1-35 Russische Sprookjes

Over de tentoonstelling en de totstandkoming ervan; de betekenis van het landgoed Abramstevo met de kunstenaarskolonie daar en enkele werken nader toegelicht.

36-39 Vereniging van Vrienden 41-43 De Ploeg

Over de tentoonstelling 25 jaar Stichting De Ploeg en nieuws over recent onderzoek

44-50 Abe Kuipers en Zoltin Peeter

Tentoonstellingen van pastels van een Groninger kunstenaar en twee- en driedimensionaal werk van een Friese kunstenaar.

54-59 Menkemaborg en Kunsthalle Emden 60-61 Tentoonstellingsagenda

Het woord sprookje kom je overal tegen in Rusland

Carlijn Ubbens over de tentoonstelling Russische sprookjes, volksverhalen en legenden
Janneke Reedijk/Steven Kolsteren

Wat is het bijzondere aan de Russische sprookjes en legenden? Wat zijn de belangrijkste sprookjes en welke kunstenaars hielden zich er mee bezig? En wat is er allemaal nodig om de tentoonstelling, van 15 december t/m 6 april 2008, te realiseren? Carlijn Ubbens licht een tipje van de sluier op.
Deze tentoonstelling is de vierde tentoonstelling die in het teken staat van Russische schilderkunst. Wat maakt deze tentoonstelling bijzonder voor het publiek?

Michail Vroebel De zwanenprinses, 1900 Olieverf op doek 142,5 x 93,5 cm Tretjakovmuseum, Moskou

Deze tentoonstellinwg geeft het puur Russische, het oerRussische weer. Als je op zoek bent naar iets typisch Russisch,

dan zijn dit werken die je zullen aanspreken: door schitterende ornamenten en prachtige kleding; door de stijl, de thematiek en ook door het formaat van vele schilderijen. Zelfs als je de sprookjes nog nooit gelezen hebt, zijn dit werken
3

Nikolaj Roerich Bezoekers van overzee, 1901 Olieverf op doek 85 x 112,5 cm Tretjakovmuseum, Moskou

Nikolaj Roerich Het bouwen van de stad, 1902 Olieverf op doek 154,5 x 264,5 cm Tretjakovmuseum, Moskou

die enorme indruk maken. Het is ook voor het eerst dat er buiten Rusland berhaupt zon tentoonstelling is georganiseerd met zoveel werken over monumentale sprookjes en legenden. We hebben de mooiste
4

werken met het thema Russische sprookjes en legenden bij elkaar weten te krijgen. Aldus een enthousiaste Carlijn Ubbens.
Waarom is er gekozen voor deze tentoonstelling? Patty Wageman (conservator van deze tentoonstelling en adjunct-directeur) kwam regelmatig in Rusland toen zij zich bezig hield met de productie van de eerste drie Russische tentoonstellingen in het Groninger Museum. In Nizjni Novgorod realiseerde zij zich, toen ze voor het schilderij Het Vliegende Tapijt stond, dat er in het Groninger Museum nog het thema van de Russische

sprookjes uit de Russische schilderkunst onderbelicht was gebleven. Kun je de titel van de tentoonstelling toelichten? De titel Russische sprookjes, volksverhalen en legenden bestaat uit drie elementen. Met Russische sprookjes bedoelen we de sprookjes, zoals geschreven door Aleksandr Poesjkin, bijvoorbeeld het sprookje Tsaar Saltan, en andere schrijvers. Met de volksverhalen bedoelen we de Russische volkssprookjes, die eeuwenlang van mond op mond zijn overgeleverd, zoals de volkssprookjes Vasilisa de Schone, en Ivan de Tsarenzoon, de vuurvogel en de grijze wolf. En met legenden bedoelen we de legenden, zoals over Oleg de Wijze, en de bylinen (Russische heldensagen), zoals Ilya Moeromets en de Rover Nachtegaal, of Volga en Mikoela. Al deze genres hebben Russische kunstenaars

uitgebeeld. Hoe moeilijk is het om een selectie te maken? En waar baseer je de keuzes op? Waarom is gekozen voor het presenteren van de zes kunstenaars: Roerich, Bilibin, Vasnetsov, Polenova, Vroebel en Kandinsky? Voor deze tentoonstelling was het criterium als volgt: de schilderijen en werken op papier dienden in eerste instantie gerelateerd te zijn aan Russische sprookjes of legenden en die moesten dus vr de selectie plaatsvond zo veel mogelijk genventariseerd zijn. Daarnaast was het criterium minimaal een aantal werken per schilder op te nemen en het totaal aantal kunstenaars beperkt te houden, omdat in deze tentoonstelling onbekende kunstenaars worden gentroduceerd en een overdaad aan nieuwe namen en werk te voorkomen. Verder wilden we een zo groot mogelijke eenheid in stijl en ontwikkeling. Zo kwamen we uit bij deze

1) De bruikleengevers zijn over heel Rusland verspreid: Perm (in het oosten van Europees Rusland), Nizjni Novgorod (hoofdstad van het federale district Wolga), Kiev, Dagestan (autonome republiek van de Russische Federatie in het uiterste zuidwesten van Rusland); verder het Russisch Museum en het Tretjakov Museum in Moskou. Ook uit Rotterdam, Parijs en Japan komen werken.

zes kunstenaars. Vasili Kandinsky is de meest moderne kunstenaar die we hebben geselecteerd, hoewel de werken afkomstig zijn uit zijn vroege oeuvre en stammen uit een periode waarin hij na een verblijf in Europa terugkeerde naar Rusland. Kandinsky heeft een aantal werken gemaakt, die direct gerelateerd zijn aan sprookjes en legenden, zoals Baba Jaga, de Driekoppige Draak en Ruiter, Sint Joris. Op de tentoonstelling zijn ook werken te zien die een minder rechtstreeks verband houden met, maar wel een verwijzing maken naar sprookjes en het oude Rusland, bijvoorbeeld: Aankomst van de Koopmannen.

Organisatie
Kun je iets zeggen over de hoeveelheid werk en voorbereiding om een tentoonstelling als deze te realiseren? Nadat de selectie was gemaakt, heb ik de werken getraceerd1. Vervolgens heb ik aanvullende informatie van deze werken opgevraagd en de werken daarna aangevraagd. Het was een hele klus om correcte telefoonnummers te achterhalen van musea in uithoeken zoals Dagestan. Ook moest bij elke fax en e-mail gecontroleerd worden, of die wel aangekomen was, omdat dat vaak niet het geval was. Omdat het al in een vroeg stadium duidelijk was dat lang niet alle werken zonder slag of stoot naar het Groninger Museum zouden komen ben ik samen met directeur Kees van Twist afgereisd naar Rusland om na persoonlijk

overleg met de voormalige minister van Cultuur van de Russische Federatie, nu hoofd van het Cultureel Agentschap voor Cultuur en Cinematograe en de ambassadeur van de Russische Federatie in Nederland het makkelijker te maken om deze werken naar Nederland te laten komen. Om hen van te voren te informeren, hebben we ze het concept van de tentoonstelling gestuurd. Andere zaken die komen kijken bij het organiseren van een tentoonstelling zijn het transport van de werken en de verzekeringen; en speciek voor Rusland en Oekrane zijn dan ook nog contracten van de musea, staatsgaranties van een Nederlands ministerie, en visa voor koeriers nodig. Maar ook bijvoorbeeld de productie van de documentaire over Russische sprookjes van de AVRO (regie: Tineke de Groot) en het Russische aspect van de beeldredactie van de catalogus heeft Carlijn op zich genomen. Hoe goed kende je de sprookjes, de kunstenaars en de werken voordat het concept er was voor deze tentoonstelling? Toen Patty Wageman tijdens de afbouw van de tentoonstelling Het Russische Landschap tegen mij zei dat ze ooit nog een keer een tentoonstelling over Russische sprookjes wilde maken, wist ik meteen wat ze bedoelde. Ik had tijdens mijn verblijf in 1996 in Rusland alle sprookjesboeken met de illustraties van Bilibin gekocht. Ik heb tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling dankbaar gebruik gemaakt van deze boeken, ze zijn ook gebruikt voor de facsimile uitgave van het Groninger Museum van het Russische sprookjesboek. Ook kende ik werken van Vroebel, Roerich en Vasnetsov uit het Tretjakov Museum, het Russisch Staatsmuseum en het

Van Elena Polenova had ik nog nooit gehoord

Elena Polenova Illustratie bij het sprookje De kleine Filipko, ca. 1890 Gouache, oost-indische inkt, penseel, potlood op papier 30,5 x 21,6 cm Tretjakovmuseum, Moskou

2) Peredvizniki, of de Trekkers, is een kunstenaarsgroep die in 1870 is gevormd in Sint Petersburg. Ilya Repin, aan wie het Groninger Museum een overzichtstentoonstelling wijdde in 2002, behoorde tot de groep. 3) Loebki, enkelvoudig Loebok, zijn houtsneden die met de hand werden ingekleurd, meestal op goedkoop papier of karton, waarin tekst met beeld werd gecombineerd. Zie voor een uitgebreide uitleg over de loebok het artikel van Patty Wageman in de catalogus.

Museum van Oosterse Kunst. Maar ik wist niet dat Vasili Kandinsky genspireerd was geweest door sprookjes en legenden; en van Elena Polenova had ik nog nooit gehoord.

Kunstenaars
Informatie over de meeste kunstenaars uit deze tentoonstelling, de werken en de sprookjes zijn nauwelijks gepubliceerd in het Nederlands of Engels. De kunstenaars delen veelal dezelfde themas en zelfs sprookjes, maar in stijl verschillen ze toch veel van elkaar. Kun je iets zeggen over die verschillen in stijl? Als je aan Russische sprookjes en legenden in de beeldende kunst denkt, denk je als eerste aan Vasnetsov en Bilibin. Dat zijn d grote sprookjesvertolkers van Rusland, de bekendste, stelt Carlijn. Viktor Vasnetsov kwam oorspronkelijk uit de Peredvizniki2 beweging. Hij werd sterk benvloed door Ivan Kramskoj (een van de belangrijke vertegenwoordigers van deze kunstenaarsgroepering), maar hij wilde iets van de nationale schoonheid uitbeelden en greep daarom naar sprookjes en legenden. Hij heeft veel studie gedaan naar kleding en attributen en probeerde zo een authentiek beeld weer te geven. Veel van zijn werken zijn daarom op een realistische manier geschilderd, maar de personages zijn juist heel sprookjesachtig afgebeeld. Goede voorbeelden hiervan zijn de schilderijen Ivan de Tsarenzoon op de grijze wolf, Ridder op de driesprong en Het vliegende tapijt. Vasnetsov werd daarnaast

benvloed door de loebok3, wat bijvoorbeeld te zien is in zijn schilderij Sirin en Alkonost, vogels van verdriet en vreugde. Vasnetsov maakte zijn eerste olieschets voor het beroemde schilderij de Bogatyrs in 1876, toen hij bij Ilja Repin in Parijs verbleef. Toen hij voor het eerst zijn sprookjeswerken tentoonstelde op de tentoonstelling van de Peredvizjniki, waren de meningen verdeeld; veel critici begrepen zijn nieuwe stijl niet. Men vond het slecht geschilderd en met te felle kleuren. Men verwachtte een kunstwerk dat de sociale misstanden toonde en niet een zoetsappig onderwerp. Dankzij de steun van de spoorwegmagnaat Savva Mamontov4, die hem de opdracht gaf om schilderijen te maken voor spoorwegstations, kon Vasnetsov zijn droom realiseren: het weergeven van de echte Russische cultuur en het echte Russische leven, de Russische ziel. Door zijn grote monumentale werken verwierf Vasnetsov veel bekendheid. Van vrijwel alle sprookjes die Ivan Bilibin heeft gellustreerd zijn voorbeelden in de tentoonstelling te bewonderen. Bilibin was genspireerd door Vasnetsov en sommige werken zijn rechtstreekse citaten van diens schilderijen. Zijn stijl is echter heel anders. Hij koos expliciet voor de graek en niet de schilderkunst, hij werkte meestal met aquarel en Oost-Indische inkt en wilde grasche werken in zijn geheel uitgeven. Hij ontwierp voor sprookjesboeken de omslag, de hoofdletters bij de aanhef van elk sprookje en alle illustraties en alle decoraties rondom de illustraties; zelfs de tekstkaders. Hij zag het boek als een kunstwerk, als n geheel. De tekstkaders die Bilibin ontwierp voor

Nikolaj Roerich Rode zeilen, vorst Vladimir op weg naar Korsoen, 1900 Olieverf op doek 27 x 52 cm Tretjakovmuseum, Moskou

4) Savva Mamontov was een beroemde Russische industrieel, handelaar, ondernemer, en een begunstiger van de kunsten. In 1870, kocht Mamontov het landgoed Abramtsevo, ten noorden van Moskou, en richtte daar een kunstenaarskolonie op met de beste Russische kunstenaars van het begin van 20ste eeuw. 5) Roes (het Russische land) is de oorspronkelijke naam van de staat waarin de Oost-Slaven zich halverwege de Dnepr in de negende eeuw verenigden. Tot aan het begin van de twaalfde eeuw was dit ook de naam van het gebied dat we nu kennen als het Kievse Roes. In de twaalfde en de dertiende eeuw wordt Roes gebruikt om de Oudrussische gebieden en vorstendommen mee aan te duiden.

de sprookjesboeken zijn genspireerd door de vormgeving van de Loebki. Hij nam verder een voorbeeld aan contemporaine Duitse kunstenaars als Franz von Stuck en Arnold Bcklin die vooral veel invloed hebben gehad op Bilibins vormgeving van Vasilisa de Schone en de Engelse gracus Aubrey Beardsley, die Bilibins gebruik van lijnen heeft benvloed. Bilibin volgde ook enige lessen in Duitsland bij de docent van Kandinsky. En daarnaast hebben ook Japanse graci invloed gehad op Bilibin, wat vooral te zien is bij enkele van zijn illustraties van Tsaar Saltan. Nog voordat Bilibin zijn werk uitgaf, had Elena Polenova zich al toegelegd op het illustreren van Russische sprookjes. Als kind werden haar sprookjes verteld door haar oma. Omdat ze een vrouw was, is zij nooit

toegelaten tot de Keizerlijke Academie der Kunsten te Sint Petersburg. Hierdoor is het verschil in stijl met de academische kunstenaars ook duidelijk te zien. Ze werd echter wel geroemd om haar mooie illustraties (vaak aquarellen) en sprookjesboeken die ze zelf schreef en illustreerde. Polenova hoorde ook bij de kunstenaarskring van Savva Mamontov op Abramtsevo, waar ze kostuums voor de Russische priv-opera van Savva Mamontov heeft gemaakt. Ze werd zeer benvloed door Vasnetsov en heeft ook onderzoek gedaan, zoals Bilibin en Kandinsky, naar gebruiksvoorwerpen van de Russische bevolking. Ze speelde een grote rol in de keramiekwerkplaats en de meubelmakerij van Abramtsevo. De immens grote schilderijen van Nikolaj Roerich zijn een

6) Het schilderij Volga doet sterk denken aan De Slag bij San Romano (1438) van de Italiaanse schilder Paolo Uccello (ca 1397-1475).

wordt door te spelen voor de Tsaar van de Zee7. In de catalogus zijn samenvattingen te vinden van deze bylinen. Roerich deed ook onderzoek en schreef ondermeer het artikel: Van de Varjagen naar de Grieken, waarin hij zijn reis vanaf de Finse Golf naar het zuiden via meren en rivieren beschreven heeft. In veel van zijn werken komen Vikingschepen met rode zeilen voor, die bedoeld waren om de vijand angst aan te jagen.
Michail Vroebel hoorde ook bij de kunstenaarskring van Abramtsevo. Vasili Kandinsky, Goeslispeler, 1907, Linoleumsnede 19 x 19,3 cm Tretjakovmuseum, Moskou Hier werd hij aangestoken door de sprookjessfeer, en zodoende maakte hij een serie van keramiek van Sadko en het Sneeuwmeisje. Ook maakte hij aquarellen en enkele schilderijen met een sprookjesthema, zoals Snegoerotsjka, het sneeuwmeisje, ca. 1890 en De Zwanenprinses, 1900. Vroebel schilderde in de jaren 1884-1889 net als Vasnetsov het interieur van kerken in Kiev, die nog steeds te zien zijn.

ontdekking van Patty Wageman uit de catalogus Fairytales in Russia, van het Russisch Staatsmuseum. Ze hangen in het Russisch Museum een beetje weggestopt, vertelt Carlijn. Zelfs toen de adjunct-directeur van het Russisch Museum had verteld dat ze in een trappenhuis hingen, konden we ze eerst nog niet vinden. De werken van Roerich zijn bijzonder omdat hij teruggreep naar vervlogen tijden, zoals zijn serie schilderijen Het begin van Roes5. Hij liet zich inspireren door de ontwikkeling van de oude Russische kunst en cultuur. Deze periode betekende voor hem een vluchthaven in een onzekere en roerige tijd na de eerste Russische Revolutie en de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. In deze tijden verlangde hij terug naar de stabiliteit van het oude Rusland.

sie per sprookje

Zijn belangstelling hiervoor en onderzoek heeft ook geleid tot de opdracht van de textielfabrikant Filadelf Bazjanov voor Het Heldenfries. Het Heldenfries bestaat uit zeven grote schilderijen, die alle zeven op de tentoonstelling te zien zijn. Deze werken zijn gebaseerd op oude bylinen. De helden hieruit zijn Sadko, Volga en Mikoela, Ilja Moeromets en de Rover-Nachtegaal. Volga6 en Ilja Moeromets zijn Bogatyrs. Bogatyrs zijn meestal positieve helden met ongekende krachten en beschermers van het oude Rusland. Ilja Moeromets kon zijn ledematen niet gebruiken, maar kreeg op zijn dertigste een enorme kracht en ging daarom heldendaden verrichten, zoals het doden van het monster Rover-Nachtegaal. Voor tsaar Vladimir I, de eerste vorst van Kiev (978 tot 1015) verdedigde hij Roes tegen de vijand. Mikoela lijkt een gewone boer, maar hij blijkt veel sterker te zijn dan het hele leger van Volga bij elkaar. Sadko is een goesli-speler die een rijke handelaar

Russische elementen naar voren komen. Vandaar dat deze het sterkst vertegenwoordigd zijn. Zijn glaswerken waren te kwetsbaar om te reizen. Russische Sprookjes hebben langer en meer invloed op de cultuur Vanwege al die verschillende werkwijzen van de kunstenaars is uit praktisch oogpunt de indeling van de tentoonstelling gemaakt op kunstenaar. We hebben bewust gekozen om de werken van de kunstenaars bij elkaar te houden, zowel vanwege het formaat en vanwege het feit dat er een duidelijke tweedeling in stijl zit. Er zijn daarom twee dimensies; een per kunstenaar en een per sprookje, per verhaal.

Sprookjes
Wat is volgens jou het verschil tussen Russische sprookjes en Europese sprookjes? Er zijn veel overeenkomsten te vinden tussen Russische en Europese sprookjes. Vele sprookjes en sprookjeselementen komen zowel in Rusland als in West-Europa voor. Zo is het Russische volkssprookje Ivan de Tsarenzoon, de Vuurvogel en de grijze wolf bij de sprookjes van Grimm terug te vinden als De gouden vogel. Het sprookje Broertje en zusje van de gebroeders Grimm heeft dezelfde elementen als het Russische volkssprookje Aljonoesjka en haar broertje Ivanoesjka. Het sprookje Belle en het beest kent men in Rusland onder de naam Het purperrode bloempje. Maar er zijn nog meer sprookjes die overeenkomen, zoals Sneeuwwitje en de zeven dwergen die terug te vinden is als De dode tsarendochter en de zeven bogatyrs, en Piggelmee met de Russische dubbelganger Het sprookje van de visser en het gouden visje. In de details verschillen deze sprookjes, maar toch zijn ze nog duidelijk herleidbaar naar n verhaal. Ook 11

Kandinsky
Professor Henk van Os attendeerde het museum op Kandinskys relatie met de sprookjes. Maar Kandinsky heeft zon groot oeuvre dat juist de werken die voor de tentoonstelling interessant zijn moeilijk te vinden waren. Je kunt een een groot aantal catalogi openslaan en de betreffende werken niet eens tegen komen. Zo is bijvoorbeeld het werk van Kandinsky Aankomst van de Kooplieden afkomstig uit het Miyagi Kunstmuseum in Sendai, Japan. Vasili Kandinsky vervult in deze tentoonstelling een bijzondere rol. Bij hem zie je een overgang van guratieve naar abstracte werken. Hij werkte ook nog nadat hij in 1910 het eerste abstracte schilderij had gemaakt aan episodes uit sprookjes en bylinen. Kandinsky werkte met vele verschillende materialen, waaronder olieverf, tempera en aquarel. Het waren met name de loebok waarin hij de invloed van sprookjes en

Een dimensie per kunstenaar en een dimen7) Een goesli is een traditioneel Russisch tokkelinstrument

10

bepaalde elementen en personen uit sprookjes vind je in beide culturen terug, zoals de prinses die niet nooit lachte; de dwaas, die het uiteindelijk heel ver schopt, omdat hij eenvoudigweg geluk heeft (in de Russische versie), of omdat hij andere kwaliteiten heeft (in de Europese versie); de prins of prinses die in een kikker is veranderd; het levenswater, waarmee een dode weer tot leven gewekt kan worden; het ei waarin het hart van een onsterfelijk wezen in is verstopt. Deze overeenkomsten komen voort uit het feit dat troubadours de sprookjes vertelden en rondreisden. Later zijn ze opgetekend en uitgegeven. Er zijn ook typisch Russische guren en elementen in Russische sprookjes die we niet vinden in de Europese sprookjes, zoals de bekendste Russische sprookjesguren Baba Jaga en Kasjtsjej de Onsterfelijke. Baba Jaga is een boze heks die je op wil eten, maar soms kun je wel een dealtje met haar sluiten. De heks Baba Jaga is een belangrijk element in meerdere sprookjes. Haar huisje, dat op kippenpoten staat en geen ramen of deur heeft, symboliseert twee werelden; het huisje kan namelijk omdraaien en dan kan de held in een andere wereld terecht komen. Kasjtsjej de Onsterfelijke symboliseert echt het kwaad. Hij is onsterfelijk omdat zijn hart niet in zijn lichaam bevindt. Zijn hart zit in een ei, dat zich in een eend bevindt, die weer in een kist zit. Russische sprookjes beginnen vaak met: In een zeker koninkrijk, in een zeker land; of met: Over driemaal negen landen, in het driemaal tiende rijk. Vele elementen in Russische sprookjes zijn overblijfselen uit de Russische cultuur van vr de komst van het Christendom. Naar mijn idee zijn Russische sprookjes minder moralistisch dan westerse sprookjes. Er wordt een ander accent gelegd op de helden, de begrippen goed en kwaad zijn minder duidelijk. Het is ook opvallend dat een paar heel beroemde Russische volkssprookjes bij de gebroeders Grimm terug te vinden zijn, maar bij ons helemaal niet bekend zijn.

Maken de sprookjes volgens jou deel uit van het collectieve geheugen van de Russen? Leven de sprookjes vandaag de dag ook nog bij de bevolking? Russische Sprookjes hebben naar mijn idee langer en meer invloed op de Russische cultuur. Ze blijven langer een rol spelen in Rusland dan bij ons. In Rusland, net als bij ons, groeien kinderen op met sprookjes, maar sprookjes en legenden zitten ook stevig verankerd in het geheugen van volwassenen. Het bijzondere is dat sprookjes grote Russische componisten genspireerd hebben om operas en balletten te schrijven. Russische schilders hebben zich op volwassen leeftijd bezig gehouden met sprookjes. Het woord sprookje heeft een heel positieve connotatie, er wordt veel reclame mee gemaakt. Er worden ook veel verwijzingen naar sprookjes gemaakt; het woord sprookje (Skzka) kom je overal in Rusland tegen.

Vertederend
Ten slotte: wat is jouw favoriete sprookje of werk uit de tentoonstelling? Als kind was mijn lievelingssprookje Belle en het Beest. Wij hebben in de tentoonstelling een verwijzing naar de Russische variant van dit sprookje: Het purperrode bloempje, dit is het werk Beest van Elena Polenova. Uit alle werken van de tentoonstelling heeft ze een favoriet: een klein werk uit het sprookje Marja Morevna; de vogel van overzee wekt Ivan de Tsarenzoon door Ivan Bilibin. Alhoewel het sprookje wreed is, vind ik deze illustratie van Bilibin juist heel vertederend.

12