ESDP Evropska Perspektiva Održivog Razvoja

odnos prema prostoru
www.prostor.cg.yu promovisanje evropskih standarda
Evropska perspektiva odrivog razvoja
ESDP Evropska perspektiva odrivog razvoja

Ka uravnoteenom i odrivom razvoju teritorije Evropske unije
Dogovorena na neformalnom Savjetu ministara odgovornih za prostorno planiranje u Potsdamu, maj 1999. Objavila Evropska komisija
Fond za evropske integracije Projekat nansira Evropska unija preko Evropske agencije za rekonstrukciju i u saradnji sa Evropskim pokretom u Srbiji
EXPEDITO Centar za odrivi prostorni razvoj Kotor I Crna Gora www.expeditio.org
ESDP1 Evropska perspektiva odrivog razvoja

Ka uravnoteenom i odrivom razvoju teritorije Evropske unije
(1) Ministri odgovorni za prostorno planiranje u dravama lanicama Evropske unije i lanice Evropske komisije odgovorne za regionalnu politiku istakli su u Potsdamu da zavretak politike rasprave o Evropskoj perspektivi odrivog razvoja (ESDP) predstavlja vaan korak naprijed ka evropskoj integraciji. (2) Usvajanjem ESDP-a, drave lanice i Komisija postigle su dogovor o zajednikim ciljevima i konceptima budueg razvoja teritorije Evropske unije. (3) Cilj politika prostornog razvoja je da doprinesu uravnoteenom i odrivom razvoju teritorije Evropske unije. Po miljenju ministara, vano je da se tri osnovna cilja evropske politike ostvare jednako u svim regijama Evropske unije. Ti osnovni ciljevi su: ekonomska i socijalna kohezija; ouvanje i upravljanje prirodnim resursima i kulturnim nasljeem;
uravnoteenija konkurentnost evropske teritorije. ESDP je pogodan politiki okvir za sektorske politike Zajednice i drava lanica, sa prostornim uticajima, kao i za regionalne i lokalne vlasti, iji je cilj postizanje uravnoteenog i odrivog razvoja evropske teritorije. (4) U interesima tjenje evropske integracije, ministri smatraju da je neophodna saradnja na regionalnom razvoju meu dravama lanicama, kao i izmeu njihovih regija i lokalnih vlasti. U budunosti, regionalne i lokalne vlasti morae saraivati izvan svojih nacionalnih granica. ESDP je pogodan dokument za podsticanje saradnje, uz istovremeno potovanje principa supsidijarnosti. (5) Svi uesnici su saglasni da ESDP ne predvia nove obaveze na nivou Zajednice. Ona e sluiti kao politiki okvir dravama lanicama, njihovim regijama i lokalnim vlastima i Evropskoj komisiji u njihovim pojedinanim sferama odgovornosti.
Izvod iz konanih zakljuaka sa zatvaranja neformalnog Savjeta ministara EU odgovornih za prostorno planiranje, tokom predsjedavanja Njemake Potsdam, 10 11. maj 1999.
Sadraj Dio A
Postizanje uravnoteenog i odrivog razvoja teritorije EU: Doprinos politike prostornog razvoja 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 2.2.7 2.3 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 Prostorni pristup na evropskom nivou Teritorija: nova dimenzija evropske politike Dispariteti prostornog razvoja Osnovni ciljevi ESDP-a Poloaj ESDP-a ESDP kao proces Uticaj politika Zajednice na teritoriju EU Rastui znaaj politika EU koje imaju prostorni uticaj Politike EU koje imaju prostorni uticaj Politika konkurencije Zajednice Transevropske mree (TEN) Strukturni fondovi Zajednika poljoprivredna politika Ekoloka politika Politika istraivanja i tehnolokog razvoja (RTD) Kreditne aktivnosti Evropske investicione banke Za bolju prostornu povezanost politika Zajednice Ciljevi i opcije politike za teritoriju EU Prostorna orijentacija politika Policentrini prostorni razvoj i novi odnos urbana-ruralna sredina Policentrini i uravnoteeni prostorni razvoj EU Dinamini, privlani i konkurentni gradovi i urbanizovane regije Domai razvoj, raznovrsne i produktivne ruralne oblasti Partnerstvo izmeu urbanih i ruralnih sredina Paritet pristupa infrastrukturi i znanju Integrisani pristup poboljanim transportnim vezama i pristup znanju Model policentrinog razvoja: osnova bolje dostupnosti Ekasna i odriva upotreba infrastrukture irenje inovacija i znanja Racionalno upravljanje prirodnim i kulturnim nasljeem Prirodo i kulturno nasljee kao razvojni potencijal Ouvanje i razvoj prirodnog nasljea Upravljanje vodenim resursima poseban izazov odrivog razvoja Kreativno upravljanje kulturnim pejzaima Kreativno upravljanje kulturnim nasljeem 9 11 11 12 14 15 16 17 17 18 18 18 20 21 22 22 23 23 24 24 25 25 27 29 31 32 32 33 35 36 37 37 38 40 41 42
4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 5 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.3 5.4 5.5 5.6
Primjena ESDP-a Ka integrisanom prostronom razvoju Primjena ESDP-a na nivou Zajednice Transnacionalna saradnja izmeu drava lanica Prekogranina i meuregionalna saradnja Primjena ESDP-a u dravama lanicama Znaaj ESDP-a za pan-evropsku i meunarodnu saradnju Proirenje EU: dodatni izazov za evropsku politiku prostornog razvoja Nova teritorija za ESDP Glavne osobine prostornog razvoja u pridruenim dravama Stanovnitvo Ekonomija Transport ivotna sredina Zakljuci Specini zadaci evropske politike prostornog razvoja u buduim dravama lanicama Prostorni uticaj proirenja na regije EU Ciljevi i opcije politike ESDP-a u svjetlu proirenja EU Principi integracije zadataka proirenja u evropski prostorni razvoj i planiranje
43 43 45 47 51 53 54 55 55 56 56 56 57 57 58 58 59 60 60
Dio B
Teritorija EU: trendovi, mogunosti i izazovi 1 1.1 1.2 1.3 1.4 Uslovi i trendovi prostornog razvoja u EU Geografske karakteristike EU Demografski trendovi Ekonomski trendovi Ekoloki trendovi 63 65 65 67 70 73
2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5
Pitanja prostornog razvoja od evropskog znaaja Trendovi promjene u evropskom urbanom sistemu Pojava urbanih mrea Promjene urbanih ekonomskih mogunosti Kontinuirano irenje gradova Porast socijalnog raslojavanja u gradovima Poboljanje kvaliteta urbanog okruenja
75 75 75 76 76 77 77
2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4
Promjena uloge i funkcije ruralnih oblasti Porast meuzavisnosti urbanih i ruralnih oblasti Razliiti pravci razvoja ruralnih oblasti Promjene u poljoprivredi i umarstvu posljedice po ekonomiju upotrebe zemljita Transport i umreavanje Granini i integracioni problemi mrea Povean protok saobraaja i zakrenost Neadekvatna dostupnost u EU Koncentracija i razvojni koridori Dispariteti u irenju inovacija i znanja Prirodno i kulturno nasljee Gubitak bioloke raznovrsnosti i prirodnih podruja Ugroenost vodenih resursa Rastua ugroenost kulturnih pejzaa Rastua ugroenost kulturnog nasljea
77 77 78 78 80 80 80 82 82 83 84 84 85 87 87
3 3.1 3.2 3.3 3.4
Odabrani programi i vizije integrisanog prostornog razvoja Programi EU koji imaju prostorni uticaj INTERREG II C programi Pilot akcije transnacionalnog prostronog razvoja prema lanu 10 ERDF-a Prostorne vizije
88 88 89 90 91
Osnovni podaci o pridruenim dravama i dravama lanicama
92
Dio A
Postizanje uravnoteenog i odrivog razvoja teritorije EU: Doprinos politike prostornog razvoja
Prostorni pristup na evropskom nivou

jedna je od pokretakih snaga prostornog razvoja EU koja e biti jo vie intenzivirana kroz EMU. U samim regijama, gradovi i lokalne vlasti ve sarauju u razliitim oblastima, i meusobno se takmie za ekonomske djelatnosti, poslove i infrastrukturu. Meutim, trenutno, svi evropski regioni ne polaze sa iste take, to oteava jaanje ekonomske i socijalne kohezije EU. Zbog toga je vano postepeno doprinositi prostornoj ravnotei koja treba da obezbijedi ravnomjerniju geografsku raspodjelu razvoja irom teritorije EU (radi postizanja kohezije). (5) Imajui u vidu ozbiljne probleme na tritima rada u veini regija EU, politika prostornog razvoja treba da podri cilj stvaranja novih i odrivih radnih mjesta za graane EU. Oni e moi preuzeti punu odgovornost za svoj ivot i na pozitivan nain doivjeti prednosti evropske integracije u svojim regijama tek ako postoje uravnoteena regionalna trita rada. (6) Na dugorone trendove prostornog razvoja EU prvenstveno utiu tri faktora: progresivna ekonomska integracija i pratea poveana saradnja izmeu drava lanica; rastui znaaj lokalnih i regionalnih zajednica i njihove uloge u prostornom razvoju; i predvieno proirenje EU i uspostavljanje tjenjih odnosa sa susjednim zemljama. Ova tri razvojna faktora treba posmatrati u okviru globalnog ekonomskog i tehnolokog razvoja, kao i optih demografskih, socijalnih i ekolokih trendova. Ukoliko se upotrijebe na pravi nain, oni e obezbijediti okvir za veu koheziju evropske teritorije. (7) Pitanja prostornog razvoja EU u budunosti moi e se rjeavati samo kroz saradnju razliitih vladinih i administrativnih nivoa. Pratei evropsku integraciju, uspostavljaju se tjenji odnosi na svim nivoima: izmeu samih regija i izmeu regija i nacionalnih i evropskih vlasti. Gradovi i regije sve vie zavise kako od globalnih trendova, tako i od odluka na nivou Zajednice. Evropska integracija moe doprinijeti prostornom razvoju podsticanjem uea gradova i regija.
1.1 Teritorija: nova dimenzija evropske politike

(1) Izrazita teritorijalna karakteristika Evropske unije (EU) je njena kulturna raznovrsnost, skoncentrisana na malom prostoru. Ona je razlikuje od ostalih velikih ekonomskih zona svijeta, kao to su SAD, Japan i MERCOSUR2. Tu raznovrsnost potencijalno jedan od najvanijih razvojnih faktora EU potrebno je ouvati uprkos evropskoj integraciji. Zbog toga, politike prostornog razvoja ne smiju vriti ujednaavanje lokalnih i regionalnih identiteta u EU jer oni obogauju kvalitet ivota njenih graana. (2) Od stupanja na snagu Evropske ekonomske i monetarne unije (EMU) /European Economic and Monetary Union/, evropska integracija je ostvarila znaajan napredak3. Sa porastom ekonomske i socijalne integracije, unutranje granice sve vie gube razdvajajui karakter, a izmeu gradova i regija drava lanica uspostavljaju se intenzivniji odnosi i meuzavisnosti. To znai da efekti regionalnih, nacionalnih ili projekata Zajednice u jednoj dravi mogu znaajno uticati na prostornu strukturu ostalih drava lanica. Prilikom implementacije politike Zajednice u budunosti, morae se posvetiti vea panja prostornim faktorima, i to u poetnoj fazi, jer kasnije nee biti mogue nadoknaditi regionalne disparitete produktivnosti naknadnim prilagoavanjem kursa razmjene. U tom pogledu, prostorno planiranje moe pomoi da ne doe do poveanja regionalnih dispariteta. (3) Razvojni projekti u razliitim dravama lanicama na najbolji nain se dopunjuju ukoliko su usmjereni ka zajednikim ciljevima prostornog razvoja. Zbog toga, nacionalne politike prostornog razvoja u dravama lanicama i sektorske politike EU zahtijevaju jasne, prostorno orijentisane smjernice razvoja. One su sadrane u Evropskoj perspektivi prostornog razvoja (ESDP), koju su sastavile drave lanice u saradnji sa Evropskom komisijom.. (4) Konkurencija na Jedinstvenom evropskom tritu
11
(8) ESDP stvara mogunost za irenje vidika izvan uskih mjera sektorske politike, i za koncentrisanje na ukupnu situaciju evropske teritorije i takoe uzima u obzir razvojne mogunosti koje se pojavljuju za pojedinane regije. Novi oblici saradnje koje ESDP predlae, treba, u budunosti, da doprinesu zajednikom sprovoenju sektorskih politika koje su do sada implementirane nezavisno jedna od druge kada se one odnose na istu teritoriju. Zajednica takoe zahtijeva aktivnu saradnju gradova i regija, kako bi ostvarili ciljeve EU na nain koji potuje njene graane. Na taj nain ostvaruje se princip supsidijarnosti, koji predstavlja osnovu Ugovora o Evropskoj uniji (Treaty on EU).
1.2 Dispariteti prostornog razvoja

(9) Sa vie od 370 miliona stanovnika koji naseljavaju povrinu od 3,2 miliona km2 i sa godinjim bruto domaim proizvodom (BDP) /Gross Domestic Product/ od 6,8 biliona ECU-a, EU je jedna od najveih i ekonomski najjaih regija na svijetu4. (10) Ipak, EU pokazuje ozbiljnu ekonomsku neujednaenost, to oteava ostvarivanje regionalno uravnoteenog i odrivog prostornog razvoja. Neujednaena distibucija ekonomskih potencijala
Mapa 1: Bruto domai proizvod
12
Dijagram 1: Regionalni dispariteti BDP-a po glavi stanovnika (PPS) u dravama lanicama, 1996.
prikazana je na Mapi 1. Centralna oblast EU, ukljuujui metropole London, Pariz, Milano, Minhen i Hamburg, ima 40% stanovnika EU, uestvuje sa 50% u BDP-u Evropske unije i pokriva 20% teritorije EU5. Meutim, du june granice EU od Portugalije do juga panije, juga Italije i Grke - kao i u oblasti Lnder u Njemakoj, BDP po glavi stanovnika iznosi samo oko 50% do 65% prosjeka EU. U nekim regijama sjeverne periferije EU npr. sjeverna Finska i sjever Ujedinjenog Kraljevstva- ekonomska situacija nije mnogo bolja; prekomorske regije u veini sluajeva imaju BDP po glavi stanovnika nii od 50% prosjeka EU6. ESDP moe doprinijeti ostvarivanju, na srednji rok, prostorno uravnoteenijeg razvoja. (11) Izmeu 1986. i 1996. 25 regija7 EU sa najniim BDP-om po glavi stanovnika samo djelimino su uspjele da smanje svoju relativnu zaostalost. Nivo njihovog BDP-a po glavi stanovnika porastao je sa 52% prosjeka EU 1986. na 59% 1996. Godine 1986. BDP po glavi stanovnika u 25 najrazvijenijih regija bio je 2,7 puta vei u odnosu na 25 najsiromanijih regija; deset godina kasnije, BDP po glavi stanovnika bio je 2,4 puta vei u razvijenim regijama. Sa ovako sporim ekonomskim sustizanjem, dispariteti u okviru EU ostaju i dalje veliki. Prema proraunima Evropske komisije (DG XVI), 1996. godine dispariteti izmeu drava
SAD-a bili su za 50% manji od dispariteta izmeu uporednih regionalnih jedinica EU8. (12) Prema tome, dok se razlike u ekonomskoj moi izmeu razvijenih i siromanih regija postepeno smanjuju, dolazi do porasta regionalnih dispariteta u veini drava lanica. To se deava zato to urbani centri sa relativno jakom ekonomskom moi u etiri kohezione zemlje (Grka, panija, Portugalija i Irska) esto imaju vee stope rasta od siromanijih, uglavnom ruralnih regija, u istim dravama lanicama. Osim toga, u razvijenijim dravama lanicama esto postoje dispariteti izmeu nekada razvijenih regija ija industrija je u opadanju i pokazuju relativno nisku ekonomsku dinamiku, i regija sa stabilnim ekonomskim rastom (vidjeti Dijagram 1). (13) ESDP polazi od pretpostavke da sam
13
razvoj ili pribliavanje osnovnih ekonomskih pokazatelja nije dovoljno za razvoj uravnoteene i odrive ekonomske i prostorne strukture EU. Ekonomski razvoj mora obuhvatiti iru populaciju kroz porast zapoljavanja. Jedan od najvanijih izazova EU je borba protiv visoke stope nezaposlenosti. Nakon maksimalnog iznosa od 18,5 miliona nezaposlenih (1994), broj nezaposlenih smanjio se na 16,5 miliona do kraja 1998. Ali to jo uvijek iznosi skoro 10% radno sposobne populacije. Nezaposlenost dovodi do ozbiljnog poremeaja ivota pojedinaca i, uopteno, do smanjenja vrijednosti strune spreme i gubitka proizvodne vrijednosti i potencijala cijele EU. 50% nezaposlenih lica imaju taj status vie od jedne godine. Nezaposlenost mladih u EU prelazi 20% i pokazuje znaajne disparitete meu dravama lanicama (vidjeti Dijagram 2). (14) Sve vea ekonomska integracija unutar EU i porast unutranje trgovine izmeu drava lanica EU vode do stalnog poveanja putnikog i robnog prevoza. Naroito je porastao obim drumskog prevoza robe, to dovodi do regionalnog optereenja naselja i transportne infrastrukture (vidjeti Dijagram 3). (15) Porast obima saobraaja i neekasna organizacija strukture naselja ine da EU, pored ostalih velikih industrijskih zemalja i regija, ima veliki udio u svjetskoj emisiji CO2 (vidjeti Dijagram 4). Veliki izazov za politiku pro-
stornog razvoja bie da doprinese ciljevima smanjenja emisije tetnih gasova u globalni ekoloki sistem, koje je EU najavila na meunarodnim konferencijama koje su se bavile ivotnom sredinom i klimom. (16) Prirodno i kulturno nasljee EU ugroavaju procesi ekonomske i socijalne modernizacije. Evropski kulturni pejzai, gradovi, kao i raznovrsni prirodni i istorijski spomenici predstavljaju dio evropskog nasljea. Briga o tom nasljeu mora biti vaan zadatak savremene arhitekture, urbanistikog i pejzanog planiranja u svim regijama EU.
1.3 Osnovni ciljevi ESDP-a

(17) Uzimajui u obzir postojee regionalne disparitete razvoja i u nekim sluajevima jo uvijek protivrjene prostorne uticaje politika Zajednice - svi zadueni za prostorni razvoj moraju razumjeti politike smjernice prostornog razvoja. Evropska perspektiva prostornog razvoja zasniva se na cilju EU da postigne uravnoteen i odriv razvoj, naroito putem jaanja ekonomske i socijalne kohezije9. Prema deniciji sadranoj u Brantlendskom izvjetaju Ujedinjenih nacija /United Nations Brundtland Report10, odrivi razvoj ne podrazumijeva samo ekoloki zdrav ekonomski razvoj, koji uva postojee resurse za budue generacije, ve obuhvata i uravnoteen prostorni razvoj. To posebno znai usaglaavanje socijalnih i ekonomskih zahtjeva prostornog razvoja neke oblast sa Dijagram 5: Trougao ciljeva: uravnoteen i odriv prostorni razvoj
14
njenim ekolokim i kulturnim funkcijama, doprinosei tako odrivom, i u veoj razmjeri, uravnoteenom teritorijalnom razvoju. uvajui regionalnu raznolikost, EU e, na takav nain, iz Ekonomske unije postepeno prerasti u Ekoloku i socijalnu uniju (vidjeti Dijagram 5). (18) To se ogleda u trouglu ciljeva koji povezuje tri sljedea osnovna cilja evropske politike: ekonomska i socijalna kohezija; ouvanje prirodnih resursa i kulturnog nasljea; i uravnoteenija konkurentnost evropske teritorije. Radi postizanja uravnoteenijeg prostornog razvoja, treba teiti ovim ciljevima, istovremeno u svim regijama EU, i uzeti u obzir njihovo uzajamno dejstvo. (19) Politike prostornog razvoja promoviu odrivi razvoj EU kroz uravnoteenu prostornu strukturu. Jo 1994, ministri odgovorni za prostorno planiranje usvojili su tri politike smjernice prostornog razvoja EU11: razvoj uravnoteenog i policentrinog urbanog sistema i novog odnosa urbana-ruralna sredina; obezbjeenje jednakog pristupa infrastrukturi i znanju; i odrivi razvoj,racionalno upravljanje i zatita prirodnog i kulturnog nasljea. Evropske institucije i vlada i administrativne vlasti na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou treba da tee ostvarenju ciljeva sadranih u ESDP-u. (20) Jaanje strukturno slabijih oblasti EU i poboljanje, van nacionalnih granica, ivotnih i radnih uslova u oblastima koje se nalaze na razliitim nivoima razvoja, predstavljaju veliki izazov. Potrebno je usaglasiti ciljeve razvoja, ravnotee i zatite. Politika usmjerena samo na ravnoteu dovela bi do slabljenja ekonomski razvijenijih regija, poveavajui, istovremeno, zavisnosti manje razvijenih regija. Sam razvoj bi doveo do poveanja regionalnih dispariteta. S druge strane, pretjerano naglaavanje zatite ili ouvanja prostornih struktura nosi rizik stagnacije koji bi mogao usporiti trendove modernizacije. Isticanje ciljeva i njihove
meuzavisnosti u skladu sa lokalnim stanjem jedini je mogui nain postizanja uravnoteenog i odrivog razvoja EU. (21) ESDP sadri viziju budue teritorije EU. Svojim ciljevima i smjernicama ona prua donosiocima odluka u dravnom i privatnom sektoru opti izvor preporuka za akcije koje imaju prostorni uticaj. Izvan toga, ona treba da bude pozitivan signal za iroko uee graana u politikoj raspravi o odlukama na evropskom nivou i njihovom uticaju na gradove i regije EU.
1.4 Poloaj ESDP-a

(22) Usvajanjem ESDP-a, drave lanice, u saradnji sa Evropskom komisijom, potvrdile su svoju odlunost da, slijedei evropsku integraciju, ouvaju raznolikost i postignu regionalno uravnoteeniji i odrivi razvoj EU. Ovakvu poziciju podravaju Evropski parlament /European Parliament, Komitet regija /Committee of the Regions i Ekonomski i socijalni komitet /Economic and Social Committee. Kao zakonski neobavezujui dokument, ESDP predstavlja politiki okvir za bolju saradnju izmeu sektorskih politika Zajednice, sa znaajnim prostornim uticajima izmeu drava lanica, njihovih regija i gradova. Ona je, prema tome, dosljedna politikim principima usvojenim 1994, a koji glase: prostorni razvoj moe, na odluujui nain, doprinijeti ostvarivanju cilja ekonomske i socijalne kohezije; postojee nadlenosti institucija zaduenih za politike Zajednice ostaju nepromijenjene. ESDP moe doprinijeti sprovoenju politika Zajednice koje imaju teritorijalni uticaj, neograniavajui odgovorne institucije u vrenju svojih dunosti; glavni cilj je postizanje odrivog i uravnoteenog razvoja; ESDP e biti pripremljena potujui postojee institucije i bie neobavezujua za drave lanice; potovae princip supsidijarnosti; svaka zemlja e je primjenjivati u zavisnosti u kojoj mjeri eli uzeti u obzir aspekte evropskog prostornog razvoja u svojim nacionalnim politikama12.
15
1.5 ESDP kao proces

(23) ESDP je rezultat intenzivnih razgovora o prostornom razvoju EU izmeu samih drava lanica i drava lanica i Evropske komisije. Belgijsko predsjednitvo predloilo je izradu ESDP-a13. Ministri odgovorni za prostorno planiranje dogovorili su se na Krfu14 o okviru i poetnim opcijama politike prostornog razvoja EU. Osnovni principi (koncepti) prostornog razvoja za razvoj naselja usvojeni su na Ministarskom sastanku u Lajpcigu15. Tokom kasnijeg francuskog16, panskog17 i italijanskog18 predsjedanja EU razraeni su vani scenariji i analize odgovarajue procjene prostornog razvoja. Od irskog predsjedanja, osnaen je potencijal Troika-e za pokretanje zajednikog djelovanja u okviru Odbora za prostorni razvoj /Committee on Spatial Development, kako bi se obezbijedila neprekidnost njegovog rada19. Holandsko predsjednotvo predstavilo je prvi nacrt ESDP-a, nakon ega je uslijedila opsena rasprava irom Evrope20. Predsjednitva Luksemburga21 i Ujedinjenog Kraljevstva22 stavila su naglasak na sprovoenje ili primjenu ESDP-a. Pored toga, tokom austrijskog predsjedavanja, intenziviran je dijalog sa pridruenim dravama23. (24) Kroz konsultacije na nacionalnom i evropskom nivou postignuto je iroko uee institucija i grupa odgovornih za prostorni razvoj. Na osnovu Prvog zvaninog nacrta ESDP-a/ First Ofcial Draft of the ESDP (Dokument iz Nordvika/ jun 1997), u petnaest drava lanica odrane su opsene konsultacije, u kojima su uestvovale centralne vlade, regije i socijalne grupe. Pored toga, Evropska komisija odrala je niz javnih seminara, zajedno sa dravama lanicama, o kljunim pitanjima ESDP-a. Miljenja Evropskih institucija Evropski parlament/ European Parliament24, Komitet regija /Committee of the Regions25, Ekonomski i socijalni komitet /Economic and Social Committee26 i meuservisne konsultacije Evropske komisije takoe su dali znaajan doprinos ESDP-u. ESDP je, prema tome, rezultat procesa javne rasprave koja se odvijala irom Evrope.
(25) Politiki ciljevi i opcije, predloeni u ESDP-u, imaju za cilj usmjeravanje prostornog razvoja prostorne strukture petnaest drava lanica. Razmatranje tekuih prostornih uslova u ranoj fazi, i odgovarajua procjena uticaja koje sektorske odluke u planiranju mogu imati na razvoj gradova i regija su trajan proces. Poput ostalih dokumenata, planova i programa usmjerenih ka daljoj promociji prostornog razvoja, Evropska perspektiva prostornog razvoja mora, prema tome, periodino biti revidirana. Proirenje EU i drugi politiki dogaaji (na primjer, intenziviranje dijaloga sa zemljama koje se granie sa Sredozemljem), imae veliki uticaj na budui prostorni razvoj Evrope. Prilikom revizije ESDP-a, glavni fokus vjerovatno e biti stavljen na proirenje EU i pitanja prostornog razvoja vezana za to proirenje. (26) Prilikom primjene ESDP-a, drave lanice moraju tijesno saraivati jedna sa drugom, kao i sa Evropskom komisijom. Provoenje ciljeva i opcija sadranih u Poglavlju 3 u konkretne politike akcije odvijae se postepeno. Polazni predlozi za primjenu ESDP-a od strane razliitih aktera na razliitim nivoima dati su u Poglavlju 4. Neke mjere i projekti moi e se provoditi odmah nakon usvajanja ESDPa. Ostale opcije i predlozi zahtijevaju dalju raspravu i doradu na evropskom nivou. One naroito obuhvataju razmjenu iskustva i nadgledanje i procjenu prostornih razvoja. Nakon usvajanja ESDP-a, morae se nastaviti rasprava o buduoj orijentaciji politike prostornog razvoja u Evropi, u okviru Odbora za prostorno planiranje.
16
Uticaj politika Zajednice na teritoriju EU

o EZ), cilj ekonomske i socijalne kohezije (lan 130 Ugovora o EZ) i zatite ivotne sredine (lan 130 r-t Ugovora o EZ). Ugovor iz Amsterdama /Amsterdam Treaty, zakljuen 2. oktobra 1997, istie harmonian, uravnoteen i odrivi razvoj kao jedan od osnovnih ciljeva Evropske zajednice. Promocija socijalne i teritorijalne kohezije spada u zadatke Zajednice i drava lanica, u okviru njihovih pojedinanih nadlenosti. lan 2 Ugovora iz Amsterdama istie zatitu ivotne sredine i poboljanje njenog kvaliteta kao zadatke Zajednice. (30) Zajednika poljoprivredna politika (CAP) i Strukturni i kohezioni fondovi /Structural and Cohesion Funds predstavljaju, sa nansijske take gledita, najvanije politike mjere EU (vidjeti Dijagram 6). Godine 1997, za ove dvije oblasti izdvojeno je 83% od 80,2 milijardi ECU-a budeta EU.27 (31) U veini sluajeva, ciljevi politika EU onako kako su denisani u Ugovorima nemaju prostorni karakter. Ipak, oni imaju znaajan uticaj na teritoriju EU. Prostorni uticaj zavisi od specine metode intervencije bilo da je nansijske (npr. podrka dohotka, regionalne i horizontalne strukturne mjere, sektorske mjere, kao to je nansiranje istraivakih programa), Dijagram 6: Budet EU za 1997.
2.1 Rastui znaaj politika EU koje imaju prostorni uticaj

(27) Uzastopni Ugovori (Jedinstveni evropski akt /Single European Act, Ugovori iz Mastrihta i Amsterdama /Maastricht and Amsterdam Treaties), doveli su do teritorijalno vanih sektorskih politika EU koje imaju snaniji uticaj na razradu i sprovoenje nacionalnih i regionalnih politika prostornog razvoja, a samim tim, i na prostorni razvoj EU. U tom kontekstu, prostorni uticaj ili od regionalnog znaaja znai da mjere Zajednice utiu na izmjenu prostorne strukture i potencijala u ekonomiji i drutvu, i, na taj nain, mijenjaju obrasce korienja zemljita i pejzae. Pored toga, ove mjere mogu uticati na konkurentnu poziciju ili prostorni znaaj nekog grada ili regije u okviru evropskog ekonomskog sistema i obrasca naselja. (28) Najznaajnija poglavlja ugovora koja obezbjeuju Evropskoj komisiji osnovu za djelovanje u oblasti prostornog razvoja EU su: Politika konkurencije Zajednice/ Community Competition Policy; Transevropske mree (TEN)/ Trans-European Networks; Strukturni fondovi /Structural Funds; Zajednika poljoprivredna politika (CAP)/Common Agricultural Policy; Ekoloka politika /Environment Policy; Politika istraivanja, tehnologije i razvoja (RTD)/ Research, Technology and Development; Kreditne aktivnosti Evropske investicione banke/ European Investment Bank. (29) Posebana vanost pridaje se strukturnim fondovima, transevropskim mreama i politici zatite ivotne sredine jer oni imaju najdirektniji uticaj na razvojne aktivnosti unutar evropskih regija. Koncepti prostornog razvoja sadrani u Ugovoru o Evropskoj uniji/ Treaty on European Union, od 7 februara 1992, postavili su (naroito) cilj kohezije, kao i cilj poveanja nadlenosti, posebno transevropskih mrea (lan 129b Ugovora
17
zakonodavne (npr. pravila konkurencije, liberalizacija trita, zakonodavstvo u oblasti zatite ivotne sredine, trini instrumenti) ili planerske (npr. Transevropske transportne i energetske mree) prirode. Direktive EU u oblasti planiranja, kao to je direktiva za osnivanje povezane bioloke mree, ima uticaj na korienje zemljita. Pored toga, veliki broj politika Zajednice direktno utiu na ponaanje ekonomskih aktera. Osim toga, njihove aktivnosti djelimino odreuju trine sile, na koje, sa svoje strane, utie jedinstveno trite /Single Market. S obzirom na raznovrsnost metoda intervencije koje politike Zajednice koriste, teko je procijeniti prostorni uticaj. ESDP moe biti polazna osnova te procjene.
dravna pomo, u sutini, nije saglasna sa zajednikim tritem, ona ipak prihvata opravdanost odreenih kategorija pomoi u izuzetnim prilikama. Jedna od takvih kategorija je dravna pomo koja potpomae ekonomski razvoj ili preorijentisanje regija kojima se pomae. U cilju poboljanja povezanosti politike dravne pomoi i cilja ekonomske i socijalne kohezije, Komisija, posljednjih godina, nastoji usmjeriti dravnu pomo u nerazvijenije regije i odrati razliit intenzitet pomoi regijama kako bi omoguila onim slabije razvijenim da nadoknade svoje strukturne nedostatke. 2.2.2 Transevropske mree (TEN) (36) Ugovorom o EU, Zajednica je obavezna da doprinese organizaciji i razvoju Transevropskih mrea (TENs) u oblastima transporta, telekomunikacija i infrastrukture za snabdijevanje energijom. Ovaj zadatak treba, naroito, da slui komunitarnim ciljevima neometanog funkcionisanja jedinstvenog trita i jaanja ekonomske i socijalne kohezije. U cilju ostvarenja tog zadatka, potrebno je poveati povezanost nacionalnih mrea, i poboljati pristup mreama, i to putem povezivanja ostrvskih, zatvorenih i perifernih oblasti sa centralnim oblastima. (37) TEN-transportne mjere su najvanije za politiku prostornog razvoja, kao i u nansijskom pogledu. One su usredsreene na dobro funkcionisanje i odrivost transportnog sistema. Koncepti razvoja mrea sadrani su u smjernicama Zajednice. Oni obuhvataju razliite mree transportne infrastrukture, sisteme upravljanja saobraajem, i sisteme za pozicioniranje i navigaciju. Na TENtransportne mjere odlazi vie od 80% ukupnog TEN budeta. Veliki dio ulaganja u TEN transport (oko 25% 1996/97) trenutno je skoncentrisan na brze eljeznike linije, koje esto povezuju glavne gradske oblasti (vidjeti Mapu 2). Gradovi smjeteni blizu stanica brzih transportnih linija, kao i oni do sada relativno slabo povezani, imae najvie koristi od ovih ulaganja. Pored toga, u podrujima gdje postoji veliki obim drumskog saobraaja na duge relacije, brze linije bi mogle podstai prebacivanje velikog dijela tog saobraaja na eljeznice, pomaui, na
2.2 Politike EU koje imaju prostorni uticaj

2.2.1 Politika konkurencije Zajednice (32) Politika konkurencije je glavni inilac integracije pojedinanih nacionalnih trita u zajedniko evropsko trite. Na nivou Zajednice utvren je niz pravila. Ona slue kako bi se izbjegli monopol i zloupotreba od strane trino dominantnih preduzea, kontrolisalo spajanje i preuzimanje preduzea i obezbijedio okvir za dravnu pomo. (33) Mjere konkurencije imaju uticaj na geografsku distribuciju ekonomskih aktivnosti i na obrasce trgovine irom EU. Na primjer, liberalizacija trita moe poveati konkurenciju izmeu gradova i regija, esto u korist oblasti sa boljim poloajem. (34) Politika Komisije prepoznaje potrebu za intervencijom u cilju ostvarivanja ravnotee izmeu konkurencije i ciljeva opteg interesa. Na primjer, liberalizaciju trita telekoma i pote prate odredbe koje obezbjeuju osnovne univerzalne usluge u svim regijama. (35) Politika dravne pomoi Zajednice ima izrazitu prostornu dimenziju. Iako se zasniva na principu da
18
Mapa 2: 14 prioritetnih projekata u okviru Transevropske transportne mree
taj nain, smanjenje zakrenosti puteva i poboljanje kvaliteta ivotne sredine. Zaista, poveanje obima saobraaja, naroito u putnim i vazdunim mreama, teti konkurentnosti nekih centralnih podruja EU. Postaje sve jasnije da porast saobraaja nije mogue vie regulisati samo proirenjem putne infrastrukture. Politika prostornog razvija i mjere urbanog razvoja treba da odigraju znaajnu ulogu u vrenju uticaja na ponaanje lokalne ekonomije i stanovnitva da bi se poboljali uslovi za prelazak sa drumskog na ekoloki nekodljive vidove saobraaja, lokalni javni prevoz, upotrebu bicikala ili pjeaenje. Takoe su potrebne raznovrsne inicijative u oblasti saobraaja na duge relacije, poveavajui naroito prelazak na eljezniki, unutranji vodeni i obalski i pomorski saobraaj. (38) Moderna telekomunikaciona tehnologija i usluge pruaju mogunost za podravanje razvoja rural-
nih ili nepristupanih regija. One mogu pomoi u prevazilaenju prostornih ogranienja i poboljanju ivotnih uslova, kao i lokalnih uslova za ekonomsku djelatnost, posredstvom rada putem TV-a, uenja na daljinu i teleopinga. Promocija novih inovativnih telekomunikacionih usluga i sredstava jedan je od ciljeva transevropskih mrea, za koje se vjeruje da e imati uticaj na prostorni razvoj. Poetni znaci liberalizacije, meutim, pokazuju da konkurencija i komercijalna upotreba usmjeravaju investicije ka podrujima velike potranje, jer izgleda da najvie obeavaju. Udaljenijim regijama sa neznatnim trinim potencijalom prijeti opasnost daljeg propadanja. Inicijative Zajednice kreirane su tako da obezbijede dostupnost univerzalnih usluga po pristupanim cijenama, kako bi se zaustavio taj trend. Meutim, dostupnost informacionih i komunikacionih tehnologija sama po sebi nije dovoljna za ostvarivanje pozitivnog regionalnog
19
razvoja. Ostali preduslovi obuhvataju, na primjer, stepen obrazovanja i obuenosti, ili poveanje svijesti graana o potencijalima informacionog drutva. I pored znatnog napretka tokom posljednjih godina, jo uvijek postoje prostorne razlike u oblasti telekomunikacija izmeu regija u sredinjim dravama lanicama i kohezionih drava, kao i unutar samih drava lanica. (39) TEN mjere u energetskom sektoru utiu na prostornu organizaciju kroz dva glavna mehanizma: proizvodnja i prenos energije utiu na upotrebu zemljita, dok distribucija energije i tehnologije njene potronje utiu na organizaciju teritorije preko uslovljavanja promjene ponaanja potroaa. to se tie transevropskih mrea za elektrinu energiju i gas, postavljanje vodova ili izgradnja elektrana, na primjer, imaju presudan uticaj na lokalno planiranje. To moe izazvati tekoe vezane za sloene procedure dobijanja odobrenja, razliita tehnika i ekoloka ogranienja i prihvatanje od strane stanovnitva. Osim toga, mree za snabdijevanje gasom zahtijevaju znaajne lokalne skladine kapacitete, obino u podzemnim skladinim postrojenjima ija lokacija mora biti u skladu sa geolokim kriterijumima, to ograniava raspoloive opcije za prostorni razvoj. Izuzetno obeavajue, iz perspektive prostornog razvoja, su obnovljive energije (one ine, u prosjeku, 6% ukupne potronje energije EU). S jedne strane, one doprinose smanjenju uticaja energetskog sektora na ivotnu sredinu. S druge strane, podravaju decentralizaciju elektrosistema i lokalno primjenjiva rjeenja, manje ili vie nezavisna od distributivne mree, jaajui na taj nain eksibilnost sistema i ekonomino elektro-snabdijevanje udaljenih podruja. 2.2.3 Strukturni fondovi (40) Strukturni fondovi i naroito Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF) /European Regional Development Fund slijede cilj ekonomske i socijalne kohezije (izmjerene tradicionalnim makroekonomskim pokazateljima). Prvi izvjetaj o ekonomskoj i socijalnoj koheziji iznio je zakljuak da dispariteti izmeu drava
lanica pokazuju tendenciju smanjenja, ali da, u isto vrijeme, raste regionalna koncentracija ekonomskih aktivnosti. To je povezano sa nedostatkom mehanizama prostorne usklaenosti. Oni bi mogli znaajno doprinijeti uravnoteenijoj raspodjeli ekonomskih aktivnosti. Iz tog razloga, pored tradicionalnih subvencija, prostorne tipologije se sve vie koriste kao okvir intervencija Fondova (na primjer, urbane oblasti). (41) Priblino 30-40% subvencija iz regionalnog fonda u podrujima obuhvaenim Ciljem 128 dodjeljuje se urbanim oblastima. Mjere u podrujima obuhvaenim Ciljem 229 esto su urbane prirode u mnogim dravama lanicama. Od meusektorskih mjera se oekuje da suzbiju koncentraciju socijalnih problema, oteenje ivotne sredine, kriminal i propadanje ekonomije u izvjesnim urbanim oblastima. Meutim, urbani problemi ne mogu se rjeavati izolovano. Umjesto toga, potrebne su mjere koje posmatraju urbane centre kao djelove ire (regionalne) teritorije. Potrebno je dalje razvijati ovaj integrisani pristup u sljedeoj fazi strukturnih intervencija. (42) Programski zasnovan sistem strukturnih fondova prua mogunost za donoenje integrisanih planova razvoja. Na taj nain mogu se bolje valorizovati mogunosti politike prostornog razvoja. Daljem jaanju integrisanog pristupa doprinosi princip partnerstva, koji mobilie, u skladu sa nacionalnih propisima i tekuom praksom, sve relevantne regionalne uesnike u procesu donoenja odluka. Time se poboljava usklaenost direktnih promotivnih mjera i neodgovarajuih projekata. (43) Obalska podruja prepoznata su kao podruja koja zasluuju posebnu panju, jer su, dijelom, izloena intenzivnim pritiscima i sukobima konkurentskih korisnika zemljita. Integracija Finansijskih instrumenata za upravljanje ribarstvom (FIFG)/Financial Instrument for Fishery Guidance u Strukturalne fondove i dodatna prikladnost Zavisnih podruja ribarstva (FDAs)/ Fishery Dependent Areas za nansiranje od strane regionalnog fonda, oznaavaju osnovnu evoluciju iz sektorske politike u integrisanu politiku za obalska
20
podruja. Danas, vie od 50 % nansijskih resursa na raspolaganju FIFG-u posveeni su strukturalnim mjerama u kohezionim zemljama. Pored toga, inicijativa Zajednice pod nazivom PESCA aktivno doprinosi preusmjeravanju ljudi i preduzea iz Zavisnih oblasti ribarstva (FDAs) ka novim aktivnostima i obogaivanju strukture FDAs-a (restrukturiranjem luka u primorska podruja gdje se odvijaju raznovrsne aktivnosti, povezivanjem ribarstva ili morske privrede sa turizmom, itd.). (44) Inicijative Zajednice takoe doprinose ciljevima strukturne politike. Sa take gledita prostornog razvoja, inicijativa Zajednice pod nazivom INTERREG predstavlja najvaniju mjeru strukturnih fondova, jer obezbjeuje integrisani pristup prostornom razvoju. Prioritet nije dat pojedinanim sektorima, kao to su brodogradnja, rudarstvo ili tekstilna industrija, ve odnosu izmeu faktora koji utiu na teritorijalnu organizaciju u integrisanom razvojnom pristupu u pograninim regijama i veim transnacionalnim podrujima koja meusobno sarauju. 2.2.4 Zajednika poljoprivredna politika (45) Zajedniku poljoprivrednu politiku (CAP) prvenstveno donosi sektor po sektor u cilju unapreivanja produktivnosti poljoprivrede. Nakon reformi provedenih 1992, nansijska pomo je dodjeljivana u zamjenu za poljoprivredno zemljite, to je imalo za rezultat da je izmeu 1993. i 1994. odvojeno oko 6 miliona hektara poljoprivrednog zemljita. Ova inicijativa je naroito doprinijela poljoprivrednim prihodima u podrujima EU koje su i ranije intenzivno obraivana, jer su plaeni iznosi bili u nivou rekordnih zarada. Podruja koja nisu tako intenzivno obraivana bila su u nepovoljnijem poloaju dovodei do poveanja raskoraka razvijenosti izmeu pojedinanih poljoprivrednih regija. (46) Studije o prostornom uticaju CAP-a na prihode, trite rada, infrastrukturu i prirodne resurse otkrivaju blizak i specian odnos izmeu poljoprivrede i sela. U tom pogledu, CAP odreuje razvoj mnogih ruralnih
oblasti. Njen uticaj varira u velikoj mjeri od regije do regije, u zavisnosti od specinih ekolokih, kulturnih, i socio-ekonomskih uslova i djelimino od vrsta proizvodnje i organizacije trita. (47) Intenziviranje, koncentracija i specijalizacija poljoprivredne proizvodnje takoe imaju negativne uticaje na prostorni razvoj: na primjer, jednolini pejzai, naputanje tradicionalnih metoda upravljanja, korienje velikih povrina movarnog zemljita, tresetita i prirodnih divljih panjaka, zagaenje podzemnih voda putem poveane upotrebe pesticida i ubriva, i smanjenje bioloke raznovrsnosti. Ve skoro dvije decenije ine se napori da se poljoprivredna politika integrie u iri ekonomski i socijalni kontekst ruralnih oblasti. Iskustvo pokazuje da proirenje poljoprivrede na aktivnosti kao to su razvoj i prodaja proizvoda visokog kvaliteta na tritu, poljoprivredni turizam i investicioni projekti vezani za okolinu, koji su do sada bili marginalni, mogu otvoriti nove izglede i mogunosti. (48) Glavni dio reforme iz 1992. odnosio se na ekoloki aspekt poljoprivrede. Mnogi primjeri pokazuju da su programi usmjereni na smanjenje intenziteta uzgajanja ivotinja i poveanje upotrebe ekoloki nekodljivih poljoprivrednih metoda popravili ekoloku situaciju i donijeli nansijsku korist. Meutim, ovakvi programi ine samo 3% budeta CAP-a. Trenutno, samo 1% teritorije obrauje se na ekoloki nain; od toga 75% dobija pomo EU. (49) Sljedei razlog zato je bolja usklaenost razliitih oblasti politike neophodna za razvoj ruralnih oblasti jeste taj to e proirenje EU i nastavak razgovora o svjetskoj trgovini vjerovatno dovesti do vee konkurencije na globalnim tritima, poveavajui na taj nain pritisak da se intenzivira proizvodnja u odreenim regijama. To bi moglo imati velike negativne posljedice na okolinu. S druge strane, poljoprivredna djelatnost u ekonomski nerazvijenim ruralnim oblastima i dalje e biti izloena ekonomskom pritisku, poveavajui tako potrebu za boljim strategijama prostornog razvoja (ukljuujui upravljanje ivotnom sredinom).
21
2.2.5 Ekoloka politika (50) Ugovor iz Amsterdama dalje je naglasio znaaj ekolokih pitanja i potrebu da se zahtjevi za zatitu ivotne sredine integriu u sprovoenje politika i aktivnosti Zajednice, posveujui posebnu panju promociji odrivog razvoja. (51) Zadaci ekoloke politike Zajednice sadre odredbe koje posebno naglaavaju veze sa prostornim razvojem i, naroito, upotrebom zemljita. Na primjer, proglaavanje zatienih oblasti irom EU ima za cilj podsticanje sloenog sistema biotopa koji funkcionie pod nazivom Natura 2000. Ovaj sistem sastoji se od stanita za zatitu ptica i vrsta koje treba zatititi, vodei rauna o socio-ekonomskim i regionalnim zahtjevima, iji je cilj ouvanje odreenih vrsta prirodnih podruja i specinih raznovrsnosti, kao i obnavljanje fonda ore i faune. Direktiva EZ o nitratima /EC Nitrate Directive30 ima za cilj smanjenje postojeeg zagaenja nitratima poljoprivrednog zemljita i speavanje daljeg zagaenja podzemnih voda. (52) Mnoge druge aktivnosti Zajednice imaju indirektni uticaj na korienje zemljita i prostorni razvoj, kao to su: Direktiva 85/337/EEC (Evropske ekonomske zajednice), koja propisuje sprovoenje i objavljivanje studija ekolokih uticaja velikih projekata; denicija drugih direktiva koje utvruju standarde kvaliteta za podruja bliska prirodnom okruenju; i propisi iji je cilj smanjenje emisije tetnih gasova. (53) Osim toga, Komisija je 1996. pokrenula Probni program integrisanog upravljanja primorskim podrujem (ICZM) koji promovie odrivo upravljanje kroz saradnju i integrisano planiranje, ukljuujui sve relevantne uesnike na odgovarajuem geografskom nivou. Ovaj program predstavlja prvi pokuaj na nivou Zajednice da se slijedi integrisani teritorijalni pristup i deniu preporuke za evropsku strategiju integrisanog upravljanja primorskim podrujem31. (54) Tokom godina, ekoloka politika Zajednice posveuje sve veu panju razvoju urbanih oblasti
donosei zakonske propise o otpadu i tretiranju vode, buci i zagaenju vazduha. Na primjer, nacionalni zakoni i metode planiranja upotrebe zemljita esto sadre odredbe o ogranienju buke, utiui tako na razvoj novih infrastruktura. Slino tome, ogranienja koncentracije zagaivaa vazduha mogu imati direktne uticaje na urbani razvoj i industrijska podruja. (55) Zahtjevi ekoloke politike postaju vaan faktor prilikom osnivanja ili promjene mjesta preduzea. Odredbe Zajednice mogu imati, za odreene drave lanice, dublje znaenje, kako sa ekoloke tako i sa ekonomske take gledita. 2.2.6 Politika istraivanja i tehnolokog razvoja (RTD) (56) Organizovana oko viegodinjeg Okvirnog programa /Framework Programme, sastavljenog iz razliitih RTD i probnih programa, RTD politika Zajednice promovie saradnju sa i izmeu preduzea, istraivakih centara i univerziteta u cilju jaanja naunih i tehnolokih osnova industrije i njene konkurentnosti na svjetskoj sceni. Ona takoe ima za cilj saradnju sa treim zemljama i meunarodnim organizacijama, irenje i primjenu rezultata RTD politike i stimulisanje usavravanja i razmjene istraivaa unutar Zajednice. (57) Projekti se biraju bez obzira na regionalne kriterijume, a regionalna raspodjela sredstava zavisi od geografske rasprostranjenosti vrhunskih istraivakih i tehnolokih institucija u gradovima i regijama unutar EU. Ipak, bilo bi prerano iz ovoga zakljuiti da politika Zajednice u pogledu RTD-a zanemaruje slabije razvijene regije i da se usredsreuje samo na visokorazvijene regije sa jakim ekonomijama, u kojima se moe nai veina institucija koje primaju pomo. Na primjer, tokom posljednjih 15 godina, osnovan je i nansiran izuzetno veliki broj institucija u nerazvijenijim regijama Unije. Osim toga, inicijative za usavravanje i razmjenu istraivaa u nerazvijenim regijama pruaju vee mogunosti saradnje sa regijama koje imaju razliite istraivake centre. Pored toga, specini
22
projekti petog Okvirnog programa koncentriu se na istraivanje u oblastima koje su vane za prostorni razvoj, kao to su grad sjutranjice i kulturno nasljee, odrivo upravljanje poljoprivredom, ribarstvom i umarstvom, ukljuujui integrisani razvoj ruralnih oblasti, ili odrivo upravljanje i kvalitet vode da pomenemo samo neke od njih. (58) Nova struktura petog Okvirnog programa bolje e potpomoi razvoj i sprovoenje razliitih politika Zajednice, ukljuujui i one koje imaju izrazitu teritorijalnu dimenziju. Strukturno slabije regije mogu, takoe, biti ciljna grupa politike istraivanja, tehnologije i razvoja Zajednice. Iskustvo pokazuje (kao na primjer u kotskoj ili oblasti Lnder u Njemakoj) da ak i ekonomski slabe regije mogu privui istraivake i tehnoloke centre i zadrati ih tamo. Ipak, to zahtijeva tijesnu saradnju izmeu lokalnih, regionalnih i nacionalnih aktera, zajedno sa ciljnim regionalnim/ gradskim trinim inicijativama. ESDP ovdje moe posluiti kao okvir za odgovarajuu saradnju. 2.2.7 Kreditne aktivnosti Evropske investicione banke (59) Posljednjih godina, Zajednica sve vie pokree programe strukturne promocije izvan svog budeta, i to davanjem kredita posredstvom razliitih institucija EZ. Evropska investiciona banka (EIB) /European Investment Bank u tome igra kljunu ulogu. Sa istim iznosom sredstava, krediti mogu pokriti vei broj ciljnih grupa nego grantovi. S obzirom da krediti imaju vei podsticajni uticaj, mogue je promovisati vei broj investicionih projekata. Doprinosi od strane korisnika kredita u obliku plaanja kamata i otplate kredita takoe poveavaju njegovu ekasnost u pogledu ekonomske politike. Konano, krediti se mogu koristiti za dugorone, naroito infrastrukturne, projekte. Finansiranje ovih projekata putem kredita ima nansijsku korist rasta unutar ire ekonomije to se moe upotrijebiti za plaanje kamate ili otplatu kredita u obliku veih poreskih prihoda. Glavni cilj EIB je promocija izgradnje infrastrukture i poveanja investicija u nerazvijenijim regijama EU. Iz tog razloga,
krediti mogu na znaajan nain doprinijeti voenju budueg proirenja EU na istok, kroz modernizaciju prostorne strukture. Niskokamatni krediti EIB u okviru Zajednice iznosili su 84 milijarde ECU-a u periodu od 1991. do 1995, to ini oko 90% iznosa ukupno odobrenih kredita.
2.3 Za bolju prostornu povezanost politika Zajednice

(60) Iako veina politika Zajednice nemaju neposredan prostorni karakter, one se oslanjaju na izvjestan broj prostornih koncepata, koji se mogu podijeliti na sljedei nain: Odreivanje granica podruja kvalikovanih za primanje nansijske pomoi i utvrivanje stopa pomoi Ova podruja odreuju intervencije prostornih strukturnih politika kao i mogunost nacionalne nansijske pomoi u regionalne svrhe; kao to su, na primjer, kvalikovana podruja pod regionalnim fondom. Poboljanje infrastrukture Neke politike Zajednice interveniu nansiranjem infrastruktura koje vre direktan uticaj na teritoriju. To je sluaj, na primjer, sa Transevropskim mreama, naroito u sektorima transporta i energije, kako u aspektima njihove linearne (npr. autoputevi, elekrini vodovi) tako i infrastrukture vezane za poloaj (npr. centri za transport robe, elektrane). Upotreba prostornih kategorija Izvjestan broj politika Zajednice koriste prostorne kategorije, na primjer, u sprovoenju zakonskih propisa iz oblasti zatite ivotne sredine (npr. podruja izabrana radi zatite odreenih stanita i vrsta ore i faune u okviru mree Natura 2000), prilikom dodjele specine pomoi (npr. planinske regije iju poljoprivredu takoe potpomau specine direktive; i ostrva prema lanu 130a Ugovora iz Amsterdama), ili za denisanje odreenih stavki Petog okvirnog programa za istraivanje, tehnologiju i razvoj.
23
Razvoj funkcionalnih sadejstava Neke politike Zajednice uzimaju u obzir prostorne elemente u cilju uspostavljanja funkcionalnih meuzavisnosti i isticanja sadejstava. Tako, istraivanje u oblasti transporta razmatra uzajamno dejstvo korienja teritorije i potranje saobraaja ili zahtjeva odrive mobilnosti u pogledu izbora vidova transporta. Regionalna politika nastoji promovisati regionalne inovativne strategije u skladu sa lokalnim potrebama; energetska politika bavi se upotrebom solarne energije u skladu sa ciljevima urbanizma. Integrisani pristupi prostornog razvoja Pored toga to priznaju funkcionalna meudejstva i sadejstava koja mogu nastati kao njihov rezultat, neke aktivnosti Zajednice usmjerne su na razvijanje integrisanih i multisektorskih pristupa sa snanom prostornom dimenzijom. Ovo vai za inicijativu Zajednice za Transnacionalnu saradnju u oblasti prostornog razvoja (INTERREG II C); politiku integrisanog prostornog razvoja ruralnih oblasti (LEADER); i Probni program integrisanog upravljanja primorskim podrujem (ICZM)/ Demonstration Programme on Integrated Coastal Zone Management. Meutim, ovi ambiciozni integrisani razvojni pristupi jo uvijek su dosta rijetki. (61) Lokalne zajednice i regije u razliitoj mjeri osjeaju koristi djelovanja regionalno znaajnih politika koje sprovodi EU kao i drave lanice u skladu sa obavezujuim propisima Zajednice.
Prostorni uticaji politika Zajednice ne dopunjuju se automatski, u skladu sa uravnoteenijim regionalnim razvojem. Niti se one automatski podudaraju sa razvojnim konceptima regija i gradova. Bez procesa uzajamnog usaglaavanja, one mogu nenamjerno pogorati disparitete regionalnog razvoja ukoliko se usmjere samo na specine sektorske ciljeve. (62) Drave lanice i Komisija posmatraju ESDP kao instrument koji moe pomoi da se pobolja usklaenost politika Zajednice. Aurnije razmatranje ciljeva i opcija politike prilikom formulacije i procjene sektorskih politika Zajednice imae pozitivan uticaj na razvoj lokalnih entiteta i regija. Ukoliko su, sa druge strane, lokalne i regionalne vlasti svjesne prostornih uticaja odluka na nivou EU vezanih za sektorsku politiku, moi e bolje odgovoriti na njih. (63) Zbog toga je neophodno na vrijeme razmotriti regionalno razliite uticaje sektorskih politika EU. Ostvarivanje ciljeva prostornog razvoja unutar EU ne zavisi samo od koliine raspoloivih nansijskih sredstava, ve i od stepena rane saradnje prostorno vanih sektorskih politika. U tom pogledu, neophodno je razviti mehanizme za jaanje saradnje unutar sektora Evropske komisije, kako bi se obezbijedila prostorna povezanosti intervencija. Osim toga, Komisija mora sprovesti sistematsko istraivanje i procjenu prostornih uticaja tekuih politika EU.
Ciljevi i opcije politike za teritoriju EU

gracija radi postizanja odrivog i, time, teritorijalno uravnoteenog razvoja EU. (65) U tu svrhu, sve ukljuene vlasti i vladine agencije mogu razmotriti ciljeve i opcije politike prostornog razvoja iznijete u narednim poglavljima. Ukljuivanje ovih ciljeva i opcija u prostorno znaajne sektorske politike na komunitarnom, nacionalnim, regionalnim i lokalnim nivoima, moe obezbijediti, pored spovoenja sektor-
3.1 Prostorna orijentacija politika

(64) Usljed razvojnih dispariteta i naina na koji politike Zajednice utiu na pojedinane regije, lokalne zajednice i regije EU ne pretvaraju se automatski u regionalno uravnoteenu teritoriju, po osnivanju EMU. Zato je vanije prihvatiti prostorno izdiferencirane mjere i mogunosti koje prua evropska inte-
24
skih ciljeva, razmatranje smjernica prostornog razvoja teritorije EU u ranoj fazi politikog procesa. Te smjernice prostornog razvoja su: Razvoj policentrinog i uravnoteenog urbanog sistema i jaanje partnerstva izmeu urbanih i ruralnih oblasti. To podrazumijeva prevazilaenje zastarjelog dualizma izmeu grada i sela. Promocija integrisanih transportnih i komunikacionih koncepata, koji potpomau policentrini razvoj teritorije EU i predstavljaju vaan preduslov integracije evropskih gradova i regija u EMU. Jednakost pristupa infrastrukturi i znanju treba ostvarivati postepeno. U tu svrhu moraju se pronai regionalno prilagoena rjeenja. Razvoj i ouvanje prirodnog i kulturnog nasljea kroz racionalno upravljanje. Ono doprinosi ouvanju i produbljivanju regionalnih identiteta, i odravanju prirodne i kulturne raznovrsnosti regija i gradova EU u eri globalizacije. (66) Razraeni su specini ciljevi i opcije politike za svaku od ove tri smjernice prostornog razvoja. Oni ne vae u istoj mjeri u svim podrujima EU. Da bi se ostvario uravnoteen i odriv razvoj, treba ih tumaiti u skladu sa ekonomskim, socijalnim i ekolokim uslovima odreenog podruja.
3.2 Policentrini prostorni razvoj i novi odnos urbana-ruralna sredina

3.2.1 Policentrini i uravnoteeni prostorni razvoj EU
(67) Ranijim proirenjima, i izgledima za budua proirenja, EU je dostigla veliinu i reznovrsnost koje zahtijevaju strategiju prostornog razvoja. Da bi se postigao regionalno uravnoteen razvoj, treba teiti konceptu policentrinog razvoja, jer EU postaje potpuno integrisana u globalnu ekonomiju. Primjena ovog koncepta moe pomoi da se izbjegne budua prekomjerna ekonomska i demografska koncentracija u centralnoj oblasti EU. Ekonomski potencijal svih regija EU moe se iskoristiti jedino kroz dalji razvoj policentrine evropske strukture naselja. Vea konkurentnost EU na globalnom nivou zahtijeva jau integraciju evropskih regija u globalnu ekonomiju. U tom kontekstu primorski karakter EU prua povoljne uslove za lokaciju. Stvaranje i proirenje nekoliko dinaminih integracionih zona globalne ekonomije obezbjeuje vaan instument za ubrzanje ekonomskog rasta i stvaranje novih radnih mjesta u EU, naroito u regijama koje se trenutno smatraju strukturno slabim (Podruja tekuih regionalnih fondova iz Ciljeva 1 i 6). (68) Trenutno, postoji samo jedna izrazito vea geografska zona globalne ekonomske integracije: centralna oblast EU, petougao ogranien metropolama
25
London, Pariz, Milano, Minhen i Hamburg. Ova zona prua snane globalne ekonomske funkcije i usluge, koje obezbjeuju visoku stopu prihoda i dobro razvijenu infrastrukturu. Pored toga, postoje neka izolovana ostrva koja ostvaruju znaajan rast (npr. Barselona, resund regija), gdje BDP jo uvijek nije dovoljno veliki da bi mogao znaajnije izmijeniti trenutni neuravnoteeni prostorni razvoj, u skladu sa osnovnim ciljevima ESDP-a. Ekonomsko-geografski poloaj EU razlikuje se, na primjer, od SAD-a, koje imaju nekoliko istaknutih zona ekonomske integracije na globalnom nivou: zapadna obala (Kalifornija), istona obala, jugozapad (Teksas), srednji zapad. (69) Trenutni prostorni trendovi u EU pokazuju dalju koncentraciju aktivnosti, naroito visokokvalitetnih i globalnih funkcija u centralnim oblastima EU i u nekoliko metropola. to se tie proirenja EU, dalja koncentracija prostornog razvoja u samo jednoj globalno istaknutoj, dinaminoj integracionoj zoni nee dovesti do smanjenja dispariteta izmeu centralnog dijela i sve vee periferije. Zbog toga je neophodna nova strategija prostornog razvoja. (70) Ranije politike mjere koje su uticale na prostorni razvoj imale su za cilj poboljanje veza izmeu periferije i centralnog podruja EU, kroz projekte u oblasti infrastrukture. Meutim, od politike se sada oekuje da obezbijedi novu perspektivu za periferne oblasti kroz policentrinije ureenje teritorije EU. Stvaranje nekoliko dinaminih zona globalne ekonomske integracije, rasporeenih irom teritorije EU, koje se sastoje od mree meunarodno dostupnih regija metropola i njihovog neposrednog zalea (gradovi i ruralne oblasti razliite veliine), imae glavnu ulogu u unapreenju prostorne ravnotee Evrope. Takoe, u regijama metropola i gradova smjetenih van centralne oblasti EU treba vie razmotriti globalne i visokokvalitetne usluge. (71) Perspektiva prostornog razvoja ograniena na policentrini razvoj pojedinanih regija metropola nije saglasna sa tradicijom ouvanja urbane i ruralne raznovrsnosti EU. Iz tog razloga, njen cilj mora biti
policentrina struktura naselja irom teritorije EU, sa stepenovanim rangiranjem gradova. To je osnovni preduslov uravnoteenog i odrivog razvoja lokalnih entiteta i regija i za ostvarivanje stvarne prostorne prednosti EU u odnosu na druge velike ekonomske regije u svijetu. (72) Prema tome, prostorno ekasne politike odluke i investicije, ukljuujui nansiranje iz strukturnih fondova, naroito u podrujima iz Cilja 1, moraju biti orijentisane ka modelu policentrinog razvoja. Da bi odgovarajue politike mjere obezbijedile visokoekasnu infrastrukturu na transnacionalnom, nacionalnom i regionalnom nivou, moraju pomagati i dopunjavati razvoj pojedinanih dinaminih zona integracije. (73) U cilju jaanja uravnoteene strukture naselja, potrebno je pronai metode i procedure koje e omoguiti gradovima i regijama da se dopunjuju i sarauju. Mogunosti za to su raznovrsne i u izvjesnoj mjeri su se pokazale uspjenim. Kao kod mrea gradova na regionalnom nivou, potreba za upotpunjavanjem saradnje odnosi se takoe na mree gradova na meuregionalnom, transnacionalnom ili ak nivou EU. Ciljevi i primijenjena rjeenja variraju u zavisnosti o lokalne ili regionalne situacije. (74) Promocija komplementarnosti izmeu gradova i regija znai istovremeno stvaranje prednosti i prevazilaenje ekonomske konkurencije izmeu njih. Meutim, komplementarnost ne treba da se koncentrie samo na ekonomsku konkurenciju, ve da se proiri na urbane funkcije, kao to su kultura, obrazovanje i znanje, i socijalna infrastruktura. Politika mora podsticati ekasnu saradnju izmeu gradova, zasnovanu na zajednikim interesima i predlozima svih uesnika. Prema tome, preduslov su dobrovoljna saradnja i jednaka prava partnera. (75) Gradovi su u stanju sve vee funkcionalne meuzavisnosti sa svojim ruralnim okruenjem. Ova meuzavisnost zahtijeva dobrovoljnu saradnju lokalnih vlasti izvan administrativnih granica, kako
26
bi cijela regija ojaala u pogledu konkurentnosti. Svi partneri koji uestvuju imaju koristi od toga. Mogua podruja saradnje su lokalni transport, upravljanje otpadom i odreivanje zajednikih stambenih ili industrijskih podruja. Kooperativne prekogranine mree gradova mogu obezbijediti uslove za prevazilaenje razvojnih nedostataka u pograninim podrujima. (76) Stvaranje mrea manjih gradova u slabije naseljenim i ekonomski nerazvijenijim regijama takoe je vano. U ovim podrujima, saradnja izmeu urbanih centara radi razvoja funkcionalne komplementarnosti moe biti jedina mogunost za stvaranje odrivih trita i ouvanje ekonomskih institucija i usluga koje gradovi ne bi mogli sami ostvariti. (77) Gradovi na relativnoj udaljenosti treba da sarauju putem mrea ilji je cilj rjeavanje zajednikih problema. Pored razmjene iskustva, treba takoe ostvarivati zajednike ciljeve i sprovoditi zajednike projekte. Primjeri saradnje obuhvataju upravljanje lokalnim saobraajem, urbanizam, saradnju izmeu univerziteta i istraivakih centara, upravljanje kulturnim nasljeem i istorijskim centrima gradova, i ukljuivanje novih doseljenika u urbano drutvo. (78) Saradnja izmeu gradova i regija preko spoljanjih granica EU prua izuzetnu mogunost jaanja politikih i ekonomskih odnosa sa susjednim regijama u sjevernoj, centralnoj i istonoj Evropi i Sredozemlju. Ona takoe promovie saradnju na strateki vanim infrastrukturnim i ekolokim projektima. (79) Opcije politike 1. Jaanje nekoliko veih zona globalne ekonomske integracije u EU, koje posjeduju visokokvalitetne, globalne funkcije i usluge, ukljuujui periferne oblasti, putem transnacionalnih strategija prostornog razvoja. 2. Jaanje policentrinog i uravnoteenijeg sistema regija metropola, grupa gradova i mrea gradova kroz tjenju saradnju strukturne politike i politike
Transevropskih mrea (TENs) i poboljanje veza izmeu meunarodnih/ nacionalnih i regionalnih/ lokalnih transportnih mrea. 3. Promocija integrisanih strategija prostornog razvoja grupa gradova u pojedinanim dravama lanicama, u okviru transnacionalne i prekogranine saradnje, ukljuujui odgovarajue ruralne oblasti i njihove vee i manje gradove. 4. Jaanje saradnje na odreenim temama iz oblasti prostornog razvoja kroz prekogranine i transnacionalne mree. 5. Promovisanje saradnje na regionalnom, prekograninom i transnacionalnom nivou; sa gradovima u dravama sjeverne, centralne i istone Evrope i sredozemne regije; jaanje veza sjever-jug u centralnoj i istonoj Evropi. 3.2.2 Dinamini, privlani i konkurentni gradovi i urbanizovane regije (80) Regije EU mogu biti konkurentne i time doprinijeti smanjenju nezaposlenosti u gradovima, naroito onim izvan globalnih zona integracije i regija metropola, samo pod uslovom da imaju dovoljno ekonomskog potencijala. Tu naroito spadaju takozvani gradovi kapije, koji obezbjeuju pristup teritoriji EU (velike pomorske luke, interkontinentalni aerodromi, gradovi u kojima se odravaju trgovaki sajmovi i izlobe, kulturni centri); i manji i vei gradovi koji su aktivni regionalni centri koji revitalizuju ruralne regije u opadanju. Gradovi kapije takoe obuhvataju regije metropola smjetene na periferiji, koje mogu koristiti specine prednosti, kao to su niska cijena radne snage ili specijalne veze sa ekonomskim centrima izvan Evrope i susjednim dravama ne-lanicama. (81) Mnogi manje dinamini gradovi EU imaju relativno usku ekonomsku osnovu kojom dominira jedan ekonomski sektor, ije propadanje ima negativan uticaj na cijelu regionalnu ekonomiju. Konkurentnost ovih gradova zavisi, prema tome, od politike proirenja njihove ekonomske osnove. Budui izgledi oblinjih ruralnih oblasti takoe se zasnivaju na konkurentnim
27
gradovima. Materijalno i socijalno dobrostanje u gradovima je, stoga, vaan faktor socijalnog, ekolokog i ekonomskog razvoja. Razvojne politike koje treba da ostvare ove ciljeve u velikoj mjeri zavise od lokalnih uslova. Sljedeih pet aspekata su posebno vani za odrivi razvoj gradova: kontrola zikog irenja gradova; mjeavina funkcija i socijalnih grupa (to naroito vai za velike gradove u kojima sve veem broju stanovnika prijeti opasnost od iskljuenja iz urbanog drutva); racionalno i ekonomino upravljanje urbanim ekosistemima (naroito vodom, energijom i otpadom); bolja dostupnost uz pomo razliitih vidova transporta koji ne samo da su ekasni ve i ekoloki nekodljivi; i ouvanje i razvoj prirodnog i kulturnog nasljea. (82) Odrivi urbani razvoj prua mnogobrojne mogunosti za globalno razmiljanje i lokalno djelovanje. Konferencije Ujedinjenih nacija u Riju i Istanbulu (Habitat II) stimulisale su globalne mjere koje treba sprovoditi na nacionalnim i lokalnim nivoima. Politike Zajednice i sve drave lanice moraju uzeti u razmatranje ovo pitanje. Opcije politike navedene u ovom poglavlju, koje se odnose na Agendu 21/ Agenda 2132 i Agendu o stanitima /Habitat Agenda33, najbolje se mogu sprovoditi uz pomo multisektorske, integrisane strategije urbanog razvoja. (83) Strategije i instrumenti koji pomau u ostvarivanju odrivog urbanog razvoja snano zavise od lokalnih, regionalnih i nacionalnih polaznih uslova gradova u dravama lanicama. Razmjena pozitivnih postupaka odrive urbane politike, koju su drave lanice pokrenule, prua zanimljiv pristup primjeni opcija politike ESDP-a34. Evropska komisija takoe je predstavila, u svom akcionom okviru, ciljeve politike i predloila mjere za urbane oblasti koje su saglasne sa ciljevima politike urbanog razvoja sadranim u ESDP-u35.
(84) Drave lanice i regionalne vlasti moraju teiti konceptu vrsto povezanog grada (grad kratkih razdaljina) kako bi bolje kontrolisale dalje irenje gradova. To obuhvata, na primjer, minimalno irenje u okviru paljive politike odreivanja poloaja i naseljavanja, kao u predgraima i mnogim primorskim podrujima. Kontrola irenja gradova mogua je jedino u regionalnom kontekstu. U tu svrhu potrebno je intenzivirati saradnju izmeu grada i sela i pronai nove naine usaglaavanja interesa na partnerskoj osnovi. (85) Budunost gradova EU zavisi od smanjenja rastueg siromatva, socijalne iskljuenosti i zaustavljanja gubitka odreenih urbanih funkcija. Potrebno je promovisati obnovu zaostalih podruja i naputenog industrijskog zemljita, kao i uravnoteeno obezbjeivanje jeftinog, visokokvalitetnog stambenog prostora u urbanim oblastima. Integracija urbanih funkcija grada pruie svim graanima odgovarajui pristup osnovnim uslugama i kapacitetima, otvorenim prostorima, optem i profesionalnom obrazovanju i zdravstvenoj zatiti. Tu spadaju ouvanje i stvaranje malih zasaenih oblasti unutar gradskih zelenih povrina, koje imaju kako ekoloke tako i vane socijalne funkcije. (86) Racionalno upravljanje urbanim ekosistemima ima veliki znaaj. Mora se teiti integrisanom pristupu sa zatvorenim ciklusima prirodnih resursa, energije i otpada u cilju smanjenja optereivanja ivotne sredine. Kroz ovaj pristup mogue je ograniiti proizvodnju otpada kao i potronju prirodnih resursa (posebno u sluaju neobnovljivih ili resursa koji se sporo obnavljaju). Takoe je mogue smanjiti zagaenje vazduha, zemlje i vode. Proirenje prirodnih podruja unutar gradova, ouvanje bioloke raznovrsnosti i zajednikih energo sistema za domainstva i industriju primjeri su mjera koje spadaju u racionalnu ekoloku politiku. (87) Dostupnost gradova ima vaan uticaj na kvalitet ivota, ivotnu sredinu i ekonomski uspjeh. Prostorna
28
politika za odreivanje poloaja koja je podudarna sa upotrebom zemljita i planiranjem transporta treba da promovie tu dostupnost. Cilj treba da bude smanjenje irenja gradova i usvajanje integrisanog pristupa planiranju transporta. Time bi se smanjila zavisnost od privatnih automobila i promovisali drugi vidovi mobilnosti (javni prevoz, upotreba bicikala). (88) Opcije politike 6. irenje strateke uloge regija metropola i gradova kapija, posveujui posebnu panju razvoju perifernih regija EU. 7. Poboljanje ekonomske osnove, ekoloke i servisne infrastrukture gradova, naroito u ekonomski nerazvijenijim regijama, kako be se poveala njihova privlanost za investicije. 8. Promocija strategije proirenja ekonomije u gradovima koji previe zavise samo od jedne grane ekonomije, i podrke ekonomskog razvoja gradova u nerazvijenijim regijama. 9. Promocija integrisanih strategija urbanog razvoja koje uzimaju u obzir socijalnu i funkcionalnu raznovrsnost. Posebnu panju treba posvetiti borbi protiv socijane iskljuenosti i recikliranju i/ili restrukturiranju nedovoljno iskorienih ili zaputenih urbanih mjesta ili podruja. 10. Promocija racionalnog upravljanja urbanim ekosistemima. 11. Promocija bolje dostupnosti u gradovima i regijama metropola kroz odgovarajuu politiku za odreivanje poloaja i planiranje upotrebe zemljita, to e podstai mijeanje urbanih funkcija i upotrebu javnog prevoza. 12. Potpomaganje ekasnih metoda smanjenja nekontrolisanog irenja gradova; smanjenje pretjeranog pritiska naseljavanja, naroito u primorskim regijama.
3.2.3 Domai razvoj, raznovrsne i produktivne ruralne oblasti
(89) Ruralne oblasti u EU karakterie raznovrsnost i domai razvoj. To su sloene ekonomske, prirodne i kulturne lokacije koje se ne mogu okarakterisati jednodimenzionalnim kriterijumima kao to su gustina naseljenosti, poljoprivredni i prirodni resursi. Neke ruralne oblasti su uspjeno sprovele strukturne promjene. To se moe pripisati faktorima poloaja, kao to su povoljna mjesta ili niska primanja, i sve vie faktorima kao to su kvalitet prirodnog i kulturnog nasljea: postojanje mrea i partnerstava; demokratsko donoenje odluka; i podjednako vano, inicijativa i posveenost lokalnih politiara i ostalih socijalnih aktera. Uspjeh mnogih ruralnih regija u EU pokazuje da aktivnosti u ruralnim podrujima nisu, same po sebi, prepreka dinaminom ekonomskom razvoju i poveanju zaposlenja. Postoje ruralne regije koje su razvile relativno dobru konkurentnu poziciju u poljoprivredi ili turizmu. (90) Meutim, neke od ruralnih oblasti jo uvijek nisu uspjele da ostvare strukturnu promjenu i imaju znatne ekonomske probleme, i to esto zbog svog perifernog poloaja. Pored velikog procenta nezaposlenosti u poljoprivredi, uzroci strukturnih slabosti ovih podruja mogu biti i izuzetno niska gustina naseljenosti; nepristupanost; nepovoljna klima; loa infrastruktura; nedostatak strukturnog razvoja; zastarjele industrijske strukture i zastarjeli uslovi poljoprivredne proizvodnje. Ruralne oblasti koje trpe nove pritiske, usljed, na primjer, ekonomskog rasta i irenje susjednih metropola i gradova, kao i oblasti pogoene opadanjem poljoprivrede, morae se takoe suoiti sa velikim izazovima.
29
(91) U prolosti, ureivai politike posmatrali su ruralne regije kao homogene oblasti sa istim preprekama i mogunostima za razvoj. Ovakav nain posmatranja vie se ne uklapa u realnost EU. Zajednike osobine ruralnih oblasti sada su niska stopa naseljenosti i visok procenat korienja poljoprivrednog zemljita. Meutim, one se veoma razlikuju po nainu ostvarivanja razvoja i izgledima za razvoj. Raznovrsnost ruralnog razvoja EU jasno pokazuje da strategije prostornog razvoja moraju poi od razmatranja lokalnih i regionalnih uslova, osobina i zahtjeva. (92) Novi podsticaj moe se oekivati od preispitivanja odnosa izmeu grada i sela. Ono mora prevenstveno biti zasnovano na integrisanom tretiranju gradova i sela od strane ESDP-a kao funkcionalnih, prostornih entiteta sa razliitim odnosima i meuzavisnostima. Otro razdvajanje gradova i sela unutar neke regije u veini sluajeva zanemaruje injenicu da samo regije mogu formirati trita rada, informacija i komunikacija. Regija je, prema tome, pogodan nivo za akciju i implementaciju. Ona je takoe pogodan nivo za analizu mnogih pitanja vezanih za prostorni razvoj. (93) U policentrinim urbanim sistemima mali i srednji gradovi i njihove meuzavisnosti ine vana vorita i veze, naroito za ruralne regije. U problematinim ruralnim regijama samo ovi gradovi mogu obezbijediti infrastrukturu i usluge potrebne za ekonomske aktivnosti u regiji i olakati pristup veim tritima rada. Stoga je, prilikom pripreme integrisanih strategija ruralnog razvoja, potrebno posvetiti posebnu panju gradovima u ruralnim oblastima. (94) Usljed ekonomskog rasta ruralne oblasti danas trpe veliki broj negativnih ekolokih uticaja. Tu spadaju snaan pritisak na nerazvijena podruja blizu gradova da zadovolje rastuu potranju za primarnim i sekundarnim smjetajem; negativni uticaji novih rekreativnih aktivnosti; i zagaenje zemlje, vazduha i vode usljed obrade i odlaganja otpada. Masovni turizam negativno utie na privlanost podruja sa lijepim pejzaima, kao to su planinske i primorske
regije. Intenzivna poljoprivreda takoe moe dovesti do zagaenja zemlje i razaranja kulturnih pejzaa. Ovi negativni uticaji mogu se otkloniti samo uz pomo adekvatnog regionalnog planiranja i odgovarajuih ekolokih i poljoprivrednih politika za ponovno uspostavljanje bioraznolikosti, smanjenje zagaenosti zemlje; i proirenje i obogaenje poljoprivredne upotrebe. (95) U podrujima sa nepovoljnom prozvodnom strukturom poljoprivreda se takoe mora suoiti sa izazovom meunarodne konkurencije. Mogua rjeenja obuhvataju razvoj visokokvalitetnih poljoprivrednih proizvoda, kroz odgovarajue strategije njihove prodaje na tritu i ponovno otkrivanje multifunkcionalnosti poljoprivrede, tj. raznovrsnih mogunosti zaraivanja za ivot putem poljoprivrednih aktivnosti (npr. seoski turizam, generatori na pogon vjetra). Socijalna vrijednost ouvanja ekolokog, prirodnog i kulturnog nasljea sve vie raste i prua veliki broj mogunosti za zapoljavanje u poljoprivredi. Stvaranje odgovarajuih mogunosti za obrazovanje i usavravanje moe pomoi u iznalaenju izvora prihoda kao dopunu poljoprivrednoj proizvodnji ili umjesto nje. (96) Strukturno slaba podruja EU, stoga, zahtijevaju posebnu panju. U ovim podrujima treba peduzeti mjere u cilju proirenja ruralne ekonomije kako bi se izbjegla zavisnost od pojedinanih struktura, i stvorile mogunosti zapoljavanja orijentisane ka budunosti. Mali i srednji gradovi u ovim regijama predstavljaju vorita za razvoj industrije i uslunih aktivnosti, istraivanje i tehnologiju, turizam i rekreaciju. Proces unutranjeg proirenja ruralne ekonomije stvara izvanregionalne veze i mree; kontakte sa novim tritima i preduzeima, i pristup informacijama i znanju. (97) U ruralnim oblastima EU postoji znatan potencijal za obnovljivu energiju: solarna energija; energija vjetra; hidroelektrina i energija plime i oseke; energija iz biomasa; i ak iz urbanog otpada u blizini gradova (proizvodnja metana). To otvara zanimljive
30
mogunosti za proirenje ekonomije i ekoloki nekodljivu proizvodnju energije. Ovaj potencijal bi trebalo aktivirati radi ekasne upotrebe resursa. Sljedei korak trebalo bi biti dostavljanje vika energije u vee energetske mree. (98) Klju odrivog razvoja ruralnih regiona lei u razvoju nezavisne perspektive i otkrivanju domaih potencijala i razmjeni iskustva sa drugim regijama, a ne u kopiranju razvojnih perspektiva drugih regija EU. Strategije politike moraju takoe uzeti u obzir raznovrsnost i opasnosti razvojnih mogunosti. One moraju obezbijediti sredstva za aktivnosti ruralnih oblasti. To e omoguiti regionalnim i lokalnim akterima da odgovore na probleme na eksibilan nain. (99) Opcije politike 13. Promocija raznovrsnih razvojnih strategija, koje uzimaju u obzir domae potencijale u ruralnim oblastima i doprinose ostvarivanju domaeg razvoja (ukljuujui promociju multifunkcionalnosti poljoprivrede). Potpomaganje ruralnih oblasti kroz obrazovanje, obuku i stvaranje novih radnih mjesta van poljoprivrede. 14. Jaanje malih i srednjih gradova u ruralnim oblastima kao centara regionalnog razvoja i promocija njihovog umreavanja. 15. Obezbjeivanje odrive poljoprivrede, primjena ekolokih mjera i obogaivanje korienja poljoprivrednog zemljita. 16. Promocija i podrka saradnje i razmjene informacija izmeu ruralnih oblasti. 17. Iskoriavanje potencijala za obnovljivu energiju u urbanim i ruralnim oblastima, uzimajui u obzir lokalne i regionalne uslove, naroito kulturno i prirodno nasljee. 18. Iskoriavanje razvojnih potencijala ekolokog turizma.
3.2.4 Partnerstvo izmeu urbanih i ruralnih sredina
(100) Mnoge lokalne probleme danas nije mogue rijeiti bez integrisanog naina posmatranja gradova i sela, jer oni sve vie postaju regionalni problemi. Svrsishodno partnerstvo ogleda se u saradnji i usklaivanju. Meutim, da bi saradnja prerasla u dugorono uspjeno partnerstvo, treba ostvariti nekoliko preduslova: jednakost i nezavisnost partnera; dobrovoljno uee u partnerstvu; razmatranje razliitih administrativnih uslova; i zajedniku odgovornost i zajedniku korist. (101) Partnerstva izmeu gradova i sela imaju nekoliko prostornih dimenzija: regionalnu, nadregionalnu, meuregionalnu i transnacionalnu perspektivu. Regionalna perspektiva obuhvata partnerstvo izmeu gradova svih veliina i ruralnih oblasti koje ih okruuju. Ovde, naroito, gradovi i sela moraju koristiti isti integrisani pristup, s obzirom da ine regiju i da su zajedniki odgovorni za njen dalji razvoj. Gradovi u ruralnim regijama takoe imaju vanu funkciju pokretaa regionalnog ekonomskog razvoja. U slabo naseljenim ruralnim oblastima jedino gradovi mogu pruiti odreene standarde infrastrukture i usluga i privui ekonomske aktivnosti. U ovim podrujima gradovi su naroito vani za ouvanje strukture naselja i kulturnih pejzaa. (102) Nadregionalna perspektiva odnosi se na opsenu podjelu funkcija izmeu urbanih i regija metropola, s jedne strane, i ruralnih regija, s druge. U
31
principu zasnovan na partnerstvu, ovaj pristup takoe tei ostvarivanju ravnotee izmeu razliitih interesa na veem nivou, gdje su uzeti u obzir kako ekonomski i ekoloki interesi tako i socijani aspekti. (103) U sluaju meuregionalnih i transnacionalnih dimenzija dominiraju razmjena iskustva i uenje od drugih. Ovdje nije cilj nalaenje ravnotee izmeu interesa na osnovu partnerstva, ve vrednovanje i prenoenje iskustva steenog u saradnji izmeu gradova i sela na specinim projektima ili inicijativama. (104) Partnerstvo znai dijeljenje trokova i dobiti, na primjer, obezbjeivanje visokokvalitetnih i skupih infrastrukturnih postrojenja ili podruja za vodosnabdijevanje gradskog stanovnitva. Novi oblici partnerstva nude mogunost preispitivanja razmjene usluga izmeu gradova i sela radi perspektive odrivog prostornog razvoja, u cilju stvaranja regionalne servisne baze za razmjenu usluga lokalne vlasti. (105) Pored partnerstva izmeu administracija, partnerske mree izmeu preduzea u gradovima i ruralnim oblastima igraju vanu ulogu u regionalnoj ekonomiji. Treba iskoristiti potencijana sadejstva i uspostaviti procese uenja, u cilju pruanja znanja i informacija preduzeima koja se nalaze na kraoj udaljenosti. (106) Opcije politike 19. Pruanje osnovnih usluga i javnog prevoza u malim i srednjim gradovima u ruralnim oblastima, naroito onim u opadanju. 20. Promocija saradnje izmeu gradova i sela u cilju jaanja funkcionalnih regija. 21. Integrisanje ruralnih oblasti koje okruuju velike gradove u strategije prostronog razvoja ruralnih regija, u cilju ekasnijeg planiranja upotrebe zemljita, vodei rauna naroito o kvalitetu ivota u urbanim okruenjima. 22. Promocija i podrka partnerske saradnje izmeu malih i srednjih gradova na nacionalnom i
transnacionalnom nivou kroz zajednike projekte i razmjenu iskustva. 23. Promocija mrea izmeu malih i srednjih preduzea u gradovima i ruralnim oblastima.
3.3 Paritet pristupa infrastrukturi i znanju

3.3.1 Integrisani pristup poboljanim transportnim vezama i pristup znanju
(107) Urbani centri i metropole moraju biti ekasno povezani jedni sa drugima, sa svojim neposrednim zaleem i svjetskom ekonomijom. Ekasan transport i adekvatan pristup telekomunikacijama glavni su preduslovi za jaanje konkurentne pozicije perifernih i nerazvijenijih regija, a samim tim, i socijalne i ekonomske kohezije EU. Transportne i telekomunikacione mogunosti predstavljau vane faktore u promociji policentrinog razvoja. Ekasni transportni i telekomunikacioni sistemi i usluge imaju kljunu ulogu u jaanju ekonomske privlanosti razliitih metropola i regionalnih centara. (108) Mobilnost ljudi, robe i informacija u EU karakteriu koncentracija i polarizacija kretanja. Sve vea konkurencija na tritima transporta i telekomunikacija moe intenzivirati ovaj razvoj. Politika mora obezbijediti svim regijama, ukljuujui ostrva i periferne regije, jednak pristup infrastrukturi, u cilju promocije socijalne i ekonomske, a time i prostorne kohezije Zajednice. Ona takoe mora osigurati da visokokvalitetna infrastruktura, na primjer brze/visokokapacitetne eljeznike linije
32
ili autoputevi, ne dovedu do odlivanja resursa iz strukturno slabijih i perifernih regija (efekat pumpe); ili da se regije ne prelaze bez povezivanja (efekat tunela). Politika prostornog razvoja mora teiti izgradnji visokokvalitetne transportne infrastrukture dopunjene sekundarnim mreama kako bi proizvele pozitivne rezultate u regijama. (109) S druge strane, koncentracija transportnih usluga u centralnoj oblasti EU i njihovi zakreni koridori smanjuju funkcionalnu ekasnost i poveavaju ugroenost ivotne sredine u nekim oblastima. U cilju smanjenja optereenja saobraaja veoma su vana integrisana intermodalna rjeenja koja podrazumijevaju prelazak na ekoloki nekodljive transportne sisteme i ekasnije korienje postojeih infrastruktura. Na dugi rok, to e zahtijevati bolje usaglaavanje transportnih operatora. Obuhvatne strategije integrisanog prostornog razvoja moraju to uzeti u obzir. U budunosti, procjena teritorijalnog uticaja mora biti osnovni preduslov svih velikih projekata u oblasti transporta. (110) Ovi problemi ne mogu se rijeiti samo izgradnjom nove infrastrukture, koliko god ona bila vana za sve regije. Transportne i telekomunikacione strukture same po sebi nisu dovoljan preduslov regionalnog razvoja. Potrebne su pratee mjere u ostalim oblastima politike, kao to su regionalna strukturna politika ili promocija obrazovanja i usavravanja, da bi se unaprijedile prednosti regija zasnovane na njihovom poloaju. To posebno vai za strukturno slabe regije. 3.3.2 Model policentrinog razvoja: osnova bolje dostupnosti
(111) Budue proirenje Transevropskih mrea (TENs) treba da bude zasnovano na modelu policentrinog razvoja. To posebno znai obezbjeivanje unutranjeg razvoja globalno vanih ekonomskih integracionih zona i olakavanje njihove integracije u globalnu ekonomiju. Pored toga, vie panje treba posvetiti regijama iji je pristup otean geografskim preprekama, naroito ostrva i udaljene oblasti. Prostorne razlike u EU ne mogu se smanjiti bez znaajnog poboljanja transportne infrastrukture i usluga prema i unutar regija gdje nedostatak pristupa transportnoj i komunikacionoj infrastukturi ograniava ekonomski razvoj. Znaajno poboljanje infrastrukture i dostupnosti zahtijeva mnogo vie od obezbjeivanja nedostajuih veza u Transevropskim mreama (TENs). (112) Prioriteti, prilikom dopunjavanja mree, treba da ukljue dopunske mjere za jaanje meuregionalnog povezivanja i razvoja. Ekasnost i gustina ovih sekundarnih mrea bie od presudne vanosti za inegraciju regionalnih i urbanih ekonomija i njihovu konkurentnost. One naroito slue za jaanje manjih i srednjih gradova i njihove funkcije u ostvarivanju ukupnog regionalnog razvoja. (113) Postoji rizik da se investiranje u sekundarne mree i njihova integracija u TENs mree nee moi sprovesti na vrijeme, ili nee moi uopte sprovesti, ukoliko se da prioritet dovravanju mrea veeg ranga. Da bi se izbjeglo relativno pogoranje kvaliteta usluga u podrujima EU koja nisu direktno integrisana u Transevropske mree, ne treba posmatrati proirenje sekundarnih mrea kao manje vano. Tu, takoe, spada modernizacija regionalnih transportnih slubi. Pri tom, upotrebu transportnih sredstava treba prilagoditi specinim lokalnim i regionalnim uslovima (tradicionalna eljeznika mrea, autobusi, regionalni aerodromi, itd.). Pored toga, sekundarne mree mogu doprinijeti regulisanju protoka saobraaja u TENs mreama i iskoritavanju potencijala potrebnog za veze velikih razmjera. U tom pogledu, vremenski raspored povezivanja sekundarnih mrea sa Transevropskim mreama moe biti od presudne vanosti za njihov razvoj.
33
(114) Pored EU dimenzije, treba takoe uzeti u obzir interkontinentalnu dimenziju transportnih mrea. Tekue strukture interkontinentalne dostupnosti EU karakteriu, s jedne strane, regionalne razlike u standardima transportnih mrea i taaka ukrtanja (luke, aerodromi), i, s druge, politika avio i brodskih kompanija koja pokazuje tendenciju favorizovanja obino iz ekonomslih razloga - odreenih interkontinentalnih taaka ukrtanja u centralnoj oblasti EU. Sa prostorne take gledita, integracija regija u interkontinentalne mree do sada nije bila uravnoteena. Meutim, uzrok tome nije samo neravnomjerna rasprostranjenost taaka ukrtanja interkontinentalnog saobraaja, ve i nivo usluga na razliitim raskrsnicama. Zato je, u interesu postizanje uravnoteenog razvoja, vano smanjiti disparitete ne samo transportne infrastrukture, ve i nivoa usluga i cijena, jer e privatni sektor imati sve vaniju ulogu za interkontinentalni transport u procesu razvoja taaka ukrtanja i mrea sa razliitim nivoima usluga. (115) Postizanje ravnotee u vazdunom saobraaju i uspostavljanje evropske mree velikih pomorskih luka, ukljuujui regionalne podsisteme luka, u interesu je svih regija. Od toga e imati koristiti kako take ukrtanja u centralnoj oblasti EU, koja u nekim sluajevima trpi sve vei pritisak, tako i periferne oblasti koje zahtijevaju dalju promociju svog ekonomskog potencijala. Takoe je veoma vana osnovna promocija povezivanja interkontinentalnih taaka ukrtanja i njihovog zalea posredstvom eljeznikog i unutranjeg vodenog transporta ukoliko elimo da ostvarimo cilj odrivog transportnog sistema. U sprezi sa politikom usmjerenom ka postizanju ekasne integracije svih regija, transnacionalne perspektive prostornog razvoja mogu znaajno doprinijeti razvoju infrastrukture pomorskih luka i aerodroma. (116) Telekomunikacione mree mogu igrati vanu ulogu u prevazilaenju nedostataka uslovljenih udaljenou ili slabom naseljenou perifernih regija. Relativno mala trita u regijama sa niskom stopom naseljenosti i veliki trokovi telekomunikacione infrastrukture mogu dovesti do niih tehnikih
standarda i veih tarifa, dovodei ta podruja u nepovoljan konkurentski poloaj. U mnogim sferama (tele-rad, obrazovni kursevi na daljinu, telemedicina, itd.) pruanje visokokvalitetnih usluga po pristupanim cijenama je kljuni faktor regionalnog razvoja. Ipak, primjena modernih tehnologija ne zavisi samo od dostupnosti savremene infrastrukture, opreme ili usluga i mogunosti njihove kupovine, ve i od stepena razvijenosti svake regije. Prema tome, treba posvetiti naroitu panju mjerama koje stimuliu potranju, razvoj primjenjivog znanja, i jaanje svijesti o mogunostima, kako bi se stimulisala ulaganja. Preduslov svih infrastrukturnih projekata mora biti rana procjena moguih prostornih uticaja i usaglaavanje komunalnih komunitarnih, nacionalnih i regionalnih ili lokalnih mjera. (117) Opcije politike 24. Jaanje sekundarnih transportnih mrea i njihovih veza sa TENs mreama, ukljuujui razvoj ekasnih regionalnih sistema javnog transporta. 25. Promocija prostorno uravnoteenijeg pristupa interkontinentalnom transportu EU putem odgovarajue rasprostranjenosti pomorskih luka i aerodroma (globalni prolazi), poveanja nivoa njihovih usluga i poboljanja njihove povezanosti sa zaleem. 26. Poboljanje transportne povezanosti perifernih i krajnjih perifernih regija, kako sa EU tako i sa susjednim treim zemljama, uzimajui u obzir vazduni saobraaj i dalji razvoj odgovarajuih infrastrukturnih kapaciteta. 27. Poboljanje pristupa i upotrebe telekomunikacionih sredstava i utvrivanje tarifa u skladu sa pruanjem univerzalnih usluga u slabo naseljenim oblastima. 28. Poboljanje saradnje izmeu transportnih politika na nacionalnom, regionalnom i nivou EU. 29. Uvoenje studije teritorijalnog uticaja kao instrumenta za procjenu prostornog uticaja velikih infrastukturalnih projekata (naroito u transportnom sektoru).
34
3.3.3 Ekasna i odriva upotreba infrastrukture
odgovarajuom lokalnom politikom. Izbor mjera mora biti usklaen sa uslovima. Ipak, drumski putniki i robni promet i dalje e biti od velikog znaaja, naroito za povezivanje perifernih ili slabo naseljnih regija. (120) Jaanje ekoloki nekodljivih vidova zahtijeva intermodalni pristup i usklaeno upravljanje transportnom infrastrukturom. Njihova ekasnija i odrivija upotreba zahtijeva veu upotrebu eljeznice i, za prevoz robe, vodenih puteva (pomorska, obalna i plovidba unutranjim vodenim putevima). Pored poveanja ekasnosti ovih mrea, neophodan je razvoj odgovarajuih intermodalnih veza to jest veliki broj taaka za prenos i pretovar. Potencijal eljeznikog saobraaja moe se u potpunosti iskoristiti samo uz opsenu modernizaciju. Ona podrazumijeva stvaranje kako meuoperativnosti pojedinanih sistema, tako i poboljanje logistike. U gue naseljenim evropskim regijama, brzi eljezniki saobraaj moe zamijeniti avio-saobraaj na relacijama do 800 km udaljenosti. U slabo naseljenim perifernim regijama, naroito ostrvskim poloajima, prioritet treba dati regionalnom avio-saobraaju, ukljuujui letove na krae relacije. Uopteno govorei, u podrujima sa nepovoljnijim uslovima treba traiti specina rjeenja. (121) Vlasti odgovorne za luke, aerodrome, eljezniki transport i glavne puteve i operatori razliitih mrea moraju uskladiti svoje politike i aktivnosti putem integrisanih intermodalnih strategija. Treba istraiti mogua sadejstva transportnih sistema. Rjeenja se mogu nai i u zajednikoj upotrebi postojee infrastrukture kako bi se u to veoj mjeri izbjeglo gomilanje kapaciteta. Dvije susjedne luke, na primjer, mogu koristiti istu eljeznicu, ili aerodrom moe opsluivati prekogranino zalee. (122) Sljedea vana stavka koju treba razmotriti je saradnja izmeu nacionalnih, regionalnih i lokalnih transportnih politika. Neophodne su ekasne veze izmeu mrea na razliitim nivoima. Regionalne inicijative mogu pomoi nacionalnim institucijama i operatorima mrea da poboljaju korienje kapaciteta i planiranje, uzimajui u obzir lokalne zahtjeve.
(118) Tekui rast putnikog i robnog prometa (naroito u drumskom i vazdunom saobraaju) ima sve vei negativan uticaj na ivotnu sredinu i ekasnost transportnih sistema. Pristupi za rastereenje ovih sistema mogu se pronai kroz odgovarajuu politiku prostornog razvoja, koja utie na lokaciju mogunosti zapoljavanja stanovnita i, samim tim, na zahtjeve za mobilnou i izbor vidova transporta. Ekasnija upotreba postojee infrastukture moe se postii jaanjem ekoloki nekodljivih transportnih sistema i promocijom intermodalnih transportnih lanaca. Meutim, ovi ciljevi moraju biti ostvareni bez negativnih posljedica po konkurentnost EU kao cjeline i njenih regija. Integracija transporta i detaljno planiranje korienja zemljita mogu biti naroito ekasni u velikim urbanim regijama, gdje zavisnost stanovnitva od upotrebe automobila moe biti u velikoj mjeri smanjena. Potrebna je politika koja daje prednost upotrebi javnog transporta u velikim gradovima i njihovom zaleu, i u gusto naseljenim regijama. (119) U centralnoj oblasti EU i drugim gusto naseljenim podrujiima du velikih koridora i obala, saobraaj naroito drumski je dostigao takve razmjere da je potrebno hitno uvoenje mjera za smanjenje decita dostupnosti i ekolokih uticaja. Zbog toga, treba sve vie preduzimati mjere koje jaaju ekoloki prihvatljivije vidove transporta. One obuhvataju, na primjer, uvoenje putarine ili internalizaciju spoljanjih trokova drumskog saobraaja, u kombinaciji sa
35
(123) Telekomunikacione, informacione i komunikacione tehnologije su vani dopunski instrumenti regionalne integracije. I zato ih ne moemo posmatrati kao zamjenu za razvoj transporta. Naglasak mora biti na usklaivanju odluka u oblastima transporta i telekomunikacija. Regionalno planiranje i planiranje transporta moraju biti jae povezani. (124) Opcije politike 30. Vea usklaenost politike prostornog razvoja i planiranja upotrebe zemljita sa planiranjem u oblastima transporta i telekomunikacija. 31. Poboljanje usluga javnog prevoza i obezbjeenje minimalnog nivoa usluga u malim, srednjim i velikim gradovima. 32. Smanjenje negativnih uticaja u podrujima koja trpe veliki pritisak na saobraaj putem jaanja ekoloki nekodljivih saobraajnih sredstava, uvoenja putarine i internalizacije spoljanjih trokova. 33. Promocija meusobnog povezivanja intermodalnih raskrsnica za robni promet, naroito za transport na evropskim koridorima, posebno u pomorskoj i rijenoj plovidbi. 34. Usklaeno i integrisano planiranje i upravljanje infrastrukturom u cilju izbjegavanja neekasnih investicija (na primjer suvian paralelni razvoj transportne infrastrukture) i obezbjeivanje najekasnije upotrebe postojee transportne infrastrukture. 3.3.4 irenje inovacija i znanja
Regionalno meuzavisna trita rada i poloaj proizvodnje i usluga zahtijevaju dinamine inovativne sisteme; ekasan prenos tehnologije; i institucije za obuavanje radne snage. Uprkos napretku tokom zadnjih decenija, koji je stvorio klimu za nove tehnologije i obezbijedio bolje mogunosti za obuku i usavravanje, pristup znanju i kapaciteti za inovaciju jo uvijek su prostorno neuravnoteeni. Treba takoe podii nivo svijesti ljudi o mogunostima koje se nude. Vlasti (na svim nivoima) moraju osigurati bolju povezanost obrazovanja i istraivanja i zahtjeva regionalnih ekonomskih struktura. One takoe moraju obezbijediti podizanje opteg nivoa obrazovanja. (126) Budui ekonomski razvoj vjerovatno e dati prednost razmjeni nematerijalnih usluga. Radna mjesta zahtijevaju sve veu strunu spremu. Poveanje produktivnosti i rast zaposlenosti sve vie zavise od irenja novih i boljih proizvoda i procesa. Preduzea sposobna da kombinuju inovacije sa novim oblicima organizacije i kvalikovanijom radnom snagom imaju vie izgleda da ostvare bolji poloaj na tritu na dugi rok. (127) U tom pogledu, neophodan je pristup odgovarajuoj ponudi visokokvalitetne obuke i istraivakim centrima. U cilju uspostavljanja direktne veze izmeu preduzea u nerazvijenijim podrujima i istraivakih centara i kapaciteta za obuku veoma je vano zauzimanje visokokvalikovanih i dobro obuenih posrednika. Tehniki servisni centri, gdje bi inovacije bile predstavljene i testirane od strane lokalnih preduzea, bili bi od koristi. Pored toga, treba unaprijediti veze izmeu lokalnih preduzea, s jedne strane, i tehnolokih centara, univerziteta, savjetnika za upravljanje, itd., s druge, u cilju razvoja dopunskih vjetina. (128) Ekonomska privlanost neke regije takoe zavisi od standarda obuenosti i profesionalnih vjetina radne snage. Tokom posljednjih godina, nerazvijenija podruja ostvarila su znaajan napredak u tom pogledu, naroito u smanjenju nepismenosti. Ovakve napore treba nastaviti. Pored toga, treba obezbijediti
(125) Pristup znanju podjednako je vaan za konkurentnost EU kao i pristup infranstrukturi.
36
da lokalna preduzea mogu zapoljavati i plaati radnu snagu u skladu sa njihovim kvalikacijama, zadravajui ih na taj nain u regiji. (129) Informaciona i komunikaciona tehnologija moe pomoi u smanjenju decita u oblasti pristupa inovacijama i znanju i, na taj nain, potpomoi osnivanje preduzea u ruralnim regijama. To e dovesti do inicijativa ulaganja u regijama sa relativno niim cijenama lokacije. Policentrini razvoj teritorije EU moe podrati ovu politiku. (130) irenje novih informacionih tehnologija u svim regijama obuhvata obezbjeivanje optih osnovnih usluga podjednako visokog kvaliteta i usvajanje odgovarajue politike za utvrivanje njihove cijene. Kao to moemo vidjeti na primjeru sjevernih zemalja, niska stopa naseljenosti ne mora biti nepremostiva prepreka za pruanje i iroku upotrebu visokokvalitetnih telekomunikacionih usluga. Pored regulativnih mjera, strategije usmjerene na podsticanje potranje znanja promoviu rukovanje i upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija. Tu spadaju, na primjer, kampanje u cilju podizanja svijesti i bolje mogunosti za obuku/usavravanje. (131) Opcije politike 35. Opsena integracija politika vezanih za znanje, kao to su promocija inovacija, obrazovanja, strunog usavravanja i doedukacije, razvoj istraivanja i tehnologije, u politike prostornog razvoja, naroito u udaljenim ili gusto naseljenim podrujima. 36. Obezbjeivanje pristupa, na evropskom nivou, infrastrukturi vezanoj za znanje, uzimajui u obzir socio-ekonomski potencijal modernih malih i srednjih preduzea, kao pokretaa odrivog ekonomskog razvoja. 37. Jaanje mrea izmeu preduzea i brzo irenje inovacija, naroito uz pomo regionalnih institucija koje mogu promovisati inovacije. 38. Potpomaganje osnivanja inovativnih centara, kao i saradnje izmeu visokog obrazovanja i primijenjenih R&D (istraivakih i razvojnih) tijela i privatnog sektora,
naroito u ekonomski nerazvijenim podrujima. 38. Donoenje paketa mjera koje stimuliu ponudu i potranju za boljim regionalnim pristupom i upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija.
3.4 Racionalno upravljanje prirodnim i kulturnim nasljeem

3.4.1 Prirodno i kulturno nasljee kao razvojni potencijal
(132) Saoptenje o strategiji bioloke raznolikosti Evropske zajednice36, koje je Komisija uputila Savjetu i Evropskom parlamentu, navodi da prostorni razvoj moe igrati vanu ulogu u ouvanju i odrivom korienju bioraznolikosti na lokalnom i regionalnom nivou. Prirodnom i kulturnom nasljeu EU prijeti stalna opasnost na razliite naine. Iako je upotreba strogih mjera zatite ponekad opravdana, uvijek je bolje integrisati mjere zatite i upravljanja ugroenim podrujima u strategije prostornog razvoja veih podruja. (133) Kulturno nasljee Evrope od kulturnih pejzaa ruralnih oblasti do gradova istorijskih centara izraz je njenog identiteta i ima svjetski znaaj. Ono je takoe dio svakodnevnog okuruenja velikog broja ljudi i obogauje kvalitet njihovog ivota. Stroge mjere zatite, poput onih predvienih za arhitektonsku konzervaciju odreenih podruja i spomenika, pokrivaju samo mali dio ovog nasljea. U veoj mjeri, potreban je kreativan pristup, kako bi se u velikom broju podruja zaustavio i preokrenuo dominirajui trend zapostavljanja, oteivanja i unitavanja i, na taj nain, prenijelo kulturno nasljee, ukljuujui
37
savremena dostignua, buduim generacijama. Veoma je vano podsticati kulturni ivot irom EU, naroito kroz potpomaganje izgradnje kulturnih kapaciteta, poboljanje javnih prostora i oivljavanje komemorativnih mjesta. U tom pogledu, kulturni razvoj moe igrati ulogu socijalne i prostorne ravnotee. (134) Prirodno i kulturno nasljee su ekonomski faktori koji postaju sve vaniji za regionalni razvoj. Kvalitet ivota u gradovima, njihovom zaleu i ruralnim oblastima igra sve veu ulogu u donoenju odluka o mjestu osnivanja novih preduzea. Znaajna prirodna i kulturna sredita takoe su vaan preduslov za razvoj turizma. 3.4.2 Ouvanje i razvoj prirodnog nasljea
kao to su ive ograde, koje mogu olakati migraciju i genetsku razmjenu biljaka i divljih ivotinja. Osim toga, ira politika o korienju zemljita moe obezbijediti kontekst unutar koga zatiena podruja mogu napredovati, a da pri tome ne budu izolovana, ukljuujui, ukoliko je potrebno, identikaciju tamponzona. (137) Pored zatienih podruja, razliite vrste ekoloki osjetljivih podruja posjeduju veliku bioloku raznovrsnost na primjer planinska podruja, movarna podruja, primorske regije i ostrva. Poto ova, u velikoj mjeri netaknuta, stanita postaju sve rjea, potrebno je takoe staviti pod zatitu njihova centralna, ekoloki vrijedna podruja. Meutim, sama zatita nije dovoljna za ouvanje ovih podruja. Njihove manje osjetljive djelove treba koristiti u ekonomskom smislu, u skladu sa njihovom ekolokom funkcijom. U isto vrijeme, to otvara nove razvojne mogunosti za te regije, na primjer u oblasti ekolokog turizma. (138) Ouvanje i razvoj prirodnih resursa zahtijevaju odgovarajue integrisane strategije razvoja i koncepte planiranja, kao i odgovarajue oblike upravljanja. Time se obezbjeuje da se ouvanje prirode i poboljanje ivotnih uslova ljudi uzmu podjednako u razmatranje. Procjena prostornog i ekolokog uticaja moe obezbijediti neophodnu informacionu osnovu u tu svrhu. U traganju za uravnoteenim rjeenjima treba intenzivno ukljuivati ljude koji nastanjuju odreeno podruje. Preporuke za prostorno planiranje u primorskim regijama Baltikog mora predstavljaju obeavajue primjere meunarodne saradnje u toj oblasti37. (139) Pored toga, treba primijeniti nove pristupe kako bi se uskladila zatita prirode i prostorni razvoj. Ouvanjem zatienih podruja kulturnog nasljea i drugih ekoloki vrijednih podruja, vri se funkcija vana za cijelo drutvo. Ne smije se dozvoliti da propisi o zatiti i ogranienja razvoja vre negativan uticaj na ivotne uslove ljudi. Umjesto toga, treba odrediti ekonomsku cijenu ekolokih resursa na primjer usvajanjem skalnih rjeenja. Na osnovu prihoda
(135) Razvoj prirodnih resursa u EU odvija se u okviru ekolokog upravljanja (vazduhom, vodom, zemljom) i ciljane zatite odreenih podruja (zatiena podruja, ekoloki osjetljiva podruja). (136) Broj zatienih podruja u EU porastao je posljednjih deset godina iako mnoga podruja ostaju zatiena ostrva. Cilj mree, na nivou Zajednice, zatienih podruja Natura 2000 sadran u Direktivi o stanitima/ Habitat Directive i drugim ekolokim direktivama - predstavlja obeavajui pristup, koji mora biti usklaen sa politikom regionalnog razvoja u ranoj fazi. Treba donijet i uskladiti, saglasno perspektivama prostornog razvoja, mjere za zatitu podruja koja pripadaju ovoj mrei. Ekoloka mrea i Natura 2000 mogu takoe obezbijediti zatitu dragocjenih biotopa. Vanu ulogu imae i veze i koridori izmeu zatienih podruja,
38
ostvarenih na taj nain, svaka regija bi mogla stvoriti nove razvojne mogunosti, uvajui, u isto vrijeme, prirodno nasljee. (140) Takozvani efekat staklenika, to jest koncentracija gasova koji doprinose globalnom zagrijavanju zemljine atmosfere, predstavlja glavni izazov za ekoloku zatitu. Odgovornost za promjenu klime lei naroito u sagorijevanju velikih koliina fosilnih goriva u energetskim i transportnim sektorima; unitavanju uma; jaanju poljoprivrede; i proizvodnji CFCs i halona. Kao protivmjera, treba se strogo pridravati obaveza o smanjenju CO2 koje je EU preuzela u Kjotou. Politika prostornog razvoja moe dati znaajan doprinos zatiti klime, kroz utedu energije putem struktura i poloaja naselja koje smanjuju potrebu za saobraajem, kao i kroz upotrebu obnovljivih izvora energije koji ne sadre CO2. Vrei funkciju zelenih plua, evropske ume su izuzetno vane za odrivi razvoj. On takoe podrazumijeva optimalnu upotrebu umskih resursa Evrope. U tom kontekstu, treba dati prioritet odrivom upravljanju umama. (141) Unitenje zemljita predstavlja ozbiljan ekoloki problem EU. Kroz razliite vrste, obim i intenzitet ljudske upotrebe, velikim povrinama zemlje prijeti opasnost nenadoknadivog gubitka strukture i funkcije koje ine osnovu za ivot. Ozbiljni faktori rizika su erozija zemlje izazvana korienjem zemljita; poplave; unitenje uma; zagaenje podzemnih voda; koncentracija zagaujuih materija; kao i intenzitet poljoprivrede i korienje slobodnog prostora za nova naselja. Stoga, da bi se ouvali prirodni resursi i funkcije zemljita, naophodna je njihova ekasna zatita. Zatita zemljita mora takoe osigurati smanjenje nestajanja zemljita kao rezultat njegove upotrebe, erozije i unitenja, kao i smanjenje koliine potencijalnih zagaivaa ili prekomjerne upotrebe otvorenog prostora za svrhe naselja. (142) Zatiena i ugroena podruja moraju biti prepoznata kao sastavni djelovi urbanih i ruralnih regija. Prostorno planiranje, na odgovarajuim nivoima vlasti i administracije, moe u tome igrati odluujuu ulogu,
kao i u zatiti ljudi i resursa od prirodnih nepogoda. Prilikom donoenja odluka vezanih za teritorijalni razvoj, treba razmotriti potencijalne rizike - kao to su poplave; poari; zemljotresi; odronjavanje zemljita; erozija; muljevite obale; lavine i irenje bezvodnih zona. Prilikom savladavanja ovih rizika, naroito je vano da se uzmu u obzir regionalne i transnacionalne dimenzije. (143) Opcije politike 40. Kontinuiran razvoj evropskih ekolokih mrea, predloenih u Natura 2000, ukljuujui neophodne veze izmeu prirodnih mjesta i zatienih podruja od regionalnog, nacionalnog, transnacionalnog i komunitarnog znaaja. 41. Ukljuivanje razmatranja o bioraznolikosti u okviru sektorske politike (poljoprivreda, regionalne politike, transport, ribarstvo, itd.), kao to propisuje Strategija o bioraznolikosti Zajednice. 42. Priprema integrisanih strategija prostornog razvoja za zatiena podruja, ekoloki osjetljiva podruja i podruja koja posjeduju bogatu raznolikost, kao to su primorska, planinska i movarna podruja, dovodei u ravnoteu zatitu i razvoj na osnovu procjena teritorijalnog i ekolokog uticaja i ukljuujui partnere kojih se to tie. 43. Vea upotreba ekonomskih instrumenata da bi se prepoznao ekoloki znaaj zatienih ili ekoloki osjetljivih podruja. 44. Promocija struktura naselja koje tede energiju i smanjuju obim saobraaja, integrisanog planiranja resursa i vee upotrebe obnovljivih energija u cilju smanjenja emisije CO2. 45. Zatita zemlje kao osnove za ivot ljudi, faune i ore, kroz smanjenje erozije, razaranja zemljita i prekomjernog korienja otvorenih prostora. 46. Razvoj strategija, na regionalnim i trans nacionalnim nivoima, za upravljanje rizicima u podrujima podlonim elementarnim nepogodama.
39
3.4.3 Upravljanje vodenim resursima poseban izazov odrivog razvoja
(146) Voda moe takoe predstavljati prijetnju. Prostorno planiranje, prije svega na transnacionalnom nivou, moe dati znaajan doprinos zatiti ljudi i smanjenju rizika od poplava. Mjere za prevenciju poplava mogu se kombinovati sa mjerama za razvoj ili ouvanje prirode. INTERREG II C, program za prevenciju poplava, identikovao je neke potencijalne pristupe. (147) Porast potranje vode se nastavlja, naroito zbog poveane potronje u domainstvima, poljoprivredi i turizmu. Ovaj problem je naroito izraen u sredozemnim podrujima. Programi za borbu protiv sue, kao to su specijalni programi u okviru INTERREG II C, moraju teiti, na fokusiraniji nain, ograniavanju potranje vode i poveanju ekasnosti sistema vodosnabdijevanja. Prostorno planiranje moe dati znaajan doprinos u pogledu aktivnosti koje potrauju veliku koliinu vode, tako to e u okviru procesa planiranja identikovati aktivnosti koje zahtijevaju manju koliinu vode. Ovi problemi zahtijevaju obuhvatnu javnu raspravu, jer jedino svijest ire javnosti o ovim pitanjima moe obezbijediti odrivu upotrebu vodenih resursa. (148) Projekti odvoenja i prekomjerne upotrebe podzemnih voda mogu, takoe, imati negativan uticaj na ekoloki osjetljiva podruja. Velike povrine vodenih biotopa su unitene, a neka movarna podruja su potpuno nestala. U pogledu svoje bioloke vrijednosti i funkcija prirodnog preiavanja i regulacije koje vre, movarne oblasti predstavljaju dragocjen resurs. Njihovoj zatiti i ouvanju treba dati prioritet. (149) Hemijska i organska jedinjenja u morima i njihova prekomjerna upotreba predstavljaju prijetnju za morske ekosisteme i mogu dovesti do sveukupnog unitenja ivotne sredine. (150) Opcije politike 47. Poboljanje ravnotee izmeu vodosnabdijevanja i potranje vode, naroito u podrujima podlonim suama. Razvoj i primjena ekonomskih instrumenata
(144) Voda je vaan resurs za prirodu, poljoprivredu, domainstva, industriju, rekreaciju, proizvodnju energije i transport. U EU raspoloivost vode esto se uzima zdravo za gotovo. Meutim, tekoe obezbjeenja vodosnabdijevanja u budunosti e se vjerovatno poveati ne samo u pogledu koliine, ve i u pogledu kvaliteta. Usljed stalnog zagaivanja, prekomjerne upotrebe i loeg upravljanja, kvalitet vodenih resursa je oslabio, iako veliina ovog problema varira od regije do regije EU. S obzirom da voda ne poznaje granice, ovi problemi su esto transnacionalne prirode. Zbog toga je neophodna saradnja izvan administrativnih granica u oblasti upravljanja vodenim resursima, na primjer u velikim rjenim dolinama, zatite od poplava, prevencije sue i zatite podzemnih voda i movarnih podruja. (145) Politika za zatitu vode i upravljanje vodenim resursima postaju neophodnost. Politike za povrinske i podzemne vode moraju biti povezane sa politikom prostornog razvoja. Preventivne mjere za smanjenje gubitka vode, prekomjernu upotrebu i zagaivanje vodenih resursa moraju imati prednost nad endof-pipe tehnologijama. Odgovarajue prostorno planiranje i planiranje korienja zemljita mogu dati odluujui doprinos poboljanju kvaliteta vode. Iz tog razloga, treba ispitati uticaj velikih projekata eksploatacije vode putem procjene teritorijalnog i ekolokog uticaja. Osim toga, prekogranine i transnacionalne strategije razvoja predstavljaju osnovu za bolje upravljanje vodenim resursima.
40
upravljanja vodom, ukljuujui promociju poljoprivrednih metoda i tehnologija navodnjavanja koje tede vodu u podrujima gdje postoji nedostatak vode. 48. Promocija transnacionalne i meuregionalne saradnje radi primjene integrisanih strategija upravljanja vodenim resursima, ukljuujui vee rezerve podzemnih voda u podrujima podlonim suama i poplavama, naroito u primorskim regijama. 49. Zatita i ouvanje velikih movarnih podruja koja su ugroena prekomjernom eksploatacijom vode ili skretanjem toka morskih rukavaca. 50. Uskljaeno upravljanje morima, naroito zatita i ouvanje ugroenih morskih ekosistema. 51. Jaanje regionalne odgovornosti za upravljanje vodenim resursima. 52. Izrada studija ekolokog i teritorijalnog uticaja za sve velike projekte upravljanja vodom. 3.4.4 Kreativno upravljanje kulturnim pejzaima
(152) Zajednika osobina mnogih evropskih pejzaa je njihov neprekidni razvoj. Meutim, on obino dovodi do sve vee jednoobraznosti i gubitka bioraznolikosti. Izvjestan broj mjesta treba zatititi kao jedinstvene primjere istorijskih kulturnih pejzaa: na primjer Bocage, obradivi pejzai du obale Atlantskog okeana. Takoe su potrebne mjere za zatitu elemenata koji su naroito tipini za starije pejzae, na primjer stari sistemi otvorenih polja, du kojih su se razvijala mjesta od istorijskog znaaja. Ili, slino tome, istorijski putevi koji su vodili kroz razliite zemlje, kao to su hodoasniki put do Santiago de Compostelle ili italijanski Via Francigena, imaju tako veliku vrijednost da ih treba zatititi. (153) U velikom broju sluajeva, kreativni razvoj ili obnavljanje pejzaa vaniji su od samog ouvanja postojeeg stanja. Trenutno, mjere koje se odnose na pejzae esto su neusklaene. Njihovi rezultati obino su nasumini i esto odraavaju samo razliite interese pojedinanih uesnika. Novi poslovni i stambeni prostori esto se izgrauju bez razmatranja estetskih ili ekolokih principa. U nekim sluajevima, eksploatacija sirovina unitava cijele pejzae. Zato, za mnoga podruja u Evropi, treba donijeti pojedinano prilagoenu i kreativnu politiku pejzaa. Ona mora biti zasnovana na integrisanom pristupu novim razvojima i doprinositi stvaranju ili obnavljanju atraktivnih pejzaa. (154) U nekim sluajevima, sela propadaju zbog nedostatka intervencije ljudi. Do toga naroito dolazi u podrujima gdje se prestalo sa upotrebom tradicionalnih metoda korienja poljoprivrednog zemljita. Zanemarivanje upravljanja zemljitem u ugroenim podrujima, kao to su planinska ili primorska podruja, moe imati izazito ozbiljne posljedice, kao to je, na primjer, erozija zemljita. U podrujima gdje ljudska aktivnost jo nije jako izraena, smanjenje intervencije ljudi moe omoguiti oporavak prirode. Promocija tradicionalnih metoda korienja zemljita, razvoj turizma i poumljavanje mogu, na primjer, biti mogunosti za potpuno neobradivo zemljite.
(151) Svojom osobenou kulturni pejzai doprinose lokalnom i regionalnom identitetu i odraavaju istoriju i uzajamno dejstvo ljudi i prirode. Oni imaju veliku vrijednost, na primjer, kao turistike atrakcije. Ouvanje ovih pejzaa veoma je vano, ali ono ne smije ometati njihovu ekonomsku upotrebu ili je sasvim sprijeiti. U nekim sluajevima, neophodna je ciljana zatita mjesta od posebnog znaaja. U ostalim sluajevima, potrebno je ouvati i/ili obnoviti cijele pejzae. Nain poljoprivredne upotrebe esto predstavlja najvaniji aspekt u borbi protiv devastacije kulturnih pejzaa.
41
(155) Opcije politike 53. Ouvanje i kreativni razvoj kulturnih pejzaa od posebnog istorijskog, estetskog ili ekolokog znaaja. 54. Poveanje vrijednosti kulturnih pejzaa u okviru strategija integrisanog prostornog razvoja. 55. Bolja usklaenost razvojnih mjera koje imaju uticaj na pejzae. 56. Kreativno obnavljanje pejzaa koji su pretrpjeli oteenja usljed ljudske intervencije, ukljuujui mjere ponovnog obraivanja zemljita. 3.4.5 Kreativno upravljanje kulturnim nasljeem
nalazita. Razliiti naini ivota stanovnika evropskih gradova moraju biti sagledani u cjelosti, kao dio kulturnog nasljea. Mnogim evropskim gradovima prijete opasnosti komercijalizacije i kulturne jednoobraznosti, koje unitavaju njihovu individualnost i identitet. Tu spadaju, na primjer, prodaja nekretnina, infrastrukturni projekti nesaglasni sa svojim okruenjem ili loe izvedeno prilagoavanje masovnom turizmu. Ovi faktori se esto udruuju i izazivaju ozbiljno oteenje strukture i socijalnog ivota gradova i umanjuju njihov potencijal atraktivnih lokacija za pokretne investicije. Strategije prostornog razvoja mogu pomoi u suzbijanju ovih opasnosti. (159) Moderne inovativne graevine ne treba posmatrati kao strukture koje imaju ruilake uticaje, ve kao stukture koje obogauju kulturno nasljee. U mnogim sluajevima, meutim, najbolja arhitektonska ostvarenja esto su praena neprivlanom izgradnjom, to umanjuje kvalitet ivotne sredine u gradovima. Graevine ili grupe graevina rijetko su organizovane oko savremene vizije urbanog planiraja i harmonino uklopljene u urbane ambijente. Kao i u ruralnim oblastima, gradski pejzai su esto rezultat neplanskog razvoja. Strategije kreativnog planiranja gradskih pejzaa postepeno se razvijaju. One su, meutim, prijeko potrebne, naroito u gradovima u kojima su zgrade toliko propale da ljudi ne mogu u njima ivjeti ili ulagati u njih. (160) Opcije politike 57. Razvoj integrisanih strategija za zatitu kulturnog nasljea koje je ugroeno ili u stanju propadanja, ukljuujui razvoj instrumenata za procjenu faktora rizika ili upravljanje kritinim situacijama. 58. Ouvanje i kreativno redizajniranje urbanih cjelina vrijednih da se zatite. 59. Promocija modernih graevina visokog arhitektonskog kvaliteta. 60. Poveanje svijesti o doprinosu politike urbanog i prostornog razvoja zatiti kulturnog nasljea buduih generacija.
(156) Mnogi evropski gradovi posjeduju veliki broj izuzetno vrijednih kulturnih podruja koja se nalaze u stanju sporog ali kontinuiranog propadanja. Uprkos velikim ulaganjima u odravanje i obnavljanje ovih podruja, nije mogue zaustaviti taj trend. Potrebno je pokrenuti programe zatite kako bi se izbjegla nenadoknadiva teta. Drave potpisnice Konvencije iz Grenade /Grenada Convention iz 1985. obavezale su se na pristup koji obezbjeuje zatitu i ouvanje arhitektonskog nasljea, i koji, u isto vrijeme, uzima u razmatranje zahtjeve modernog drutva38. (157) Kulturno naljee je naroito osjetljivo na zagaenje ivotne sredine i na faktore rizika izazvane kako prirodnim, tako i ljudskim faktorima. Znanje o razliitim faktorima rizika jo uvijek nije adekvatno i zahtijeva razradu metodologija zasnovanih na sveobuhvatnom konceptu procjene rizika. (158) Evropsko kulturno nasljee ne sastoji se samo od pojedinanih istorijskih graevina i arheolokih
42
4 Primjena ESDP-a
4.1 Ka integrisnom prostornom razvoju
(161) Prilikom primjene opcija politike, vlade i administrativni organi drava lanica, kao i slube EU, moraju razmotriti, u ranoj fazi, sektorske i prostorne sukobe i tekoe vremenskog usaglaavanja i odrediti prioritete. To zahtijeva nove oblike saradnje koja, saglasno principima ESDP-a, mora biti na dobrovoljnoj osnovi. Primjena opcija politike zasnovana je na principu supsidijarnosti. Stoga, postoji potreba za tijesnom saradnjom izmeu vlasti odgovornih za sektorske politike; i sa vlastima odgovornim za prostorni razvoj na svim pojedinanim nivoima (horizontalna saradnja); i izmeu aktera na nivou Zajednice i na transnacionalnim, regionalnim i lokalnim novoima (vertikalna saradnja vidjeti Dijagram 7). Saradnja predstavlja osnovu politike integrisanog prostornog razvoja i ima prevagu nad sektorskim politikama koje djeluju izolovano. (162) Integrisana politika prostornog razvoja na nivou EU, mora, prema tome kombinovati opcije politike za razvoj odreenih podruja na nain da nacionalne granice i druga administrativna ogranienja vie ne predstavljaju prepreku za razvoj. ESDP obezbjeuje okvir za integrisanu primjenu opcija politike. Primjena ESDP-a nije odgovornost samo jedne vlasti, ve velikog broja vlasti odgovornih za prostorni razvoj (korienje zemljita, regionalno planiranje, urbanistiko planiranje) i sektorsko planiranje. (163) Opcije politike razlikuju se u pogledu geografskih podruja na koja se odnose. ESDP preporuuje tri nivoa saradnje: nivo Zajednice, transnacionalni/nacionalni nivo, regionalni/lokalni nivo.
Sa take gledita Evropske unije, saradnja na transnacionalnom nivou je od primarne vanosti. Transnacionalne strategije i programi potpomau primjenu sektorskih politika Zajednice u razliitim regijama EU. One takoe podravaju usklaivanje politika Zajednice sa pojedinanim nacionalnim, regionalnim i lokalnim politikama.
Diagram 7: Oblici saradnje u oblasti prostornog razvoja

Savjet Evrope Meunarodna saradnja npr. Regionalne agende 21 Sektorske politike Zajednice
Na nivou Zajednice ESDP
VERTIKALNA SARADNJA
Smjernice/Kontinentalne strategije Prekogranina saradnja na spoljanjim granicama EU
Na transnacionalnom/nacionalnom nivou Koncepti/Operativni programi Prekogranina saradnja na unutranjim granicama Na regionalnom/optinskom nivou Koncepti/Projekti
Sektorske nacionalne politike
Sektorske regionalne / optinske politike
HORIZONTALNA SARADNJA 43
(164) Od navedenih opcija politike ESDP-a postoji izvjestan broj onih koje su kljune za sprovoenje politike uravnoteenog i odrivog prostornog razvoja. Njih treba odrediti na lokalnom nivou u skladu sa postojeom situacijom. Neki od primjera su: Promocija umreavanja urbanih regija: Svi gradovi i regije moraju doprinijeti smanjenju nezaposlenosti, ekonomskom razvoju i socijalnoj harmoniji EU. U tu svrhu, treba to vie podsticati strateka partnerstva i saradnju izmeu urbanih regija. Za to je potreban regionalni, prekogranini i transnacionalni pristup stvaranju urbanih mrea. Bolja dostupnost kao preduslov policentrinog razvoja: ak iako nije mogue postii isti stepen dostupnosti izmeu svih regija EU, poboljanja u skladu sa principom odrivosti naroito u perifernim regijama i gusto naseljenim podrujima sa visokim obimom saobraaja od velikog su znaaja. Razvoj Evro-koridora: Ovi koridori mogu ojaati prostornu koheziju EU i ujedno mogu predstavljati osnovni instrument za saradnju izmeu gradova u oblasti prostornog razvoja. Prostorni koncept Evro koridora moe uspostaviti veze izmeu sektorskih politika, kao to su transport, infrastruktura, ekonomski razvoj, urbanizacija i ekologija. U razvojnoj perspektivi Evro koridora, treba precizno naglasiti u kojim podrujima se mogu koncentrisati aktivnosti, a koje treba zatititi kao otvorene prostore. Postoji veliki broj potencijalnih koridora u EU. Neki koridori su ve dobro razvijeni. U drugim regijama treba izgraditi takve koridore i povezati ih sa ve postojeim. Potrebno je uspostavljanje vanih nedostajuih veza, kao i sekundarnih mrea. Jaanje gradova i regija na spoljanjim granicama EU: Politike za razvoj Gradova kapija, multimodalna infrastruktura evropskih koridora, jednak pristup telekomunikacionim sredstvima i interkontinentalna dostupnost mogu ojaati ulogu regija i njihovih gradova na spoljanjim granicama. Ovo se odnosi podjednako za proces proirenja kao
i za razvoj intenzivnijih odnosa sa dravama nelanicama, prema jugu, i sa ostalim ekonomskim regijama svijeta. Ouvanje i razvoj bioraznolikosti u regijama EU: Uspjean razvoj evropske ekoloke mree zavisi od prostorno usklaenog pristupa izmeu razliitih politika Zajednice i od odgovarajuih nacionalnih mjera. Mnoge vrste divljih ivotinja, naroito ptice, koriste cijelu teritoriju EU tokom godine. Odnosi izmeu elemenata ove mree, kao to su movarna podruja, nacionalni parkovi, ostrva, primorske regije, muljevite obale i izvjesne ruralne regije moraju biti identikovani i usaglaeni na evropskom nivou uz aktivno uee lokalnih i regionalnih nivoa. Razvoj evropskog kulturnog nasljea: Ouvanje raznolikosti evropskog identiteta u kontekstu globalizacije zahtijeva kombinovanje koherentnih strategija ouvanja sa potrebama ekonomskog i regionalnog razvoja. Potrebno je identikovati i razviti smjernice i sredstva prostornog planiranja kako za izuzetna mjesta ili podruja nasljea koja, iako rasprostranjena irom Evrope, imaju zajedniko istorijsko porijeklo (na primjer nasljee Kelta, istorijski hodoasniki putevi, itd.), tako i za podruja od meunarodnog znaaja skoncentrisana na jednom mjestu (na primjer gradske cjeline, kao to su Bruges ili Venecija). Potreba za integrisanim upravljanjem primorskim podrujima (ICZM)/Integrated Coastal Zones Management: Usljed sve veih sektorskih sukoba, porasta broja stanovnika i velikog broja institucija i aktera zainteresovanih za primorska podruja, ona predstavljaju vaan izazov za prostorni razvoj irom EU. (165) Jasno je da je potreban drugaiji pristup za primjenu ciljeva i opcija prostorne politike u oblastima politike gdje postoji jasna odgovornost Zajednice. Iako nadlenost za prostorni razvoj nije na nivou Zajednice, moramo voditi rauna o tome da
44
razliite prostorne politike Zajednice ne dolaze u sukob ili da ne ponitavaju jedna drugu. Meutim, okvir ESDP-a ne treba nametati u ostalim oblastima politike. Njena primjena zasniva se na potpunoj dobrovoljnosti. To, iznad svega, zahtijeva saradnju, konsultacije i sporazumijevanje odgovarajuih donosilaca politike i izvrnih tijela na komunitarnom, nacionalnim, regionalnim i lokalnim nivoima. Svestrana podrka javnosti neophodan je preduslov za ekasnu primjenu pristupa politike prostornog razvoja. Glavno teite primjene ESDP-a kao evropskog dokumenta je na nivou Zajednice i na transnacionalnim nivoima. Prioritet treba dati pitanjima koja jedna ili dvije drave lanice ne mogu rijeiti na zadovoljavajui nain, ve zahtijevaju saradnju nekoliko drava. Uspjena politika prostornog razvoja, prema tome, zavisi mnogo vie nego ostale oblasti politike od saradnje na lokalnim i regionalnim nivoima. Transnacionalne ili prekogranine akcije na ovim nivoima su presudne za primjenu ESDP-a. Postoje mnogobrojne metode prekogranine saradnje u oblasti prostornog planiranja. Projekti za uravnoteen i odriv razvoj graninih regija i investicioni projekti mogu biti ojaani i potpomognuti postizanjem konsenzusa na obije strane granice, politikim sporazumima, meuvladinom procjenom prostornih uticaja i prilagoavanjem nacionalnog zakonodavstva. U narednom poglavlju, navedeni su najvaniji predlozi za primjenu ESDP-a na pojedinanim nivoima vlasti, kao i administrativnim nivoima.
Parliament, Komitet regija/Committee of the Regions i Ekonomski i socijalni komitet/Economic and Social Committee izjasnili su se u pogledu ESDP-a, dajui podrku regionalno uravnoteenijem razvoju gradova i regija EU. (167) Evropska komisija je oformila meuservisnu grupu za ispitivanje meusobnih odnosa izmeu politike Zajednice i prostornog razvoja. Pored toga, u toku je testiranje prostornog pristupa koji objedinjuje nekoliko oblasti politike, slinog onom zastupljenom u Probnom programu integrisanog upravljanja primorskim podrujem/Demonstration Programme on Integrated Coastal Zone Management. To stvara nova podruja za sprovoenje horizontalne saradnje. Predloeno je da Evropska komisija povremeno vri sistematsko ispitivanje prostornih uticaja politika kao to su zajednika poljoprivredna politika, transportna politika i Transevropske mree, strukturna politika, ekoloka politika, politika konkurencije i politika istraivanja i tehnologije na evropskom nivou. (168) Sastanci ministara odgovornih za prostorni razvoj i sastanci Odbora za prostorni razvoj (CSD)/ Committee on Spatial Development igraju kljunu ulogu u primjeni i daljem razvoju ESDP-a. Meutim, neformalni karakter ovih sastanaka ne prua mogunost za donoenje odluka. Iz tog razloga, evropske institucije, kao to su Evropski parlament i Ekonomski i socijalni komitet, podravaju formalizaciju ovih sastanaka, potujui princip supsidijarnosti. Drave lanice imaju drugaije miljenje o tome. Predloeno je da drave lanice razmotre predloge evropskih institucija za formalizacijom kako ministarskih sastanaka o prostornom planiranju, tako i Odbora za prostorni razvoj, potujui princip supsidijarnosti. (169) Osnivanjem EMU i proirenjem meunarodne trgovine, pitanja prostornog razvoja nisu od veeg znaaja samo za institucije EU, ve i za politike
4.2 Primjena ESDP-a na nivou Zajednice

(166) Razmatranje i primjena ESDP-a od strane evropskih institucija moe dovesti do vee ekasnosti politika Zajednice. Evropski parlament/European
45
organizacije koje sarauju irom Evrope i na meunarodnom nivou (Savjet Evrope, OECD), za nevladine organizacije, poslovne grupe i usluna preduzea, kao i za radnike sindikate. Predloeno je da evropske institucije, zajedno sa nacionalnim vlastima drava lanica zaduenim za prostorni razvoj, sprovode odgovarajue mjere za saradnju sa meunarodnim organizacijama i institucijama, u cilju promovisanja dosljedne primjene ESDP-a u praksi na meunarodnom nivou. (170) Informacije i analize potrebne na nivou Zajednice u cilju podravanja tekueg sistema prostornog nadgledanja obuhvataju: 1. proirenje osnove znanja kroz dostupnost uporednih podataka i pokazatelja; i analize i istraivanja prekograninih, transnacionalnih i evropskih trendova koji utiu na prostorni razvoj; 2. razmjena informacija o praksi prostornog planiranja na uporednoj osnovi; i 3. praenje i procjena prostornog razvoja imajui u vidu ciljeve i opcije politike ESDP-a, kao i uspostavljanje odgovarajuih kriterijuma i pokazatelja; ovo je posebno vano za dalji razvoj ESDP-a. Predloeno je da drave lanice redovno pripremaju standardizovane informacije o vanim aspektima nacionalne politike prostornog razvoja i njenom sprovoenju u nacionalnim izvjetajima o prostornom razvoju, zasnivajui ih na strukturi ESDP-a. To e omoguiti uporednost prikaza prostornih trendova u dravama lanicama. (171) Uz pomo ESDP-a izvrena je prva procjena trendova i problema prostornog razvoja u Evropi. Pored tekuih istraivanja i studija, postoji potreba za detaljnom analizom evropskog prostornog razvoja na zajednikoj statistikoj osnovi tokom dueg perioda. Usklaeni podaci i procjene regionalnih ekonomskih razvoja u Evropi ve su dostupni na evropskom nivou putem dokumenata, kao to su
Periodini izvjetaji o socijalnoj i ekonomskoj situaciji i razvoju regija u Zajednici /Periodical Reports on the Social and Economic Situation and the Development of the Regions in the Community i Izvjetaj o koheziji/Cohesion Report39. Meutim, pri izradi ESDP-a otkrivene su velike praznine u pogledu uporednih prostornih podataka. Sedam kriterijuma prvobitno predloenih tokom panskog i italijanskog predsjedavanja i razraenih tokom holandskog predsjedavanja mogu biti polazna taka za njihovo prikupljanje. Ovi kriterijumi, koje studijski program Evropske komisije upravo analizira, su sljedei: Geografski poloaj Ekonomska snaga Socijalna integracija Prostorna integracija Pritisak za korienje zemljita Prirodni resursi Kulturni resursi.
Predloeno je da Evropska komisija i drave lanice dogovore pouzdane kriterijume i pokazatelje, kako bi ekasno podrale prostorni razvoj regija i gradova. Potrebo je sprovoditi dugorona istraivanja o prostornim pitanjima u EU, kao dio tekueg procesa dopunjavanja ESDP-a. Odgovarajue aktivnosti obuhvataju: 1. studije i pilot projekte, nansirane od strane Komisije, u cilju identikovanja i analiziranja problema i rjeenja prostornog i regionalnog razvoja i testiranja novi oblika saradnje vezanih za ESDP; 2. razmjenu inovativnih iskustava u cilju promovisanja korienja i prenoenja znanja u oblasti prostornog i ekonomskog razvoja. (172) Prostorni kriterijumi i pokazatelji su takoe potrebni za razvoj dugoronih scenarija prostornog razvoja. Sadanji sadraj ESDP-a zasnovan je na izvjesnim pretpostavkama koje su vaee na srednji rok. Meutim, iako se saradnja u oblasti prostornog planiranja moe odvijati na kratki i srednji rok, vano je imati na umu i dugorona pitanja i izglede.
46
Predloeno je da Evropska komisija i drave lanice izvre procjenu novih trendova, njihovih pokretakih snaga i prostornih uticaja. Ova aktivnost ispitala bi pitanja kao to su: promjena broja stanovnika i njihove rasprostranjenosti; ekonomska globalizacija; promjena prirode i lokacije ekonomske aktivnosti i zapoljavanja; tehnoloke promjene u oblasti transporta, telekomunikacija, energije i pribliavanje informatikog drutva; sektorske politike i projekti EU; ekasnost razliitih vrsta urbanih mrea i partnerstava; proirenje EU; odnos sa dravama ne-lanicama EU.
4.3 Transnacionalna saradnja izmeu drava lanica

(174) Inovativni pristup integrisanoj politici prostornog razvoja na transnacionalnom nivou ve se primjenjuje u EU, kroz inicijativu Zajednice, INTERREG II C, koja je pokrenuta 1996. Prema ovoj inicijativi, saradnja izmeu drava lanica odvija se u okviru tri glavne sfere podrke: transnacionalna saradnja u oblasti prostornog razvoja u sedam podruja koja sarauju (vidjeti Mapu 3); preventivna zatita hrane u dvije programske regije i preventivne mjere protiv sue u etiri nacionalna programa podrke (vidjeti Mapu 4); na osnovu zajedniki razvijenih programa. Pored toga, transnacionalne pilot akcije sprovode se u 4 oblasti saradnje, u skladu sa lanom 10 ERDF-a (vidjeti Mapu 5). Geografska podruja obuhvaena ovim programima rezultat su detaljnih pregovora izmeu drava uesnica. U nekim podrujima uestvuju drave ne-lanice EU. (175) U ovim velikim podrujima prvi put je testirana transnacionalna saradnja na projektima prostornog razvoja, uz upotrebu zajednike organizacione, administrativne i nansijske strukture (vidjeti Tabelu 1). (176) Neki meudravni razvojni projekti odvijaju se izvan neposrednih pograninih podruja. Na primjer, u okviru programa zatite od poplava na Rajni, omogueno je planiranje podruja razvoa u Nemakoj, uz pomo nansija EU. Kao rezultat, u budunosti, poplave ovdje i u Holandiji ne bi trebale da budu tako obimne kao u prolosti. Du nekoliko transnacionalnih transportnih koridora vri se testiranje zajednikog upravljanja saobraajem, stvaranje integrisanih transportnih sistema i usklaenog razvoja regionalnih ekonomskih potencijala. (177) Ovi projekti su dobili podrku, i sve partnerske zemlje od njih oekuju korist za prostorni razvoj, ak iako nisu nansijski ukljuene u njih. Obuhvaene se
(173) Instituti za prostorno istraivanje u dravama lanicama moraju pripremati i razmjenjivati informacije posredstvom mree, i pokrenuti politiku saradnju izmeu nacionalnih vlasti zaduenih za prostorni razvoj, kao i sa Komisijom. Ti rezultati mogli bi biti osnovni materijal za razmatranja od strane Odbora za prostorni razvoj (CSD). Saradnja izmeu istraivakih instituta i blizak radni odnos sa Odborom za prostorni razvoj (CSD) zahtijevaju stalnu strukturu. Ona treba da bude sunansirana iz budeta Zajednice. Osim mree sekretarijata, nije potrebno osnivati jo jednu evropsku agenciju, ukoliko se uspostavi uspjena mrea izmeu nacionalnih istraivakih instituta. Ova mogunost trenutno se testira u okviru studijskog programa u skladu sa lanom 10 ERDF propisa/ Article 10 of the ERDF Regulation. Trebalo bi to prije izvriti institucionalizaciju Evropske mree za nadgledanje prostornog planiranja /European Spatial PlanningObservatory Network, uzimajui u obzir iskustvo steeno tokom studijskog programa.
47
aktivnosti: planiranje, upravljanje projektima, mree, pilot akcije, razmjena iskustva, studije izvodljivosti i do izvjesnog stepena pratee infrastrukturne investicije. U isto vrijeme, vri se prekogranina razmjena razliitih nacionalnih uskustava u oblastima kao to su dravna administracija, planiranje, zakonodavstvo, upravljanje i partnerstvo izmeu dravnog i privatnog sektora. Na taj nain, daje se podsticaj preduzeima, vladama, federacijama i regionalnim i lokalnim vlastima da izmu uea u transnacionalnoj saradnji. (178) Realizacija operativnih programa ukljuuje regionalne i lokalne vlasti, podvlaei njihov snaan interes za transnacionalnu saradnju. One takoe u znaajnoj mjeri sunansiraju projekte. U prvom krugu donoenja odluka, javio se veliki broj nansijera za
odreene programe. U regionu Baltikog mora, na primjer, gdje je saradnja zasnovana na zajednikim politikim ciljevima prostornog razvoja40, 200 lokalnih i regionalnih vlasti je ukljueno u realizaciju projekata. Predloeno je da Evropska komisija i drave lanice nastave sa projektno orijentisanom transnacionalnom saradnjom u oblasti prostornog razvoja, u okviru inicijative Zajednice, INTERREG III, i da stvore potrebne osnovne uslove za nju. Ona e biti vaan instrument za primjenu ESDPa. Kljuni zadaci su: ouvanje odgovarajuih oblasti saradnje i dalji razvoj zajednikih transnacionalnih
Tabela 1: Strukture za primjenu transnacionalnih operativnih programa prostornog razvoja

Podruje saradnje Odbori za donoenje odluka Sekretarijat Finansijsko upravljanje fondovima EU
INTERREG II C Transnacionalna saradnja u oblasti prostornog razvoja Sjedite u Rostoku, D Baltiko more Zajedniki Podrunica u Karlskroni, S Sjeverno more Zajedniki Sjedite u Viborgu, DK CADSES Zajedniki Umreavanje nacionalnih institucija NWMA Zajedniki Sjedite u Londonu, VB Umreavanje nacionalnih institucija Podruje Atlantika Zajedniki uz podrku centralnog sekretarijata u Poitiers-u, F (u pripremi) Jugozapadna Zajedniki Umreavanje nacionalnih institucija Evropa Zapadno Zajedniki Umreavanje nacionalnih institucija Sredozemlje INTERREG II C Ublaavanje posljedica poplava Prevencija poplava na Rajna-Meuse Francuska/Italija lan 10 Pilot akcije Sjeverna periferija Zapadno Sredozemlje/ Latinski Alpi Alpski prostor Sredozemna kapija Zajedniki Zajedniki Zajedniki Zajedniki Centralni u Oulu, Finska Umreavanje nacionalnih institucija Umreavanje nacionalnih institucija Umreavanje nacionalnih institucija Zajedniki Zajedniki Sjedite u Hagu, Holandija Umreavanje nacionalnih institucija
Centralno preko I-banke Schleswig-Holstein u Kielu/Rostoku Centralno preko Jyske banke u Viborgu Nacionalne institucije Centralno preko Lloyds banke u Londonu Centralno preko naimenovane banke Nacionalne institucije Nacionalne institucije
Centralno preko I-banke Nordrhein-Westfalen u Dsseldorf-u Nacionalne institucije Centralno preko den Regional rat von Nord-Ostrobothnia Nacionalne institucije Nacionalne institucije Nacionalne institucije
48
Mapa 3: Interreg II C Programi transnacionalne saradnje
49
Mapa 4: Interreg II C Programi za ublaavanje posljedica poplava i prevenciju sue
administrativnih, nansijskih i upravljakih struktura za programe i projekte; intenzivnija saradnja regionalnih i lokalnih vlasti u procesima donoenja odluka i sprovoenja programa; dalja promocija prostorno integrisanih projekata, uzimajui u obzir pitanja sektorske politike, kako bi se obezbijedilo sadejstvo; uklanjanje zakonskih prepreka u dravama lanicama koje oteavaju prekogranino i transnacionalno usaglaavanje prostorno vanih planova i mjera;
upotreba projekata za pripremu investicionih mjera i za dalji razvoj instrumenata prostornog razvoja, naroito procjene prekograninog teritorijalnog uticaja; pomaganje saradnje sa susjednim dravama ne-lanicama, naroito sa dravama centralne i istone Evrope, kao i Kiprom, u cilju njihove pripreme za pristupanje EU, i sa zemljama koje okruuju Sredozemno more; procjena rezultata transnacionalne saradnje, u okviru programa INTERREG i lana 10 ERDF-a, u svjetlu ESDP-a, od strane odgovornih tijela EU i drava lanica.
50
Mapa 5: Pilot akcije iz lana 10
(179) Trenutno, drave ne-lanice mogu uestvovati u pilot akcijama programa INTERREG II C i lana 10 ERDF-a. Meutim, one ne mogu dobijati nansijska sredstva od ERDF-a, ali mogu od ostalih pomonih programa (PHARE, TACIS). Kombinacija ovih razliitih pomonih programa u zajednikom podruju saradnje pokazala se veoma tekom zbog razliitih administrativnih propisa. Program INTERREG mogle bi koristiti, kao vodei instrument, drave koje ele da pristupe EU pod uslovom da se olaka njihovo uee pojednostavljivanjem administrativnih struktura.
Predloeno je da Evropska komisija pobolja usklaivanje INTERREG programa sa programima Zajednice koji nansiraju transnacionalne mjere u dravama ne-lanicama na nain koji omoguava da se programi i projekti prostornog razvoja sprovode iz jednog izvora.
4.4 Prekogranina i meuregionalna saradnja

(180) Regionalne i lokalne vlasti su kljuni akteri evropske politike prostornog razvoja. Primjena
51
opcija politike zahtijeva aktivnu podrku regionalnih i lokalnih nivoa, od malih gradova u ruralnim oblastima do regija metropola. Regionalne i lokalne vlasti ostvaruju ciljeve Zajednice kroz meusobnu saradnju i u skladu sa bottom-up pristupom. U isto vrijeme, ovo je nivo na kome graani iz prve ruke doivljavaju rezultate evropske politike prostornog razvoja. Veliki broj razvojnih zadataka moe biti ostvaren na zadovoljavajui nain samo uz prekograninu saradnju sa lokalnim vlastima. Saradnja izvan nacionalnih granica, prema tome, igra kljunu ulogu u primjeni ESDP-a. (181) Prekograninu saradnju izmeu susjednih pograninih regija u Evropi promoviu vladine i komisije za prostorno planiranje, a ona se promovie i kroz preporuke Savjeta Evrope. Od 1990, prekograninu saradnju nansira inicijativa Zajednice, INTERREG. Skoro sve pogranine regije iskoristile su nansijsku pomo od INTERREG-a za osnivanje zajednikih organizacija, struktura i mrea. Osnivanje ovih struktura bio je preduslov za razradu strategija prekograninog prostornog razvoja, na primjer u Skandinaviji u resund regiji, u zemljama Beneluksa, u regijama du njemako-holandske granice i SaarLor-Lux regiji. Ove akcije omoguile su razvijanje i usklaivanje prostorne ekasnost pojedinanih projekata. Strategije prekograninog prostornog razvoja u budunosti mogu stvoriti zajedniku osnovu za veliki broj prekograninih operativnih programa iz jednog izvora, povezujui razliite projekte, kao na primjer: promocija prekogranine saradnje izmeu susjednih pograninih oblasti, u cilju razvoja vrstih ekonomskih jezgara (grupa gradova); poboljanje odnosa izmeu regionalnog javnog prevoza i glavnih transportnih mrea; i razvoj pejzaa i politika zatite ekoloki osjetljivih oblasti u cilju stvaranja prekograninog sloenog sistema biotopa.
Predloeno je da drave lanice i regionalne i lokalne vlasti i dalje sprovode prekogranine programe i projekte, naroito: priprema prekograninih prostornih vizija i strategija i njihovo razmatranje u okviru nacionalnih planova prostornog razvoja i sektorskog planiranja; redovno prekogranino usaglaavanje svih prostornih planova i mjera; i donoenje zajednikih prekograninih regionalnih planova i,po potrebi, planova za korienje zemljita kao najdjelotvornijeg vida politike prekograninog prostornog razvoja. (182) Uprkos osnivanju EMU-e, vlasti zaduene za nacionalno planiranje, regije i gradovi susjednih zemalja, jo uvijek nemaju mogunost da aktivno utiu na razvojne odluke u susjednim zemljama. Predloeno je da Drave lanice, u okviru svog zakonodavstva, ispitaju osnovu za pripremu prekograninih planova i mjera koje imaju znaajan prostorni uticaj na susjedne zemlje. Susjedne zemlje treba da usvoje odgovarajue planiranje i mjere u skladu sa principom uzajamnosti i jednakosti. Takve akcije, meutim, moraju biti zasnovane na partnerskoj osnovi i principu supsidijarnosti, koji vae ne samo na lokalnom/ regionalnom, ve i na nacionalnom nivou. (183) Mnoge opcije politike odnose se na regionalne i lokalne nivoe, i zahtijevaju saradnju ne-susjednih, geografski odvojenih vlasti, koje imaju zajednike interese, u razliitim dravama lanicama. Jedan od osnovnih ciljeva ESDP-a je rjeavanje prostornih problema, i, u tom smislu, aktivnosti se ne zahtijevaju samo na nivou EU ili transnacionalnom nivou. Treba takoe podsticati regionalne i lokalne vlasti da uzmu uea u rjeavanju evropskih problema. Na taj nain, one mogu izraziti svoje ideje o prostornoj strukturi budue Evrope. Sljedei predlozi odnose se na prekograninu i meuregionalnu saradnju. Meutim, oni podjednako vae i za saradnju izmeu lokalnih vlasti unutar jedne regije (unutar-regionalna).
52
Predloeno je da regionalne i lokalne vlasti tjenje sarauju u oblasti odrivog prostornog razvoja. To vai za: >>> Mjere za informisanje i saradnju na regionalnom nivou: poboljanje dostupnosti povezivanjem regionalnih transportnih sistema sa nacionalnim/ meunarodnim saobraajnim voritima; doprinos razvoju integrisane transportne infrastrukture; akcioni programi za ouvanje naselja u ruralnim oblastima koje su pogoene smanjenjem broja stanovnika i nedovoljnim ulaganjem; strategije odrivog razvoja pejzaa i procjena potencijala pejzaa za iskoriavanje obnovljivih izvora energije; razvoj pejzaa i ekosistema od regionalnog i evropskog znaaja; usklaeni planovi o upotrebi zemljita koji ukljuuju racionalno upravljanje vodenim resursima; i programi za ouvanje i proirenje zajednikog kulturnog nasljea >>> Mjere za informisanje i saradnju na lokalnim nivoima: zajednike strategije za proirenje ekonomije u cilju razvoja saradnje izmeu gradova i mrea gradova; usvajanje planskih koncepata odrivog urbanog razvoja, ukljuujui, izmeu ostalog, promociju koncepata multimodalnog transporta i smanjenje potrebe za putovanjem; partnerstvo izmeu urbanih i ruralnih oblasti u cilju razvoja inovativnih strategija odrivog prostornog razvoja gradova i njihovih susjednih ruralnih oblasti; i akcioni programi za zatitu i ouvanje urbanog nasljea i promociju visokokvalitetne arhitekture.
4.5 Primjena ESDP-a u dravama lanicama

(184) Vlasti odgovorne za prostorno planiranje na nacionalnim, regionalnim i lokalnim nivoima imaju vane zadatke sa dva aspekta: 1. spoljanjeg, odraavajui ESDP u njihovoj odgovornosti kao drava lanica, u planiranju i sprovoenju mjera prekogranine, transnacionalne i meuregionalne saradnje; i 2. unutranjeg, uzimajui u obzir ESDP prilikom formulisanja politike prostornog razvoja svoje teritorije. Predloeno je da drave lanice uzmu u obzir ciljeve i opcije politike ESDP-a u svojim nacionalnim sistemima prostornog planiranja, na nain koji njima odgovara, i da obavijeste javnost o iskustvima steenim prilikom evropske saradnje u oblasti prostornog razvoja. (185) Primjena ESDP-a u nacionalnom i regionalnom prostornom planiranju bie od naroite vrijednosti za dalju ekonomsku i socijalnu koheziju EU. Ona e pomoi lokalnim vlastima da bolje razmotre ciljeve i opcije politike ESDP-a u svojim vlastitim politikama. Predloeno je da drave lanice takoe uzmu u razmatranje evropsku dimenziju prostornog razvoja prilikom prilagoavanja nacionalnih politika, planova i izvjetaja prostornog razvoja. U tu svrhu, sve je evidentniji zahtjev za evropejizacijom dravnog, regionalnog i urbanog planiranja. Stoga, u svom prostornom planiranju, lokalne i regionalne vlasti i administrativne agencije moraju prevazii ogranien nain posmatranja svoje teritorije, i, od samog poetka, uzeti u razmatranje evropske aspekte i meuzavisnosti. (186) Izvjestan broj drava lanica pokrenuo je procese konsultacija po pitanjima koja se tiu
53
prostornog razvoja. Neke od njih vre procjenu teritorijalnog uticaja projekata koji imaju znatan prostorni uticaj. Cilj procjena je poveanje pozitivnih efekata ulaganja u prostorni razvoj, u ranoj fazi, kroz uee zainteresovanih strana. Zemlje koje okruuju Baltiko more predloile su upotrebu takve procedure za projekte u primorskoj regiji. Drave lanice treba da intenziviraju razmjenu iskustava o procjenama teritorijalnog uticaja i dalje razvijaju nacionalne propise i instrumente.
Evropom, i razmatranje pojedinanih rukovodeih principa prostornog razvoja, ispitivanje nansijskih modela za projekte prostornog razvoja. Ministri odgovorni za prostorni razvoj razmatrae ovaj dokumenat na sljedeoj evropskoj konferenciji ministara odgovornih za prostorno planiranje, koja e biti odrana 2000. godine, tokom EXPO-a u Hanoveru. Predloeno je da se ciljevi i opcije politike ESDPa uzmu u razmatranje kao osnovni doprinos petnaest drava lanica EU pan-evropskoj strategiji prostornog razvoja. (189) Sljedee meunarodno polje aktivnosti za primjenu ESDP-a je priprema regionalnih i lokalnih agendi o odrivom razvoju, kao rezultat Procesa iz Rija /Rio Process (Agenda 21). Treba primijeniti rjeenja sadrana u Agendi 21 za dalji razvoj evropske politike prostornog razvoja. U isto vrijeme, uravnoteen i odriv prostorni razvoj vaan je dio ekoloki odgovorne evropske politike. Ove meuzavisnosti, na primjer, uzete su kao osnova regionalne Agende 21 za region Baltikog mora (Baltik 21). Predloeno je da drave lanice, regionalne i lokalne vlasti uestvuju u razradi i primjeni regionalnih agendi 21 tako to e obezbijediti strategije i projekte. ESDP moe dati vaan podsticaj za to.
4.6 Znaaj ESDP-a za pan-evropsku i meunarodnu saradnju

(187) ESDP prua okvir za tjenju saradnju izmeu petnaest drava lanica EU i Savjeta Evrope, u oblasti pan-evropskog prostornog razvoja. Zahtijeva se posebno intenzivna saradnja sa jedanaest pridruenih drava41. Njihovo sve vee povezivanje sa vajcarskom i Norvekom i oigledna zainteresovanost za saradnju potvruju potrebu za proirenjem prostornog razvoja izvan teritorije 15 drava EU. Saradnja dvadeset pet drava ne-lanica u Savjetu Evrope igra znaajnu politiku ulogu u razvoju kontinentalne politike prostornog razvoja. (188) Na osnovu rezolucija Evropske konferencije ministara odgovornih za prostorno planiranje (CEMAT)/ European Conference of Ministers responsible for Spatial Planning, odrane u oktobru 1997. na Kipru, u toku je izrada pan-evropske strategije (Smjernice budueg prostornog razvoja evropskog kontinenta)/ Guidelines for Future Spatial Development on the European Continent. Za razliku od saradnje drava lanica EU na izradi ESDP-a, glavne take fokusa na nivou Savjeta Evrope su: vee naglaavanje kontinentalne dimenzije prostornog razvoja Evrope, analiza specinih uslova i zahtjeva drava centralne i istone Evrope u poreenju sa zapadnom
54
5 Proirenje EU: dodatni izazov za evropsku politiku prostornog razvoja

5.1 Nova teritorija za ESDP
(190) Prilikom predstavljana prvog zvaninog nacrta ESDP-a u Nordivu u junu 1997, drave lanice i Evropska komisija zakljuile su da je potrebno dodati posebno poglavlje dokumentu. To poglavlje bavilo bi se izazovima sa kojima se susree evropska politika prostornog razvoja kao posljedica procesa proirenja EU koji je nedavno poeo.42 (191) Osnovna svrha ESDP-a je da poslui kao uputstvo za politiku prostornog razvoja u EU u narednom periodu. Oekuje se da e veliina ove teritorije porasti u tom periodu. Jedanaest drava Mapa 6: Teritorija proirenja zatraile su lanstvo u EU. Proirenje EU prijemom ovih pridruenih drava poveae ukupan broj stanovnika za 28 % i uveati teritoriju za 34 % (vidjeti Mapu 6). (192) U skladu sa rezolucijom Savjeta Evrope, usvojenom u Luksemburgu krajem decembra 1997, otpoeli su pregovori sa est kandidata za lanstvo: Estonijom, Poljskom, Slovenijom, ekom, Maarskom i Kiprom. Pretpostavlja se da e neke od ovih drava postati punopravne lanice tokom faze primjene EDSP-a. Bez obzira na to kada e postati punopravne lanice, EU je ve poela pruati pomo pridruenim zemljama, to moe znaajno uticati na prostorni razvoj. Proirenje
55
EU, koje e se najvjerovatnije odvijati u nekoliko faza, i ekonomska i politika integracija pridruenih zemalja predstavljaju dodatan izazov za evropsku politiku prostornog razvoja. (193) To podrazumijeva potrebu za novom teritorijom za dalji razvoj ESDP-a. U tom kontekstu, ne mislimo samo na pripreme za proirenje Unije prijemom jedanaest pridruenih zemalja, ve i na saradnju sa treim zemljama, koje nisu zainteresovane za pristupanje Uniji, ukljuujui i one koje e biti susjedne nakon zavretka procesa proirenja. (194) Prije samog proirenja, vano je poveati svijest o specinim izazovima koje teritorija proirenja postavlja. Do sada, nije uraeno puno toga to bi nam omoguilo da odgovorimo na ovo pitanje onako detaljno kao na ostala pitanja prostornog planiranja koja utiu na sadanje drave lanice. U daljem procesu ESDP-a, bie potrebno ispitati opcije politike i predloge za primjenu ESDP-a u vezi sa proirenjem EU. Iz tog razloga, eljeli bismo da gledamo unaprijed i opiemo sljedee korake koje treba preduzeti na evropskom i transnacionalnom nivou, kako bi se razvila perspektiva za evropsku politiku prostornog razvoja koja obuhvata proirenu teritoriju i ukljuuje jedanaest pridruenih zemalja.
je manja od trenutnog prosjeka Zajednice (115 stanovnika/km2). Raspon gustina naseljenosti pojedinanih drava mnogo je vei u Uniji nego meu pridruenim zemljama. Gustina naseljenosti najnie naseljenih baltikih zemalja vea je nego kod nekih skandinavskih drava lanica. (197) Teritorijalna rasprostranjenost stanovnitva u pridruenim zemljama je razliita, sa generalno koncentrisanijom strukturom naseljavanja u odnosu na drave lanicame. Priblino 62 % stanovnika pridruenih zemalja ivi u pograninim regijama, u poreenju sa samo oko 15% u petnaest zemalja EU. Prekogranina saradnja izmeu pridruenih zemalja je, prema tome, jedan od velikih izazova za evropsku politiku prostornog razvoja. 5.2.2 Ekonomija (198) Ekonomski razvoj (mjeren bruto domaim proizvodom BDP po glavi stanovnika u pogledu pariteta kupovne moi) pridruenih zemalja (1995) generalno je nii nego u dravama lanicama. I u tom pogledu postoje veliki dispariteti. Pridruena drava sa najveom stopom razvoja (Slovenija) skoro je jednaka dravi lanici sa najniom stopom (Grka 67 % prosjeka EU). Baltike zemlje i Rumunija i Bugarska nalaze se na dnu skale u pogledu BDP-a po glavi stanovnika. (199) Poslije dalekosenog nazadovanja koje su pretrpjele poetkom 1990-ih, mnoge pridruene zemlje poele su pokazivati relativno stabilne stope rasta u drugoj polovini 1990-ih. One su generalno vee od stopa rasta u dravama lanicama, tako da neke pridruene zemlje imaju obeavajue izglede. (200) Trendove zapoljavanja karakteriu nagli padovi prvobitno visokih stopa zapoljavanja u proizvodnom sektoru i veoma razliita kretanja u generalno opadajuem poljoprivrednom sektoru (nazadovanje u ekoj, Slovakoj i Maarskoj; stagnacija u Poljskoj i Sloveniji; porast u Rumuniji, Bugarskoj i baltikim zemljama). Stope nezaposlenosti generalno su
5.2 Glavne osobine prostornog razvoja u pridruenim dravama

5.2.1 Stanovnitvo (195) Veliina jedanaest pridruenih drava u velikoj mjeri varira. Pridruivanje baltikih zemalja, Slovenije i Kipra povealo bi broj, unutar EU, manjih zemalja koje imaju ispod 4 miliona stanovnika i koje do sada nisu bile znatnije predstavljene u Uniji na sedam. Jedino Poljska i Rumunija imaju veliku povrinu i broj stanovnika. (196) Gustina naseljenosti jedanaest pridruenih zemalja (98 stanovnika/km2 u prosjeku) neto
56
visoke. Regije sa visokim procentom radnih mjesta u industriji i poljoprivredi nalaze se u najteem poloaju. (201) Postoje ogromni regionalni dispariteti u pogledu trendova zapoljavanja i ekonomskog rasta u pridruenim zemljama. Naroito u glavnim regijama i podrujima blizu spoljanjih granica EU, BDP po glavi stanovnika (u paritetima kupovne moi) ponekad u velikoj mjeri prelazi nacionalne prosjeke. S obzirom da se glavne regije i zapadne regije du sadanje spoljanje granice EU u zadnje vrijeme razvijaju velikom brzinom i ostavljaju druge regije daleko iza sebe u procesu transformacije, mogu se oekivati dalji porasti regionalnih dispariteta. Na gubitku su opadajue industrijske regije sa ekonomskim, socijalnim i ekolokim problemima i nerazvijene ruralne regije (koje u cjelini imaju vei udio stanovnitva od petnaest zemalja EU) smjetene van uticaja spoljanjih granica EU i uticaja metropola du granica drava ne-lanica EU i u unutranjim udaljenim podrujima. (202) Regionalna poreenja pokazuju da ekonomski uspjene regije u pridruenim dravama (Slovenija i nekoliko regija u ekoj) ve prestiu neke od ekonomski najslabijih regija EU. BDP po glavi stanovnika u glavnim regijama Budimpete, Praga i Soje prelazi BDP u slabijim regijama EU, kao npr. u Grkoj, Portugaliji, paniji i Njemakoj. Veliina regionalnih dispariteta u pridruenim dravama moe se uporediti sa disparitetima u kohezionim dravama. 5.2.3 Transport (203) U pridruenim dravama centralne i istone Evrope dolo je do dramatinih promjena, u mnogim pogledima, u oblasti transporta: geografsko pomjeranje sa istone na zapadnu orijentaciju; u pogledu upotrebe saobaajnih sredstava, prelazak sa eljeznikog na drumski saobraaj; i u ekonomskom pogledu, prelazak sa javnog na privatni prevoz.
(204) Proirenje i poboljanje infrastrukture predstavlja najvei izazov za pridruene drave. Taj izazov znai da treba zadovoljiti sve veu potranju u brzorastuim trinim ekonomijama i, u skladu sa tim, obezbijediti odgovarajuu infrastrukturu koja omoguava uravnoteen razvoj na razliitim prostornim nivoima (meunarodnom, nacionalnom i lokalnom), zatim uvesti nove metode nansiranja i upravljanja i podii tehnike standarde na nivo standarda Zajednice. (205) Iako se prevazilaenju neadekvatne infrastrukture u pridruenim dravama daje politiki prioritet, napredak usporavaju mnogobrojne prepreke. U njih spadaju nedostatak nansijskih sredstava, kao i injenica da ta ulaganja karakterie niska stopa vraanja uloenih sredstava, naroito u rastuem sektoru drumskog saobraaja. Domai i strani investitori imaju najbolje izglede u privlanim sektorima telekomunikacija i vazdunog saobraaja. Ostalim sektorima (naroito eljeznikom saobraaju) i dalje e biti potrebna velika meunarodna pomo. 5.2.4 ivotna sredina (206) Situacija u pogledu ivotne sredine uopteno je veoma podvojena. Mnoge pridruene drave uspjele su da ouvaju prostrane kulturne pejzae i/ili ekoloke sisteme u stepenu koji je teko nai u mnogim dravama lanicama. Broj i veliina nacionalnih parkova i drugih zatienih zona su impresivni, iako ne treba precjenjivati obim stvarne zatite koja se sprovodi u praksi. (207) Relativno ouvano ekoloko stanje velikog dijela teritorije proirenja EU ugroavaju zagaenost vazduha emisijama iz domainstava i drumskog saobraaja (veliki broj starih vozila), zagaenost vode izazvana intenzivnom obradom zemljita i industrijskim otpadnim vodama. Ekoloki problemi izuzetno su prisutni u svim industrijskim regijama. U nekim kritinim mjestima, oteenje ivotne sredine je tako veliko (krenje ekolokih standarda u rekordnom obimu) da ima posljedice na zdravlje
57
ljudi. U tim sluajevima moe se govoriti o ekolokim katastrofama. (208) Uopteno govorei, nivo zagaenosti ivotne sredine u pridruenim dravama ve se smanjuje, i to, u veoj mjeri, nije povezano sa smanjenjem proizvodnje. To pokazuje da aktivne politike zatite ivotne sredine poinju da se ustaljuju. S jedne strane, oekujemo da e stalni razvoj ekonomskih reformi dalje smanjiti ugroenost ivotne sredine i odijeliti atitu ivotne sredine od ekonomskog razvoja. S druge, to e zavisiti od mogunosti nansiranja tog procesa i od toga u kojoj mjeri je mogue rijeiti sukob proizaao iz nastojanja da se zatiti ivotna sredina i, ujedno, odri industrijska proizvodnja i uvedu prilino skupi ekoloki standardi. 5.2.5 Zakljuci (209) Polaznu poziciju pridruenih drava ne treba posmatrati samo kao izvor problema. Ukoliko se usvoji adekvatna strategija za njihovo rjeavanje, mnogi od tih problema mogli bi postati prednosti. U te prednosti spada mogunost da se izbjegne izgradnja prostornih struktura koje se nisu pokazale korisnim u nekim dravama lanicama, da se ispitaju makroekonomske koristi zahtijevanih investicija, i ouvaju i/ili primijene odrive metode eksploatacije resursa koje do sada nisu koriene. (210) Zadatak savladavanja izazova prisutnih u procesu transformacije jo uvijek se smatra uglavnom nacionalnom odgovornou pridruenih drava centralne i istone Evrope. To ne ostavlja nimalo prostora za primjenu regionalno prilagoenih strategija. U tom pogledu, politike mnogih zemalja sadre neznatnu ili uopte ne sadre dimenziju regionalne politike. Tradicija prostornog razvoja i regionalne politike poput onih u mnogim dravama lanicama EU i denisanih Strukturnim fondovima EU, skoro da i ne postoje. To se odraava u nedostatku instrumenata i institucija politike prostornog razvoja i regionalne politike, kao i u injenici da ne postoje nezavisni regionalni nivoi u teritorijalnim politikim i administrativnim sistemima.
(211) Nacionalne prostorne politike pridruenih zemalja procijenjene u okviru Agende 2000 Evropske komisije, imaju malo zajednikih osobina koje bi ih mogle povezati sa regionalnom politikom EU, u njenom sadanjem obliku (institucionalno partnerstvo, planovi regionalnog razvoja, su-nansiranje). Te zahtjeve najbolje su ispunile regionalne politike Poljske, Slovenije i Maarske. (212) Opta polazna pozicija do sada opisana ne vai za Kipar, iji se ukupni uslovi znaajno razlikuju od ostalih deset pridruenih zemalja. To se odnosi na geografski poloaj ostrva u istonom Sredozemlju, na njegovu ekonomsku i politiku situaciju i veliinu. Kipar ima samo polovinu stanovnika Estonije, najmanje pridruene drave centralne i istone Evrope. (213) Ekonomija Kipra dostigla je relativno visoku stopu rasta, zasnovanog naroito na razvoju uslunog sektora. U tom pogledu, posebnu panju treba posvetiti znaaju turizma, uprkos nazadovanju posljednjih godina. Bruto domai proizvod po glavi stanovnika je nii od prosjeka EU, ali je iznad prosjeka Grke i Portugalije. Kipar bi, na osnovu svog geografskog poloaja, mogao igrati kljunu ulogu u proirenoj EU, kao drava kapija prema Srednjem istoku. 5.3 Specini zadaci evropske politike prostornog razvoja u buduim dravama lanicama (214) Poseban izazov bie kako ostvariti osnovne ciljeve ESDP-a u uslovima proirenja EU, a da se pri tome ne ugrozi njihovo ostvarivanje u dravama lanicama. U optem politikom kontekstu, specian doprinos ESDP-a integraciji teritorije proirenja u Evropsku uniju bie da: pojasni kako investicije dravnog sektora u pridruenim zemljama sprovode razliita tijela koja su u velikoj mjeri nezavisna jedno od drugog; kako se te investicije povezuju i utiu na jednu i istu teritoriju (u kontekstu procesa ekonomskog sustizanja i obnavljanja i izbjegavanja ozbiljnog ekolokog oteenja);
58
identikuje strategije koje se mogu koristiti u cilju smanjenja ili izbjegavanja predvidivih sukoba izmeu razliitih podruja politike i administrativnih nivoa i iskoriavanja moguih sadejstava. (215) Iako prostorno planiranje ne spada u eksplicitno denisane zadatke Zajednice, nansijska angaaovanost Zajednice u pridruenim zemljama jasno pokazuje njenu odgovornost da osigura da razliite mjere politike ne djeluju suprotno jedna drugoj ili ne ponitavaju jedna drugu. Potreba za evropskom saradnjom u pogledu prostornog usklaivanja razliitih sektorskih politika odnosi se i na teritoriju proirenja. (216) Nizak ekonomski potencijal teritorije proirenja i njeno sve vee povezivanje sa sadanjom teritorijom Zajednice, upuuju na to da procesi prostornog razvoja u teritorije proirenja nee biti samo kopija razvojnih procesa u 15 zemalja EU, ve da e stvoriti nove i specine zadatke za evropsku politiku prostornog razvoja. Iz tog razloga, treba posvetiti veu panju vremenskom faktoru nego to je to do sada bilo potrebno za politiku prostornog razvoja na evropskom nivou. (217) U datim uslovima, prostorno usklaivanje igra veu ulogu u pridruenim nego u sadanjim dravama lanicama. To se naroito odnosi na: planiranje proirenja transnacionalne transportne infrastrukture i transportne politike Zajednice, mjere ekoloke obnove, naroito starih industrijskih zona, i mjere strukturnog prilagoavanja u ruralnim regijama.
(219) Slab, i u nekim sluajevima nepostojei regionalni nivo u politikim i administrativnim strukturama pridruenih drava centralne i istone Evrope jedno je od najvanijih podruja koja zahtijeva specinu podrku EU u cilju osnivanja regionalnih institucija. Ove institucije treba da: poboljaju regionalnu dimenziju prostornog informisanja; pokrenu regionalne inicijative; identikuju na koji nain voditi regionalnu politiku EU (partnerski projekti institucionalnog regionalnog razvoja, sunansiranje), koja zavisi od saradnje. 5.4 Prostorni uticaj proirenja na regije EU (220) Budue proirenje EU stvara potrebu za reformom regionalnih i poljoprivrednih politika EU, predstavljenih u Agendi 2000 Evropske komisije. S obzirom da je reforma jo uvijek daleko od nas, teko je predvidjeti prostorni uticaj proirenja na regije sadanjih drava lanica. (221) Na osnovu iskustva steenog tokom ranijih proirenja EU, poveanje broja siromanijih drava lanica smanjie manevarske mogunosti bogatijih drava lanica po pitanjima regionalne politike, u okviru evropske regionalne politike. To e zahtijevati veu angaovanost nacionalnih regionalnih politika, kako bi se suzbili rastui dispariteti. Glavni zadatak evropske politike prostornog razvoja u ovom kontekstu bie da pomogne u smanjenju infrastrukturnih decita pridruenih drava. (222) Uticajem ekonomskog otvaranja pridruenih drava na regije EU bavilo se svega nekoliko studija. Proces integracije mora biti praen daljim studijama uticaja proirenja na regije EU. Ove studije moraju uzeti u obzir dinamine procese koji su rezultat ekonomskih reformi, kao i one nastale usljed promijenjenog stepena dostupnosti. (223) Pretpostavlja se da prostorni uticaji proirenja
(218) Intenzivnija prekogranina saradnja i transnacionalna saradnja u oblasti prostornog razvoja dae podrku procesu integracije na teritoriji proirenja. Ovo vai kako za regije du sadanjih spoljanjih granica EU, tako i za pogranine regije izmeu pridruenih drava unutar teritorije proirenja.
59
na teritoriju 15 drava EU nee moi biti odreeni samo obrascima dostupnosti, ve i sposobnou regija EU da odgovore na novu konkurentnu situaciju. Strukturne promjene u regijama koje se nalaze na sadanjoj spoljanjoj granici Unije, koje utiu prvenstveno na niskoprihodne segmente ekonomije, mogu se tumaiti kao ubrzan proces prilagoavanja i imaju ogranien uticaj. 5.5 Ciljevi i opcije politike ESDP-a u svjetlu proirenja EU (224) Uopteno govorei, tri smjernice prostorne politike ESDP-a treba da vae i za teritoriju proirenja. Prilikom primjene ESDP-a, mora se imati u vidu da veliki dio teritorije proirenja mora da se suoi sa sljedeim situacijama: kontinuirana tranzicija politikog i administrativnog sistema, koja takoe utie na rjeavanje prostornih pitanja; brz ekonomski proces sustizanja (ostalih zemalja), sa znaajnim potencijalom za geografsku polarizaciju; tehnika infrastruktura koja se razvija veoma sporo i neravnomjerno (telekomunikacije i avio saobraaj su na prvom mjestu, drumski saobraaj ispred eljeznikog); oteenje ivotne sredine; javni sektor sa znatno manje nansijskih resursa. (225) Na ruralne regije smjetene na teritoriji proirenja naroito utiu problemi transformacije. One pokazuju otre ekonomske disparitete i imaju samo nekoliko urbanih centara. U izvjesnoj mjeri, mjeavina naglog pada proizvodnje i zaposlenosti, loa infrastruktura i loa transportna dostupnost mogu dovesti do talasa masovne migracije iz ruralnih regija, i imati za posljedicu kolaps njihove prostorne strukture. Evropska politika prostornog razvoja mora odgovoriti prilagoenim ciljevima i opcijama na situaciju u ruralnim regijama na teritoriji proirenja, koja obuhvata veu ukupnu povrinu nego petnaest
drava Evropske unije. U tom kontekstu, treba uzeti u obzir ponekad ogranien prostor za djelovanje na regionalnom i lokalnom nivou u okviru politikog i administrativnog sistema. 5.6 Principi integracije zadataka proirenja u evropski prostorni razvoj i planiranje (226) Proirenje, naroito integracija centralne i istone Evrope u Uniju, novi je glavni zadatak evropske politike prostornog razvoja. A to ne znai jednostavno usvajanje i proirenje planova razvijenih u okviru sadanje Unije. Evropsko prostorno planiranje znai pripremanje za proces proirenja, za praenje i potpomaganje tog procesa. Proces proirenja, koga karakteriu kako dinamine promjene, tako i neizvjesnost u pogledu vremenskog okvira razliitih pridruivanja, zahtijeva od prostornog planiranja na evropskom nivou da bude zasnovano na saradnji, uz podrku drava koje uestvuju i, poeljno je da bude odvojeno od formalnih procedura pridruivanja. (227) Vaan mehanizam za to pruaju tekui programi saradnje u oblasti transnacionalnog prostornog planiranja u oviru inicijative Zajednice, INTERREG II C. Programi za regiju Baltikog mora i prostor centralne Evrope, Jadrana, Dunava i jugoistone Evrope (CADSES) ve sada idu izvan granica Unije i pokrivaju sve pridruene drave u centralnoj i istonoj Evropi. (228) Pored saradnje u Savjetu Evrope, ovi transnacionalni programi ve predstavljaju polaznu taku za dalji razvoj evropske politike prostornog razvoja, u skladu sa odredbama ESDP-u za teritoriju proirenja. Nova inicijativa Zajednice, INTERREG III, (prema Programu strukturnog fonda za period 2000 2006/Structural Fund Programme) obezbjeuje operativnu i nansijsku osnovu za ukljuivanje drava lanica i Evropske komisije, kao i pridruenih drava. (229) Politika prostornog razvoja EU mora se, po pravilu, proiriti van teritorije drava lanica,
60
uzimajui u obzir perspektive susjednih drava i njihovo ukljuivanje putem saradnje. Ovo se odnosi i na drave smjetene du buduih spoljanjih granica Unije u Evropi i na susjedne sredozemne zemlje Sjeverne Afrike i Bliskog Istoka. INTERREG III i Savjet Evrope pruaju odgovarajui okvir i u ovom kontekstu. (230) Dva dokumenta transnacionalne saradnje, VASAB 2010+ (za regiju Baltikog mora) i VISION PLANET (za CADSES regiju), trenutno u pripremi, pruaju strateke smjernice prilagoene prostornim potrebama za distribuciju fondova Evropske unije za pomo predpristupanju, u okviru novog PHARE programa (iz 2000), kao i u okviru novih ISPA (Instrumenti za stukturne politike predpristupanja/ Instruments for Structural Policies for Pre-Accession) i SAPARD programa (Specijalni akcioni program za predpristupajuu pomo poljoprivredi i ruralnom razvoju/Special Action Programme for Pre-Accession Aid for Agriculture and Rural Development). Ovo je vano, jer znai da e pridruene drave imati na raspolaganju zajedniki razraenu osnovu stratekog planiranja za prostorno izdiferenciranu primjenu sredstava, u okviru programskog perioda 2000 2006. Predloeno je da drave lanice razmotre ukljuivanje pridruenih drava i susjednih drava u evropsku politiku prostornog razvoja, kao centralni zadatak u narednim godinama. Ova saradnja e doprinijeti pripremi, promociji i ostvarivanju procesa proirenja. Dva INTERREG II C programa za regiju Baltikog mora i CADSES regiju i njihove strukture prestavljaju osnovu za dalji razvoj saradnje izmeu ministarstava odgovornih za prostorni razvoj u dravama lanicama EU i pridruenim dravama. Podjednako je vana tekua saradnja u oblasti politike prostornog razvoja izmeu samih pridruenih drava. Prilikom primjene ESDP-a, kroz transnacionalnu
saradnju sa i izmeu pridruenih drava, predloeno je stvaranje mrea transnacionalne politike prostornog razvoja unutar teritorije proirenja (kao dopuna onim ve osnovanim na spoljanjim granicama EU). Za regionalne i lokalne nivoe, od presudnog je znaaja ispunjavanje specinih zahtjeva za novim institucionalnim strukturama. Ciljevi i opcije nove politike, potrebni za specine zadatke i probleme u pridruenim dravama, moraju biti zasnovani na relevantnim studijama. Takoe je vano posvetiti panju teritorijalnoj dimenzije odreenog broja pitanja. Umjesto rjeavanja velikog broja pitanja koja se odnose na cijelu teritoriju, treba utvrditi selektivne, problemski orijentisane prioritete. Izuzetno je vano ukljuivanje, od samog poetka, drava koje uestvuju. Iz tog razloga, potrebno je tijesno povezati rad Savjeta Evrope sa procesom daljeg razvoja ESDP-a. Predloeno je da drave lanice to prije uspostave mehanizme budue saradnje na transnacionalnom nivou, prije pridruivanja novih drava. Oni treba da idu izvan vremenskog okvira INTERREG II C. Stvar je drava koje uestvuju i Evropske komisije da utvrde koliko e ovi mehanizmi ii izvan prostornog okvira utvrenog tekuim INTERREG II C programima.
61
Dio B
Teritorija EU: Trendovi, mogunosti i izazovi
63
1 Uslovi i trendovi prostornog razvoja u EU

1.1 Geografske karakteristike EU
(231) Evropska unija je trea regija po bogatstvu u svijetu (po BDP-u/po glavi stanovnika), poslije Japana i SAD-a. Latinoamerika integracija MERCOSUR43 ima vodei poloaj meu ostalim rastuim ekonomskim savezima (vidjeti Tabelu 2). Osnovni geografski faktori EU, bitni za politke prostornog razvoja, ne mogu se uporediti sa SAD-om, Japanom ili MERCOSUR-om. Nasuprot solidnoj kopnenoj masi SADa i MERCOSUR-a, i ostrvima koja sainjavaju Japan, zika karakteristika Evropske unije je njen poluostrvski oblik na zapadnim granicama evroazijskog kontinenta (vidjeti Dijagram 8). Mnoge njene drave lanice takoe su ostrva ili poluostrva. Dok cijele SAD-e imaju neto ispod 20.000 km obale, obala EU iznosi priblino 60.000 km (vidjeti Dijagram 9). (232) Bez obzira na blizinu i povezanost sa morem, EU karakterie kopneni pristup skoro svim njenim regijama, zahvaljujui njihovim prirodnim osobi-
nama. Prevazilaenje velikih prirodnih prepreka u velikoj mjeri je unaprijeeno posljednjih godina, uz pomo tehnikih projekata velikih razmjera, kao to su Channel Tunnel i redovna resund veza. Oni su vidno unaprijedili prostornu koheziju EU. Meutim, mora jo uvijek predstavljaju znaajne prepreke za neke periferne oblasti EU, kao to su Grka, koja je odvojena morem od svojeg najblieg EU susjeda, Italije, i time, od ostale teritorije EU (vidjeti Mapu 7). (233) Na isti nain, potebno je obratiti posebnu panju na sedam krajnje perifernih regija, navedenih u lanu 299-2 Ugovora iz Amsterdama /Treaty of Amsterdam44. Kao rezultat svog geografskog poloaja, one su blisko povezane sa ostalim kontinentima i, na taj nain, daju EU podsticaj za saradnju sa susjednim zemljama, kao na primjer saradnja Martinika i Francuske Gijane sa ostalim zemljama Latinske Amerike. Potrebno je pruiti pomo osnivanju i jaanju ekonomskih, socijalnih i kulturnih razvojnih centara, kako unutar ovih
Tabela 2: Statistika uporedba EU / SAD-a/ Japana / MERCOSUR-a

Broj stanovnika u hiljadama(a) Povrina u 1000 km2 (a) Ukupni BDP u milijardama ECU-a (1996.) (a) BDP po stanovniku u ECU-ima (1996) (a) Uvoz/po stanovniku u ECU-ima (a) Izvoz/po stanovniku u ECU-ima (a) Kopnene granice sa dravama izvan ekonomskog podruja u km (sa dravama centralne i istone Evrope) (b) 15 EU 372 082 3 236 6 776 18 150 4 210 4 445 9 305 (5006) SAD 263 250 9 364 6 014 22 650 2 404 1 828 12 248 JAPAN 125 095 378 3 620 28 760 2 194 2 582 0 MERCOSUR 204 523 11 877 1 370 6 700 335 289 17 924
(a) Savezna statistika sluba /Federal Statistical Ofce: Statistisches Jahrbuch 1998 fr das Ausland, Wiesbaden 1998 Kurs razmjene: (1 ECU = 1,27 USD): EUROSTAT, prosjek za 1996. (b) CIA Knjiga svjetskih podataka / CIA - The World Fact Book, Vaington 1997.
65
Mapa 7: Fizika mapa i udaljenosti
krajnje perifernih regija i susjednih zemalja, tako i za cijelu regiju koju one obrazuju. (234) Mora, velike rijeke i planinski vijenci u sutini vie ne predstavljaju zike, ekonomske i kulturne prepreke. Neki od njih su ak postali privlana stambena, poslovna i turistika podruja, to je dovelo do protivurjenih ciljeva prostornog razvoja, usljed razliitih zahtjeva korisnika. Velike rjene doline manje su pogoene razdvajajuim efektima rijeka nego velikom gustinom stambenih kapaciteta i saobraaja. Priblino jedna treina gradskog stanovnitva EU (gradovi sa preko 20.000 stanovnika) ivi blizu obale (na udaljenosti do 20 km); ako se ukljue rjene doline petnaest najveih evropskih rijeka, onda to iznosi vie od 50 % ukupnog stanovnitva45! Alpi (u pogledu podruja pogodnih za stanovanje) predstavljaju jednu od najnaseljenijih regija Evrope. Rijeke, jezera
i planine su cjeline koje daju identitet. Alpi, Dunav, Baltiko i Sredozemno more su dobri primjeri podruja gdje su integrisani pristupi imali zadatak da rjeavaju zajednika pitanja, jaaju zajednike potencijale i promoviu veu prostornu koheziju. (235) Tokom ere hladnog rata, postojalo je opte opaanje da je poluostrvo zapadne Evrope u stvari ostrvo, naroito u pogledu ljudskog opaanja. Politika podjela izmeu Istoka i Zapada bila je mnogo vea prepreka nego Atlantski okean na zapadu. To se iznenada promijenilo 1989. Otvorio se pogled na Istok, na drugu polovinu Evrope. (236) Razliiti klimatski uslovi u podpodrujima EU predstavljaju prirodne granice i ine jo jedan vaan faktor evropskog prostornog razvoja. Ekstremna hladnoa, na primjer, moe rezultirati veim
66
trokovima, tako da je periferni poloaj u odnosu na trita jo vie otean transportnim problemima. Problemi vodosnabdijevanja predstavljaju prepreku regionalnom razvoju u nekim djelovima drava lanica smjetenih na jugu. (237) Moe se smatrati da raznovrsnost kulturnog nasljea u Evropi danas ima neprocjenjivu vrijednost i da predstavlja osnovu za pribliavanje Evrope. Pored osnovnih geografskih faktora, razliiti kulturni, politiki i ekonomski razvojni pravci u velikoj mjeri su oblikovali sadanju prostornu strukturu EU. U razliitim djelovima Evrope razvila su se razliita jezika i kulturna podruja i razliiti naini ivota. Postoje znaajni dispariteti u gustini naseljenosti, stepenu urbanizacije, nivou razvoja i blagostanja. To vai na irokoj osnovi (npr. sa perspektive centralnih i udaljenih regija). A takoe i na uskoj osnovi unutar drava lanica, i izmeu regija u okviru EU. (238) Trendovi prostornog razvoja EU, opisani u narednom tekstu, nee, naravno, biti identini u svim djelovima Evrope, a u nekim podujima iskustva e biti drugaija ili ak suprotna optim trendovima. Trendovi su ovdje izneseni ukratko sa evropske perspektive; neke stavovi zahtijevaju detaljnije ispitivanje i dalje analiziranje. (239) Sljedea poglavlja ne sadre nove geografske analize. Ona se odnose na mnogobrojne studije i analize koje su sprovele evropske, nacionalne i druge institucije poev od 1990, naroito one koje su izvrili Komisija (Evropa 200046, Evropa 2000+47i pojedinana predsjednitva EU.
Dijagram 10: Demografski trend
Dijagram 11: Starosna struktura u EU u periodu 1995. 2040.
1.2 Demografski trendovi

(240) U sljedeih 20 do 30 godina, tri trenda e biti dominantna u razvoju stanovnitva u EU: 1. smanjenje broja stanovnika; 2. migratorna kretanja; i 3. promjene starosnog prola.
67
Mapa 8: Demografski razvoj
(241) Prirodni rast populacije u EU veoma je nizak posljednjih godina i pokazuje opadajui trend. Bez nekih znaajnijih promjena u stopi raanja u petnaest lanica EU, rast stanovnitva bie zamijenjen njegovim opadanjem oko 2020.48 (vidjeti Dijagram 10) Imajui to u vidu, meunarodna i meuregionalna migratorna kretanja imaju sve vei znaaj za razvoj stanovnitva EU i njenih podpodruja. Stopa prirodnog rasta trenutno je manja od 0,1 % (1995). Vea od nje je, meutim, neto migracija u EU, koja je iznosila priblino 0,2 % ukupne populacije godinje tokom prethodnih godina49. Prema tome, neto migracija iznosi dvije treine ukupnog rasta populacije, a u budunosti e vjerovatno postati njen jedini izvor. Regionalna rasprostranjenost useljavanja u EU u velikoj mjeri varira.
(242) Jezike barijere i administrativne prepreke doprinose injenici da je stopa migracije izmeu drava lanica EU relativno niska. Znatno vea, ali na meunarodnoj osnovi (na primjer u poreenju sa SAD-om) jo uvijek veoma niska, su migratorna kretanja izmeu regija unutar drava lanica. (243) Veina imigranata naseljava se u urbanim podrujima, uvrujui na taj nain postojee obrasce urbanizacije. I unutar drava lanica ljudi pokazuju tendenciju kretanja iz regija sa visokom stopom nezaposlenosti u regije gdje je ona manja. Meutim ova tendencija varira izmeu pojedinanih drava lanica. Postoji vjerovatnoa da e mnoge visoko urbanizovane regije, naroito na sjevrozapadu Evrope, doivjeti vei rast stanovnitva u budunosti, dok e regije sa veoma niskom gustinom naseljenosti,
68
Mapa 9: Kvalikovanst za strukturne fondove
na primjer na Iberijskom poluostrvu, u Francuskoj, sjeveroistonoj Njemakoj i velikim djelovima nordijskih zemalja, nastaviti da gube stanovnitvo (vidjeti Mapu 8). (244) Uprkos imigraciji uglavnom mladih ljudi, prosjena starost stanovnitva EU nastavie da se poveava (vidjeti Dijagram 11). Izmijenjeni sastav stanovnitva, njihov izbor mjesta i stanovanja i karakteristike smjetaja uticae na prostorno planiranje. Budue drutvo EU karakterisae vei procenat starijih ljudi, koji e, za razliku od prethodnih generacija, biti mobilniji, bogatiji i aktivniji. Sve vie e biti djece i mladih ljudi iz imigrantskih porodica i oni e esto biti zateeni izmeu razliitih kultura. Kao to je bio sluaj sa porodinom zajednicom tipinog ruralnog drutva, i prosjena porodica (vjenani
par sa djecom) polako nestaje. Ljudi koji ive sami, porodice sa jednim roditeljem (esto nansijski slabe) i parovi bez djece (ljudi sa dva prihoda i stoga relativno dobrostojei) sve vie karakteriu drutvo EU. Razliite grupe imaju razliite zahtjeve u pogledu prostora; socijalni zahtjevi za upotrebu zemljita postaju sve sloeniji. Kao posljedica nezaposlenosti i krize socijalnog staranja, mogunosti za zadovoljavanje ovih zahtjeva sve su manje. (245) Uopteno govorei, to dovodi do preklapanja razliitih trendova prostornog razvoja. Drutvene promjene dovode do manjih domainstava, a to, sa druge strane, dovodi do poveane potranje za smjetajem, uprkos smanjenja stanovnitva. Takoe postoji trend zajednikog stanovanja iz nansijskih razloga, naroito meu mladim ljudima, u regijama
69
sa visokom stopom nezaposlenosti ili nedovoljnim smjetajnim kapacitetima. Promjene strukture stanovnitva takoe uvruju trend urbanizacije. U gradovima, roditelji koji sami podiu djecu dobijaju bolje usluge; domainstva u kojima dvoje ljudi zarauje nalaze vie mogunosti zapoljavanja; a ljudi koji ive sami nalaze bolje rekreativne i kulturne mogunosti. Zadovoljavanje novih zahtjeva ima dalekosene prostorne posljedicama. Sve vie raste broj gradova penzionera u Evropi (to je sluaj u SAD-u ve due), u regijama koje imaju atraktivnu prirodu i povoljnu klimu.
1.3 Ekonomski trendovi

(246) Demografski trendovi takoe predstavljaju veliki izazov za regionalni ekonomski razvoj i, time, za evropsku konkurentnost. Oni takoe pokreu razvojna pitanja koja se tiu odrivog razvoja regija metropola i budue odrivosti ruralnih regija. Zbog ograniene mobilnosti regionalna politika mora promovisati stvaranje novih radnih mjesta. Ovo su vani aspekti razvoja u cilju vee ekonomske i socijalne integracije EU.
Mapa 10: Nezaposlenost
70
(247) Odriv razvoj zahtijeva politiku koja promovie konkurentnost i podrava ekonomsku i socijalnu integraciju. U regijama Evrope potrebna su konkurentna preduzea kako bi se stvorila nova radna mjesta, koja su tako vana za ljudske tenje, i prikupili poreski prihodi (neophodni za javne slube). Tabela 2 pokazuje da EU ima najveu bruto domau proizvodnju na svijetu. U pogledu spoljno-trgovinskog bilansa, (izvoz/uvoz), EU je na drugom mjestu poslije Japana. (248) Regionalni dispariteti BDP-a po glavi stanovnika predstavljaju polaznu taku evropske regionalne politike (vidjeti Mapu 9). Periodini izvjetaji/Periodic Reports50 i Izvjetaj o koheziji /Cohesion Report51, koje izdaje Evropska komisija, pokazuju da se drave lanice nalaze us slinoj ekonomskoj situaciji posljednjih godina (naroito zbog procesa sustizanja u Irskoj). Meutim, i pored nansijskih napora regionalne politike EU, dispariteti izmeu regija EU (izmjereni u pogledu BDP-a po glavi stanovnika) samo neznatno su se smanjili. Ekonomska aktivnost EU skoncentrisana je u njenoj centraloj oblasti: petouglu ogranienom Londonom, Parizom, Milanom, Minhenom i Hamburgom. Ova oblast ini 20 % ukupne povrine i ima oko 40 % stanovnika EU, koji proizvode oko 50 % ukupnog BDP-a Evropske unije52. (249) Meutim, za detaljnu procjenu regionalne konkurentnosti potrebno je uzeti u obzir druge kriterijume, kao to su zaposlenost, produktivnost, ulaganja i trgovinski bilans. Vrijednost bruto domaeg proizvoda kao pokazatelja regionalne raspodjele dohotka i poreskih prihoda je ograniena. Izvjetaj o koheziji upuuje na injenicu da veliki broj nacionalnih politika utie na raspodjelu dohotka, uglavnom kroz poreze i olakice. Zbog toga se regionalna raspodjela linog raspoloivog dohotka (PDI) /Personal Disposable Income u velikoj mjeri razlikuje od raspodjele dohotka prije oduzimanja poreza i olakica. Izvjetaj o koheziji zakljuuje da su regionalni dispariteti linog raspoloivog dohotka (PDI), uzimajui u obzir uticaj protoka poreza i javne potronje kroz nacionalne budete, za 20 do 40% nii od regionalnih dispariteta BDP-a po glavi stanovnika u dravama lanicama53.
(250) Nezaposlanost u EU predstavlja najvei izazov za evropsku politiku integracije. Nakon maksimalne stope od 11,2 % 1994 godine, nezaposlenosti je iznosila manje od 10% krajem 1998. Meutim, to jo uvijek znai da je 16,5 miliona ljudi u Evropskoj uniji nezaposleno. Oko polovina svih nezaposnenih ljudi, tj. oko 5 % radno sposobne populacije, bez posla su due od godinu dana, prema podacima iz 1997. (poreenja radi: stopa viegodinje nezaposlenosti u SAD manja je od 1 %). Postoje veoma izrazite regionalne razlike u stopi nezaposlenosti. Godine 1997, stopa nezaposlenosti kretala se od 2,5 % u Luksemburgu do 32 % u Andaluziji i junoj paniji i 36,8 % u Reunionu, prekomorskom departmanu Francuske. Veina regija sa najniom stopom nezaposlenosti, izuzimajui Portugaliju, nalaze se u centralnom dijelu EU (Luksemburg, jug Njemake i sjeverna Italija). Nasuprot tome, regije sa izrazito visokom stopom nezaposlenosti (veom od 20 %) nalaze se na periferiji, naroito u paniji, junoj Italiji, istonoj Njemakoj, kao i u francuskim prekomorskim departmanima (vidjeti Mapu 10). Stopa nezaposlenosti ena iznosi 12,5 %; to je za 3 % vie od nezaposlenosti mukaraca. Vie od 20 % ljudi mlaih od 25 godina u Evropskoj uniji su nezaposleni 54. (251) Velika industrijska preduzea esto predstavljaju osnovu prosperiteta mnogih gradova i grupa gradova u EU. Iako se sjedita mnogih velkih kompanija i dalje nalaze u velikim gradovima, proizvodnja se sve vie odvija na drugim mjestima. Posebne koristi od toga imae regije u ruralnim oblastima. Velike kompanije e i dalje biti vane, ali ne moemo se pouzdati da e stvarati radna mjesta u velikom obimu u budunosti, naroito u gradovima gdje im se nalaze sjedita. Prelazak sa proizvodnje na usluge i strukturne promjene unutar kompanija (kao to je sve vee prenoenje upravljakih funkcija na nezavisne podugovornike) dovee, meutim, to osnivanja novih kompanija. (252) Ekonomija i zapoljavanje u EU zasnovani su na malim i srednjim preduzeima (SMEs)/small and medium-sized enterprises, koja su razliite prirode
71
(vidjeti Dijagram 12). Od 160 miliona radno sposobnog stanovnitva, 101 miliona su zaposleni u ukupno 16 miliona kompanija (ne raunajui poljoprivredu). 23% zaposlenih ljudi u EU rade u veoma malim preduzeima (1-10 radnika), dok je taj broj u SAD-u 12 % i samo 7 % u Japanu. Veoma mala preduzea su najzastupljenija na jugu Evrope (u prosjeku 1,8 radnika u Grkoj i 4,7 u paniji). Rezultati istraivanja pokazuju da je, i pored vee stope osnivanja novih rmi u SAD-u nego u EU, vjerovatnoa opstanka novih rmi vea u EU55. (253) Fleksibilnost i inovacije su vani preduslovi ekonomskog razvoja. U tom pogledu, mala i srednja preduzea imaju mnoge prednosti. Zahvaljujui kraim kanalima odluivanja, ona su esto blia korisnicima i u mogunosti da bre i eksibilnije odgovore na njihove potrebe. Meutim, to se tie poloaja, SMEs su manje eksilna. im se ustale na odreenom podruju, postaju izuzetno zavisna od njega. Postoje snani lini faktori zbog kojih rme ostaju u regijama gdje direktori i zaposleni ive. Neke rme su takoe svojim poloajem i funkcionalno vezane za jednog velikog korisnika ili industrijski sektor. Pored toga, mnoga SMEs nemaju dovoljno ljudskih i nansijskih resursa da bi izvrila procjenu protabilnosti premjetanja (i u koje drugo podruje). (254) U pogledu vrijednosti, priblino 60 % izvoza iz drava lanica vri se unutar EU, i to najee izmeu susjednih zemalja56 (vidjeti Dijagram 13). Uz pomo Zajednikog trita, trgovina unutar EU razvila se bre nego sa ostalim regijama u svijetu. Osim toga, postoji znaajan potencijal za poveanje trgovine sa centralnom i istonom Evropom. Podjednako je vano,
naroito za drave lanice smjetene na jugu, imati na umu dogaaje i razvoj situacije na Srednjem istoku i sjevernoj Africi, koji bi mogli imati znaajan uticaj na pozicioniranje proizvodnih aktivnosti i obrasce transporta. (255) Znatan udio u trgovini ine tokovi unutar kompanija, izazvani trendovima specijalizacije, ekonomskog umreavanja rmi, geografske podjele rada i veih trita. Tijesno povezano sa meuzavisnostima u trgovini je direktno ulaganje kompanija (ponekad dopunsko, ponekad supstitutivno). Direktno strano ulaganje u EU poraslo je sa manje od 50 milijardi ECU-a na vie od 350 milijardi ECU-a izmeu 1985. i 1995. Razvojni izgledi evropskih regija tijesno su povezani sa njihovom sposobnou da na svjetskom tritu ponude konkurentne proizvode i privuku direktno strano ulaganje. U skorijoj prolosti, Irska i kotska su imale naroite koristi od stranog ulaganja (uglavnom iz Sjeverne Amerike i jugoistone Azije). (256) Evropska monetarna unija e intenzivirati domau trgovinu EU i dalju specijalizaciju unutar EU. A to e unaprijediti konkurentnost EU na svjetskom tritu, u korist svih drava lanica. Meutim, to nosi rizik poveanja marginalizacije regija koje nisu dobro pripremljene za tako intenzivnu konkurenciju. (257) Nove informacione i telekomunikacione tehnologije imae veliki znaaj za prostorni razvoj. Meutim, njihovi prostorni uticaji su nejasni, a rezultati istraivanja jo uvijek su nedovoljni za pouzdanu procjenu tih uticaja. S jedne strane, nove tehnologije mogu pojaati urbanu koncentraciju, dok, s druge, pruaju mogunosti za promociju razvoja u udaljenijim podrujima Unije. Ovo drugo se, meutim, nee desiti automatski. Umjesto toga, potrebno je razviti strategije regionalne politike u cilju potencijalne
72
upotrebe novih informacionih i telekomunikacionih tehnologija primjenjivih u udaljenim regijama. (258) Uopteno govorei, ekonomski trendovi u prolosti uglavnom su dovodili do poveanja regionalnih dispariteta u razvoju. Vano je nastaviti sa praenjem ovih trendova i njihovim rjeavanjem, koristei aktivnu politiku prostornog razvoja. Potrebno je poveati konkurentnost evropskih regija tako to e im se omoguiti da ostvare svoj dugoroni potencijal prostornog razvoja. Politika usmjerena na stvaranje raznovrsne ekonomske strukture u regijama predstalja dobru osnovu za uravnoteenu distribuciju poslova, i zbog toga e imati veliki uticaj na obrasce naselja i migracije stanovnitva.
(261) Bogatstvo i raznovrsnost pejzaa predstavljaju osobene karakteristike EU. Pejzai su dragocjeni u pogledu odrive upotrebe prirodnih resursa; kao stanita divljih ivotinja; kao otvoren prostor ili u pogledu ljepote ili kulturnih elemenata koje sadre. Oni takoe donose ekonomsku korist na primjer, mogu initi osnovu turistike industrije u primorskim podrujima i Alpima. Negativan uticaj na kvalitet pejzaa vre urbani razvoj, turizam, rekreacija, rudarstvo, i izmijenjena poljoprivredna i umarska praksa, koji sve vie istiskuju prirodnu raznolikost. (262) U nekim sredozemnim regijama, kao to je Sardinija, intenzivno ovarstvo uticalo je na strukturu zemlje, a time, i na kvalitet pejzaa. Meutim, sve vie se prepoznaje vanost ouvanja pejzaa u cilju zaustavljanja gubitka bioloke raznovrsnosti i kulturnog identiteta. Ovo je mnogo ire od ogranienog cilja zatite neke vrste ili vanog mjesta. Na primjer, Sardinija, Toskana, Languedoc-Roussillon, Andaluzija i Katalonija spadaju u regije koje zajedniki sprovode politiku ouvanja i upravljanja sredozemnim pejzaima. Savjet Evrope promovie veliki broj inicijativa vezanih za ouvanje pejzaa. 263) Skoro 22 milijarde tona ugljen-diksida (CO2) oslobodi se svake godine irom svijeta kroz sagorijevanje fosilnih goriva (nafta, ugalj, benzin)58. CO2 se smatra osnovnim uzronikom efekta staklenika, to bi u dugoronom periodu moglo dovesti do poveanja nivoa mora i, povrh toga, do daljih prirodnih nepogoda (npr. poplave i sue). EU doprinosi priblino 15 % svjetskoj emisiji CO2; ostale vane ekonomske regije emituju vie od 20 % (SAD 24 %, Japan 5 % i MERCOSUR 2 %)59. Ekonomski jake drave (ovo vai na svjetskom nivou, kao i unutar EU) su glavni izvor emisije, kako ukupno, tako i po glavi stanovnika. Smanjenje emisije CO2 mora se rjeavati na svjetskom nivou. Posebno se oekuje od industrijskih regija da daju doprinos svjetskom smanjenju gasova staklenika. Donoenjem Protokola iz Kjotoa, u decembru 1997, po prvi put su kvantitativno utvrene i nametnute obaveze smanjenja najvanijih gasova staklenika. EU je, tako, preuzela obavezu da smanji
1.4 Ekoloki trendovi

(259) Trea glavna grupa trendova vezanih za budui prostorni razvoj EU odnosi se na ivotnu sredinu. Paljiva upotreba prirodnih resursa i zatita ivotne sredine (vazduh, voda i zemlja) od tetnih supstanci su vani ciljevi, koji se mogu ostvariti samo uz meunarodnu i svjetsku saradnju. U tom cilju, moderan i ekasan nain prostornog razvoja, koji uzima u obzir upotrebu resursa, mogao bi biti od pomoi. (260) Iako je relativno mali broj vrsta evropske ore i faune istrijebljen tokom ovog vijeka, na biloku raznovrsnost EU utie sve manji broj vrsta i gubitak stanita. Urbani razvoj, pokretanje produktivnije poljoprivrede, poumljavanje, neogranien turizam (na primjer, u primorskim podrujima i ostrvima, naroito tokom ljetnih mjeseci), infrastrukturni projekti sa tetnim posljedicama, doprinijeli su gubitku stanita usljed unitavanja, izmjene i razbijanja ekosistema. Na primjer, nestalo je 75 % sistema dina u junoj Evropi (od Gibraltarskog moreuza do Sicilije). Isto tako, na estuaru rijeke Loare, koji je posjedovao veliku raznovrsnost prirodnih stanita, duina prirodnih obala smanjena je sa 300 km na 30 km poetkom vijeka.57
73
svoju emisiju za 8 % (u odnosu na novo iz 1990) u periodu 2008 2012. (264) Evropske regije proizvode 25% globalne atmosferske emisije sumpor-dioksida i azotnih oksida. Emisije amonijaka iz poljoprivrede jo uvijek prelazi kritine nivoe na 60 % evropske teritorije60. Emisije sumpor-dioksida u velikoj mjeri su izazvane sagorijevanjem nafte i uglja u elektranama, industriji i privatnim domainstvima. Najvaniji izvori emisija azotnih oksida su procesi sagorijevanja u transportu, proizvodnji struje i grijanju domainstava. Najvei dio amonijaka u atmosferi rezultat je rasprostranjene upotrebe ubriva ivotinjskog porijekla. (265) Uticaj zakiseljavanja (zemlje ili vode) zavisi od koliine kiselih naslaga i osjetljivosti zemljita i vode. Do njega moe doi i na velikoj udaljenosti od izvora. Evropsko i nacionalna zakonodavstva, unaprijeene tehnologije sagorijevanja i poboljane poljoprivredne metode uticali su na smanjenje kiselih naslaga, meutim, oekuje se da e nivo naslaga ostati vei od kritine koliine na veoj polovini evropskog kontinenta, proizvodei dugorone opasnosti po ekosisteme. (266) Potronja vode u domainstvima, poljoprivredi i industriji znaajno je porasla u posljednjih nekoliko godina, kako u EU tako i u Evropi (vidjeti Dijagram 14). Koliina i obrazac potronje vode variraju u velikoj mjeri u zavisnosti od stepena industrijalizacije, klime i poljoprivrednog navodnjavanja. Porast potronje je naroito vidan u poljoprivredi, dok je potronja u domainstvima konstantna ili neznatno vea. U nekim dravama lanicama se ak i smanjuje. (267) Obezbjeivanje i kvalitet vode za pie od izuzetnog su znaaja. Sistem vodosnabdijevanja izaziva probleme naroito u junoj Evropi, gdje su zalihe vode koriene veoma intenzivno i gdje je nestaica vode est problem. U mnogim regijama dolazi do iscrpljivanja podzemnih voda. S obzirom na to da dvije treine stanovnika EU dobijaju pitku vodu iz podzemnih vodenih rezervoara, to ima posljedice koje mo-
ramo shvatiti ozbiljno. Pored toga, postoji sve vea opasnost zaslanjivanja podzemnih voda, naroito u nekim sredozemnim primorskim podrujima, i na zapadu Iberijskog poluostrva, to ima ozbiljne posljedice za poljoprivredu. U mnogim regijama EU, gubitak vode iz javnih distributivnih sistema predstavlja veliki problem. Gubitak se procjenjuje na vie od 50 % u nekim podrujima61. Trenutno se raspravlja o nacrtu direktive EZ, jedan od ijih ciljeva je zahtjev za integrisanim upravljanjem podrujima razvoa. (268) Stepen zagaenosti vode takoe daje povoda za zabrinutost (podzemne vode, povrinske vode, morska voda). Zakonodavstvo i akcioni programi o tretmanu otpada iz domainstava i industrije pomogli su da se pobolja kvalitet povrinskih voda, ali koliina zagaujuih supstanci iz poljoprivrede i industrije i dalje ugroavaju kvalitet vode. Dok se u centralnoj i zapadnoj Evropi vri intenzivna kontrola organskih otpadnih materijala, nutrijenti iz otpada i poljoprivrede doprinose sve veoj eutrokaciji rijeka i jezera. Pesticidi i dalje zagauju povrinske i podzemne vode, smanjujui bioloku raznovrsnost i nalazei put do lanaca ishrane. Zagaenje podzemnih voda bie dugoroan problem, s obzirom da je prirodna regeneracija ovih resursa izuzetno spora. (269) Korienje zemljita u svrhe urbanog razvoja i transporta u EU i dalje oteuje ivotnu sredinu usljed, na primjer, gubitka visokvalitetnog obradivog zemljita, razaranja biotopa i razbijanja eko-sistema. U nekim regijama, postoje sve vei prostorni sukobi izmeu dodatnih zahtjeva za stambenim prostorom, razvoja trgovine, poljoprivredne upotrebe i zatite otvorenih prostora. S druge strane, postoji 2000 km2 naputenih industrijskih povrina u Evropi koje su,
74
meutim, neravnomjerno rasporeene. Procjenjuje se bi trokovi popravljanja vrijednosti tog zemljita iznosili 100 milijardi ECU-a62. To je veliki potencijal za izgradnju smjetajnih kapaciteta, ime bi se izbjeglo irenje gradova u podrujima razvoa velikih gradova. (270) Specian oblik upotrebe zemljita, koji predstavlja specijalni izazov za strategije prostornog razvoja gradova i regija metropola, jesu mjesta za odlaganje otpada. I pored primjene strategija za smanjenje otpada, njegova koliina i dalje raste u EU. U pogledu koliine, najvaniji izvori otpada su poljoprivreda, industrija, domainstva i rudarstvo. Procenat tetnog otpada porastao je u velikoj mjeri. (271) U velikom broju drava lanica postoje pokreti koji se zalau da se uvede integrisano upravljanje otpadom, kao i odvojeno sakupljanje i reciklaa otpada. Meutim, reciklaa otpada u EU jo uvijek se odvija u suvie maloj razmjeri.
(272) I pored modernih tehnika i stroih propisa, odlaganje otpada i dalje rezultira isputanjem zagaivaa u zemlju i podzemne vode (npr. na mjestima odlaganja), proizvodnjom CO2, metana i otrovnih gasova, i dovodi do emisije dioksina, hlorovodoninih sonih kiselina i ive (npr. tokom spaljivanja otpada). (273) Moderne metode upravljanja otpadom, smanjivanja i odlaganja otpada takoe ine dio politike odrivog prostornog razvoja. Jedan od njenih ciljeva je regionalno rjeavanje problema vezanih za otpad, i izbjegavanje prevoza otpada (naroito otrovnog i nuklearnog) na velike udaljenosti. (274) Prirodne katastrofe, koje ne samo to iznenada mijenjuju pejzae usljed dejstva umskih poara, zemljotresa ili oluja i znatno poveavaju zagaenost zemljita, ve i u nekim sluajevima imaju katastrofalne ekoloke posljedice, predstavljaju jo jedan problem.
2 Pitanja prostornog razvoja od evropskog znaaja

2.1 Trendovi promjene u evropskom urbanom sistemu
(275) EU karakteriu visok stepen urbanizacije i snane regije. Meutim, samo oko jedna treina stanovnitva ivi u metropolama. Za razliku od ostalih kontinenata, prostorne obrasce naseljenosti EU karakteriu ruralna podruja koja su relativno gusto naseljena. Oko treina stanovnitva ivi u malim i srednjim gradovima, izvan gusto naseljenih mjesta. Decentralizovana Evropa koju karakteriu nezavisne nacionalne drave dovela je do pojave jakih policentrinih urbanih sistema. Razvila se sloena mrea velikih, srednjih i manjih gradova, koji u velikim djelovima Evrope ini osnovu urbanizovanih prostornih struktura, ak i u poljoprivrednim podrujima. Tehnoloke, politike, socijalne i ekonomske promjene vre uticaj na urbani sistem na njegovo funkcionisanje i prostorni kontekst. 2.1.1 Pojava urbanih mrea (276) Ove promjene predstavljaju veliki izazov za urbani i prostorni razvoj. Urbani sistem i struktura naseljenosti EU vjerovatno se nee znaajnije promijeniti na srednji rok. Globalni gradovi, kao to su London i Pariz i regije metropola poput Rura i Randstada, zadrae svoj istaknuti poloaj. Meutim, nove funkcije i mree u budunosti mogu znaajno uticati na razvoj pojedinanih gradova i regija. Veliki gradovi sve vie sarauju i udruuju svoje resurse, na primjer uspostavljanjem dopunskih funkcija ili korienjem zajednikih kapaciteta i usluga. Takva saradnja moe biti povoljna za regionalni razvoj zato to poveava asortiman ponuenih usluga i poboljava ekonomske
75
uslove regija, doprinosei time njihovoj konkurentnosti. (277) Sve je prisutnija prekogranina saradnja izmeu gradova i regija. Meutim, uslov saradnje je da partneri imaju jednaka prava i slina podruja nadlenosti. Razliiti politiki i administrativni sistemi mogu, stoga, predstavljati prepreku za prekograninu saradnju. Inicijative kao to su Saar-Lor-Lux (Saarbrcken, Metz, Luksemburg) i Tornio-Haparanda na nsko-vedskoj granici pokazuju, meutim, da je prekogranina saradnja mogua i da moe biti uspjena. (278) Sljedei faktor, koji ini saradnju izmeu gradova i ostvarivanje sinergije neophodnim ali tekim, su velike udaljenosti u slabo naseljenim podrujima. vedska, na primjer, ima pozitivno iskustvo povezivanja srednjih gradova uz pomo brzih vozova, u cilju koncentrisanja njihovih ekonomskih potencijala i kapaciteta u oblasti obuavanja. 2.1.2 Promjene urbanih ekonomskih mogunosti (279) Takmienje izmeu gradova i regija oko investicija sve je vee, a za neke je ouvanje i ponovno uspostavljanje konkurentnosti veliki i vaan izazov. Mnogi gradovi morae razviti novi ekonomski potencijal. Stari industrijalizovani gradovi i regije moraju nastaviti sa procesom ekonomske modernizacije. Gradovi i regije koji pretjerano zavise samo od jednog ekonomskog sektora, kao to su dravna administracija, turizam ili luke funkcije, moraju pokuati da proire svoju ekonomsku osnovu. Nekim gradovima u ruralnim i perifernim regijama bie teko da obezbijede i razviju ekonomsku osnovu. Meutim, ak i u perifernim regijama sigurno postoje gradovi koji su dovoljno jaki i atraktivni da privuku investicije za sebe i okolna podruja. Gradovi koji vre specijalne funkcije prolaza mogu iskoristiti svoj periferni poloaj u pozitivne svrhe. (280) Gradovi i regije koji znaju da iskoriste vlastite ekonomske mogunosti i potencijale ne treba to da ine na tui raun, ve, nasuprot tome, da jaaju
konkurentnu poziciju EU na svjetskim nivou. U tom smislu, konkurencija je izuzetno pozitivna. Meutim, vano je da konkurencija izmeu gradova, regija i drava lanica bude socijalno ukljuiva i ekoloki odgovorna. Bezuslovna konkurencija koja koristi sva raspoloiva sredstva nanijee tetu gradovima i regijama u srednjem roku i nee doprinijeti odrivom razvoju Evrope. 2.1.3 Kontinuirano irenje gradova (281) Usljed porasta broja domainstava i prosjenog stambenog prostora po glavi stanovnika, potranja stambenog prostora i graevinskog zemljita sve vie raste. U mnogim gradovima, novi stanovi se obezbjeuju u postojeim stambenim podrujima ili na novim lokacijama. U mnogim sluajevima, to se radi na planiran i regulisan nain, ali moe biti i relativno nekontrolisano. Nekontrolisani razvoj dovodi do poveanja obima privatnog prevoza; poveanja potronje energije; poskupljenja infrastrukture i usluga; i ima negativne posljedice na kvalitet ruralnih podruja i ivotne sredine. Pored toga, sve vei napredak u mnogim podrujima podstie potranju vikendica, usljed ega se mnoge lokacije mogu opisati kao vikend gradovi. Dijagram 15: irenje gradova
76
(282) U mnogim urbanim podrujima EU, pojavljuje se problem razvojnog pritiska na podruja koja okruuju gradove (vidjeti Dijagram 15). Zbog toga je neophodno zajedniki pronai odriva rjeenja za planiranje i upravljanje urbanim razvojem. U nekim dravama Unije, naroito u onima gdje je zemljite oskudno, preduzeti su inovativni koraci urbanistikog planiranja. U njih spadaju pristup kompaktnog grada, primijenjen u Holandiji; pristupi kao to su reciklaa zemljita u Ujedinjenom Kraljevstvu i Njemakoj; ili ciljna grupa pristupi koji nastoje da zadovolje potranju za stambenim zbrinjavanjem specinih socijalnih grupa. 2.1.4 Porast socijalnog raslojavanja u gradovima (283) Sve vee razlike u prihodima i nainu ivota ogledaju se u razliitim potrebama u pogledu vrste i mjesta smjetaja, i u razliitim mogunostima zadovoljavanja ovih potreba. (284) esto se smatra da su, na primjer, ivotni uslovi u gradovima nepogodni za potrebe djece. Za porodice sa djecom, prigradska podruja esto pruaju kvalitetnije uslove za ivot nego lokacije u centru gradu, a san o vlastitom domu esto se moe ostvariti samo u prigradskim podrujima zbog velike razlike u cijenama. Zbog toga se mnoge porodice, iji prihodi se kreu od srednjeg ka visokom, nastanjuju izvan gradova. Siromanije porodice i doseljenici skoncentrisani su u centru grada i velikim stambenim naseljima u vlasnitvu dravnog sektora. Ostala centralna stambena podruja privlae mlae ljude i studente, a druga porodice sa veim prihodima i porodice sa dva prihoda. (285) Socijalno odvajanje ili raslojavanje nije problem sam po sebi. Ali kad se udrue ekonomska nerazvijenost, nezaposlenost i socijalno obiljeavanje u podrujima, koja, povrh toga, esto karakteriu kuturne i etnie razlike i koja svojim stanovnicima nameu veoma jake zahtjeve za integracijom, dolazi do porasta opasnosti socijalnog iskljuivanja.
Rjeavanje ovih problema veoma je vano, ne samo zato to su rasprostranjeni u Evropi, ve zato to naglaavaju znaaj socijalne dimenzije odrivog razvoju urbanih podruja u Evropi. U cilju uspjenog rjeavanja problema siromatva, socijalne iskljuenosti i getoizacije, izuzetno je vano smanjiti dugogodinju nezaposlenost. Neke drave lanice uspjeno su to ostvarile integrisanim, multisektorskim programima ekonomske obnove i razvoja siromanih gradskih podruja. 2.1.5 Poboljanje kvaliteta urbanog okruenja (286) Mnogi gradovi uveli su mjere borbe protiv ekolokih problema kao to su buka, zagaenost vazduha i vode, zakrenje saobraaja, stvaranje otpada i prekomjerna potronja vode. Meutim, i dalje treba raditi na poboljanju kvaliteta ivotne sredine u mnogim gradskim podrujima. Pored toga, mjere urnabog razvoja esto unitavaju istorijsko tkivo mnogih gradova i ogoljavaju njihov identitet. To ima negativne posljedice ne samo na kvalitet ivota i zdravlje stanovnika, ve i ekonomske posljedice usljed gubitka privlanosti i smanjenja ulaganja, zaposlenosti i optinskih nansijskih resursa.
2.2 Promjena uloge i funkcije ruralnih oblasti

2.2.1 Porast meuzavisnosti urbanih i ruralnih oblasti (287) Budunost mnogih ruralnih oblasti sve vie je vezana za razvoj urbanih naselja u ruralnim podrujima. Mali i veliki gradovi u ruralnim regijama predstavljaju osnovnu komponentu ruralnog razvoja. Neophodno je osigurati da gradovi i ruralne oblasti formuliu i uspjeno sprovode koncepte regionalnog razvoja u partnerskoj saradnji. Meutim, odnos izmeu ruralne i gradske sredine u gusto naseljenim regijama razlikuje se od tog odnosa u slabo naseljenim regijama. U gusto naseljenim regijama, podruja sa ruralnim karakteristikama podvrgnuta su snanom
77
pritisku urbanizacije, sa svim popratnim posljedicama poveane naseljenosti, ukljuujui i negativne. U njih spadaju zagaenje zemlje i vode, usitnjavanje otvorenih povrina i gubitak ruralnog karaktera. Neke tradicionalne ruralne funkcije, kao to su intenzivna poljoprivreda, umarstvo, ouvanje i razvoj prirode, u velikoj mjeri zavise od ouvanja kontinuiteta otvorenih povrina. Kljuna funkcija prostornog razvoja, prema tome, je postizanje vee ravnotee izmeu urbanog razvoja i zatite otvorenih ruralnih povrina. Urbane i ruralne oblasti su tijesno povezane, naroito u gusto naseljenim regijama. Ruralne oblasti imaju koristi od kulturnih aktivnosti gradova, dok gradovi imaju koristi od rekreativnih vrijednosti ruralnih oblasti. Gradovi i ruralne oblasti su, prema tome, partneri a ne konkurenti. (288) Slabije naseljene ruralne oblasti, naroito ako su udaljenije od podruja metropola, imaju vee anse da ouvaju svoj ruralni karakter. U mnogim regijama, meutim, mnoge razvojne mjere ogranienijeg dejstva za poboljanje poljoprivredne strukture i obrazaca naseljavanja imale su negativan uticaj na ivotnu sredinu i, posebno na kvalitet pejzaa. U mnogim ruralnim podrujima perifernih regija EU, migracija ugroava odrivost javnih i privatnih usluga. Prirodno i kulturno nasljee ovih ugroenih ruralnih oblasti su njihov osnovni potencijal koji moe initi osnovu inicijativa ekonomske i socijalne obnove, zasnovane, izmeu ostalog, na odrivom turizmu i rekreaciji. 2.2.2 Razliiti pravci razvoja ruralnih oblasti (289) Ruralne oblasti mogu dati veliki doprinos kulturnoj, prirodnoj i topografskoj raznovrsnosti Evropske unije. Njihova funkcija nije da budu samo prigradska trgovinska podruja gradova, niti zavisi samo od poljoprivrede ili turizma. Ona podrazumijeva mnogo vie od proizvodnje hrane i ouvanja resursa. Nasuprot tome, ruralni razvoj u Evropi obuhvata veliki broj prostornih trendova, planova i djelujuih faktora. Mnoge ruralne oblasti uspjeno su prole kroz proces strukturne promjene, razvivi se samostalno. Za realizaciju ciljeva evropskog prostornog razvoja, nisu
vani samo veliki gradovi i urbane regije, ve i ruralne oblasti. Ostvarivanje decentralizovane policentrine strukture naseljavanja u velikoj mjeri e biti olakano uspostavljanjem, stabilizacijom i uvrivanjem, tokom dueg perioda, socio-ekonomske funkcije ruralnih oblasti. Mogunost pristupa infrastrukturi i znanju je kljuni faktor. Dobra infrastruktura i pristup informacijama ine potencijale ruralnih oblasti, u pogledu njihove ekonomske privlanosti i raznovrsnosti. Ruralne oblasti su isto tako veoma vane za razvoj prirodnog i kulturnog nasljea. (290) Meutim, ruralni razvoj takoe znai da su mnoge regije i dalje pogoene znatnim strukturnim slabostima. Ove strukturne slabosti mogu biti oteane prirodnim faktorima kao to su periferan poloaj i tekoa pristupa (ostrva, planinska podruja, itd.) ili nepovoljna klima (sredozemna podruja, izuzetno rijetko nasljena podruja na sjeveru Skandinavije, itd.), (vidjeti Mapu 11). U ovim podrujima, poljoprivreda, kao izvor prihoda, obino je jo uvijek vana, ali ima relativno siromanu konkurentnu poziciju. Proirenje privrede, vei broj aktivnosti i obezbjeivanje altrnativnih izvora prihoda spadaju u ciljeve koje je teko ostvariti bez pomoi i razmjene iskustva. Moramo saekati da bismo vidjeli u kojoj mjeri nove informacione i komunikacione tehnologije mogu promovisati decentralizovani razvoj u ruralnim oblastima. Postoje neki obeavajui pristupi, npr. u kotskim planinskim podrujima, gdje su mala i srednja preduzea ostvarila pristup informacionim i komunikacionim tehnologijama uz pomo vlade, i sada mogu izai na globalna trita. 2.2.3 Promjene u poljoprivredi i umarstvu posljedice po ekonomiju i upotrebu zemljita (291) Postepena reforma evropske poljoprivrede u pogledu liberalizacije, smanjenja javne potronje i ekolokih razmatranja i dalje e se nastaviti. Prema procjenama, izmeu 30 % i 80 % poljoprivrednog zemljita moe se izuzeti od poljoprivredne proizvodnje63. Meutim, vodea uloga poljoprivrede, kao osnove regionalnog razvoja, ekonomije i
78
Mapa 11: Broj dana u godini sa srednjom dnevnom temperaturom iznad +5 C
zapoljavanja, zadrae se u izvjesnom broju regija. (292) Neke regije mogu ostati konkurentne kroz vee intenziviranje poljoprivrede. Tome pogoduju proizvodne metode koje dovode, u ekstremnom obliku, do poljoprivrede zasnovane na logistici i primjeni tenhologije, a ne na razumijevanju prirodnih kapaciteta nekog podruja. Iako ovaj pristup poveava produktivnost (bar u kratkom roku) i konkurentnost poljoprivredne industrije EU, on moe imati i negativne posljedice: smanjenje mogunosti zapoljavanja, poveanje nivoa zagaenosti, smanjenje bioloke raznolikosti i poveano standardizovanje pejzaa. (293) Druge regije ele da proire svoju ekonomsku osnovu razvijanjem alternativnih aktivnosti, kao to
su umarstvo i seoski turizam. Proirenje privrede najuspjenije se ostvaruje u ruralnim podrujima koja imaju odgovarajue ekoloke uslove i atraktivne pejzae, i koja imaju dobar poloaj u odnosu na centre naseljenosti kao, na primjer, na jugu Njemake, centralnom dijelu Francuske i mnogim podrujima na jugu Evrope. Jo jedan primjer uspjenog proirenja poljoprivredne proizvodnje, koja se ne odvija u blizini centara naseljenosti, pruaju mala poljoprivredna dobra u planinskim podrujima i ostrvima kotske. U tom kontekstu, honorarno ratarstvo postaje sve vaznije. (294) Trei nain na koji ruralne oblasti reaguju na promjene u poljoprivredi je obogaivanje poljoprivredne proizvodnje. To moe obuhvatiti niz poljoprivredno-
79
ekolokih mjera, kao to je bioloka proizvodnja. Na primjer, od 1990, povrina Austrije pod organskom poljoprivredom porasla je sa 22,500 hektara i 1500 farmi na 250,000 hektara (7,5 % povrine koja se obrauje) i 18,000 farmi 1996.64 Takoe sve vie raste povrina organskog poljoprivrednog zemljita u Njemakoj, vedskoj, Finskoj i Holandiji. (295) Do marginalizacije dolazi kad poljoprivreda prestane da bude ekonomski odriva. Marginalizacija moe imati pozitivan uticaj na ivotnu sredinu i pejzae zato to otvara mogunosti za sroge oblike korienja zemljita, kao to je umarstvo. S druge strane, moe imati negativne aspekte, ukljuujui mogue naputanje poljoprivrednog sektora od strane radnika; poveana opasnost od erozije zemljita i umskih poara; i smanjenje kvaliteta pejzaa. Marginalizacija moe, prema tome, potkopati temelje regionalnih ekonomija, na primjer u Alpima i Apeninima. (296) Promjene u poljoprivredi naglaavaju raznovrsnost ruralnog razvoja, koji regijama EU donosi vie mogunosti nego rizika. Intenziviranje poljoprivrede otvara mogunosti za ulaganja i ostavlja prostora za druge aktivnosti. Proirenje poljoprivrede moe omoguiti prihode koji manje zavise od subvencija, i otvara nove mogunosti za ouvanje prirode i zatitu pejzaa i alternativne izvore prihoda. Marginalizacija i obogacivanje poljoprivrede mogu, u nekim podrujima, poboljati izglede za zatitu prirode i poumljavanje.
2.3.1 Granini i integracioni problemi mrea (298) Iako su Zajedniko trite i transportne politike Zajednice smanjile uticaj nacionalnih granica na infrastrukturnu mreu, prisustvo ovih granica jo uvijek se ogleda u neadekvatnim, nerazvijenim ili ak nepostojeim vezama i uslugama. Tekoe se i dalje prisutne usljed zikih karakteristika, kao to su planinski vijenci. to se tie eljeznikih usluga, jo uvijek postoje tehnike razlike izmeu eljeznikih sistema na primjer, u pogledu signalizacije, sigurnosti i snabdijevanja energijom. Organizacioni problemi i nacionalna zatita eljeznikih preduzea stvaraju prepreke za eljenu integraciju. Nastavie se sa deregulacijom, tenhikom standardizacijom sistema i konkurentnim cijenama, jer su to preduslovi za razvoj koherentne i ekasne transnacionalne eljeznike mree. Na unutranjim vodenim putevima postoje prekogranina uska grla. Poboljanje integracije ovih vodenih puteva u vie-modalni transportni sistem zahtijevae znatna ulaganja. Drugim rijeima, ukoliko EU eli da ima integrisanu infrastrukturnu mreu, moraju se izvriti znaajni tehniki, nansijski i politiki/organizacioni zadaci. 2.3.2 Povean protok saobraaja i zakrenosti (299) Glavno pitanje evropske transportne politike je kontinuirano poveanje robnog i putnikog saobraaja. Godine 1992, obim trgovine izmeu 12 lanica EU ukupno je iznosio oko 10 milijardi tona robe.65 Proirenjem Unije 1994, osnivanjem EMU-e, i otvaranjem centralne i istone Evrope, ove brojke su znatno porasle. Iako je obim kretanja unutar drava jo uvijek daleko vei od kretanja izmeu drava, udio meunarodnog transporta sve bre raste. S obzirom da se vei dio saobraaja jo uvijek odvija na kratkim razdaljinama, drumski saobraaj predstavlja daleko najvaniji vid saobraaja. to su razdaljine koje treba prei vee, utoliko ostale vrste saobraaja postaju konkurentnije alternative. (300) Poveanje protoka saobraaja najizraenije je u djelovima EU koji ve imaju najvei stepen zakrenosti.
2.3 Transport i umreavanje

(297) Evropska transportna i komunikaciona infrastruktura nastala je, prije svega, u nacionalnom kontekstu. Ovo nasljee je jo uvijek prisutno u mnogim djelovima EU. Budua transportna i infrastrukturna politika mora vie voditi rauna o ciljevima i politikama Evropske zajednice i saradnji izmeu drava lanica. Vani aspekti su liberalizacija, vea ekasnost, ekoloka nekodljivost i integracija podmrea.
80
Mapa 12: Dostupnost
Prema tome, u transportnoj mrei, pojavljuju se nova uska grla, naroito u urbanim regijama i gusto naseljenim podrujima, koja oteavaju robni i putniki promet, kao i kretanja na krau i duu udaljenost. Zakrenost znai gubitak vremena i novca i pogorava kvalitet ivota i ekolokih uslova. Zakrenost je evidentna ak i na glavnim transportnim koridorima, kao to su Rajna i Rona koridori ili granini prelazi u Poljskoj. (301) Potencijalni razvoj kombinovanog prevoza robe trenutno je ogranien: prema postojeim trinim uslovima, on nije konkurentan sa drumskim transportom, osim kada se radi o prelaenju prirodnih prepreka kao to su Irsko, Jonsko i Baltiko more i Alpi. Plovidba na kraim rastojanjima, meutim, nije dovoljno razvijena.
(302) to se tie putnikog saobraaja, uslovi i tekui trendovi su povoljniji, naroito za kombinovanje avioprevoza i prevoza brzim vozovima. Postoji relativno veliki obim avio-saobraaja kratkih relacija u EU, koji troi neproporcionalnu koliinu energije po kilometru, po glavi putnika. Na primjer, 60% letova za i iz Amsterdama su na udaljenosti manjoj od 800 km.66 Brzi vozovi ve zamjenjuju evropske avio-veze na kratke relacije, na primjer London - Pariz ili London Brisel. Ovaj trend e se nastaviti uporedo sa zavretkom novih transportnih veza za brze vozove. Nove eljeznike linije nisu uvijek neophodne, jer wheel-on-rail tehnologija omoguava postizanje velikih brzina i na postojeim linijama. Ako bi se brzina vozova poveala za 30%, i ako bi vrijeme putovanja koje je za 50% due od putovanja avionom bilo prihvatljivo putnicima (s obzirom na putovanje do
81
i od aerodroma koje troi vrijeme), vie od pedeset parova evropskih gradova moglo bi biti povezano brzim vozovima.67 Te kombinovane strategije takoe bi rasteretile aerodrome. Ali zamjena avio-prevoza brzim vozovima je ograniena; ak i pri vie od 300 kilometara na sat. 2.3.3 Neadekvatna dostupnost u EU (303) Dobra dostupnost evropskih regija ne utie povoljno samo na njihovu konkurentnu poziciju ve i na konkurentnost Evrope u cjelini. Dostupnost ostalih djelova Evrope je loa, inei ta podruja manje privlanim za razliite vrste ulaganja. Ostrva, pogranina podruja i periferne regije obino su slabije dostupni nego centralne regije, i, zbog toga, moraju pronai specina rjeenja (vidjeti Mapu 12). Drave kao to su, na primjer, vedska i Finska izgradile su planski zasnovan sistem regionalnih aerodroma, sa dobrim vezama za Helsinki i Stokholm, to garantuje dostupnost na evropskom nivou. Nakon otvaranja centralne i istone Evrope, regije du sadanje istone granice EU imae centralnu poziciju u okviru Zajednice. Sa izuzetkom pomaka u Njemakoj, infrastukturne mree u ovim podrujima jo uvijek odraavaju stare politike granice. Neophodno je popuniti praznine u ovim mreama i ponovo uspostaviti veze izmeu gradova i regija. (304) ak i unutar podruja koja se smatraju slabije dostupnim na evropskom nivou, dostupnost varira u velikoj mjeri. Vei gradovi, povezani sa vie meunarodnih mrea aerodromi, luke, brze eljeznike veze imaju povoljniji poloaj od malih i srednjih gradova koji se nalaze u ovim podrujima. Veze izmeu veih i manjih gradova stoga su izuzetno vane za smanjenje dispariteta dostupnosti. Ovo vai i za podruja u centralnoj Evropi, koja e morati obezbijediti dobre sekundarne mree kao dopunu transevropskim mreama ija konstrukcija je u toku. (305) Poveanje dostupnosti, samo po sebi, ne garantuje dalji ekonomski razvoj u ovim podrujima; on mora biti potpomognut odgovarajuim razvojnim strategija-
ma. Bolja dostupnost uticae na proirenje zalea ekonomski razvijenih podruja. Novodostupne ekonomije morae se takmiiti sa velikim preduzeima i konkurentnim slubama smjetenim u ovim ekonomski razvijenijim podrujima. Konkurencija moe vie koristiti razvijenijim regijama negao novodostupnim, slabijim regijama. Poboljanje dostupnosti treba razmatrati uporedo sa ostalim sektorskim politikama i integrisnim strategijama. 2.3.4 Koncentracija i razvojni koridori (306) Infrastrukturne mree esto utiu na jaanje funkcija postojeih industrijskih centara. Velike mree nose opasnost pojaavanja koncentracije, jer investitori mogu biti obeshrabreni ulaganjem u podrujima koja su loe povezana sa glavnim mreama. Iz tog razloga, u Evropi se sve vie pojavljuju razvojni koridori. Ti koridori, koji se naroito razvijaju u relativno urbanizovanim podrujima, esto su transnacionalni i prekogranini, i stoga zahtijevaju integrisani pristup prostornog planiranja koji ide izvan usko nacionalnih politika. Trend koncentracije ne odnosi se samo na drumski i eljezniki transport; on je evidentan i u aviotransportu. Veze sa ostalim kontinentima u velikoj mjeri su skoncentrisane u centralnim podrujima EU. Izgleda da liberalizacija dovodi do dodatnog poveanja koncentracije meunarodnih letova u sjeverozapadnim evropskim aerodromima, iako je zakrenost vazdunog prostora ve veoma visoka. 307) Prema nedavnoj publikaciji Evropske komisije, 90 % trgovine EU izvan Zajednice odvija se pomorskim saobraajem68. U sjeveroistonoj Evropi postoji koncentracija velikih pomorskih luka, koje ine najvei dio evropskih meunarodnih pomorskih veza. Funkcionalna zalea ovih luka pokrivaju praktino cijelu evropsku teritoriju, i u velikoj mjeri se preklapaju. Ove luke se nalaze u stanju snane meusobne konkurencija, sa stalnim nastojanjem da poprave svoj pojedinani poloaj. Meutim, vei stepen saradnje imao bi prostorne i ekoloke koristi. Mnoge luke u atlantskim i sredozemnim podrujima nemaju dobre veze sa zeleem, poput luka na
82
Sjevernom moru, tako da su njihove anse da postanu intekontinentalni transportni vorovi male. Ove luke, meutim, imaju vanu ulogu u svojim regionalnim ekonomijama i mnoge od njih mogu poboljati svoj potecijal evropskih luka kratke plovidbe. I atlantske i sredozemne luke zabiljeile su znatan porast prometa posljednjih godina. Razvoj sjeverne Afrike i Azije mogao bi uvrstiti njihovu ekonomsku funkciju kapija EU, i podstai razvoj njihovih zalea. To bi moglo imati veliki uticaj na prostorni razvoj Evrope. Vea upotreba pomorskog saobraaja takoe bi rasteretila kopneni saobraaj u Evropi. Na ovaj nain bi se mogao bolje iskoristiti geoziki poloaj poluostrva EU. 2.3.5 Dispariteti u irenju inovacija i znanja (308) Fenomen koji ima potencijalno ogroman prostorni uticaj je telematika. Kombinacija novih radio i televizijskih tehnologija, kablovska tehnologija i politika liberalizacije pruaju nove potencijalne usluge kao to su tele-obrazovanje, tele-medicina, tele-rad i tele-konferencije. Ova elektronska trita teoretski dozvoljavaju ljudima i preduzeima da budu manje zavisni od svog poloaja. Novonastale mogunosti mogu biti veoma znaajne za udaljenija podruja, pod uslovom da ona posjeduju sposobnost da ih iskoriste. Dalji razvoj ovih infostruktura i telekomunikacija vaan je za tjenju integraciju i promociju bolje konkurentnosti gradova i regija EU. Uticaj infostruktura na prostorni razvoj jo uvijek se ne moe detaljno predvidjeti. Izgleda da e one dopunjavati, a ne sasvim zamijeniti konvencionalne strukture, i da e se meusobno podravati i jaati. Zato su regije koje imaju odlian pristup infostrukturama i tradicionalnim infrastrukturnim mreama u prednosti. (309) I pored znaajnog napretka, razvoj telematike je sporiji u kohezionim zemljama (Grka, Irska, Portugalija, i panija) nego u ostalim djelovima EU (vidjeti Dijagram 16). U svim regijama etiri kohezione zemlje, puno je uloeno u telekomunikacione sisteme. Digitalna razmjene i veze optikim kablovima smanjuju disparitete telekomunikacionog snabdijevanja. Do
1999, veliki procenat regija u ovim zemljama imae ekasne sisteme, iako e moda biti potrebna organizaciona poboljanja, kako bi se obezbijedilo da se koristi ulaganja odraze u konkurentnijim cijenama poziva. Znanje, obrazovanje i usavravanje postaju sve vanija osnova ekonomskog uea i uspjeha. Regije sa ogranienim ili neodgovarajuim pristupom informacijama i znanju, vjerovatno e imati, usljed nedostatka mogunosti i sredstava za doedukaciju, istraivanje i obuku, problema da sauvaju populaciju, a naroito, da zadre ljude sa visokim obrazovanjem i strunim sposobnostima. A to bi moglo pojaati migraciju stanovnitva u podruja koja su dobro opskrbljena infrastrukturom, poveavajui pristisak na ta podruja, i umanjujui izglede za boljim ivotnim standardima u ekonomski slabijim regijama.
Dijagram 16: Internet sajtovi
83
2.4 Prirodno i kulturno nasljee

(310) Raznovrsnost i ouvanje prirodnog i kulturnog nasljea nalaze se u stanju ugroenosti u EU. Izgleda da sve vea ugroenost nasljea potire napredak koji je postignut posljednjih godina u oblastima ouvanja prirode i zatite istorijskih spomenika. Vano je shvatiti da velika raznovrsnost evropskog prirodnog i kulturnog nasljea predstavlja i rizik i mogunosti. Glavne vrste ugroenih podruja, kao to su primorska podruja, planinski vijenci, muljevite obale, rezervoari, umovito zemljite i pejzai sa spomenicima kulture, nalaze se u velikoj opasnosti irom Evrope. (311) Obale, sa velikom raznovrsnou osjetljivih biotopa, imaju veliki znaaj za ivotni prostor ljudi, turizam i transport, industriju i proizvodnju energije, kao i za poljoprivredu i ribarstvo. Urbana izgradnja, masovni turizam, prekomjerna upotreba ubriva i zagaenost negativno utiu na obale. Planine predstavljaju stanita divljih ivotinja i biljaka, kao i izvore svjee vode. One nisu vane samo kao prirodna podruja, ve i kao znaajna ekonomska i podruja za ivot ljudi. Na planinska podruja u EU negativno utiu porast masovnog turizma, brane i nove transportne linije, kao i pretjerana upotreba za ispau stoke, erozija i neobraivanje. Muljevite obale, rijeke i jezera vre vitalne ekoloke funkcije, i predstavljaju jedinstvena skladita arheolokih nalazita. Broj, veliina i teritorijalna povezanost muljevitih obala drastino se smanjuju pod uticajem isuivanja, obraivanja, opadanja nivoa podzemnih voda, smanjenja toka vode i novih tranzitnih puteva. Rjeni tokovi su ispravljeni, obrasci plavljenja rijeka su ogranieni, a na rijekama su izgraene brane. ume, kao zelena plua Evrope, doprinose ouvanju vodenih i zemljinih resursa i, uopteno, ljepoti pejzaa. One su takoe vana stanita ore i faune, a pruaju i podruja za rekreaciju ljudi. Glavna opasnost po umovito zemljite dolazi od zagaenja vazduha, pustoenja insekata i gljiva i umskih poara. Ne treba zaboraviti da su skoro sva podruja koja se smatraju ugroenim, u stvari, podruja gdje se nalaze gradovi, stambene lokacije i infrastruktura, gdje ljudi ive i rade.
(312) Zemljite je osnova ivota jer prua prostor za ivot ljudi, ivotinja i biljaka, i, prema tome, predstavlja neophodnu komponentu prirodne ravnotee. Bogatstvo razliitih vrsta zemljita u Evropi objanjava se, s jedne strane, raznovrsnou prirodnih faktora, i, u isto vrijeme, slui kao dokaz razliite prirodne i kulturne istorije Evrope. Zemljite slui za razgradnju i neutralizaciju u prirodnim lancima materije, i skoro sva hrana za ljude, ivotinje i biljke zavisi od njegove plodnosti. Meutim, na bogatstvo vrstu zemljita i njihove prirodne funkcije u mnogim podrujima utie ljudska aktivnost. (313) Osim toga, klima, koja je dio ivotne sredine i prirodnih resursa, vie nego ikad trpi negativne uticaje ljudskih aktivnosti. Poveanje koncentracije gasova odgovornih za efekat staklenika, izazvano ljudskim djelovanjem, mijenja temperaturu i rasprostranjenost padavina. To dovodi do promjena obradivih podruja, ugroava rast ore i poveava uestalost i intenzitet loeg vremena. 2.4.1 Gubitak bioloke raznovrsnosti i prirodnih podruja (314) Evropu jo uvijek karakterie bogatstvo i raznovrsost prirode i ivotinjskog svijeta, bez obzira na opasnosti kojima je izloena. Tokom posljednjih decenija, meunarodne inicijative i porast svijesti o vrijednostima prirodnog nasljea uticali su da mnoge zemlje donesu politike koje na razliite naine tite nasljee, kao na primjer: zakonska zatita denisanih podruja, kupovina zemljita od strane dravnog sektora i nevladinih organizacija radi, na primjer, uspostavljanja rijetkih biotopa, pruanje pomoi privatnim vlasnicima da zaponu ekoloki nekodljivo korienje zemljita. (315) Kriterijumi zajedniki podrujima koja treba zatititi su stepen njihove ranjivosti, njihova jedinstvenost i rijetkost i njihova vrijednost u pogledu naunih informacija. U mnogim dravama lanicama,
84
to je dovelo do zatite prostranih prirodnih podruja i pejzaa. Na evropskom nivou, direktive EU o zatiti ptica i stanita, pomogle su u ouvanju i zatiti podruja od pan-evropskog znaaja. (316) Veliku opasnost po nasljee predstavlja prostorno rasparavanje zatienih podruja. Ekasnost ouvanja prirode u nekim zatienim podrujima zavisi od odgovarajueg uparavljanja susjednim podrujima. Dobro usklaena politika prostornog razvoja na razliitim administrativnim nivoima, koja podrazumijeva uee graana, moe pomoi u zatiti stanita i ekosistema, spreavajui na taj nain gubitak bioraznolikosti. Inicijativa za stvaranje evropske mree, Natura 2000, predstavlja primjer takve politike na evropskom nivou. Meutim, da bi neka politika bila uspjena mora se zasnivati na shvatanju svih partnera da zatita evropskog prirodnog nasljea moe dovesti do odrivog razvoja. U tom kontekstu, Evropska komisija naglaava, u saoptenju Savjetu i Evropskom parlamentu, presudnu ulogu prostornog planiranja u ouvanju raznovrsnosti vrsta69 i iznosi na koji nain prostorno planiranje moe doprinijeti kako ouvanju tako i odrivom upravljanju ekosistemima. 2.4.2 Ugroenost vodenih resursa (317) Zagaenost i prekomjerna upotreba povrinskih i podzemnih voda predstavljaju problem u cijeloj Evropi, koji se moe proiriti izvan nacionalnih granica. Intenzivna poljoprivredna upotreba, djelimino kao rezultat poljoprivrednih politika Zajednice, i dalje doprinosi ozbiljnim problemima podzemnih voda. U nekim regijama, rigorozne politike ouvanja vode uspjele su da smanje zagaivanje vode od strane industrije i privatnih domainstava. Kvalitet vode rijeke Rajne, na primjer, znaajno se popravio posljednjih godina. Meutim, jo uvijek postoje podruja gdje je zagaenost podzemnih i povrinskih voda tolika da ini upotrebu vode vee specikacije, npr. vode za pie ili rekreaciju, skoro nemoguom. (318) Kvalitet vodenih resursa u EU je nejednak. Sve drave lanice imaju dovoljno resursa za zadovolja-
vanje vlastitih potreba. Meutim, postoji problem geografske i sezonske distribucije vode. U dravama lanicama na jugu Evrope, period sue je, ujedno, period najvee potranje vode. U njima kao i u nekim dravama lanicama na sjeveru nivo podzemnih voda pokazuje sezonski nedostatak kapaciteta. (319) Integrisana politika prostornog razvoja moe dati znaajan doprinos u spreavanju poplava i rjeavanju problema nestaice vode. Iako ova dva fenomena imaju razliit politiki i teritorijalni znaaj, oni su ipak vani u pogledu odrivog prostornog upravljanja. Nestaice vode i poplave nisu uvijek sluajni fenomeni u EU. U principu, oni predstavljaju strukturne probleme, koji su posljedica neadekvatnog prilagoavanja prostornog razvoja. Uestalost plavljenja nekih evropskih rijeka, kao to su Rajna, Moselle i Po, poveava se posljednjih godina. Poplave nanose znatne tete privatnom vlasnitvu i ekonomiji. Poveanje nivoa vode izazivaju mnogobrojni faktori, od kojih su mnogi rezultat ljudske djelatnosti, a ne prirodnog porijekla, npr. ispravljanje toka rijeka, naseljavanje prirodnih plavnih ravnica i upotrebe zemljita koje ubrzavaju oticanje vode iz podruja razvoa. Nedavne poplave u Evropi pokazuju, prije svega, da: nasipi i ostale tehnike mjere kontrole poplava ne garantuju 100 % sigurnosti; i naseljavanje i druge upotrebe zemljita, osjetljive na poplave, stvaraju znatan i rastui potencijal za oteenje i gubitak podruja podlonih poplavama. (320) ak i u suvljim regijama EU, gdje kie padaju periodino ali intenzivno, dolazi do sve eih poplava posljednjih godina. U paniji su, na primjer, poplave izazvale znatne tete. Integrisano, odrivo upravljanje upotrebom zemljita i vode na cijelom podruju izvorita rijeka predstavlja vaan odgovor na problem poplava. Postoje razliite vrste poplava. Poplave u glavnim izvorinim podrujima (npr. na Rajni-Meuse, Dunavu i Odri) izazivaju intenzivni i dugotrajni kini periodi. Iznenadne poplave rezultat
85
su obimnih lokalnih padavina, to vai i za iznenadne poplave (kao u nekim podrujima na jugu Francuske posljednjih godina), koje pokreu, prije svega, nepredvidivi meteoroloki dogaaji. U cilju smanjenja tete izazvane poplavama, potrebno je da odredbe o upotrebi zemljita, u okviru politike prostornog razvoja, u cijelom podruju razvoa budu usmjerena na smanjenje oticanja vode, i da se one u potencijalnim podrujima oticanja i plavljenja po potrebi revidiraju i mijenjaju. Nezavisno od ovih odredbi, da bi se tete svele na minimum, neophodne su tehnike mjere kontrole poplava i mjere kontrole nepogoda, koje sprovode tijela za upravljanje vodom. (321) Problem nedostatka vode varira u razliitim djelovima EU. Problem nedostatka vode moe se, Mapa 13: Osnovne vrste zemljinog pokrivaa
prije svega, pripisati geografskoj i hronolokoj neredovnosti padavina, naroito u podrujima sa najveom potranjom vode. Sljedei sluaj, tipian za Sredozemlje, je lokalno skoncentrisana potreba za vodom u cilju poljoprivrednog navodnjavanja i rekreativne svrhe. U sredozemnim zemljama, poljoprivreda je glavni potroa vode, i ini, na primjer, 63 % potronje vode u Grkoj, 59 % u Italiji, 62 % u paniji i 48 % u Portugaliji70. Sredozemno podruje je jedno od glavnih destinacija svjetskog turizma, a turizam kao i servisni sektor doprinosi dodatnoj potranji vode. (322) Iskustvo steeno posljednjih godina pokazuje da se, bez integracije mjera upravljanja vodom u proces upravljanja zemljitem i upravljanja razvojem na-
86
selja, ne moe postii odriva i ekasna upotreba vode, kao ni prevencija poplava. Prevencija poplava u podrujima razvoa glavnih evropskih rijeka moe biti ekasna samo ako se nametnu jasni uslovi i mjere upotrebe zemljita. Slino vai i za smanjenje nedostatka vode. Odrivo upravljanje vodenim resursima podrazumijeva uspostavljanje ekasne kontrole razliitih upotreba vode, kroz planiranje i ekonomske instrumente. To vai, posebno, za poljoprivredno navodnjavanje i ekonominu upotrebu vode u industriji, privredi i domainstvima. 2.4.3 Rastua ugroenost kulturnih pejzaa (323) Nain na koji su lokalne i regionalne zajednice vjekovima postupale sa svojim okruenjem i obraivale zemljite, rezultirao je bogatom raznovrsnou pejzaa i upotrebe zemljita (vidjeti Mapu 13). Oni pomau da se denie identitet razliitih regija, a njihova raznovrsnost predstavlja vaan elemenat evropskog kulturnog nasljea. Ali oni nemaju samo istorijsku, estetsku i vrijednost biloke raznovrsnosti; oni su i ekonomski vani. Osoben predio moe se upotrijebiti za promociju kvaliteta nekog podruja u cilju privlaenja nove industrije, turizma i ostalih vrsta ekonomskog ulaganja. Ugroenost kulturnih pejzaa EU usko je povezana sa racionalizacijom i intenziviranjem poljoprivredne proizvodnje, i sa ciljem proirenja poljoprivrede u nekim podrujima. U drugim djelovima EU, prisutni su trendovi marginalizacije. Pored toga, irenje gradova i izolovanih naselja, koja se sastoje uglavnom od vikendica, ugroava kulturne pejzae. (324) Unitavanje pejzaa nije uvijek dramatino. U nekim podrujima ono se odvija postepeno i skoro neprimjetno. Moda e biti teko donijeti specinu politiku zatite ovih ppejzaa, zato to njihov ukupan sastav, a ne pojedinani elementi, stvara vrijednost. Pejzai su takoe nerazdvojivo povezani sa upotrebom zemljita; nemogue ih je izolovati. Meutim, uz pomo strategija prostornog razvoja, mogue je izbjei upotrebu metoda koje unitavaju
kulturne pejzae, i ograniiti ili eliminisati negativne posljedice. Pored toga, posredstvom jasnih strategija moe se uticati na prostorni razvoj kulturnih pejzaa, zato to one deniu poeljnu upotrebu zemljita a iskljuuju nepoeljnu. 2.4.4 Rastua ugroenost kulturnog nasljea (325) Kulturno nasljee EU prdstavlja glavnu istorijsku, estetsku i ekonomsku vrijednost lokalnih, regionalnih i nacionalnih zajednica. Ono se odnosi, kako na pojedinane objekte, kao to su spomenici, graevine i arheoloka nalazita, tako i na istorijske centre gradova i sela. Kvalitet i raznovrsnost ovog nasljea od velikog je znaaja za EU, za Evropu i cijeli svijet. Ekonomska vrijednost kulturnog nasljea nije samo u turizmu, ve u sposobnosti da privue investicije. Urbani turizam ini priblino 30 % evropskog turizma, a u narednim godinama oekuje se njegov porast po stopi od 5 %. To je znatno vie nego stope rasta tradicionalnog primorskog i planinskog turizma, za koje je procijenjeno da e porasti za 2% i 3 %.71 (326) Vana kulturna mjesta, kao to su istorijska mjesta, izloena su stalnom propadanju. Trenutno, obrasci starih ulica, istorijske zgrade i djelovi gradova su adekvatno zatieni. Meutim, vrijednost ostalih djelovi grada ponekad nije dovoljno istraena. U nekim gradovima, poput Venecije, Firence i Brugesa, dominira turizam u tolikoj mjeri da su dostigli krajnju granicu izvravanja te funkcije. Mnogim istorijskim centrima gradova, naroito u metropolama kao to su Atina i Rim, prijeti zagaenost, koja je posljedica funkcija metropole. Manje istorijske, ali svejedno atraktivne gradske pejzae, koji su stoga slabije zatieni, ugroavaju kretanja na tritu nekretnina, standardizacija zgrada i fasada i potreba za boljom dostupnou. Tokom posljednjih godina, nacionalne i lokalne vlasti preduzimaju mnogobrojne mjere zatite. Strategije prostornog razvoja, koje integriu raznovrsne pristupe u razliitim podrujima, mogu pomoi da se smanji rastua ugroenost kulturnog nasljea.
87
3 Odabrani programi i vizije integrisanog prostornog razvoja

3.1 Programi EU koji imaju prostorni uticaj
Neki fondovi Evropske zajednice mogu pruiti pomo projektima integrisnog prostornog razvoja. Ekonomska i socijalna kohezija Pod okriljem uredbe Strukturnog fonda, etiri glavna fonda promoviu ekonomsku i socijalnu koheziju: Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF) /European Regional Development Fund, Evropski socijalni fond (ESF)/European Social Fund, Evropski fond za smjernice i garancije u poljoprivredi (EAGGF)/ European Agricultural Guidance and Guarantee Fund, dio Smjernice, i Instrumenti za smjernice u ribarstvu (FGI) /Fisheries Guidance Instrument. U pogledu projekata prostornog razvoja, od posebog znaaja su inicijativa Zajednice, INTERREG II C (vidjeti B.3.2), i pilot aktivnosti koje se sprovode prema lanu 10 ERDF-a (vidjeti B.3.3). TERRA program, prema lanu 10 ERDF-a, usmjeren je ka mreama lokalnih i regionalnih vlasti odgovornih za prostorni razvoj. Projekti su meuregionalni. Promovie se saradnja i razmjena iskustava izmeu geografski uporedivih lokalnih vlasti u cilju zajednikog rjeavanja problema. Jedna inicijativa, na primjer, koncentrie se na denisanje problema i moguih rjeenja odrivog razvoja u rijenim podrujima. RECITE program, takoe prema lanu 10, potpomae meuregionalne projekte i mree lokalnih i regionalnih vlasti u Evropskoj uniji. Promocija saradnje sa centralnom i istonom Evropom i Sredozemljem Neki nansijski instrumenti imaju za cilj podsticanje razvoja u Evropskoj uniji, kao i cijeloj Evropi. Od njih, naroito su vani PHARE (centralnoevropske i baltike drave), TACIS (nove nezavisne drave biveg Sovjetskog saveza i Mongolija) i MEDA (drave koje okruuju juno Sredozemlje) programi. Program PHARE, za centralnoevropske i baltike drave, potpomae proces kojim se drave koje ele da pristupe EU pripremaju za budue lanstvo. To se postie, uglavnom, kroz grantove za uspjeno zavravanje zahtjeva transformacionog procesa, ali i kroz mnoge druge aktivnosti, ukljuujui pod-programe prekogranine saradnje. U programu uestvuju regije smjetene na spoljanjim granicama ovih zemalja sa EU. Program sadri dopunske pristupe inicijativama EU, kao to su INTERREG II A i INTERREG II C, i, prema tome, ima za cilj potpomaganje prekogranine i transnacionalne saradnje izmeu drava lanica EU i drava ne-lanica. Takoe se promoviu multisektorski projekti. Program TACIS potpomae prenos znanja i razmjenu iskustava, osnivanje partnerstava i mrea, srodne i pilot projekte. Od 1996. regionalni programi imaju budet za prekograninu saradnju, koji nansira projekte na granicama sa dravama EU, kao i sa ostalim dravama centralne i istone Evrope. Njihov fokus su mree, rjeavanje ekolokih problema i saradnja na lokalnom nivou (u svakom sluaju na prekograninoj osnovi). Program MEDA nansira razvijanje saradnikih projekata i razmjenu iskustava izmeu drava lanica EU i drava ne-lanica, koje okruuju junu obalu Sredzemnog mora. Saradnja uzima u obzir sektorske politike koje imaju veliki uticaj na prostorni razvoj, kao to je transportna politika, i ima za cilj da potpomogne postepeno osnivanje slobodne trgovinske zone. Podrka ekologije LIFE je nansijski instrument za inovativne ekoloke projekte koji promovie saradnju u tom smislu izmeu drava lanica EU. Odrivo upravljanje zemljitem je glavno podruje njegovog fokusa.
88
3.2 INTERREG II C Programi

Transnacionalni programi pokrivaju tri oblasti: opta transnacionalna saradnja u oblasti prostornog razvoja, migracija i mjere za prevenciju sue. Opti programi prostornog razvoja, odobreni od Evropske komisije kao osnova nansiranja (trenutno ih ima sedam), opisani su dalje u tekstu. Za razliku od INTERREG II A programa (prekogranina saradnja), transnacionalna saradnja, u skladu sa II C, pokriva mnogo vee podruje (vidjeti Mapu, 4 poglavlje A.4.3). Zemlje uesnice (ili njihove regije) prikazane su na Mapi 7. Ciljna kombinacija zasnovana je na odredbama INTERREG II C, koje su u skladu sa konceptom ESDP-a. Ciljevi su: doprinos uravnoteenom prostornom razvoju Evropske unije, tj. promocija ekonomske i socijalne kohezije kroz regulisanu i, koliko god je mogue, optimalnu dodjelu prostorno ekasnih mjera, razvoj
odgovarajuih komunikacionih mrea, smanjenje razvojnih razlika i razvoj strategija odrivosti; poboljanje prostornog uticaja politike Zajednice u pogledu prostornog razvoja; postizanje bolje saradnje, usmjerene na transnacionalna podruja, izmeu nacionalnih tijela odgovornih za prostorno planiranje, na nain koji denie razvojne prioritete za susjedna transnacionalna podruja. Programi saradnje u oblasti prostornog planiranja su: Regija Sjevernog mora, Regija Baltikog mora, Podruje Atlantika, Jugozapadna Evropa, Zapadno Sredozemlje i Latinski Alpi, Prostor centralne Evrope, Jadrana, Dunava, i jugoistone Evrope (CADSES), Sjeverozapadno podruje metropola.
Podruje djelovanja/ Programa Razvoj procesa zajednikog planiranja i integrisanih programskih strategija Razvoj policentrinih urbanih sistema Razvoj ruralnih podruja Poboljanje odnosa izmeu urbanih i ruralnih podruja Razvoj multimodalnih transportnih sistema i poboljanje pristupa infrastrukturama Poboljan pristup znanju i informacijama Racionalan pristup prirodnom i kulturnom nasljeu Ekonomski razvoj u oblasti turizma Tehnika pomo
Regija Sjevernog mora
Regija Baltikog mora X
Podruje Atlantika
Jugozapadna Evropa
Zapadno Sredozemlje i Latinski Alpi
CADSES
Sjevrozapadno podruje metropola X
X X X X X X X X X
X X X X X X
X X
X X X
X X
X X X
X X X
X X X X
X X X
89
Programi usvajaju gore navedene ciljeve dajui im razliit znaaj i orijentaciju. U tu svrhu, za svaki program denisan je izvjestan broj prioriteta (podprograma, koji su razloeni na mjere i podruja aktivnosti). U razliitim kombinacijama, oni pokrivaju opcije politike navedene u poglavlju A.3.
3.3 Pilot akcije transnacionalnog prostornog razvoja prema lanu 10 ERDF-a

ARCHI-MED Jugoistono Sredozemlje. Uesnici: Grka, Italija (Kipar, Malta) Ciljevi: Razvoj ekoloki nekodljivih, multimodalnih transportnih sistema i integracija ostrva u meunarodni transportni sistem. Poboljanje saradnje u oblasti pedicije, poveanje kvaliteta i ekasnosti ouvanja vode i sigurnosti na moru. Visokokvalitetan turizam, poboljanje ekasnosti turistikih usluga i infrastrukture. Poboljanje ouvanja prirode i ruralnih oblasti, kroz obezbjeenje i poveanje raznovrsnosti vrsta. Preciznija i sistematinija osnova znanja o stanju kulturnog nasljea i opasnostima koje mu prijete, zatita i proirenje postojeeg nasljea u cilju poveanja kvaliteta ruralnih oblasti. Unapreenje ivotne sredine kao faktor razvoja Sredozemlja. Sjeverna periferija. Uesnici: Finska, vedska, Ujedinjeno Kraljevstvo, (Norveka) Ciljevi: Najvaniji cilj je poboljanje usluga i dodatne vrijednosti, kroz transnacionalnu razmjenu iskustava, u cilju postizanja odrivosti. To obuhvata saradnju u oblasti prostornog razvoja, koja ukljuuje razvoj ekonomskih aktivnosti i socijalnih usluga u ovim ciljnim regijama. Cilj nije zajedniki proces planiranja, ve
poboljanje razmjene iskustva. Zajednika strategija je usmjerena na sticanje novih znanja o inovativnim i odgovarajuim pristupima odrivom razvoju. To obuhvata proizvodnju, usluge i korienje zemljita, vodei posebno rauna o specinim uslovima perifernih regija na sjeveru. To su izuzeno niska gustina naseljenosti, velike udaljenosti i otra klima. Alpski prostor/Istoni Alpi. Uesnici: Njemaka, Italija, Austrija Ciljevi: Dalji razvoj zajednikih vizija i strategija prostornog razvoja, u kontekstu dokumenta Principi evropske politike prostornog razvoja (Lajpcig) /Principles for a European Spatial Development Policy/ i drugih vanih dokumenata (Venecija 1996.). Promocija transnacionalnih, prekograninih i transevropskih mrea izmeu lokalnih vlasti i regija u Alpima, naroito u oblasti prostornog razvoja. Poboljanje i razvoj odrivih socio-ekonomskih aktivnosti i ekoloki nekodljivih lokalnih transportnih mrea, naroito u ekoloki ugroenim podrujima. Razvoj novih metoda poveanja svijesti lokalnog stanovnitva, kako bi ih podstakli da se u veoj mjeri posvete brizi o osjetljivim i ugroenim podrujima. Testiranje inovativnih pravaca djelovanja u podrujima gdje postoji mogunost sukoba izmeu ekonomskog napretka i ouvanja prirode. Sredozemna kapija. Uesnici: panija, Portugalija (Maroko) Ciljevi: Borba protiv propadanja i gubitka prirodnog i kulturnog nasljea. Doprinos evropskoj perspektivi prostornog razvoja, kroz unapreenje kulturne i prostorne raznovrsnosti. Identikacija i procjena razlika izmeu urbanog i ruralnog naina ivota. Poveanje konkurentnosti tri zemlje uesnice, kroz ekasniju upotrebu njihovog zajednikog kulturnog nasljea.
90
Tri glavne oblasti razvojnog fokusa su: poveanje znanja o i procjena zajednikog kulturnog nasljea; odriva i integrisana zatita zajednikog nasljea, uz pomo studija trajnosti i izvodljivosti; i procjena arhitektonskog nasljea, kao faktora ekonomskog razvoja, na osnovu specinih projekata.
Ciljevi: Ciljevi prostorne vizije za regiju Baltikog mora su da obezbijedi: 1. urbani sistem od meunarodnog znaaja; 2. ekasne i odrive veze izmeu gradova; 3. odrivi razvoj specinih podruja (primorske zone, ostrva, pogranina podruja, ruralne oblasti, podruja ouvanja prirode). Povezana podruja aktivnosti koncentriu se na: promociju specinih akcija u skladu sa vizijom; promociju odrivog razvoja u regiji Baltikog mora; dalji razvoj prostrone vizije. Do sada, realizovane su sljedee aktivnosti: organizovanje redovnih sastanaka ministara dgovornih za prostorno planiranje, u cilju razrade vizije i strategija, i auriranja akcionog programa; predloeni su odabrani pilot projekti; razrada istraivakog programa; podsticanje umreavanja instituta prostornog istraivanja.
3.4 Prostorne vizije

Primjeri: Vizija i strategije za regiju Baltikog mora 2010/Vision and Strategies around the Baltic Sea region, koju su pripremile Danska, vedska, Finska, Norveka, Njemaka, Rusija, Estonija, Letonija, Litvanija, Bjelorusija i Poljska Polazni poloaj Regija Baltikog mora posjeduje vrijedna prirodna podruja koja su ugroena posljedicama brzog razvoja. U mnogim gradovima opada kvalitet ivotne sredine, kao rezultat poveanog obima drumskog saobraaja, zagaenja vazduha i vode, starenja graevinskog materijala, neodgovarajueg korienja zemljita, neadekvatnog odlaganja otpada i drugih problema. U nekim podrujima, ivotna sredine je oteena u mjeri koja zahtijeva trenutne akcije za popravljanje takvog stanja. Meutim, hitnost ovih problema ne smije sprijeiti zemlje da razvijaju svoje ekonomske potencijale i pronau rjeenja koja su odriva na dugi rok. To je globalni cilj prostorne vizije za regiju Baltikog mora. Cilj i poloaj Prostorna vizija za regiju Baltikog mora predstavlja prvi korak u cilju formulisanja dugoronog okvira za saradnju u mnogim oblastima. Ona treba da pomogne da se izbjegnu nepovezane akcije i gubitak resursa. Ona nije master plan, ali odgovornim tijelima obezbjeuje kontekst za donoenje vlastitih politika prostornog razvoja.
91
4 Osnovni podaci o pridruenim dravama i dravama lanicama

Stanovnitvo 1997. Drava Povrina u 1000 km2 u milionima** 10,1530 38,6600 22,5260 5,3870 2,4584 1,4538 3,7040 8,2830 10,2991 1,9849 104,891 0,746 stanovn. po km2 109 124 94 110 38 32 57 75 131 98 97 81 BDP 1997 ECU-a po stanovniku (PPP)*** 8.900 7.500 5.800 8.900 5.100 7.000 5.800 4.400 12.000 13.000 n.v. po stanovniku (PPP) EU-15=100 47 39 31 47 27 37 31 23 63 68 n.v. Poljoprivreda u% ukupne GVA 1997* 6,7 5,9 20,1 6,0 7,4 6,3 12,7 15,4 5,0 4,4 4.5 u% ukupne GVA 1995** 1,7 3,7 1,0 14,7 3,7 2,5 7,5 2,9 1,5 3,6 2,4 5,1 5,2 2,1 1,6 2,4 u % radne snage Besch. 1997* 7,9 20,5 39,0 8,6 18,3 9,9 21,9 24,4 5,8 10,1 10,0 u% radne snage 1995* 2,7 4,4 3,2 20,4 9,3 4,9 12,0 7,5 3,9 3,8 7,3 11,5 7,8 3,3 2,1 5,3 9,2 5,5 10,0 9,6 20,8 12,4 10,1 12,1 2,6 5,2 4,4 6,8 13,1 9,9 7,0 10,7 Nezaposlenost 1997. stopa nezaposl. u %** 8,1 11,2 6,0 11,6 14,4 10,5 14,1 15,0 4,7 7,3 3,4
Maarska Poljska Rumunija Slovaka Letonija Estonija Litvanija Bugarska eka Slovenija CEEC 10 Kipar
93,030 312,690 238,390 49,030 64,589 45,227 65,301 110,990 78,870 20,270 1.078,387 9,251
Belgija Danska Njemaka Grka panija Francuska Irska Italija Luksemburg Holandija Austrija Portugalija Finska vedska Ujedinjeno Kraljevstvo EU15
30,518 43,094 356,974 131,957 504,782 543,956 70,285 301,302 2,856 41,685 83,845 92,27 338,144 449,956 241,752 3.233,376
10,154 5,236 80,567 10,266 38,910 56,818 3,605 56,648 0,416 15,335 7,906 9,848 5,112 8,837 57,854 367,512
333 122 226 78 77 104 51 188 146 368 94 107 15 20 239 114
21.470 21.850 21.090 12.920 14.820 19.760 18.620 18.810 30.140 20.140 21.280 13.300 18.620 19.000 18.810 19.000
113 115 111 68 78 104 98 99 162 106 112 70 98 100 99 100
* Izvor: Komisija Evropskih zajednica. Redovni izvjetaji Komisije o pribliavanju drava kandidata procesu pridruivanja. Brisel 1998. (Internet) **Izvor: 15 lanica EU - Eurostat 1999: Eurostatistika, Podaci za kratkoronu ekonomsku analizu, Tema 1, Serija B. Brisel 1999; CEEC - Eurostat 1999: Statistiki godinjak o zemljama centralne i istone Evrope 1998. Brisel 1999. *** BDP po glavi stanovnika u PPP u zemljama centralne i istone Evrope podaci revidirani u skladu sa rezultatima Meunarodnog uporednog projekta 1996. u pogledu standarda kupovne moi (OECD, Eurostat u saradnji sa nacionalnim statistikim slubama). Standardi kupovne moi upotrijebljeni su umjesto zvaninog kursa razmjene kako bi se utvrdili razliiti ivotni standardi. Zato ovaj pristup odraava razliite trokove ivota u pojedinanim dravama.
92
Komentari
1
European Spatial Development Perspective
MERCOSUR: integracija Argentine, Brazila, Paragvaja i Urugvaja radi formiranja zajednikog trita.
2
Sljedee drave su pristupile Monetarnoj uniji 1. januara 1999: Austrija, Belgija, Njemaka, Finska, Francuska, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Portugalija i panija.
3
Ministarstvo za nacionalnu ekonomiju /Ministry of National Economy, Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, prostorno planiranje i javne radove / Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, neformalni Savjet ministara za regionalnu politiku i prostorno planiranje /Informal Council of Regional Policy and Spatial Planning Ministers: Zakljuci predsjednitva i dokumenti, Krf 3-4- jun 1994, Atina, oktobar 1995.
14 15
Radi poreenja: SAD imaju vie od 260 miliona stanovnika, koji naseljavaju povrinu od 9,4 miliona km2, i godinji bruto domai proizvod od oko 6 biliona ECU-a; ovaj iznos, pretvoren u standarde kupovne moi, skoro u potpunosti odgovara BDPu Evropske unije (vidjeti Savezna statistika sluba/Federal Statistical Ofce: Statistisches Jahrbuch 1998 fr das Ausland, Wiesbaden, 1998).
4
U navedenom pasusu
Procjene Savezne uprave za izgradnju i prostorno planiranje (Federal Ofce for Building and Spatial Planning) (BBR), Bon.
5
Francusko predsjednitvo, Evropska unija 1995, Evropska perspektiva prostornog razvoja /European Spatial Development Perspective/, Neformalni Savjet ministara za prostorno planiranje i regionalne politike /Informal council of Ministers responsible for spatial planning and regional policies/, Strasburg, 30 i 31 mart 1995.
16
Evropska komisija. esti periodini izvjetaj / Sixth Periodic Report (u tampi).

6
Ministerio de Obras Pblicas, Transportes y Medio Ambiente, Bilans panskog predsjedanja Evropskom unijom u pogledu prostornog planiranja, serie monogracas, Madrid 1996.
17
U statistike svrhe, teritorija EU podijeljena je u 208 prostornih NUTS2 jedinica (ne raunajui francuske prekomorske departmane); ukoliko nije drugaije navedeno, one su oznaene izrazom regija.
7
Vidijeti: Evropska komisija. esti periodini izvjetaj., st. 12 /Sixth Periodic Report (u tampi).
8
Predsjednitvo Savjeta ministara /Presidenza del Consiglio dei Ministri/, Ministarstvo za usklaivanje komunitarnih politika /Dipartimento per il coordinamento delle politiche comunitarie/, Evropsko prostorno planiranje, Ministarski sastanak na temu regionalna politika i prostorno planiranje /Ministerial Meeting on Regional Policy and Spatial Planning /, Venecija, 3 i 4 maj 1996, Rim 1996
18
Vidjeti poglavlje 1, lan 2 verzije Ugovora o Evropskoj uniji /Treaty on EU/ koji je potvren Ugovorom iz Amsterdama / Treaty of Amsterdam.
9
Svjetska komisija za zatitu ivotne sredine i razvoj / World Commission on Environment and Development/: Naa zajednika budunost / Our Common Future, Njujork, 1987.
10
Odbor za prostorni razvoj /Committee on Spatial Development/, kojim predsjedava odgovarajue predsjednitvo, ine delegati iz drava lanica koji su lanovi dravnih vlada odgovorni za oblast prostornog planiranja ili razvoja, i Komisija EU. Ona ima ulogu sekretarijata.
19
Savezno ministarstvo za regionalno planiranje, izgradnju i urbani razvoj /Federal Ministry for Regional Planning, Building and Urban Development/: Grundlagen einer Europischen Raumentwicklungspolitik (Principi evropske politike prostornog razvoja) /Principles for a European Spatial Development Policy/. Bon, 1995.
11 12
Evropske zajednice /European Communities. Evropska perspektiva prostornog razvoja, Prvi zvanini nacrt, predstavljen na neformalnom sastanku ministara odgovornih za prostorno planiranje drava lanica Evropske unije, Nordvik, 9 i 10 jun 1997.
20
Ibid.
Ministarstvo za prostorno planiranje Luksemburga /Ministry for Spatial Planning of Luxemburg. Koncept za osnivanje Evropske mree za nadgledanje prostornog planiranja / European Spatial Planning Observatory Network/ (ESPON), Echternach 1997.
21
Kao vaan korak ka usklaenom prostornom planiranju, Dokument belgijskog predsjednitva o prostornom planiranju, Neformalni sastanak o regionalnoj politici i prostornom planiranju, Lige 12-13 novembar 1993.
13
Sastanak ministara odgovornih za prostorno planiranje Drava lanica Evropske unije, Glazgov, 8 jun 1998, Evropska perspektiva prostornog razvoja (ESDP), konaan nacrt
22 23
Budunost evropske politike prostornog razvoja CSD i
93
ESDP poslije 1999, Izvjetaj austrijskog predsjednitva, CSD Seminar u organizaciji Savezne kancelarije tokom austrijskog predsjedanja Evropskom unijom, 23-24 novembar 1998. Evropski parlament: Rezolucija o regionalnom planiranju i evropskom konceptu prostornog razvoja /Resolution on Regional Planning and on the European Spatial Development Concept, usvojena 2. jula 1998, Slubeni list A4 0206/98.
24
Komisija Evropskih zajednica /Commission of the European Communities/(izdanje). Evropski odrivi gradovi /European sustainable cities/: izvjetaj. 28 oktobar 1998. COM/98/605 F, Luksemburg 1999.
35
Strategija bioraznolikosti Evropske zajednice/ European Community biodiversity strategy/ (COM(98)42).

36
Komitet regija. Miljenje Komiteta regija o evropskoj perspektivi prostornog razvoja, od 14 januara 1999 Prvi zvanini nacrt, Brisel, 25 januar 1999.
25
Ekonomski i socijalni komitet Evropske unije: Evropska perspektiva prostornog razvoja (ESDP) (vlastita inicijativa), Brisel, 9. i 10. septembar 1998.
26
Deklaracija iz Stokholma o politici odrivog prostornog razvoja u regionu Baltikog mora /Stockholm Declaration on Sustainable Spatial Development Policy in the BSR: Vizija i strategije za region Baltikog mora 2010: Od vizije do akcije /Vision and Strategies around the Baltic Sea 2010: From Vision to Action. etvrta konferencija Ministara za prostorno planiranje i razvoj. Stokholm, 22. oktobar 1996.
37
Evropski revizorski sud /European Court of Auditors: Godinji izvjetaj za nansijsku godinu 1997.
27
Konvencija o zatiti arhitektonskog nasljea Evrope / Convention for protection of Europes architectural heritage. 3. oktobar 1985.
38
Cilj 1: Razvoj i strukturno prilagoavanje zaostalih podruja iji dohodak po glavi stanovnika iznosi manje od 75% prosjeka Zajednice.
28
Evropska komisija. Prvi izvjetaj o ekonomskoj i socijalnoj koheziji 1996/First Report on economic and social cohesion. Brisel, Luksemburg 1996.
39
Cilj 2: Prilagoavanje regija koje su posebno pogoene opadanjem industrije.

29 30
Directiva EZ o nitratima (91/676).
Vizija i strategije za region Baltikog mora 2010: Od vizije do akcije /Vision and Strategies around the Baltic Sea 2010: From Vision to Action. etvrta konferencija Ministara za prostorno planiranje i razvoj. Stokholm, 22. oktobar 1996.
40
Na zahtjev Evropskog savjeta u njegovoj rezoluciji od 6 maja 1994. (94/C 135/02.

31
Konferencija Ujedinjenih nacija o ivotnoj sredini i razvoju /United Nations Conference on Environment and Development/, jun 1992, Rio de Janeiro. Agenda 21
32
Pridruene drave: obuhvataju drave sa kojima su pregovori o pridruivanju zapoeti 1998: Estonija, Poljska, Slovenija, eka, Maarska i Kipar; i udruene drave centralne i istone Evrope koje su zvanino zatraile pristupanje: Bugarska, Litvanija, Letonija, Rumunija i Slovaka.
41
Konferencija Ujedinjenih nacija o ljudskim naseobinama / United Nations Conference on Human Settlements/ (Habitat II); Agenda o stanitima. Ciljevi i principi, obaveze i globalni akcioni plan. Istanbul, Turska, 3-14 jun 1996
33
Vidjeti Njemaka asocijacija gradova /German Association of Cities/, Austrijska asocijacija gradova, Grad Be/Europaforum Be u saradnji sa Saveznim ministarstvom za transport, izgradnju i stambenu izgradnju u Njemakoj /Federal Ministry of Transport, Building and Housing in Germany/, Savezna kancelarija za izgradnju i regionalno planiranje u Njemakoj / Federal Ofce for Building and Regional Planning in Germany/: Inicijativa za urbanu razmjenu /Urban Exchange Initiative/. Izvjetaj o elementima odrivog urbanog razvoja u Evropskoj uniji /Report on elements of a sustainable urban development in the European Union /. (Nacrt, mart 1999.)
34
Osnova za razradu ovog poglavlja je Biehl, Dieter (Institut fr lndliche Strukturforschung Frankfurt a. M.): Perspektive prostornog razvoja za proirenje Evropskih zajednica, 1998 (publikacija u pripremi). Prilikom pripreme ovog poglavlja, za vrijeme austrijskog predsjedavanja, sve pridruene drave izrazile su svoju poziciju. Zajedno sa vajcarskom i Norvekom, one su dale svoj komentar na Prvi zvanini nacrt ESDP-a.
42
MERCOSUR: integracija Argentine, Brazila, Paragvaja i Urugvaja radi formiranja zajednikog trita.
43
Krajnje periferne regije: francuski prekomorski departmani, Azorska ostrva, Madejra, Kanarska ostrva.
44
Prorauni Saveznog istraivakog instituta za izgradnju i regionalno planiranje (BBR) /Federal Research Institute for Building and Regional Planning, Bon.
45
94
Evropa 2000: Izgledi za razvoj teritorije Zajednice/ Outlook for the development of the Communitys territory. Luksemburg: Kancelarija za slubene publikacije Evropskih zajednica/Ofce for Ofcial Publications of the European Communities, 1991.
46
Development Indicators. Evropska agencija za zatitu ivotne sredine (EEA) /European Environment Agency/: ivotna sredina Evrope. Dob procjena. Kancelarija za slubene publikacije Evropskih zajednica, Luksemburg 1995, st. 323 f.. Ovi radovi odnose se na cijelu teritoriju, ukljuujui centralnu i istonu Evropu, kao i evropski dio Rusije. EEA iznosi da procjene emisije na svjetskom nivou nisu naroito pouzdane.
60 61
Evropa 2000+: Saradnja na teritorijalnom razvoju Evrope/Cooperation for European territorial development. Luksemburg: Kancelarija za slubene publikacije Evropskih zajednica, 1994.
47
Eurostat predvianja, u: Statistisches Bundesamt: Die Bevlkerung der Europischen Union heute und morgen, Wisbaden 1998.
48
Isti izvor kao prethodno. Isti izvor kao prethodno. ESDP, Konani nacrt, u navedenom pasusu, st. 25. Isti izvor kao prethodno, st. 26.
62
Eurostat, Regio Regionalna baza podataka (Regioni: Godinjak 1997).

49
63
64
Evropska komisija. Konkurentnost i kohezija: trendovi u regijama Peti periodini izvjetaj o socijalnoj i ekonomskoj situaciji i razvoju regija u Zajednici. Kancelarija za slubene publikacije Evropskih zajednica, Luksemburg 1994. Evropska komisija. esti periodini izvjetaj o socijalnoj i ekonomskoj situaciji i razvoju regija Evropske zajednice. Kancelarija za slubene publikacije Evropskih zajednica, Luksemburg 1999. (u tampi).
50
Nacionalna agencija za prostorno planiranje /National Spatial Planning Agency. Prostorni obrasci transporta, Atlas robnog transporta u Evropi, Hag, 1997, st. 6.
65
Komplementarnost eljeznikog/avio-saobraaja (Studija Nacionalne agencija za prostorno planiranje), Stratagem, Amsterdam, 1997.
66 67
Evropska komisija. Prvi izvjetaj o ekonomskoj i socijalnoj koheziji 1996. Kancelarija za slubene publikacije Evropskih zajednica, Luksemburg 1996.
51
U navedenom pasusu. ESDP, Konani nacrt, u navedenom pasusu, st. 30. COM (98) 42-C4-0140/98.
68
Prorauni Saveznog istraivakog instituta za izgradnju i regionalno planiranje (BBR), Bon.

52
69
esti periodini izvjetaj o ekonomskoj i socijalnoj koheziji 1996. U navedenom pasusu, st. 55.
53
Statistisches Jahrbuch 1998 fr das Ausland, u navedenom pasusu, st. 185.

70 71
esti periodini izvjetaj o ekonomskoj i socijalnoj koheziji 1996.

54
ESDP, Prvi zvanini nacrt, u navedenom pasusu, st. 34.
Wissen, van L., Regionalna demograja preduzea u Evropi/ Regional demography of enterprises in Europe: pregled, Holandski meuuniverzitetski demografski institut/Netherlands Interuniversity Demographic Institute, 1997, Hag.
55 56
Eurostat godinjak 1997, Luksemburg 1997.
Statistisches Jahrbuch 1998 fr das Ausland, u navedenom pasusu, st. 366.

57
Evropska perspektiva prostornog razvoja. Konani nacrt. Glazgov 1998, strana 15 f.

58 59
Svjetska banka: Pokazatelji svjetskog razvoja 1998/World
95
- , 502.131.1:061.1U EVROPSKA perspektiva odrivog razvoja : ka uravnoteenom i odrivom razvoju teritorije Evropske unije / [prevod Vesna Lakovi]. - Kotor : EXPEDITIO - Centar za odrivi prostorni razvoj, 2005 (Herceg Novi : Biro konto). - 95 str. : ilustr. : 30 cm Prevod djela: European Spatial Development Perspective : Towards Balanced and Sustainable Development the Territory of the European Union. Na nasl. str. : ESDP. - Tira 1000. ISBN 86-907269-1-8 a) O - COBISS.CG - ID 9680656
96

ESDP Evropska Perspektiva Održivog Razvoja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ESDP Evropska Perspektiva Održivog Razvoja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

odnos prema prostoru

www.prostor.cg.yu promovisanje evropskih standarda

Evropska perspektiva odrivog razvoja

ESDP Evropska perspektiva odrivog razvoja

EXPEDITO Centar za odrivi prostorni razvoj Kotor I Crna Gora www.expeditio.org

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

ESDP1 Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5

Evropska perspektiva odrivog razvoja

3 3.1 3.2 3.3 3.4

Osnovni podaci o pridruenim dravama i dravama lanicama

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Prostorni pristup na evropskom nivou

1.1 Teritorija: nova dimenzija evropske politike

Evropska perspektiva odrivog razvoja

1.2 Dispariteti prostornog razvoja

Mapa 1: Bruto domai proizvod

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

1.3 Osnovni ciljevi ESDP-a

Evropska perspektiva odrivog razvoja

1.4 Poloaj ESDP-a

Evropska perspektiva odrivog razvoja

1.5 ESDP kao proces

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Uticaj politika Zajednice na teritoriju EU

2.1 Rastui znaaj politika EU koje imaju prostorni uticaj

Evropska perspektiva odrivog razvoja

2.2 Politike EU koje imaju prostorni uticaj

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Mapa 2: 14 prioritetnih projekata u okviru Transevropske transportne mree

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

2.3 Za bolju prostornu povezanost politika Zajednice

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Ciljevi i opcije politike za teritoriju EU

3.1 Prostorna orijentacija politika

Evropska perspektiva odrivog razvoja

3.2 Policentrini prostorni razvoj i novi odnos urbana-ruralna sredina

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

3.2.3 Domai razvoj, raznovrsne i produktivne ruralne oblasti

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

3.2.4 Partnerstvo izmeu urbanih i ruralnih sredina

Evropska perspektiva odrivog razvoja

3.3 Paritet pristupa infrastrukturi i znanju

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

Evropska perspektiva odrivog razvoja

3.3.3 Ekasna i odriva upotreba infrastrukture

Evropska perspektiva odrivog razvoja