol Konom mjeran e lloji i tij q e shitn shpirtin shtat her, kambngulnin pr nj norm gjuhsore gjithprfshimse, mund t sillen pa numur, prej 1916 (Komisia Latrare e Shkodres) deri te Fashizmi i zi (por do t vinte Fashizmi i kuq q do t shembte me themel gegnishten reaksionare Zot na ruej mendt e kres, deri ku mundet me arrijt urrejta e verbueme!). Pra, qysh n krye duhet than se me famkeqin Kongres t Drejtshkrimit 1972 shqipja humbi njheremir gegnishten, pasunin e saj kulturore (prej Ciklit t Kreshnikve te Migjeni, prej Buzukut, Budit, Bardhit e Bogdanit te Fishta, prej t amblit Mjeda te rrfimet e Anton Harapit), humbi nj pasuni t pallogaritshme leksikore e frazologjike, humbi nj form t menduemi e t shprehuni, humbi shpirtin e pjess ma t madhe t popullit t vet. Se kur humb gjuhn, humb shpirtin. Merrni Fjalorin e Gjuhs s Sotme Shqipe e do t prekni me dor aty flijimin i nj pasunie t pallogaritshme t gegnishtes, nsa u hapeshin dyert n katr kanata fjalve me prejardhje greke apo sllave (nuk po flas pr turqizmat kamturqisht edhe n trajtesat e shokve gjuhtar) . Nsa n t dy fjalort, at t quejtun t Drejtshkrimit, ashtu edhe n Fjalorin e Gjuhs s Sotme Shqipe, ndesh fjal t hueja, ma krejtsisht t hueja, q skan si hyjn kurrsesi n fjalor t shqipes, si: banj maria, delikt, alivanosem, e sa t tjera; apo fjal t shtresimeve t ndryshme kohore, sidomos prej turqishtes e greqishtes, por edhe prej frngjishtes, italishtes e gjuhve sllave, kur egzistojn prkatset shqipe, madje nuk u shnojn as prejardhjen e me cilsue se egziston kjo prkatse shqip, si: aik, adet, alamet, e ba me shkue deri te zh-ja do t duheshin katrdhjet faqe; fjalt e mirfillta shqipe, ma krejtsisht shqip e me prejardhje shpesh prej ilirishtes e ma heret, ose nuk prfshihen asfare n fjalor, ose cilsohen e vjetr, krahinore, sa mos me than gegnisht, pra, simbas ksaj logjike t mbrapsht, jo shqipe. Nuk mu desht as nj or pun me gjet (pra mos me gjet) se n FGJSH mungojn fjal t prdorimit t prditshem n Sap (Zadrim) si: akulltar/-e, anx:/-a, azull/-i, ballot:/-a, bam/-i, -e, brgajn:/-a, birth-i (pse kemi turqishten iban), brezhl/-a (kancer/i), brig/-u, cangull, me cok, deh!, me u dej, ding, me u djerg, krcal, me llok, mangn/-a, miellc:/-a, me miklue (prkdhel), me prdah, pllojc, porrc/-i (apendisit/i), shij:/a, e deri tek neologjizma aq e bukur q ndeshim te proverbat e mbledhuna prej Frang Bardhit: i prmiellt. Ktu ka njgjasend: ose fjalt gege q nuk jan n tosknisht nuk merren si shqipe, ose t quhet Fjalori i ! Tosknishtes. Si mund t prjashtohet nga gjuha amtare me kaq paprgjegjsi thesari i saj ma i vlefshm!? Me t drejt shkencore e morale bahet tosknizimi i fjalve gege (kur nuk e ka tosknishtja e detyrimisht jan prfshi n FGJSH)?! Po e prsris, me t drejt

morale, q rri mbi t gjitha t drejtat, u shkim nj ortak bore prej shpatit t malit e bajn u shqim ? Q kur q-ja na qenkish ma e fisme se k-ja? Tash ktu nuk asht e vshtir me kuptue se n pun si kjo t on vetm nj urrejtje ideologike e mjerane pr Veriun, edhe pse ata q u mblodhn n Tiran m 2002 e than se nuk ka vend me ndreq asgja prej Kongresit famkeq te 1972, Haxhiqamilt e gjuhsis, na u ngryskan n fytyr tan marak me disa q dashkan me na prish srishmi shqipen, dmth, shqipja paskish qen e prishun, erdhen qehajajt e Sulltanit t Kuq e na e rregulluen, prandaj sakn se e prekni. E pr trima mbas vete kan do politikan t majt q sdin as emnin e gjyshit t vet. Q tash para pak muejsh, prillin e shkuem, na u mblodhen n Prishtin po ata Haxhiqamil e lloji i tyne i atrofizuem n mendje e n shpirt e prsriten me t madhe se ishin gati me nxjerr shpatat n mbrojtje t vendimeve t 1972. Pse francezt e gjermant q i ndreqin e i prsosin papre gjuht e tyne nuk kan pas fatin t udhhiqeshin nga marksizmi e t ! vendosnin rregulla njheremir. Gjedhet e hueja si mbaresa os (ajros pr ajroj, armatos pr armatoj, baltos pr baltoj, palos n vend t paloj, vendos pr vendoj), ur, vean n pjesore (ajrosur pr ajros o ajrue, palosur pr palos, pasur pr pas, goditur pr godit, keqprdorur pr keqprdor, e kshtu pa fund e pa logjik shkencore), pse na i munguekan, kudi un, Malshovs s Prmetit, e ather le ti falemi greqishtes q na i huajti e na bani njerz. Nse te gegt ndeshet ma shpesh a-ja hundore q tek toskt ma s shumti del n (nja e Bardhit n nj tosknisht, kurse n gegnishte nji), raporti tek Rregullat asht krejtisht i zhdrejt: -ja i prmbyt krejt Rregullat tue sjell nj errsim e shqiptim jo t lirshm (kakofoni). Tue pa dukunin n plan hitorik, del se -ja asht shpesh ma me vend e ma n natyr t shqipes se a-ja (kryesisht hundore) e gegnishtes, por pdorimi i saj i skajshm, sidomos te fjal q detyrimisht n prdorime t tjera dalin me a nuk ka as vend e as logjik shkencore. Nuk kuptoj prse, bie fjala, sakoh q themi ranisht, duhet t themi rr, n vend t ran? Shembujt do t ishun t shumta, si e kan trajtue edhe t tjer, si bie fjala Avdyl Sula, prandaj edhe nuk po zgjatem. Rotacizmi. S pari duhet than se dallimi n mes dy kryedialekteve, si do t thonte i miri Profesor Selman Riza, nuk ka ardh n mnyr t natyrshme, si evoluim i gjuhs n mnyr diverguese vetiu, por n radh t par si ndikim i gjuhve t hueja dukshem ma shum n tosknisht n shum trajta, qofshin ato fonetike apo morfologjike, aty edhe n leksik. Aq i fort asht ky ndikim n disa pjes t Jugut (nuk asht vendi ktu me trajtue si e prse jo q un nuk do t isha as n gjendje me e ba), sa n Prmet gjyshes i thon nona, pjepnit pepone, sa me u udit pr nj ndikim kaq t skajshm. Kshtu, prdorimi i r-s n vend t n-s n fjal si syri, por synoj; druri, por drunort, (e ndrkoh edhe lnd drusore, jasht do rregulli fonetik), oban, obanri n vend t oban-a, grur e grunoret, rr po ranisht e me qinda raste si kto ska vend e as kuptim. Zanorja (shih, zanorja, e jo zrorja)

kontraston keq me bashtinglloren r, prandaj logjika fonetike do ta donte q t ruhej n-ja e shqipes (pse nuk ka kuptim me than n-ja e gegnishtes). Diftogjet ua, ye etj jan ruajt historikisht ma mir n Jug e shpesh jan bjerr n Veri. Tue mos prjashtue format ma t prbashkme si thonte Xhuvani, natyrshm t ruhen ato edhe n gjuhn standard. Grupet mb, nd, ng gjithashtu jan ruejt ma mir n Jug. Edhe te proverbat e Bardhit i ndeshim dendun, e jo si shqiptohen sot n shumicn e Veriut. Ather, natyrshm, t ruhen ato edhe n rregulla. Por, tue shkel vet ato rregulla e parime edhe historike, kur e do Pasha, themi i brendshm, e jo si do t duhej - i mbrendshm Asgjasimi i paskajores, ksaj trajte themel t foljes, ka qen pa ma t voglin dyshim krimi ma i rand i atyne vendimeve. Asht rast q ska nevoj pr vrtetim, ashtu si nuk vrtetohet nj apostolat, se ktu, n pun t Kongresit t 1972, kallen gjindarmerin, si thonte i madhi Konica, dhe e gjymtuen shqipen me nj pamshirsi prej barbarsh. Paskajorja qendron n themel t konceptimit e t t shprehunit t veprimit (t vet kumtit) n gjuhn shqipe. Nuk e ka greqishtja? Nuk e paska as inimanini? N djall t gjith! Puna e tyne! Po shqipe pa paskajore nuk ka. Asht nj prej atyne rasteve q un i quej se nuk ka vend pr delikates n diskutim. Ktu dhunimi asht me gjindarmri, prandaj edhe nuk po zgjatem. Vese nuk mund t la pa kujtue se prligjja e mungess s paskajores (q nuk na prishkka shum pun) pse natyrshm zvendsohet me lidhoren apo nj paskajore t stisun t forms pr t?! ? thn, pr t marrur, asht nj mediokritet shkencor, pse paskajorja e mirfillt (e prdorun edhe prej tosksh ku e do puna) sjell nj kumt ma prgjithsues, (me i than vetes shqiptar kush?: un, ti, ai-ajo, na, ju, ata ), kundrejt lidhores prcaktuese-cilsuese (ti thuash vetes shqiptar ti); joq gjuhtart kan pr detyr me hulumtue zhvillimet gjuhsore e me sendrtue kodifikimet simbas gjedheve t gjuhs s popullit, jo me krasit gjuhn simbas tekave t tyne: n rraj. Zvendsimi i gjedheve shqipe me ato me mbrapashtesa t ndikueme kryesisht prej greqishtes, ose krejt jasht natyrs t t shprehunit popullor shqip, si: (i, e) shkurtr pr (i, e) shkurt, ajkton pr ajkon, amvisr pr amvisje, anshmri pr ansi, bagti bajg pr bagl, bardhsir pr bardhs, barkazi pr barkas; e t llojeve nga ma t ndryshmet me skajime t panatyrshme si barrsir, bastard (pr bastardh), besrisht (!?), bokri (bokrrim), botror (botnor), burrri burrresh (burrni, burrnesh), iltazi (iltas - ilt), e sa e sa ndajfolje me zi/, zi e ma zi. Gjedhet e hueja fonetike: fjalt me theks fundor n shqip jan krejt t rralla edhe pse nuk prjashtohen. Por, pse duhet t themi n t pashqueme bab simbas gjedhs s huej, e jo bab apo pse kshtu thuhet n Gegni, e ma mir t marrim gjedhen e huej se prej Veriut reaksionar; par jo q pare, kaf n vend t kafe, budall jo q budall, bil n vednd t ble (edhe ma mir madje), etj? E flasim mandej pr njsim konvergues! 4. Prse mbrohet krimi?

Gjuha asht faktori ma i par i njinis kombtare Gjergj Fishta Na u mblodhen akdemikt n Tiran me 11-12 nandor 2002 e kujtuen me nostalgji Kongresin e Part , deshta me than t Drejtshkrimit, q na hodhi bazat e shqipes. Q turpi i mbuloft, se bazat e shqipes i paten hedh pellazgt e lasht kushedi sa mij vite ma par. Kta dshtak, kta mjeran t ideoligjizuem, atrofizue n mendje e n shpirt, as duen tia din pr shqipen, po pr karriket ku kan ngjesh bytht ba kallo. Man tjetr, ata tashma hapt del se jan krejt t helmuem me urrejtje pr Veriun. Deklarimet e tyne t fryeme e bajate pr shqetsimin nga mendimet ndrysh t donkishotve t viteve nntdhjet sjan tjetr vese ai helm q shprndau pa kursim Partia (ajo me P t madhe, kur Atdhe shkruhej me a t vogl - atdhe), q oi n nj paramje q Shqipnia nuk e kishte njoh n t paktn katrmij vite histori. E si e thash, fjal pr fjal prsritn vendosmrin pr t mos u tundur nga istikamet e kuqe edhe do harushan n Prishtin prillin e shkuem. Ata nuk lan rast pa shfrytzue edhe nandorin e shkuem gjat festimeve t 100-vjetorit t Alfabetit, tue na tund gishtin fort e tue krcnue se prpjekjet pr nj ris! hikim t normave t 72 na qenkshin antikombtare (?!!) e se mohimi i trashigimis shpirtnore (q asht gjuha shqipe) e kulturore (q asht prap gjuha shqipe) e 4000 vite histori t 3/4 t Shqipnis, ndrysh Gegnis, nuk na qenkan antikombtare, prkundrazi, nj veper e madhe e Haxhiqamilve t enverizmit. Asnj motiv tjetr me prligjje shkencore nuk mund t ket n teorin e pamundsis s shartimit n mes dy dialekteve. Pse nj shartim t till nuk e ka krkue kurrkush. Pse nj shartim i till nuk mund t bahet. Pse vet konceptimi i shartimit tosknisht gegnisht asht nj ide barbare: gjuha standarde mbshtetet tek format e prbashkta, takuese, gjithprfshimse, mosprjashtuese, pra n mbar shqipen, jo n shartimin n mes dialekteve. Pse, si e tham ma par, do t merren ato trajta q i ka tosknishtja me mbshtetje ma historike e ato q i ka gegnishtja me mbshtetje ma historike, sidomos ndeshjet n mes tyne. Po sjell nj shembull t thjesht: e pakryemja e foljes do t merret me baz tosknishten: pra 1) shkoja, kndoja, e jo 2) shkojsha, punojsha, pse formn e par a) e gjejm edhe tek autort e vjetr geg; b) ndeshet edhe n pjes t Veriut, c) nuk e tjetrson as formn veriore. Paskajoren e ndeshim edhe n folklor t Jugut, edhe n autor t Jugut (t ri e t vjetr), edhe n t folmen e prditshme t disa zonave t Jugut, jo aq dendun, por kur e do puna. Ather paskajoren do ta ruejm, si themel i foljes. Si e tek ta rrahin gjuhtart. Ja pra q nuk ka nevoj pr shartim, por pr nj przgjedhje pa gjindarmri. Ata q Elezi i ka cilsue mister njet, nj gja asht e sigurt: nuk ia duen t mirn as shqipes e as Shqipnis, po namit t tyne akademik. 5. Cilat do t ishin rrugdaljet prej ankthit?

S pari, njerz ma t dijshm se un, por me vullnet t mir e q duen shqipen e Shqipnin, t ulen e t analizojn ma thell far vrtet e vlefshme po birret prfundimisht e doemos duhet shptue. Cilat jan ato trajta t prbashkta q u flakn tej si t ishin t serbit a t inimainit. Pse me gjet ka asht ose ka qen historikisht e prbashkt asht krejt e thjesht, mjaft t shqyrtohen shkrimet e vjetra, bie fjala, proverbat e Frang Bardhit, q jan t gojs s popullit e nj dshmi e shklqyeshme se trajtat e prbashkta kan qen n krye t kohs shum ma t shumta se ato t fillimit t shekullit XX e ather, pa ngurrue, me u hap udh atyne trajtave t shqipes me rraj thell n histori. E proverbat e Bardhit, po t duem ma ba at ballafaqimin mjeran tosknisht gegnisht, shfaqen n trajta ma s shpeshti n t mir t tosknisht pr shumka. E ani mir, asht shqipja jon, prej amrije ar! dht ajo a prej Rugove. S dyti, rregullat t jen doemos t gjithprbashkta, a n dain gjithprfshirse, mosprjashtuese, t rrokin mbar shqipen, sa t jet e mundun, tue ruejt njinin q na porosit Fishta. T bajsh t kundrten, asht nj atentat jo vetm gjuhsor, por kundr kombit vet. Po marr nj shembull t thjesht: Ta kisha pas un pr detyr me hartue Fjalorin e Shqipes, kurr nuk kisha me lan jasht fjalt toske q nuk i ka gegnishtja, pse ashtu do t vorfnohej shqipja. Bie fjala, n gegnisht nuk jan falt beronj, (i,e) pshtir, dot, fare etj. Si do t mund t m kishte shkue mendja me i lan ato jasht fjalorit ose me u shnue prbri e vjetr, krahinore, pse kurrnj geg nuk i prdor?! S treti, n themel t puns t kihet parimi i pasunimit t gjuhs n t gjith format a trajtat e saj, zhvillimi i saj i paprem, prthithja e formave dhe e fjalve nga te dy dialektet e nga t folme ma t ngushta, e jo degdisja n nj gjuh t katundit t shokut Kostallari. S katrti, n fjalor do t shnohen edhe fjalt e hueja q kan qen dikur t prdorimit t gjan, ose q fatkeqsisht prdoren edhe sot n t folmen e prditshme, por pa dhan asnj shpjegim tjetr a prdorim, prvese prejardhjen dhe prkatsen shqipe. B. fj. Eksperienc, it. prvoj. Kaq, asgja ma shum, q me i lan me kuptue prdoruesit t fjalorit se ajo fjal nuk duhet prdor ma pse kemi prkatsen shqip. S pesti, por jo ma pak e randsishme, n kuvend t thirren si ata q u ka mbyll Zoti syt e nuk duen me pa ndrysh si mund t mbrojn pa i vra ndrgjegja krimin ashtu edhe ata q kan mendime kruekput t kundrta me ta. Pse egziston rreziku q, tue qen npr institucione e me grada pikrisht ata q gatuan ose mbrojn krimin e 1972, t thrrasin thjesht vetveten, ose e shumta do lakej gati me i kndue hosana kohs s lavdishme t kolers s kuqe. S fundi, qysh n fillim t prjashtohen dy propozime t hedhuna fatkeqsisht edhe prej personaliteteve q e kan denoncue at Kongres si Aref Mati e Bahri Beci: a) t msohet edhe gegnishtja n shkolla; apo do ekstremist t tjer b) t hidhet posht gjithka e t merret pr baz gegnishtja si e folme e shumics s shqiptarve e gjuh e tradits kulturore.

(Ndoshta nuk ia vlen me u ndal tek alarmi i Anastas Dode, se lejimi rishtas i konkurrimit n mes dy dialekteve do t ishte rrnues. O Zot, po kush i ka than ktij dshtaku se dashkemi me prball gegnishte e tosknishte?! Kush i ka than se dashkemi me nxjerr n mejdan gjysn e shpirtit ton me gjysn tjetr po t shpirtit ton?!). Pra, si po thoja, t dy jan mendime t gabueme e t damshme (Pse me Doden nuk ia vlen me u marr). Me u msue gegnishtja n shkoll, dmth mos me ndryshue asgja e shqipja me mbet e gjymtueme ashtu si asht. Me u hedh posht gjithka (e ashtuquejtuna: Teoria e prmbysjes ) e me u marr pr baz gegnishtja asht ana tjetr e medaljes, pra, tue prjashtue tosknishten, ashtu si u ba ma gegnishten, dmth me u dhunue srishmi shqipja, me e gjymtue prsri ate tue i mohue gjysn tjetr t saj. Un gega due q t them, e t thon fmijt e mi, e t thon edhe nipat e strnipat e mi dot, i pshtir, pse edhe pa ta shqipja ime do t ishte ma e vorfn, ashtu si asht vorfnue liksht prej mbi 7.000 (shtatmij) fjal gege q i mungojn Fjalorit t Gjuhs s Sotme Shqipe. Pra gjithka t shtrohet vetm mbi nj baz: kritere t shndosha shkencore e kombtare, rigorozisht shkencore, t pandikuem nga ideologjit, nostalgjit e gjith marrit tjera (sidomos nga ajo smundje q e kan n gjak shqiptart e q M. Elezi e quen me fjaln e bukur shqipe mujshim), q t mund t ojn n nj zhvillim t ri e ma t prsosun t shqipes tue ndreq ka u ba jo mir m 1972, ashtu sikundr kan ndjek rrugn e tyne t zhvillimit t paprem mbar gjuht e popujve t qytetnuem, e na kemi ka msojm prej tyne edhe n kte lam, pse si thot Naimi i Madh, Dielli lind andej nga prendon. 6. Prgjegjsia intelektuale. e institucioneve dhe pgjegjsia morale

Kam nj dyshim: A ka institucione gjuhsore n Shqipni? A ka intelektual n Shqipni, apo jan tjetrsue? Tash formalisht institucionet jan, Akademia, Instituti Albanologjik (s fundi), Universitete pa numur (si bunkert), ka, m duket, edhe qeveri, ka Apo nuk ka? Si jo ? A nuk po na ban ajo me KARTE IDENTITETI (europiane, sic) n vend t LETER NJOFTIMIT? Desht Zoti e tash doli edhe Kosova Zoj m vete, po mbasi u liruen prej shkjaut, ka po bajn kosovart me u lirue prej vetit? A prap do t rrin suz para enukve t Tirans? ka po bajn ata me u lirue njheremir prej gjedheve sllave pa u ripushtue prej interpretacionesh perndimore krejt mish i huej n trup t shqipes? Ka, pa pik dyshimi, edhe intelektual, por ata i kan thuej, i kan tulat, u kan mpi do dshir me marr prsipr prgjegjsi t dors s par me randsi kombtare. Pse, po nuk i moren prsipr intelektualt kto prgjegjsi jetike, kush do ti marr, deputett q, si thot nj barselet shkodrane, kan krye kah dy e tre fakultete, por e kan peng q nuk kan krye edhe shkolln e mesme? Pse kaq t lehta ishin ato fakultetet merre me mend sa shkolla t mesme mund t kishin krye,

ndonjeni edhe tetvjearen. Po nuk asht kurr von, t dashtun deputet, hyjani, hyjani edhe shkolls s mesme. Un nuk e kuptoj frikn e sotme me than ka mendon. Po edhe n pai ende frik, pr hir t Zotit, kijeni edhe pak guxim. Ky vend ka nevoj edhe pr intelektual t mirfillt, jo vetm pr inglishmen hibrid e bastardha me qylaf n mendje e Benz nn byth q kan pushtue Tiran e Prishtin. Pse tek institucionet, qofsha i gabuenm, po un nuk kam kam pik besimi. 7. Mbi detyrimin e shtetit me ligjrue sanksione. Ashtu si n mbar botn e prparueme, do t kemi kto dukuni edhe n t ardhmen: a Nj letrsi e thurun tue u bazue n standardin gjuhsor kombtar; b Nj letrsi dialektore, q sjell larmi e pasuni t veanta, tue pas edhe kjo vend n shkoll e n studime; c Gazeta, revista e sidomos stacione radiotelevizive t detyrueme me u ndej normave standarde kombtare e sidomos t detyrueme me sanksione t rrepta me fol shqip. Letrsia artistike do t jet e lir me prdor edhe t folme krejt t ngushta. Asht pun e secilit si e ndjen e si e shpreh krijimin e vet. Kjo vese e pasunon shqipen, q edhe n t ardhmen do t ket nevoj me u ushqye prej t folmeve edhe ma t skajshme. Due t ndalem tek pika e fundit, tek detyrimi me fol shqip. Nuk po flas pr prvojn franceze apo t ndonj shteti tjetr. Po flas tue u nis nga gjendja e rand, tejet krcnuese pr t ardhmen, e nj shqipeje bastardhe q prdorin sot vean stacionet radiotelivizive, e jo vetm ata. Pse, do profesora famoz t mjeksis arrijn deri atje sa t botojn librin Smundjet Interne. Kta duhen ndshkue n mnyr shembullore. Mund t jen edhe profesora (superprodhimi ma i frikshm sot n Shqipni), po nuk jan qytetar t dej t ktij vendi, sakoh q smundjeve t mbrendshme u thon Interne. Shej ma t hapt paditunije skan nevoj me dhan profesorat famoz. Por ndrkoh ndshkimin shembullor e meritojn, jo tue i fishkullue me kamxhik, si do t banin dikund tjetr, por t paktn me nga nj gjob t majme po, e libri t hiqet menjher prej qarkullimit. M kujtohet se si nj her, aty kah mesi i viteve 60, nj zadrimor i squet, tue ndigjue nj agronom q prdorte lum fjalsh t hueja, thot me ironi : Bah, sa i dijtun asht ! Nj fjal nuk i merret vesht ! E ja ku gjendemi edhe ma keq se me at agronomin naiv. Tash akademik e shkrimtar, analist e gazetar, ministra e komunar, t gjith u jan lshue fjalve t hueja, pse shqipja nuk po mbush. Ka ardh puna me than : Zot, na ruej prej t dijtunve ! Na ruej, o Zot, prej atyne q thon a shkruejn (marr prej gazetave e programeve televizive t s djels dat 07/12/2008): aplauduen pr duertrokitn, implementim pr prmbushje, interpretacion pr shtjellim (ose t paktn : interpretim),

agravohet pr randohet percepsion pr prceptim, lokacion pr vend, zon, lokalitet, glorioz pr i lavdishm, premio pr mim, enorm pr tej i madh, shum i madh, resurset humane pr burimet njerzore, minoritet pr pakic, gardiani pr roja, infantil pr fminor, gravidanc pr shtatzani, E ma tej: Shum gazeta shqiptare i gjen n internet vetm n anglisht. Si kam than edhe ma nalt, na kan mbi do inglishmen n Tiran, do tipa t zgrlaqun q prdridhen si gra t prdala, do veshpalam q u gzohen kollareve si fmijt tollumbacave, q tashma mjaft ti ven fjals n fund nj .com e u duket vetja Ajnshtajna. Aq pezmatohem kur ndigjoj ata q i kan ba televizionet si shtpin e tyne, sa t vjelltit m ohet e zorrt m perzihen. Nj prudnim q ban me tu ue thik qimet e trupit. Ather asht detyr e shtetit me ligjrue sanksione, me krijue struktura prkatse qe t kontrollojn zbatimin e ligjit, me ushtrue kontroll t rrept e me dhan dnimet ma t pamshirshme pr atentatort e shqipes. Ktu nuk mund t ket shtrim problemi me delikates. As jam pr nj puritanizem t skajshm. Po jo ama sa me t ardh t vjellt kur ndigjon inglishment e Tirans e t Prishtins kah kullojn kultur tue e fol shqipen n shtat gjuh. (Pr fat t keq e njejta dukuni po shfaqet edhe n fusha t tjera. Shih muzikn ku kan vrshue do modele t reja popullore, do gjedhe ala magjype e ala jemene. Respektin ma t madh pr magjypt e jement, po Shqipnia ka muziken e saj t pashoqe: polifonin e magjishme labe e violinn e Zadrims si instrument treshekullor popullor, si askund tjetr, t paktn n Ballkan). Po humbm gjuhn, thot Fishta, humbm kombsin. Po pikrisht kte ndoshta krkojn me ba inglishment e Tirans e t Prishtins, ata q e flasin shqipen n shtat gjuh q nj dit t mos ket ma as shqip e ather as shqiptar, por thjesht do bastardha q do ti falen djallit e t birit, serbit e inimainit, e vorret e martirve do ti lrojn me mbjell kikirik ! Kto bastardha, q u lodron barku prej hallvet, flasin kshtu prudshm edhe pse jan t padijtun, mirpo, tue qen shumica t pasun a t lidhun me botn e politiks e me pushtetin e pushtave, po bahen nj model rrnues vean pr brezin e ri. Kta nuk marrin vesh ndrysh vese me kamxhik sanksione ligjore t rrepta. Ju jeni t qet? Ju mendoni se shqipja po lulzon? Se shqetsimet e mia jan t pavend? Se un po e tepruekam me frikn e bjerrjes s shqipes? Lum ju e mjer shqipja!

MBI IDENTITETIN KOMBTAR DHE SHQIPEN E NJSUEME

N ball t biblioteks kam librin e Prof. Rexhep Qoses Porosia e madhe. N nj kartel t komjutrit kam shkrimin e tij Identieti Kombtar dhe Gjuha Standarde. M vjen t shtroj pyetjen: A vrtet asht i njejti autor? E, tue huazue at fjal aq shpesh t lakueme po prej tij, identitet, pyes: Po cili asht identiteti i vrtet i Prof. Rexhep Qoses, ai i Porosis s madhe, apo i shum shkrimeve t parta t tij n dhjet vjett e fundit? Po e nis kt shkrim me nj citim prej atij artikulli: Pikrisht tani kur shtohen gjasat historike pr funksionimin e popullit shqiptar si komb modern, n jetn ton kulturore dhe politike shfaqen disa dukuri dhe bhen disa prpjekje me ndikim integrues n jetn shoqrore e n njsin shpirtrore t popullit. Ato jan: 1. prpjekjet pr ndryshimin e parimeve themelore t gjuhs s sotme standarde dhe pr krijimin e nj gjuhe tjetr standarde pr shqipfolsit e dialektit geg; 2. tejshquarjet, tejtheksimet e vetdijeve fetare dhe sjelljet e anshme t disa institucioneve politike e shtetrore ndaj ndonjrs prej ktyre vetdijeve; 3. prpjekjet pr krijimin e nj identiteti t ri kombtar - t identitetit kombtar, n t vrtet mbikombtar, kosovar. Kshtu e nis Prof. Qosja temn e tij q e ka aq pr zemr: Identiteti Kombtar dhe Gjuha Standarde Gjendemi para paradoksit ma vulgar q po prdorin gjith ata q jan kundr gjuhs s njsueme letrare shqipe, tue e zvendsue ate me famkeqen gjuh standarde, nj pjell e dshtueme historikisht e kombtarisht. Ky soj i pandreqshm lshon tyme atdhetarie pikrisht pr t mbrojt ate q asht asgjamangut e kryekput kundr identitetit dhe unititit kombtar. Ta shtjellojm fare shkurt citatin e sjellun prej Prof. Qoses, pse ma tej do t na duhet me u marr me shtjellime t tjera. a) Askush nuk krkon me ndryshue parimet themelore t gjuhs s sotme standarde, por t rishikohen ata n mnyr q t kemi nj gjuh letrare shqipe vrtet t njsueme; vetm ather ajo do t jet nj element i qensishm n themel t identitetit kombtar; Prof. Qosja dhe t tjert e din mir se labrishtja e standartizueme nuk asht njsim i shqipes, as element themelor i identiteti kombtar. E shumta ajo mund t jet element baz etnoprfaqsues i Labris. b) Gjuha letrare e njsueme nuk duhet t jet pr shqipfolsit e dialektit geg, por mbarkombtare. c) Vetem n mendje t orodituna mund t lind ideja e krijimit t nj identiteti t ri kombtar, a, aty edhe mbikombtar; ashtja shtrohet n nj identitet t fort kombtar, mbarkombtar e jo mbikombtar. Prof. Qosja do me ue pluhun me kto akuza absurde pse do me mbrojt pjelln e dshtueme t 1972.

d) Aq i shqetsuem asht ai n identitetin e tij t fosilizuem, sa e shqetson ringjallja a rikujtimi i prejardhjes son t krishten ka deri m 1990 nuk do t mundnim as ta prmendnim -; ndrkoh po ai nuk ka mungue ti drejtoj gishtin edhe Europs se duhet ti baj llogarit edhe me identitetin ton islam. Nuk e ndjej t nevojshme me u zgjat ma me te, pse do mendje e shndosh nuk do ta ket t vshtir me kuptue se Identiteti Kombtar dhe Gjuha Standarde e Prof. Qoses, gjithka mund t jen, por jo n mbrojtje t identitetit kombtar. E tue na kujtue se identiteti yn na u prcaktoka nga adetet (sa bukur i shkon kjo fjal osmane mendsis s tij!), arrin n marrzin se Europa deri n gjysmn e dyt t shekullit XIX na paskish njsue kombsin me fen; pra simbas tij, n Europn e krishten, deri n fund t shekullit XIX nuk na paskish pas rus, suedez, francez, anglez, spanjol etj. Shikoni se arm t papastra prdor ai, mjaft t mbroj gjuhn standarde, pse as e ha maraku pr gjuhn e njsueme jo m kot i shmanget prdorimit t cilsorit e njsueme, pse e di q gjuha e tij standarde nuk asht e njsueme e sa koh nuk asht e till, ajo nuk mund t jet nj element themel i identitetit shqiptar. Nj mendje m thot mos me u marr me at shprehje vrastare t Adem Demait: T mbrojm gjuhn standarde shqipe nga prarsit e kombit shqiptar, aq ma tepr pse nuk kam pse me u udit: Vitet e burgut q ai vuejti nn regjimin Tito-Rankovi, nuk i vuejti pr ide prparimtare, po pse ishte idhtar i diktatorit Enver Hoxha. Po dika krejt t thjesht m duhet me ia than: Askend ma shum se ata q jan pr nj gjuh t njsueme letrare shqipe nuk e ha maraku pr unitetin mbarkombtar. Tue vazhdue me mbrojt at standard e tue mos prmirsue rregullat e drejtshkrimit, kshtu po, i bahet dami ma i madh, deri n shkatrrim, shqipes s njsueme. Kam mjaft dyshim se tashma Demai vshtir ti rrok kto parashtrime: ai ban pjes jo vetm n Haxhiqamilt e gjuhsis shqipatre pr fat t keq jo t pakt por edhe n Haxhiqamilt e enverizmit historik. Po ka edhe ma keq. Pr t mbrojt iden e tyne t ngult, kryekput antikombtare, se gjuha standarde nuk duhet prek, pikrisht si m 1972 (e ma par e mbas, prej 1945 deri m 1991), nj far Nurellari nuk ngurron me pafytyrsin ma t pashoqe t akuzoj se kush e prek ate na i kryeka shrbimin ma t madh shkjaut. Lexoni deri ku arrin ky tip i tjetrsuem: Kur vizitova pr her t par Beogradin jam ndjer si n gjmba duke menduar se gjendesha n strofulln e antishqiptarizmit. Mirpo ndryshe nga far prisja, u ballafaqova me nj dashamirsi t shtirur por t theksuar t beogradasve q nuk humbnin rast pa m thn se ata nuk kishin asgj me shqiptart e Shqipris por me Kosovn. Nj aplikim i pacip dhe i pakursyer i taktiks mijravjeare, dividi et impera (pra e sundo). Me keqardhjen m t thell kam zbuluar koht e fundit se kjo prpjekje e Beogradit nuk ka shkuar trsisht dm prderisa zrat q i jan kundrvn gjuhs letrare shqipe jan shtuar n Kosov dhe zn nj vend domethns qoft n debatin publik e qoft n bisedat n t cilat prfshihem shpesh n ambiente private me miq t mi t Kosovs.

Pra, simbas tij, ata q mendojn e ngrejn zanin se ka vend e duhen rishikue rregullat e drejtshkrimit e t sendrtohet nj gjuh e mirfillt e njsueme letrare shqiptare, na bankan punn e Beogradit. Se kush ka ba dje e vijon me ba edhe sot punn e Beogradit, t Athins e t Stambollit, e ka dshmue historia. Nj gja asht e sigurt: Pikrisht ata prdorin kte arm t pabes sa her duen me mbrojt idet e tyne fosile e mjerane. E mund t vazhdohej me Emil Lafen, Gjovalin Shkurtajn etj. (nuk po iu parave titujt shkencor q ua kan dhan, se pak m duken se i meritojn, n mos tjetr moralisht), por, le t ndalemi ktu e ti kujtojm gjith ksaj skote: ASKUSH MA SHUM SE ATA Q KRKOJN RISHIKIMIN E RREGULLAVE T DREJTSHKRIMIT VENDOS M 1972 E SENDERTIMIN E NJ GJUH T MIRFILLT LETRARE KOMBTARE, ASKUSH, PRA, MA SHUMA SE ATA, NUK SHQETSOHET PR MBROJTJEN E IDENTITETIT KOMBTAR E T UNITETIT T TIJ, PAVARSISHT NGA PIKPAMJET POLITIKE, FETARE, MENDSIT KRAHINORE E KSHTU ME RADH. Mjaft me bomba tume! Mjaft me rrahgjoksje t mbrojts t identitetit kombtar e t unitetit! Identiteti dhe uniteti mbrohen tue pas vetdijen ma t thjesht se ky popull ka nevoj pr gjuh t njsueme letrare shqipe prej saj buron mandej gjuha standarde. T kthehemi edhe nj her tek Nurellari. Le t citojm rishtas prej tij nj fragment: .zn nj vend domethns (evidentimi prej meje, DG). Nurellari prdor mbiemnin e prbam prej paskajores, do me thn, kt trajt themel t foljes n shqip. E mir, a nuk po krkojn pikrisht kte Prof. Bahri Beci, Prof. Nuhi Veselaj, Prof. Primo Shllaku etj., vendosjen e paskajores n themel t foljes n shqip? Vall prdorimi prej tij i kalkut domethns prej paskajores me thn dshmon se prpjekjet e Beogradit nuk kan shkuar trsisht dm?! A nuk asht kjo marrzi e jueja, zotni Nurellari, q nuk ju njoh e nuk ju di, e as m lind dshira me ju njoh, nj qendrim kryekput enverist, si dikur q po t shprehje nj mendim jasht vijs s Partis (po e shkruej me t madhe si athetr kur Atdhe shkruhej me a t vogel), t cilsonin shrbtor i Athins e i Beogradit, i imperializmit e revizionizmit? Nse shtrimit t problemit madhor t nevojs s ngutshme pr rishikimin e normave t drejtshkrimit, q t na oj n sendrtimin e nj gjuhe latrare t mirfillt t njsueme e kombtare, do t prpiqemi tia zam frymnm njak sa t bzahet pak, kjo po, kjo on n nj komb t pram, jo dshira me pas nj gjuh vrtet t njsueme. Ja dhe vneri i matejshm i Prof. Qoses: ...... kjo do t thot jo vetm prmbysje e gjith krijimtaris shkencore e artistike t krijuar me kt gjuh .... Ma qart nuk ka si thuhet: T hedhim n koshin e plehnave t harress pes shekuj krijimtari, prej Buzukut te Migjeni, prej Fishts te Visaret e Kombit, q t mos prmbysim krijimtarin shkencore e artistike t krijueme me kte gjuh (Nnkupto: standarten). Cinizmi e qendrimi integrues kombtar asht n drit t diellit krijimtaria e Qoses e kompani t mbetet, kush pyet pr Eposin e Kreshnikve, Fishten, Mjeden, Koliqin, Esat Mekulin etj?! Joq, po t jesh i ndershm, e di mir se askush nuk ka synim me prmbys as krijimtarin shkencore e as ate artistike t t krijuar me kte gjuh

(sikur na po krkojm nj gjuh tjetr, serbishten, b.fj., q Prof. Qosja e ka aq pr zemr?!). E se ato frymzohen prej motivesh t tjera. Nuk sht e vshtir t dihet se n bazn e ktyre motiveve, shum m tepr politike se sa kulturore, qndron mendsia feudale, n t vrtet ai patriotizmi q Faik Konica e quante patriotizmi i mhalls. Po patriotizmi Juej, Profesor, i mhalle asht? Asnj argument shkencor, por vetm akuza denigruese me shigjeta t helmta q dalin prej llogoreve enveriste. Deri ku na e ve kufinin te thana Prof. Qosja? ... nevojn e pasurimit dhe t prsosjes s gjuhs standarde duke futur n prdorim thesarin leksikor dhe frazeologjik t t gjitha trevave shqiptare, n mnyr t veant t trevave veriore, q mohet pak a shum i ln pasdore. Pra edhe ktu: .. q mohet pak a shum i ln pasdore. Tashma edhe fmijt e dijn se fjalori i Veriut nuk asht pak a shum i ln pasdore, por i prjashtuem si t ishte leksik barbar. Doni nj shembull t thjesht, Profesor? Ja, nuk mu desht as nj or pun me gjet (pra mos me gjet) se n FGJSH mungojn fjal t prdorimit t prditshem n Sap (Zadrim) si: akulltar/-e, anx:/-a, azull/-i, ballot:/-a, bam/-i, -e, brgajn:/-a, birth-i (pse kemi turqishten iban), brezhl/-a (kancer/i), brig/-u, cangull, me cok, deh!, me u dej, ding, me u djerg, krcal, me llok, mangn/-a, miellc:/-a, me miklue (prkdhel), me prdah, pllojc, porrc/-i (apendisit/i), shij:/a, e deri tek neologjizma aq e bukur q ndeshim te proverbat e mbledhuna prej Frang Bardhit: i prmiellt. Ktu ka njgjasend: ose fjalt gege q nuk jan n tosknisht nuk merren si shqipe, ose t quhet Fjalori i ! Tosknishtes. Si mund t prjashtohet nga gjuha amtare me kaq paprgjegjsi thesari i saj ma i vlefshm!? Me t drejt shkencore e morale bahet tosknizimi i fjalve gege (kur nuk e ka tosknishtja e detyrimisht jan prfshi n FGJSH)?! Po e prsris, me t drejt morale, q rri mbi t gjitha t drejtat, u shkim nj ortak bore prej shpatit t malit e bajn u shqim ? Q kur q-ja na qenkish ma e fisme se k-ja? Ja, ksaj i thon degdisje e identietit (m q ju u plqen kaq shum kjo fjal) n nj thel labe. Gjovalin Shkurtaj na krcnon si dikur motit: ne gjuhtarve na mbetet detyr kryesore q t marrim n duar gjuhn stantarde e t mos e lm t tjetrsohet sipas qejfit t secilit prej prdoruesve t saj. (nnvizimi imi DG). Pra, o gjuh standarde, o ne gjuhtart marrim masa. N dshironi mund t shkrueni n gjuh t hueja, makare n serbisht a greqisht, por jo n gegnisht. *** Kjo asht klima q kan krijue gjuhtart zyrtar n diskutimin pr sendertimin e nj gjuh t njsueme latrare kombtare prej nga mandej del edhe gjuha standarde. Po far krkojn n t vrtet prarsit i kombi shqiptar t Adem Demait?

1) Pasunimin e gjuhs shqipe me t gjitha trajtat e saj fonetike e morfologjike ma prfaqsuese e shprehse, gjithprfshimse, q t lejojn zhvillimin e paprem t saj, jo ta fosilizojn si po ndodh me famkeqen gjuh standarde; 2) Prfshimja e trajtave themel t shqipes n gjuhn e njesueme, si jan paskajorja e pjesorja e shkurt; 3) Rishikimi i rregullave t shumsit t emnave e t mbiemnave; 4) Rishikimi i -s s shurdht n trup t fjals n raport me zanoren a, por tue e ruejt gjithmon -n n fund t fjals si n normat e sotme; 5) Zbutja e fenomenit t rotacimizit kur n trajta t tjera t t njejtes rraj shfaqet me n, si b.fj tek synoj, pra edhe syni, e jo synoj syri; 6) Prjashtimi nga normat e drejtshkrimit i fjalve me theks fundor nn ndikimin e osmanishtes si; bab, joq: bab; par, joq: pare; kaf, joq: kafe etj. 7) Ruejtja e leksikut n trajten q ai shfaqet ku ka perdorim origjin si: me u shkim, e jo shqimet. Veanarisht n t folun nj numur i madh intelektualsh tosk prdorin mjaft shpesh pjesoren e shkurt, aty edhe paskajoren, kan tendenc t shqiptojn me a n trup t fjals shum prej fjalve q n tosknisht shfaqen me t shurdht, bajn shumsin e emnave dhe mbiemnave si n gegnisht (doemos, si baj edhe un t pakryemen e foljes si n tosknisht, e jo vetm t pakryemen). Tashti pyetja q shtroj un asht e thjesht dhe e drejtprdrejt: Pranimi i ktyne ndryshimeve e pasunon shqipen apo e vorfnon ate? Ban t lexueshm e t kuptueshm si Naimin ashtu edhe Martin Camajn, apo po t bahen kto ndryshime njerzit nuk do t kuptojn ma Prof. Qosen? E fosilizojn ma tej apo i elin hapsina zhvillimi bashkkohor? Shprehin nj identit kombtar gjithprfshims, apo identitetin e nj pakice lokale? Lejojn q shqiptart t shprehenh natyrshm n gjuhn amtare, apo na krijojn vshtirsi me kuptue Jakup Krasniqin? Shkurt, pse nuk pranoni t shtroheni e t diskutoni ashtje konkrete t gjuhs, t nderuem firmatar e jo firmatar t Rezoluts s Kongrsit t Drejtshkrimit, po lshoni tyme patriotike?! Asht koha me i thirr mendjes e jo me u struk n llogore t vjetra ku rrezikuem t shprbaheshim si komb. Nse ndjeheni bashkfajtor n sendertimin e normave t drejtshkrimit m 1972, gaboheni. Ju as diskutuet e as vendoset. Ju ishit aty q t miratonit njzri dhe kaq. As u pyeten, as u ngarkon njeri me prgjegjsi. Vet Prof. Qosja e ka shpreh se: "Zgjedhja e toskrishtes pr themel t gjuhs s njsuar letrare sht vendim para s gjithash politik, i marr duke u pasur parasysh vullneti i klass politike n pushtet".(R. Qosja, Gjurmime albanologjike, SShSh, 26, Prishtin, 1996, f. 59). Ather, pr element identiteti kombtar e merr sot sa koh q zgjedhja ishte para s gjithash politik, i marr duke u pasur parasysh vullneti i klass politike n pushtet"? Pak a shume edhe studiuesja franceze O. Daniel thot t njejten gja: "Gjuha shqipe ka psue ndrhymjen e shtetit totalitar, si ishte

Shqipnia gjat periudhs s pushtetit stalinist. Tue u frymzue nga politika staliniste, politikant shqiptar, tue dasht t modelojn nj shtet homogjen nn flamurin e komunizmit, imponuan mbi gjith territorin "gjuhn e njsuar", q n fakt, nuk ishte rezultat i afrimit t dy dialekteve t shqipes " Q m 1940 N.Resuli shprehej se: Gjuha e prbashkt e ardhme sipas zhvillimit t evolucionit historik t saj e gjer m sot, vecse n mos u vrtetofshin shkaqe t ra q ti kmbejn drejtimin q ka marr, shkon drejt dialektit t Shqipris s Mesme. Nj hamendsim ogurzi, pse, pr fatin tragjik t shqiptarve, u vrtetuen shkaqe t ra q ia ndrruen drejtimin q kishte marr, u vendos diktatura komuniste, q nuk do t pyeste as Idriz Ajet e Selman Riz, as abej e Mahir Dom, le ma Rexhep Qosen. N at Kongres u vendios ajo q dihet, por jo njsimi i shqipes, aq ma pak ajo q kshillonte Prof. E.abej afrimin sa m t madh t dy dialekteve n shkrim Nuk kishte rruge tjeter, thon gjuhetaret, ose gegnishtja, ose tosknishtja. Asnj motiv tjetr me prligjje shkencore nuk mund t ket n teorin e pamundsis s shartimit n mes dy dialekteve. Pse nj shartim t till nuk e ka krkue kurrkush. Pse nj shartim i till nuk mund t bahet. Pse vet konceptimi i shartimit tosknisht gegnisht asht nj ide barbare: gjuha standarde mbshtetet tek format e prbashkta, takuese, gjithprfshimse, mosprjashtuese, pra n mbar shqipen, jo n shartimin n mes dialekteve. Pse, si e tham ma par, do t merren ato trajta q i ka tosknishtja me mbshtetje ma historike e ato q i ka gegnishtja me mbshtetje ma historike, sidomos ndeshjet n mes tyne; apo, si thonte i madhi abej, marrja parasysh e shtrimjes territoriale t dukurive gjuhsore, n mnyr q kur nj form e caktuar prdoret n mbar trevn e njrit nga dialektet kryesore dhe pjesrisht edhe n tjetrin, ajo me t drejt ngrihet n norm t shkrimit, e se t sendertoheshin rregulla sa m prfshirse, prgjithsuese, t formuluara thjesht e qart, q t prvetsohen e t zbatohen m leht. far po krkohet? Asgja ma shum se sa thuhej n Rezolut t Kongresit: "Kongresi porosit q, duke marr parasysh ndryshimet q pson gjuha letrare gjat zhvillimit t saj, si edhe shtjet e reja q nxierr praktika gjuhsore, Rregullave t drejtshkrimit t'u bhen, n t ardhmen, kur t jet e nevojshme, prmirsimet dhe plotsimet e duhura". Ata q prjashtojn debatin mbi kte tem kaq t randsishme, ata po, jan pr pramje kombtare, kambngulja e tyne asht disintegruese e mund t sjell rrjedhoja t paparashikueshme, e jo ata q krkojn nj shqipe letrare t njsueme prej nga do t rrjedh mandej edhe gjuha standarde. Ky nuk asht patriotizem mhalle, si po na thot prej Olimpit Prof. Qosja, po atdhetar e kullueme, shqetsim i atyne q u dhemb pse po birret shqipja, jo se po birret gegnishtja. Natyrisht, un nuk pres asgja t mir prej institucioneve, n duer t t njejtave persona prej 40 vjetsh, por intelektualt e mirfillt nuk duhet t heshtin. Intelektuali, si thonte i madhi Lasgush Poradeci, ka gjithmon prgjegjsi, aq ma tepr pr nj ashtje themel t nj kombi ende n evoluim t prshpejtuem, jo rrall eklektik.

VARIACIONE LIRIKE
Folklora thot Fishta - asht pasqyra e kthjellt e psihs s kombit! (HD 1933, 4/153-163). Si flet pr randsin e tij n vet sendertimin e historis kombtare, tue shtjellue procesin krijues t poezis popullore (shpesh e ma drejt e than kangs popullore), ai ngulmon tek pjesmarrja e gjat e lmimi i pafund i saj nga brezi n brez. Si t thuesh, mbas krjuesit t par (poetit kangtar), punn e merr n dor nj redaksi anonime, q vazhdon ta prpunoj pr nj koh t gjat, derisa vepra t shklqej porsi gurzit e lumit fill mbas shiut kur i shndrrit dielli. Tek parathanja e Kanunit Fishta i thur m nj an nj himn trashgimis popullore n prgjithsi, vean poezis popullore, me kulme n prshkrimin e Tanushs nga eposi i Mujit dhe Halilit, e thot: Ku e ka Petrarka mbreti i vjerrshs s bukuris e t dashunis nj prshkrim ma t bukur se ky asht fjala pr Tanushn. (HD, poaty). Po na sot nuk duem t ndalemi e t prsrisim ka ka analizue mrekullisht Fishta, ashtu edhe shum autor t tjer, por n disa relike q, uditrisht, i kan shptue kritiks e analizs letrare, edhe pse jan kryevepra n llojin e vet. Jan lirika, ose thjesht pak vargje prej tyne, q dshmojn pr vlera artistike t krahasueshme me poezin ma t mir europiane t kohs, aty edhe ndonj kryevepr e vrtet, pse vlerat estetike nuk maten me numurin e faqeve apo t vargjeve, po me gjuhn e figurshme me t ciln prcjellin ndjesit njerzore tek na. Variacioni 1: up pej Prmeti up pej Prmetti, nuse n Janin, nga sevdaja jote braktisa shtpin. Dola mbi Koikua(1), se pash Libivan(2), o moj lire frnkut, sta dita pahan(3). Kur m shkon sokakut si mzja klyshe, Sisat aguridhe, qumsht dallendyshe. (1) (2) (3) Mal afr Prmetit. Fshati i par mbas malit t Koikua. Pahan-turq,: vlern

Subjekti: Dy t rij permetar jan dasht, po vajzn familja e ka martue n kaza qytet Janin. Dashunia e madhe e shtyn djalin t marr rrugn drejt Janins me karvan, t kaprcej shum vshtirsi, aty edhe ato financiare /o moj lir e frnkut, sta dita pahan/. Ishte fillimi i shekullit XIX kur n Pashallkun e Janins, t Ali Pash Tepelens, shkonte lira franceze. Por djali poet shkoi atje pse sokakve t kazas shkonte si mze klyshe (e vogl) ajo, e

paprsritshmja n bot, e shprehun eleganca e saj me dy fjal /sisat aguridhe/ pra t pabame mir, t vogla, q ishin n kufijt e imagjinats /qumsht dallndyshe/. Poeti: Asnj pshertim. Asnj ah!, asnj oh!, asnj aman derman! Ai qndron mbi kte ngjarje brilante, gjasht vargje roman, si zot i vrtet i poezis. Ai i kndon ksaj dashunie t rrall q nga naltsit e Parnasit poetik. N thjeshtsin e frazs s rrjedhshme poetike qndron edhe madhshtia e ksaj poezie/kang q, pa frik, mund t konsiderohet nj vepr e mirfillt letrare me dendsitetin ma t madh t imagjinueshm estetikisht. Personazhet: Ata jan dy: poeti dhe e dashuna e tij. Poeti, tham, jo vetm nuk u prngjet askund bejtexhijve qaraman, po as atyne q nj bot letrare mbar i mban pr gjigand: asgja nga trishtimi i Petrarks n prshkrimin e Laurs s tij t zbeht. Vajza: Si gjith vajzat e kohs dhe t t gjitha kohve, ka dasht edhe ajo. Dhe far dashunie! T duesh nj shpirt t till fisnik si t Poetit ton, them un, zbehen para saj Dezdemonat e Ana Kareninat. Por, si gjith vajzat e kohs, ajo nuk mund t ishte zoj e fateve t veta, prandaj i nnshtrohet vullnetit t prindve e prfundon nuse n kaza, n qytet, n kryeqytetin e kohs, Janin. Ajo asht e bukur si nj andrr; si e till, nuk apitet, por pothuej fluturon sokakve t Janins, si mze klyshe. Ajo nuk asht grueja e re e shijes s ult, e bashme e sensuale, po me sisat aguridhe, qumsht dallndyshe. Pyes veten: Si e ka anashkalue kritika letrare kte perl t poezis popullore, ndrsa merrej me Mrikat traktoriste? Variacioni 2 Endi molla Endi molla, endi dardha, endi kraharuarbardha. U ndalm vetm tek dy vargje. Ma sakt tek nj folje: Me end; dhe tek nj emn: kraharuarbardha. Poetit popullor nuk i ka mjaftue folja me el: eli molla, eli dardha. Jo. Endi molla. Pse me end, le ti lam pr nj ast fjalort m nj an, do t thot t thurish jet: bima, kafsha, njeriu, do gjalles. Njeriu bani q t endin edhe sendet. Bashk me molln e dardhn ti ndjen se po gjallon gjithkaja: aty edhe kraharuarbardha, q asht jeta e jets. Kujtoni sa piktor, sa poet i kan kushtue ndjesit ma t thella e ma t ambla njhersh marrjes s gjiut prej foshnjes. Kraharuarbardha e poetit popullor do t gzoj ma s pari at, pikrisht poetin, po mandej, shpejt, do t end edhe ajo, si molla e si dardha, JET. N dukjen e par vargu endi kraharuarbardha shpreh sensualitet. Natyrisht. A nuk asht jet edhe sensualiteti? Por mbi t gjitha ai t lejon t plotsojsh vet vazhdimin e poezis: endjen e jets nga kraharuarbardha, ashtu si molla e si dardha.

Variacioni 3 Moj e mira Moj e mira nn hije t blinit, tu ka gris kmisha tu gjini, tpaskan dal cikat pa hiri , a sia jep-o ti ktij jetimi ... Le ta prshkruejm si piktur. Ajo, ndoshta obanesha, aty nn hije t blinit, jo vetm me i ik vaps s gushtit, por edhe t moshs, asht krejt kondend q i asht gris kmisha tu gjini, e gja e sigurt se nuk i kan dale cikat pa hiri. Frojdizm? Merrnje si t doni. Kjo ka qen jeta mija vjet ma par, asht sot e do t jet sa t ket njerz mbi rruzullin ton: vashava do t vazhdojn me u dal cikat pa hiri. Asgja vulgare. Ata ma buzhollt le t lexojn po t duen Ungjillin e Kuranit ku thuhet se asti i mardhanjeve seksuale asht hyjnor. Natyrisht: pse aty jan rrajt e jets. Frojdizm a jo, ka pak randsi. Ktu ka duhet evidentue asht qendrimi i djalit poet: nj bzqeshje me nj ndriim t pabesueshm, nj humor i holl, q arrin kulmin tek togfjalshi pa hiri (pa dashje). Variacioni 4 Lulushja T gnjeu Lulusheja me nj shami moll, Shane Ibrahim beut, shtat vjet beronj*. Tumanet mndafshi varur te xhamija, Shane Ibrahim beut, tu trempn fmija. * beronj - q nuk lind fmij, shterp. N kte poezi poaq brilante bahet nj dallim i prem n mes dashunis, sensualitetit t shndetshm dhe seksualitetit q t shprfytyron n viktim t vesit. Duket bile sikur poeti nuk e ka me Shanen e Ibrahim beut shtat vjet beronj (pa lind fmij), ndoshta as me faktin e shmtuet se tumanet prej mndafshit iu gjeten varun edhe tek nj vend i shejt (xhamia), por tek dy element t sjell mrekullisht me dy folje t gnjeu dhe tu trempn (tu trembn). Poeti e gjen shkakun e shterpsis s saj pikrisht tek thurja e saj morale, aq sa i ishin tremb fmija. M thoni, folje tjetr, n do gjuh t bots, do ta shprehte estetiksiht apo filozofikisht ma me forc shkatrrimin moral se sa togfjalshi tu trempn fmija? Shqetsimi i poetit asht edhe pr ata t rij q mund t gnjehen nga tumanet e mndafsht, pra jo prej bezeje, a nj basme tjetr t pavler, po prej mndafshi, prej nj zonje beu, q mund ti onte ata, t rijt, pikrisht n thurje morale. Gjithka asht than e prshkrue me nj qetsi t jashtme n kufijt e t pabesueshmes, po me nj shqetsim t thell t mbrendshm t poetit popullor.

Variacioni 5 Do ti lutem Do ti lutm, vajz, kojshis t na presin njat mand. Kur asht fjala pr nj dashuni t pastr, t dlir, poeti popullor gjen edhe element flijues pr te. Ata duhen. Nuk kan t ngim ta shohin njeni tjetrin dit e nat. Po n mes t shtpijave t tyne asht nj penges q nuk i lejon t shihen: mandi i kojshis. Ather djali i thot vajzs s dashtun: do ti lutem kojshis ta presi mandin, t mos na bahet penges. Dhe kojshia, me siguri, do ta flijoj mandin e tij pr tia blatue nj dashunie t dlir. Variacioni 6 Tqenka shkep moj xhamadani Tqenka shkep moj xhamadani, merr nj harren me e harrnue. N kto dy vargje intensiteti i informacionit dhe eleganca n prshkrimin e hireve femnore arrijn kulmin. Djalit poet vajza i ka trheq vmendjen q nj vit ma par, kur ishte ende pa u rrit mire. Po ja, mbas nj pranvere, e shikon se i asht shqep xhamadani e duhet me e arnue. Dihet, nj rrob e grisun, kur nuk mund t blejsh nj t re, arnohet. Nj rrob e shqepun, qepet, nuk arnohet. Po jo, ajo, e adhuruemja e tij, pa dyshim e vorfn e q nuk mund t blej nj xhamadan t ri, as ai nuk ka me se tia blej, duhet ta arrnoj. Sepse ... sepse xhamadani i nj vit ma par nuk e z ma gjiun e mbushun: vajza asht rrit. Po djali poet nuk prmend askund as kalimin e nj viti, as rritjen, as gjiun ma t plot q nuk e z ma xhamadani i vjetr, por me nj elgenac t rrall gjen vargun e dhimbshm m an tjetr, se shpreh vorfnin e t dashunve, por me nj figuracion estetikisht t pashoq. Asgja vulgare. Asgja kronikale. Asnj truk nga ato t zakonshmit t poetve t sotm. Asnj pshertim, por as egoizm e eklektizm superficial t t ashtuquetunve poet modern. Gjithsesi, atij xhamadani dika i duhet shtue, pse ndrysh do t ndodhte si me ato dy obant malsor: tpaskan dal cikat pa hiri. I kam ndjek prej kohsh kto kang. Diku i kam ndesh n variante ma t hershme e ma pak t prpunueme, diku me ndryshim edhe nga nj dhjetvjear n tjetrin. Pse poeti i madh ai anonimi e mban gjithmon zgjuet muzn e tij t magjishme.

MBI LETRSIN BASHKKOHORE

- Nevoja e nj analize shkencore dhe t moralshme Vite ma par m ra n dor libri i Profesor Giuseppe Gradilone, arbresh, profesor n Universitetin La Sapienza t Roms, Drejtor i Institutit t Studimeve Shqiptare pran atij Universiteti, me titull Studime t letrsis shqiptare bashkkohore. Libri i Professor Gradilone-s ndahet n gjasht kapituj: 1. Ndrhymja e pushtetit n letrsi e kritik; 2. Poema Nn Shqipri e Dritro Agollit; 3. Poezia eterike e Fatos Arapit; 4. Pjeter Arbnori shkrimtar; 5. Nj profil autobiogreafik i Kasm Trebeshins; dhe 6. Poezia e Visar Zhitit. Tue marr prsipr prkthimin e kapitullit mbi Arapin, (ai mbi Arbnorin asht botue tashma libr m vete, prkthye po prej meje), mendova se do t ishte i paplot, nse nuk do t paraqitej sado prmbledhetas, edhe kapitulli i par i veprs, q, simbas mendimit tim, asht nj vler e veant n studimin e letrsis son t gjysms s dyt t shkullit XX. Ndrkoh, pr vet faktin se autori i shquem e ka shtjellue analizn e tij nis nga qmtimi i veprave, kurse i nnshkruemi e ka jetue in prima persona Kohn e Ferrit, mendova ti lejoj vetes edhe ndonj shmangje nga parathanja e librit t Gradilone-s. Rikthimi n analizn e letrsis s ashtuquajtun t realizmit socialist mendoj se asht i vlefshm pr katr arsye kryesore: S pari, ngaq, edhe pse kan kalue 20 vjet nga ramja e diktaturs (q me cinizem dikush e quen thjesht koha e monizmit), mungon nj analiz e mirfillt, nj analiz estetike e asaj letrsie q, ndonse aty-ktu edhe me vlera t spikatuna, ndihmoj liksht n himnizimin e diktaturs; S dyti, pse pr fat t keq, shqiptari ska ose ka fare pak kujtes historike, e jo vetm sa i prket artit n prgjithsi, por, e n radh t par, n prligjjen e shmtimeve historike nprmjet t ashtuquajtunave rrethana historike, n vend q t nxirnim msime; S treti, pse analizat e vlerat e mirfillta vazhdojn t maten me kutin e dikurshm e me apologji t pakurrfar mbshtetjeje estetike pr autor e vepra pse, disa prej tyne, na qenkan Nderi i Kombit, nj titull i shprdoruem nga presidentat shqiptar, t gjith sa ishin e ai q asht; S fundi, pse asht anashkalue qoft edhe nga Profesor Gradilone, aq ma tepr nga kritika zyrtare e jo zyrtare shqiptare, letrsia e trojeve jasht kufijve shtetnor t Shqipnis e n diaspor. Sa koh q flitet pr letrsin shqiptare bashkkohore, nuk duhej e nuk duhet t anashkalohet letrsia shqiptare n trojet e veta jasht Shtetit zyrtar e deri ma gjan, si asht rasti i te shklqyeshmit Martin Camaj e jo vetm atij.

Ndrhymja e pushtetit n letrsi e n arte n prgjithsi, ashtu si edhe n do fush t jets intelektuale, jo vetem kushtzoi e poshtnoi egzistencn e shkrimtarve e t kritikve, si vren me vend Profesor Gradilone, por, nprmjet trysnis q ushtroi qoft nprmjet propogands direkte, qoft nprmjet artit, apo edhe me forma t tjera, tjetrsoi njeriun, krijoi njeriun e ri prbindsh, q sot e ksaj dite nuk asht n gjendje me dal nga ai makth e t orientohet pr nga bashkjetesa e vrtet demokratike, nga shoqnia e vlerave, qofshin ato kombtare apo mbarnjerzore. Thot Porofesor Gradilone: n emn t lufts lirimtare u vendos n Shqipni pr pothuej gjysm shekulli nj parti ideologia e s cils ka kushtzue zhvillimin e kulturs e t arteve e n veanti t letrsis, q u etikue me emnin, huazue nga sovjetikt, e realizmit socialist, s cils i vihej detyra t ishte instrument i partis . E pr t qen nj instrument i bindun, i nnshtruem (ather quhej besnike e Partis), pushteti kishte vendos norma t rrepta estetike-ideologjike, jasht t cilave, nuk mund t dilte askush, nse nuk dshironte t prfundonte n Universitetin e Burrelit e ndonjher t provonte edhe plumbin apo litarin. Nn kshillat e Beogradit, u morn masa q fill mbas lufte: burgosje e pushkatime t intelektualve ma t shquem, mohim i vlerave ma t mira artistike t s shkuemes, premje e do ushqimi shpirtnor nga arti borgjez. N vitet 1945-1947 fillon pastrimi masiv tue fillue me M. Kutelin, V. Prendushin, E. Haxhiademin e sa t tjer, ndrkoh q burgosen nj her e mir veprat e Fishts, Koliqit, Konics etj. Do t ishte e padrejt t gjykonim sot ata shkrimtar e artist, apo kritik arti, q, pse t ndikuem prej nj pritmnie demokratike (si propogandohej), apo t ndikuem fort nga ideologia komuniste, q kishte gjet dishepujt e vet jo vetm n Lindje, por edhe n Prendim (si b.fj. n Franc, Itali etj), iu prkushtuen nj arti q rezultoi, ve t tjerash, rrnimtar pr t paktn tre breza, por edhe t vlersohen ende sot pr antivlerat q solln, pr aderimin e tyne t plot e shpesh t vetdijshm n konsolidimin e diktaturs, do t ishte edhe ma e pafalshme. Si asht e njohun, do shmangje, qoft edhe fare e leht, nga ajo q quhej vija e partis oi jo vetm n dnimin e ndalimin e veprave edhe t autorve q kishin marr pjes n Luft, por edhe deri n dnimin e tyne me internime, burgje e deri pushkatim. Do t ishte e gjat lista e artistve q psuen kt fat. Nn kte trysni, por edhe pse ishin vet t angazhuem n radht komuniste, shum autor, i kthyen veprat e tyne n parulla t gjata e t mrzitshme t krkesave t ktij apo atij pleniumi, t ktij apo atij kongresi. Profesor Gradilone e kujton kte gjendje tue than: m 1969, n Kongrsin e II t Shkrimtarve, ... ata shpallin nnshtrimin e tyne t trishtueshm: Kte gj ne do ta bjm duke u prpjekur q veprat tona t jen prher e m militante, m t partishme, t mbruajtura me idealet e mdha t partis... Analizat e asaj kohe sot do t dukeshin groteske, por ato ishin shprehje e nj shkatrrim i vrtet edhe i liris ma minimale t

imagjinueshme: gjithka duhej t ishte simbas msimeve t partis e n shrbim t saj. Mirpo, si tham n fillim, profesor Gradilone shtjellon veprn e pes autorve prfaqsues: Agollit, Arapit, Arbnorit, Trebeshins dhe Zhitit. Pa pretendue me gjykue przgjedhjen e tij, ai l jasht studimit dy autor shum t randsishm pr letrsin shqiptare t viteve 1945/1990: t madhin Jakov Xoxa dhe Ismail Kadaren, pa fol mandej pr shkrimtart ma t shquem t Kosovs e Martin Camajn n Gjermani. Kadaren e prmend rrshqitas n m pak se dy faqe t parathanjes, por, tue u prpjek me e prligj veprn e tij, ban pikrisht t kundrten. Si tham ma par, nuk asht fjala me gjykue a denigrue autor q mir a keq dika dhan e dika lan edhe gjat diktaturs, por asht e domosdoshme q t bardhs ti thuhet e bardh e t zezs e sez: Ismail Kadare, me gjith talentin e tij q askush nuk e ka vu ndonjher n dyshim, i ka ba shrbimin ma t madh diktaturs dhe shrbimin ma rrnimtar formimit t t paktn dy brezave t rij. Me 20 shkurt 1991 u shemb monumenti i diktatorit Hoxha n Tiran, por mbeten monumentet e tij e t Stalinizmit tek vepra si Shqiponjat fluturojn lart e sidomos te romani Dimri i madh. Tek Biseda me Kadaren t E. Faye, ai deklaron premas: Lirin krijuese e kam pas gjithmon e m ka mjaftuar pr t br ate q kam br. Nuk ka qoft edhe nj njeri t vetm e t ndershm n Shqipni q t mos pohoj se gjat diktaturs nuk ka pas asnj lloj lirie, bile, si e ka pohue edhe Dritro Agolli n nj intervist televizive, edhe ne koh t fashizmit kishte ma shum liri. Kurse Kadare na paskish pas liri krijuese gjithmon. (!?!) E pra ata q u prpoqn t kishin sadopak liri si Mark Ndoja, Kasem Trebeshina, Kin Dushi, sa pr t prmend disa q nuk kan qen fillimisht kundr vijs s Partis Komuniste, prfunduen n burg. Si ka mundsi q Kadare paskish pas gjithmon liri krijuese?! A nuk meritonte kjo tem ky e raportit demokrici/diktatur/art nj analiz t veant? Atyne q vijojn t bahen mur n mbrojtje t t ashtuquejtunave vlera artistike, pavarsisht nga kufizimet ideologjike, po iu citoi pak rreshta t shkrueme qysh m 1942 nga At Pjetr Mshkalla: Arti pr me ken art, duht me ken ma spari, shprehje e gjall e bukuris. N kte vshtrim (pozitiv dhe jo eskluziv), mund t pranoht teoria art pr art. Megjithkte, arti, simbas natyrs s vet, nuk gzon nj pavarsi absolute prej do ligje jasht-artistike, nuk asht amoral. Pyetja asht e natyrshme: Cili asht morali i veprave t mdha t realizmit socialsit, pavarsisht kush asht autori? Personalisht ndjej keqardhej q professor Graditone ka anashkalue edhe nj figur themel t prozs shqiptare, t madhin Jakov Xoxa, si po e harrojn edhe sot deri edhe n shkolla, por shpresoj se nj her tjet do ti kthehemi edhe ksaj figure t shklqyeshme, autorit t kryeveprs s prozs son, Lumi i vdekur. Po sjellim vetem nj citim t shkurt t profesor Gradilone pr Dritero Agollin, q mendojm se asht i mjaftushm pr portretizimin e

tij: Drietro Agolli ka qen njeri i partis n kuptimin q ka besue tek partia, ka egzaltue partin dhe ka knaq partin, Udhheqsi i s cils, nuk pushoi nga ana e tij ta egzaltonte. Mendoj se pak a shum t njejtat fjal mund t parafrazonim edhe pr shum autor t tjer ma me pak pesh se Agolli e Kadare. Mirpo, nj propogand e tan vazhdon t trumbetoj vlerat e autorve t periudhs diktatoriale, e nuk ngurron t anashkaloj me mjetet ma t liga, si asht harresa, korifejt e vrtet t fjals shqipe, Fishten, Koliqin, Camajn e deri tek Mjeda e Migjeni. Rivarrimi nprmjet heshtjes asht nj vepr e rand dhe antikombtare. Na asht gjet edhe nj shfajsim banal: rinia nuk e kupton gjuhn e tyne. N gjuh shkruen ata? A nuk shkruen me shqipen ma t lmueme, ma t prpunueme e ma t begat? Apo nxansit kuptuekan ma mir turqizmat e bejtexhinjve? Vetiu lind pyetja: Mos vall edhe kambngulja pr mosrishikimin e normave t drejtshkrimit t shqipes kan edhe qellimin e mbrapsht t harrimit t gjigandve q nuk u shkojn pr shtat qarqeve t caktueme? Jo, nuk u largova nga tema. Pse propaganda e shfrenueme, kjo e sotmja, e veprave dhe autorve t periudhs diktatoriale ka n radh t par nj mbrapavij ideologjike, aty, nga nj her, edhe krahinore e fetare. Le ti themi gjanat ashtu si jan. Koh ma par studiusi i letrsis shqipe Ali Aliu, antar i Akademis n Kosov, botoi n Maqedoni nj antologji t poezis shqipe ku prjashtoj pikrisht Poetin Kombtar Gjergj Fishta. N hartimin e asaj antologjia kemi t dhana t sigurta se ai u kshillue edhe me nj figur t spikatun t letrsis shqipe, q nuk desht ta vinte emnin e tij si bashkautor. Komentet m duket se do t ishin t teprta. Asht koha t mos vazhdojm t ndikohemi nga paragjykime me miell t prishun nga e shkuemja, si dikur q kthyem n hero Lej Fenin. Analiza e paanshme, shkecore, e jo me mbrapavij idelogjike, e si thash ma nalt, aty edhe krahinore e fetare, jan sot domosdoshmni ma shum se kurr, pse po vazhdojm t ushqejm brezin e ri me buk prej mielli sharrash, pse e till q letrsia e asaj kohe. Analiza e mirfillt artistike nuk ka kurr qellim denigrues. Por, ndrkoh, ajo asht e domosdishme, q mos t vazhdojm t na vrbojn me tymtaj nga e shkuemja e hidhun.

AT GJERGJ FISHTA VETDIJA E KOMBIT SHQIPTAR

- N 50 50-vjetorin e vdekjes s Poetit fatzeza moj Shqipni po ishte faj me t dasht ty. Gjergj Fishta ne vdekje te Avni Rrustemit.

At Gjergj Fishta Grafik nga Fritz Radovani Prjetim Ishte dhejtori i vitit 1990, dhjetori i shpresave, i friks, i krcnimeve, i vorfnis s skajshme; ishte ai muej kur shqiptart shikonin nj rreze shprese, por edhe dhambt krcnues t diktaturs, q kishte gjith mjetet e dhuns ende n duert e saj. jith Binte 50-vjetori i vdekjes s At Gjergj Fishts, t mohuemit, t vjetori prbaltuemit, mkatarit e deri tradhtarit. Ishin rrit tre breza pa e njoh vepren e tij, e t bindun se ishte fjala pr nj tradhtar t madh madh, pr nj anmik t kombit e sa nofka t tjera njollosse. Po ishte 50-vjetori i vdekjes s tij dhe mendova se kishte ardh vjetori koha q populli yn t msonte t vrtetn.

Iu drejtova disa shkrimtarve, poetve, kritikve, msuesve t letrsis q t organizonim nj Konferenc n kt prvjetor t shnuem. Prgjigje ishte e njjt: M vjen keq, nuk e njoh, nuk kam lexue asgja prej tij. Q nj pjes nuk kishte lexue asgja prej tij, duhej besue, pse me lexue nj vepr t Fishts mund t t kushtonte dhjet vjet burg. T tjert nuk ishin lirue ende nga frika q diktatura i kishte fut n palc popullit shqiptar. Po un isha i vendosun ta mbaja at Konferenc. U gjet vetm nj njeri i gatshm t bashkpunonte. Ai nuk ishte njeri i artit. Ishte shofer. Por nuk e kishte fsheh kurr se ishte adhurues i Fishts. Pr ma tepr dinte prmendsh gjith Lahutn e Malsis, ashtu dhe pjesn ma t madhe t poezive t tjera. E ndam mandjen ta mbanim at konferenc vetm na t dy, un do t prgatisja referatin, shoferi Lek Celaj do t bante ilustrimin me recitime nga vepra e Fishts. Ma n fund dita erdhi. T paktn na vun n dispozicion salln e vogl t Pallatit t Kulturs Lezh me rreth 120 vende. N orn 16 t dats 30 Dhjetor 1990 fillova leximin e referatit. I hodha nj sy salls. Ishte plot. Kryesisht t moshuem. N mes t t pranishmve ishin edhe dy komunist, t moshuem edhe ata; ndoshta dika kishin lexue prej Fishts kur kishin qen n shkoll n vitet 30 40. Ndrsa lexoja refertin, kuptova se zani m dridhej, pse ishte hera e par q flitej pr Fishtn publikisht, po shpejt e mora veten. Nuk pptinte asgja. Do t dgjohej edhe fluturimi i nj mize, po ishte dhjetor i acart e miza nuk kishte. Tek i afrohesha fundit t referatit, hidhnja shikimin ma shpesh n sall. Nuk po kuptoja ishte ajo heshtje gati e ankthshme: po e plqenin, apo po m urrenin nga q po thoja, krejtsisht t kundrten e asaj q kishte than Partia pr 46 vjet me radh? Aq ma tepr q n analizn time ndalesha ma shum tek Fishta Atdhetar, pikrisht pika ku e kishin sulmue pr nj gjysm shekulli. Mbas rreth 40 minutash lexova edhe rreshtin e fundit. Prsri heshtje. Mu duk se heshtja zgjati nj shekull. Mandaj paprit shprthyen duertrokitjet, t prmbajtuna, por t forta, t pandrpreme, gjithnj e ma t forta. Tashti pjesmarrsit, t gjith n kamb, nuk dinin t ndaleshin. Pash burra me sy t prlotun. Shum prej tyne u ndalen e m dhan dorn e m falnderuen. U ndalen edhe dy komunistt. Njeni prej tyne me tha i emoconuem: Na zgjate jetn dhjet vjet. Kan kalue plot 20 vjet prej ather, po shumkush mundohet sot e ksaj dite, n mos me vazhdue me hedh balt mbi te, t pakten me e lan n harres, prandaj edhe mendova se pak e gja ka ndryshue, e pikrisht pr kte po ju paraqes fjalen q mbajta at dit. Fjala e mbajtun n Pallatin e Kulturs Lezh me dat 30.12.1990, ora 16,. Ktu e 46 vjet ma par re t zeza, ngarkue me lloh stepash ruse e zgjyre serbe, u shfaqen n qiellin e letrave shqipe, si n gjith jetn

shqiptare, e zun yjet ma t ndritun; ndr ta yllin e kalvarit t mundimeve shekullore, At Gjergj Fishtn. Por ai: Ndrtue kishte i pomenodre, rrfe as mot mos me drmue. Nuk mund t shkatrrohej vepra e tij gdhen me dalt hutash e martinash drejtprdrejt mbi shkambijt alpin; nuk mund t shuhej ai vullkan, shprthye ma shum prej zemres se sa prej mendjes s Poetit erudit. Kujtuen prbindshat xhuxh se vullkanin do t mund ta shuenin prgjithmon tue hedh balt mbi te, po m kot: ai shfaqej e rishfaqej me nj shkelqim lbyrs n qiellin shqiptar t letrave. Dhe ja, yjet e rralluem po zan prsri vend n Panteon. Njeni prej tyne na grish sot ti prkujtojm 50-vjetorin e vdekjes. Lezha, q pes shekuj ma par do t merrte n gji prjetsisht Gjergjin e Madh t Historis, katr shekuj ma von do ti jepte kombit n nj fshat t vogl t Zadrims, Gjergjin e dyt, apostullin e liris. Fishta, ky fshat shpeshher i pashnuem n harta, asht sot n gojn, mendjen e zemrat e shqiptarve kudo q jan n trojet e tyne sidhe kudo q gjendet gjaku yn i shprishur. Ishte fund i asaj nate t gjat osmane, nat tri her minore, q kishte rrnue qytete e fshatra, kshtjella e kisha, kur lindi Ai me 31 tetor 1871. Atdheu kishte n trup nand varr, Atdheu yn i brisht ishte tret n dhimbjen e vet. Bijt e tij t ligun, por t paepun, sa kishin fillue me thur andrrat e para pr nj Shqipni zonj m vete. Ndrkoh, apojt gllabrues t sllavve t jugut e ata t helenve kishin shkput mish e gjak nga Atdheu yn brijdal e lakmia e tyne ishte me t vrtet rrnqethse. Q ky komb i lasht i Mesdheut t bahej shtet e t mund ti dilte zot vetes, nuk mjaftonin martinat e topat e kohs mbar; duhesh dituni, pa t cilen asnj komb nuk mundi tu baj ball rrebesheve t historis. Asht kjo arsyeja q pushtuesit kudo n bot, ma par se kshtjelalt, rrafshojn shkollat, themelin e ndrgjegjes kombtare e liridashse. Ndr ata q pr shtat shekuj me radh nuk u trhoqen kurr e nuk rreshtn nj ast prpjekjet pr liri, qen franeskant, t cilt, kur Ai ishte 9 vje, eln n Troshan nj shkoll e ndr nxansit e par q edhe Zefi i vogl, i biri i Ndok Simonit. Treva n mes Lezhs e Shkodrs, Zadrima e sotme, e quejtun para pushtimit sllav Sap, kishte njoh ndr shekuj zhvillime t mbara. N aq pak hapsin kishin lulzue qytezat e Dejs, Kryths, Blinishtit e Saps prej nga kishte marr emnin gjith krahina. Ajo kishte nxjerr bij t shquem si Gjon Gzulli, Frang Bardhi e Pjetr Zarishi, por turku ndrkoh kishte rrnue gjithka lidhej me ditunin e gjuhn shqipe. Kur Fishta erdhi n Troshan (se dy vitet e para i pat krye n Kolegjin Franeskan n Shkodr), pat pr msues Leonardo de Martino-n, italo-arbneshin e shquem, poet ndr ma t mirt e kohs. M 1886, Zefin 15-vjear e nisn pr n Bosnje q t vazhdonte ma tej studimet. Mbas nj viti, simbas rregullave franeskane, ndrroi emnin nga Zef n Gjergj. Ishte nj prkim fatlum t merrte emnin e Kastriotit t Madh, emn q e mbajti me nder sa q gjall.

Ndrkoh qiri i Frashrllijve ishte ba pishtar. Prizreni shprndante an e kand Shqipnis flak lirie e atdhetarie. Shkodra e vjetr, dikur port e Ballkanit, po zgjohej nga letargjia e hashashit osman. Malet po shkundnin supet e pluhnosuna nga zgjedha disashekullore. Zadrimori i ri, atje n dh t huej, mes murene t Kuvendeve t Gujagors e Livnos, mallin e tij vullkanik filloi ta shprehte n vargje, i ndikuem edhe nga poett dalmat Andrea Kai e Gega Marti, edhe ata t prvluem pr liri. M 1893 Fishta i ri u kthye n Atdhe. Me 25 shkurt 1894 meshoi pr her t par n Troshan, pikrisht aty ku kishte hedh hapat e par drejt nj bote t trazueme e q quhej bota e shkronjave dhe ditunis. M 1897-1898 shrbeu si kapelan n Lezh, ku do t kthehej her mbas here, sidomos pr t gjet prehje e pr t shkrue disa prej kangve ma t bukura t Lahuts, ktu, n mes zadrimorve t tij e Lekve t Malsis, q rrethonin Lezhn. Ku tjetr mund t gjente prehje e frymzim si n Lezh ku ishin: qielli i kaltr, toka e bler, njeti dimn, ktu pranver Por nuk do t ishte gabim t shprehemi se e prpjeta drejt lavdis e At Gjergj Fishts nis pikrisht n Gomsiqe, ku pat rastin e fatin t njihej me Abatain e Mirdits, Imzot Preng Doi, atdhetar i flakt, lufttar i paepun, por edhe poet e burr me kultur t rrall pr kohn: kishte rrah botn n mrgimin e tij t detyruem, prej Njuflandit t SHBA, deri n Indi. N janar 1899, Imzot Doi bahet nismtar i themelimit t Shoqnis Bashkimi, tue mbledh rreth vetes antar t shquem, si Dom Ndoc Nikajn e At Gjergj Fishtn, Luigj Gurakuqin e Dom Ndre mjeden. E nisun si shoqni kulturore, ajo luejti rol t dors s par jo vetm me botimin e fjalorit t quejtun i Bashkimit, e t 34 librave t tjer, por sidomos n krijimin e nj votre atdhetarsh t shquem, q ban historin, ashtu si i njohim sot, pa zhigatjet komuniste. N nandor 1902 At Fishta emnohet drejtor i Shkolls Franeskane n Shkodr, shkoll laike, por q quhej kshtu vetm pse administrohej nga franeskant. Ai ishte i pari drejtor shqiptar qysh prej themelimit t shkolls m 1861. Asht ky nj ast n jetn i Fishts q nuk mund t kalohet leht, pse: Kur n shkoll zbutun shqiptari, Nmni tket marrun ai gjakun dhe dhunn E me dije t ket kapun ai punn, Shqipnis fati do ti ilet taman. Fishta ishte klerik, por, sa e sa her, kur fjala ishte pr fatet e Atdheut a ashtje t shejta t kombit, tregoi se pesh t rand zinte shqiptaria tek ai. Deri n at koh n shkoll msimet baheshin italisht. Fishta, menjher, vuni gjuh msimi shqipen. Ishte nj vendim q nuk plqehej nga adminsitrata osmane, as nga Arqipeshkvia, as nga austriakt, q e financonin; ishte nj vendim q nuk miratohej as nga qytetart

shkodran, q nuk kishin mjaft besim te shqipja si gjuh ditunie. Por Ai ishte i vendosun t mos zmbrapsej para asgjaje, pse, si thon bashkkohsit, kur luftonte pr nj ashtje t shejt, nuk dinte kurr t trhiqej dhe pak kush i bante ball. Tashma n qytetin e lasht t kontrasteve t thella, nga dita n dit konturohej figura shumplanshe e fratit 30-vjear. Qysh n penelatat e para u duk qart se veprat e tij nuk do t ishin prvijime t lmueta e aq ma pak laramanime orientale, por gjithka do t ishte e ashpr, dika rembrandiane. Gteja dhe Manxoni, Shn Franesku dhe Da Vini, e kishin po fisniknue fytyrn e fratit t ri, por landa mbet ajo q ishte: shkamb i gjall hedh prej vullkanit t shpirtit shqiptar. Lvizja shqiptare pr lirim nga zgjedha turke pat karakteristikat e saja krejt t dallueshme prej lvizjeve pararendse ballkanike, pse krejt e veant ishte dhe historia e popullit ton. Kombi yn, ma i lashti n Ballkan, ishte nj mozaik i uditshm, pothuej jasht kohe. Prplasjet me sllavt dhe osmant kishin lan gjurm t thella dhe tre besime t ndryshme fetare. Organizimi fisnor me bajraqe, me nj bashkim fare t shkurt 25-vjear n kohn e Kastriotit, ndryshimet e thella nga nj trev n tjetrn, e sa diversitete t tjera t paprsritshme n kombet europiane, ban q edhe lvizja kombtare t kishte karakter mozaiku, jo homogjen, pa nj kolon qendrore e n t njjtn koh lvizja pr lirim duhej ti bante llogarit edhe me pushtuesit e ri sllav, q prgatitshin t zinin vendin e t smuetit t Bosforit. Ishte nj prplasje makabr n mes koufoms aziatike n t ikun, t hijenave prreth, dhe lehons me shtatzanin ma t gjat n Ballkan, q shkumbzonte n zemrn e Fishts, aq sa nj dit, si llav vullkani, shprtheu n kangt e pamort t Lahuts s Malsis. Ato kang nuk linden n laboratort e sofistikuem krijues poetsh klasik, q numronin rrokjet e sistemonin rimat; ashtu si n Eposin e lasht t Veriut, kangt e Lahuts ishin jehon malesh e betejash, pabesie e babzitjeje, nj kaprthim i egr ndjenjash, si ishte e ashpr, deri n dhimbje, vet historia e ktij populli. Lufta e tij: nj et fatosash n male, nj grusht trimash n gryk, nj prit skifterash n rranza, njeni n Kosov, tjetri n Hot, kndej kundr turkut, andej prball sllavit. Kush e krkon Lahutn nj poem simbas rregullave klasike, nuk njeh historin e popullit t cilit i kndoi. Ka vrtet nj hark kohor n t cilin zhvillohen ngjarjet e Lahuts, q kap vitet 1858-1913, por tue mos qen aspak nj kronik, si me dashakeqsi e ka quejt ndokush, por prthyemje e ndjenjave q rrezatonin ngjarjet e kohs, ajo po, me plot t drejt, asht quejt Epope e Kombit. E kjo epope gjet jo mjeshtrin zanati, por bardin jeleshkumbzuem, q e ndrtoi godinn e tij maje kreshtatsh alpine, me nj gjuh mrekullisht shqiptare, me nj sintaks pa asnj ndikim t huej, me nj figuracion e ngjyrime marr drejtprdrejt nga natyra shqiptare. Lahuta ka n themele shkambij ciklopik, n dukje pak t pagdhenun, her-her arkaik, por aq t harmonsihm e t natyrshem, sa t duket se nuk patn nevoj pr dalt, por arkitekti e hartoi drejtprdrejt n masivet e Alpeve, sa t paprsritshme, aq edhe brilante. Sa mjeran, pak t thuesh, jan ata q guxojn dhe e quejn kte kryevepr kronik sterile! Zot na ruej prej zilis e vrbimit! Zilia e

t padijtunit, n mos tjetr, falet. Zilia e t dijtunit e on njeriun deri n krim. E krimet kundr Fishts n kto ma sa 46 vjet nuk kan t numruem. Po nuk asht me u udit: kjo koh krijoi antinjeriun. Ajo u prpoq t shkatrronte do gja kombtare, pse e kishte t qart se pikrisht tradita, psikologjia kombtare, vetdija kombtare, ishin pengesat ma t pakaprcyeshme pr ideologjin sllavo-komuniste. Ajo e akuzoi Fishtn si nacionalist e shovinist pse ishte kundr gllabrimit, kundr asimilimit e do gjaje ndjellakeqe sllave, ka i ka vrtetue historia e hershme dhe e sotmja. Nuk due t sjell ktu shembuj se si Fishta ua lavdron trimnin sllavve, si ua mon prpjekjet pr liri, pse ato n Lahut jan plot, por, nse kanga e tij asht nj britm deri n dshprim, sa herojve q nisen n luft u thot: Skan shka bajn? Po a thue t desin? Tdesin pra, nuk kan shka presin! Apo: Pr i grusht eshtna, pashi Zotin, tmos korisim Gjergj Kastriotin, tmos korisim na sot Hotin e ban kte, jo pr mni ndaj sllavve, por, sepse, si e ka than n nj intervist, po t rihumbte lirin Shqipnia, kishin me plas dhime sa jan bjeshkt tona. Si mund t quhet shovinist Poeti i nj kombi 12 shekuj nn robni sllave e osmane pse lshon anatemn ndaj pushtuesve t ardhun prej stepave ruse e na e quejn sot e ksaj dite Kosovn martire Serbi e vjetr?! .. Atyne po, u thot: ti msojn fmijt mbas sotit mos tlakmojn toks sKastriotit, se u bjen shtrejt, qe besa e Zotit! Fishta nuk ngurron ti lshoj namen as Europs n London, n Versaj, pse e la kte dh t coptuem, prandaj: Me gjithj kta, por larg nuk shkon e me i vra ka rrfeja e Zotit tshtat mbledh si jan nLondon. Gjuha e tij asht thellsisht popullore, pse ishte i vetdijshm se po shkruente nj vepr q do t ishte universitet atdhetarie pr malet tona ku mungonin edhe shkollat fillore. Por q t gjykosh Lahutn, duhet t rijetosh historin me dhimbje, si e jetoi Poeti. N kto rrethana, aty nga viti 1904, zu e lshoi akordet e para Lauta e tij ngjethse.

Le tua lam studiuesve t letrsis gjykimin sa shkencor e t paanshm t Lahuts e t ndjekim Poetin n jetn e tij prher n kresht t dallgve. Para shndrrimit epokal, rilindasit tan kishin kuptue se kusht i par ishte BASHKIMI i kombit. Nuk ishte nj zgjedhje e rastit emni i Shoqnis Bashkimi, q bashk me simotrat, do t onte ma tej prpjekjet shumvjeare t rilindasve pr nj alfabet unik e q u kunorzue me aktin historik t Manastitit m 1908 e ku Fishta q Kryetar i Komisionit pr hartimin e alfabetit t njsuem. Alfabeti nuk ishte nj ashtje teknike akademiksh, por nj ashtje kombtare q krkonte BASHKIM e ngritje mbi do ndas, mbi do grindje, mni, bile edhe mbi gjak. Q Fishta vet nj shembull i shklqyeshm i mbylljes s tragjedis s gjakmarrjes, sa kur i vran t vllan, upin, jo vetm e fali vrassin, por edhe lshoi thirrjen: Ndalnju, burra! Ku veni! Pashi Zotin, lshoni hutat, se mjaft gjak asht derdh! Anton eta n Kosov me kto vargje do ti ket el kuvendet e pajtimit. N prag t dits s madhe t 28 Nandorit Ai tashma naltohej si lis vigan me rraj thell n truellin arbnor e deg q piqeshin me bjeshkt. Pens s tij, ve kangve t para t Lahuts, i prkisnin sa vepra t tjera, ato Pika vese q dridheshin mbi petale, Anzat, vepr satirike e pashoqe deri m sot n letrsin shqipe, ato anza t lshueme rrugve t Shkodrs e t mbar Shqipnis, ku tue prqesh me humorin e holl shkodran, here tue thumbue keq e jo rrall tue fishkullue pa mshir. Pens s tij i prkisnin veprat e para dramatike, origjinale, t prshtatuna a t prkthyeme, ndr t cilat Shqiptari i qytetnuem, vu n sken prej Atij vet m 1909, sidhe plot libra pr shkollat. Por edhe 28 Nandori la shumka mangut. Prgjys andrrat, prgjys shpresat, prgjys vet Atdheu sot e ksaj dite e q Ai e qau me LOT GJAKU. Fati i vendit do t vazhdonte t ishte i trazuem edhe pothuej pr nj 10-vjear. Filloi me rrethimin malazez t Shkodrs, mandej me forcat e Fuqive t Mdha, me nj fare princi t huej n Durrs, me pushtimin austriak n Veri, me pushtimin italian e francez n Jug, q e kthyen Shqipnin n nj katrahur q mbante er przhitjeje mishi e gjaku shqiptar. As n ato dit t vshtira Fishta nuk u step. Q n ball t lufts pr mbrojtjen e Shkodrs prej knjazit t Cetins, botoi t parn revist shprese mbrenda Atdheut q e quejti Hylli i drits; bashk me Gurakuqin, Mjedn, Logorecin themeluen Komisin letrare, e n fund t Lufts s Madhe, po bashk me Gurakuqin e Bumin shkuen ti dilnin zot Atdheut n Versajn hijerand. Ai kaprceu edhe Atllantikun, deri n Amerik, pr t shptue mund t shptohej nga e shumvuejtuna Shqiptari. Frati me zhgun nuk i la asgja mangut detyrs ndaj Atdheut, Nse la mangut diku, i la pikrisht detyrs s tij si klerik. Por, do t thot

ndokush, si arrijti ather aq nalt edhe n hierarkin ekleziastike? .. Asht rast i rrall, ndoshta i vetm, q pikrisht vepra letrare dhe atdhetaria e ngritn edhe n hierarkin fetare, q pr nevoja t Atdheut i ishte dasht ta linte shpesh mnjan. Sa shqiptar ishte Ai dhe sa klerik, e shprehin qart vargjet e maposhtme, ku, mbasi andrron me el nj shkoll t nalt n Shkodr, thot: Por nShqipni pse nji meshtar Pos se prift do tjet shqiptar, Shqiptar, po pa dredha. Un rektor e profesor Sakristan e baevan Tgjith shqiptar i zgjodha. Mbasi ndreqa kto pun tmbara, Jezuitt ti vuna para Me kamzhik n dor. Tu dha det e tu dha mal, Nkolegj ttyne nji spital Bana pr malsor. Kto vargje t shkputuna nga poemthi satirik Kur pata ken ba Pap, q kalon deri n realizm t ashpr, nuk i lan shteg asnj studiusi pr hamendsime: Fishta desht nj kler krejt shqiptar, thellsisht shqiptar, t dalun nga shkolla shqiptare e n shrbim t Kombit, ashtu si edhe t Fes. Ky poemth me nj filozofi t thell mbrapa humorit, do t mjaftonte me hedh posht do akuz mjerane q iu ba ndr vite. Por le ti kthehemi rishtas rrjedhs s ngjarjeve. Kur lufta mbaroi dhe paqa mir a keq u vendos, punt srishmi nuk shkuen dhe aq mbar. Mehmurt q kishin heq fesat dhe ishin vesh allafranga, mendonin si t banin zap popullin e jo si ta udhhiqnin at. Kta batalla fytyr-fudull, batakij e me nji lasker kultur, sa me mzi me shkrue emnin e vet, si i pikturon me mllef Fishta, e ndjenin veten ma shum turq se shqiptar, t gatshm t bashkpunonin me sllavin e me djallin, mjaft qe t prmbushnin nepset e tyne prej lubish. Shum koh ma par Poeti i kishte jetue kto mnxyra dhe kishte parandje zvarritjen e tyne t lyrosun, sa kishte humb durimin tue iu drejtue Zotit: O perendi, a ndjeve? Tradhtart na lan pa Atdhe e ti rrin e gjuen nerrfe lisat nper male kot. Ishin koh t tutbullta-turbullta, kur, si thot Poeti, tash qi u ba Shqipnia, duhen ba shiptart.

Me 6 qershor 1921, n zgjedhjet e para parlamentare n historin e Shqipnis, Shkodra e drgon prfaqsues t vetin bashk me miqt e tij Gurakuqin e Mjedn dhe Parlamenti e zgjedh Nnkryetar t Kuvendit Kombtar. Ky polemist i shkelqyeshm n lamen e gazetaris, me prodhimtari ma t madhe se do gazetar profesionist, do t shfaqej n Parlament nj orator i pashoq, nj atdhetar i flakt n akuzn kundr Serbis pr masakrat mbi vllaznit kosovar; por edhe ekonomist, gjeolog, pedagog e agronom, jurist e diplomat sa me pas nder me e pas do parlament i Europs, si shkruente nj gazetar i huej q ndiqte punimet. Por koha ishte e vshtir dhe e turbullt, pse iban si Esat Pash Topani e mbas tij Zogu, t tjera plane t zeza sendertonin. Megjithate, lufta e tij n Parlament e n shtypin e kohs prkrah Nolit, Gurakuqit, Hasan Prishtins, Vinjaut etj., asht nj shembull i shklqyeshm i demokratit. Po n ato vite Ai jo vetm hapi gjimnazin Iliricum, i t cilit ishte edhe drejtor, por edhe zhvilloi nj polemik t ashpr pr nevojat e arsimit e t kulturs n prgjithsi, me vlera t mdha edhe pr ditt tona. N trazimet e vitit 1924 q prkrah Nolit, Currit, Gurakuqit, dhe skishte si t ishte ndrysh. Atyne q fen dhe klerikt i kan gjykue vetm si antikombtar, mjaft tu kujtojm se ndr figurat madhore t atij viti demokratik qen nj pop, Noli, dhe nj frat, Fishta. M 1925 detyrohet t mrgoj n Itali pr t mos pas fatin e Currit, mbyt n Shpelln e Dragobis, e t Dom Gjon Gzullit, var n Shkodr, Mbas kthimit prej mrgimit, murgu poet, prozator, dramaturg, pedagog e gjuhtar, arkeolog e muzeolog, gazetar e diplomat, piktor e arkitekt, u trhoq nga jeta politike. Po prap Ai asht shembull i shklqyeshm i intelektualit q e vijon luftn ku drejtprdrejt e ku trthoras, nprmjet shtypit. Sikur Fishta t na kishte lan vetm publiistikn e tij plot vlera, prsri do t kishte zan vend nderi n Enciklopedin Shqiptare, ashtu si kishte zan vend nderi n enciklopedit e Europs pr s gjalli jo vetm si epik i madh, por edhe nj ndr satirikt ma t shquem t kontinentit, me veprat madhore Anzat e Parnasit dhe Gomari i Babatasit. Polemiks s Fishts i jep shpirt satira, me ndihmn e s cils realizoi pikturn estetike t s keqes. Ai godet me forc t gjitha llojet e devijimeve morale, sidomos ato t zyrtarve ma t nalt. Kte luft e ban me guxim, pa pyet se me cilin binte n kontradit. Prandaj edhe asht quejt mbreti i polemiks shqiptare. Nuk trajtoi n to asnjher ashtje vetjake, pse si synimi i polemiks s tij t ashpr ishte lufta kundr pseodoatdhetarve me barkun kodr. Shka ka me dijt me fol mbi politik e mbi organizmin e shtetit civil nji njeri malok, matrahul, qi me mzi ndoshta ka krye dy a tri klas fillore e qi djerset kur i duhet me shkrue emnin e vet. Pse asht edhe tradicjoni shpijak e edukata familjare, qi shumkend ndr ta e ban krejt t neveritshm e ekcentrik. Ky babn gjaks, gjyshin katil, stvrgjyshin mizuer, rrit me katila, me gjaks, me mizor, me intriganta, batakij, vagabonda, rrugaa, me njerz hasm t kulturs e t gjytetnis, kah mund t mendohet se ka me ken i zoti me rregullue fatin e nji kombi ende primitiv? Pse me sundue nji shtet nuk asht mjaft

dhelpnija, dredhija, intriga, batakilleku, rrena, tradhtija; duhet nder dhe urt, burrn: qe se shka duhet. Po, por pa dije, urtija, ndera, burrnija u nxejshin n shkoll e, madje, me shum mund e djers, e jo ndr kafeshantana tEurops e mejhane paaxhihane t Tiranvs, tuj luejt tavell e bigjoz e tuj pi mastik. Legjenda e gjall, tashma 60-vjear, merrte rrugn e Athins, t Stambollit e t Bukureshtit, tue i lan nder Atdheut me prfaqsimin e tij e njhersh tue akuzua mbrapaskenat e Beogradit e t Athins. Ndrkoh prfundonte kangt e Lahuts, t ciln e botoi t plot n vitin 1937, sidhe plotsonte e prmirsonte Mrizin e Zanave me lirika nga ma brilantet n shqip. N Europ shtoheshin prdit bajonetat e paksoheshin lodrat e fmijve. Regjimi i Zogollit, nj karikatur monarkish euro-aziatike, kishte ezaurue tan energjin e vet hanore, tue lan vendin n agoni pikrisht n udhkryqin fatal t mbar njerzimit. Tashma Fishta, i lodhun nga vitet, shndeti dhe andrrat e gjysmueme, vetm sa harton ndonj projekt ribotimesh, i vetdijshm se nejrzimi ishte n prag t katastrofs. Pushtimi fashist nuk mund t ishte tjetr ve se vdekja e tij shpirtnore. Dhe, si pr ironi t fatit, nj muej mbas pushtimit Italia i jep titullin Akademik i Italis. Ishte nj titull q do ta ksihte meritue me koh, dhe q do ti bante nder do shkrimtari bashkkohor, por n rrethanat e kohn kur iu dha, ishte thjesht nj mjet propogande fyese e mbi t ciln asht abuzue kaq shum e me ligsi pr 46 vjet me radh. Ai nuk kishte nevoj pr at titull. Vlersimin ma t nalt ia kishte dhan Atdheu tue e quejt pr s gjalli Poet Kombtar, ia kishin dhan idhtart e tij kudo ku flitej shqip e jo vetm ku flitej shqip: prej Joklit te Lamberzi etj. Mbas nj viti, tashma n mosprputhje edhe biologjike me ajrin e rand t barutit t lufts, me 30 dhjetor 1940, Fishtra u largue si meteor n qiellin q nxinte. Nuk marr prsipr t baj vlersimin e ktij vigani, as due t prsris epitetet superlative t bashkkohsve t vendit e t huej. Do t duheshin pena t shqueme pr me ba analizn e veprs s tij madhore. Jemi mbledh n kte prkujtimore pr ti krkue ndjes pr mohimin barbar 46 vjear. Dhe ai do t na fal, pse si askush tjetr do t kuptonte se edhe na ishim t mohuem e t prbuzun, t fyem n gjithka kishim t shejt. Dhe ja ku e kemi prsri n mes nesh, jo nj prmendore e ftoht mermeri, por t gjall, pse vepra e tij vullkanike ka qen, asht e do t jet prush atdhetarie. E sa koh do t ket Shqipni e do t ket shqiptar, i gjall do t jet Ai, e gjall vepra e Tij, dhe poaq e zjarrt dashunia e popullit dhe e kombit t cilit i kushtoi jetn prej artisti t paprsritshm e t lufttarit t paepun.

SHN JERONIMI PREJ ILIRIE

Caravaggio "Shn Jeronimi" (1605-1606) - masat 112 X 157 cm. Galeria BORGHESE, Rom Vaj n plhur Shn Jeronimi, bashk me Shn Agostinin, konsiderohen si baballart e Kishs Prendimore, apo Romane, fill mbas ndamjes s Kishs s Krishten n dy: ate t Lindjes (Bizantit), apo ortodokse, dhe ate t Prendimit, Romane, n kohn kur sundonte perandori Teodozio. Prcaktimi i shejtit me prejardhje ilire si njeni prej dy baballarve t Kishs Prendimore, apo katoloizmit, nuk asht nj konkluzion personal, por njzashm i prcaktuem si i till nga t gjith historiant e katoliizmit; ma i fundit vet Papa Benedikti XVI n fjaln e tij gjat Pritjes s Prgjithshme t dat 14 Nandor 2007. Figura e tij, - pa e teprue e paprsritshme, ka trheq n shekuj e vazhdon t trheq sot e ksaj dite studiues t historis, teolog e artist, veanarisht ata t arteve figurative. Jan me qinda veprat kushtue Shn Jeronimit, po n kte paraqitje t shkurt do t prmendim n vijim vetm disa, ndrkoh q do t prpiqem me dhan prmbbledhtas jetn dhe veprat e tij, tue fillue me prkthimin e par e t plot t Bibls n Latinisht drejtprdrejt nga gjuha origjinale, ajo ebraike. Nga jeta e Shn Jeronimit dihet pothuej gjithka, pse na e ka lan ai vet n autobiografi; pr te do t flasim n vijim. Ktu do t ndalemi tek vendlindja e tij.

Shn Jeronimi thot se ka le n Stridon, diku n mes Dalmacis s lasht e Panonis, q te dyja treva t banueme nga ilirt n lashtsi. Dalmacia e lasht prfshinte trevat prej malsive Karnie, n Friulin e sotm, Itali Verilindore, sidhe ato treva ku sot ndodhen Sllovenia, Kroacia, Bosnja-Hercegovina e deri n Panoni, Dardania e sotme kjo e fundit kufinin ma verior kishte Danubin. Me pushtimet teotonike e ma von ato sllave Stridona zhduket si vendbanim, ose t paktn si toponim. Sot nuk ka asnj qytet apo fshat me nj emn t till. Gjithsesi, historian e arkelog jan t mendimit se ajo duhej t gjindej diku jo larg Mitrovics. Por mos saktsimi i prpikt e vendndodhjes nuk ka randsi t veant: Dihet se trevat lindore t Detit Adriatik ishin krejtsisht t banueme prej ilirve, aq sa, aty nga fundi i Lufts s par Botnore, kroatt e shpalln vendin e tyne Republika e Iliris (sa koh q vendimi i mallkuem n Versaj nuk kishte krijue ende Mbretnin artificiale t Jugosllavis). Shkenctari i madh Milan Shuflaj jo rastsisht i kushtoi jetn e tij (deri n flijim) studimit t historis e gjuhs ilire. Ai ishte i vetdijshm se kroatet autokton (pa ardhacakt sllav), para sllavizimit, kishin qen ilir. Si prfundim, mund t themi se n historin e katoliizmit (mbas pramjes n ortodoks e katolik) katr figurat ma karizmatike jan Shn Jeronimi, Shn Agostini, Shn Franesku dhe Nan Tereza. Dy prej tyne u prkasin trojeve tona iliro shqiptare. Shn Jeronimi ka hy n Historin e Krishtnimit si nj njeri i jashtzakonshm n shum drejtime. Gjat gjith jets Ai asht grind me t padijtut e me dijetar, me shejtn e me mkatar; ka qen nj ndr figurat ma t adhurueme t kohs s tij, ashtu edhe nj ndr ma t urryemit. Pavarsisht karakterit t tij t rrmbyeshm, mbett gurthemel i kulturs s koh s tij dhe Kisha e nderon si nj nga themelusit e saj t vrtet. I lindun n vitin 347 n nj familje n gjendje t mir ekonomike, e drgojn n Rom pr studime. E do t studjoj pr gjith jetn e jo vetm n Rom, por edhe n vende t tjera t Europs e n Lindjen e Afrme. N rinin e par Ai u josh deri n tepri mbas jets mondane, si e pohon edhe vet n nj letr (Epistolari, 22,7), por shum shpejt e pushtoi dshira dhe interesi pr besimin e krishten. Pagzohet n mosh t pjekun, 19-vjear, n vitin 366, dhe menjher u orientue pr nga jeta e prvujt dhe, si u vendos n Aquileia, hyni n nj grup kristiansh t zjarrt, q ishin mbledh rreth Ipeshkvit Valeriano. N vitin 375, mbas nj smundje t rand, Ai filloi studimin e Bibls me nj pasion q e pushtoi t tanin. U nis pr n Kostandinopul (Stambolli i sotm) ku studioi me themel greqishten, q ta njihte Biblen n gjuhen nga ishte prkthye deri ather. Por edhe kte nuk e konsideroi t mjaftueshme, prandaj shkoi n Kalcid, n Sirin Jugtore, q t studjonte edhe ebraishten, prej nga ishte prkthye Bibla n greqisht. Meditimi i thell, vetmia e asaj treve shkretinore, kontakti pothuej fiziologjik me Fjaln e Zotit, ban q t rritej ma tej ndjeshmnia e tij kristiane. Veanarisht tashti ndjente peshn e jets s thurun t rinis s par dhe kuptoi kontrastin n mes jets pagane dhe jets s krishten: nj kontrast q e

bani t famshm pikrisht pr dramacitetin e kandvshtrimit t tij t ri, q na e ka tregue ai vet n komentart e Bibls e n epistolar. Ishte tashma 32 vje kur u shugurue meshtar. Mbas pak, m 382, kthehet n Rom, pse Papa Damazo e kishte thirr t shrbente si sekretar i tij. Papa e ngarkoi t rishikonte tekstin e versionit t Bibls q qarkullonte n at koh, e q nuk ishte prkthye prej origjinalit, po prej greqishtes. Do t ishte fillimi i nj pune q do ti linte emn n shekuj. Gjat qendrimit n Rom personaliteti i tij u shfaq ashtu si ishte: i vrullshm e i ashpr, veanarisht kundr prelatve pak t dej, q nuk i kurseu, tue ba jo pak anmiq, por edhe shum miq. Me vdekjen e Damazos (viti 384) shkon n Palestin. Jeton n nj manastir afr Betlemit, shkruen tekste historike, doktrinale, edukative dhe mban nj korrispondenc t pandrpreme me miqt n Rom, q pr fat asht ruejt e shfaq n te gjith ashprsin e tij zemrimin pr jeten pak t dej t disa prelatve. I atill kishte lind ai, ashtu shfaqej, pa iu dridh dora kur shkruente ato letra t ashpra, qoft edhe kundr perandorve. Akuzon Vatikanin se ishte mbush me njerz hipokrit e dinak, sidomos qysh kur Teodozio kishte shpall krishtnimin fe Shtetnore, tue penalizue kshtu kultet tjera. Vreni: Ai ishte kundr prjashtimit t kulteve t tjera n jetn shoqnore! E kjo 1600 vjet ma par! Ndrkoh vazhdon punn me Bibln tue mbajt fjaln q i kishte dhan Paps Damazo I. Puna e tij, dora doras, u kthye n nj ndrmarrje t patentueme deri ather. E ndjen se pr tiu afrue natyrshm Fjals s Zotit, duhej shkue drejt burimit. Kshtu, pr her t par, ai prkthen Biblen n latinsiht nga origjinali n ebraisht. Punon do faqe edhe tue i prshkue fizikisht vendngjarjet biblike n shoqni ebrejsh t dijtun. Rishikon nderkoh edhe Ungjijt tue i krahasue me dorshkrime greke ma t vjetra nga ato q ishin prdor deri ather sidhe Testamentin e Ri. Prkthimet e plota e t saktsueme q ai u dha n dor t krishtenve do t prdorshin ndr shekuj e sot e ksaj dite, ashtu si na e solli Ai, si asnj tjetr para zemrakut Jeronim. E i atill mbeti deri n fund, i ashpr e zemrak, tue vazhdue polemikat doktrinale me vrullin e prhershm, q ishte natyr e tij, deri edhe me Shn Agostinin, q prkundrazi i prgjigjej me shum dashuni. Difektet e tij mbeten proverbiale ndr shekuj, ashtu si mbeti e do t mbes madhshtia e veprs s tij. I kaloi vitet e fundit n trishtim nga vdekja e miqve t tij t shumt, pse ai, si kishte jo pak anmiq, kishte edhe ma shum miq, e kudo n botn e athershme; sidomos e goditi rand plakitja e Roms m 410 nga Alariku. Megjithate, edhe pse tashma i mplakun, ai vazhdoi t baj komente, sot e ksaj dite shum t vlefshme, t Fjals s Zotit, vazhdoi t mbronte fen tue iu kundrvu me forc herezive t ndryshme, deri sa u shue n afrsi t shpells s Betlemit me 30 shtator t vitit 420. Prgatitja e nalt letrare dhe erudicioni i jashtzakonshm pr kohn, i lejuen Atij t bante revizionimin e plot t teksteve biblike t prkthyeme ma heret. Ishte nj pun shum e vlefshme jo vetm pr Kishn, por edhe pr kulturen europiane n prgjithsi, q, qysh me ramjen e kultures helenike, gjente tek iliriku i madh nj naltsi t

papame deri ather prej vdekjes s Jezusit n fushen e doktrins kristiane e t kulturs n prgjithsi. N baz t teksteve origjinale n greqisht dhe ebraisht t varianteve t maparshme, ai bani edhe rishikimin e katr Ungjijve n latinisht, ashtu edhe te Testamentit t Vjetr. Prkthimet e tij u ban tekste zyrtare t Kishs dhe me pak ndreqje jan pun e tij edhe botimet e tyne sot e ksaj dite. Asht me vler t kujtohen kriteret q ai zbatoi gjat puns pr prkthim. Koncepti i tij se Un, n fakt, jo vetm pranoj, por edhe proklamoj lirisht se n prkthimin e teksteve greke, ... nuk prkthej fjaln me fjal, por kuptimin me kuptim . (Epistulari 57, 5, perkth. R. Palla), asht ndr konceptet ma modrene n fushn e prkthimit sot e ksaj dite. Asht kjo dshmi e kluturs s tij t gjan e t thell. Nj vler jasht mase t madhe patn e kan ende komentart e tij, t cilt, simbas tij, duhet t paraqesin opinione t ndryshme, n mnyr q lexuesi, si t ket lexue shpjegime t ndryshme e mbasi t ket njoh pikpamje t ndryshme, t gjykoj vet cili asht ma i besueshmi dhe, si nj ekspert i kembimit t valutave, te refuzoj monedhn fallso. (Kundr Rufinum 1,16). Iu kundrvue me forc dhe energji heretikve q kontestonin fen dhe traditat. Shpjegoi randsin e letersis s krishten, q ishte ba nj kultur e vrtet, e denj t ballafaqohej me ate klasike: e realizoj kte sidomos nprmjet hartimit t 135 biografive t prsonave t shquem, tue fillue nga jeta e Shn Pjetrit, me analiza e shtjellime filozofike e teologjike nga ma befasueset pr kohn, gjithsej 78 biografi t personazheve q kishin jetue para tij dhe 67 biografi t bashkkohsve, tue ba edhe shpjegime shum t randsishme mbi veprimtarin e filozofin e tyne. Ai gjithashtu prktheu n latinisht edhe shum autor grek, hartoi epistolarin (letrkmbimin), nj kryevepr letrare e llojit, ku shfaqet ma s miri Jeronimi i dijtun, i prvujtun e udhheqs shpirtnor, i till q do t mbeste shembull pr shekuj me radh, deri sa do t shfaqej mbas nand shekujsh Shn Franesku, e mbas shtat shekujsh t tjer Nan Tereza. far mund t msojm na sot nga Shn Jeronimi? pyet Papa Benedikti i XVI. Dhe prgjigjet: M duket se sidomos kte: t duem Fjalen e Zotit nprmjet Shkrimeve t Shejta. E shkrimet e shejta krishtnimi i ka prej tij tash 16 shekuj. Ndr shekuj kan qen t shumta prkujtimet ndaj Shn Jeronimit; prej kuvendeve e manastireve, tek urdhna e Kisha e Katedrale. Eshtnat e tij ruhen n nj ark t argjent n Altarin Papnor n Shn Pjetr. Veprat e prkthyeme Shn Jeronimi ishte nj studiues i shquem i latinisht e njhersh ndr njohsit ma t mir t greqishtes. U transferue prfundimisht n Betlem pikrsiht pse donte t njihte me rraj ebraishten, q t prkthente Shkrimet e Shejta drejtprdrejt nga origjinali. Bibla E njohun n gjuhen e kohs si Vulgata, ishte prkthimi i par i plot n latinsiht i Bibls, s cils i kushtoi pjesn ma t madhe t jets s tij t gjat e me podhimtari letrare t jashtzakonshme, plot 23

vjet pun. Vepr e tij jan gjithashtu Ungjijt e rishikuem fjal pr fjal, tekste q ruhen sot e ksaj dite me ndryshime fare t vogla, ashtu sidhe Testamenti i Vjeter. Nj liber me vler t madhe pr kohn ka qen ai me titull Rreth virgjnis, shkrue me 393, ku egzalton virgjnin e Maris dhe prvujtnin n jet si virtut t mueshm njerzor. Jet t shqueme, fillue m 392, kishte pr synim t tregonte se si letersia e krishtene ishte n gjendje t ballafaqohej me veprat ma te mira klasike; n fakt ajo u ba pak e nga pak nj enciklopedi e kohs, ku prmblidhen biografit e 135 figurave t shqueme e trajtohen argomente nga ma t ndryshmet e ma pikantet. Biografit fillojn me ate t Shn Pjetrit dhe mbyllen me autobiografin e vet Shn Jeronimit, ku prmenden, ndr t tjera, prkatsia e tij ilirike dhe vendlindja e tij, Stridona po ilirike. Kisha e prkujton ate me 30 shtator, q njihet edhe si dita e Shn Jeronimit. Pr faktin q ai njihet ndoshta si prkthyesi ma i shquem i t t gjitha kohnave, Shn Jeronimi asht edhe Mbrojtsi i Prkthyesve, e pr lidhjet e tij me lashtsin, konsiderohet edhe Mbrojtsi i Arkeologve. Autor ndr ma t famshmit n bot u frymzuen nga Shn Jeronimi. Po prmendim vetm autort e veprat ma kryesore: Masaccio, Shn Jeronimi (1426), Piero della Francesca, Shn Jeronimi dhe dhuruesi (rreth 1440-1450) sidhe Shn Jeronimi n pendim (1450), Jan van Eyck, Shn Jeronimi n studio (1442), Filippo Lippi, Eshtnat e Shn Jeronimi (1452-1460), Antonello da Messina, Shn Jeronimi n studio (1474-1475), Pinturicchio, Shn Jeronimi n shkretin (rreth 1475-1480), Leonardo da Vinci, Shn Jeronimi n pendim (rreth 1480), Giovanni Bellini, Shn Jeronimi e Contini Bonacossi (rreth 1480) dhe Shn Jeronimi tue lexue n shkretin (rreth 1505), Albrecht Drer, Shn Jeronimi n pyll (1494) dhe Shn Jeronimi n studio, Sandro Botticelli, Krezmimi i Shn Jeronimit (rreth 1495), Vittore Carpaccio, Shn Jeronimi dhe luani n kuvend (1502) dhe Funerali i Shn Jeronimit (1502), Hieronymus Bosch, Shn Jeronimi n lutje (1505), Agostino Carracci, Krezmimi i Shn Jeronimit (1592), Caravaggio, Shn Jeronimi n meditim (1605-1606), dhe Shn Jeronimi n studio tue shkrue (1608) Po i mbylli kto shnime t shkurta mbi Shn Jeronmimin me nj thanje lapidare t biografit e teologut t shquem Arnaldo Fortini: Ndaj ktij njeriu t patrajtueshm kan nj borxh tejet t madh kultura dhe kristiant e t t gjitha kohnave. Bibliografia: De Leo Pietro, Vita di San Girolamo, Rubbettino Editore, 2007 - 140 pagine Girolamo (san), Gli uomini illustri, Citt Nuova, 2000 - 216 pagine Arns Paulo E., La tecnica del libro secondo san Girolamo, Biblioteca Francescana Edizioni, 2005 - 256 pagine Girolamo (san), Lettere [vol_4] / Indici 117-157, Citt Nuova, 1997 - 704 pagine Girolamo (san), Le lettere [vol_3] / Lettere 80-116, Citt Nuova, 1997 - 456 pagine

ATYNE ASKUSH NUK U ON NJ KUNOR

In memoriam Nj komb i ban nder vetes tue vu kunor n vorret e martirve, t do kohe qofshin ata. Mirpo, kujt i bie n mend se ka edhe disa vorre, pr t cilat institucionet as kujtohen se jan t bijve e bijave ma t mir t kombit?! Pr ta nuk ka nj 5 Maji. Pr ta nuk ka kunora me lule. Nuk ka, sepse ende nuk arrijm t lirohemi nga mendsi t trashigueme nga e kaluemja e hidhun. Krimet q bani komunizmi, ma s pari mbi t krishten n prgjithsi, e mbi klerik n veanti, nuk jan fantazi artistike, po fakte tragjike q i provoi ky popull. N nj qytet si Shkodra (pra Shkodra me 40.000 banor, jo Londra shtatmilonshe), n vitin 1946 kishte 26 burgje: 1. Seksioni i Mbrendshm ose Dega e Punve t Mbrendshme. 2. Hetuesia (Shtpia e Pjetr uris). 3. Burgu i Prefekturs (kati prdh). 4. Konvikti Malet tona. 5. Burgu i Madh pran Prefekturs. 6. Burgu i Kishs s Fretnve (Kuvendi) n Gjuhadol. 7. Burgu i vjetr i Gestapos pran shtpis s Zef Shiroks. 8. Shtpia e Ulqinakut. 9. Kuvendi i Motrave Servite. 10.Kisha e Motrave Servite. 11. Shkolla e els. 12. Podrumi i shtpis s Faslli Ademit (nn farmaci). 13. Burgu i eks (sot Instituti Nan Tereza). 14. Toga e Ndjekjes s Sigurimit (tek Sanatoriumi i sotm). 15. Burgu i Posts, tek harku kundrejt Xhamis s Kuqe n Perash. 16. Shtpia e Rrojve (pran Maternitetit t vjetr). 17. Shtpia e Guljelm Luks, n krye t rrugs s Jezuitve (prej nga internonin). 18. Shtpia e Dr. Karamitrit. 19. Shtpia e Lec Shkrelit, tek Dugajt e Reja. 20. Hoteli i Bepit t Mishiqit (ishte prball Institutit Pedagogjik). 21. Shtpia e Guljelm Sums. 22. Shtpia e Sandr Sarait. 23. Shtpia prdhese e Vuksanve, mbas shtpis s Shkrelit. 24. Spitali i burgut prball Shtpis s Kulturs. 25. Spitali i burgut tek Spitali Civil sot. 26. Burgu i ushtris tek rekrutimi. N kto shtpi-burgje, ose jo fort larg tyne, kan gjet vdekjen me varje n litar, pushkatim ose vdekje n tortura lulja e atdhetarve, ata q deshtn nj Shqipni vrtet t lir e demokratrike. Ktu ma posht po rendis vetm disa

prej tyne, sa pr kujtim, e njhersh tue u krkue ndjes familjarve t t tjerve q, tue mbas i pas npr duer n skedimet e mia, nuk ua prmend emnin. Jan vetm ka prfshinte aso kohe Prefektura e Shkodrs, pra Shqipnia Veriprendimore. Paraprakisht po sjell edhe disa citime shum domethanse pse u mbytn ata atdhetar. Mjaftojn tre t till. Kujtoj se prsekutort ia kan ba akuzn vetes. Komentet jan t teprta. Pandi Kristo pohon n gjyq se: Ato Lleshrat e Prengrat i kemi vrar faj e pafaj vetm spse kan qen katolik!... Koi Xoxe deklaron: Pr vrasjet pa gjyq kam qen kshilluar dhe jan br me urdhr t shokut Komandant. Ka pasur edhe vendim Byroje pr kte!(Dosja 1623) Dom Alfonsi nuk e meritonte dnimin me vdekje, mbasi sishte kriminel, por u dnua si klerikal. N ann katolike sht ndjer dhmshuri pr kt. Shef i Seksionit Shkodr(Zoji Themeli) d.v. Histori barbare q formojn nj enciklopedi tragjike krimesh shqiptare mbi shqiptar. Prandaj po sjell vetm emnat. Populli q ka kujtes i di, nuk ka si ta harroj veprn e tyne.

Kel Abati, Shaban Abdullahi Dr. Alfred Ashiku, Kol Ashiku, At Anton Harapi, Dul Bajrami At Bernardin Llupi, At Bernardin Palaj, At iprian Nika, At Daniel Dajani SJ, At Florian Berisha SJ, At Gaspr Suma, At Giovani Fausti SJ, At Gjon Shllaku, Pashuk Biba, Mark Cacaj, Prek Cali, Mark uni, Bardhosh Dani Simon Darragjati, Zef Darragjati, Kolec Deda, Nikoll Prenk Deda, Pjetr Shan Deda, Prof. Anton Deda, Prof. Simon Deda, Brahim Derguti Qemal Draani Caf Dragusha Don A.Sirdani Dom Alfons Tracki, Dom Andrea Kalamashi, Dom Anton Muzaj, Dom Anton Zogaj, Dom Ded Malaj, Dom Ejll Deda, Dom Ejll Kovai, Dom Kolec Prennushi, Dom Lazr Jubani, Dom Lazr Shantoja, Dom Lec Sahatija, Dom Luigj Pici, Dom Luigj Prendushi, Dom Marin Shkurti, Dom Mark Hasi, Dom Mark Xhani, Dom Ndre Zadja, Dom Nikoll Gzulli, Dom Nikoll Gjini, Dom Nikoll Shelqeti, Dom Nikoll Laskaj, Dom Pal Gjini, Dom Pjetr uni, Dom Pjetr Gruda, Dom Pjetr Tusha, Dom Shtjefn Kurti, Dom Zef Maksen, Fra Gjon Pantalia, Gaspr Simon Gaspri, Pjetr Geg Gurakuqi, Pjetr Ded Gjedashi, Lulash Gjeloshi - Bajraktari i Shoshit, Ndok Gjeloshi, Pjetr Gjoka, Mark Luc Gjoni, Mark Gjonmarku Llesh Gjon Marku (Markagjoni), Pashko Zef Hoti, Imz. Ernesto oba, Imz. Frano Gjini, Imz. Gjergj Volaj, Imz. Jul Bonatti, Imz. Nikoll Deda Imz. Vinenc Prennushi, Ndoc Jakova, Xhelal Hardolli Prof. Prenk Kainari, Luigj Gjeto Kastrati, Dulo Kali Simon Kraja, Jup Kazazi Gjelosh Lulash Bajraktari, Prof. Gjelosh Lulashi, Llesh Marashi, Kol Margjini, Angjelina Marku,

Gjush Marku, Frano Pjetr Mirakaj Marash Miri, Qerim Sadik Myftari Gjok Nikaj, Dr. Av. Paulin Pali, Pjetr Prendush Pali, Prof. Kol Prela, Ndrek Puka, Mark Sadiku, Ded Lulash Smajli, Kol Nuri Sheldija, Mark Temali, Pal Thani, Ded Mirash Zefi,

Gjergj Martini, Pashuk Bib, Mirakaj, Mark Miri, Gjon Mark Ndoj, Dod Nikolla, Mark Zef Pali, Prof. Kol Parubi, Zef Kol Prela, Dr. Luigj Radoja Ludovik Sarai, Kol Sokoli, ezar Shllaku, Kol Mark Toma, Gjergj Vata (Cukali), Ingj. Ludovik Zojzi,

Caf Meti Pal Bib Mirakaj, Zef Miri, Mhill Ndoja, Mark Pali, Ndue Pali, Av. Myzafer Pipa Ndrec Prenga, Frida Sadedini Cin Serreqi, Guljelm Suma, Marie Shllaku, Maria Tuci, Gjok Nikoll Voci, Maria Zojzi.

E di, lista nuk asht e plot. As ishte ky qellimi im. Deshta vetm tju kujtoja se nuk duhet harrue. Ata u flijuen si martir.

AT ANTON HARAPI I VRAM TRI HER

M 1942 At Gjon Shllaku shkruente tek Hylli i Drits nj editorial kushtue Luigj Gurakuqit, Bajram Currit e dom Gjon Gzullit t titulluem: T vram dy her: nji her kur i mbytn e nji her me harres. Tue parafrazue titullin e Shllakut, pr Anton Harapi, mund t thuhet: I vram tri her: Kur e vran, me njollosje e harres, me riharres e veim prej viktimash t tjera t klerit. Anton Harapi asht pa ma t voglin dyshim nj ndr fytyrat ma t ndrituna t kombit ton: atdhtar i akullt, dijetar i dors s par, shkrimtar i talentuem, klerik me vlera t spikatuna. Tashma e dijn t gjith se ai u pushkatue pse pranoi me u flijue q t shptonte Shqipnin prej lufts civile. Ishte aq i madh, sa e kishte kuptue me koh, qysh ather, m 1943, se Lufta Nacional lirimtare po kthehej n luft civile. Pr kte edhe e mbytn. Pr kte edhe e damkosen me njolln e tradhtarit. E cilin? Ma t akulltin e atdhetarve. Po le ti lam ngjarjet t rrjedhin me rend. Fminija e rinia Gaspr Harapi (emni i pagzimit) u lind n Shirok t Shkodrs m 5 janar 1888 n nj familje t thjesht, q jetonte me peshkim n Liqenin nn hije t Taraboshit. Hyni n Kolegjin e Jezuitve qysh shtat vje e ma von n ate Franeskan, q ishte dhe mbeti shtylla e tradits s mirfillt kombtare shqiptare. Aty mori njohunit fillestare t teologjis dhe u mkue me dashunin e thell pr Atdhe. Si kreu lolegjin, tue qen me nj prgatitje aq t mir sa asnj nxans tjetr q kishte dal prej atij Kolegji, e drguen me vijue studimet e nalta n Austri, nj ndr votrat e kulturs s lasht dhe asaj bashkkohore. Studioi n Villach t Tirolit, Salezburg dhe Shvarc. E qysh ather e quejtn enciklopedia q ec me dy kamb. Mbi t gjitha tek ai mbizotnoi bashkimi i t gjith virtyteve pozitive, tue plotsue e kalit shpirtin e tij t pastr franeskan, me t cilin frati yn ishte i edukuem qysh n fillim... M 1910, kur Gaspri i ri u kthye n Atdhe, i dhan emnin Anton, si ishte n traditn e franeskanve. E me t shkel n Shkodr, ai u dallue pr dijet e thella, q i kishte marr gjat viteve t studimeve akademike, dije q, nga ana tjetr, nuk do ta tulatnin kurr kujtesn e tij prher t freskt, por do t shprthenin val - val, gjithnj n

nivele ma t nalta, edhe pse kishte kujdes q aftsit ti shfaqte me thjeshtsi e me fines. Argumentet q buronin n mnyr t natyrshme, n do koh dhe rrethan, do ti parashtronte me nj logjik t hekurt, me nj shtjellim aq t qart, ka asht karakteristik vetm e nj gjeniu t rrall. Nuk jan t pakt, e pikrisht prej bashkkohsve t tij, ata q jan shpreh se nj njeri i till, dy her nuk do t prsritet n tokn shqiptare. Mbi freskin dhe qartsin e mendimint t tij filozofik, pr stilin e matun e t rrjedhshm, qysh heret, m 1936, do t shkruente pr te dom Kolec Prendushi: ...mendje dialektike, qi shkruen kryeartikuj, ndr cillt disa jan kryvepra. Dija e thell, arsyetimi i lidhun, analizimi i holl, stili i peshuem, dallojn gjith shkrimet e tija. (Shih, Hylli i Drits, 1936, fq. 583). Si intelektual model, sillte me vete mentalitetin e misionarve prparimtar europian, q n shumic asokohe kishin n zotnim shartet e Provincs Franeskane, q po hidhte shtat me palc e fizionomi shqiptare, tansisht me taban kombtar, e q dha nj ndihmes t pamueshme n lulzimin e kulturs amtare shqiptare, ku n rezonanc mbizotnonte fryma e ngroht franeskane lutu e puno. Veprimtaria Si tham, n vitin 1910, At Antoni kthehen n Shqipni dhe shugurohet meshtar, tue qen deri n flijim besnik i zhgunit t Shn Franeskut e i popullit q e donte dhe e respektonte. Punon n fillim msues n Kolegjin e Fretnve. Ai solli nj frym t re, ide t reja, krejt europiane, pr edukimin e rinis. Veanarisht ai kambnguli q n Koldegj t mund t edukoheshin t rij me bindje e prejardhje t ndryshme, aty edhe t besimit musliman, e q nuk kishin kurrfar synimi me marr rrugn e meshtaris. Ma von (tetorit 1912 - prill 1913) u prkushtohet shrbesave fetare n Kishn Zoja Rruzare n Arrn e Madhe, n Shkodr, ku ishte edhe Kuvendi Franeskan. N kt lagje u njoh dhe u ballafaqua me vorfnin e tejskajshme, q e prjetonte thell, e prpiqej ti ndihmonte, pa dallim feje. M 1916, kur Dukagjinin e preku smundja e frikshme e kolers, q mori shum jet njerzish, pa u gjet askush pran tyne nga frika e lngats, shkoi atje, n mes malsorve, dhe i ndihmoi si e sa dijti. Frati i ri nuk la bjeshk t thepisun pa shkel tue dhan veanarisht ndihm e kshilla n lam t profilaksis. M 1918 ai shrbeu n Grud, ku, pr her t par, spikat talenti i tij n lamin e letrave shqipe, penda e mendimi i mpreht, njohja e thell e shpirtit t malsorit. Ai njohu me t gjitha prmasat e saj zonn e Gruds e t Malsis s Madhe mbar, koloritin e gjall t zakoneve, vajet, dasmat, epiken, psikologjin origjinale t trevave kreshnike t marruna n studim, pra tansin klasike t kulturs s pasun kombtare, ende t palavrueme asokohe...

N kt mjedis t ri dhe t prshtatshm pr mendjen dhe punn e tij pasionale, lindi dhe u rrit romani Andra e Pretashit, vepr me kompozim unik n llojin e vet. N rrafshin politik, mbeti nj zbulues i gjall i fatit t popullit shqiptar. N kujtesn e historis, kan mbet t pashlyeshme shum ngjarje, q gjithsesi kan emnin e kontributit t meshtarit t shqiptarizms. N kohn e turbullinave politike, midis t cilave ishte mbrthye kontinenti europian, Fuqit e Mdha, hartonin harta t reja, ku, pa t drejt, Shqipnis s vogl gjeografikisht, i cungoheshin njena mbas tjetrs disa treva t trungut am. A mund t heshtte frati prball ksaj masakre, q u bahej ditn pr diell tokave shqiptare!? Natyrisht q jo. I veshun me zhgun, me nismn e vet, organizon menjher tre bajrak, Grud, Hot e Triepsh dhe prmes tyne, i dorzon Memorandumin e prgatitun nga ai vet n vitin 1918, komandantit francez n Shkodr (asokohe n Shkodr, kishin zyrat e tyne konsullore 7 prfaqsi t hueja). N bashkpunim me Luigj Gurakuqin dhe At Gjergj Fishta OFM, harton nj Peticion, t nnshkruem nga 200 prfaqsues t tre bajrakve, drejtue prkatsisht Konferencs s Paqes n Paris, Ministrave t Jashtm t ShBA-s, Anglis, Francs dhe Italis. N ligjeratat e tij t famshme, t mbajtuna n Parisin e vogl, sikurse njihej nga intelektualt asokohe qyteti kulturdashs Kora, ndr t tjera At Anton Harapi u shpreh: Jam fetar, por kam tager dhe detyr shoqnore. E randsishme pr At Antonin, ishte fati i kombit dhe i martirve, q ishin pjes e jets s tij. Populli i Shkodrs kurr sdo ta harroj prshndetjen e fundit t titulluem: Dy lot e nji betim, si shembull i oratoris klasike shqipe, n prcjelljen e eshtnave t martirve Mustaf Qullit dhe eriz Topullit. Viti 1920 ingranohett me lvizjen atdhetare shqiptare, n kushte e rrethana t reja; fal energjive t pashtrshme q zotnonte, fizikisht e moralisht, mori nj shtytje dhe organizim t ri. M 1921-1924, bahet drejtues i grupit t njohun atdhetar Ora e Maleve, s bashku me At Gjergj Fishtn, Luigj Gurakuqin, Dom Lazr Shantojn, tue qen njkohsisht themelues, drejtues e botues i aft i fletores Ora e Maleve, q filloi t nxirrte grupi n fjal. M 1924, u zhvilluan zgjedhjet e para n Shqipni, ku gjendet mes opozits s kohs prkrah Gurakuqit, Fishts, Bajram Currit, At Benardin Palaj, Nolit etj. , q ishin pararoja e ksaj lvizjeje, tue sjell nj mendim t eprm e veprim racional pr kombin shqiptar. Mbas rrzimit t Qeveris s Nolit, pr shkaqe q tashma dihen mir, sikurse shum t tjer, frati demokrat arrestohet 3 her dhe burgoset, mbasi kishte prkrah alternativn e demokracis liberale t popullit, Pr nji Shqipni tLir e tPerparueme. M 1933, ishte drejtues i Kolegjit Franeskan (Rektor), drejtor i Liceut Illyricum dhe pedagog n Shkolln Normale Femnore t Motrave Stigmatine n qytetin e Shkodrs (Gjuhadol).

N harkun kohor t viteve 1930-1936, asht drejtori i s prkohshmes zamadhe, revistes Hylli i Drits, bashkdrejtues i gazets Posta e Shqypnis, revists fetaro - kulturore Zani i Shna Ndout etj. N fushn e letrave shqipe Frati, krahas prkushtimit fetar dhe vlerave t mueshme sociale, dallon me po at madhshti, n filozofi, teologji, pedagogji, sociologji, publicistik dhe letrsi artistike. N mnyr t rregullt, ndiqte rrymat e letrsis botrore, lexonte n origjinal autort e famshm t pedagogjis moderne t kohs, si: Pestaloc, Hergert, Frobel, Herbart, Forster etj. Midis librave dhe prher pran librave, mendonte se mendja e tij dhe e do njeriu, n prgjithsi, zgjanon dritaret e ditunis njerzore, t cilat prher duhet t jen t hapuna, pr t lejue deprtimin e njohunive t reja bashkkohore. Rezultat i akumulimit t dijeve dhe i prvojs si pedagog, asht botimi i veprs s par pedagogjike, Edukata ose mirrritja e fmijve m 1925, q mund t cilsohet edhe nj prshtatje t leksioneve t pedagogut A. Hergert, nj punim i mirfillt shkencor. Synimi fisnik i tij, ishte q mbrnda lvizjeve t reja reformatore t krijoheshin hapsina pr modernizimin e metodave msimdhanse, didaktika e shkolls s re shqiptare, dhe krkonte n veanti q kt rrym t kohs ta shprndante me pasion n moshn e re, tue e pajis n kte mnyr, me kujdes e matuni, me parimet progresiste t shkolls s tradits s hershme demokratike e kulturore t Europs Perndimore. Pr udi, ende sot studiohen n universitetet e vendlindjes autort e pedagogjis sovjetike (pedagog pedant komunist rus) dhe jo pedagogt e tradits shqiptare n trojet etnike shqiptare. Nj vepr e spikatun asht ajo me titull Vler Shpirtnore, ku jan prmbledh 6 ligjratat e mbajtuna n Kor. Duhet vu n dukje se shtys pr autorin e ksaj nisme t guximshme, ishte asti i nj krize shpirtnore n Shqipni, dukuni kjo me rrjedhoja negative dhe shkatrrimtare. Aty autori referues analizoi me hollsi shkaqet e ksaj krize, tue shpalos gradualisht etilogjin dhe terapin e ksaj sindrome kanceroze, ku, si epidemi e vrtet, kishte nderhy n botn shqiptare ideologjia shterpe marksiste e sjell n Shqipni prej Ali Kelmendit me shok... Flijimi Sa her profesort e regjimit komunist, n veprat e tyne plot fallsifikime, u kan paraqit dhe vrbue syt brezave t tan shqiptarsh nj foto, ku At Antoni Harapi duket n nj takim me gjeneralin gjerman Fitsum, si dshmi e tradhtis t prelatit franeskan. Asnjher, sikurse v n dukje publicisti z. Mrgim Kora, pseudoshkenca komuniste, dje dhe sot, nuk flet dhe shkruen prse u takuen dhe far i ka than gjeneralit gjerman At Anton Harapi: Marrveshja me Reichun, ishte q trupat gjermane do t kishin territorin shqiptar vetm si ur kalimi pr n Greqi, pa i cnue dhe pa ndrhy n ashtjet e mbrendshme shqiptare!.

Ata e dinin mir pse i ishte takue Harapi me gjeneralin, pse kjo asht pasqyrue edhe n shtypin e kohs, por simbas parimit shpif, shpif se dika do t mbes, prhapn nj propagand t shfrenueme vetm n klishen zi, pr t prligj veprimet vllavrasse q ua krkonte simotra e tyne, Jugosllavia komuniste Rankoviiane/Titiste, e cila porosiste polpotin e kuq t Tirans, se nse doni q t qeverisni prgjithnj, duhet t zhdukni me rraj erdhen antikomuniste, klerin katolik dhe besimtart e saj besnik n Shkodr e tjetrkund. At Anton Harapi shprehet hapt pse e pranoi detyrn e regjentit: E pranova detyrn se nuk mujshem me pamun Shqypnin t pushtueme prej anarkijet...nuk dojshem t krijohej nji Babiloni shqyptare me luft vllavrase qi zhgatrronte katundet, t humbej bagtija e t zhgatrroheshin familjet...ndjeva mshir, si pr popull e gjithashtu edhe pr Shqypni...Si mund t preferojshem me pshtue jetn teme pr ashtjen e perbashket? Le t ndodh ajo qi ka me ndodh, thash me vedi, rrnoft populli edhe pa mue, rrnoft Shqypnia!...E fillueme me nji poezi e po e perfundojm me nji tragjedi me iu dhimbt kujdo...e vetmja gja mu bamun asht me pshtuemun Shqypnin edhe popullin. Mjafton ti paralizojm fajtort t mos bajn ma dame...Nuk duhet t ekzistojn filogjerman, anglofila apo italofila. Duhet tjena ve shqyptar.... E kto fjal ai i thonte me 17 Maj 1944 n Kinema Kosova kur Shqipnia ishte nn pushtimin gjerman! Ai krkonte t shptonte Shqipnin dhe n tokn ton t mos kishte t huej, e jo ashtu si prshkruhet nga historiografia komuniste dhe postkomuniste. Martir i shqiptarizms s kullueme Shqipnia u fitue me gjak; me gjak dhe po mbahet e robnueme. Do t vij dita e me Paqe e Drejtsi do tfitohet At Anton Harapi Martirizimin e klerikut as Shekspiri i madh nuk do t gjente forc me e prshkrue n mnyr ma dramatike se sa ajo q prjetoi ai n realitet e qinda sivllazn t tij. E ashtquajtuna luft N, n vend q t bante lirimin e vendit, u kthye n nj luft t kobshme vllavrasse pr marrjen e pushtetit me do kusht, por katolicizmi dhe n veanti kleri katolik, ishin pengesa ma e madhe pr triumfin e komunizmit. Historia e vrasjes s At Anton Harapit asht sa e dhimbshme, aq edhe e lavdishme. Fratin e Shn Franeskut deri n flijim, e kshillojn q t ik nga Shqipnia, sikurse ban shum njerz kundrshtar t rregjimit t diktatorit Enver Hoxha, q dhunshm dhe me mashtrime erdhi n pushtet. Fakti asht se Frati kt kshill e hodhi posht premas, tue than me krenari: Kam punue pr Shqipni ballfaqas. Nuk pres shprblim, por as denimi nuk ka pse mpret. Bashkatdhetart e din fort mir se kurr nuk i tradhtova. Me ta vuejta, me ta punova, me ta qindrova, me ta gzova. Me ta edhe do tdes. Eshtent e mi, ntoken e tparve tjen testamendi em. Ai i gjykua dhe u dnue nga Gjyqi Ushtarak n Tiran me kryetar Koi Xoxe e Prokuror Bedri Spahiu...

Pretenca e prokurorit ishte kulmi i nj fallsifikimi t pashoq. Dosja e fratit t urt asht e mbushun nis e sos me shpifje e trillime t gatueme n guzhinn jugosllave, q shikonin si kundrshtar serioz pr aneksimin e Shqipnis gjith klerin katolik, vean nj fytyr t ndritun si At Anton Harapi. ................ Ishte mngjes i vrant. Binte shi. N ort e para t dats 14 shkurt 1946, u nxor nga qelia, duert e kryqzueme n parzm, me krye t varun dhe syt gjys t mbyllun nga sfiltja prej torturave, dhe e uen diku n periferi t Tirans. Frati i prvujt, por krenar, hidhte hapat me kujdes, tue ngrit her-her kindet, pr t mos u strpik nga balta q shkelte. Nj prej egzekutorve i tha: Mos ki dert, o prift reaksionar, se te balta ke me perfundue. Ai reagoi me qetsi e kthjelltsi: Atje tek shkoj, biri im, due me shkue i panjoll, si kam ken tan jetn. E n gjyq ai pat lan testamentin e tij lapidar: A e dini se do ndertese i vihen temelet ndhe? Edhe pse nvarr, na hijshem duhet tjemi gurt e temelit tnjiasaj binaje tcillin sot e quejm Shqypni. I vram pr t tretn her. Komisioni i Rishqyrtimit t Aktit t Martirizimit t Klerikve Katolik n kohn e masakrave t komunizmit (sikurse n t gjith vendet diktatoriale dhe komuniste t ish - Europs Lindore) n Vatikan, q t mund t filloj procedorn e kanonizimit (faza e par shqyrtimit pr shejtnim), ka krkue prej Konferencs Ipeshkvnore t Kishs Katolike Shqiptare dokumentat (t marruna nga Arkivi Qendror i Shtetit, aktet e gjyqeve), dshmi me deklarata autentike nga prsona q dshmojn vrtetsin e faktit t krkuem, dhe jo t paragjykohet nga gjyqi i dyt shqiptar, etj., komisioni apo individ, kushdo qofshin ata, nj martir dje e martir sot si At Anton Harapi, q asht lan jasht ksaj liste. Frati i pushkatuem e i anatemuem duhet t shfaqet n historin e popullit q e desht aq shum vetm n baz t dokumentave autentike dhe jo t marruna t gatshme nga zyrat e egzekutorve, etnit dhe bijt e t cilve ende sundojn Shqipnin. Veprimi i njanshm dhe me tendenca diskriminuese q kan prdor servilt e sistemit, qofshin kta dhe me petk meshtarak, asht nj shkelje ndaj martirve t krishtnimit q e kan derdh gjakun e tyne pr Fe dhe Atdhe. Zot, po a kshtu do ta vrasim pr t tretn her t madhin At Anton Harapi?!

TRE VLLAZNIT GZULLI NN RRASN E RAND T HARRESS ...

fatzeza moj Shqipni po ishte faj me t dasht ty. Gjergj Fishta n vdekje t Avni Rrustemit. Nxitje pr kte shkrim u ban komentet dashamire pr studimin tim t shkurt Gjon Gzulli, astronom dhe diplomat i shek. XV. Por ka m shtyni ma shum me shtri kto radh, asht nj shnim i Prend Buzhals, se Kombet tjera, po t kishin figura t tilla, do t'i pagzonin menjher universitetet e veta me emra t till! N Prishtin, n mos tjetr, ka nj shkoll t mesme q mban emnin e Gjon Gzullit. N Lezh, ku jetoj un, emnin e tij, as t atyne pr t cilt do t shkruej ma posht, nuk e ka asnj shkoll fillore, as nj rrug, nj shesh. Do t prpiqem me i dhan prgjigje nj pyetjeje q lind vetiu: Prse shprfillet astronomi e diplomati Gjon Gzulli, ndrsa nga nj anket e vitit 2000 rezultoi se konsiderohet shkenctari ma i madh shqiptar i t gjitha kohnave? Prse shprfillet Dom Gjon Gzulli, deputeti Nolist, var n Fushn e Druve n Shkodr me 5 Mars 1927? Prse asht lan gati n harres gjuhtari Dom Nikoll Gzulli, vra pa gjyq me 2 shkurt 1946, prjashtue dashamirsis s zonjes Brikena abej, bijs t t madhit Eqrem abej, q me shpenzimet e saj ribotoi Fjalorin e Gzullit? Mos vall vazhdom t jet n listn e anmiqve t popullit? Prse askush nuk kujtohet se sekratar i Shoqnis Bashkimi t Avni Rrustemit ka qen Stefan Gzulli, profesor n Universitetin La Sapienza t Roms deri m 1961? E ndjej pr detyr morale t baj nj parantez. Edhe pse nn diktaturn ma t egr q ka njoh Europa, Profesor Eqrem abej nuk pranoi ta botonte vllimin e par t Studimeve Etimologjike pse i krkuen t hiqte emnin e Dom Nikoll Gzullit. Kshtu, pr udin e shqiptarve, u botue vllimi i dyt para t parit. Ather. Po tashti? diktatur i pengon t kujtohen vllaznit Gzulli? ***** Ka qen tradit n familjen Gzulli q t paktn nj prej djelmve t ndiqte studimet jasht shteti. Nuk po zgjatem e t rrjeshtoj se si nga shek, XV (Gjon Gzulli i madh, astronomi), Pal Gzulli, ambasador i Kastriotit pran Republikse s Raguzs n vitet 1452-1459 dhe Rektor i Shkollave t asaj Republike, Doktori i Filozofis Imzot Ndue Gzulli, Arqipeshkv i Shkupit (1702-1753), Abati i Mirdts Ndre Gazulli (shek XVII), Andrea Gzulli, komandant i Forcave t Veriut pran Ali Pash Tepelens deri me sulmin e tij barbar mbi Kardhiq, e kshtu me radh, deri n ardhjen n pushtet t komunistave, ka pas gjithmon nj pinjoll t familjes q do t shkonte pr studime n Universitetet e Europs. Po ksaj radhe, pra n fillim t shekullit XX, ishin tre vllazn njhersh, Gjoni (1893 1927), Nikolla (1895 1946) dhe Stefani (1896 1964), q vijuen studimet jasht shteti.

Dom Gjon Gzulli: Gjoni, ashtu siedhe Nikolla e Stefani, leu n Daj t Saps (Zadrim) me 26 Mars 1893. Msimet e para i bani n shkolln e fshatit, q e kishte el Dom Ndre Mjeda. Si vijoi t mesmn n Shkodr, studimet e matejshme i ndoq n Itali dhe Austri, ku ishte dhe vllaj tjetr, Nikolla. Ai u shugurue meshtar me 4 Gusht 1919. Mbas nj shrbimi t shkurt n Gjadr t Lezhs, e uen n Qelz t Puks e ma von n Koman. Dom Gjoni ishte angazhue n jetn e problemet e vendit qysh kur ndiqte studimet n Rom, aqsa arbreshi Agostino Ribecco e cilson m 1919 Atdhetari i madh Gjon Gzulli. Por pr t qen sa ma t kursyem n kte shkrim, po rendoj vetm pikat kryesore t jets s tij t shkurt. Tue pa trazimet e Atdheut, ai u angazhue prkrah Luigj Gurakuqit, Avni Rrustemit, Fan Nolit, Bajram Currit, Gjergj Fishts, Hasan Prishtins, n at krah q asht quejt n histori opozita, pse i ishte kundrvu popullores s Ahmet Zogut, dhe n zgjedhjet politike t vitit 1923 Dom Gjoni u zgjodh deputet. Ndrkoh, tue qen meshtar n Qelz, kreu at akt q pr kohn ishte nj veprim revolucionar i pashembullt: Hapi n qel (shtpin ku banonte vet) shkolln e par mikse n bot. Po po, n bot. Asht dika e vshtir pr brezin e ri me kuptue disa gjana, por edhe n Europn e prparueme shkollat mikse (djelm e vajza bashk) jan el pr her t par mbas Lufts s Dyt Botnore, n Franc m 1948, kurse n Itali katr vjet ma von, m 1952. Kurse ai, prift, hapi n qel shkoll mikse me djelm e vajza bashk, t krishten e musliman bashk. Ja prse thash se ai ishte nj revolucionar i vrtet, n kuptimin ma t mir, t sakt e ma modern t vet konceptit t vrtet t fjals revolucionar. Jo rastsisht nj ndr votuesit e tij kryesor, pse zgjedhjet n at koh baheshin me prfaqsi, ka qen Myftiu i Hasit. Kur Musa Jyka iu drejtue Myftiut: Po ti, si nuk pate turp q votove pr priftin?!, Myftiu, pa prish terezin, iu gjegj i qet: Nuk votova pr priftin, po pr at q po na mson prdit ka do me than Shqipni, ka do me than Atdhe. N nj fletore kujtimesh me titull t prgjithshm q pat lan, Njizet fytyrat ma n shej t kohs teme (Njzet figurat ma t shqueme t kohs time), trembdhjet ishin musliman: Bajram Curri, Hasan Pristina, Avni Rrustemi etj; e ai vet ishte prift, po prift SHQIPTAR, me t gjitha shkrojat t mdhaja. Dom Gjoni nuk u largue kur n Shqipnia u rikthye Zogu me hordhit serbe e bjellgardistt e Wrangelit. Nuk iku as ather kur Zogu i vrau miqt e tij ma t mir, Luigj Gurakuqin e Bajram Currin. N tetor 1945 Eduard Kardeli, numeri dy i Beogradit, porosiste Enver Hoxhn: Nse do t mbajsh pushtetin, n radh t par duhet t zhdukish klerin katolik, dhe Enver Hoxha ashtu bani. T njejtn porosi i pat dhan edhe Pashiqi Ahmet Zogut e ky u lshue mbi Mirdit, Zadrim, Puk e Dukagjin ma keq se serbi mbi Drenic. Natyrisht, meshtari e deputeti Dom Gjon Gzulli, q ndrkoh ishte transferue n Koman, nuk mund t bante sehir: ai iu gjet pran popullit t Tij dhe pr kte Ahmet Zogu e arrestoi me 26 Nandor 1926, e mbas nj gjyqi fars, e dnoi me vdekje, tue e egzekutue n litar me 5 Mars 1927. Katr or mbas varjes, Zogu, kjo mbeturin atavike e me djallzi orientale, drgoi nj telegram ku gjoja i falte jetn. Nuk kan qen t pakta veprat e shmtueme t Zogut: mjaft t kujtojm vrasjet e Luigj Gurakuqit, Bajram Currit e Hasan Prishtins, por varja e Dom Gjon Gzullit asht pa dyshim nj ndr aktet ma shmtueme t tij, q e ndoq si hije ndshkimi, kudo q mrgoi.

Po Dom Gjoni jeton. Kushdo q shkon n Vorrezat Katolike t Shkodrs, n Rrmaji, mund ta vrej se ai rron. Ka plot 80 vjet q besimtar e jo besimtar, t krishten e musliman, ndalen tek ai vorr, ndezin nj qiri, lan nj tuf lule apo lmosh pr t vorfnit. Vorri i Dom Gjonit, i thon thjesht shkodrant, ndoshta edhe pa dijt shunmka pr Te, por tashma me nj bindje t trashgueme nga brezi n brez se Ai asht Shejt, pr ka ka el procedurat e shejtnimit t Tij koht e fundit edhe Vatikani. Nuk e di nse ishte shejt apo jo. Di po, q Ai ishte atdhetar, aq sa n gjyq pat lan ate thanjen e tij lapidare: I vetmi faj q i njoh vetes, asht se e kam dasht Atdheun deri n flijim pr t. Pat shkrue m 1942 At Gjon Shllaku pr Bajram Currin, Luigj Gurakuqin dhe Dom Gjon Gzullin: Fatosa t vram dy her, nj her kur i mbyten, dhe nj her kur i lan n harres. Tue parafrazue thanjen e At Shllakut, ashtu siedhe pr At Anton Harapin, mund t them tashma pr Dom Gjon Gzullin: I vram tri her: Nj her kur e mbytn e dy her me harres. Gjuhtari Dom Nikoll Gazulli: Nikolla ishte dy vjet ma i vogl se Gjoni, po studimet i vijuen njhersh e bashk, pse ather u el shkolla n Daj, m 1902. Mbas s mesmes n Shkodr, ai i vijoj studimet n Grac e Insbruk t Austris, ku kreu si teologjin, ashtu edhe gjuhsi, tue pas pr udhheqs albanologun e shquem Norbert Jokel, me t cilin i ruejti lidhjet gjith jetn. Si u kthye n Atdhe, meshtar n Malsit i Veriut, n Rjoll e n Shkrel, iu prkushtue me mish e me shpirt mbledhjes s fjalve t rralla, toponomastiks, onomastiks, e deri studimeve etnografike, historike e gjeografike. M 1926 u arrestue edhe Dom Nikolla, bashk me t vllan Gjonin, me dom Lek Dredhn e dom Loro Cakn. E dnuen me 101 vjet burg. Me ndrhymjen e shum figurave t shqueme, prej Norbert Joklit tek Viktor Eftimiu, prej Asdrenit te Fishta, mbas katr vjetsh e liruen nga burgu i Gjirokastrs. Ai ishte dijetar i mirfillt e shumplansh. Zotnonte gjermanisht, italisht, latinisht, greqishten e vjetr, frangishten dhe sllavishten. Porsi bleta mbledh nektarin e luleve, Ai mblodhi prej popollit t maleve tona mija fjal t rralla, shprehje frazologjike, onomastik e toponomastik, gojdhana e fakte historike, mitologji, materiale etnologjike e deri harta t vjetra mbi t cilat bani analizza q edhe sot e ksaj dite i kan t pakta shoqet nga ana shkencore. Sa qe gjall, Ai botoi dy vepra, Fjalorth i Ri, 1942, si vllim i XI i Visareve t Kombit, dhe Fjalori toponomastik, pjes pjes, n revisten Hylli i Drits n vitet 1939-1943. Ishin kto vepra themel n fushn e leksikografis krahinore dhe onomastiks. Ajo q dallon kto dy vepra, shum t vlefshme pr kulturn kombtare, asht niveli i nalt shkencor, ku duket dora e nj dijatari t mirfillt, metodologjia e hartimit, objektiviteti i lands gjuhsore, ekuilibri n przgjedhje, dhe sidomos shpjegimi analitik i lands. Fjalorthi ngrthen mbi 5.000 fjal t rralla t shtrime n 524 faqe. do za asht shoqnue me shpjegim kuptimor, sinonimor kur ka qen rasti etimologjik, e krahasue jo rrall edhe me prkatset n gjuh t tjera, sidomos n gjermanisht e italisht. Nj vend t randsishem zan njsit frazologjike dhe fjalt e prbame (kompozitat) me shpjegime nga ma t hollsishmet. Veanarisht me vler jan shpjegimet pr lvizjen kuptimore t fjalve n rrjedh t shekujve.

Fjalori toponomastik asht vepra e par e ktij lloji n gjuhn shqipe, ka e ban Gzullin themelues t leksikografis onomastike. N kte vepr trajtohen edhe shum probleme historike, gjeografike, etnografike, deri tek emnat e hyjnive ilire e trake, etj. E gjith kjo pun e Tij, e gjith ndihmesa e Tij n lam t kulturs shqipatre, u mohue e u la n harres pr 50 vjet. Arsyeja ishte vetm nj: Dom Nkoll Gzulli nuk zmbrapsej para thirrjes s Atdheut me mbrojt lirin dhe dinjitetin e kombit prej aneksimit fashist apo atij sllavo komunist t Beogradit. Me 9 Prill 1939, Ditn e Pashkve, n Kish t Rrjollit, gjat predikimit, ai iu drejtue besimtarve: Mos i lshoni armt! Kta (pushtuesit italian-shnim i imi, DG), skot e mbrapsht si jan, duen me na shkombtarizue! Prandaj, si dikur bijt e Kastriotit, ti bajm ball pushtimit fashist! T njejtat fjal Dom Nikoll Gzulli ua tha edhe malsorve t Shkrelit m 1945, kur Shqipnia faktikisht ishte kthye n nj republik t shtat jugosllave: Lirin e fitueme me gjak, kta duen me e lshue pa gjak n dor t shkjaut n emn t idelogjis s tyne njerzore komuniste! Pra, o burra, armt pr syni! E vran me 2 shkurt 1946. E mohuen pr gjys shekulli. Vite ma par, studjuesja Ledi Shamku shkruente pr te: Nikoll Gzulli sht nj yll q ndrion fort n hyjtufzn e kulturs shqipatre n prgjithsi e asaj veriake n veanti. Ka shum q e kan prdor dritn gazullore, porse pa e emrtuar kurr yllin nga buronte kjo drit. Evidentova nj pjes t frazs s Shamkut pse ato fjal shpjegojn qart shfrytzimin e paprincipt e t pamoral t Gazullit nga ata q ma von, me punimet e Tij e t At Justin Rrots, do t baheshin profesor e deri akademik. Fjalt e masiprme nuk mund t thuhen vetm pr dy burra: Profesor Eqrem abejn, q nuk pranoi ta mohonte kurr, dhe Porfesor Selman Rizn. Gjuhtari e atdhetari Dom Nikoll Gzulli, ashtu si i madhi Gjergj Fishta, ashtu siedhe vigani legjendar Ded Gjo Luli, edhe sot e ksaj dite asht pa vorr. Demokrati Stefan Gzulli: I treti i vllaznve, Shtjefni, apo si asht n dokumenta, Stefani, vijoi studimet n Rom pr letrsi t lasht. Heret ai u kthye n Atdhe e u prfshi n lvizjen rinore t Avni Rrustemit, n Shoqnin Bashkimi, e q sekretar i saj (Kryetar ishte Avni Rrustemi). Mbas vrasjes s Avniut, e sidomos mbas arrestimit t t dy vllaznve, Gjonit e Nikolls, u detyrue t arratisej. Q profesor po n at Universitet ku kishte krye studimet, n La Sapienza t Roms, deri m 1961, kur u kthye q ti preheshin eshtnat n Atdhe. M 1964 ai nuk vdiq, po plasi. Natyra e tij rebele nuk mund ta duronte dhunn e kohs e sidomos at tuf injorantsh q sundonin Shkodrn e Shqipnin mbar.

************* T vram fizikisht e me harres. Prse?

Sepse n Shqipni asht politika ajo q prcakton edhe vlern e figurave historike. E, po qen nga Veriu, veanarisht priften katolik, bahet gjithka me i lan n hije. Nj gja t till n vitet 40-50 ua krkonin edhe Beogradi e Moska. Po sot? N pushtet jan po ata q i varn apo i pushkatuen, ose bijt e tyne, nipat. Vllaznit Gzulli, n mos nuk asht e mundun t rivriten fizikisht, se u bajn hije disave, t paktn rivriten me harres. Po populli nuk harron. Nj dit historia do t jet ma bujare edhe me Ata, ndonse nuk u flijuen pr shprblim, po pse e ndjenin pr detyr q pr Atdhe e Fe, edhe me dhan jetn asht prsri pak. Gjithmon duhet ba edhe dika ma shum. E ata ban jo pak pr Atdhe. Prsri, detyrn ban. E si shprblim, ende sot e ksaj dite, mbi Ta randon rrasa e rand e harress. Nse, tue mbyll kto radh, m shptojn dy pika lot, ju do t m falni.

NAT MIZORE
- N kujtim t katr martirve -

MARIE SHLLAKU

AT BERNARDIN LLUPI

KOL PARUBI

GJERGJ MARTINI

Ishte nata mizore e 64 vjetve ma par, nata e zez n mes 24 dhe 25 Nandorit 1946. Katr martir nxirreshin nga Burgu i Prizrenit dhe niseshin drejt nj kapanoni, ku i priste skuadra e pushkatimit. Ata ishin Marie Shllaku, At Bernardin Llupi, Kol Parubi, Gjergj Martini. Katr bij t Shkodrs flijoheshin pr Kosovn martire, q po kalonte nj nat tjetr t errt nn barbarin e Bishave t Uralit. Vetiu lind pyetja: Prse u zgjodhen pikrisht ata q t pushkatoheshin, pse fjala ishte pr nj przgjedhje, jo pr fajsi t vrtet? Besoj se ka nj prgjigje logjike: Q t mpihej vetdija liridashse e popullit t Kosovs. Ata ishin katr njerz t dijtun e t dijtunit kan ma shum mundsi ti hapin syt nj populli pr mashtrimin e madh: Pfundimi i Lufts s Dyt Botnore pr popullin shqiptar t Kosovs nuk ishte lirim, por ripushtim nga barbart e maparshm e t ri: pushtuesit serb. Nuk kam mbi tryez nj arkiv dokumentash. Nuk kam as librat aq t mueshm t prof. Sabile Basha. Por do t mjaftonte edhe pak, shum ma pak, q t mund t flasish pr kto martir, simbol i shqipes me dy krena, por me nj zemer, pr bijt e Shkodrloces flijue pr Kosov. Ja, mbi tryez kam kujtimet e mikut tim, pejanit Shefqet Kelmendi, dy her i dnuem nga banda Titiste/Rankovijane e nj her nga banda e Enver Hoxhs; bile, kte her t fundit me vdekje. Po desht Zoti dhe e kemi sot e ksaj dite mes nesh, dshmitar t KRIMIT TE MADH KOMUNIST BEOGRAD TIRAN. E kto shnime po i sjell prej kujtimesh t tij. Cilt ishin kta katr martir e pr far u akuzuen?

Marie Shllaku N nj lagje t vjetr t Shkodrs, n Badre, kan le Luigj Gurakuqi, gjuhtari i shquem At Justin Rrota e i vllaj piktori Simon Rrota, shkrimtari i madh Ernest Koliqi dhe kardinali i par shqiptar Mikel Koliqi. Aty ka le edhe Marie Shllaku, e bija e Markut, gjyshi i s cils kishte ardh shum koh ma par nga Shllaku malor e legjendar, prej nga mori edhe mbiemnin ajo. Si kreu shkolln e mesme pran Kuvendit t Motrave Stigmatine, ku u dallue pr kultur t gjan q n rinin e par: i pelqente teatri, recitimi, piktura; 20-vjeare zotnonte italishten, gjermanishten, frengjishten e ma von edhe serbishten, u regjistrue n Fakultetin e Filozofis n Rom, po i ndrpreu studimet e rregullta pr shkak t lufts, e shkonte sa me dhan provimet her mbas here. Njzetvjeare, pr arsye ekonomike, filloi punn n Ministrin e Punve Botore n Tiran. Ma von, me 25 shkurt 1943, ajo fillon punn n Prizren si Pgjegjse e Financave pr gjith krahinn e Kosovs ku, prve detyrs s saj shtetnore, ajo u lidh ngusht me botn e trazueme t atyne trevave. Asnj nga ata q hynin n zyrn e saj nuk uditeshin kur lexonin mbi kryet e saj vargjet e Fishts: Ma mir dek nn dh mu kja, Se pr tgjall me mbet nn shkja. Po ja q me 06 maj 1944, pr befasin e saj ma t madhe, i vjen pushimi nga puna pr motive politike. (?!) Kthehet n Shkodr pr nj periudh t shkurt pr tu rikthye nj her e prgjithmon n Kosov, tashma me nj qellim t caktuem qart: me luftue prkrah vllaznve kosovar, q ato treva martire t mos ngeleshin nn thundrn e shkjaut, si ishin gjasat mbas nnshtrimit t plot t PKSH ndaj Beogradit. Nand shtatori 1944, kur hyn brigadat partizane, ate e gjen n Gjakov. Largohet prej aty me shum atdhetar t tjer dhe i bashkohet ets nacionaliste t Smajl Goranit. far e kishte shtye ate vajz t brisht t linte Shkodrn e saj e t shkonte n Kosov n ato situata t turbullta, q paralajmronin qart ardhjen e hordhive sllavo-komuniste? Kam ardh me dek me ju! do tu drejtohej ajo komandantve t etave nacionalsite, si pat deklarue vet n gjyq. Njihet e lufton prkrah Mehmet Berishs, Ndue Prlleshit, Mehmet Gradics e Adem Shals, ndrsa mbante lidhje me At Bernardin LLupin n Pejen e lirueme; t pushtueme, deshta me than, se aty kishin hy brigadat e kuqe dhe ia kishin ridorzue me tradhti shkjeve. Vajza e imt shkodrane mahnit kreshnikt e maleve me pjekunin e vendosmnin e saj q t pajtonte komandantat e shquem Shaban Polluzha e Mehmet Gradica, t bante bashkimin e koordinimin e lufts t rreth 50 etave q vepronin ather n Kosov, prandaj edhe kalonte sa tek njena et tek tjetra, nga Ndue Prlleshui tek Uk Sadiku. Ajo ishte e pranishme n do takim t randsishm, n do kuvend t burrave t maleve; mbante fjalime e ndezte edhe ma fort zemrat e plagueme nga ripushtimi sllav. Veanarisht e prgjakshme ishte barbaria sllave n Drenicn e Azem Bejtes e t Shaban Polluzhs. PKJ nuk donte t humbte koh e ti lante

hesapet nj her e mir jo vetm me kundrshtart e asaj kohe, por edhe me ata q mund t baheshin nesr kundrshtar t tyne, pse, si e thonte vet Bllagoje Nashkovi, kta n do koh do t ohen n kryengritje; ndrkoh q Svetozar Vukmanovi porosiste q ata q keni me i qrue, i qroni shpejt. N kte gjendje dramatike u mblodh me 20 Janar 1945, n Rrezall t Drenics Kuvendi i koordinimit t lufts kundr pushtuesit t ri e t vjetr serb. Aty morn pjes burra t shquem, mbi t gjith, profesor Ymer Berisha, nismtar i Kuvendit, komandantt Shaban Polluzha, Mehmet Gradica, Uk Sadiku, Adem Shala e sa t tjer; n mes atyne burrave kreshnik ishte edhe trashigimtarja e Nors dhe e Shots, Marie Shllaku. Do t kujtonte n hetuesi pjes t fjalimit q kishte mbajt n at Kuvend: Gjith vllaznit shqipatr, me tana forcat, duhet me luftue sllavo - komunizmin, se do pus e kan mbush me krena shqiptarsh. Vendimi i Kuvendit: Luft deri n vdekje pr lirimin e Kosovs! Anmiku serb solli mbi 40.000 forca n Drenicn e lodhun nga dimni, nga uria, nga mungesa e armatimeve. Filluen prleshjet n do shpat e gryk: qysh n betejat e para komandanti legjendar Shaban Polluzha humb t birin, Tafn. Me 21 shkurt 1945 rrethimi u ba i plot, u futen n prdorim gjith llojet e armatimeve, deri edhe topat, e n mes martirve q ran, plot 430 trima, n at luft t pabarabart, ishin edhe komandantt legjendar Shaban Polluzha e Mehmet Gradica. N at betej mori plagn e par edhe Maria jon, bija e Shkodrs, heroina e Kosovs. Kushtet e reja krkonin edhe organizimin politik t atdhetarve. Kshtu lindi ONDSH, Organizzata Nacional Demokratike Shqiptare, ku ve kontributit t veant t profesor Ymer Berishs, nj rol shum t randsishm do t luente e kudogjetuna dhe e zjarrta Marie Shllaku. Kjo bani q ajo t vihej shpejt n shinjestr t OZN-s famkeqe. Me porosi e ndihmen e At Bernardin Llupit ajo strehohet n Dubrdol, n shtpin e Dan Pjetrit. Prej aty ajo do t luente nj rol t jashtzakonshm n organizimin e Kuvendit t Dubrdolit t Ujmirit, e bashk me prof. Ymer Berishen dhe komandantin trim Uk Sadiku, do t ishin udhheqsit kryesor t atij Kuvendi, mbajt me 24/25 Gusht 1945 te Llugat e Dan Pjetrit. Fjalimi i Maries n at Kuvend do t mbahet mend nga shum pjesmarrs q mbeten gjall, kurse ajo vet do t kujtonte n hetuesi se kishte than: S pari, motra dshiron me dek me ju e ju me te. Vetm dorzimi sllavo-komunistve t mos u bahet, sa t jemi gjall! Por tashma OZN-a e krkonte kudo. Bija e Shkodrloces mori malet me etat e lufttarve t liris, deri me 12 shtator 1945 kur n Siqev, bashk me etn e Shaban Sadikut, u rrethuen nga forca t shumta: nga 40 vet q kishte eta, ran n fushn e betejs 28 lufttar, u plagosen gjith t tjert, mes tyne edhe Maria q mori shum plag, po mbinjeriu i vrtet ishte Alush Smajli nga Llazica me 18 plag n trup. N at betej mbet edhe komandanti legjendar Shaban Sadiku. Maria, e plagosun rand, si kishte a rrethimin, ndeshet me Xhem Bajramin e Aarevs, q, pabesisht, ia dorzon OZN-s.

At Bernardin Llupi Kishte le n Shkodr me 7 shkurt 1886. Kishte krye studimet pr teologji e farmaci. Njeri me kultur t gjan, njohs i anglishtes, italishtes, latinishtes, spanjishtes e serbishtes, nuk u mjaftue me detyrn e meshtarit, por qysh prej 8 qershorit 1942, kur ishte emnue epror n Kishen Franeskane t Pejs, e deri sa e prangosen, nuk reshti t bashkpunonte me lufttart e liris e tu gjendej atyne. Ai asht nj ndr organizatort, sadoq pa pjesmarrjen e tij fizike, t Kuvendit t Dobrdolit dhe i Organizats s NDSH-s. Si gjithmon, kishte prej atyne q prpiqeshin t futnin pramjen fetare, sidomos tue qen katolikt pakic. Atyne ai u prgjigjej me pak fjal e premas: Na nuk jemi romakatolik, por katolik, e para s gjithash jemi shqiptar. Ndrsa n nj letr q iu gjet Marie Shllakut, ai i shkruente: Asht i lum ai q des pr Atdhe. N gjyqin e Prizrenit ai akuzohet pr ka kishte ba e sidomos pr ka nuk kishte ba. U mbrojt me nj gojtari t rrall. Dnimin me vdekje e priti me kto fjal: Vdekja si kjo, vdekja pr Shqiptarizm, asht kapak florini. Si farmacist, ai ishte n prag t zbulimit t ilait pr shkrimjen e gurve t veshkave. U krkoi Organeve ma t nalta ti jepnin nj vit koh t prfundonte krkimet, mandej le ta pushkatonin, por nuk iu miratue. Kol Parubi Kishte le n Shkodr me 05 Dhjetor 1905. Kreu pr teologi edhe ai, por shpejt e hoqi veldonin, se u martue me Zinn me t cilen pat edhe nj vajz, Ninetn. N kto rrethana, me iu shmang edhe trysnis s opinionit dnues t Shkodrs pr shkelje t rregullit t beqaris s detyrueshme prej klerikve, largohet pr n Kosov dhe n mars 1942 emnohet profesor n Gjimnazin e Prishtins e ma von n at t Pejs. Qysh n fillim lidhi miqsi t ngusht me profesor Ymer Berishn, ashtu edhe me shum personalitete t athershme n Kosov. Lidhje veanarisht miqsore, qysh kur erdh n Pej, ai krijoi me At Bernardin Llupin, klerik me horizont t gjan e pa paragjykime. Pr nxansit e gjimnazit ka mbet n kujtes nj thanje e tij: Msoni gjuhn e nans. Ktu edhe zogjt cicrojn shqip. Ishte nj ndr themeluesit e Komitetit Qendror t ONDSH-s me 27-29 dhjetor 1944 n Prizren. Gjergj Martini Kishte le n Hot, n pjesn q sot e ka Mali i Zi, me dat 17 Gusht 1917. Si kryen gjimnazin e ult n Shkodr, ndjek dhe mbaron Normalen e Elbasanit. N vitin 1941 asht n grupin e par t msuesve shqiptar q shkojn n Kosov pr prhapjen e arsimit shqip atje. Shrben n fillim n Mitrovic e Prishtin. Edhe ai, si Kol Parubi, ishte pjesmarrs n themelimin e ONDSH-s. Gjergj Martini ishte edhe muzikant, sportist e i pasionuem mbas teatrit. N Gjakov ai shkroi dramen Kosovarja, t cilen edhe e vuni n sken po vet.

Gjyqi N Prizren, n salln e madhe t Shtpis s Kulturs, u zhvillyue nga data 29 qershor deri me 13 korrik 1946 gjyqi kundr 27 t pandehunve, ku ma i vjetri ishte frati me zhgun, At Bernardin Llupi, 58 vje, kurse ma t rijt, studenta n Gjimnaz t Pejs, sa i kishin mbush 16 vje, si Shefqet Kelmendi, Viktor Gashi, Engjll Berisha, Ramiz Kelmendi etj. Kryetar i trupit gjykues ishte egrsina Dragustin Janji, kurse prokuror famkeqi Ali Shukriu. Pr ne nxansit, kujton njeni prej t rijve, ishte krenari t ishim pran Fratit me zhgun dhe Orleans shkodrane. Akt akuza randonte sidomos katr t pandehunit shkodran: Marie Shllakun, At Bernardin Llupin, Kol Parubin e Gjergj Martinin. T ishin t vrteta t gjitha ato pr t cilat akuzoheshin, do t ishin superheroj. Por edhe ata mohuen vetm sa nuk ishin aspak t vrteta, e pranuen me krenari akuzn q u bante nder pr veprimtarin e tyne antiserbe. Marie Shllaku kishte provue gjat hetuesis torturat ma njerzore. N salln e gjyqit pak kush do ta kishte njoh, po t mos e dinin pr cilen bahej fjal. Ishte krejtsisht e shprfytyrueme, shpesh her nuk ishte n gjendje as t mbante drejtqendrim, por kur fliste nuk ndjehej fill dridhrime n zanin e saj tingllues. Pyetje: Qysh kur je marr me politik? Maria: Qysh n moshn 20 vje, nse politik mund t quhet dashunia pr Atdhe, lufta pr nj Shqipni Etnike bashk me pjest e shkputuna, Kosov e amri. I prgjigjej prokurorit . Vajza e imt, aty n mes erdhes sllavo komuniste, me plag lufte n shtat, me sa e sa plag t tjera e trupin e drrmuem nga torturat n hetuesi, e vetdijshme se e priste pushkatimi. Pyetje: Pse keni luftue kundr partizanve? Maria: Me iu rrzue ju nga pushteti. Pyetje: ka t lidh me Mehmet Berishn? Maria: Ideali kombtar. Pyetje: far the n Kuvendin e Drenics? Maria: Luft deri n vdekje pr lirimin e Kosovs. Pyetje: ka kishe me ba me ne, sikur t kishit fitue? Maria: Kisha me ju gri si duhanin n ark! Pyetje: A e di se pr kto krime t pret pushkatimi? Maria: Nuk do ti mungojn kurr lulet Kosovs ti sjell mbi vorrin tim. Dhe nuk iu dridh zani nj her! U dridhn po, ata, gjakatart, para Marie Shllakut, para Nors e Shots njhersh! Vendimi: Marie Shllaku, dnim me vdekje, pushkatim. At Bernardin Llupi, dnim me vdekje, pushkatim. Kol Parubi, dnim me vdekje, pushkatim. Gjergj Martini, dnim me vdekje, pushkatim. Njzet e tre t tjert me afate t ndryshme burgimi.

Nata mizore Ishte nata n mes 24 e 25 Nandorit 1946,. Askush nuk e di nse ishte ende data 24 apo kishin kalue n datn 25. Nata ishte sterr e zez dhe me shi e lloh bore bashk. Gjithka ishte zhyt n errsin. T burgosunit, n mes tyne edhe t dnuemit me vdekje, lviznin npr dhomn e madhe e t vetme ku i kishin grumbullue. T gjith ishin me hekura n kamb, edhe pse t mbyllun n nj dhom burgu. Vijn ata, xhelatt. N emn t popullit .. . Marrin t denuemit me vdekje. Para se me dal, te dera, kthen kryet At Bernardin Llupi dhe u thot t burgosunve: Burra! Mos u ligshtoni pr ne! At ast, ende pa u largue mir t dnuemit me vdekje, t burgosunit ia morn kangs: Se mjaft n robri, Kosov e amri! Ishte nata mizore n mes 24 dhe 25 Nandorit 1946. Katr lisa u kputn nn breshnin e plumbave, por nuk u prkulen. Ishin bijt e shqipes! Marie Shllaku, At Bernardin Llupi, Kol Parubi, Gjergj Martini. I leht u qoft dheu n jet t jetve!

AT JUSTIN RROTA NJ JET PRKUSHTUE SHQIPES

M rastisi t kisha edukator dy vllazn: Simon Rrotn, profesor t lands s vizatimit n shkoll; At Justin Rrotn, udhheqs shpirtnor n jet. Dy vllazn me artin e shkencn n gjak. Kan kalue pothuej pesdhjet vjet qysh ather. Pesdhjet vjet q kur ndrruen jet. Po ata i lan, si thot Fishta, nj prmendore vetes me veprat e tyne prkushtim Atdhetarie, ka i ban t pavdekshm. At Justini (1889-1964) Justini (emni i pagzimit Ndoc) leu n Shkodr me 17 shkurt 1889. Ishte djali i tret i Gjush Rrots. T gjithve, ndonse n kushte t vshtira e t randa t pushtimit turk, Gjushi u dha shkoll: Ma i madhi, Kola, u ba profesor n Katedrn e Gjuhs shqipe n Vjen; i dyti, Simoni, nj ndr piktort ma t mdhej shqiptar t t gjith kohve; Justini u ba frat, por jeten ia kushtoi veanarisht gjuhsis shqiptare dhe studimit t autorve t lasht, arbresh e t Shqipnis am. Ai ka qen (e do t jet prgjithmon) nj ndr gjuhtart tan ma t mir, prkah Mjeds, Xhuvanit e abejt, sidhe nj ndr studiuesit ma me vler n fushn e kulturs shqiptare n prgjithsi, asaj t historis latrare e arsimore n veanti. Justini, shndetpak q n vegjli, kreu shkolln fillore pran Franeskanve, kurse me 28 Gusht 1902 vijoi Kolegjin Franeskan, ku ishte drejtor At Fishta, e q pr her t par n nj shkoll fetare, t gjitha landt jepeshin n gjuhn shqipe. N themel t msimdhanjes u vu atdhetaria, ndonse nn pushtimin osman. Liria, dashunia pr gjuh e pr Atdhe, ishin yll polar i atij Kolegji. M 1904 veshi zhgunin e rishtarit pr frat n Rubik e q me kt rast q iu dha emni Justin. Mbas nj viti kaloi n Troshan ku studjoi teologi. Po n Gusht, tashma n vitin 1907, shkon n Austri, n Klaghenfurt, gjithnj pr studime teologjike, por kthehet pa e mbush motin pr arsye shndetsore dhe i kryen studimet n Shkodr nn drejtimin e At Gjergj Fishts dhe At Ambroz Marlaskajt. Shugurohet meshtar me 11 Gusht 1914 n Kishn e Fretnve, n Gjuhadol; predkun e rastit e mbajti Frati i Madh, At Gjergj Fishta. Emnohet profesor i gjuhs dhe latinishten po n at Kolegj ku kishte rrit shtatin e rys mendjen edhe ai vet. Mungonin librat, metodikat, mungonte nj prvoj e mirfillt pedagogjike. E ai iu vu puns me i mbush kto boshlleqe vet: n pak vite (1914-1917) ai u ba nj referim pr landn e gjuhs jo vetm pr shkollat e kohs, por edhe pr gjuhtart e mirfillt, si Mjeda, Logoraci, apo krijuesit ma n za si Fishta, Gurakuqi etj.

M 1917 fratin e ri e emnuen n Plan t Dukagjinit. Atje, pr her t par, ra n kontakt me gurrn e pashtjerrshme popullore dhe u mahnit: Ishte nj shqipe si e dalun prej shkambijsh graniti, legjenda e prralla mitike, nj kang q shungullonte malet, e mbi t gjitha atje njohu me themel at shqiptarin e patjetrsuem, q sikur vinte prej kohsh t lashta pellazge e drejt e n shekullin XX. U mahnit, po nuk u shtang. Iu vu puns me mish e me shpirt n njohjen me themel t do elementi gjuhsor, t do tingulli e t do trajte morfologjike, q ndryshonte shum nga ajo e Shkodrs ku ishte le e rrit ai. Nsa vazhdonte edhe natn n dritn e kandilit t sendrtonte at sistem gjuhsor t t folmes s Dukagjinit, q askush para tej nuk e kishte shtjellue, n mngjes priste n qel voglusht: pa asnj mjet e mbshtetje, ai hapi shkolln e par n Plan e u ba msues i dukagjinasve t vegjl. Mbas dy vjetsh, tue njoh prgatitjen e tij t thell, e transferojn profesor n Kolegj t Troshanit, kurse m 1921 ishte, bashk me Fishtn, Sirdanin, Logorecin nismtar i themelimit t Liceut t Shkodrs, i pari i llojit e i atij niveli n Shqipni. Studimet e tij gjuhsore filluen t mbushnin faqet e revists zamadhe Hylli i Drits, shpesh her edhe n form debati, e tue dshmue me to se askush tjetr nuk i njihte si ai me themel si gegnishten, ashtu edhe tosknishten e deri tek arbrishtja e shqiptarve t Italis. Njohs i mir si i gjuhve modrene, italishtes, frngjishtes, gjermanishtes, sllavishtes, ishte njhersh ndr studjuesit me themel e n ballafaqim me shqipen e lasht t latinsihtes e t greqishtes s vjetr, ai prfitoj prej tyne shtjellimin metodik dhe iu vu puns pr hartimin e teksteve, n fillim t atyne shkollor, e n vijim edhe i atyne me karakter t thjesht shkencor, qoft n lam t gjuhsis, ashtu edhe ate letrar, kryesisht tekste pr shkollat e mesme. Edhe pse n vitin 1925 ai u prek nga paraliza progrsive, jo vetm nuk e ndrpreu punn e tij krkimore, por e shtoi ate, e pr 39 vjet, deri nj jav para vdekjes, nuk e lshoi makinen e shkrimit tue punue me vetmohim vetm me dorn e majt. Ndr studimet e tij q eln shtigje t reja e lan gjutm n shkencn shqiptare jan studimet pr Gjon Buzukun e autort t tjer t vjetr si Lek Matrnga. Ai edhe kishte sjell pr her t par prej biblioteks s Vatikanit t fotokpojuem n katr kopje Mesharin e Buzukut, q pothuej 40 vjet ma von do ta transkriptonte miku i tij, Prof. Eqrem abej. Qysh m 1930, nj vit mbasi e kishte sjell nga Roma, ai botoi n librat shkollor fragmente t komentueme t Mesharit, e solli shtjellime e ngriti probleme ende t pa trajtueme n mnyr shtjerruese. Me vler asht edhe studimi i tij, botue m 1956, Hulumtimi dhe shnjime mbi Gjon Buzukun ku argumenton edhe preardhjen e autorit ton ma t lasht, prej Kraje, krahin n prendim t liqenit t Shkodres. Por rrezja e studimeve t tij prfshin edhe autort tan t vjetr si Budi, Bogdani, Bardhi, randsia e Kuvendit t Arbnit etj. Nj vepr me vlera jo vetm historike e gjuhsore asht studimi i tij, ma i thelli i llojit, Pr historin e alfabetit t gjuhs shqipe

(1936), ku evidentohet roli i intelektualve shkodran n at proes t mundimshm q oi n Kongrsin e Manastirit, 1908, ku ndr 32 delegatt me t drejt vote, pes ishin prej Shkodre e me nj rol vendimtar n at Kongres, si At Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi e Hil Mosi. Studimi prfshin analizn e veprs s 23 autorve e shoqnive, analiza ma e thell e bame sistemit t alfabetve deri m sot. Po n kte periudh ai solli edhe mendime me vler pr gjuhn e prbashkt shqipe. Komisia e Letrare e Shqipes, Shkoder 1916-1917, kishte hedh themelet e nj shqipeje t njsueme me baz t folmen e Elbasanit. Shkrimi i tij Rreth problemit t gjuhs letrare dshmmonte nj njohje t till t thell filologjike t shqipes, q nuk ishte arrijt nga autort tjer. Trajtoj n at shkrim edhe nj tem shum t ndjeshme edhe n dit t sotme, ate t barabarizmave n shqip dhe faktort ndikues n kt proes. N debat me puristat, prgatitja e tij e thell bani q ai t trajtoj pr her t par n mnyr bindse ndrkombtarizimet nga fjalt e hueja parazite e t panevojshme. Sa i prket ides s gjuhs s prbashkt, ai kambngul n pranimin e prdorimin e nj gjuhe t prbashkt letrare, ka mund t arrihet vetm nprmjet prafrimit t t folmeve e dialekteve, ide q do ta bante t veten ma von edhe abej, por q nuk u prfill m 1972. Po puna e tij, ndonse tashma paraliza prparonte n mnyr t dhimbshme, nuk reshti me kaq. Ai trajtoj edhe probleme t morfologjis, fonetiks e sintakss si n studimet Analizimi i rasave t emnit n zhvillimin historik t tyne, deri tek Sintaksa e shqipes (1942), studimi me i randsishm pr kte tem, qoft nga ana shkencore, ashtu edhe metodike. Por kryevepra e Justin Rrots asht Gjuha e shkrueme ose vrejtje gramatikore, q ai e la n dorshkrim e q autori i ktyne radhve e ka njoh qysh kur ishte gjall At Justini, nse dorshkrim mund t quhen mija faqe t shkrueme me nj dor n nj mkain t vjetr metalike Olivetti. Kjo vepr asht padyshim ma e mira e llojit n gjuhn shqipe, por edhe ma tragjikja, pse qendroi ma se 40 vjet n Arkivat e Institutit t Gjuhsis, pa e pa drit e botimit, sepse autori ishte frat. Vetm m 2006 (prsri sa von!) ajo u botue e plot n 612 faqe, nda n Brumi i shqipes (Leksikologji), Fjalia e shqipes (Sintaks), Trajtat e shqipes (Morfologji), T prbamit e fjals (Etimologji), Lvruesit e shqipes (Albanologji). Studjuesi Kolec efa, q i qndroi afr At Justinit n t gjall, ka ruejt edhe letrkmbime apo kujtime t tjera me vler t madhe pr njohjen e personalitit t At Justinit. Dshiroj t sjell disa fragmente nga kujtimet e tij: Ja si i prshkruen efa: Vizita e porositun, kur Universitetin e Justinit. Kaq studentash, mu abejt e knaqte n mnyr t veant. Un ishe i t vinte Profesori n Shkodr, n Institutin a n Shkodrs, ta prshndetshe e ta ftojshe n emn t Pader sa, kur m shihte Profesori q ishe przie midis afronte e m thonte: Po, sot mbasdreke, do t vi te

Justini. Prshndete!. (ose: sot nuk mund t vij, do t nisem pr Tiran). T dy e njihnin veprimtarin shkencore t njeni-tjetrit, e monin dhe e donin njni-tjetrin. Sidomos Buzuku i lidhte. Shih, shih, m thonte sa her, shih sa bukur e ka shkrue. Me rastin e pesdhjetvjetorit, m 1958, Justini i drgon kt urim: N ditn e 5 korrikut n t ciln Doktori i nderuem i letrave tona Zoti Ekrem abej Lumnisht mbush vitin e pesdhjet Miqt, kolegt, bashkqytetart T mrekulluem me mprehtsin e mendjes s tij I urojn me hare gjith t mirat Ty Perendit e qiellit T t ruejn pr dashunin e njerzve t tu Pr shkelqimin e gjuhs son Pr vjet shum e t lumtun Q t vijosh t punosh E t rrnosh gjat e ma gjat Si shkrimet tueja do t mbetn prjet Prmendore t gjuhs shqipe! Tue e mendue t sigurt botimin e veprs s vet Gjuha e shkrueme shqipe..., pader Justini pati prgatit edhe disa kushtesa eventuale, kushtue personaliteteve t ndryshme. Justini ka qen mjeshtr pr hartimin e ktyne kushtesave, epigrameve etj. Po botoj pr t parn her kushtesn pr prof. Ekrem abejt, Tiran: Albanistit ma t madhit kombtar Profesor Doktor Ekrem abejt Kto hulumtime linguistike nxansish Gjith motin e jets mirnjohts Pr kontributin e vlefshm dhe bujarisht t huajtun N favor t ktyne fletve Autori Por shprehjet e miqsis, t dashamirsis e t vlersimit ishin t ndrsjellta. Pr ilustrim, po xjerri disa fragmente nga letrkmbimi i profesor Jupit me Pader Justinin, tue prjashtue ktu thaniet e vlersimet gojore q sillte nga Tirana prof. Jupi. Dr. Eqrem abej dhe Z. Xhuvani Ju falen me shndet. I pari Ju ka dhurue edhe nj kopje t dispensave t albanologjis, t ciln ia kam pas dhan Kolecit (autorit t ktyne kujtimeve, k..).(letr e Prof. Jupit e vitit 1954). Xhuvani e Domi Ju nderojn s teprmi; abej thot me t drejt Rrota asht shkenctar. Prof. Dr, abej: me nj rradh punimesh ky studiues i gramatiks e i letrsis s vjetr shqiptare ka ndihmuar shum ndr ne.

Nga nj letr e dats 5.XII.1961: Sa dshir kishte me ardh n Shkodr A. Xhuvani s bashku me profesor Eqrem abejn dhe me u takue me Ju. Sa nderim kishte pr Ju. Dy kujtime personale: Jam rrfye e kungue tek At Justini pr katr vjet. Qysh hern e par shtanga: Nuk m pyeti mkate kisha ba, e kshtu nuk do t m pyeste kurr, edhe pse, prej respektit t veant pr t, shpesh here un kambngulja ti tregoja ndonj mbrapshti timen, por ai m thonte: Eja tash e ti lutemi Zotit t na i fal mkatet q kemi ba, sikur t ishte edhe ai bashkautor i mkateve t mia. Njher e pyeta nse mund t gjeja Analet e Raguzs t Appendinit, ku ndr t tjera fletej edhe pr astronomin Gjon Gzulli. Na i kan marr qysh m 1946 m tha Po ti shko te Profesor Bebeziqi. Thuej se t kam ue un, e Izeti tash po ta gjen. Njihesha me biblotekarin legjendar t Shkodrs, i privuem nga e drejta e botimit dhe e msimdhanjes edhe mbasi kishte mbarue shtat vjet burg politik. M trajtonte gjithmon me dashamirsi, pse kishte qen mik i Dom Nikoll Gzullit, joq me dashamirsi i trajtonte t gjith ai burr fisnik e me kulture t rrall, njohs i 11 gjuhve t hueja. Shkova n bibliotek e i trasmetova fjalt e At Justinit. Nuk u prmbajt. Lott i rodhen e ai as mori mundimin me i fshi. Ndjehej fajtor q nuk shkonte dot me takue mikun e tij t paralizuem. Po si t shkonte ai, nj ish i burgosun politik tek nj frat?! Asht n nderin e Shkodres, q ashtu si vllaznit Justin e Simon Rrota, t kujtoj edhe Atdhetarin e shklqyeshm, Profesor Izet Bebeziqi. Dy fjal pr Profesori tim Simon Rrota (1887-1961) Simon Rrota leu me 23 tetor 1887. Filloren e kreu edhe ai te franceskannt e ma tej n shkolln italiane t artizanatit, tue ndjek ndrkoh edhe rrethin e pikturs t Kol Idromenos. Punsohet si irak tek Ndrek Mini deri sa thirret nn arm nga ushtria turke, s cils i shmanget tue u hedh n Mal t Zi prej nga gjen strehim si refugjat politik n Bari t Italis. Regjistrohet n Akademin e Breras t Milanos, t ciln e prfundon nn udhheqjen e mjeshtrit Kampestrini. Gjat studimeve lidh miqsi me piktorin Mario Karminatin, kunatin e tij t ardhshm. Mbas studimeve viziton Francn dhe Austrin, dhe m 1914 kthehet n Shqipni. Fillimisht punon n Lushnje si fotograf, mandej si dekorator n shoqnit kulturore t Shkodrs. M 1922 emnohet msues i vizatimit n Gjimnazin Shtetnor prej nga shkputet vetm mbas 40 vjetve. Gjat ksaj periudhe merr pjes n t gjitha ekspozitat e vendit si dhe n disa aktivitete ndrkombtare. P analizn artistike t veprs s Simon Rrots m duhet me u mbshtet veanarisht tek monografia e Vladimir Janit, botue pak mbas vdekjes s piktorit. Si tek t gjith rilindasit, ndjenjat patriotike, atdhedashunia ishin shtrati emocional i artit t tij. Simoni nuk i krkoi kurr majat e virtuozizmit dhe dukjen e sforcueme. Ai ishte nj personalitet i thjesht me nj dhunti natyrore pr pun dhe krijimtari t pandrpreme me ka

ngjallte ngado simpati dhe mirkuptim. Ai jetoi dhe punoi n nj koh kur shoqnia dhe shteti shqiptar po hidhnin hapat e par, n nj koh kur do gja me vler krcnohej nga forca t egra fatale, nga terri i gjithgjindshm, n nj koh kur nj ligsi absurde, e stisun nga njqind duer t padukshme, e rrezikonin imazhin - pikturn shqiptare - po aq sa dhe fjaln shqipe. Cilatdo qofshin preferencat personale t artdashsve t shumt, n nj pik t gjith bashkohen me kritikn, e cila nuk ndesh asnj kundrthanie midis artit dhe personalitetit t tij si "...nj qytetar i mir, i pa t keq, i drejt dhe gjithher i gzueshm. Shprehjet e tij vizuale gjenerojn impulset e nj shpirti t kthjellt plot mirsi. "Ma i riu" i rilindasve, e prjetoi at epok me gjith qenien, tue mbart n shtratin e artit t dashun idealin kombtar dhe mishrimin e tij - Gjergj Kastriotin. "Ndr ditt e sundimit t sulltan Hamitit - tregonte ai ishte nj periudh kaq e vshtir pr piktort, sa mjaftonte me t pa kush n dor nj skic njeriu pr t'u krijue dyshimi se ishte fytyra e Skenderbeut. Dhe mjaftonte ky fakt pr t dhan rrugn e internimit ose burgun e prjetshm". Ktij represioni, pak ma von, artisti do ti prgjigjet me tabllon "Beteja" ku paraqet Skenderbeun tue u prlesh me trbim kundr turqve, sidhe me kompozimin e njohun "Sknderbeu n shtratin e vdekjes". Gjat jets s vet piktorit iu kushtue kryesisht pejsazhit dhe portretit, t cilat do t na i jap "... me ngjyra t gjalla e t forta dhe t bukura... tue trajtue tema etnografike paraqet edhe objekte t vjetra, shtpia tipike t mome, kostume kombtare... t cilat kan vlera artistike dhe historike". Narracioni i tij nuk asht i rastsishm, por i qllimt. "Tabllot e tij kan karakter prshkrues... dhe po ti mblidhnim t gjitha s bashku do t fitojn ma shum interes se plotsojn njna-tjetrn...". Dshira e Simon Rrots ka qen q "... t jap t gjall kohn e vet, tiua tregoj brezave t ardhshm se cila qe jetesa, cili qe shpirti, zakoni, zhvillimi, dhe dshira e shqiptarit, kryesisht e shkodranit t shekullit t tij". Romantizmin e shndetshm si dhe skenat e paqme bukolike Simoni do ti mbaj nn kontrollin e profesionistit serioz. N tabllon "Ura e Mesit" autori nuk ka si qllim t tregoj arkitekturn e nj monumenti kulturor. Harku i madh dhe i rand jepet pjesrisht, aq sa me hijen e vet qarkon horizontin, ujnat, dritn dhe bagtin, tue lan mnjan bareshn t zhytun n nj vetmi soditse t nj jete t braktisun. Hijet e rrepta t rrugve, dyert e mdha prej guri t latuem me qemer, me pullaz t gjan pr streh e me frngji, artisti nuk do ti shoh si dekore t thjeshta dhe kurioze; ai do t hulumtoj shpirtin q ato mbartin. Piktori e di mir se rrugt e qyteteve kan dika nga fytyra e vrtet e vendit. Psikologjia e gurt e pejsazheve plotsohet me figura t rralla njerzore; ma s shumti gra me veshje tipike lokale. Ato shkojn dhe vin tue paraqit veshjet, etnografin, natyrshm, larg pozave dhe sforcimeve; me shami kumashi n krye, me japanxhat, xhybet, barnavekt dhe enterit. I drejt dhe gjithher i gzueshm, por pa iu fsheh imazheve dramatike, ai kalonte e rridhte pr t ue diku, drejt moteve q do t vinin, nj mesazh fisnik dhe burrnor. N mes t artit zyrtar ai nuk bije

n sy. Tonet e nostalgjis dhe nj lloj brenge romantike e shoqnojn ndonjher n ngujimin, n vetflijimin e tij, tek nj art me interes t theksuem etnografik. Dy fjal n fund edhe pr djalin e tij, kompozitorin e talentuem, gjithmon me brum t theksuem kombtar n krijimtaari,Tonin Rrota. Nj merit t veant ka ai n prpunimin e muziks dibrane dhe n prgatitjen e kangtarve e grupeve muzikore n Peshkpi q, vshtir ta harroj kompozitorin e tyne, pse kshtu e quenin dibrant: Kompozitori yn Tonin Rrota. Nj familje e bukur shkodrane, joq, prkushtue deri n fund idealeve kombtare. nj familje shqiptare,

VLLAZNIT SIRDANI
At Marin Sirdanin e kam njoh aty nga fundi i vitit 1959 ose fillimi i vitit 1960, kur doli nga burgu pr t dytn her. Jetonte tek Kuvendi i Arrs s Madhe, pran mikut t tij, gjuhtarit t shquem At Justin Rrota, udhheqsit tim shpirtnor. Ishte i ndrgjegjshm se nuk do ta kishte t gjat, sepse kishte dal nga burgu i drrmuem nga tuberkulozi. Ky historian i shquem, mbas daljes nga burgu nuk shkroi ma. Merrej me sistemimin e shkrimeve t vjetra dhe i linte ndonj porosi At Justinit, me shpres se ky do t jetonte gjat, po vdiqen te dy n ma pak se dy vjet, m 1962 e 1964. Kisha lexue ather studimin e tij Pr shka e fajsojn Skenderbeun, po isha shum i ri e shum gjana nuk isha n gjendje me i kuptue. M kishte than At Justini: Asht historiani ma i mir q kemi. U deshten vite e vite q t kuptoja se At Marin Sirdani, ashtu si edhe vllaj i tij Dom Aleksandr Sirdani, ishin ndr yjet ma t ndritshm n qiellin shqiptar e se asnj re e zez apo e kuqe nuk do t mund t errsoj dritn e tyne ndr shekuj. ***** Marini ishte ma i madhi i vllaznve. Kishte le m 1885 n Bogn e largt e me natyr t ashpr, n nj familje finike, e njohun edhe n treva t tjera t Veriut. Baba i tyne, Daka, e humbi heret t shoqen e mbet i vej, e dy vllaznit jetim: Marini ishte vetm shtat vje, Aleksandri dy vjet ma i vogl. I ati, q nuk desht t martohej ma, iu kushtue rritjes s fmijve. Boga e ashpr dhe e vorfn, konfliktet ballkanike q kishin shprthye n t katr ant, e ban edhe ma t vshtir jetn e familjes Sirdani. Boga, e gjendun nn pushtimin osman e nn trysnin e Malit t Zi, q, i prkrahun nga Serbia e Rusia, krkonte territore t reja n dam t fqijve, i kishte kthye malsort n at gjendje, sa me t vshtir me mbijetue. I gjendun n kto rrethana, Dak Sirdanit iu desh ta linte fshatin e tij dhe u strehue n Guci, ku kishte miq e t afrm e ku, gjithsesi, jeta ishte pak ma e mir. Me ndihmn e meshtarit t atjeshm e t afrmve, arrijti ti onte djemt n shkoll, n Shkodr, ku s bashku kryen shkolln fillore.

Mbas ksaj, dy vllaznit morn drejtime t ndryshme, por rrug t njejt: ate t meshtaris. Marini, si kreu edhe shkolln e mesme n Kolegjin Franeskan (apo Liceun e Fishts, si i thonin shkodrant), zgjodhi Urdhnin e Shn Franeskut. Mbasi vijoi studimet e nalta n Gratz t Austris, n vitin 19416 kthehet n Atdhe dhe shugurohet meshtar. Aleksandri, vllaj i vogl, vijoj edhe ai Kolegjin n Shkodr, por at t Severianve, q ishte el e mbahej nga jezuitt. Studimet e nalta, ashtu si edhe i vllaj, i vijoj n Austri, n Insbruk, qendr e randsishme albanologjie, ku studjuen, ndr t tjer, edhe Eqrem abej, At Anton Harapi, Dom Nikoll Gzulli, dhe po n t njejtin vit, pra me 1916, u shugurua edhe ai meshtar, por n Urdhnin e Jezuitve. Ishin kthye t etun ti shrbenin Atdheut n t gjitha fushat ku ata kishin mundsi e prgatitje. N at periudh (e pse jo edhe sot) edukimi fetar kishte nj prparsi t veant, pse pes shekuj robni osmane kishin damtue gjithka n trojet e Kastriotit, veanarisht besimin e krishten, joq, si na e ka lan Frang Bardhi, ku shkel kamb e turkut, aty nuk mbin ma bar. Vitet e para t meshtaris At Marini shrbeu n Mirdit e n Dukagjin, koh e zona n t cilat ai do ti shfrytzonte pr botimin pak vite ma von t veprs Skenderbeu simbas gojdhanave. Qysh n fillim ai dshmoi nj vullnet t rrall e nj horizont kulturor t pashoq, prandaj n vitin 1922 e thrrasin n Shkodr, pran Kolegjit Franeskan, e ku bashk me At Gjergj Fishten e Imzot Vinenc Prendushi, e shum intelektual t shquem t Shkodrs, elin t parin lice me cikl t plot, i quejtun Liceu Klasik, q i dhan emnin Illyricum. At Marini jepte aty Histori dhe Doktrin t Krishten; n t njejten koh u ba strumbullari i nj rrethi intelektualsh t rij shkodran t fushave t ndryshme, q shpejt do t jepte nj ndihmes q i ka t rralla shoqet n historin e kulturs kombtare. Profesori i dijtun u emnue mbas pak Drejtor i Gjimnazit. Ndrkoh shkruen veprat Pr historin kombtare, Shqipnia e Shqiptarve, Vepra kombtare e Franeskanve, sidhe legjenda q sot jan n thesarin e ksaj lame n revistat Hylli i Drits e Leka, ashtu edhe n shum gazeta t kohs, pse ai kishte aftsin e rrrall t komunikonte me t gjitha shtresat, ashtu edhe me intelektual t preardhjeve t ndryshme krahinore e fetare. N kohn kur u ba edhe Dekan i Kuvendit t Franeskanve t Lagjes Arra e Madhe n Shkodr, dshmoi interesim t jashtzakonshem e aftsi po t tilla n komunikimin me t rijt tue tregue interesim e tue ba deri sakrifica, q ma se nj her i hapen edhe telashe, pr arsimimin dhe edukimin e tyne. Tipizuese e rolit dhe e vlerave t tij si edukator do

t mbesin fjalt e At Fishts: Rinia e Shkodrs nuk e di ende personalitet i shquem gjendet n mes tyne. Asht than edhe nga t tjer se At Marin Sirdani ka qen nj ndr historiant tan ma t dijtun, sidomos nj historian q ende nuk i ka ardh ktij Vendi pr paansin e analizs shkencore historike, nj metodist q pr fat t keq nuk u muer shembull nga ata q ma von do ta zhbanin historin. Por ende ndoshta jan t pakt ata q e dijn rolin q luejti At Marin Sirdani n bisedimet e vshtira, t pabesa, n mes Shtetit komunist dhe Kishs Katolike. Prgatitja e tij e gjithanshme, vendosmnia dhe kthejeltsia se, sidoqoft, duhej shptue Kisha Katolike Shqiptare, i vuni ma se nj her n vshtirsi ata t Komisionit Qeveritar t kryesuem prej vet Mehemt Shehut, aqsa, pr t heq qafe nj bashkbisedues t vshtir, e futen n burg pr t dytn her, me akuzn (e paprovueme as me fallsifikime n gjyq), se kishte ba prpjekje me u lidh me Vatikanin. Vllaj ma i vogl, Dom Aleksandr Sirdani, q prshkoj gjysmn e Maleve tona si meshtar, iu prkushtue si pak kush mbledhjes s pasunis shpirtnore kombtare: legjendat, mitet, prrallat, fjalt e urta, traditat, deri tek bestytnit e lashta q ndesheshin ende npr malsi. Bashk me miqt e tij, At Donad Kurti e Don Nikoll Gzulli, ata, porsi bleta nektarin, mblodhn nj pasuni shpirtnore t popullit ton, q do t prbante nj korpus t vrtet etnografik, pavarsisht se, si shum pun t tij, t t vllajt, t At Justin Rrots, t At Donad Kurtit, t Don Nikoll Gzullit, do ti shfrutzonin pikrisht katilat e tyne pr t marr me to grada shkencore. Megjith masakrimin, djegjen e humbjen e nj pjese t mir t dorshkrimeve, vetm me sa ka lan t botueme npr revistat e kohs, ai mbetet nj prej etnografve ma t mir t vendit ton. Por ja q me dat 26 korirk 1948 Dom Leka, si e thrriste populli, i mbushun me mllef pr ka po ndodhte, por edhe me nj besim gati biblik, n meshn e s djels, atje n Bogn e tij, u tha besimtarve: Vllazn e motra, nji re e zez na ka mbulue, por mos u trembni, sepse edhe ajo do t kaloj e nj re e bardh do t vij prsri e na do t dalim prsri n drit si gurt e lumit mbas shiut kur dielli i shkelqen, tue parafrazue vargun e famshm nga Eposi yn i art i Kreshnikve. Fjal profetike, por q pr fatin e keq t ktij populli, u vrtetuen vetem mbas 43 vjetsh kalvari t pashembull. Ishin ato fjal t dala nga goja e njenit q ishte i vetdijshm pr rrjedhojat, por edhe i gatshm pr flijim, q ban t sulen drejt Bogs katilt e kohs. Me 27 korrik 1948, tue gjet si pretekst fjalt e predkut t nj dite ma par, e arrestuen, e trhoqen rrshan mbas kalit prej Boge n Koplik, sa arrijti n burgun famkeq t Koplikut pa kpuc e veladon, q as dallohej far ishte, ku filluen mbi t, ashtu siedhe mbi meshtar t tjer, torturat ma njerzore. Ja si e prshkruen Fritz Radovani vdekjen makaber t Dom Lek Sirdanit e t Dom Pjetr unit: N muejin korrik t vitit 1948, kur po vinte me nj biiklet pr n Shkodr (asht fjala p Dom Pjetr unin DG), ndaloht n rrug dhe prcillet n hetuesin e Koplikut. Aty, si m tregonte nj ish-polic, S. N., gjen Don Aleksandrin dhe At Florian Berishn S.J., q masakrohen

bashk me shum malsor. Priftnit torturoheshin ma shum se t tjert, tregon ai. Nuk dinte pse, por jepej nj urdhn: Hyni n hu, edhe po ngordhn mos u frigoni! Askush nuk e dinte shkakun dhe as nuk guxonte me e krkue, mbasi nuk i kushtonte asgja Xhemal Selimit me t vra me t. Gropa e zez ishte e hapun pr cilindo! Nj dit kishin shkue hert n Seksion (kshtu quhej Policia e Kohs, Seksioni i Mbrendshm - DG) Asllan Lici e Pal Mlyshi. Xhemali po i priste n zyr. Mbas nj bisede t shkurt, t tre bashk kan dal e kan dhan urdhn me shkue tek birucat e Don Aleksandrit dhe Don Pjetrit, me i lidh dhe me i nxjerr mbas ndrtess s Seksionit. Pr fat ky nuk e kishte pas at rrezik me zbatue at urdhn mbasi ishin caktue katr t tjer. I kan lidh dhe i kan nxjerr nga nj der ansore. I kan ba me ec pak shpejt edhe pse ishin mjaft t lodhun nga vuejtja. Xhemali ka hy n zyr, ndrsa Asllani e Pali kan urdhnue polict me shkue tek stallat e kuajve dhe me marr dy cfurqe t rij dhe t fort. Urdhni do t zbatohej por me mend nuk mund t gjindej ka duan me ba xhullinjt. I solln edhe cfurqit. Ka dal i pari topall n topall Asllani e mbas tij me kapadaillk si gjithmon Pali. Jan drejtue nga priftnit e lidhun tue u than: Ecni, more klysh t Paps, se tash do tju rregullojm qejfin tuej, ju kujtoni se na mashtroni me ato zhgarravinat tueja...! Pse nuk tregoni me cilt kriminela jeni t lidhun dhe u keni ue buk ndr male? Nuk kan prit prgjigje por jan drejtue nga nj grop gjirizi t nevojtors s Seksionit q ishte gjithmon e hapun. Kan urdhnue me afrue priftnit tek gropa. Kta q po shihnin nga dritart po mendonin se po u bahej presion me tregue... por, papritmas Asllani i ka vue duert n gjoks Don Pjetrit dhe Pali, ka kap prkrahut Don Aleksandrin dhe, tue ua sha Zotin me fjalt ma t flligta, ve kur u kan dhan t shtymen t dyve e, kan ra mbrend n gropn e zez. Kur priftnit kan marr me u ue, xhelatt i kan shty me cfurk pr me i zhyt mbrenda, tue u than: Hee... flisni... ku e keni ate Krishtin tuej... flisni... kshtu do t jen fundi i priftnve... A po e shihni kund Krishtin tuej, hee pisa pisash...? ................................ Mbi brrakn e grops s nevojtors jan pa vetm kindat e ndyme t dy veladonve. Ftyrat nuk i ka pa ma kush. Xhullinjt vazhdonin me i shty me cfurk derisa u zhytn mbrend edhe trupat e pajet t tyne. Mbas pak minutash priftnit u mbytn... Ata mendonin se bashk me trupat e pajet do t zhdukt edhe vepra e tyne.... Shqipnia asht shum e vogl pr krime kaq t mdha. Ka vende shum ma t mdha, q edhe ata kan vuejt nn thundrn gjakatare komuniste, por krimet atje nuk jan kurr n prmasat tona. Nuk due ta mundoj ma shum lexuesin, edhe pse ka dshmi t tjera edhe ma ngjethse. Po edhe sa solla nga Fritz Radovani, mjaftojn me pasqyrue shmtimin e barbarin e nj sistemi, q shmtoi gjithka, aq sa sot e ksaj dite vazhdojm t prjetojm rrjedhojat e tij. ***** Vllaznit Sirdani jan kunora e bukur e kombit shqiptar. Po far po ngjet me kta figura t shqueme?

Harres, harres, harres .... nga institucionet, nga mediat, nga t gjitha ata q i vran (bijt e tyne) e q kan pushtetin dhe t gjitha mjetet informative n dor. Ja si vren me shum vend e ban nj analiz t thell shkrimtari Agron Tufa: Pas rnies s diktaturs ne prballemi me Kujtesn ton kolektive. M sakt se me prballje, kemi kundrvnien e ksaj Kujtese, luftn e njrs pr t spostuar, margjinalizuar dhe sfumuar krejtsisht kujtesn Tjetr, at q zhaurin nga dhimbja, klithmat, lott dhe prndjekjet. Mendoj se Kujtesa zyrtare e ish-komunizmit ia ka dal deri m tash me sukses ta spostoj kujtesn e Burgjeve, Internimeve, Persekutimit politik (evidentimimi imi DG). Tashm duket se e ka marr n dor shtypi dhe ekrani t vendosin, se far kujtese duhet t kemi. Prrenjt e zhult t kujtimeve nuk kan t sosur npr dossier; faqet e gazetave t prditshme nuk ka dit n kto 20 vitet e fundit, q t mos ringjallin bmat, sagat, mitet e legjendat e diktatorit. Nuk ka gazet q t mos hapet me nj foto t diktatorit apo ministrave t tij. Nj "epos" me kujtime e thashetheme t tipit: "far i tha Teme Sejko n vesh Enver Hoxhs tek Uji i Ftoht", ndrsa nntitulli sqaron: Dshmon ish-bodigardi i Enver Hoxhs. Krejt e kundrta ndodh me rrfimet e familjeve t masakruara, t intelektualve t pushkatuar, dnuar apo internuar. Ata nuk gjejn vend npr dosier me vazhdim. N nj mnyr djallzor, shprazja e thesit t grbulur me kujtimet e protagonistve t diktaturs ka arritur t ngjall nj folklor t tr ku pak e fije, nga pensionistt gjer tek shofert e taksive shtohet prnjmend respekti pr vampirt azgan t diktaturs. Memuaret e viktimave nuk ngjallin asfare interesi pr mediat. Disa dhjetra libra trondits jan botuar mezi-mezi me shpenzimet e vet autorve, jan botuar, sipas takatit, kryesisht shkel-e-shko dhe kan humbur qkur npr qoshke librarish, si dika e padenj pr lexim. Dhe pikrisht e vetmja Kujtes e denj, q mban ndr dhmb kumtin e Madh, u gjend e shprfillur, e privuar, n munges vmendjeje. Me kto pak rradh Tufa na sjell me ndershmni intelektuale dhe sens atdhetari si po realizohet harresa e Burrava t Kombit. Jan t pakta librat, edhe ato t botueme me shum sakrifica, q prshkruejn krimet e komunizimit e njihen nga shqiptart, pse, si tham, bahet gjithka pr ti lan n harres. Me prjashtim t Dosja e diktaturs e Pjeter Pepes, dhe Rrno per me tregue e At Zef Pllumbit, vepra si inart e At Kontrad Gjolajt, apo Nj monument nn dh e Fritz Radovanit, pakkush i ka lexue, pse media i ka injorue krejtsisht, edhe pse jan nga dshmit ma ngjethse t Kohs s Ferrit. Libra t till, themeli i letrsis dokumentare mbi t cilat duhet t mbshtetet historia nesr, zengjint e rij t Tirans do ti kishin djeg si n mesjet, ndrkoh q reklamohen kujtimet e kriminelve si Ramiz Alia etj. ************ Kto pak rradh pr vllaznit Sirdani i shkrova q t mos harrojm. Po harruem, n nj form apo nj tjetr, tragjedia do t prsritet. Vall, nuk mjafton kalvari q kaloi populli yn?

IMZOT NIKOLL KAORRI Nnekryetari i harruem i Qeveris s Vlons

Tue fillue prej salvimit t Imzot Pjetr Bogdanit e deri tek vetflijimi i At Anton Harapit, nuk ka ngjarje n historin e kombit ton ku kleri katolik shqiptar t mos ket luejt nj rol shum t randsishm pr ashtjen kombtare, qoft me organizmin e kuvendeve, t shkollave e t qendrave kulturore pr popullin shqiptar, ashtu edhe si mbeshtets t lufts s popullit n qytete e malsi, pr mbrojtjen e identitetit dhe t pavarsis kombtare; ata ishin drejtuesit kryesor t Kongresit t Manastirit 1908 pr Alfabetin e gjuhs shqipe, ashtu edhe drejtues t delegacioneve prfaqesuse te popullit shqiptar n konferencat ndrkombetare apo pran kanelarive europiane, atje ku vendosej fati i popullit dhe i trojeve shqiptare; kleri katolik ka qen dhe asht mbshtets i popullit shqiptar n mbrojte t demokracis dhe kundr diktaturs komuniste. Kleri katolik shqiptar ka qen prher e mbi t gjitha vetdija e kombit. Pa t vshtir t thuesh cili do t kishte qen fati i popullit ton, qoft nn pushtimin otoman, ashtu edhe pr e lakmis s babzitun sllavo-greke. Klerikt katolik shqiptar kan qen sogjet e qendress, ata q ndalen q kombi yn t mos shprbahej. N gjysmn e dyt t shek. XIX roli i klerit katolik u rrit aq shum, qoft me zgjimin e vetdijs kombtare, ashtu edhe n mbrojtjen e integritetit prej lakmis s fqinjve tue luejt nj rol t dors s par kudo. N fillim t shek. XX, kur tashma ashtja kombtare ishte shtrue dramatikisht: ose lirim prej zgjedhs turke e mvetsi, ose t shprbam thele-thele n mes shovinistve serbo-grek, ata nuk e humben besimin, po mblodhen grusht rreth vetit lulen e atdhetarve. Ma shum se kryengritjet e armatosuna q, gjithsesi, nuk munguen kurr, pes shekuj robni kishin mp ndrgjegjn kombtare, prandaj zgjimi i saj do t mund t bahej vetm nprmjet ditunis. N ciln shoqni, kuvend, kongres nuk morn pjes klerikt katolik e nuk luejtn rolin kryesor n zhvillimin e mbar t tyne: prej Kongresit t Manastirit, tek ngritja e Flamurit me 06 prill 1911 nga legjenda Ded GjoLuli n Deiq? Po edhe kryegritjet antiosmane nuk po sillnin ka andrronte shqiptari, as lvizjet kulturore nuk po sillnin trandjen prfundimtare t shqiptarve vet. Koha krkonte tashma hapin e madh, at drejt Pavarvsis. Drejt saj kleri katolik pat nj rol ndoshta vendimtar, pse mbas do kryengritje, mbas do peticioni e memorandumi, mbas do kuvendi, ishte nj organizator meshtar. Nj prej ktyne figurave q do t banin historin ishte edhe Imzot Nikoll Kaorri, aq i madh n historin e vrtet, gati i panjohun pr publikun e gjan shqiptar, pse gjat diktaturs ai ishte i

padshirueshm n kunorn e atdhetarve q ban historin, prej Ismail Qemalit e Luigj Gurakuqit, tek Isa Bolentini e Dom Nikoll Kaorri, prej Aqif Pash Elbasanit tek Lef Nosi, prej Abdi Bej Toptani tek Petro Poga, prej Mithat Frashrit tek Pandeli Cale. Prandaj, na duhet ta marrim lexuesin prdore e t shtegtojm me t prej Lure n Vjen, dy caqet e skajshme t jets s t madhit Imzot Kaorri. Imzot Nikoll Kaorri kishte le n Krej t Lurs m 1862. Ishti i biri i nj katoliku dhe i nj muslimaneje, gja jo e pazakont n ato treva. Atje e rriti shtatin n mes pishnajave e kaltrsis s liqejve e t qiellit. Atje dgjoi balladat e para q evokonin liri. I kishte ngel veanarisht n mend nj kang q thonte: "T gjith gjaqet ju t'i falni, luftn turkut mos ia ndalni" Ndrysh prej moshatarve t tjer, ai pat fatin t ndiqte msimet n Seminarin Papnor t Shkodrs, n shkolln ma t organizueme e me nivel ma t nalt shkencor, q ishte ather n Shqipni. Ajo shkoll financohej nga Austro-Hungaria e nxansit ma t zellshm, shpesh her ndiqnin edhe studimet e nalta n Austri, ashtu si i ndoq edhe Nikoll Kaorri pr teologi dhe filozofi. U kthue n Atdhe n vitin 1884 dhe po at vit u shugurue meshtar n Shkodr. Mbas rreth gjasht muejsh shrbim n qytet, lurjanin riosh, q n shtpin e prindve festonte Pashk e Bajram, e caktuen meshtar n Delbinsiht t Kurbinit, trev q vlonte nga zjarri pr lirim nga zgjedha ottomane. Edhe pse mbas pes vjetsh e caktuen n Durrs, q ishte qendr e Dioezs, ai nuk i shkputi asnjher lidhjet me kurbinasit; prkundrazi, i nxiti e i organizoj n kryengritje t armatosun, u siguroi mbi 500 arm e municion, kshtuq n vitet 1905-1907, Kthella dhe Kurbini u ban nj nga votrat ma t nxehta n luft kundr turkut, q tashma kishte shprthye an e kand Shqipnis. Nj vit mbasi shkoi n Durrs, pra m 1892, emnohet Ipeshkv i Dioezs s Durrsit dhe asht ndr meshtart e par shqiptar, q pr merita t veanta, dekorohet nga Vatikani me Kryqin e art, mirnjohja ma e nalt q jepej nga Papati. Imzot Kaorri prkrahu, nxiti dhe bashkthemeloi me atdhetar e intelektual t tjer vendas shoqatat e para n Durrs, Vllaznia dhe Bashkimi (1907-1909), q kishin si synim t mirfillt prpjekjet me dal nga zgjedha turke. Atje takoheshin intelektualt m me za, tue e pas si synim t pare e sa ma t afrt rilindjen e Shqipnis, arsimimin dhe gjuhn shqipe. Me veprimtarin e tij luen rolin kryesor n bashkrendimin e lvizjes kombtare edhe jasht Durrsit, si e vrteton edhe letrkmbimi me Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin, Aqif Pash Elbasanin, Shtjefn Gjeovin, Haxhi Vebi Dibrn etj. Pr veprimtarin e tij t gjithanvshme antiosmane, ai u ba shinjestr e sundimtarve anadollak, q e hodhen n gjyq, e dnuen dhe e ridnuen me burg, po n pritje t prgjigjes ankomire nga Stambolli, Imzot Nikoll Kaorri nuk e ndrpreu aspak veprimtarin e tij, prkundrazi: N vjeshtn e vitit 1908

e gjejm n Manastir si prfaqsues t Durrsit, prkrah At Gjergj Fishts, Luigj Gurakuqit, Dom Ndre Mjeds e atdhetarve t tjer, q arrijten t imponohehsin pr pranimin e alfabetit me shkronja latine. Mbas nj viti ai do t merrte pjes edhe n Kongresin e Elbasanit dhe do t bahej mbshtetje e randsishme financiare pr subvencionimin e Normales historike, ku drejtor u caktue miku i tij Luigj Gurakuqi. Edhe pse i ndjekun e i prndjekun, Imzot Kaorri nuk i shkputi asnjher lidhjet me etat kryegritse, sidomos ato q vepronin n zonn e Kurbinit dhe n Malsit e Kthells, ku prfshihej edhe vendlindja e tij, Lura. N Durrs gjendja e tij bahej gjithmon e ma e vshtir: Ishte nj paradoks, po ai u gjend n mes dy zjarrve, pushtetarve otoman, q e kishin prher nn mbikqyrje, e n bashkpunim me ta edhe nga dhespoti i Kishs Ortodokse, Jakovi. Popullsia muslimane e Durrsit dhe e Shijakut, edhe pse e ndrsyeme liksht kundr tij nga turqit, nuk e tradhtoi kurr, po prkundrazi, e mbshteti, e mbrojti, shpesh her edhe me arm. Bashkkohsit e prshkruejn si nj klerik jo fort paqsor: Ishte koh kryengritjesh pr liri dhe meshtari nuk i shmangej as lufts s armatosun. Prndjekjet, gjyqet, krcnimet kundr tij nuk pushuen nj ast, aq sa gjendjen e tij e prcolln jo vetm gazetat shqiptare t mrgimit, si gazeta Dielli, por edhe gazetat e hueja si Corriere di Trieste apo edhe shtypi austriak me t cilin ishte i lidhun posarisht edhe pr shkak t njohjes s gjuhs, pse atje kishte krye studimit. N prag t shpalljes s Pavarsis Imzot Kaorri i drgoi nj memorandum Mbretit t Austro-Hungaris, Franc Jozefi, ka paraprgatiti vizitn q do t bante delegacioni shqiptar me n krye Ismail Qemalin n Vjen. Vet Ismail Qemali u befasue me njohjen e gjendjes aq mir nga Ministria e Jashtme Austriake, q ka qen mbshtetja kryesore pr Shpalljen e Pavarvsis n Konferencn e Fuqive t Mdha e sidomoas n kundrvumjen Rusis, mbshtetsja kryesore e planeve t Serbis, Bullgaris e Greqis pr coptimin e Shqipnis. Ishte Imzot Kaorri ai q priti delegacionin e mrgats, q arrijti nga Trieste me dat 22 Nandor 1912. Durrsi ishte parashikue nga atdhetart si qyteti ku do t bahej Shpallja e Pavarsis. Mirpo, qeveria turke urdhnoi vezirin n Janin t drgonte forca ushtarake atje e t zhdukte edhe fizikisht atdhetart shqiptar, q donin t shpallnin Pavarsin. Si tham, komandanti turk gjet aleat moral dhe informativ tek dhespoti Jakov me Myftiun e qytetit, q pamundsuen ngritjen e flamurit dhe mbajtjen e kuvendit t parashikuem n Durrs. N kto rrethana, me kshillen e Imzot Kaorrit, delegatt e zgjedhun nga krahina t ndryshme pr Shpalljen e Pavarvsis u nisn t prim nga meshtari trim drejt Vlons, t siguruem nga atdhetar durrsak e kshtu me radh gjat gjith rrugs. Kuvendi i Vlons, i elun n orn 14, t dats 28 Nandor 1912, miratoi Shpalljen e Pavarsis. Firm e dyt, mbas Ismail Qemalit, ishte Imzot Nikoll Kaorri. Valvitja e flamurit t Kastriotit at dit t shejt, si e dshmon nj fotografi e vjetr, e paretushueme nga komunistt, u ba pikrisht nga Imzot Noli, Luigj Gurakuqi, Imzot Nikoll Kaorri e Aqif Pash Elbasani.

Kuvendi zgjodhi qeverin e Imzot Kaorri u zgjodh Zvendskryeministr i Qeveris s Par Shqiptare mbas 450 vjet robnie. Kshtu, M 28 Nandor 1912 mendjet ma t ndrituna t kombit shqiptar t mbledhuna n Kuvendin Kombtar n Vlon "me nj za venduen q Shqipnia m sot t bahet n vete, e lir e e mosvarme". Firmtart e ktij vendimi historik ishin: Ismail Kemal (Qemali); Kaorri (Dom Nikoll Kaorri); Vehbi Dibra; J. Karbunara; Elmas Boco; Vehbi Hari; Qazim Kokoshi; J. Minga; Rexhep Mitrovica; A. Rui; Abdi (Toptani); Abas Dilaver (elkupa); Midhat Frashri; Shefqet Daiu; Zihni Abas Kanina; Xhelal (Kopernacka); Hajredin Cakrani; Qemal Elbasani (Karaosmani); Iljas Vrioni; Salih Gjuka; Dhimitr Berati; Dhimitr Emanuel (Mborja?); Dhimiter Zografi; Murat Toptani; Pandeli Cale; Luigj Gurakuqi; Bedri Pejani; Spiro (don) Ilo; Thanas Floqi; Lef Nosi; Dr. H. Myrteza; Nuri (Sojliu); Mustafa Asim Kruja; M. Ferid Vokopola; Ymer (Deliallisi); Xhemaledin (Xhemal Deliallisi); Nebi Sefa Lushnja; Zuhdi Ohria, ndrsa 2 emna jan t palexueshm, pse, si dihet, nga 83 delegat t zgjedhun, munden t arrinin n Vlon vetm 42, pse t tjert u penguen nga hordhit serbe e bullgare, q kishin sulmue Shqipnin Veriore e Qendrore, nga malazezt q kishin rrethue Shkodrn, nga komanda turke e Janins, shikoshiko!, n bashkpunim me akejt e Athins. Po aty ishin Shkodra a Malsia, aty ishte Prizreni e Kaaniku, Ohri e amria. Edhe pse jo fizikisht, aty ishin edhe Ded Gjo Luli e Hasan Prishtina, Gjergj Fishta e Bajram Curri e gjith lulja e atdhetarve q u punguen nga fqinjt barbar. Roli dhe autoriteti i Imzot Kaorrit n at qeveri ka qen i dors s par, edhe pse Ismail Qemali, q mbante edhe detryrn e Minsitrit t Jashtem, qendroi ma shum npr kanelarit e Europs pr njohjen e Shtetit t ri Shqiptar dhe n prpjekje pr moscoptimin e vendit. Po ngjarjet do t ridhnin jo ashtu si kishin andrrue atdhetart: Lufta Ballkanike, pabesia e Esat Pash Toptanit dhe e mahmurve t tjer me trup n trojet arbnore, po me mendje e zemr n Stamboll, ban q Qeveria e Ismail bej Vlons t mos jetonte gjat. Nikoll Kaorri u kthye n Durrs. Aty ai do t ndeshej me nj nga ngjarjet ma t shmtueme n historin shqipatre. Renegati Haxhi Qamili do ti digjte qeln ku banonte dhe ti shkatrronte bibliotekn e tij personale, ndr ma t pasunat n Shqipni n at koh. Po Imzot Kaorri nuk u step. Bashk me Luigj Gurakuqin, Mustafa Krujen, Themostokli Germenjin etj., themeluen lidhjen Pr Atdheun e pr Thronin, q t mund t ndalnin at hemorogji t tmerrshme kombtare q po shkaktonin atdhemohuesit si Esat Totani, Haxhi Qamili etj. N ato vite t trazueme t Lufts s Par Botnore, n rrethana politike e vetjake q kan mbet mister, Imzot Kaorri drgohet n Vjen, ku edhe ndrron jet me 29 Maj 1917. Nga kostelacioni i yllsis s atdhetarve ma t shquem shqiptar shkputej nj yll i pashoq, lurjani i urt e trim, q as u prkul kurr, as u thye. Po tragjedia personale e Imzot Kaorrit do t vazhdonte e mund t themi vazhdon edhe sot e ksaj dite. Nj mur heshtjeje, i plumt, u vendos prreth tij. Deri m 1962, q prkonte me 50-vjetorin e Shpalljes s Pavarvsis, emni i tij u harrue plotsisht. N at prvjetor u prmend

pr her t par qysh prej vitit 1944. E si shprblim e fyen deri n palc: Pr veprimtarin e tij atdhetare ndr ma t shquemet e dekoruen me urdhnin fyes "Pr veprimtari patriotike e klasit t dyt"! At, viganin, me nj medalje t klasit t dyt! N prmendoren e Pavarsis nuk u paraqit truporja e tij e shejt. N asnj vepr arti, aq t shumta pr Pavarsin, nuk u pikturue fytyra e tij e ndershme. N faksimalin e Aktit t Pavarsis u arrijt deri atje sa iu hoq firma e bukur. N filmin Nandori i dyt, kushtue Shpalljes s Pavarsis, del vetm nj her, po jo n ballkonin ku u valvit Flamuri i shejt. N Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, faqe 440, Imzot Nikoll Kaorrit i kushtohen vetm 27 gjysma rreshtash, prej t cilve katr rreshta pr nj shpifje bajate ndaj Klerit Katolik. Vet zani Shpallja e Pavarsis (faqe 1031) ka vetm 17 rreshta t nj kolone, kurse loparja Lenka uko ka 55 rreshta, ndrsa renegati e turpi i historis shqipatre, Haxhi Qamili, ka gjithashtu plot 55 rreshta, pa fol pr themelimin e rrugn e lavdishme t PKSh me plot 939 rreshta! Rasti i Imzot Kaorrit asht shembull tipik q provon thanjen e Sami Frashrit Kalben njerzit e ndershm atje ku lartsohen kriminelat. Po pse u kalbn, u harruen dhe u prbuzn figurat ma t shqueme historike, ndrsa u lartsuen kriminelt, pansllavistt, turkofilt dhe grekofilt, le tia lam kohs ta gjykoj. Nj gja asht e sigurt: ata i banin hije bands s Enver Hoxhs. Fatkeqsisht edhe mbas viti 1990 vetm sa u tha ndonj fjal pr t madhin Imzot Kaorri, vetm sa u shkrue ndonj artikull, sa me than se po e kujtojm, si shprehet populli. Po sot, kujt i ban hije ky vigan? E ndjej pr detyr morale t falnderoj Bashkin e Durrsit, i vetmi institucion q e nderoi ashtu si e meriton, me nj monument dinjitoz. Ata ban historin. Nuk kan nevoj pr lavdi, sepse jan lavdia vet. Kemi nevoj na pr ta, q ta kuptojm cilt kemi qen e cilt jemi. Ata jan prfaqsuesit e genit ton. N kt prvjetor, nsa po afrohet tashma 100-vjetori i Shpalljes s Pavarsis, Imzot Nikoll Kaorri do t jet prsri n Vlon tue adhurue shqiponjen me dy krena, por me nj zemer.

N Durrs

Imzot Kaorri

Akti i Shpalljes se Pavarsis Kaorri, firma e dyt

28.12.1912

Imzot Kaorri nuk paraqitet n asnj vepr arti kushtue Pavarsis.

IMZOT PRENG DOI KOMPLEKSIVITETI I NJ FIGURE NDRYSH

1 Studimit t ksaj figure madhore, n dukje t par enigmatike, i jan shmang qoft historiant e mirfillt, ashtu edhe historiant e letrsis. Kta t fundit kan edhe nj far t drejte: do t ishte cektsi me kujtue Imzot Doin thjesht n cilsin e poetit. Edhe nj monografi e botueme pak vite ma par nga Pal Doi ka mangsi t ndjeshme konceptuale e shtjellimi t ngjarjeve, ashtu edhe t figurs. Natyrisht kjo ka ardh edhe prej vshtirsive q paraqet realisht figura komplekse e Imzot Doit nse portretin e tij e krkojm n vepra t botueme apo pjesmarrjen n konferenca e kongrese. Por nse, si thuhet n diplomaci, do t prpiqemi t lexojm n mes rreshtave, ather kto vshtirsi del se jan shum ma t pakta. Imzot Doi duhet pa veanarisht n dy plane: a) n trajtimin krejtsisht t ri t ashtjes kombtare; b) n krijimin e nj klime moderne kulturore q do t rrezatonte forca t paimagjinueshme deri ather. Shum i prmendun e pak i njohun, e cilson nj studius tjetr. Edhe kjo rrjedh pse shpesh t gjith na krkojm me gjet ann e jashtme, t dukshme, t zhurmshme t personazheve historike. Kte asht kot ta krkosh tek Imzot Doi. Vepra e tij nuk asht tinglluese, por rraj e deg i kishte rraj e deg lisi. Nuk asht kjo paraqitje e shkurt q mund t trajtoj n mnyr analitike e shtjerruese figurn e Imzot Doit: do t prpiqemi t argumentojm pse ai duhet konsiderue nj figur madhore, por ndrysh nga bashkkohsit e tij apo edhe personalitetet e sotme. Periudha e par e jets s tij (shkurt 1846-1872) nuk ka asgja t veant. Asht si t prsritish jetshkrimin e shum bashkkohsve t tij: u lind n Bulgr t Lezhs, kreu studimet fillore n Kallmet po t Lezhs, shkolln e mesme e kreu n Shkodr pran Kolegjit Papnor, kurse studimet teologjike n Rom prej nga u kthye n vitin 1871 dhe u caktue meshtar n Korthpul t Puks. M 1872 ai caktohet sekretar i Abatit t Mirdits Gasper Krasniqi. Ktu fillon figura ndrysh e Imzot Doit. Le t bajm nj parantez mbi gjendjen e Maleve Veriore n at koh e veanarsiht t Mirdits. Mbar vendi, veanarisht Malsit e Veriut, jetonin ende nj form mesjetare n pikpamje shoqnore, ku dominonte njsia e Flamurit (Bajrakut), e shumta disa njsi t tilla t bashkueme nn sundimin e nj princi, a vojvode, a kapedani, por me administrim t dyfisht: atij turk e t sundimtarit vendas. Nj far gjysmautonomia e njohun nga Stambolli nuk i prishte shum pun Turqis; joq asaj i interesonte kjo pramje administrative, shpesh her konfliktuale mes trevash fqinje. Struktura fisnore e Veriut, por edhe e Jugut n nj far mase, i lejonin Turqis t shpenzonte ma pak energji ushtarake pr ti

mbajt nn sundim, se sa po t ishin nn nj administrim unik. Prve ksaj, njohja e autonomis apo e formave t prafrat me te, shoqnohej edhe me detyrimin q kto zona t mobilizonin nj numur t madh ushtarsh n shrbim t Turqis kur asaj ia donte nevoja, qoft n prballimin e konflikteve me fqinjt, ashtu edhe tue i drgue n periferi t Perandoris. Nj shembull domethans asht lufta e 4.000 mirditorve kundr ushtris franceze gjat fushats napoleonike drejt Egjyptit. Pra, praj e sundo, ban lshime e merr prfitime, kjo ishte politika e Turqis mbi trojet tona, ve dhuns s mirfillt ushtarake. Jan historikisht t njohun konflikte paradoksale n mes trevash etnografikisht t ndryshme /Mirdit-Malsi e Madhe, Mirdit-Dibr, Malsi Gjakove-Prizren e kshtu me radh/. N at periudh (vitet 70 t shek. XIX) n Mirdit gjendja ishte edhe ma e randueme pr dy arsye: Kapedani trashigimtar, Preng Bib Doda, ishte shum i ri; nj kahje parie mirditorsh, n at koh n sherbime t randsishme n ushtrin turke, u prpoq t merrte Dern e Kapedanit tue eliminue kshtu Gjomarkajt, dhe kte u prpoq ta bante ushtarakisht, me ndrhymjen drejtprdrejt t Turqis. Prandaj edhe raprezaljet turke t viteve 1876/1877 duhen pa me kt sy, si nj luft pr pushtet n dam t madh t ashtjes kombtare n prgjithsi. Vitet 1872-1877 ia vlen t analizohen thell nga historiant, pse ktu shpaloset madhshtia e figurs s Imzot Doit. Verpimtaria e tij, ve asaj fetare, q nuk e la kurr mbas dore, si e ka than me mendjelehtsi ndonjeni per t nxjerr n pah veprimtarin e tij atdhetare, iu nnshtrue nj konceptimi t ri, si asnj tjetr n shek. XIX para tij. S pari, ai predikoj me forc e konkretisht, n mes krenve e n popull, shuemjen e ksaj ndasije t natyrs fisnore me konturime mesjetare e kaprcimin n nj faz mbikrahinore e aty edhe mbarkombtare. Ai bani gjithka t afronte Mirditn e Pukn me Dukagjin e Malsi t Madhe n prgjithsi, po edhe Fan e Lur me trevat fqinje, tue prdor t gjitha mjetet, deri krushqit (martesat) n mes banorve t maleve. Ky konceptim asht aq i vetdijshm, aq largpams, sa asnj tjetr n at koh nuk kishte arrijt n nj koncentrim t till. Asht shum domethanse krkesa e tij drejtue Vatikanit q t elte nj mision n Epirin e Siprm (amri) ku nuk kishte asnj katolik, apo edhe n trevat tjera t Epirit ku ishin t gjith ortodoks, pse, i drejtohet Vatikanit, muhamedant jan gati ta lshojn besimin e tyne pr hir t ashtjes kombtare, se ortodokst shqiptar, t vetvdijshm pr qellimet e liga t Athins, jan t gatshm ta lshojn besimin ortodoks pr hir t ashtjes kombtare, pse e din t gjith se ma par kan qen katolik. Nuk duem t predikojm ktu nse duhej t lshonin apo jo muhamedant apo ortodokst besimin e tyne, por t evidentojm konceptimin e jashtzakoshm t Doit: Atdheu do ti drejtonte shqiptart kah besimi, jo e kundrta. Po t lam pr nj ast teorizimet e strhollueme, kjo do t thot se Imzot Doi e shikonte besimin jo vetm si nj prkushtim ndaj msimeve t Zotit, por edhe si nj instrument t randsishm n shrbim t idealit kombtar. Nuk jan t pakt ata q e kan quejt Imzot Doin si ndr ideologt e par t Rilindjes, por kjo duhej shpjegue n sensin praktik

t saj, e m duket se ky konceptim e kjo veprimtari e Imzot Doit ndoshta i kaprcen edhe caqet semantike t nocionit ideolog. Ai gjat studimeve n Rom kishte prjetue thell shndrrimet e Italis post Garibaldine, ku pramja krahinore shpesh her ishte dasht t rrafshohej edhe me dhun. Ndrkoh ai ishte vu n kontakt si me arbresht ma t shquem t kohs, ashtu edhe me shqiptart e kolonive. Kshtu Ai vinte me nj koncept t konsoliduem mbi nevojen e mbisundimit t ides kombtare mbi ate ngushtsisht krahinore. S dyti, Imzot Doi luejti nj rol t jashtzakonshm n edukimin e formimin e Preng Bib Dods, q e gjet 14 vjear kur e caktuen n Abac t Oroshit. Ky formim do t ishte themeli shkambor q do ti shrbente gjith jetn Kapedanit. Mjaft t kujtojm se ai, 20 vjear, u nda n shej n Kuvend t Prizrenit e aty ishte jo vetm menunia e tij, por mbi t gjitha filozofia me t cilen e kishte ushqye udhheqsi i tij shpirtnor e kulturor, Imzot Doi. Edukimi i nj udhheqsi nuk asht nj dika e dors s dyt, tue marr parasysh edhe strukturn e athershme trashiguese. S treti, kur rrethanat ia diktuen, ai, edhe pse me petkun e meshtarit n trup, u ba udhheqs ushtarak i forcave t Gjomarkajve, pse Kapedani ishte tepr i ri. Imzot Doi nuk ishte peng i tabuve: ai ishte mishrim i idealit q do t transmetohej me forc edhe tek ata q e ndoqen: pr Fe e Atdhe. Kur rezistenca u thye dhe ai u detyrue t merrte malet, Ipeshkvi i Lezhs Franesko Malinski, austriak me origjin ukrahinase, e pezulloi nga funksionet fetare. E kujtova kte pse ka pas ma se nj her keqinterpretim e keqkuptimet transmetohen nga nj shkrim tek tjetri: asht than se e shkishroi. S pari, Ipeshkvi nuk e kishte nj t drejt t till; ate mund ta bante vetm Papa. S dyti, pezullimi i tij formal ishte i detyrueshem n rrethanat e pushtimit turk, e jo ashtu si jan ba insinuata naive tue kujtue origjinen e tij ukrahinase (sllave), si e bana edhe un, por pr tjetr qellim. Nacionalizmi e shovinizmi jan vetm nj teh thike larg njeni tjetrit.

2 I ndjekun nga forcat turke, ai i drejtohet Gucis. N Vuthaj, mbasi luftoi bashk me shoqnuesit e tij deri sa i mbaruen fishekt, e kapin dhe e drgojn drejt e n Stamboll. Nuk pritej dnim tjetr prve atij me vdekje. Ktu fillon nj periudh e dhimbshme 11-vjeare, prvlimi prej mallit pr Atdhe. Por u vun menjher n levizje miqt e tij, e ai kishte miq shum, aqsa konsiderohej se ishte njeriu q dinte t mblidhte aq shum miq rreth vetes, po jo se donte mandej t rrinte vet n krye t vendit. Media ma e besueshme e kohs, q prshkruen ikjen e tij nga burgu i Stambollit, asht gazeta Flamuri i Arbrit e De Rads, q ishte mik i Imzot Doit. Simbas saj, pr ikjen nga burgu gjithka e organizoi Patriarku Stefan Azarian, po ai q do ta ndihmonte t kthehej n Atdhe mbas 11 vjetsh, e q ishte mik i Sulltanit, pse dihet q Patriarku i Stambollit emnohej drejtprdrejt nga Sulltani, jo nga Patriarkana. Po kte her Patriarku i doli i pabes Sulltanit: Imzot Doi ikn nga burgu

dhe nga Stambolli me emnin e rrem Pre Achile, i ndihmuem edhe prej faktit se zotnonte shum mir frngjishten. N Rom, i vlersuem nalt qysh kur ishte student e me nj jehon shum pozitive pr veprimtarin e tij gjat viteve 1872-1877, veanarisht pr organizmin e udhheqjen e rezistencs antiturke, emnohet sekretar i disa Kongregacioneve e ma von, pr pak muej drgohet me mison n Tivar ku takon pr her t fundit nann dhe motrn. Tue mos gjet asnj mundsi pr kthimin e tij n Atdhe, Vatikani e drgon at misionar n SHBA. Imzot Doi do t bahet kshtu mrgimtari i par shqiptar prtej Atlantikut: Ai shrben n Newfoundland, Wayne, Pennsylvania, e ma von edhe n Brunswick, n Kanada. Pr priftin shqiptar, q i preku bashkvllaznit si pr kulturn e tij, ashtu edhe pr nj dashuni t thekshme atdhetarie, do t shkruenin deri gazetat kanadeze mbas kthimit prsri n Rom m 1883. Prvoja amerikane do t laj gjurm t thella n formimin e matejshm t Imzot Doit: atje ai pat rastin t njihte shtetin e s drejts n kuptimin ma demokratik pr kohn, sidhe rolin e kulturs n ndrgjegjsimin e nj populli drejt lvizjeve pr liri. Vatikani, si dshtuen prsri prpjekjet pr ti nxjerr faljen n Stamboll e t kthehej n Atdhe, e drgon sekretar t Delegatit Apostolik n Bombei t Indis t Kardinalit t ardhshm, Antonio Agliardi. Delegati Apostolik u befasue prej figurs erudite t prifit shqiptar e sidomos u prek prej dshirs s tij t zjarrt q t kthehej me do kusht n Atdhe. Ishte kjo lidhje shum e fort n mes prelati t nalt dhe Doit, q e bani Agliardin t ndrhynte srishmi pran Patriarkans n Stamboll, tek Patriarku Azarian, e t nxirte faljen pr Doin e lejen q t kthehej n Atdhe. Vrtet 11 vjet t vshtira, por q do ti shrbenin shum gjat veprimtaris s matejshm n Atdhe. Me 06 Nandor 1888 ai kthehej tashma zotnues i shtat gjuhve t hueja, me nj prvoj t pasun dhe plot miq, sidomos n Amerik.

3 Doi caktohet menjher Abat i Mirdits. Nuk ishte e leht, sepse kishte jopak nga ata q mbanin mend jo meshtarin, po komandantin e forcave q kishte luftue kundr tyne. Po ai, q iu vu puns me nj prkushtim edhe ma t madh se ma par, i bani shpejt pr vete edhe kundrshtart e tij. Mirditort tashma kishin dy kapedana, ndoshta dy Prengat me t shquem t historis s tyne. Konsolidimi i Abacis, ndrtimi i Kishave t reja, shkollimi npr seminare, n Shkodr e jasht shteti i bijve t Mirdits, angazhimi total pr shuemjen e hasmnive, rimarrja n dor e njenes prej ashtjeve q nuk iu nda gjith jetn: afrimin e bashkpunimin ndrmjet krahinave; nxjerrja e meshtarve nga guacka e detyrs s tyne thjesht fetare e kthimi n element t randsishm shoqnor, pikrisht n ashtjet q porsa prmendem, e kthyen Abatin n nj figur t njohun n t gjitha trevat shqipatre e jo vetm n trevat shqiptare, por edhe n koloni, prej

Egjyptit n Bukuresht. Zgjanimi i Abacis nga viti n vit me dekrete t posame t Vatikanit nuk vinte si rezultat i ndonj tendence t Abatit pr pushtet, por si rezultat i natyrshm i forcimit t veprimtaris s Abacis s Oroshit, i rolit t saj n mbar Kishn Shqiptare, e n konkurenc pozitive me dioqezat fqinje t Lezhs, Saps e Shkodrs q, krahasue me gjallnimin e Abacis, kishin ra n nj far apatie apo rutine t trashigueme. Nuk i munguen as ndihmat financiare, sidomos nga miqt e shumt q kishte lan n Amerik. Abati, q ishte ba si sinonim e emnit t tij, aq sa sot e ksaj dite kur thuhet Abati nnkuptohet Imzot Preng Doi, kishte kuptue se tashma lufta kundr turkut nuk mund t bahej vetm me arm: ai solli nj mendsi t re n t gjith klerin q, vrtet nuk kishte ndej kot, sidomos nga gjysma e shkelllit XIX e mbrapa, po tashti ai e shkundi mir ate e fjala nuk ishte vetm pr meshtart e Abacis, po t mbar vendit. Shum nga ata q ma von do t baheshin figura t shqueme n lamin e dijes, e jo vetm t dijes, prej Dom Ndoc Nikajt, At Gjergj Fishts, At Shtjefen Gjeovit, Dom Ndre Mjeds, shtysn e par ia patn borxh Abatit. Ai dijti ma s pari ti bante pr vete e sidomos t i organizonte n shoqni kulturore q u ban shtyll e veprimtaris atdhetare e kulturore t kombit ton n fillim t shek. XX. Nse ndokush vazhdon t krkoj veprat e Imzot Doit, ai duhet ti krkoj ato edhe tek botimet e Fishts, t Nikajt etj. Shoqnia Bashkimi ka pas nj rol t jashtzakonshem n fillimshekullin e XX. I prkasin asaj organizmi i intelektualve ma t mir t Shkodrs e t Veriut mbar, botimi i librave, i Fjalorit, i quejtun i Bashkimit, sidhe i 34 librave t tjer, nj numur i jashtzakonshem pr at koh, n mes t cilve 1) Historia e Shqypnis; 2) Historia e Turkis; 3) Lahuta e Macis; 4) Anzat e Parnasit; 5) Folmarme e gjuhs shqype (Gramatika); 6) Dheshkronja (Gjeografia) etj. Doi nuk mori pjes fizikisht n Kongresin e Manastirit, po alfabeti q kemi sot, mund t quhet pa frik se e teprojm, i tij; nuk mori pjes n Kongresin e Elbasanit, po librat shkollave e t Normales ku u emnue drejtor miku i tij Luigj Gurakuqi ishin shumica t tij. Praktikisht Shoqnia Bashkimi asht qendra kulturore ma e randsishme e kohs, e shtylla e asaj shoqnie, prve se kryetar i saj, ishte Abati. Imzot Doi kishte sjell nga prvoja e tij n Amerik e n Indi jo vetm nj bagazh kulturor personal t pakrahasueshm me bashkkohsit, por mbi t gjitha ai dijti ti drejtonte t tjert pr nga puna krkimore, shkencore, pedagogjike, etnologjike e etnografike; ai ishte shtysa e par e krijuesve ma n za sot e ksaj dite, sa me t drejt dikush ka pyet: a do t ishte Fishta ai q njohim t mos kishte qen rasti fatlum i njohjes nga afr me Abatin n kohn q shrbente n Vig? Nuk ka pse t zgjatem e t sjell respektin e thell q ai gzonte tek shqiptart ma t shquem t kohs, prej De Rads e Dora dIstra, tek Faik Konica e Luigj Gurakuqi. Abati nuk bie n sy. Ai nuk asht kurr n tribun, si do t thonim sot. Por ai asht kudo kryhet nj vepr e randsishme kulturore,

atdhetare e pedagogjike. Ai, ashtu gati si i hequn mnjan, u impunue, sa e ktheu titullin q mbante, Abat, n nj mit. 4 T tjer kan trajtue edhe at pak krijimtari artistike q na ka lan. Me shum vend ata kan vrejt se nj stil aq t nalt poetik nuk mund ta zotnonte nj autor q ka shkrue dy-tri vjerrsha. T mendosh se Nji kushtrim Shqiptarvet e ka shkrue n vitin 1870, kur prgjithsisht poezia e asaj periudhe ishte n nivelin e bejtjes, ndrsa Ai thot: Trima, mbrend! Me dor me dor! Ndalnja gazin Osmanllis! Bini, trima, mbrend ushtor! Zbardhnja faqen Shqyptaris! apo t gjejsh vargje t tilla tek Shqypnija nn zgjedh turke Sasht mot pr kang, asht mot pr vaj, o zan, .. dshmojn se kishim t banim me nj artist n mos ma t nalt, t paktn t barabart me ma t mirt e bashkkohsve, por, krahasue poezia e tij me verpimtarin tjetr, si n lam t dijes, ashtu edhe t atdhetaris, ajo nuk prfaqson nj element kryesor n jetn e Abatit. Jo, nuk ka pse t krkojm ma shum krijimtari artistike prej tij, edhe pse ka pas plot hamendsime se do t ket lan dorshkrime e nuk dihet fati i tyne. N krijimtarin e cilit nuk ka pjes Ai? Po vepra e mungueme e Abatit vijon edhe sot e ksaj dite. Ajo asht shprfillja e historiografis s paprgjegjshme shqiptare ndaj nj figure unikale, q u nda prej nesh fizikisht me 22 Shkurt 1917, por q ka lan jo ideologji, po msime t mushme atdhetarie e kulture t vlefshme edhe pr sot.

PASHK VASA pr dje, pr sot e pr nesr

N nj koh gjithsesi t trazueme, kudo n trojet shqiptare, t kujtojsh ata q jan gurt e themelit t kombit, do t thot t nxjerrish srishmi msime prej tyne. Padyshim, nj ndr figurat ma t ndrituna, q gabimisht kujtohet pothuejse vetm pr nj poezi, nj himn i vrtet dashunie pr Atdheun, si asht Shqipnis s robnueme, Pashk Vasa, ky idealsit i rrall e veprimtar i shquem i Rilindjes Kombtare, prfaqson at figur madhore q punoi e shkroi jo vetm pr kohn e tij, po pr t gjith kohnat. Po t ndjekish veprimtarin e tij, ma shum se veprn e tij letrare, mund t heqish paralele q ngjajn si t ditve tona pse n themel asht nevoja me i shrbye Atdheut, zgjimi i vetdijes i t qenit shqiptar, e njhersh paraqitja e Kombit Shqiptar para nj Europe krejt pak dashamire, me nj kthjelltsi q nuk kaloi pa lan gjurm edhe n Kanelarit e Fuqive t Mdha. Jeta e tij, edhe pse n rrethana krejtsisht t pafavorshme, mund e duhet t shrbej sot e ksaj dite e do t thoja edhe pr t ardhmen e afrt e t largt. Pashk Vasa, i njohun edhe si Pashko Vas Shkodrani, apo Vaso Pasha, leu n Shkodr me 17 shtator 1825. Nuk ka asnj dshmi se ai ndoq ndonj shkoll n vegjli, si krejt pa fakte e ka trajtue ndokush. Nga librat e shkrimet e tij t ndryshme msojm se, ve dhuntis q i kishte fal Zoti, e q e prmendin t gjith bashkkohsit, nj squetsi natyrore t rrall, ai msoi shkrim e kndim n mnyr autodidakte, ashtu edhe gjuht e hueja, aq sa, shum i ri u punsue n Konsullatn e Anglis n Shkodr, pikrisht pr aftsist e tij t veanta e njohjen e gjuhve t hueja. Ishte vetm 22 vje. Prvoja e shkurt e puns n Konsullat i dha mundsi Pashkut t shikonte gjendjen e Atdheut e ngjarjet e kohs nga nj kandvshtrim jo fort t zakonshm pr bashkatdhetart e kohs: prej anglezve ai dijti t prthithte vlern e liris, ka shqiptart, mbas shekujsh robnie, pothuej e kishin humb si koncept. Vetm nj vit ma von, m 1848, pat rastin t njihej me nj grup atdhetarsh italian, q t ndjekun nga qeveria e Borbonve, kishin ardh n Shkodr, e kishin gjet streh e mbshtetje pikrisht n Konsullatn e Anglis. N biseda me ta, pse ai e njihte italishten qysh ather e u shrbente si prkthyes edhe anglezve, iu forcue e iu ndez ma shum zemra pr idealet e liris kombtare. Si shkruen vet, bashk me ata mrgimtar, pr hir t drejtsis e pr dashni ndaj Italis po at vit, pra m 1848, shkon vullnetar n Itali me luftue krahas me Venedikas kundr Austriakve. Iu desht shum pak koh q t dallohej qoft pr trimni, por

mbi t gjitha pr urtsin e nj mendtari t mom, jo t nj 23vjeari; fiton menjher besimin e respektin e bashklufttarve, sa arrin t bahet oficer i Shtabit Madhor. Ndr takimet e njohjet fatlume gjat qendrimit n Venedik, e me t cilin zuni nj miqsi q do t zgjaste ndr vite, ishte ajo me shkrimtarin dalmat, N. Tommaseo, nat koh, Ministr i Arsimit. Prvoja venedikase zgjati vetm pes muej, pse Republika e Shn Markut u detyrue ti nnshtrohej perandoris s fuqishme Austrohungareze, nj prej fuqive ma t mdha t kohs. Vass iu desh t largohej, pse bante pjes ndr t dnuemit prej pushtuesve austriak. Njeri me aftsi t jashtzakonshme, ai nuk e pat edhe shum t vshtir q, prej Ankone t nisej drejtprdrejt e n Stamboll. N kryeqytetin e Turqis, pa pas asnj mbshtetje e ku nuk njihte njeri, iu desht t rropatej jo pak qoft edhe me mprballue vshtirsit e panumurta pr jetess. Por, i gjall, i guximshem, i rrahun me t gjitha dallgt e mundshnme t jets, edhe pse shum i ri, as u ligshtue, as u trhoq. Mbas pak kohe hyni npuns n Shoqnin e Tramvajve t kryeqytetit perandorak. Shkodrani i pashm trhoqi vmendjen e atyne q e njohn pr aftsi t rralla e kultur prendimore, pr ka n at koh Turqia ndjente nevoj t madhe. Pikrisht fal aftsive t tij, e thirren t punonte n Ministrin e Jashtme. Ai u ba aq shpejt i njohun e i vlersuem, jo vetm pr gjuht q njihte aq mir, t foluna e t shkrueme, prve shqipes, edhe frengjisht, italisht, anglisht e turqisht, por sidomos pr aftsin me komunikue si diplomat i lindun me kundrshtart ma t fuqishem t Turqis n at koh. Ndrkoh n trojet shqiptare kishte fillue rizgjimi kombtar dhe kryengritjet i kishin krijue probleme jo t pakta Turqis. Sulltani gjykoi se nse mund t qetsonte kush gjaknat n ato treva, ai duhej t ishte npunsi i nalt i Minsitris s Jashtme, prandaj edhe e thirri n pallat ta drgonte vali n Kosov. Prgjigja e Vass ka mbet historike: Madhni, po m shtrngoni t baj nj tradhti; ja do t tradhtoj Perandorin, jase do t tradhtoj Atdheun tem! Sulltani e vlersoi kte prgjigje lapidare, hoq dor nga krkesa e tij dhe e drgoi Governator n Liban, ku edhe ndrroi jet n vitin 1892. Pr ma se 40 vjet q ai qndroi n Turqi e Liban, asnjher nuk e harroi Atdheun. Shum shpejt u ba pik referimi pr shqipatrt q baheshin prdit e ma t shumt n kryqytetin perandorak. Ka qen merit e tij afrimi i shqiptarve ma t zellshm q t krijonte nj shoqni, zyrtarisht kulturore, por q kishte si synim kryesor zgjimin e ndrgjegjs kombtare dhe dashunin pr gjuhn e t parve, q po birrej prdit e ma shum. Kshtu, bashk me Sami Frashrin, Jani Vreton e Koto Hoxhn, n vitin 1879, n mjedis t Stambollit t Sulltanve, ven themelin e ma s pars shoqni letrare, q merr emnin Drita. E nuk vonuen, por vetm mbas pak ditsh nga themelimi i shoqnis botuen t parn Abetare shqiptare, t quejtun Alfabetare e gjuhs shqipe, Nd Konstantinopoj mb 1879. Pra, n Kostandinopoj, jo n Stamboll. do fjal e rendueme n at libr t vogl prej vetm 136 faqesh, ishte e mendueme mir e rrihte larg. N fund t Alfabetarit Vasa botoi monografin Shqypnija e Shqyptart, i pari studim mbas gati tre

shekujsh heshtje i prmasave t tilla. Ai, n ato pak faqe, prshkroi mjeshtrisht, po sidomos me kthjelltsi e krenari, gjith rrjedhn e historis t kombit ton i t herojve t tij, q pak kush n Europ i merrte pr shqiptar: prej Filipit t Maqedonis, Aleksandrit, Pirros, Gencit, Teuts, e deri tek Gjergji yn, Kastrioti i madh, ka shkaktoi reagime qoft n Turqi, ashtu edhe ndr fqinj t tjer, po q Vasa, me kulturn e tij t thell e t gjithanshme, jo vetm dijti tu jepte prgjigje, por e shtjelloj edhe ma tej e ma fort kte tem, tejet e domosdoshme pr Kanelarit Europiane t tymosuna nga nj propogand dashakeqe, q zinte fill n Petrsburg e deri n Beograd e Athin, q si kishin fitue lirin pr vete, prpiqeshin t knaqnin lakmin e tyne me trojet shqiptare. Pikrisht pr kte, ai, pa humb koh, u dha prgjigje si Kanelarive Europiane, ashtu edhe fqinjve t babzitun, me botimin n gjuhn franceze n Stamboll po n vitin 1879: Etude sur lAlbanie e les Albanias, prej 113 faqesh, dhe vetm pak jav ma von vepra u botue edhe n Paris, nn titullin: Laverit sur lAlbanie e les Albanias. (E vrteta mbi Shqipnin dhe Shqiptart), q u prkthye po mbrenda vitit edhe n gjuhn gjermane (Berlin, 1879), sidhe n turqisht (Stamboll 1879). Ishte koh Kongresesh, koh e mbrapsht pr shqiptart, kur Bismarku e kishte quejt vendin ton nj shprehje gjeografike. Libri i Vass qarkulloi n kulisat diplomatike t kohs dhe mund t thuhet pa frik se ka qen nj ndr armt ma t forta kundr planeve ogurzeza pr ta fshi Shqipnin nga harta e Europs. Rrall e pak kujtohet ky kontribut i Vass. Rrall e pak kujtohet se Atdhtar t till, gurthemel i Kombit, pavarsisht ku u gjenden e n far rrethanash, i vun gjoksin mbrojtjes s Atdheut, pse jo gjithmon mjaftojn shpata e pushkt, po duhet edhe urt e kultur. Pra Vasa nuk asht vetm autor i poezis nostalgjike Shqypnis s robnueme, ku ai derdhi gjith mallin prvlues, dhimbjen e dashunin pr Atdhe, por mbi t gjitha e n radh t par mbrojs i Atdheut para lakmis s fqinjve dhe shprfilljes kriminale t Fuqive t Mdha. E vrteta mbi Shqipnin e Shqiptart u botue n shqip e prkthyeme e nn kujdesin e Mehdi Frashrit n vitin 1935. Mbas vitit 1944 ajo nuk u ribotue ma. Ishte koha e Lej Fenve dhe Mrikave traktoriste. Natyrisht, poezia e tij e famshme Shqypnis s robnueme asht nj perl e vrtet n do drejtim. Pr kah gjuha e stili, edhe sot mbas 130 vjetsh, ajo mbett nj perl q i ka t pakta shoqet, ndrsa shum vargje t saj kan hy n gjuhn e popullit si lapidar i vrtet nga duhen nxjerr msime sot e ksaj dite. Jo rrall na shkon mendja tek vargjet e tij: Mori Shqypni, e mjera Shqypn, Kush t ka qitun me krye n h? sa her ndeshemi me kt t paskrupull. Apo, kur shohim se atij q ishte n themel kujtohen prsri vargjet prudnim q po i bajn vendit politikant tan si po i falen Sulltnait t shejt, pikrisht t robnis pesshekullore, nuk ka si t mos na e Vass:

E mos shikoni kisha e xhamija: Feja e Shqyptarit sht Shqyptarija! Ather, a nuk mund t themi me plot goj se vepra e Vass ishte pr dje, pr sot e pr nesr? Vasa asht autor edhe i shum veprave t tjera, edhe ato t anashkalueme, si romani i par shqiptar Bardha e Temalit, q u botue n Paris n vitin 1890, autor i nj Gramatik t shqipes n gjuhn frengjisht, pr ata q dshironin me e xan pa ndihmn e msuesit, i prmbledhjes poetike n gjuhn italiane Rose e spine, t gjitha vepra t spikatuna pr vlera estetike e sidomos pr nj konceptim q mund ta quejm pararends t shtjellimit modern shqiptar t filozofis s jets. Ai ishte gjithashtu edhe autor i veprave t tjera t natyrs historike si La mia prigione (n italisht, Stamboll, 1850); mbi rrethimin e Venedikut nga austriakt, ashtu edhe i dy studimeve me vler mbi lidhjet po historike e n tradita n mes malazezve e shqiptarve sidhe mbi nj tjetr mbi shndrrimet etnike n Bosnje e Hercegovin. Po ajo q duhet t na baj secilin ti drejtohemi jets, veprimatris dhe veprs s tij asht prkushtimi ndaj nevojave t Atdheut, veanarisht n ditt e tij ma t vshtira, ashtu si nuk po jan aspak t leht as problemet e tij sot n plan kombtar e ndrkombtar. Ja pse prsris se Pashk Vasa asht nj vler e rrall kombtare pr dje, sot e nesr. Shnim: Pr lexuesit e interesuem po sjell t plot e n simbas botimit t Kalendari Kombjar, 1899, prfaqsuese t Pashk Vass Shqypnis s robnueme. donte ta kishte t ruejtun n skedat personale, pse pamort.

variantin origjinal, Sofje, poezin ma Ndoshta dikush do t kjo asht nj poezi e

SHQYPNIS S ROBNUEME
Mori Shqypni, e mjera Shqypn, Kush t ka qitun me krye n h? Ti k pas knun nji zoj e rand, Burrat e dheut t quejshin Nn! Ke pas shum tmira, shum begat Me vasha tbukra, me djelm t r; Gj e dhn shum, ara e bashtina, Me arm t bardha, me pushk llatina; Me burra trima, me gr t dlira Ti ndr gjith shoqet ke kn m e mira! Kur kriste pushka, si shkreptin moti, Zogu i Shqyptarit, gjithmon i zoti Ka kn pr luft, e nluft ka dekun,

E dhun mbrapa kurr nuk k hjekun! Kur ka lidh besn burri i Shqypns, I ka sht dridhn gjith Rumels: Ndr lufta trrebta gjith kund ka r Me faqe tbardh gjithmon sht d. Por, sot, Shqypn, po mthuej, si j?... Ashtu si lisi i rrxuem pr dh! Shkon bota, e sypri me kamb t shklet, E nji fjal tambl kurrkush s ta flet! Si mal me bor, Ke pas kn veshun, E nuk tka mbetun as Vet i ke prishun me si fush me lule, sot j me crule! fam, as bes, faqe t zez!

Shqyptar, me vllazn jini tu u vrm, N njiqind kolle jini shprdm! Ca thon, kam f, ca thon kem din, Njni asht Turk, e tjetri Llatin; Do quhen Grek, e Shqeh disa tjer, Por jeni vllazn tgjith, mor tmjer! Priftnit e Hoxht ju kan hutue, Pr me ju ndamun, me ju vorfnue! Vjen njeri i huej, ju rrin nd votr, Me ju turpnue me grue, me motr; E, pr ca pare, qi do tfitoni, Besn e tparvet tgjith e harroni, E bhni robt e njerit thuej, Qi nuk ka gjuhn, as gjakun tuej! Kjani ju, shpata, kjani dyfeqe, Se u z Shqypnija, si zog ndr leqe! T kjajn trimnija bashk me n, Se r Shqypnija me faqe ndh! E si ka mbetun as buk, as mish, As zjarm n votr, as drit, as pish; As gjak n faqe, as ndr ndr shok, Por sht rrzuemun e sht bmun trok! Mblidhuni ju, vashza, mblidhuni ju gr, Me ata sy tbukur, qi dijni me kj; Eni, tvajtojm Shqypnn e mjer, Qi ka mbet shtuer, pa erz, pa nder; Ka mbet e vej, si grue pa burr, Ka mbet si nan, qi spat djelm kurr.

Kujt i bn zemra me ln me dek Ket far trimneshet, qi sot sht mek? Ket nan t dashtun, a do ta lm, Qi njeri i huej ta shkel me km? Nuk, nuk! Ket marre kurrkush se do; Ket faqe tzez gjithkush e dro! Para se thumbet kshtu Shqypnija, Me pushk n dor le tvdes trimnija! onju, Shqyptar, prej gjumit onju, T gjith si vllazn, nnji bes shtrngonju! E mos shikoni kisha e xhamija: Feja e Shqyptarit sht Shqyptarija! Qysh prej Tivarit deri nPrevez, Gjithkund lshon dielli o vap, o rrez, Asht toka jon, tPart na e kan ln, Kush mos tna prek, se desim ttn: Tdesim si burrat, qi diqn motit, E mos tmarrohna prpara Zotit!

Vas Pash Shkodrani