HIBERNACJA

Hibernacja naturalna stan fizjologiczny organizmu polegajcy na spowolnieniu procesw yciowych, o charakterze przystosowawczym, zwikszajcy tolerancj organizmw wobec niesprzyjajcych warunkw rodowiskowych. Organizmy zdolne do przechodzenia w stan hibernacji nazywane s hibernatorami Bywa bdnie utosamiana ze snem zimowym, od ktrego rni si stopniem obnienia temperatury ciaa i spowolnienia metabolizmu. Odpowiednikiem hibernacji latem jest estywacja (sen letni). Sen zimowy fizjologiczny stan odrtwienia organizmu objawiajcy si okresowym spowolnieniem procesw yciowych u niektrych zwierzt staocieplnych, pozwalajcy przetrwa im trudne warunki zimy. Sen zimowy moe by stanem cigym lub przerywanym. Trwa od kilku tygodni do siedmiu miesicy. Jest poprzedzony gromadzeniem brunatnej tkanki tuszczowej w organizmie lub zapasw pokarmu w gniedzie oraz zmianami w funkcjonowaniu gruczow dokrewnych. Hibernacja jest strategi pozwalajc unikn energochonnego, szybkiego tempa metabolizmu niezbdnego do utrzymania staej temperatury ciaa. Jest to precyzyjnie regulowany i kontrolowany stan fizjologiczny. Hibernatorami s w wikszoci zwierzta drobne, charakteryzujce si wysokim metabolizmem, u ktrych utrzymanie staej temperatury ciaa przy jednoczesnym niedoborze pokarmu jest zbyt kosztowne energetycznie. Podstawow strategi wikszoci zwierzt hibernujcych jest wyszukanie odpowiedniej kryjwki (hibernakulum), w ktrej temperatura otoczenia nie spada znacznie poniej 0 C, zachowana zostaje odpowiednia wilgotno, a zwierz ukryte jest przed drapienikami. Innym sposobem ochrony przed zamarzniciem jest obnienie punktu zamarzania poprzez zwikszenie stenia glicerolu lub wytworzenie specjalnych biaek zapobiegajcych powstawaniu krysztakw lodu w tkance lub je regulujcych. Fizjologia Szczegln cech hibernacji jest wyczenie termoregulacji. Bodcem zewntrznym prowokujcym proces zmian jest przede wszystkim obnienie temperatury otoczenia. Temperatura progowa jest rna dla poszczeglnych gatunkw. Powyej temperatury progowej hibernacja nie moe nastpi. W organizmie zwierzcia nastpuje wiele zmian hormonalnych. Wchodzenie w stan hibernacji charakteryzuje si m.in.:

znacznym spadkiem metabolizmu, spowolnieniem akcji serca do kilku uderze na minut, zweniem naczy krwiononych, 1

spowolnieniem tempa oddychania do wystpienia bezdechu wcznie, spadkiem zuycia tlenu, znacznym obnieniem temperatury ciaa, czsto do temperatury nieznacznie wyszej od temperatury rodowiska, spadkiem aktywnoci mzgu, obnieniem pobudliwoci nerwowej, co objawia si odrtwieniem ciaa i nik

reakcj na bodce zewntrzne.

Rodzaje hibernacji Wyrniane s dwa rodzaje hibernacji naturalnej: -obligatoryjna -fakultatywna, wywoywana przez czynniki rodowiskowe W hibernacji typowej dla ssakw temperatura ciaa spada do okoo 5C na okres kilku do kilkunastu tygodni, co jest warunkiem przetrwania bez pobierania pokarmu. Energia do ycia jest czerpana z zapasw tuszczu nagromadzonego w tym celu. Ssaki wytworzyy charakterystyczne dla nich gruczoy snu zimowego, czyli brunatn tkank tuszczow gromadzc tuszcz o duej wartoci energetycznej. Gruczoy snu zimowego, tkanka tuszczowa brunatna, tuszcz brunatny rodzaj silnie unaczynionej i unerwionej tkanki tuszczowej o brunatnym zabarwieniu, utworzony z wielopcherzykowych komrek tuszczowych, zawierajcej wiele kropelek tuszczu o rnej wielkoci. Tkanka tuszczowa brunatna jest tkank charakterystyczn dla ssakw. Wystpuje u prawie wszystkich noworodkw. U gatunkw hibernujcych (std nazwa gruczoy snu zimowego) wystpuje w duych ilociach i pozostaje przez cae ycie. U zwierzt tych jest gromadzona jesieni. U ludzi pojawia si w ostatnich dwch miesicach ycia podowego, w rozwinitej postaci wystpuje w okresie niemowlcym, nastpnie powoli zanika. Brunatne zabarwienie jest efektem nagromadzenia znacznej liczby mitochondriw. Gwn funkcj gruczow snu zimowego jest szybkie wytworzenie ciepa podczas przebudze ze stanu hibernacji. Tuszcz brunatny bardzo szybko si spala i dostarcza duych iloci energii do organizmu, co jest konieczne do szybkiego podniesienia temperatury ciaa obnionej na czas odrtwienia. Zawarta w niej energia jest wykorzystywana do szybkiego ogrzania ciaa w czasie wybudzania gdy temperatura otoczenia przekroczy warto progow. Jeli temperatura otoczenia si podniesie, zwierz powraca do zwykej aktywnoci, natomiast spadek temperatury poniej 0C groziby zamarzniciem organizmu, dlatego zwierz zwiksza tempo metabolizmu, aby utrzyma swoj temperatur ciaa na poziomie nieco powyej 0C albo wybudza si, aby uzupeni zapas tuszczu lub zmieni kryjwk. Zdolno do hibernacji rozwina si niezalenie w wielu grupach zwierzt i osiga rny stopie. Fizjologicznie sen zimowy niedwiedzia brunatnego, borsuka lub jenota rni si od waciwej hibernacji brakiem gbokiej hipotermii i mniejszym stopniem 2

spowolnienia procesw metabolicznych. U tych gatunkw nie nastpuje wyczenie termoregulacji. Taki stan odrtwienia okrelany jest te mianem spoczynku lub letargu zimowego. Dlatego przez wielu fizjologw sen zimowy nie jest uznawany za stan waciwej hibernacji, a sam termin jest przez nich stosowany wycznie w odniesieniu do tych zwierzt, ktre nie s uznawane za prawdziwych hibernatorw Wybudzenie moe nastpi rwnie pod wpywem innych silnych bodcw zewntrznych. Niektre ze ssakw (np. suse arktyczny) s w stanie utrzymywa swoj gbok temperatur ciaa w czasie hibernacji na poziomie poniej 0C (u susa arktycznego jest to -2,9C). Hibernacja sztuczna sztuczny proces zamraania organizmw, majcy na celu przechowanie ich w stanie nienaruszonym w bardzo dugim czasie. Hibernacja sztuczna stosowana jest rwnie podczas zabiegw chirurgicznych , zwaszcza na sercu i duych naczyniach krwiononych. Uzyskiwana jest poprzez wprowadzenie do organizmu rodkw nasennych, poraajcych orodki termoregulacyjne, przy rwnoczesnym stosowaniu zimnych kpieli, dziki czemu temperatura ciala jest obniana do 250C. Ciekawostka: Zblionymi do hibernacji stanami odrtwienia s torpor i estywacja, okrelana te jako sen letni. Torpor stan kontrolowanego obnienia temperatury ciaa, przez zwierzta staocieplne. Wraz z obnieniem temperatury ciaa, spowalniana jest praca serca oraz wikszo innych czynnoci fizjologicznych. Mianem torporu okrela si zazwyczaj krtkotrwae okresy obnienia temperatury ciaa, trwajce od kilku godzin do kilku dni. Dusze okresy odrtwienia zim nazywane s hibernacj, a latem estywacj. Torpor charakteryzuje si mniejszym stopniem spowolnienia metabolizmu, ni ma to miejsce w stanie hibernacji lub estywacji. Zwierzta hibernujce Przed wejciem w okres hibernacji wistak mocno tyje. Wrd zwierzt hibernujcych s gatunki m.in. pazw i kilku rzdw ssakw stekowcw (kolczatka), torbaczy (oposy karowate), szczerbakw, owadoernych (jee), gryzoni (chomiki, susy), drapienych (niedwied, borsuk), wiele gatunkw nietoperzy i kilka gatunkw naczelnych (lemury). Stan hibernacji u owadw okrelany jest jako diapauza przechodz go zwykle ich jaja, larwy lub poczwarki. Oprcz licznych gatunkw ssakw, z sezonowej hibernacji znany jest tylko jeden gatunek ptaka lelek zimowy. Kilka gatunkw kolibrw, jerzykw i czepigi z rodzaju Colius zapada w zbliony do hibernacji stan torporu.

Ale dlaczego zwierzta zapadaj w sen zimowy? Oczywicie chc unikn niekorzystnych warunkw rodowiska, lecz na problem ten naley spojrze nieco dogbniej. Unikajc zimna zwierz unika znacznych wydatkw energetycznych, ktre musiaby powici na ogrzanie si do staej temperatury, gdy na przykad ssaki s organizmami staocieplnym. Zim dostpno pokarmu jest znacznie ograniczona, dlatego takie zadanie byoby trudne do wykonania. Dlatego te hibernantami s gwnie zwierzta drobne, ktre podczas normalnego funkcjonowania maj bardzo wysoki metabolizm i nieustannie potrzebuj poywienia i nieustannie s w ruchu aby go sobie zapewni. Przed chodem uciekaj rwnie gady i pazy, ktre wymagaj odpowiedniej temperatury otoczenia i wilgoci, ktrych zim ewidentnie brakuje. --------------------------------------------------------------------------------------------------Podczas zimy z oczu znika nam ogromna wikszo owadw. One rwnie szukaj schronienia na zim i zwykle s to miejsca ich wystpowania. Zimuj one jednak w rnych stadiach rozwoju. Dla przykadu listkowiec cytrynek i rusaka pokrzywnik - znane wszystkim motyle - okres zimy spdzaj w postaci dorosej, natomiast plamiec agreciak zimuje jako gsienica w oprzdzie. Chyba najbardziej wszystkim znanym i kojarzcym si ze snem zimowym zwierzciem jest niedwied. W Polsce spotka mona niedwiedzia brunatnego objtego ochron. Gdy zblia si zima ssaki te poszukuj odpowiedniego schronienia zwanego gawr. Najczciej jest to kotlina lub rozpadlina skalna. Aby niedwiedziowi byo ciepo i mikko jej dno wyciea limi i mchem. Kolejnym przykadem hibernanta jest objty ochron w Polsce je. W klimacie umiarkowanym jee zasypiaj podczas zimy. Zazwyczaj okres ten trwa od poowy padziernika do kwietnia. Wwczas zakopuj si one w stercie opadych lici i czekaj do wiosny. W przypadku braku lici na kryjwk nada si rwnie sterta mchu, somy czy siana. Kryjwka ta jednak nie jest tak atwo dostpna jak mogoby si nam wydawa. Je wyszukuje miejsc dodatkowo chronionych przez gste, najlepiej kolczaste krzewy i zarola. Dla jey wiosna pojawia si wwczas gdy nie wystpuj ju mrone noce. Do hibernantw, ktrzy od czasu do czasu wybudzaj si ze swojego snu, zaliczy mona nietoperze. W zalenoci od gatunku okres ich snu jest rny, lecz wszystkie okresowo wybudzaj si. Cel takiego dziaania moe by rny: ch poywienia si, przemieszczenie si w inne miejsce czy po prostu ch napicia si wody. Ucieczka przed drapienikiem byaby w zasadzie niemoliwa, gdy takie wybudzenie zajmuje nietoperzowi troch czasu. Podobnie jak inne ssaki wykorzystuje on do tego zmagazynowany tuszcz brunatny i jego ilo jest 'zaprogramowana' na pewn ilo przebudze, dlatego kade niepotrzebne przebudzenie chociaby z powodu czowieka nawiedzajcego kryjwk tych zwierzt - moe utrudni dotrwanie nietoperza do wiosny. Ropucha szara - bdca bardzo poytecznym zwierzciem, gdy ywi si wszelkimi owadami zim zagrzebuje si w ziemi a czasem potrafi schowa si w czyjej piwnicy. Innym sposobem jest spdzenie zimy zagrzebanym w mule na dnie zbiornika wodnego. Tak postpuj aby trawne. Ich niedojrzae osobniki niekiedy zimuj na ldzie w wilgotnych zakamarkach. Co ciekawe to wanie ten gatunek aby jako pierwszy budzi si na wiosn ze snu. Jeli chodzi o pazy ogoniaste takie jak traszki to one rwnie zapadaj w sen zimowy. Traszka zwyczajna poszukuje schronienia na ldzie, w pobliu zbiornikw wodnych. Zazwyczaj zimuje gromadnie z innymi pazami.