Yüzyil Öncesi̇nde Di̇metoka, Kizil Deli̇ Ve Balabanlar-Ss. 124

16.
YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR
16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZIL DEL VE BALABANLILAR

DIDYMOTEICHO, KIZILDELI AND BALABANS BEFORE 16. CENTURY
Vatan zgl1
ZET Dimetoka; Bizans, Osmanl ve Alevi-Bektai tarihi asndan nemli meknlardan biridir. Bunun yan sra Kzl Deli ile zdelemi bir yer addr. Gnmzde Erzincan-TunceliErzurum-Malatya snrlar iinde yaayan Balaban Aireti asndan da nem arz eden bir yerdir. Balabanllarn szl tarih gelenei iinde en bata vurgulanan bu yer, Balabanllarn Anadoluya gmeden nce yaadklar mekn ad olarak zikredilmektedir. Balabanllardan baka Dimetokadan geldiini syleyen bir baka topluluk bulunmamaktadr. Bu saptama Balabanllar ilgin ve farkl klmaktadr. Yaklak 4 yl nce derlediimiz bir szl tarih bilgisi bize, Balaban-Dimetoka balamn daha derinlemesine irdelemeye srkleyen bir yap sunmaktayd. Balaban Airetinin merkez ky olan Pnarlkayada (Hnzoru) byyen 1917 doumlu Kahraman zgl, gnmzde Kurey Oca talibi olan Balabanllarn, gemite Kzl Deli talibi olduu bilgisini aktarmaktadr. Malatyadaki ve Dimetokadaki Kzl Deli kltlerinde mevcudiyetinden bahsedilen iki farkl ocak ve iki farkl tekke olgularndan hareketle Kzl Delinin tarihsel ahsiyet olarak saptanmas noktasnda nemli ve dikkat ekici sonular elde edilmitir. Yine bu balamda Balabanllarn tarihine k tutabilecek baz bulgular elde edilmitir. Genel grn aksine Seyyid Ali ile Kzl Delinin farkl ahsiyetler olabileceine ynelik deerlendirmelere ulalmtr. Son olarak 16. yzyl ncesi tm Dimetoka kyleri irdelenmi ve liste hlinde sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Dimetoka, Malatya, Tenci, riaa, Aydn, Birgi, Alaehir, Konya, Karaisal, Kzl Deli, Seyyid Ali Sultan, Ali Seydi, Balaban, Balabanl, Balabanlar, Savc Bey, Savcolu, Fetret Devri, Peenek, Kuman, Kpak, Pavlos, Bogomil. ABSTRACT Didymoteicho is one of the significant places for Byzantium, Ottoman and Alevi-Bektaschi history. It is also a dedicated toponimical word for Kizil Deli. Besides it has also importance regarding Balaban tribe, living at Erzincan, Tunceli, Erzurum and Malatya provinces nowadays. This is the land highligthed in Balabans oral history tradition as the place of Balabans before they have migrated to Anatolia. There is no other community than Balabans saying that they are Didymoteicho origined. That makes Balabans unique and interesting. The oral history information those I have collected, urged me to go into deep for BalabanDidymoteicho concept. Kahraman zgl born in 1917 at Hnzoru (Pnarlkaya) village
1
Aratrmac yazar, el-mek: vatan74@hotmail.com
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53
191
VATAN ZGL
in Erzincan-the central village of Balaban tribe-was my source of oral histroy information, He told me that Balabans were disciples of Kizil Deli before Kurey Oca (Lodge) times. Regarding the information of oral history collected at Malatya and Didymoteicho about the two differing cults and dervish lodges; valuable and remarkable informations gathered about Kizil Deli itself. The acquired evidences can also enlighten the Balaban history as well. Contrary to generic opinion, we have deduced that Seyyid Ali and Kizil Deli are indeed different persons. In the same aspect, whole Didymoteicho villages are studied and presented as a list at the end of the article. Key Words: Didymoteicho, Malatya, Tenci, Iriagac, Aydin, Birgi, Alasehir, Konya, Karaisal, Kizil Deli, Seyyid Ali Sultan, Ali Seydi, Balaban, Balabanli, Balabanlar, Balabans, Savci Bey, Savcioglu, Fetret Devri (Ottoman Civil War of 1402 - 1413), Patzinaks, Cumans, Kypcaks, Paulicians, Bogomils Giri Bylesi bir almaya bizi iten temel etken, yaklak 4 yl nce merhum dedemin kardei sevgili Kahraman zgl2 amcamz ile yaptmz grmede, aktard szl tarih bilgileridir. O gn kendisiyle yaptmz grme srasnda, aktard bilgileri derledikten sonra Kzl Deli Sultan3, 16. yzyl ncesinde Dimetoka ve evresindeki kyler ile Balabanllar arasndaki ilikiyi zmeye ynelik aratrma yapma ihtiyac duyduk. Kahraman zgl, Balabanllarn Dimetokayla olan balarn dinsel erevede de destekleyici bir argman olarak u cmleyi zikretmiti: Balabanllar, eskiden Kzl Deli talibiymi. Nitekim herhangi bir Alevi topluluun, daha sonrasnda kitlesel olarak mensup olduu oca deitirmesi, eine sklkla rastlanr bir olay olmad gibi hi rastlamadmz, yani o gne kadar hi okumadmz veya
2 3
Doum Yeri: Erzincan, Pnarlkaya (Hnzoru) Ky; Doum Yl: 1917 (zgl, 2007b: 1407-1418)
Maksatl olarak Kzl Deli ifadesini Kzl Deli eklinde deil ayrk ekilde yazyoruz. Bu tavrn izahat noktasnda ortaya koyabileceimiz elle tutulur herhangi somut bir argmanmz yoktur. Ancak bu noktada Seyyid Ali ifadesinin zmnen ayrk iki farkl kavramla anmsanmasna dikkat ekmeden geemeyeceiz. Ayn erevede Kzl ve Deli kavramlarnn ayrk ve holistik (btncl) olarak ele alnmasnda yarar gryoruz. Osmanlnn kurulu dnemi -ki yazl bilgi ve belgelerin grece kstl olduu dnemle ilgili- onomastii (kii adlar) hakknda yeterli nicelik ve nitelikte alma yapldn sylemek pek mmkn deildir. Buna karn Deli, Kara, Sar, Uzun gibi ad, lakap ya da unvanlar herhlde bu dnemi alan aratrmaclarn dikkatini ekmektedir. Osmanlnn kurulu dnemindeki farkl isim, lakap ya da unvanlara nem atfedilmemesinin, bahsi geen dnemin onomastiiyle ilgili detay aratrmalarn yaplmas noktasnda zafiyet dourduunu dnyoruz. Onomastikle ilgili detay bilgilere sahip olunmamas, Kzl Deli Sultan gibi ahsiyetlere dair bilinmeyen noktalarn sosyal tarih erevesinde aydnlatlmasnda belki de en ciddi engellerden birini tekil etmektedir. Nihayetinde bu ve benzeri almalar, ounca anahtar kelimeler zerinden yaplmaktadr. Aratrmaclarn nazarnda bu ismin, birleik bir isim ve ayrk kelimelerden oluan bir isim olarak farkl kombinasyonlar erevesinde ele alnmas yarar salayabilir. Kald ki bu ve benzeri detayl ele al ekillerinin, armlar ve belki de aratrmacnn bilfiil ahsi yeteneiyle birlikte baka bir hle brnp, aratrmann seyrini olumlu ynde etkileyen bir altyap da sunabilir. Bu balamda sadece bir vurgu ve hassasiyet noktasnda Kzl Deli isminin, ayrk ekilde yazlmasnn daha uygun olacan deerlendiriyoruz. mgesel olarak aratrmaclarn dikkatini Kzl ve Deli kavramlarn, hem ayrk hem de birlikte dndrmeye sevk ederek, bundan sonraki srete Kzl Deli Sultanla ilgili bilinmezlerin aratrlp ortaya konmas noktasnda bir tr konsantrasyon yaratlmasn amalyoruz.
192
16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR
duymadmz bir olayd. Ksacas ocak deiimi bir olgu bile deilken Kahraman zgl bize, zaman iinde Balabanllarn ocak4 deitirmi (ya da daha genel bir ifade kullanmak gerekirse belli bir lde dinsel aidiyet balarn deitirmi) olduklarn ifade ediyordu (zgl, 2006a: zel Ariv-Ses Kayd; zgl, 2006b: zel Ariv-Video Kayd; zgl, 2007b: 1407-1418). Balabanllarn ocak mensubiyetliini deitirmi olmalarndan ziyade, Kurey Oca taliplii ncesinde Kzl Deliye bal olduklarn ifade ediyor olmalar, u veya bu ekilde Dimetoka ile ilgili balarn yeniden anmsatan bir argman gibi durmaktayd. Nitekim Kzl Deli dendiinde akla gelen ilk mekn ad hi phesiz Dimetokadr. Balabanllar da Balkanlarda yer alan bu yerleim biriminden geldiklerini ifade etmektedirler. Daha dorusu Balabanllar Dimetokadan gelmitir.5 nermesinin, bir hipotez gibi alglanmasndan te, bir gerekliinin olup olmadnn aratrlmas (yani nesnel bakaca verilere ulaabilme imknnn deerlendirilmesi) gereklilii ortaya kmaktayd. unu hemen ifade etmeliyiz ki gnmzde hlen, Dimetokadan geldiklerini ifade eden ileri yata Balabanllar bulunmaktadr. Bunun yan sra Dimetoka kelimesinin orijinallii yani baka corafyalarda sklkla yer alan bir yer ad olmay ve Dersim-Erzincan blgesinde yaayan bir airetin Balkanlarda bulunan bir yerden g etmi olduklarn sylemeleri, bal bana zgn bir durumdur. Ayrca Dersim-Erzincan blgesindeki (ve aslnda Anadolunun genelinde) Alevi topluluklarn birounun Horasan sylemini aktarmasna (yani Horasandan geldiklerini sylemelerine) ramen sadece Balaban Airetinin, Dimetoka adl yerleim biriminden ayrlarak u anki yaadklar blgeye, u veya bu ekilde geldiklerini iddia etmeleri bile bal bana, bahsi geen nermenin doruluuna ynelik pheleri azaltmaktadr. Bunun yan sra imdiye kadarki almalarmzda Balabanllar dnda Dimetokadan geldiini iddia eden bir baka bir toplulua rastlamadmz belirtmemiz gerekir. Tm bu bilgi ve deerlendirmelerden
Ya da belki buna dinsel aidiyet ba ile ilgili bir deiiklik mi demek lazm gelir? nk gemite ne vakit bugnk alglamaya benzer Alevi Oca tesis olunmaya balamt? Ayrca Kzl Deli Sultan ile ilgili bir dinsel aidiyetten bahsederken -en azndan 14. ve 15. yzyl iin- ocak tabirini kullanmak salkl bir yaklam mdr? Bu sorularn cevabn veremiyoruz. Nitekim ocak kltnn -ki burada Alevi Ocan kastediyoruz- ne zamandan beri var olduu noktasndaki soruya cevap tekil edebilecek nesnel bir veriye, imdiye kadar ulaamadk.
4
(zgl, 2005: 47-55) Dimetoka merkezi, Trkiye-Yunanistan snrna sadece 2,5 km uzaklktadr. Yunanistan snrlar iinde bulunan Dimetoka, Evros ehrinin ilelerinden biridir. Edirneye karayoluyla uzakl yaklak 50 kmdir. (Google Earth, 2010; Umar, 1993: 214) Bunun yan sra Biga merkezinin 7 km kuzeyinde yer alan Gmay Kynn eski ad Dimetokadr. O yre ile ilgili eldeki en eski Osmanl tahriri olan 1516 tarihli TT 59da Bigaya bal Dimetoka kyn saptayabiliyoruz. (Demircan, 2000: 92, 93, 146, 211, 233, 234, EK12). zellikle belirtmeliyiz ki bu ad burada okunduu ekilde yani Dimetokadr. Ksacas Didimoteikho ya da benzeri (yani Rumca kelimenin telaffuzu eklinde) deildir. Bunun dnda bir de Balkesirin Bigadi ilesinin eski adnn Didimotihe (Didymoteiche) (yani Rumca Dimetokann telaffuzu gibi) olduu iddia edilmektedir. smail Hakk Uzunarl, ilk basks Osmanlca olarak 1925de yaymlanan Karesi Vilayeti Tarihesi adl kitabnda, kaynan belirtmeden bu bilgiyi aktarmaktadr (Uzunarl, 2000: 65). Zekeriya zdemir de bir almasnda benzer bir iddiaya, yine kaynan gstermeden yer vermitir. almasnda Bigadiin eski adnn Didi-Moti-He olduunu ve ans Tanrasnn kizi anlamna geldiini iddia etmektedir (zdemir, 1996: 6). Nitekim herhangi kaynaa dayanmayan (ya da kaynakasna yer verilmemi) bu iddiay Bilge Umar hakl olarak eletirmi ve Bigadile ilgili bu bilgilerin doruluuna pheyle yaklalmas gerektiine vurgu yapmtr. Bilge Umara gre Bigadi, Rumca kkenli Pegadites kelimesinin deimi hlidir. (Umar, 2006: 139, 140).
5
193
VATAN ZGL
hareketle bahsedilen bu szl tarih anlatmyla Balabanllarn, aslnda dier topluluklara gre belli bir farkll ya da zgnl ortaya koymakta olduklarn syleyebiliriz. Bunlara ek olarak grece yakn dnemde bile olsa baz kaynak eserlerde bu durumun teyit edilmesi6, bahsi geen nermenin doruluk payn artrmaktadr. Dimetoka ve evresine ait 16. yzyl ve ncesi onlarca toponimik verinin (yer adlarnn) varl ve bu noktaya kadar ortaya koyduumuz dier argmanlar ve yaklamlar, bizim amzdan Balabanllarn bir zamanlar Dimetokada yaam olduklar konusunu, pheye yer brakmayacak deliller olarak alglamamza neden olmutur (zgl, 2005: 39-57). Buna ramen bu fikrin, tarihselnesnel-analitik farkl bulgular elde edilebildii takdirde, ayaklar yere daha da salam basan bir nermeye dneceini deerlendirmekteydik. Tm bu dnce ve yaklamlar, bizi bu makale btnndeki almaya itti. Ancak makalemizin temel amac, bahsi geen olgular arasnda balanty kefe ynelik olduundan, Kzl Deli Sultann, Kzl Deli Sultan Ocann ve Dimetokann ilgili tm tarihsel ya da dinsel arka planna girilmemitir. Kzl Deli Sultanla ilgili bir konuyu incelemek gerektiinde hi phesiz Dimetoka kelimesi, anahtar kelimelerimizden biri olmaldr. Bu makale bazndaki aratrma konumuz Balabanllarn Kzl Deli Sultanla ilikisi olduundan, Dimetoka olgusu nemlidir. Dimetokadan geldiini ifade eden bir topluluun varl ve ayrca gemite Kzl Deli Sultan talibi (mrid, takipi ya da dinsel nder olarak kabul edenlerden) olduklar noktasndaki iddia, veri ya da rivayet bizi Dimetokay belli alardan irdelemeye srklemektedir. Temel amacmz Balabanllarn, Dimetoka ve Kzl Deli Sultan ile ilgili balarnn ne olduunun ya da ne olabileceinin saptanmas ve bu erevede nesnel bilgilerle konunun aydnlatlmasdr. Ancak daha nce vurgulanmam ya da henz yararlanlmam Kzl Deli ile ilgili (ya da ilikilendirilebilecek) baz kaynaklara bu vesile ile deinerek, gelecekteki aratrmalara katkda bulunmaya alacaz. I. stanbul ve Edirne Haricinde Trakyada Bir Dier Bakent: Dimetoka Tarihine Genel Bak A. Dimetokann Kuruluu Hakknda Dimetoka, dier birok Rumca kkenli yer adlar gibi deiime urayarak Trkelemi bir yer addr. Bu olguya, hemen yaknndaki Edirneden de rnek verilebilir ki nitekim Adrianoupolis ismi, zaman iinde Edirneye dnmtr.7 Dimetoka, asl olan Rumca ismin bozularak Trkelemi ve Trkler tarafndan kullanlan biimidir. [] kelimesinin Latin harfleriyle Didimotiho, Didymotiho,
Ali Kemali tarafndan kaleme alnan ve 1932 ylnda yaymlanan Erzincan Tarihi adl kitapta u ifadeler yer almaktadr: Balaban Aireti, vaktiyle Dimotokadan [kitapta ilgili sayfada aynen bu ekilde yani Dimetoka deil ama Dimotoka eklinde yazlm] Bursaya, oradan Konyaya Konyadan Malatya ve nihayet Nazmiyeye, imdi sakin bulunduklar Balaban deresine gelmi, aslen Trk veya Trkmen olduklarn rivayet etmektedirler. Daha ileride Erzincandaki airetlerin sraland bir sayfada tekraren, Dimutokadan [kitapta ilgili sayfada aynen bu ekilde yani Dimetoka deil ama bu sefer Dimutoka eklinde yazlm] geldikleri ifade edilmi. Ali Kemali bu bilgileri, Erzincan Valisi olduu dnemde dorudan Balabanllardan alm olmaldr (1932: 172, 195).
6
(Umar, 1993: 22). Bu konuda Bilge Umarn, gnderme yaptmz kitabna baklabilir. Sadece Rumca kkenli deil dier dillerden de Trkeye deierek, dnerek giren yzlerce yer ad bulunmaktadr.
7
194
Didymoteicho ya da Didimotihon eklinde yazld grlmektedir. Nadir olarak gnmzde yabanc yazarlar ve yine gnmzde baz Yunanllar tarafndan Demotika eklinde de kullanld grlmektedir. Asl Rumca olan bu kelime Didimotiko ya da Didimotikhon gibi telaffuz edilebilir. Bu kelime [ < (didymon teixos); twin wall] ikiz hisar ya da ikiz duvar anlamna gelmektedir.8 Bu yer adnn hangi topluluka ne ekilde anmsandnn ve ifade ya da telaffuz edildiinin nemi, bizce ihmal edilemeyecek bir ayrntdr. Dimetokann, u anki mevcut merkezine ok uzak olmayan bir noktada kurulmu ancak gnmzde izine pek rastlanmayan Pltinoupolis () kentine alternatif olarak kurulan bir yer olduu sanlmaktadr. Genelde Dimetokann [bu adla yani Pltinoupolis () olarak deil ama (Didymotiho) ya da benzer bir adla] 8. yzyldan sonra kurulmu bir yerleim birimi olma ihtimali zerinde durulmaktadr. Franz Babinger ise Plotinopolisin aslnda Uzunkpr olabileceini dnmektedir (Babinger, 1944: 64; T.E.G, 1991: 620; Kiel, 1994: 305-308; Liakopoulos, 2002: 66; Gouridis, 2006: 13-14). Ancak elde ettiimiz en eski veri 6. yzyln sonlarna aittir. Theophylacti Simocattae Historiae adl kaynakta bu yer adnn MS. 591-592 yllar arasnda getii ifade edilmektedir.9 Gnmzde Sofyadaki arkeoloji mzesinde bulunan bir kitabeye gre Dimetokann, 813 ylnda Bulgar Han Krum tarafndan ele geirildii ve bu dnemdeki adnn Kastron Didymoteichon ([+] KACTPON ) olduu ifade edilmektedir. Dimetoka, 14. yzyln balarna kadar Rumlar, Bulgarlar, Kumanlar-Kpaklar ve Hallar arasnda birok defa el deitirmitir. Dimetoka Bizanstaki i sava yllarnda, i savan vuku bulduu ya da ynlendirildii ana merkezlerden biri olmutu. 14. yzyln ilk yarsnda Bizans ordusundaki paral Trk askerlerinin ve zellikle Aydnolu Gazi Umur Beyin idaresindeki kuvvetlerin ss idi (Gouridis, 2006: 40-58; Kiel, 1994: 305-308). B. Dimetoka ve Yakn evresine G, Srgn, Aknlar ve Bizans Dneminde Dimetoka Dimetokaya ve/veya yakn evresine eski dnemlerden beri, Anadoludan ve Karadenizin kuzeyinden gler olduunu saptayabiliyoruz. Tarih sahnesinde 8. yzyldan itibaren Anadoludan Balkanlara heretic10 Hristiyan topluluk olarak nitelendirilen Pavloslarn yerletirildii ya da ge zorlandklar grlmektedir. 757 ylndan itibaren Erzurum ve Malatya civarndaki11 Pavloslarn Trakyaya yerletirildii bilinmektedir. 846 ylna
(T.E.G, 1991: 620; Kiel, 1994: 305-308; Liakopoulos, 2002: 66; Gouridis, 2006: 13-14) kelimesinin latin harfleriyle farkl ekillerde yazl ile ilgili birok kaynak vardr ancak pratik olarak burada onlarca kaynaa gnderme yapmak ok da anlaml deildir. Bu konuda fikir edinmek iin, Google Search ile genel bir aratrma yapmak bile yeterli olacaktr.
8
(1972: 229). Bu kaynaktan, 09.05.2008 tarihinde Georgios C. Liakopoulosun bize cevaben yazd e-maille haberdar olduk. Kendisine mteekkirim.
10 11
Heretik yerine ezoterik ya da batni ifadesi, daha doru ve anlaml olurdu diye dnyoruz. Bu ifade bize kastedilen blgenin gnmz Erzurum, Erzincan, Tunceli, Elaz ve Malatyas (ve belki Bingl-Ki
195
VATAN ZGL
gelindiinde Pavloslar, Malatya civarna g etmi ve Araplarla beraber Bizansa kar savamlard. Bizansn Pavloslar zerine yapt harekt sonucu binlerce Pavlos yaamn yitirdi ve geriye kalanlar, kitleler hlinde Trakyaya srld. Zaten 9. yzyln ikinci yarsnda Bulgaristanda Pavlos inanc yaylmaya balamt. Dier zorla iskn olay erevesindeyse 969-976 yllar arasnda Pavloslar, Filibe civarna yerletirildiler. Bir Bulgar kaynanda yazl rivayete gre Bulgar Pavloslarnn kkeni Kapadokyaya dayanmaktayd (Hamilton vd., 1998: 26, 57, 58, 114; Ostrogorsky, 2006: 155, 156, 207; Obolensky, 1948: 81). Pavloslarn 8. ve 9. yzylda yerletirildikleri yerlerden biri Dimetoka myd? sorusunun cevabn net olarak verebilecek nesnel bir bilgiye sahip deiliz (Gouridis, 2006: 40). Ancak Trakya ifadesiyle en azndan, Edirne ve civarnn12 kastedildiini dnebiliriz (Hamilton vd. 1998: MAP 1; Ostrogorsky, 2006: 180, 181, Harita 3). Daha sonrasnda Balkanlarda Pavloslarla ilgisi olduu dnlen Bogomilizm hareketi ba gstermitir.13 Hatta Bogomilizm yle geliti ki -tabiri caiz ise- Balkanlardan Anadoluya Bogomilizm dncesi ihra edilmeye baland. Bu erevede tersine gn yaand ve Bogomilizm dncesinin Anadoluya yaylma imkn bulduu da dnlmektedir. Nitekim 11. yzyln ilk yarsnda, John Tzurilla adl Bulgar bir Bogomilin Balkanlardan Anadoludaki Opsikion blgesine (thema) gelerek dinsel dncesini yaymak istediine ynelik bilgiler bulunmaktadr (Obolensky, 1948: 175; Hamilton vd. 1998: 32, 34, 140, 157). 11. yzyln ilk yarsnda Opsikion Blgesi, genel anlam itibaryla gnmz Marmara Blgesinin gney blmn (Anadolu ksmn) tekil etmekteydi (Hamilton vd. 1998: MAP 2; Ostrogorsky, 2006: Harita III). 14. yzyln ilk yarsnda Kantakuzenosun yakn dostu ve Ortodoks inancnn nemli dinsel karakterlerinden Gregory Palamasn hayat hikyesini aktaran kii -ki ona en yakn mridlerinden biriydi- Palamasn genliinde Trakya ile Makedonya arasndaki Patikion danda 1316 yl civarnda bir sreliine yaadn ifade etmektedir. Bu hikye iinde Palamasn Bogomillerle szl tartmalara girdiinden bahsedilmektedir.14 Nitekim Obelensky, Radchenkoyu kaynak gstererek Makedonyann, Bogomillerin yurdu olduunu sylemektedir (1948: 259). Ksacas 14. yzyln ilk yarsnda Dimetoka yaknlarnda (en azndan Rodop Dalar zerinde) Pavloslarn ve/veya Bogomillerin yaad iddia edilebilir.15 1580lere gelindiinde bile
ile Sivas Divrii) olduunu dndrmektedir.
12 13
En geni tanmlamayla gnmz Trkiyesinin Trakyas olarak ele alabiliriz.
zellikle Bulgaristann Filibe kentinde yaygndlar. (Ostrogorsky, 2006: 250; Hamilton vd., 1998: 25-43; Kommena, 1996: 182, 183, 469-475, 506-514) Bu arada unu zellikle belirtmek gerekir ki en azndan 9. yzyldan 12. yzyln sonlarna kadar Makedonya derken kastedilen yer, ne tam olarak gnmzn Makedonya lkesi corafyas ne de Yunanistan Makedonyasdr. Kastedilen yer daha ok Makedonya Blgesi (Makedonya Themas) olup genel anlamda gnmz Bulgaristanndaki Rodop Dalar blgesinden balayp Meri/Arda nehrine doru uzanan ve Filibenin de iinde bulunduu yredir. Makedonya Themas tanmna, Dimetoka ve evresi, Dedeaa ve Gmlcinenin kuzey ksmlar da dhildir. 13. yzyldan itibaren bu tanmlama batya doru kaymtr. (Hamilton vd., 1998: MAP 1, 278-282; Ostrogorsky, 2006: 180, 181, Harita 3; Albayrak, 2005: 125, 141-154). Trakya derken kastedilen yer ise kabaca gnmz Trkiyesinin Trakyasdr. Dolaysyla Trakya ve Makedonya dendiinde Dimetoka, bu corafyann merkezine yakn ve stratejik bir noktada bulunmaktayd.
14 15
Pavloslar ve Bogomiller meselesine akademisyen ve aratrmaclarmzn ilgisizlii kayg ve znt vericidir.
196
-Dimetoka deilse bile Nibolu ile Filibe arasnda- hl onlarca Pavlos ky bulunmaktayd (Hamilton vd., 1998: 24).
11. Yzylda Makedonya ve Trakya Themalar16 11. yzyldan itibaren Dimetokann dinsel cazibe merkezlerinden biri olduu grlmektedir. Hristiyan din byklerinden nin (yeni lakapl Aya Ioannes ya da Aziz Jan ya da ngilizce Saint John eklinde okunabilir.) Dimetokada bulunduu bilinmektedir (Gouridis, 2006: 41). Bunun yan sra 14. yzyln ilk yarsnda Dimetoka, Bizans i savalarnn yani siyasal (ki iinde dinsel tarafgirlik ve siyasann dinle ibirlii eklinde tezahr eden) ekimelerin odak noktalarndan biri hline de gelmiti. Tam da bu dnemde Dimetoka adeta, Bizansn ikinci bakenti olmutu. Siyasal erevede Kantakuzenos taraftarlarnn ve dinsel erevede de Gregory Palamasn (ki Kantakuzenosla ibirlii yapmaktayd) yolundan gitmek isteyenlerin ana merkezlerinden biri hline gelmiti (Gouridis, 2006: 50-58; Ostrogorsky, 2006: 471-480). Bunun yan sra Dimetoka ya da yakn evresine Osmanldan ok daha nce, Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn ve Anadoludan gelen baz Trk gruplarn yerletiine ya da yerlemi olabileceine ynelik bilgiler bulunmaktadr. Daha nceleri Tunann kuzeyinde bulunan Peenekler, 1026dan itibaren gney blgelere inmeye baladlar. 1035 ylna gelindiinde Selanike kadar ulamlard. Hemen ardndan Uzlarn ve devamnda KumanKpak gruplarnn Trakya ve Makedonya blgesi iine kadar -hatta zaman zaman Mora Yarmadasna ve stanbula kadar varan- ilerleyilerini gzlemleyebiliyoruz. Peeneklerin
Yaadmz topraklarn insanlarna (yani bir zamanlar yaam olan insanlara) olan kaytszlk, nitelik ve nicelik olarak ad geen konularla ilgili yayn ktlndan rahatlkla anlalabilir. Konumuz Pavloslar ve Bogomillerin detayl irdelemesi olmasa da son yllarda yaymlanm bizce nemli ve de nadir almalardan biri olan Kadir Albayrakn kitabn zikretmeden geemeyeceiz. (Albayrak, 2005)
16
Ostrogorsky, 2006: Harita 3
197
VATAN ZGL
ilk balarda Bulgaristanda Filibe ve evresine yerletirildii anlalmaktadr. 11. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bizans, Karadenizin kuzeyinden gelenlerden (balangta zellikle Peeneklerden) paral asker olarak yararlanmtr. Uz, Peenek ve Kuman-Kpaklarn kendi aralarndaki mcadeleleri ve bu balamda gl olann dierini Balkanlarn gneyine doru ge zorlamasyla ilgili nesnel veriler bulunmaktadr. Bata Peenekler ve Uzlar olmak zere Karadenizin kuzeyinden gelen ve Bizansla ibirliine girien Trk gruplardan bir ksmnn, Hristiyanlatrld ve Trkopol olarak ifade edildii sylenmektedir. Baz aratrmaclara greyse Anadoludan Trakyaya gemi ve aslnda Mslmanken Hristiyanlam olanlara Bizans kaynaklarnda Trkopol ad verilmektedir. Bizans kaynaklarnda ilk defa 1082 tarihinde Trkopol ifadesi kullanlmtr. (Kurat, 1937: 100-237; Anzerliolu, 2003: 32-84; Ayn, 2009: 9, 75-77). Ancak Bizansla olan ilikilerin alkantl gittii grlmektedir. Peeneklerle Kuman-Kpaklarn, Bulgarlarla ibirlii yaparak Bizansa kar savat ve stanbul nlerine kadar aknlarn dzenlendii de bilinmektedir. Bulgar Hanlarnn kontrolndeki Bulgar unsurlarnn dndaki unsurlarla Peeneklerin, Bizansa kar ibirlii yapt da grlmekteydi. 1074 ile 1086 yllar arasnda birka sefer Bulgar Bogomilleri (Pavloslar) ile Peenekler -ki bir iddiaya gre Kuman-Kpaklar da buna destek vermiti- birlikte Bizansa kar mcadele etmilerdi (Kommena, 1996: 168-210; Kurat, 1937: 100-237; Hamilton vd., 23, 24, 36, 37, 164, 165). Hatta bu dnemde Rum asll bir Pavlos olan Lecus (Leka), Peenek nderlerinden birinin kzyla evlendi. Bu evlilik bayla glenen Peenek-Pavlos ilikisi meyvesini verdi ve yine o dnemde (1078-1081 arasnda) Peeneklerle Pavloslar birlikte Lecusun liderliinde Sofya ve Ni arasnda Bizansa kar ayakland. Benzer olay Traulus (Travlin) tarafndan da tekrarland. Traulus da bir Peenek liderinin kz ile evlenerek Peeneklerle yakn ba kurdu. Ardndan Peenekler ve Pavloslar birlikte Belyatovo denilen Filibenin kuzeyindeki bir yerde ayakland. Traulusun nderliindeki bu ayaklanmaya 80,000 Peenek ve Kuman-Kpak destek verdi. Peenekler ile Pavloslar arasndaki yaknln ya da ibirliinin bir baka sosyal nedeni olarak, Peeneklerin de Mani inancnda olmas gsterilmektedir. Zerdti kkeni olan bu Mani inancn, 10. yzylda Horasan ve Trkistan civarnda yaayan Kuman-Kpaklar tarafndan kabul edildii ve Peeneklerin, daha sonrasnda Kumanlardan hareketle bu inanla tant ifade edilmektedir. (Kurat, 1937: 159-167; Obolensky, 1948: 189-193). 1065 ylnda Tunay geen Uzlar birok kollara ayrlarak bugnk Yunanistann gneyine kadar olan blgeyi tahrip etmilerdi. Uzlar arasnda yaylan bir salgn hastalk sonrasnda Peenekler ve Bulgarlar birlikte Uzlara saldrarak Uzlarn byk blmn ortadan kaldrdlar. Geride kalan Uzlar, Bizansn hizmetine girdiler ve Bizans tarafndan Makedonya ve civarna yerletirildiler (Kurat, 1937: 100-237; Smer, 1997: 383). Alexiadda 1071-1081 yllar arasndaki gerekleen bir olay aktarlrken, bir Trk grubunun Meri nehrini gemekte olduu ifade olunmaktadr.17
(Kommena, 1996: 77,78). Bir tahminde bulunmak gerekirse bu grubun, Anadoludan Trakyaya gemi Seluklu Trklerinden olduklar dnlebilir (Ayn, 2009: 73). Ancak Alexiaddaki bu Trk grubu ifadesiyle, Anadoludan geen bir grup mu yoksa kuzeyden daha nceleri gelmi olan Uzlar m (ya da dier baka bir grup ?) olduu tam olarak anlalamamaktadr. Buna karn Kendi adetlerine gre and itiler sz ile en azndan henz Hristiyanlamam bir grup olduu sylenebilir (Kommena, 1996: 77,78).
17
198
Yine Alexiadda, zmirde beylik kurmu olan aka Beyin, Peeneklerle ibirlii yaparak Bizansa kar saldrd aktarlmaktadr. Bu olayn hemen ncesi ve sonrasndaki BizansPeenek mcadelelerinde Peeneklerin ve Kuman-Kpaklarn18 Trakyadaki konumlar zikredilmektedir. 1088-1091 yllar arasndaki olaylarda Peeneklerin; psala, Enez/ Meri Az, Hayrabolu, Babaeski, orlu, atalcada olduklar ya da bu civarda Bizans ile savatklar bilinmektedir. Bunun yan sra Kuman-Kpaklar ise Enezde saptanabilmektedir (Kommena, 1996: 213-258). 1189-1242 yllar arasnda Kuman-Kpaklarn farkl yllar arasnda Dimetoka kalesi ve kentine, Filibe ve Edirneye -her biri ksa sreli de olsahkmettikleri grlmektedir. Yine ayn dnemde Kuman-Kpaklarn zellikle Ulahlar ve Bulgarlarla ibirlii hlinde Makedonya ve Trakyaya seferler dzenleyip orlu ve psalada Bizansa kar savatklar -hatta stanbul surlar nlerine kadar geldikleri- saptanmaktadr.19 O dnem kuzeyden gelen Moollarn basksyla kaan Kuman topluluu, Bizans hizmetine alnmt. Trakyada ve Teselyada gebe olarak yaayan 10,000lerce Kumann varlndan sz edilmektedir. Hatta 1241/1242 ylnda (bir ksm Hristiyanlatrlp) bir blm Trakya ve Makedoyaya, geri kalanlarysa Anadoluda Frigya Blgesiyle Menderes Vadisine kyl olarak yerletirilmiti. Menderese yerletirilmelerinin nedeni herhlde Seluklularn Menderes Havzasna ynelik aknlarnn durdurulmasyd ki bu formln etkili olduu sylenmektedir (Wittek, 1999: 13; Vasary, 2008: 78, 79; Ayn, 2009: 9-11). 11. yzyldan itibaren Hristiyanlatrlm Trkopol gruplarndan bazlar, Balkanlarda zellikle Makedonya blgesinde Vardar (Axios) nehri evresine ve Trakyada zellikle Rodop blgesine yerletirildiler (Anzerliolu, 2003: 81-85). 13. yzyln ikinci yarsna gelindiinde Bizans ordusunun temel gc (zaman zaman birbirleriyle savasalar da) Anadolulu Trklerden ve Kumanlardan oluan paral askeri birliklerdi (Vasary, 2008: 127, 128). Anadoludan Trakyaya geen birlikler bu blgede daha fazla kalmaya ve hatta geri dnmeyerek Trakyaya yerlemeye balamlard. (Ayn, 2009: 74). Anadolu Seluklu Hkmdar II. zzeddin Keykavus, lhanl Hkmdar ile ibirlii yapan kardei Rkneddin Klarslann zorlamasyla ynetimi brakm ve ailesiyle birlikte ilk nce 1256 ylnda znik, sonra Antalya daha sonra (1262den nceki bir tarihte) stanbulda Bizans sarayna snmt. Bu esnada ona destek veren ordusundan baz birlikler de Keykavusun yanndan ayrlmamtr. Keykavus ve ailesi, daha sonra Meri nehrinin dkld yerde Enez Kalesine hapsedilir. Kaynaklarda Tatar ve Bulgar askerlerinin bu kaleyi kuatt ve Tatarlarn20 Keykavusu ve iki olunu (Mesut ve Kayumers) kurtard anlatlmaktadr. Bu olay 1263/1264 ylnda gereklemitir. Ancak Keykavusun ailesi (annesi ve dier iki olu) Bizansa teslim edilir. Dobruca-Krm blgesine giden ya da gtrlen Keykavusa, Sar Saltk da elik eder. Bir sre sonra tutsak olan ailesi Karaferyaya gnderilir ve iki olu da bu blgenin
18 19
Kuman-Kpaklar, bazen Peenek bazen de Bizans tarafnda yer almlardr.
(Gouridis, 2006: 41-46; Vasary, 2008: 56-67, 75-80; De Villehardouin ve De Valenciennes, 2008: 82-165; Ayn, 2009:7) Dimetoka, bahsedilen o ksa zaman zarfnda bile birka defa el deimitir. Ayrca Kumanlar tek balarna deil Rumlarla ya da Balkanl dier unsurlarla Dimetoka ve evresinde varlk gsterebilmilerdir. Aslnda bu dnemdeki Tatar olgusu zerinde daha detayl aratrma yapmak gerekmektedir. Altnorda Devletine bal bir topluluk bile olsalar, bu dnemde Tatar olarak kaynaklarda belli olaylarda geen tabir ile aslnda yine baz Kuman-Kpak unsurlarnn kastedilme olasl vardr.
20
199
VATAN ZGL
valisi olur. Annesi ldkten sonra byk olu Karaferya valisi olurken dieri, stanbuldaki Bizans sarayna alnmtr. Sar Saltk, Krmdaki Trkmenlerle beraber Dobrucaya ger (12811282). zzeddin Keykavusun lmnden (1278-1280) sonra olu Mesud Anadoluya dner. Ardndan Bizansn emrindeki dier kardelerini kurtarmak iin abalar. Bu esnada Karaferyadaki Trklerden bazlar Anadoluya gemi ancak Mesudun kardei ve onun olu Karaferyada kalmtr. Mesudun kardeinin torunu, Hristiyan olmutur. Bu soydan gelenler Yldrm Bayezid dneminde bile Serezin 30 km dousundaki Zihne adl yerde hl yaamaktayd. Sar Saltuktan sonra Trkmenlerin lideri olan Hlil Ece, Dobrucada ona bal grubu alp 1300/1301 ylnda Karesiye geer.21 Ancak Hlil Ece ve ona bal Trklerin Trakya ile olan fiziki balar ksa bir sre sonra tekrar oluur. 1304 yl civar Katalanlarn Bizansla ilikisi bozulduktan sonra Hlil (Hlil Ece) nderliindeki Karesi Trkleri, Katalanlarla ibirlii yaparak yaklak 10 yl Trakya ve Makedonyada faaliyetlerde bulunurlar. 1305-1306 yllar arasnda Katalanlar ve Trklerin oluturduu birlik; Vize, Gmlcine ve Rodop Dalarna kadar tm Bat Trakyann sahil kesimini yamalar. 1307 ylnda Keykavusun olu olup Makedonyada yaayan olu Melik komutasndaki Hristiyan Trkopoller de bu birlie katlr. Katalan birliiyle ibirlii yapan Karesi Trkleri ile Trkopollerin mevcudunun 2,000 ile 3,000 arasnda olduu sylenmektedir. 1307-1308 yllar arasnda Dobruca Trklerinden bazlarnn Hlilin birliine katld da iddia edilmektedir. 1311 ylnda ya da hemen ncesinde Trkler ve Trkopoller Katalan birliinden ayrlp kendi balarna hareket etmeye baladlar. Hlilin birlii 1311-1312 yllarnda neredeyse tm Trakyann tek hkimiydi. Tam bu dnemde Bizans, Trklere kar savamak iin 2,000 Kuman savasn Trakyaya yerletirdi. Hlil, elde ettii ganimetlerin anakkale Boazndan Karesiye geirilmesi konusunda Bizansla anlat. Buna ramen Bizans ordusu iinde bu durumdan rahatszlk duyanlar, Hlilin birliine saldrdlar. Devam eden srete yaplan arpmalar neticesinde Hlilin birlii yenildi. Kurtulabilenler kar yakaya yani Karesiye katlar (Pachymeres, 2009: 72, 73, 96, 97; Ayn, 2009: 72-80, 89-93, 99-103; Anzerliolu, 2003: 95-103; Vasary, 2008: 129-130; den, 1999: 24-30; Oikonomidis, 1997: 173-182). Gregorastan nakille aktarlan bilgilerden hareketle, Mslman olduu bilinen Hlil komutasndaki birliin, meshebsel zihniyeti konusunda ilgin bir deerlendirme yaplmaktadr. Oikonomidis, Hlilin birliinin ii akidelere sahip Mslman bir topluluk olma ihtimalinden sz etmektedir.22
(Vasary, 2008: 84-90; Yazczade Ali, 2009: 823-856, 908; Pachymeres, 2009; 43-50, 73; Mneccimba, 2001: 96-111; Wittek, 1952: 639-668; Anzerliolu, 2003: 95-98; Google Earth, 2010) Istvan Vasarynin Dobruca konusunda nemli bir deerlendirmesi vardr. Vasary, konunun getii dnemde yani 13. yzyln ikinci yarsnda Dobruca diye bir yer adnn olmadnn altn izmektedir. II. Murad dneminde Tevarih-i Ali Seluku yazan Yazczade Ali, 1380lerden sonra olumu bu yer adn, herhlde ki yaad dnemindeki bilgiler erevesinde aktarmtr. Ancak aktarlan bilginin doruluu noktasnda hakl olarak phe yaratmaktadr. Bunun yan sra Pachymeres, isim vermeden sanki Sar Saltkdan bahseder. Keykavusun stanbulda bulunduu sradaki bir olay tarihe not dmek balamnda aktarrken Pachymeres, u cmleleri zikreder: [Keykavus] Karadenizin kuzeyinde bulunan ve nl bir kii olan akrabasndan.... yardm talep etmiti. Bu ifadeyle Sar Saltkn, Keykavustan nce Krma gemi olduu dnlebilir. Akrabas ifadesiyle eer Seluklu hanedan kastediliyorsa, Sar Saltkn Anadoludan Krm taraflarna getii tezi glenecektir. Ancak kastettii Bizansla olan akrabalk (II. zeddin Keykavusun bir taraftan Bizans Kralyla olan akrabal) ise o zaman bu yorum, hliyle deimelidir. (Vasary, 2008: 90) Karaferya [Karaferye; Veroia]: Selanikin yaklak 70 km gneybatsndaki bir yerleim birimidir. Zihne, gnmzde Nea Zichni olarak gemektedir (Google Earth, 2010).
21 22
(1997: 173-182). Ayrca Hlil isminin samimi dost anlamna gelen Arapa kkenli bir isim olduunu
200
1330lardan itibaren, Bizans i mcadelesi srecinde gerek i savata bir tarafn destekisi olarak, gerekse akn amal olarak Bat Anadolu Beyliklerinden Trakyaya geiler sklamtr. Bu erevede Kzl Deli ve Dimetoka ile ilgili olan Aydnolu Gazi Umur Beyden ve onun Trakya ve yakn evresindeki faaliyetlerinden bahsetmek gerekecektir. Bu ereve aslnda Bizansn i sava ile dorudan ilgilidir. 1321de balayan i sava sresince taraflardan biri, dierine kar gl konuma gelmek ve savata baar elde etmek amacyla ou zaman Anadolu Beyliklerinden destek almay tercih etmilerdir. Edirne, Dimetoka ve stanbul, bu srete baroldeki ehirler olmutur. Dedesi II. Andronikosa kar ayaklanan Gen Andronikos (III. Andronikos) iin Dimetoka, tm Trakyay ele geirebilmesi asndan stratejik neme sahipti. Bu kent adeta sre iinde Gen Andronikos Krallnn bakenti olacakt. stanbuldan Edirneye katktan sonra Gen Andronikosu Edirnede, yakn dostlar Ioannes Kantakuzenos ve (Kk) Syrgiannes karlad. Aslnda ayaklanmann zeminini hazrlayanlar da bunlard. (Kk) Syrgiannes, hem Andronikoslarla hem de Kantakuzenoslarla akrabayd (Nicol, 1999: 166, 167; Liakopoulos, 2002: 30, 31; Gouridis, 2006: 49). Ancak onu daha ilgin klan yan aslnda Kuman kkenli olmasdr. Babas (ya da bir ihtimalle vaftiz babas), sekin bir Kuman airet reisinin olu olup asl ad Sytzigan (San) olarak bilinen ancak yine Syrgiannes ya da Baba Syrgiannes olarak anlan kiiydi.23 (Kk) Syrgiannes daha sonrasnda taraf deitirdi. Gelien olaylarn neticesinde Gen Andronikos 1327de Dimetokadan ayrld. Ancak bir yl sonra iktidar mcadelesinden baarl kt ve tahta oturdu. III. Andronikosun 1328de balayan saltanat eitli alkantlarla birlikte 1341de lmne kadar srd. Yerine, oannes Kantakuzenos Dimetokada imparatorluunu ilan etti (Nicol, 1999: 165-199; Liakopoulos, 2002: 30-34; Gouridis, 2006: 49-52). Bu erevede Kantakuzenos ve Gazi Umur Bey arasndaki ilikiyi de zikretmek gerekir. Byk Menderes ve Kk Menderes nehirleri arasnda ve yakn evresinde kurulmu olan Aydnolu Beyliinden Gazi Umur Bey, 1331 ylnda Gelibolu ve Rumeli seferlerine balamt. Umur Bey, 1332de Gmlcine civarna kp imparatorun kuvvetleriyle arpm ancak bir sonu elde edememiti. III. Andronikos ldnde en byk varisi olan ve Dimetokada doan olu V. Ioannes Palailogos henz 9 yandayd. Vasisi olarak Ioannes Kantakuzenosun lkeyi ynetmesine kimileri tarafndan scak baklmamt. Ioannes Kantakuzenos, vasi olarak ynetimi ele ald yl olan 1341de, 250 gemi ile Bizansa
anmsatmakta yarar var (Develiolu, 1998: 318). Sytzigan (Baba Syrgiannes) ve ailesi, 1240l yllarda Bizansa gm ve Bizans snrlar iinde eitli yerlere yerletirilmilerdi. (Kk) Syrgiannes ise 1290 civarnda domutu. Vasary, Syrgiannes kelimesinin Rumca Sir Yanni olarak okunabileceini dnmektedir. (2008: 79, 126, 130-132). Syrgiannes kelimesinin/isminin Trkedeki sar, sarc, sar iyan gibi bir kelimeyi artrdn dnmek ve ayrca bu kii/isim ile Sar Saltk klt arasnda bir ba olup olmadn sorgulamak ok mu garip olur? Vasary, ayrnt bir bilgi olarak Baba ifadesiyle kastedilenin vaftiz babas olabileceini sylyor. Yine Sar Saltk ile ilgili sorumuzla beraber, Baba ifadesini (eer hakikaten fiziksel babas deilse) lala, mrebbi ya da mrid olarak alglayabilir miyiz? Bu arada Sar Saltkn Baba Saltk olarak da anldn, Evliya elebinin Balkanlarda Sar Saltkn Sveti Nikola olarak da bilindiini sylemesini ya da Saltknamede lalasnn Seravil adyla anldn anmsatmak, sorduumuz sorular daha anlaml klar m? Kuman kelimesinin yine Sar ya da Sarn gibi bir anlama geldiini belirtmek de ayr bir dipnot olabilir. Herhangi bir iddia ya da bir tez ileri srmek amacyla deil ama aklmza gelen baz sorular bu vesile ile paylamak niyetiyle bu cmleleri yazdk.
23
201
VATAN ZGL
kar sefere kan Gazi Umur Beyi harekttan vazgeirmi, dier dman lkelerden gelebilecek saldrlar da engelleyecek nlemler almt. Vasi olarak lkeyi ynetiyor oluunu ekemeyen Apokaukos, hizip oluturup stanbulda Kantakuzenosu hain ilan etti. Bu olaydan sonra harekete geen Kantakuzenos, Dimetokada imparatorluunu ilan edip tahta oturdu. Dimetokay karargh olarak kullanan Kantakuzenosa kar tm hlkn sempati besledii sylenemez. Nitekim Dimetoka surlar dndaki kyllerden bazlar Kantakuzenosa kar baarsz bir ayaklanma giriiminde bulunmulard. Devam eden srete Apokaukos ve Kantakuzenos arasndaki mcadele kzm ve bu mcadelede Gazi Umur Bey Kantakuzenosa destek olmutu. Kantakuzenos Dimetoka dndayken rakipleri Dimetokaya geri dnmesini engellemiti. evresi rakipleri tarafndan kuatlm olan Dimetokay kurtarmak iin Kantakuzenos, Gazi Umur Beyden yardm ister. Bunun zerine Gazi Umur Bey 1342nin sonuna doru 380 gemi ve 29,000 mevcuduyla Meri Azna/Eneze karma yapar. Ordusunun banda Meri vadisi boyunca kuzeye doru ilerleyerek Dimetoka nlerine gelir. Ancak k mevsiminin zorlu hava koullarndan dolay ok uzun sre kalamaz ve zmire geri dner. Geri dnmeden nce Dimetokay Kantakuzenos iin savunacak bir muhafz birlii de brakr. Hammer, Kantakuzenostan nakille Umur Beyin burada 9,000 muhafz ve 500 sekin muharip braktn sylemektedir. Bir sonraki yl Umur Bey, dostu Kantakuzenosun yardm arsn yeniden dikkate alarak Selanik ve Trakya civarnda ordusuyla birlikte savamt. Bu srete Dimetokann kurtulmasna vesile olmu ve yine ayn ekilde Trakyada birok kasabann ele geirilmesinde katks olmutu. Trakyada kendisi de talan hareketine girimiti. 1345 ylnda Saruhanolu Sleyman Beyle birlikte 20,000 kiilik bir kuvvetle anakkale Boazndan Rumeli yakasna gemiti. (Hammer, 2010: 76; Melikoff-Sayar, 1954: 94-125; Akn, 1968: 35, 36, 45-47, 223, 224, 228; Nicol, 1999: 199217; Liakopoulos, 2002: 34-36; Gouridis, 2006: 52-55). Gazi Umur Bey bahsinin bizi ilgilendiren yan, Dimetokaya doru yapt seferlerdir. Ancak daha da ilginci, tarihsel kaynaklarda ifade edilen verilerle lejand olarak grlen Abdal Musa Velyetnamesindeki baz bilgiler arasndaki dikkat ekici uyuumdur. Rza Yldrmn almasnda bu detaylar irdelenmektedir. Velyetnamede, Gazi Umur Beyin 40.000 mevcudundan bahsedilmektedir.24 in ilgin yan bu mevcut adedi, biraz nce ifade ettiimiz 380 gemi ile gelen mevcuttan ok uzak bir rakam deildir. En azndan (mertebe olarak birka onbin mertebesinde olmas dikkate alndnda) ayn mertebede olduu grlmektedir. Efsanevi anlatmlarn olduu dnlen bylesi bir velyetnamede ifade
(Yldrm, 2007: 134-139) Abdal Musa tarafndan Umur Beye Kzl Brk giydirilip Gazi unvan verilir ve artk Gazi Umur Bey diye anlr. Yine Abdal Musann istei zerine Kzl Deli, Gazi Umur Beyin birliine katlr ve irad meknizmasnn sembol olan tahta kl kuanr. Abdal Musa, Boaz Hisarna akn yapmalarn ve daha sonrasnda da Rumeliyi feth etmelerini telkin eder (Gzel, 1999: 87, 88, 99, 100, 147149; Kaygusuz, 2008: 52, 53, 117-120). Kaygusuz Abdal Nasihatnamesiyle beraber, Abdurrahman Gzelin kulland Abdal Musa Velyetnamesi yazmasn -belli eletirilerle birlikte- yeniden transkript ederek 2008 ylnda yaymlayan smail Kaygusuza gre Boaz Hisar denilen yer, lion olarak anlan anakkale Boaz ve evresidir. (Kaygusuz, 2008: 53)
24
202
edilen rakamn, Kantakuzenos kroniinde ifade edilen 29.000 rakamna25 bu denli yakn olmas dikkat ekicidir. Bu durum, bata Abdal Musa Velyetnamesi olmak zere konuyla ilgili dier menkbevi kaynaklarn daha yakndan ve dikkatli ele alnmas gerekliliini ortaya koyan bir ipucu olabilir. Kantakuzenos kroniinde, ilgili sayfay sunuyoruz:
Kantakuzenos Kroniinde 1342 Ylnda Gazi Umur Beyin Meriten Dimetokaya Gidiinin Anlatld Bahis26
Bu bilgiyi tan aktaran Liakopoulos, Gregorasn bu konuda sessiz kaldn ifade etmektedir (Liakopoulos, 2002: 34). Enveride ise 300 gemi ve 15,000 mevcuttan bahsedilmektedir (Melikoff-Sayar, 1954: 95).
25 26
(Cantacuzenus, 1831: 344)
203
VATAN ZGL
Dsturname-i Enveride Gazi Umur Beyin Rumeli fethi bahislerinde Dimetoka yaknlarnda zikredilen dier yer adlar ve corafi adlar; Tunca Nehri, Meri Nehri, Gmlcine, Enez ve Gercinliktir (Melikoff-Sayar, 1954: 94-125). Osmanl kroniklerinde de bahsedilen Gercinlik adl yer, Dedeaan 7 km kuzey-kuzeydousunda ve Avas (Abas) Kynn 3 km gneybatsnda olduu ifade edilmektedir (Liakopoulos, 2002: 82, 91). Bu tarife gre bahsedilen yer, Potamos Kalesi ya da hemen yaknndaki baka bir yer olmaldr (Google Earth, 2010). Bu ky adn, Dedeaa yaknlarnda Ferecike bal olarak 1455de ve 1530da saptayabiliyoruz. Ancak gnmzde byle bir ky adn bu yrede saptayamadk.27 Gercinlik, Via Egnatia yolu zerinde ve Via Egnatia yolunu (stanbul-Roma aras) kontrol edebilecek, Bat Trakyada dou-bat dorultusundaki hareketleri denetleyebilecek stratejik bir noktadadr. 1347ye gelindiinde Kantakuzenos ile rakipleri arasndaki i sava sona ermi ve Bizansn resmi hkimi olarak Kantakuzenos tahta oturmutu. III. Andronikosun lm ve Kantakuzenosun naiplik haklar konusunda onu savunanlardan biri, Ortodoks Bizans iinde Hesykhiast akmnn ve Athos Da Keilerinin lideri Gregory Palamast. Palamaslarn nemli ounluu, Bizans i ekimelerinde Kantakuzenos yanda olarak tarih sahnesinde yer ald. Kantakuzenos baa getikten sonra Palamasn grlerine resmilik kazandran giriimlerde bulundu. Palamas sidoros Bukherias, stanbul Patrii olarak atand. Ayrca Palamas da Selanik Metropoliti olarak greve balad. Palamas, en azndan 1354de Kantakuzenosun lmne dek destekisi Kantakuzenos tarafndan kolland.28 Gregory Palamas daha sonrasnda, bir seyahat srasnda Osmanlnn eline decek ve Osmanl Tarihi asndan olduka nemli bilgiler aktaracaktr. leride bu konuya deineceiz. Kantakuzenos ile Trkler arasndaki girift ilikinin boyutlarn gsterecek nemli veriler bulunmaktadr. yle ki, yarm yzyla yakn sre boyunca Trklerle birlikte savalarn dnda beraber yaama deneyimine sahip olan Kantakuzenos, Trklere kendini sevdirmi ve hatta Trke renmiti. Nitekim 1347de kz Theodoray Orhan Bey ile evlendirecektir. Osmanlnn Dimetoka ile temas bu olayn sonrasna rastlamaktadr. 1348de Selnikte isyan km ve gelien olaylarn ardndan Kantakuzenos, damad Orhandan yardm ister. 1348 baharnda Orhan destek amacyla, olu Sleyman Paa kumandasnda byke mevcutlu bir kuvvet gnderir. Bu srecin devamndaki karklklar ertesinde Sleyman Paann, Rumeliye yerlemesi Bizans rahatsz eder. 1352 ylnda Kantakuzenos ile V. Ioannes Palaiologos arasndaki mcadele yeniden balar. 1352de Orhan Bey V. Ioannes Palaiologosu desteklemekteydi. stanbulda Kantakuzenos gveni kaybetmi ve nitekim Kantakuzenosun
(Seluk, 2002: 104, 105; 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 99). Hava Seluk, Muallim Cevdet tasnifindeki MC 0/89dan hareketle ilgili bilgiyi aktarmtr.
27
(Demircan, 1993: 31; Hamilton vd., 1998: 52-52, 278-282; Nikol, 1999: 224-251; Gouridis, 2006: 5258). Michael Balivet, P. Lamerleden nakille Athos Da Manastr hakknda ilgin bir bilgi aktarmaktadr. 1169 tarihli Rusa bir belgeden hareketle Kutulmu olu sa adl bir Trkn, bu manastrn ba ve keii olduunu ve manastrnda Kutulmu ailesinden bir fert tarafndan kurulmu olduunu ifade etmektedir (Balivet, 2009: 101, 102).
28
204
Trklerin Trakyadaki aknlarn nleyemediine inananlar, V. Ioannes Palaiologosa katlmaya balamt. Bu arada Trakya ehirlerinin ou V. Ioannes Palaiologosu desteklemekteydi. Trakyada durum ktleince Kantakuzenos, Cenevizlilerle anlaarak Trakyaya hareket etti. Ona kar V. Ioannes Palaiologos, Srp ve Bulgar krallarndan yardm istedi. Srp Kral Duan nemli bir kuvvetle destek gnderdi. Bunlara Bulgar ar Aleksandre da katld. Orhan Bey, bu srete Kantakuzenoslar desteklemeye karar verdi. Tam bu evreyle ilgili olarak Jorga, Kantakuzenos kroniinden nakille Dimetokada Osmanllara bal olmayan bir Trk kuvvetinin bulunduunu ve bunlarn da Palaiologosu desteklemekten vazgeip Kantakuzenos saflarna katldklarn syler. Orhan Beyin, olu Sleyman kumandasnda gnderdii 10-12.000 kiilik svari ordusu duruma hkim oldu. 1352nin sonlarna doru yaplan savata Sleyman Paa, Meri zerinde Empithionda Bulgar ve Bizans kuvvetlerini yendi. Kaabilenler Dimetoka Hisarna snd (nalck, 2009: 84; Jorga, 2005: 190). Empythion (ya da Pythion) olarak adlandrlan yerleim birimi, Osmanl dneminde Kuleli Burgaz/lbeyi Burgaz/Eri Kaleli Burgaz olarak anlan yerdir (Liakopoulos, 2002: 70, 71). Buras birazdan, Osmanlnn Dimetoka fethi konusunda Hac lbeyin Dimetoka fethi ncesinde ilk ele geirdii yerleim birimlerinden biri olarak zikredilecektir. Dolaysyla Osmanl, Rumeli Fethi ve zellikle Dimetoka fethi ncesinde aslnda bu blgeyi oktan renmi ve tecrbe etmiti. 1341de balayan Bizans i savandan beri Kantakuzenosun destekisi olarak Trakyada yaayan, Anadolu Beyliklerinden gelmi Trkler vard. Liakopoulos, bunlarn zaman ierisinde Trakya corafyasna hkim olduklar saptamasn yapmaktadr (2002: 56). Aslnda ok daha ncesinde Anadoludan ve hatta daha da nceleri Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn buralarda yayor olabileceklerini gsteren birok argman, nceki paragraflarmzda ortaya koymutuk. Hava Seluk da timar kaytlarndan hareketle benzer sonuca ulamaktadr (2002: 7). Her iki durumda da Osmanlnn Rumeli fethi ncesi lojistik destek alabilecei, Trakyay bilen ve ayn dili konuan (ve hatta belki ayn dinsel anlayta ?) yandalar bulmas, belki de Osmanlnn bu corafyay fethi srasnda iini kolaylatran unsurlarn banda geliyordu. Tam bu noktada Levent Kayapnarn, Evronosla ilgili -daha dorusu Evronos isminin etimolojik erevesinin irdelenmesinden hareketle- ortaya koyduu saptamalar ifade etmekte yarar var. Kayapnar, makalesinde Evronos kelimesini etimolojik olarak inceledikten sonra, bu ismin aslnda Merili anlamna geldiini ifade ediyor. Dimetoka yaknlarnda bulunan Prang adl ky ve Evronos Gazinin babas olan Prang sadan hareketle, sa Beyin ailesinin Dimetoka civarnda Meri nehri yaknlarnda bulunduunu savlyor. Bununla beraber Evrenos ailesinin Trakyada yaamakta olan bir aile olduu hipotezini ileri sryor. Osmanl kaynaklarnda Evronos Beyin adna ilk defa Osmanl birliklerinin Meri Vadisine ulatnda rastlanmasnn ve bu civarn fethinde yer almasnn ilgin bir nokta olduuna dikkat ekiyor. Devam eden argmanlarndan hareketle Evrenos ailesinin, II. zzeddin Keykavus ve/veya Sar Saltkla Dobruca taraflarna gemi, ardndan Trakyaya g etmi ve Hristiyanlam Seluklu Trkleri olabilecei varsaymn ortaya koyuyor (2004: 133-138). Bunun yan sra Machiel Kiel, TDV slam Ansiklopedisi iin yazd maddede, 16. yzyln banda Dimetokadaki Mslman nfusun sayca
205
VATAN ZGL
kabark olmasnn, 12. yzylda Bizansllarn blgeye yerletirdikleri Hristiyan Peenek Trklerinin dil birlii dolaysyla kolayca Mslman olmas eklinde aklamaktadr.29 Bu deerlendirmeler ve yaklamlar, biraz nce ortaya koyduumuz gr destekler niteliktedir. Bizansn son yzyllarnda paral askerlere arlk vermesi, paral askerler iinde Anadolulu Trklerin ve/veya Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn nemli bir yer tekil etmesi
(1994: 307). Bu cmlelerin devamnda Kiel yle demektedir: Bu dnemde Trke isimli birok Hristiyan kynn mevcudiyeti de bu fikri dorular mahiyettedir (Akalan, Bakilise, ekirdekli, obanl, Gkepnar, Ketenlik, Kozluca, Saltuk, Soanl, pnar vb.) Kielin Dimetoka yaknlarnda Hristiyan Trk kylerinin mevcudiyeti tezine katlmakla birlikte kendisiyle 17 Ekim 2009 Cumartesi gn yaptmz grme ve sonrasndaki e-posta yazmalarndan hareketle, bu teziyle ilgili olarak zikrettii kylerin aslnda 16. yzylda saptanan kyler olduu anlalmtr. Kiel, ansiklopedideki cmlesine yle devam etmektedir: 1528-1530 tarihli Tahrir Defterine gre ehirdeki mslmanlarn saysnda nemli bir azalma olmu (165 hne), buna karlk Hristiyan aile says artmtr (145 hne). Yani Kiel, 1530larda ad Trke ve yaayanlar Hristiyan olarak grnen kyleri, Hristiyan Trk Kyleri olarak ele almtr. Ancak bu varsaym doru olmama ihtimali yksektir. Nitekim 1530lardan da nce hatta 1440lardan itibaren, tahminlerin de tesinde bu yrede ciddi bir nfus hareketi olmu ve Mslman nfus, u veya bu nedenle baka yerlere kaydrlm ya da g etmek zorunda kalmt. Nitekim 1455de yaplm tahrirden, bu blgede birok arazinin terk edilmi olduu anlalmaktadr. Hatta 1455deki kaytta bir miktar Mslman varken, 30 yl sonrasndaki kaytta tamamiyle Hristiyan nfusun olduu ky ya da kyler (hem de Kzl Deliye temlik edilen kylerin en nemlilerinden bazlar) vard. (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 59) II. Murad dneminin 1442 yl sonras aslnda skntl bir dnemdir. 1443ten 1447e kadar (hatta 1451e kadar) uzanan srete Trakyann nfus hareketini -Mslman nfusun varl asndan olumsuz ynde- etkileyen olaylar gereklemitir. II. Muradn iktidar savsaklayp daha ocuk yata Fatihi saltanatn bana geirmek istemesi, ardndan Macar saldrs ihtimali, Orhan ve Davud gibi ehzadelerin yaratt skntlar, aknc beylerin sistemin dna itilmeye balanmasndan vd. nedenlerden duyduu honutsuzluk ve yenieri ayaklanmas bunlarn banda gelmektedir. En azndan Macar saldrs ihtimalinden dolay 1443 yl civar, Edirnedeki zengin hlkn Bursaya kat bilinmektedir. Tabii bu arada 1443deki Karaman seferi srasnda II. Muradn Rumelideki kuvvetlerin yarsn Anadoluya geirmesi de bu balamda deerlendirilmelidir. (nalck, 1995: 1-136; nalck ve Ouz, 1989: 85). Yani zellikle II. Murad dneminde bu yreden, gzden kamayacak ve ihmal edilemeyecek oranda Mslman nfusun g ettii ya da baka yrelere gittii anlalmaktadr. Nitekim benzer deerlendirmeler Hava Selukun tezinde de bulunmaktadr (Seluk, 2002). Machiel Kiel bahsettiimiz a kapatacak ekilde Cambridge History of Turkeyde bir makale ortaya koymaya gayret etmitir. Burada, zellikle 14. yzyl ncesi bir veri olarak, Constantin Jirecekin berreste der Petschenegen und Kumanen Sowwieber Die Vlkerschaften Der Sogenannten Gagauzi und Surguci m Heutigen Bulgarien, Sitzungsberichte de Kniglichen Bhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Prag 1889 knyeli almasndan hareketle Dimetoka yaknndaki Ortakydeki (Ivalylovgrad; u anda Bulgaristan snrlar iinde) Hristiyan Trklere vurgu yaptn belirtmitir. Bu argman, nesnel adan hi phesiz kabul edilebilir bir argmandr. Ancak bu verinin dnda ayn almasnda Hristiyan Trklerin varlna ynelik olarak, Bakilise ve Kara Kilise gibi yer adlarna da atfta bulunmutur (Kiel, 2009: 139, 140). Bizce bu argmanlar -Akalan, ekirdekli, obanl, Gkepnar, Ketenlik, Kozluca, Saltuk, Soanl, pnar- gibi olmasa da yine de tartmaya aktr. Bir zet yapmak gerekirse; 15. yzyln ilk yarsnn sonlarna doru Trakyada ciddi bir boalma eklinde nfus hareketi olduu sylenebilir. Mslmanlarn terk ettii kylerin Hristiyan nfusla doldurulduu da grlmektedir. Ancak bunlar Rum, Bulgar ya da Srp yani Balkan kkenli unsurlard. Bu balamda 16. yzyl banda ad Trke olup Hristiyan nfusun kaytl olduu kylerin varl gayet doaldr. Kielin TDV slam Ansiklopedisindeki Dimetoka maddesinde zikrettii ky adlarnn ve yine Cambridge History of Turkeyde zikrettii Bakilise ve Kara Kilise gibi ky adlarnn, 13. yzyl ncesi Dimetoka yaknnda Hristiyan Trk kylerinin olduunu ispat amacyla kullanmas asndan doru argmanlar deildir. Ancak Jireceke atfla en azndan, bugn Bulgaristan snr iinde yer alan Ortaky (Ivaylovgrad) ve evresinde 13. yzyl ncesinde Hristiyan Trk kyleri olduu sylenebilir. Nesnel adan ispat edilebilir ky adlar kstl olsa da aslnda Kielin genel erevesine katldmz syleme ihtiyac duyuyoruz. Hristiyan Trk kylerinin Ortakyle snrl kalmadn ve daha fazla bylesi Hristiyan Trk kylerinin 13. yzyl ncesinde var olduunu tahmin ediyoruz.
29
206
gibi nedenlerle, iliki baznda ve corafi bazda, Osmanldan nce Trkler ile Bizans arasnda ihmal edilemeyecek bir yaknlk tesis olmutur. Bu erevede Trakyada, Osmanldan ok daha nceleri bu gruplardan bir ksmnn yerletii, yine bu corafyada etkin rol oynadklar ve en azndan belli bir ksmnn Osmanlnn Rumeli fethi srecinde, Osmanl ile ibirlii yapm olmalar kuvvetle muhtemeldir. II. Dimetoka, Malatya, Kzl Deli ve Balabanllar A. Dimetokann Osmanl Eline Gemesi Hakknda Biraz nceki blm iinde 1348den beri Osmanlnn, Trakya corafyasn tandn ve en azndan Dimetoka ile (farkl bir ama iin bile olsa) 1352den beri temasta olduklarn ya da o yllardan itibaren Dimetoka ve evresiyle ilgili bilgi ve tecrbe edinmi olduklarn gsteren bilgiler sunmutuk. Dimetokann fethi, tarihle ilgili almalarda genelde Edirnenin fethi ile birlikte irdelenmektedir. Bu da gayet doaldr. Fetih patikas zerinde olup gneyden Edirneye giden yoldaki en byk kent Dimetoka olduundan, Edirne fethi ncesinde ele geirilmesi herhlde byk nem arz ediyordu. Bylelikle Edirnenin evre kent ve kasabalarla olan irtibatnn kesilmesi ve destek alabilme ihtimalinin ortadan kaldrlmas noktasnda Dimetokann ele geirilmesi stratejik nem tayordu (nalck, 1993: 137-159; zcan, 1996: 482). Dimetokann 1361 tarihinde Osmanlnn eline getiine ynelik bilgi, birok aratrmac tarafndan kabul grmektedir. in ilgin yan Osmanlnn, savamadan yani ehri teslim alma eklinde Dimetokay ele geirdii noktasndaki veriler ar basmaktadr. Osmanlnn eline gemesinden sonra Dimetoka kalesinde herhangi bir hasarn olmay, Dimetoka merkezindeki Hristiyan nfusun ayn ekilde yaamaya devam edii, Trklerin Dimetoka kalesi iine deil ama evresine yerletirilmesi ve savalarak ele geirilen dier ehirler incelendiinde, Osmanlnn Dimetokay savamadan ele geirdii tezi glenmektedir (Gouridis, 2006: 57, 80-82; Kiel, 1994: 305-308). Osmanl kroniklerinde ehrin, Hac lbeye teslim olduu sylenmektedir. Dimetokann ele gemesiyle Osmanllar, Orta Meri blgesine hkim oldular. Kuleli Burgaz/lbeyi Burgaz/Eri Kaleli Burgaz (Empythion/ Pythion), Efremky (Feruggion) ve eyh Bedreddinin doum yeri olan Simavna (Ammovounon) gibi yerleri -ki buralarda kale olduu sylenmektedir- zapt ettiler (nalck, 1993; 148; Kiel, 1994, 306; Liakopoulos, 2002: 70, 71; Gouridis, 2006: 80). Dimetoka kelimesinin yer ald ve imdiye kadar saptayabildiimiz en eski tarihli Osmanl kayna, 1432 tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvaniddir. Ad geen kaynakta Dimetoka, baz timar kaytlarnn, kayt altna yani kaleme alnd yer olarak ifade edilmitir. Ancak bu noktalarda dlen tarihlemelerin en eskisi, Hicri 856 yani Miladi 1452ye denk gelmektedir (nalck, 1987: 10-73). 1433-1455 yllar arasnda yazlm MAD 231 Nolu Premedi ve Grice Mufassal Tmar Tevcih Defterinde sayfa 89da Tmar- lyas Dimetokal eklinde kayt
207
VATAN ZGL
vardr. (Seluk, 2002: 52, 184). Bunun yan sra 1433 ylnda Dimetokaya iki defa urayan seyyah Bertandon de la Broquiere bu kentten, bir yerde Dimodicque dier bir yerde ise Dimotiq olarak bahsetmitir (Bertrandon de la Broquiere, 2000: 232, 238). Herhlde bu kaytlar, en azndan 1430lara gelindiinde oktan beri bu kentin adnn Didimotichondan Dimetokaya dntnn nesnel gstergesi olsa gerektir. En nihayetinde yeni bir yer adnn oluumu ve burada yaayanlarn bu yer adn kanksamas iin, yeterince uzun bir sre gemesi gerektiini syleyebiliriz. Bu noktada bir soru daha akla gelmektedir. Didimoteichon adnn Dimetokaya ok daha nceleri dnm olma ihtimali ya da en azndan Trklerin buraya Dimetoka adn ok daha nceleri vermi olma ihtimali var mdr? Bu yer adnn Trkelemesi iin herhlde ki ad geen yerde Trklerin yaam olmas gereklilii vardr. Bu da aslnda bir varsaymdan te tarihsel vakadr ki bununla ilgili argmanlar nceki blmde vermitik. Osmanldan ok daha nce Dimetoka ve genel olarak Trakya ve Makedonyada (ounluu Karadenizin kuzeyinden gelen) Trk gruplarn yaadna dair bulgular ortaya koymutuk. 11. yzyldan beri Karadenizin kuzeyinden gelen ve Bizansla ibirlii yapan baz Trk gruplarn Malazgirt Sava ncesinden beri Anadoluya eitli defalar getiklerini anmsamakta yarar var. Ancak bizce en bariz g, nceki blmde iaret ettiimiz 1241/1242 ylnda gerekleen ve Menderes Vadisine yaplan Kuman gdr. Bu esnada zaten Dimetokada yaamakta olan unsurlardan bir ksm Anadoluya g etmise, bu durumda belki de 13. yzyln ortalarndan beri Bat Anadoluda yaamakta olanlar, bahsi geen Kumanlardan bu yer adn duymu olabilirler diye dnyoruz. Hemen devam eden yzyl iinde Aydnolu Gazi Umur Beyin (ki Menderes Vadisi zerinde kurulmu bir beyliktir) Gmlcine ve Dimetokaya olan ilgisinin bu balamda manidar olduu kanaatini tayor ve bu noktaya dikkat ekmek istiyoruz. Menderes Vadisi sosyal kltr ortam ile Trakya arasnda belki de -henz nesnel olarak ortaya koyamadmz- bir ba varm gibi gzktn sylemeden geemeyeceiz. B. Kzl Deli (Nam- Dier Seyyid Ali Sultan) Hakknda Bir nceki balk iinde Dimetokann Osmanl tarafndan ele geirilmesi ve Dimetoka kelimesinin ilk ne zaman Osmanl kaytlar iinde rastlandna dair bilgiler sunmutuk. Tam bu noktada Kzl Deli Sultanla ilgili en eski belgede dahi, Dimetoka ifadesine yer verilmediini vurgulamak ilgin olabilir. 1412 tarihli Musa elebi dosyasndaki belgede, Dimetoka kelimesi yer almamaktadr. Buna karn belgenin yazld yer olan Edirne ifadesini belgede grebiliyoruz.30 Hemen sonraki en eski belge olan 1455 tarihli Muallim Cevdet
Saptamalarmza gre ad geen belgeye ve/veya transkripsiyonuna yer veren ilk aratrmaclardan biri Mnir Aktepedir. Mnir Aktepe 1949da tamamlad doktora tezinde, bu belgenin transkripsiyonuyla beraber Kzl Deli ile ilgili 6 adet belgenin transkripsiyonunu yaymlamtr (1949: 306-309). Tayyip Gkbilgin 1952 ylnda yaymlad, takdirlerin tesinde bir yapt olan Edirne ve Paa Livas adl almasnda Kzl Deli ile ilgili belgelere yer vermitir. Nedenini anlayamadk ancak ncesinde Mnir Aktepe tarafndan transkripsiyonlar yaymlanmasna ramen Tayyip Gkbilgin baz belgeleri, ad geen kitabnda Osmanlca matbu harflerle yaymlamtr. Bunun yan sra Mnir Aktepe tarafndan ounca doru ekilde okunmu olduu ve transkrip edildii grlebilen belgelerdeki baz kelimelerin, okunamadn ifade etmek iin bo brakm veya atlamtr (1952: 183-187). Daha nceleri,
30
208
tasnifinde MC 0/89de bulunan bir belgede ise Dimetoka, yer ad olarak zikredilmektedir (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 50-72). Doal olarak daha sonraki belgelerde de Dimetoka adn grebiliyoruz. Kzl Deli ile ilgili tarihsel veriler, 14. yzyl iinde yaadna iaret etmektedir. Ancak Kzl Deliyle ilgili kesin bilgilerimiz, onun hakknda bilmek istediklerimizden ve akllarmzdaki soru iaretlerinden ok daha azdr. Efsanevi anlatmlar ile grece ge dnem nesnel bilgi ve belgeler arasnda srr aziz bir veli olarak karmzda durmaktadr. Tm bunlarn yan sra Kzl Deli ile ilikilendirilen mekn, Dimetoka ile snrl deildir. Malatyada Seyyid Ali ve Ali Seydi adyla anlan ve Kzl Deli ile ilikilendirilen iki ayr ocak (ahin, 1998: 509-536; Birdoan, 1999: 75-82; Akst, 2004: 89-101) ve Ktahyada bir dier Seyyid Ali Sultan Oca mevcuttur (eriba, 2007: 1331-1356). Bunun haricinde Sivas-Yldzeli ilesinin Banaz Ky yaknlarnda Seyyid Ali Sultann mezar vardr. Pir Sultan Abdal Ocann buradaki kolunun Seyyid Ali Sultan zerinden yrd sylenmektedir (Avc, 2008: 93). Dimetoka haricinde Kzl Deli ile ilgili olarak en dikkat ekici mekn Malatyadr. Daha dorusu Malatyada var olan iki ocak ve Kzl Deli ile ilgili olarak rivayet edilen badr. Hseyin ahin almasnda Malatyann Fethiye Kynn Tenci Mahllesinde Kzl Deli adyla bir yatrn bulunduunu sylemektedir. Yine bu kyn yaknnda yer alan riaa Kynde bulunan Ali Seydi Ziyareti ile Tencideki Kzl Delinin ayn zatlar olduuna dair rivayetlerin bulunduunu aktarmaktadr. Bir baka rivayet olarak; Seyyid Alinin (Kzl Deli), Ali Seydi ve Bacm Sultanla karde olduu, Erdebilden Iraka geen bu kardein Lbnan zerinden gemiyle Bulgaristana getii ve Bacm Sultann burada bir Srp tarafndan esir alnd ifade edilmektedir. Bu anlatmn devamnda kardelerden biri Dimetokaya dieri ise Krcaliye giderek bu yerleri mekn tuttuklar, Yldrm Bayezid zamanna kadar Bektailiki31 yaydklar
mer Ltfi Barkan mehur makalesinde bu belgeye yer vermez ancak Kzl Deli ile ilgili farkl iki belgeyi yaynlar (Barkan, 1942: 293, 339, 340). 1996da Girit niversitesinde dzenlenen bir sempozyumda sunulan, ardndan yine ad geen niversite tarafndan yaymlanan ancak daha sonra 1999 ylnda Tarih Vakf tarafndan Trkeye evrilerek yaymlanan kitaptaki ufuk aan almasnda Irene Beldiceanu-Steinherr, bahsettiimiz 1412 tarihli belgeye deinmi ancak belgenin kendisine ya da transkripsiyonuna yer vermemitir. (Ayrca makalesini yaymlad gne kadar gerekletirilmi Seyyid Ali Sultanla ilgili almalarn bir nevi bibliyografyasn sunmutur.) 1412 tarihli belgenin dnda da Kzl Deli ile ilgili baka belgelere ve transkripsiyonlarna yer vermitir (1999: 50-72). Merhum Ahmet Hezarfeni bu noktada anmak ve kitabndan bahsetmek gerekir. Hezarfen, 2006 ylnda yaymlad kitabnda hem bahsettiimiz belgeyi hem de 19. yzyln ikinci yarsna kadar varan birok belgenin aslyla birlikte transkripsiyonlarn yaymlamtr (Hezarfen, 2006: 42-112, Ekler). Son yllarda Rza Yldrmn Seyyid Ali nam- dier Kzl Deli Sultanla ilgili yaynlar gze arpmaktadr. Rza Yldrm, Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) ve Velyetnamesi adl kitabnda bahsi geen Kzl Deli ile ilgili belgelerden bazlarna yer vermitir (2007: 151-156, EK1). Hemen sonrasnda yaymlad bir makalede tekrar bu belgelerden bir ksmna deinmi (2008: 9-37) ve son olarak yaymlad bir dier makalede bu belgelerin bazlarna vurgu yapmtr (2009: 21-62). Bu frsat elde etmiken Kzl Deli ile ilgili dier almalar da vurgu yapmak isteriz. 2006 ylnda Gmlcinede Menkibelerle Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) Dimetoka Kazasndaki Dergah adl bir kitap yaymlanmtr (Kavak, 2006). Seyyid Ali Sultanla ilgili son almalardan birinin Haim ahin tarafndan hazrlanan TDV slam Ansiklopesindeki Seyyid Ali Sultan maddesi olduuna iaret etmek gerekir (ahin, 2009: 48-50).
31
O dnem Bektailikin var olduunu ortaya koyan, nesnel bir bilgiye imdiye kadar ulalamamtr.
209
VATAN ZGL
ardndan Bayezidin bu kardeleri stanbula32 ard ve padiahn bu kardeleri MalatyaElaz yresine gnderdii sylenmektedir. Anlatnn devamnda kardeler Tenci Kyne yerleirler. Bir baka kaynak kiiyse soylarnn Kzl Delinin olu Hasan Atadan geldiini ifade etmitir (ahin, 1998: 509-536). Seyyid Ali ve Ali Seydi eklinde iki farkl ahsiyetle ilgili anlatm ile Dimetokadaki aa tekke ve yukar tekke hakknda anlatlanlar arasnda sanki bir ba varm gibi grnyor. Ayhan Aydn ve Giorgos Mavrommatis alan aratrmalar srasnda bu iki farkl tekke kltne deinmilerdir (Aydn, 2007; Mavrommatis, 2005: 539). Bir dier kaynak kii ise Kzl Deli ile ah brahim Velinin musahib olduunu sylemitir. Hseyin ahin, yazl kaynaklarda Kzl Delinin Malatyaya ya da yaknna geldiini ya da buraya yerletiini ifade eden bir bilginin bulunmadna iaret etmitir (ahin, 1998: 509-536). Nejat Birdoan ise Malatyadaki Kzl Delililerin dedelerinin, Malatya-Mineyik Ocandan olduklarn ve yine Mineyikli Muharrem Naci Orhann Kzl Deli evlatlarnn Ebul Vefadan ayrldklarn ve gnmzde ise kendilerine bal olduklarn bildirdiini aktarmaktadr (1999: 75-82). smail Onarl, Kzl Deli dedelerinin el ele el hakka silsilesi iinde pirlerinin Zeynel Abidin Ocandan olduunu sylemektedir (Onarl, 2000: 31-33). Hamza Akst, Malatyadaki Ali Seydi Ocann merkezinin Hekimhan Akmaara Kynn Daryeri mezras olduunu ve bu ocan Dede Garkn grubunda yer aldn ancak gemite Ali Seydi zaviyelerinden birinin Yazhan lesi Yir-Aa (riaa) Kynde olduunu ve burann Deli Mehmetin dz olarak anldn ifade etmektedir. Ayrca Ali Seydi Oca yelerinin kendilerini Dimetokadaki ocakla ilgili olduklarn sylyor. Zaten Ali Seydi Oca temsilcilerine gre Fethiye Tencideki ocak Kzl Deli deil Gzbyk Ocadr. (2004: 89-101). Bir dier ilgin bilgi, aslnda yukarda gnderme yaptmz kaynaklardan daha nce yaymlandn zannettiimiz bir kitapta yer almaktadr. Tenci mezrasndaki dedelerden derlendii iddia edilen bilgiler, Sar Saltk ile Kzl Deli ile ilgili efsanevi bilgilerin adeta karm gibi gzkmektedir. Yazar, Kzl Deliyi Dimetoka deil ama Dimitrova kenti ile ilikilendirmitir. Yazar, Kzl Delinin Dimitrova kentine vardnda bir kiliseye gittiini ve onun giriimleriyle bir sre sonra kilisede semah ayinlerinin icra olunmaya balandn zikretmektedir. Sonrasnda Hristiyan papazlarn bu ayinleri beendiini ve Seyyid Ali Sultann ortaya koyduu ekilde ibadet etmeye baladklarn, zaman iinde Rum ve Bulgar hlknn da bu yola girdiini, devamnda ise Dimitrova valisi olan Bizans tekfurunun, Dimitrovann mlkiyetini Seyyid Ali Sultana vakfettiini dile getirmektedir. Seyyid Ali Sultann burada bir tekke yaptrdn, yetitirdii baz Rum ve Bulgar dervilerin eyh unvanyla Bizans iinde farkl blgelere dalarak onun retisini yaydklarn sylemektedir. Daha sonrasnda ise Seyyid Ali Sultann Malatyaya geri dndn eklemektedir.33 Ali Kemali Erzincan Tarihi
O dnem stanbulun, Bizansn elinde olduunu hatrlatmaya gerek var m bilemiyoruz ancak yine de burada aktarlan bilginin barndrd elikiye vurgu yapmakta yarar var.
32
Yazar kitabn Kureanl Seyyid Kekil mstear adyla yaymlam. Kitabn basm tarihi belli deildir ancak tahminen 1993 yl ya da hemen sonras olmaldr. (Kureanl Seyyid Kekil, 1993 ?: 112, 113). Dimitrova derken herhlde Dimitrov-grad kastedilmitir. Dimitrov-grad u anda Bulgaristan Hasky snrlar iinde bir yerleim birimidr. Osmanl dnemindeki ad Kayacktr. (Acarolu, 2006: 556). Ancak ne Kayack ne de Dimitrov-grad (ya da sadece Dimitrov) adnda bir yerleim birimi, 1530lara gelindiinde bile mevcut deildi (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) II, 2002: 69, 70, 144). Kzl Delinin Dimitrova ile ilikilendirilmesi ilgintir
33
210
adl eserinde Kzl Veli Evlad adyla bir Alevi Ocandan bahseder fakat bu ocak hakknda baka bilgiye ulaamadmzdan Kzl Deli ile ilikili olup olmadn saptayamyoruz (Ali Kemali; 1932: 192). Ancak Dimetokadaki tekke ile ilgili bilgi aktaran baz kaynaklarda Kzl Deli ad yerine Kzl Veli dendiini de belirtelim (Bak, 2003: 363). Ayrca baz AleviBektai ozanlarnn Kzl Deliyi Kzl Veli olarak andklar grlmektedir. rnein; Virani bir nefesinde Tanr Dan mesken tutan bir veli olarak Kzl Veliyi anmaktadr (zmen, 1995: 474, 475). Tam bu noktada konunun karmakln dikkate alarak makalemizin ana temasn yeniden anmsatma gerei duyuyoruz. Balabanllar kendi szl tarih anlatlarndan Dimetokadan Anadoluya getikten belli bir sre sonra Malatyaya ve oradan Dersim ve Erzincana g ettiklerini ifade etmektedirler. Kzl Deli konusunu zikreden szl kaynamz olan Kahraman zgl, Balabanllarn merkez ky olan Hnzoru (Pnarlkaya) kynde doup bymtr. Hnzoru Ky, Balaban Airetinin merkez ky yani airet liderlerinin ve yakn ailelerinin yaad kydr. Dolaysyla Balabanllarn szl tarih geleneinin en canl olduu yer doal olarak Hnzoru Kydr. Kahraman zgl, Balaban Aireti liderleri ile birebir grme imknna sahip olmu, szl tarih bilgilerini onlardan renmitir. Grmelerimiz srasnda bize Gl Aann kardei Mehmed Aa ve Hseyin Paa Bey ve Gl Aann olu Hlil Aa olmak zere zamann tm Balaban Aireti liderleriyle grme imkn bulup onlardan bu konularda szl tarih bilgisini edindiini ifade etmitir (zgl, 2006a: zel Ariv-Ses Kayd). Kahraman zgl, Balabanllarn Kureyan Oca talibi olmadan nce Kzl Deliye bal olduklarn dile getirmektedir (zgl, 2007b: 1407-1418). Nitekim yaptmz aratrmalar sonucu ve nesnel bilgi ve belgelere dayanarak Balabanllarn 18. yzyl ortalarndan nce Erzincan-Dersimde olmadklarn ispatlamtk (zgl, 2005: 21-88). Dolaysyla teorik ve pratik olarak nceki dnemlerde Balabanllarn, Kureyan Oca talibi olmadklar ya da olamayacaklar aktr. Eer Balabanllar, ok daha erken dnemlerden beri hakikaten Alevi mereb bir cemaat idiyse, bahsi geen erken dnemlerde Alevi mereb baka bir eren-evliya kltne bal olmalar teorik bir beklentidir diyebiliriz. Bir dier ilgin yan ise, Kahraman zgln aktard Kzl Deli ile ilgili bilgilerin u veya bu ekilde Sar Saltkla ilgili menkbeleri de artrddr. Kahraman zgl u cmleyi zikretmitir: Kzl Deli, Dobruca Kalesinden stanbula knda ikiyzbin hane mridiyle beraber kyor. (zgl, 2007b: 1407-1418; zgl, 2006a: zel Ariv-Ses Kayd). Acaba Kzl Deli klt ile Sar Saltk klt arasnda bir ba var m? Kahraman zgln aktard bu bilginin gnderme yapt asli olgu acaba nedir? Burada bilginin ierdii eliki ya da ortaya kard soru iaretleri bir yana aktarlan anlat, yine Balkan corafyasna vurgu yapmaktadr. Yukarda Malatyadan derlenerek aktarlan menkbeler iinde bariz maddi hatalarn, baz elikilerin ya da detayl sorgulanmas gereken noktalarn varl grlmektedir. Bu menkbelerin detayl irdelemesinin gereklilii bir yana burada dikkati ekmeye altmz
ancak ortaya koyduumuz gibi 1530larda bile byle bir yer ad yoktu. Belki de yazar, sonradan bu szl anlatlar kaleme ald ve bu srada u veya bu ekilde Dimetoka yerine Dimitrova ifadesini kulland. Ancak doal olarak bunu bilemiyoruz. Bu ve benzeri menkbelerin ayr bir alma bal altnda irdelenmesinin yarar vardr diye dnyoruz.
211
VATAN ZGL
nokta, Kzl Delinin Dimetoka haricinde Malatya ile ilikilendirilmesidir. Bir nceki paragraf iinde Hseyin ahinin bir deerlendirmesini zikretmitik. ahine gre menkbevi anlatlardaki Kzl Deli-Malatya olgusuna, yazl kaynaklarda rastlanmamaktadr. Aslnda ahin, Kzl Deli ile Malatya arasndaki ilikiyi ortaya koyan herhangi yazl bir metne, almas srasnda ulaamadn ifade etmeye almtr. Hakikaten Kzl Delinin Malatya ile ilgisini ortaya koyan herhangi bir yazl metin mevcut deil midir? Bu szl anlat yani Dimetoka ile Malatya arasndaki iliki nasl ortaya kmtr? Bu anlatlarda bir gereklik pay var mdr? Bu ba ifade eden herhangi bir yazl kaynak ya da belge var mdr? ronik bir ifadeyle; Kzl Deli ile ilgili aktarlan karmak anlatmlara -yine belli bal karmakl ve elikili bilgileri ile birlikte- katk salayabilecek bir baka kaynan bulunduunu syleyebiliriz. Bu kaynak -ortaya kard yeni ve farkl soru iaretleri bir yanayukardaki sorulara belli lde cevap tekil edebilecek bir kaynak gibi deerlendirilebilir. Aktaracamz bu eser, Kzl Deliyle ilgili almalar yapan aratrmac ve yazarlarn dikkatinden kamtr. Sz konusu kaynak Veli Baba Menakpnmesidir. Veli Baba Menakpnmesi, merhum Bedri Noyan tarafndan belli eksiklikleriyle birlikte (Arapa ksmlar atlanarak, vs.) latinize edilmi ve ilk basks 1995 ylnda yaplmtr (Veli Baba Menakpnmesi, 1996). Veli Baba ile ilgili nitelikli bilimsel almalar, bir elin parmak saysn gemeyecek kadar azdr. Mehmet Ersaln yakn vakitte Veli Baba Sultan Oca adl kitab yaymlanmtr. Bu kitap Ersaln 2005te tamamlad yksek lisans tezinin kitaplatrlm hlidir. Ancak adndan da anlalaca zere bu alma, Veli Baba Menakpnmesi hakknda deil ama mevcut ocak yaants hakknda yaplmtr (Ersal, 2009; Ersal, 2005). Dorudan Veli Baba Menakpnmesiyle ilgili olarak detayl bilimsel bir alma henz gerekletirilmemitir. Bu eksiklik, ad geen menakpnmeden salkl ekilde istifade edebilme noktasnda sknt yaratmaktadr. Veli Baba Menakpnmesinde, Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) ile ilikilendirilebilecek baz bilgiler yer almaktadr. Bu eserde Seyyid Ali Sultanla ilikilendirilebilecek karakter, Veli Babann da atalar iinde yer alan ve menakpnmede ou zaman Uzun Er olarak anlan ancak kimi zaman Pir Uzun Er, Uzun Er Alevi, Ali, Ayn- Ali, Seyyid Ali, Seyyid Ali Gazi ve Aliyyl Gazi olarak da zikredilen kiidir (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 54, 67, 124, 163170, 226-229, 243, 244, 298, 300). Veli Babann eceresi u ekilde verilmektedir: 1. Hz. Ali 2. Hz. Hseyin 3. Aliyyl-evsat (Zeyn-el Abidin) annesi ehribnu bint-i Yezd-i Cerd 4. Zeyd-i ehid 5. Hseyin-i Zddem 6. Yahya El-Ardeiri 7. Muhammed-l Asker el-Ardeiri v-el-Akss 8. Aliyyz-zahid
212
9. Zeyd-i Rbi 10. El-Hasan Gz 11. Ebi Cafer Muhammed 12. El-Hasan Edib-i Ebl Kasm 13. Kemal e-erif 14. El Hasan Ebl Kasm 15. Muhammed 16. Hamza 17. Ali 18. El-Hasane-air 19. Zeyd-i Hmis 20. El-Hasan el-Gz (Seyyid Hasan Gazi) 21. El-Gazi Hseyin Paa (E ehid fi karye-i Uluky) (Seyyid Hseyin Gazi Paa) 22. Zeyd-ehid (E ehid fi karye-i Uluky) (Seyyid Zeyd-i Sadis) 23. Cafer (Seyyid Cafer) 24. Aliyyl-Gzi (Lakab Uzun Er - Ve hve ird-i bi Hac Bekt Veli - Hz. Pir Hac Bektai Veliye intisap etmitir). Kardei Karaca Ahmed Velidir. 25. Cafer (Lakab Gl Battal Gz - E-ehid fi Gelibolu Maal Gazi Sleyman Paa) 26. El-Hseyin El-Gz (Maa ebihi fi Gelibolu fi zeman- Sultan Orhan) 27. Cafers-Sadk el-Alevi 28. El-Hseyin el Veli el-Mehur (Yalncak Dede) 29. Veliyyddin el-Gz el Mehur bi Veli Baba (E-ehit fi karye-i Uluky) 30. El-Hseyinl Veli (El-medfun fihi lehu trbet-i fi sahib-il bahr fi Cezayir) 31. Es-Seyyid Veli (El-Mehr bi Veli Baba-Kerametleri ok-Ulukyde Ceddi Derghnda medfun Kara Haydar olu Mehmed eliyle ehid)34 Yukardaki ecerede 8. srada yer alan Aliyyz-zahidin, Abbasi basksndan dolay Malatyaya kat, benzer ekilde devam eden srete birok Ehl-i Beyt mensubunun Medine ve Badat gibi ehirlerden Malatyaya geldii ifade edilmektedir (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 156-158). ecerede 20. srada zikredilen Seyyid Hasan Gazi, Malatyadan Konya civarna (Eirdir, Uluborlu, Keiborlu, Tatar Han, Sart, Uluky, an Kinisa [anl Kilise]?) Rumlarla savamaya gelir. Ad geen yerleri fetheder ve 1196 yl civar 47 yanda Ulubey Kasabas Uluky civarnda ehid olur.35 Devam eden nesiller de bu yreyi Rumlardan almak
(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 74-170; Ersal, 2009: 13, 14) Bir de ecerede 20. srada zikredilen Seyyid Hasan Gazinin, Seyyid Ali Gazi adnda bir kardeinden bahsedilmektedir. 1226 ylnda hayatta olduu anlalan fakat daha sonraki bir tarihte Uluky civarndaki savata, dier kardeleriyle birlikte ehit olan Seyyid Ali Gazi ldnde 47 yandayd (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 160, 161).
34
(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 160) Menakpnmede Konya havalisi denilip dier yer adlar veriliyor. Kastedilen blge genel olarak, gnmz Ispartasnn bats ile Afyonun gneyidir. Ancak Sart ifadesiyle kastedilen yer Manisa-Salihli yaknlarndaki Sart mdr? Buna ok emin deiliz. Ayrca an Kinisa derken kastedilen anl Kilise ise bu belki de Aksaray yaknlarndaki anl Kilisedir ki menakpnmede Konya havalisi ifadesine de
35
213
VATAN ZGL
iin mcadele ederler. Seyyid Hseyin Gazinin olu Seyyid Zeyd-i Sadis zamannda kendi adamlarndan Karabey isimli bir kii, Malatyadan kendi ailesini alp Uluborluya ger. Ancak Rumlar Uluborluda Karabeye saldrp onu tutsak ederler. Bunun zerine Seyyid Zeyd-i Sadis, Seluklu Devletinin ba Sultan Aleddinden36 yardm ister. Sultan, 15.000 asker gnderir ve bu kuvvetin yardmyla Seyyid Zeyd-i Sadis, Karabeyi kurtarr ve Rumlar Uluborludan srer.37 13. yzyln ikinci yarsndan itibaren, sz konusu olan Veli Babann ve dolaysyla Uzun Erin soyu, Malatyadan Uluborlu kasabasna gp burada yaamaya balar.38 (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162). Osmanl Beyliinin lideri Osman Gazi, ecerede 23. sradaki Seyyid Cafere bir mektup yazar. Bu mektupta Osman Gazi u ekilde bir arda bulunmaktadr: Sultan Aleddin Selukinin Ehl-i Beyte olan muhabbeti malumdur. Acizlerinin dahi kezalik yle olucak muhabbet tarafndan olmak daha ahsendir. u hlde negl tarafna lgar edp Kolca nam kalay garet ve ahlisini hasarat itmek efkrndaym. Ehl-i Beytten birka dilverler ile gelesin. Seyyid Cafer, olu Uzun Er ve torunu Gl Battal Gazi ve birka adam ile birlikte Osman Gazinin yanna gider. negl yaknlarndaki Kolca adl kaleyi ele geirirler. Devamnda Bilecik ve evresinin fethine de katlrlar. Seyyid Cafer 1290 ylnda Bilecikte ehit der. Veli Baba Menakpnmesinde Uzun Er hakknda imdiden sonra aktaracamz menakb, belli lde Seyyid Ali Sultan artrmaktadr. 1355 ylnda Sleyman Paa, Rumeli fethi ncesi Uzun Ere bir yaz gnderir. Sleyman Paa burada unlar sylemektedir: Vefadarm Uzun Er, namem sana vasl olcak Ceddin Hazret-i Rasulallah ve Ceddin Hazret-i Ali Efendilerimiz hurmetine bir an durmayp Evlad- Aliden harbe ve darbe yarar bahadraandan siz ebih kimler var ise alup fi sebilillah cihad in tarafma gelesin. Zira Rumiline gemek efkrndaym. Nasl ki
uygundur. Tatar Han ifadesiyle kastedilen yer Senirkentin kuzeyindeki Tatarl ky olabilir. (Adm Adm Trkiye Yol Atlas/Rehber; 2008: 115, 116, 121) (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162). Kastedilen hkmdar, Anadolu Seluklu hkmdar olan ve II. zeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Klarslan ile ortaklaa 1249-1254 yllar arasnda hkmdarlk yapan II. Alaeddin Keykubat olmaldr (Mneccimba, 2001: 94-96, 257). Nitekim menakpnmede bu bahisten hemen nceki bir bahiste Bedri Noyan, silindii iin tarihin okunmad bir ksm yle latinize etmitir: Bu vaka hicret-i nebeviyyeden alt yz (.... silinmi...) Hlife-i Abbasiyeden Mutesim Billah bin Mustansr zeman- saltanatnda idi (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 161). Burada Mutesim Billah bin Mustansr olarak Bedri Noyann okuduu ve latinize ettii kii, Abbasi Hlifesi Mustansr olu Mustasmdr ve 1242 ile 1258 yllar arasnda hkmdarlk yapmtr (Zettersteen, 1997: 18-22).
36
(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162) Aslnda Uluborlu (ki Anadolu Seluklularyla ilgili baz kaytlarda Borgul ya da Bergulu olarak gemektedir) II. zzeddin Kl Arslan (lm:1192) zamanndan beri Anadolu Seluklularn elindeydi. Belki de zaman zaman ellerinden kan bu kenti tekrar almak zorunda kalmlard. 1237 ile 1246 yllar arasnda hkmdarlk yapan II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Saadeddin Kpek, Sultann kardeleri zzeddin Klarslan ile Rneddin Sleyman, Uluborlu Kalesinde hapsetmiti. II. zzeddin Keykavus da (1254-1256 yllar arasnda) kardei IV. Rkneddin Klarslan yine burada tutsak etmiti (Mneccimba, 2001: 25, 27, 83, 98; Kofolu, 1993: 17-92).
37
(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162). Uluborlu, 13. yzyln sonlarndan itibaren Hamidoullar Beyliine aitti ve hatta bu beyliin merkezi konumunda idi. 1302/1303 tarihli bir vakfyede Koyungz Baba adl bir erenden bahsedilmektedir (Kofolu, 1993: 85-90).
38
214
peder-i liniz Seyyid Cafer Bilecik fethinde himmet ve gayret idp feth olunup ve peder-i linizin can- azizi cananna vasl olup nam- nigu brakt gibi siz ve biz cmlemiz ya ehid veya gazi olup ta zaman- haredek bir nam- nigu brakrz. Binaenaleyh kerem idp gelesin ve bu srr kimseye ifa itmeyesin. Bunun zerine 1355 ylnn sonlarna doru Uzun Er, olu Gl Battal Gazi ve torunlar Cafer ve Seyyid Hseyin Gazi ile birlikte Ktahyadan Bursaya gelir. 1356 ylnn ilk haftalarnda Sleyman Paa ile buluurlar. Sleyman Paa babas Orhan Beyin izniyle Rumeli fethine koyulur. Sleyman Paa; Ece Bey, Fazl Bey, Evrenos Bey, Hac lbey, Uzun Er, Gl Battal Gazi (Uzun Erin Olu) ve Hseyin Gazi (Uzun Erin torunu, Gl Battal Gazinin olu) ile Bursadan Aydncka gelir. Sleyman Paa denizin kenarnda dnceli ekilde Gelibolu kylarna bakmaktadr. Bu esnada kar kyya nasl geebileceklerini ve Rumeli fethini ne ekilde gerekletirebileceklerini dnmektedir. Yanndakilerin fikrini sorar. Bunun zerine Uzun Er fikrini aklar. Sal yapp geceleyin kar tarafa getikten sonra Gelibolu ahlisinden bir kiiyi yakalayp Anadolu tarafna karmay ve bu kiiden klavuzluk konusunda istifade etmeyi nerir. Sleyman Paa Uzun Erin (ki Seyyid Ali Gazi olarak da bilinir) nerisini kabul eder ve bu erevede Ece Bey ve Fazl Beyler sal inaa ederler. Ece Bey, Fazl Bey ve Uzun Er birlikte imenik [impe] kalesine karlar. Burada birini yakalayp Anadolu tarafnda Aydncka karrlar. Bu kiiden kale ile ilgili detaylar renen Sleyman Paa, Gelibolu yakasna geme karar alr. Nitekim Dsturname-i Enveride bu olay dorulanmaktadr. Gelibolu Tekfuru Esenin olunun karld ve ardndan bu kiinin Mslman olan Melik ad ald ve Sleyman Paay Rumeli fethinde destekledii anlatlmaktadr (Dsturname-i Enveri, 2003: 23, 24). Devamnda Veli Baba Menakpnmesinde Sleyman Paann bindii sala Uzun Er, Gl Battal Gazi ve Hseyin Gazi de bindii anlatlr. Dier sala Hac lbey, Ece Bey, Fazl Bey ve Evrenos Bey binerler.39 Menakpnmenin tam bu noktasnda Rumeliye geile ilgili bir kta iir bulunmaktadr:
Buradaki ayn sala binme metaforu ile Sleyman Paann Uzun Ere olan yaknl, muhabbeti ve Uzun Er ile beraberindekilere duyduu gven vurgulanmaya allmaktadr. Nitekim dier sala, daha sonradan ilhak edilen Karesi Beylii beyleri binmitir. Uzun Erin babas Seyyid Caferin Sleyman Paann babas Orhan Gazi ile olan yaknl ve Seyyid Caferin verdii destek de anmsandnda, menakpnmede aktarlan bu hikyenin, kendi iinde tutarln pekitiren bir olay olarak grlebilir. Dolaysyla gemiten gelen gven ve Osmanl ailesi ile Seyyid Cafer ve evlatlar arasnda oluan hukuk ortamna sanki vurgu yaplmak istenmektedir. Karesi Beylerinin dier sala binmesiyle de sanki Karesi Beylerine kar olan gven derecesinin ve yaknlnn, Uzun Er ve beraberindekilerden daha alt seviyede olduuna ynelik zmni bir sonu karlabilir.
39
Rumeliye gei konusunda bu menakpnmede, dier menakblarda ve kroniklerde Sleyman Paann etrafndakilere fikir danmas ve sonrasnda mihmandarlk ya da istihbari bilgi iin kar yakada yaayan birini karma olay ile aslnda ne anlatlmak istenmektedir? Nitekim 1348den beri Osmanlnn Rumeli ile ilgili tecrbe edinmeye baladn hatta 1352de Dimetokaya kadar gittiklerini ifade etmitik. Yani 1348lerden beri bu corafyay u veya bu ekilde biliyor olduklarn dnmek iin nedenlerimiz vardr. Dolaysyla Sleyman Paann malum Rumeli fethi ncesinde anlatlan bu olaylarla kastedilen ey acaba, fetih srasnda Osmanlnn bizzat Trakyada yaayan unsurlardan lojistik destek bulmaya ynelik bir gayretinin olduu eklinde, bu anlatmlar okumak mmkn mdr?
215
VATAN ZGL
Akdenizi gemiiz bir bir iki sal ile Himmet-i ah- Merdan gaybndan irsal ile Oldu bizim salmz taht- Sleymanmz Gzlerimiz amz ahsen-i amal ile Devamnda Rumeli fethi ile ilgili anlatlanlar, bilindik Osmanl kroniklerindeki anlatmlara ok benzer bir yap tamaktadr. Srasyla fethedilen ya da savalarn yaand yerler unlardr: impe Kalesi, Bolayr, Aka Liman, Ayaslonya ve Tekfurda. Geliboludaki savata Uzun Erin olu ve torunu (Gl Battal Gazi ile Hseyin Gazi) ehid olurlar. Sleyman Paann bir av srasnda lmnden sonra Uzun Er, bir ksm gazilerle birlikte Bandrmaya geer. Daha sonra Uzun Er, Uluborludaki dergha gider. 75 yandayken 1364/1365 ylnda vefat eder. Uzun Erin vefatndan sonra Hseyin Gazinin olu Cafers-Sadk el-Alevi, derghta posta oturur.40 Yukarda aktardmz metinleri analiz ettiimizde Rumeli fethinde yer alan ve Uzun Er olarak tarif edilen kiinin -ki dier adlarndan ya da lakaplarndan biri de Seyyid Alidirmalum Seyyid Ali Sultanla ksmen benzer bir karakter olduu grlmektedir. Ksmen ifadesiyle temel olarak, Dimetoka ile zdelemi olan Seyyid Ali Sultann (Kzl Deli) lm tarihi ile (1412den sonraki bir tarihte ld kabul edilmektedir) Veli Baba Menakpnmesindeki Seyyid Alinin (Uzun Er) lm tarihlerinin tutmamas ve tabii ki Veli Baba Menakpnmesinde Dimetokadan bahsedilmemesine vurgu yapyoruz. Uzun Erin kendisi menakpnmede Malatyada yaam bir kii olarak tarif edilmemektedir. Buna karn dedesi Seyyid Zeyd-i Sadisin Malatya doumlu olduu ve buradan hareketle Uzun Erin babasnn da Malatya doumlu olup dedesi Seyyid Zeyd-i Sadis zamannda Uluborlu tarafna g ettiklerini karsamak mmkndr. Daha dorusu Uzun Erin kkeninin (dedesi
(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162-170). Menakpnme iinde -ki Bedri Noyan bu ksmlarna tepki gstermi ve yanlln ispata gayret etmitir- tahmin edilenden ya da beklentilere zt ekilde Uzun Erin Hac Bekta- Veliyi, Uluborludaki kendi derghnda irad ettii ifade edilmektedir. Hac Bekta- Velinin yaad kabul edilen dnem olan 13. yzyl ile Uzun Erin yaad sylenen dnem ele alndnda hakikaten bu mmkn gzkmemektedir. Hatta hi karlamam bile olabilirler. Bedri Noyan kitabn sonuna ekledii bir notta, yazma nshann 366 ile 371inci sayfalar arasnda Uzun Erin Orhan Gaziye takdim ettii 86 beyitlik Arapa bir kaside olduunu ancak Arapa olduu iin bu ksm evirmediini/eviremediini belirtmitir. (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 124, 170, 171, 300). Belki bu ksmda da bir takm ilgin bilgiler vard ancak bu bilgilere u an iin ulamaktan mahrumuz. Sleyman Paa ve Rumeli fethi konusunda tarihi kaynaklardaki bilgilerle yukardaki anlatmlarn karlatrmasn yapmak iin Hlil nalckn almasna baklabilir (nalck, 2009:84-94). Malum kroniklerin ve Seyyid Ali Sultan Velayetmanesi gibi lejantlarn dnda dikkati eken ve Dimetoka fethine yer veren bir dier kaynaksa eyh Bedreddin Menakbdr. Burada Sleyman Paa ile birlikte Rumeli fethine katlanlarn isimleri zikredilir: Gazi Ece Bey, Gazi srail [eyh Bedreddinin babas], Abdlaziz [eyh Bedreddinin dedesi], Gazi Abdlmmin [Abdlazizin kardei] ve Hac lbeyi. eyh Bedreddin Menakbnda Sleyman Paann Rumeli fethi konusunda fikrine dant kii Abdlaziz olarak zikredilmektedir. (Rumeli fethi ncesindeki bahiste Fazl Bey ve onun kzkardeinin olu Tlbentli lyastan da bahsedilir.) Hac lbeyin Kuleli Burgaz aldktan sonra Dimetokay fethetme gayretleri tasvir edilir. Dimetoka yaknnda, nceki ad Deflsoka olup sonradan Yakupbey olarak deien bir kyden bahsedilir. Gaziler Kayas diye bir yerin ad geer. Abdlaziz ve Gazi Abdlmminin Dimetoka evresinin ele geirilmesindeki katklar vurgulanr. Devamnda Hac lbeyi ile Gazi srailin 300 kiilik mevcutla Dimetokay ele geirileri anlatlr. (Smavna Kadsolu eyh Bedreddin ve Manakb, 2008: 239-245)
40
216
Seyyid Zeyd-i Sadisnin ve ondan 14 kuak ncesinden beri yani Aliyyz-zahidden beri aile kkeninin) Malatyaya dayand menakpnmeden anlalmaktadr. Menakpnmenin kaleme alnd tarih hakknda birka cmle sylemek gerekir. Menakpnmenin sonunda Mali (Rumi) 1310 yani Miladi 1894/1895 tarihi gzkmektedir. Menakbn sonlarna doru eklemeler varm gibi alglansa da bizim iin asl nemli olan, yukarda alnt yaptmz ksmlarn yazld yani kaleme alnd dnemdir. Zaten kullanlan dil ve kelimelerden hareketle yazlanlarn, erken dnem karakteri tamadn sezinlemekle beraber imdi ifade edeceimiz bir bulgu, Osmanlnn kurulu dnemiyle ilgili olarak biraz nce aktarlan ksmlarn da aslnda 19. yzylda kaleme alndnn ispat olacaktr. Sleyman Paa ile Uzun Er ve beraberindekilerin Bursada buluma tarihi olarak menakpnmede, 758 senesinin ibtidasnda Mart aynn onuncu gn ifadesi gemektedir. Mart ay, Mali (Rumi) takvimde olduuna gre ve Mali (Rumi) takvime de 19. yzyln ikinci yarsnn balarndan sonra geildiine gre (Unat, 1984: XII, 108, 163) menakpnmedeki ilgili metinlerin, 19. yzyln ikinci yarsnda yazld sonucu ortaya kmaktadr. Menakpnme iindeki net ifadelerle verilen ve nesnel erevede de doru ya da doruya yakn olarak kabul edilebilecek kronolojik tarihlemeler, menakpnmeyi kaleme alan kiinin 19. yzylda ya da ncesinde yazlm Osmanl tarihi ile ilgili kaynaklardan istifade ettiini dndrmektedir. Bunun yan sra Ehl-i Beytten kimselerin Abbasi basksndan Medine ve Badat gibi ehirlerden kap Malatyaya gmesi ve yine Veli Baba eceresi iinde -Uzun Erin olu ki aslnda Malatyada yaayanlardan biri deildi- Battal Gazi isminin yer almas gibi unsurlar ele alndnda, menakpnmenin belli ksmlarnn, malum Battal Gazi destanndan etkilenerek (Battal-name, 2006: 50, 51, 61, 62) yazldnn bir gstergesi olabilir. Bunun yan sra menakpnmenin oluumunda birok farkl Alevi-Bektai lejandlarndan da etkilenmelerin olduu sylenebilir. Ancak tm bu bulgulara ramen menakpnmenin, belki de gemite mevcut olan erken dnem nshlrndan ve/veya Isparta-Senirkent ve evresindeki szl kltr ortamnda aktarlan bilgilerden hareketle 19. yzylda yeniden ve belli bal eklemelerle kaleme alnm olma ihtimalini de gz ard etmemek gerekir. Bu ve benzeri eserlerin bir senaryo anlay iinde sfrdan ve grece ge dnemde yazldn/yaratldn varsaymak ve buradan hareketle aktarlan menakbn tmnn uydurma olduunu savlamak da salkl bir yaklam olmayacaktr. Veli Baba Menakpnmesi ile ilgili bahse girmeden nce ironik bir ifadeyle, Veli Baba Menakpnmesiyle ilgili olarak aktaracamz bilgilerin, aslnda Kzl Deli ile ilgili almalara katk salama olasl ile birlikte Kzl Deliyi zmlemekle ilgili mevcut karmaay artrabileceini de ifade etmeye almtk. Menakpnme ile ilgili biraz nce ortaya koyduumuz elikilerle aslnda, Kzl Deli-Malatya ilikisini ispatlamann gln izah etmeye gayret ettik. Tm bu karmaadaki imgeleri szgeten geirerek ksa bir zet yapmak gerekmektedir. Birinci olarak Malatyadaki kaynak kiilerden derlenen bilgileri anmsatmak isteriz. Balabanllarn Dimetoka-Malatya-Kzl Deli balants ve yine yazl bir kaynak olarak (tm elikileri ile birlikte) Veli Baba Menakpnmesinde Uzun Erin (nam- dier Seyyid Ali) Malatya ile olan bann zikredildiini yinelemek isteriz. Tm bunlara ek olarak yine menakpnmede
217
VATAN ZGL
Uzun Erin Rumeli fethine katldnn anlatlmas ve dier adnn Seyyid Ali olduunu hatrlatmak isteriz. Tm bu verileri bir arada ele aldmzda Kzl Deli-Dimetoka-Malatya bann, farkl yrelerdeki szl tarih bilgileri ve menakblar erevesinde ortaya ktn syleyebiliriz. Dahas aslnda tm bu farkl bilgilerin, birbirlerini ksmen de olsa desteleyen veriler olduu ya da aralarnda zincirleme iliki kurulabilecei deerlendirmesini yapabiliriz. Nesnel erevede Kzl Deli-Malatya ban net ekilde ortaya koyan ve ikna edici argmandan hl yoksun olduumuz ak ekilde grlmektedir. Ancak I. Murad dnemine ait bir vakfiyede, Stefan Lazarevi biyografisinde ve Dsturname-i Enveride vurgu yaplan (ve en azndan I. Murad dneminde yaad ya da yaam olduu anlalan) ve ayrca Sleyman Paann yaknlarndan biri olarak Rumeli fethiyle ilikilendirilen bir Seyyidden bahsedildiinin altn izmemiz gerekir. Vurgu yaplan bu Seyyid ile Uzun Er (ki dier adnn Seyyid Ali olduunu tekrar anmsatalm) arasndaki benzerlii, sadece bir tesadf olarak m alglamak gerekir? Nitekim Rza Yldrm almasnda, bahsettiimiz kaynaklardaki Seyyid olgularyla Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) arasndaki ilikiyi ortaya koyan yaklam sergilemitir (2007: 138-146). Uzun Er ile Seyyid Ali Sultan arasndaki benzerliin tesadf olup olmad noktasndaki sorunun bizzat kendisi, Seyyid Ali Sultan ile Uzun Er arasndaki benzerliin aslnda ihmal edilemeyecek bir olgu olduunu gstermeye yeterlidir diye dnyoruz. Bu deerlendirmeyle birlikte Uzun Erin kkeninin Malatyaya dayandn da anmsadmzda, Malatyann Kzl Deliyle olan ilgisinin grece daha belirgin hle geldiini syleyebiliriz. Ancak durum byle izah edilebilir gzkmesine karn aslnda Kzl Deli-Malatya olgusunun, Balabanllarla daha fazla ilgisi var gibi gzkmektedir. leride bu konuya aklk getirmeye alacaz. C. 16. Yzyldan nce Balabanllar Balabanllar, Dimetokadan Anadoluya gtklerini ifade eden, gnmzde Alevi inancnda olan bir topluluktur. Bugne kadar yaptmz aratrmalar iinde Dimetokadan geldiini iddia eden baka bir cemaate rastlamadk. Dolaysyla en azndan bu g hikyesi ve Dimetokayla kendilerini ilikilendirme balamnda Balabanllarn, farkl bir topluluk olarak bilimsel erevede incelenmesi ve irdelenmesi gereklidir diye dnyoruz. Hele hele gnmzde ErzincanDersim blgesinde yaayan bir topluluun, Dimetoka gibi olduka uzak bir noktadan geldikleri iddia etmeleriyse, durumu ok daha ilgi ekici klmaktadr. Balabanllarn szl tarih gelenei iinde bir dier nemli nokta ise Dimetokadaki mevcudiyetleriyle ilgili olarak ya da Dimetoka zamanndaki liderleri olarak nce Balaban adl kiiyle kendilerini ilikilendirmeleridir. Balabanllara gre nce Balaban, Dimetoka zamannda Balabanllarn lideriydi. Szl tarih aktarmlarnda nce Balabann bir ekilde Savc Bey ayaklanmasna destek verdii ve sonrasnda (yakalandktan sonra Dimetokada ?) gzlerine mil ekildii eklinde rivayetler vardr. Bunun yan sra Balabanllarn eceresinde nce Balabann babas olarak Balaban ad zikredilmektedir. Daha nceki almalarmzda gerek Balabanllarn szl tarih bilgisiyle eceresi ve gerekse tarihsel metinlerde yer alan bilgiler ile gerekletirdiimiz baz analizler erevesinde Balabanllarn, 14. yzyldaki mevcudiyetine deinmitik. Bu noktada Osman Bey zamannda yaam olan Balaban/
218
Balabanck Bey ve Rumeli fethinde ve 14. yzyln ikinci yars ile 15. yzyln ilk yars arasnda muhtelif olaylarda ad geen bata nce Balaban/ncecik Balaban Bey olmak zere Balaban adl dier ahslara deinmitik. ecere zerinde yaptmz inceleme ve baz analizlerden hareketle nce Balabann 15. yzylda belli bir sre de olsa yaam olmas gerektii sonucuna varmtk. Tm bunlarn yan sra Rumeli fethinde birok farkl Balaban adl ahsn kaydna rastlyor olmamz, izini srdmz Balabann hangisi olduunu saptama noktasnda bizi en ok zorlayan unsurdu. Aslnda dorudan nesnel olarak nce Balaban adl ahs tarihsel baz kaytlarda Sofya fatihi olarak saptayabilmekteydik. Buna ramen bilimsel phecilik erevesinde, tarihsel kii adlarnn (ya da lakaplarnn) farkl ekillerde kaytlarda geebilme olasln ve szl tarih geleneinde zikredilen isimlerin zaman iinde deimi olabileceini dikkate alarak, szl tarih geleneindeki nce Balabann -kesin ve net bir ifadeyle- tarihsel kaytlarda zikredilen nce Balaban/ncecik Balaban olduunu ileri srememitik. Ayrca o gnlere kadar ne derlediimiz bilgiler iinde (zgl, 2005: 39-57) ne de -Balabanllardan nemli bilgiler derleyen ve ecereyi yaymlayan- Mehmet Ali Balabann kitabnda szl tarih gelenei erevesinde Sofya fethi ile ilikilendirilen herhangi bir bilgi mevcut deildi.41 Bunlarn tesinde olaslklar dzlemi iinde, toponimik veriler ve dier argmanlarla birlikte Balabanllarn Balkanlardaki varlna iaret etmitik. Szl tarih geleneinde Dimetoka ile ilikilendirilen nce Balabann tarihsel metinlerde geen hangi Balaban olduunu net olarak saptayamamakla birlikte bu kiinin, Sofya fethinde zikredilen nce Balaban Bey olabileceine vurgu yapmtk. Ancak bu konudaki tm yaklamlarmzda bizi detayl sorgulamaya ve daha fazla pheci olmaya srkleyen temel etmen -ve onlarca toponimik veri ve Cevdet Trkayn kitabnda yer alan ve bu tezi dorulayacak bilgilerin mevcudiyetinin konu zerindeki pheleri ortadan kaldrmasna ramen- Balabanllarn bir zamanlar Balkanlarda yaam olduunu ispatlayan bizce gvenilir nesnel bir kaynaa ya da belgeye o gnlere dein ulaamam olmamzd (zgl, 2005: 39-57). Cevdet Trkay almasnda Edirne, Trhl, irmen ve Nibolu Sancaklarnda Balabanllarn varlna (ve Balabanck cemaatinin Geliboludaki varlna) iaret etmektedir. Ne var ki Cevdet Trkay kitabnda, aktard bilgilerin kaynan vermemekte ya da en azndan ilgili bilginin hangi tarih dilimine ait bir bilgi olduuna iaret etmemektedir. Nitekim bu konuyla ilgili olarak kendi almamzda u cmlelere yer vermitik: Cevdet Trkayn aktard bilgileri referans olarak alrsak, Balabanllarn [belli bir dnem] Balkanlardaki varlnn phe gtrmez bir olgu olduu sonucuna varlabilir. Ne var ki Cevdet Trkayn, hangi tarih diliminde gerekletiini belirtmeden aktard bu bilgileri, ulaabildiimiz dier kaynaklar kullanarak dorulayamadk. rnein 15. ve 16. yzylda Balkanlarla ilgili kaynaklarda, Balaban ve Balabanl adnda kiilere ve kylere rastlamamza karn dorudan bu isimlerle anlan bir topluluu/cemaati/aireti/boyu yaptmz aratrmalar srasnda saptayamadk. (zgl, 2005: 53). Dolaysyla Cevdet Trkayn aslnda, yer adlarndan hareketle o adla
(Balaban, 1998: 32-36). Mehmet Ali Balaban, Sofya fethi ve nce Balabanla ilgili birka cmle zikretmektedir ancak bu bilginin, literatrden alnm bilgi olduu anlalmaktadr. Dolaysyla szl tarih gelenei bilgisi deildir.
41
219
VATAN ZGL
anlabilecek cemaatlerin, yine ilgili blgelerde yaadn iddia ettii eklinde bizde bir kanaat olumutu. Bu kanaat, Cevdet Trkayn aktard bilgilere ihtiyatl yaklamamza neden oldu. Cevdet Trkayn Balabanllarn Anadoluda iaret ettii yrelerdeki varln, ulaabildiimiz dier mevcut birinci derece kaynaklarla ounca dorulamamza karn Balkanlardaki varln dorulayamamamz, bizi bu noktada daha detayl aratrmaya sevk etti (zgl, 2005: 52, 53; Trkay, 2001: 56, 192). Balabanllarn Kzl Deli balamnda incelemeye sevk eden unsurlardan birisi de yine Balabanllarn szl tarih geleneindeki g hikyesidir. Buna gre Balabanllar Dimetokadan Anadoluya getikten Konyaya daha sonra Malatyaya gelmilerdir. Malatyadan ise Dersime ve oradan Erzincana gmlerdir. Balabanllar ilgin klan ve aratrmaya sevk eden ve biraz nce bahsettiimiz zelliklerinin yanna daha sonralar, Kahraman zglden edindiimiz bir bilgi daha eklendi. Makalemizin banda vurgu yaptmz bu olguysa Balabanllarn Kzl Deli ile ilikilendirilmesidir. Zaman iinde biraz nce vurgulamaya altmz muallkta kalan noktalar kapatacak ve birok soru iaretini ortadan kaldracak nitelikte bilgi, belge ve kaynaklara ulatk. Konuyu derinletirmemize, Kahraman zglden derlediimiz ve daha nceleri iitmediimiz bilgiler vesile oldu. Kahraman zgln kendi aile byklerinden rendii ve bize aktard bilgileri makalemizin konusu balamnda balklar hlinde aada sralamak isteriz. Vereceimiz liste, olgular listesi olarak ele alnmal ve kronolojik bir srada olduu sanlmamaldr. Buna ramen aadaki zeti, belli bir mantk silsilesi iinde sunmaya altk: Balabanllar Dimetoka'dan gelmitir. Balabanllar Dimetoka'ya Trkistan'daki Karabyk Han denen yerden g etmitir. Han demek, milletin barnd yer demektir.42 Balabanllar bir ihtimal Anadolu zerinden Dimotokaya geiyorlar.43 Dimetoka Balkanlar'da olan bir yerleim birimidir. nce Balaban Bey, bir av srasnda oyun yaparak [hile ile] Sofya Kraln ata balayp karyor ve Osmanllara teslim ediyor. "Balaban oyunu" diye bir sz var. Bu sz, nce Balaban'n bir oyun yaparak [hile ile] Sofya Beyi'ni kard iin Balabanllara sylenmi bir szdr.44 nce
Kahraman zgl bu bilginin kaynan zellikle grmemizde vurguluyor. Karabyk Hanyla ilgili bilgiyi 19081908-1918 yllar arasnda Balabanllarn lideri olan Gl Aann kardei Mehmed Aadan aldn sylyor (zgl, 2006: zel Ariv-Ses Kayd). Bugne kadar Karabyk Han adnda Trkistanda bir yer adn saptayamadk.
42
Bir ihtimal Anadolu zerinden geiyorlar deerlendirmesi Kahraman zgln kendi ahsi ngrs olabilir ancak bu konuyu netletiremedik. Kahraman zgl ve bu satrlarn yazarnn babas dhil grtmz tm Balabanllar aslnda ou zaman, Dimetokay Dimotoka eklinde telaffuz etmektedirler.
43
Kahraman zglden buraya kadar sunduumuz bilgilerin zet zmlemesini bir sempozyumda sunmutuk (zgl, 2007b: 1407-1418). Sempozyum srecinde ve hatta birka ay sonrasna kadar, Sofya Kral ile ilgili olarak Kahraman zgln aktardklarn tevatr gibi alglam ve konuya fazla nem atfetmemitik. Ancak bildiriyi suduktan aylar sonra Sofya Kralnn nce Balaban Bey tarafndan karlmasyla ilgili menakb, neredeyse tamamiyle dorulayan belge ve kaynaklara ulatk. Daha sonrasnda, Kahraman zglle yaptmz grme kaytlarn tekrar dinlediimizde bu kadar m olur? dedirtecek detaylar da zikrettii fark ettik. Meer ki Kahraman
44
220
Balaban Bey, Osmanllarla ibirlii yapyor nce Balaban Bey nce Balaban Bey, Savc Beyle ibirlii yapyor. Savc Bey, "Savapolos Savc" olarak da anlyor.
zgl bu konuda, nce Balabann Sofya Kraln ata balayarak kardn dahi sylemi. Birazdan ortaya koyacamz belgeler ve aktaracamz kaynaklar incelendiinde bu ve benzeri ayrntlarn ne denli nemli olduu rahatlkla grlecektir. in z, szl tarih bilgisinin bu denli diri ve gereki olmasnn, tarihle ilgili uzun yllara dayanan uralar vermeye gayret edenler iin bile aknlk verici olduunu sylemeden geemeyeceiz. Bu da gerek olamaz diye dndmz birok szl tarih bilgisinin, yine tarihsel gereklik pay olduunu sre iinde saptam olduk. Burada aktardmz cmlerle aslnda yaadmz deneyimi paylamak istiyoruz. Yazl bir kaynaa (kitaba, makaleye, teze ya da belgeye) u veya bu ekilde ulama imkn vardr. Ancak szl tarih bilgisi, kiilerin belleklerinde olduundan bu bilgiler derlenmedii srece, kiilerle birlikte yok olacaktr. Bu bakmdan Balabanllar gibi bir topluluun gemiini incelemek isteyen bir aratrmacnn ilk yapmas gereken ey, szl tarih bilgisini derlemektir. Yazl kaynaklara (tabii ki eer mevcutsa) nasl olsa bir ekilde ulalabilir. Balabanllar gibi bir topluluun gemiini aratrrken, szl tarih bilgisi olmadan ilerlemek, pratik olarak mmkn gzkmemektedir. zellikle de gemite birbirinden olduka uzak meknlar arasnda g ettii anlalan (ya da en nihayetinde bu sonuca ulalan) bir topluluun, szl tarih bilgisi olmakszn tarihsel erevesi nasl aratrlabilir? Hangi dnemde, hangi yllar ya da yzyllar arasnda, hangi blgede, hangi ehirde, hangi patika ya da rota zerinde bu topluluun g ya da o meknlardaki belli sreli mevcudiyetiyle ilgili bilgi toplanmaya allacaktr? Bu sorular, aslnda iinde cevab da barndrmaktadr. Bylesi topluluklarn gemiini aratrmak, szl tarihsel bilgiler olmakszn pratik olarak mmkn deildir ya da en hafif ifadeyle imknsz denecek kadar zordur. Bizzat tecrbe ettiimiz birka hususu burada dillendirirsek, olayn naziklii sanrz ortaya kacaktr. almalarmzn bandan beri derlediimiz szl bilgiler iinde Dimetoka kelimesi gemeseydi, Balabanllarn gemiini Dimetokada aramak gibi bir gayretin iine girmek, herhlde hi de mantkl olmazd. Gnmzde Balabanllarn yaad blgedeki Alevi topluluklarn nemli ounluunun, Horasan sylemini aktarmasna ramen bu topluluun Dimetokadan geldiklerini sylemeleri, elbette ki aratrmay Dimetokaya ynlendirme noktasnda yeterli, ikna edici ve anlaml bir argman sunmaktayd. Trakyada geen baz olaylarla da ilikilendirilen szl gelenein varl ve kronolojik olarak 14 ile 15. yzyl arasnda bu blge ile ilgili szl veriler bizi, bahsettiimiz dnemlerde Balabanllarn bu blgedeki gemiini aratrmaya sevk etmitir. Nitekim 2006 ylnn balarna kadar Balabanllardan, nce Balabann Sofya fethi ile ilgili menakbn duymadmzdan, bu konuyla ilgili detayl bir aratrmaya girmemitik. (Hatta duyduktan sonra bile, konuya k tutan yazl bir metne tesadf edene kadar, bu konunun zerine gitme dirayeti gstermemitik.) Aslnda bu doaldr. Bunun sebebini biraz nce izah etmeye altk. Benzer ekilde Balabanllarn Kzl Deli aidiyeti ile ilgili bir szl veriye de sahip olmadmzdan, Balaban-Kzl Deli ilikisini irdeleme gayreti iine girmemitik. Oysa ki Alevi bir topluluk ve Dimetokadan geldiini ifade eden bir topluluk olarak Balabanllarn, Kzl Deli ile ilgili bir bann olup olmadn sorgulamak belki de anlaml olurdu. Hele ki Dimetoka dendiinde akla ilk gelen dinsel karakter/inan deri Kzl Deliyken (ya da ters mantkla Kzl Deli dendiinde akla ilk gelen mekn Dimetokayken) bylesi bir sorgulamaya girmek belki de gerekirdi. Ne var ki bylesi bir aratrmaya ya da sorgulamaya girmememizin nedeni, aslnda yine biraz nce izah ettiimiz yaklama dayanmaktadr. Bylesi bir yntem, yaklam ya da hassasiyet olmakszn yaplmaya allacak bir aratrmann sonucunda, birbirleriyle belki de alakasz olgularn arasnda bir ba olup olmadnn sorgulanmas gibi vakit kaybettirici bir almaya neden olabilirdi. Kald ki szl tarih verisi varken bile -aratrmann doas gerei- bir ilgi ya da ban olduu saptanamayabilir. En nihayetinde ulalabilen bilgi, belge ya da kaynaklar erevesinde deerlendirme yapmak gerektiinden, yeterli argman bulunmadka, belli bir sonu ortaya kmayabilir. Ksacas szl tarih bilgisi, bu ve benzeri topluluklarn tarihsel erevesini aratrma noktasnda temel veriler btnn ya da en azndan temel ipularn sunmaktadr diyebiliriz. Bu ifadeyle, szl tarih geleneinde aktarlan bilgilerin tamam dorudur ya da gvenilirdir gibi bir sonu kartlmamaldr. Aktarlan szl tarih bilgisinin tmnn doru ya da gvenilir olduuna ynelik varsaymn yaplmas, aratrmann btnn bozabilecek ve hatal saptamalarn yaplmasna sebep olabilecektir. Dolaysyla aslonan, ilgili verilerin salamasnn yaplmas ve varsa ada bilgi, belge ve kaynaklarla dorulanmasdr. Aksi takdirde szl tarih verisi, aratrmacya yol gstermekten ziyade aratrmann ynn saptran bir rol oynayacaktr.
221
VATAN ZGL
nce Balaban Bey'in bir gzn uykusu srasnda kr ediyorlar. Bu yzden bizim evremiz bize kr balaban diyor. nce Balaban gemiyle stanbul'a geliyor ve bir mddet stanbul'da kalyor. (nce) Balaban'n Bursa St kazasna geldii de anlatlyordu ancak nce stanbul'a m yoksa Bursa'ya m gelindii konusu net deildir.45 Balabanllarn Anadolu'ya gmesinin [ya da gnderilmesinin] nedeni, Osmanl'nn Balabanllar douya slah amacyla ynlendirmesidir. Bergama, Aydn ve Mersin civarnda Balabanllarn baz kollar varm. Kzl Deli, Dobruca kalesinden stanbula knda ikiyzbin hane mridiyle beraber kyor. Temelinden Balabanllarn asl, Kzl Deli talibidir. Babam, byklerimiz hep "Pirim Kzl Deli" diye dua ederlerdi ve Balabanllarn aslnn Kzl Deli talibi olduunu sylerlerdi.46 Balabanllarn hepsi Malatya'dayken Kzl Deli talibiydi. Gnmzde de Malatya'daki Balabanllarn hepsi Kzl Deli talibidir. Balabanllarn bir kolu Malatyadan ayrlyor. Dersim-Hozat zerinden Erzincana geldiklerinde "Seyyid Mahmud-i Hayrani" talibi olan Kureyanllarla temas ediyorlar. Kureyliler ile Balaban Aireti arasnda baz ibirlikleri ve yardmlamalar oluyor. Kureyliler Balabanllara yardmc oluyor ve Erzincan'a yerlemelerine vesile oluyorlar. Balabanllar da daha sonrasnda Kurey Oca talibi oluyor. Byk Balabann ad Cabbar Ali imi.47 Balaban kelimesi; iyi yar adam, cabbar ali anlamlarna geliyor. ( zgl, 2006a: zel ArivSes Kayd; zgl, 2006b: zel Ariv-Video Kayd; zgl, 2007b: 1407-1418) Malatya Yazhan Ky'ndeki Balabanllardan da ilgin bilgiler derlenmitir. Bunlar aada sralyoruz: Balabanllar ilk zmir'e yerlemi. Oradan Malatya-Darendeye gelmiler. Daha sonra Yazhan Kuruay Boyu'na yerlemiler. Akada ren Ky'ne de yerleilmi. Daha sonra airet dalm. Erzincan, Divrii gibi farkl yrelere gidenler olmu. Malclkla [ger hayat, hayvanclk] geinirlermi. iftilik [ziraat] yokmu. Divrii'ye yaylaya karlarm. Fethiye (Hasan Badrk)'da "Balaban Gl" denen bir gl var. Yaylaya karken buraya urarlarm. Fethiye Tenci'deki Kzl Deli, riaa Ky'ndeki Ali-Seydi trbeleri Yazhan Balaban Ky'ndeki Balabanllarn ziyaretghlardr. Bu kyn kurucusu Deli Mahmuttur. Ali Seydi, Hac Bekta Veli zamannda Krcali'ye gitmi. (zgl, 2004a: zel Ariv-Video Kayd) Yukardaki szl tarih anlatmlarn dnda bir de Mehmet Ali Balaban, Balabanl yallardan derlediini iddia ettii bilgiler iinde unlar aktarmaktadr:
Kahraman zgl, bazen sadece Balaban olarak ifade etmektedir. Balabanllarn g hikyesi Malatya tarafna geldikten sonraki dnemlerin Balaban Aireti liderleri iin genel bir ifade olarak Balaban ya da Balaban Dedemiz ifadesini kullanyor.
45
zellikle Kzl Deli tabirini kullanyor. Seyyid Ali ifadesinin kendisine birey ifade etmediini grmeler srasnda tespit ettik.
46 47
Burada Byk Balaban derken kimi ya da hangi dnemdeki Balaban liderinin kastedildii anlalamamaktadr.
222
Balabanllarn soyu Hz. Ali'nin Msr'a vali olarak atad Muzhac Kabilesi'nden Malik'l Eter'e dayanmaktadr. Eba Mslim Horasani'nin ehit edilmesinden sonra Abbasi basksndan uzaklamak amacyla Balabanllar, bulunduklar blgeden ayrlarak Kafkas ve Ural blgesini ap Arnavutluk, Macaristan ve Dimetoka gibi blgelere yerlemilerdir.48 Mehmet Ali Balaban'n ortaya koyduu ecereyi, bu satrlarn yazarna kadar sralamak gerekirse ortaya kan ecere udur: Malik Eter, Haris, Malik, (Malikin oullar brahim ve Haris) Haris, (Harisin oullar Malik ve Muhammed) Malik, Abdullah, Huzeyme, Haris, Haim, Abdullah, Huzeyfe, Muhammed, Haris, Abdullah, Malik, Haim, Muhammed49, Kasm, Yusuf, Kasm, Haim, Muhammed, Palabey, Balaban, nce Balaban, Cafer, Kasm, Hasan, Abdullah, Balaban, Alibey, Hasan, Balaban, Hseyin, Ali, (Byk) Glabi Aa, daml smail Aa, Mahmut, Muti, Ali Haydar zgl, Ali Kemal zgl, Ali Haydar zgl, Vatan zgl.50 Mehmet Ali Balaban bu bilgileri de aktarmaktadr: "Yavuz Sultan Selim 1512 ylnda babas Sultan Bayezidi tahttan indirip yerine padiah olduktan sonra 1514 ylnda ordusunu hazrlayp ah smail ile sava hazrln yapt. Ordu hareket edince Balaban ailesi zmit Sapanca ve Glck civarnda ikamet ediyorlard. Yavuz Selim savaa giderken ardn gven altna almak iin zmit civarnda ikamet eden Balabanllarn zerine orduyu saldrtp hayli zaiyat vermilerdi. Kalan Balabanllar Pazar, Yeniehir ve Bursa istikametinde ilerleyerek zmirin Bergama lesine bal Balaban kynde yerlemilerdir. Bergamann Balaban Kynde yllarca yaamn srdren Balabanllardan bir grup Bergama Balaban Kynden ayrlarak Aydn tarafna gidip orada yerlemek gayesi ile g etmiler. Bir mddet Aydn ve civarnda kalan Balabanllar oradan Konya blgesine gidip Konyadan Malatya iline doru g eden kafile Darende ilesine bal Balaban Kynde mesken ina edip yerlemilerdir.51
Bulunduklar blge ifadesiyle hangi corafyann kastedildii anlalamamaktadr. Acaba kastedilen yer, Kahraman zgln aktard Trkistan-Karabykhan olarak tarif ettii yerleim birimi midir? Bunu u an iin bilemiyoruz.
48
Mehmet Ali Balaban, Haimin olu olan Muhammedin Dimetokadan geldiini iddia etmektedir. (Balaban, 1998: 34)
49
Mehmet Ali Balaban, Balabanllarn soyunu Hz. Alinin Msra vali olarak atad Muzhac adl Arap kabilesinden Malikl Etere balamaktadr ancak kitabnda Balaban Aireti Muzhac Boyundan Trk soyundan Eterden devam etmektedir gibi birbiriyle elien bir ifade kullanmtr. Aslnda bu konuda kulland kaynak Nehcl Belaga adl eserdir (Balaban, 1998: 7-99). Muhtemelen Muzhac boyuna dayandrma oldugusu Mehmet Ali Balabann ahsi tasarrufudur. Nitekim bu konuda kullandn iddia ettii szl kaynaklarnn hayatta olan birinci derece akrabalaryla ahsen yaptmz grmelerde, bu konuyla ilgili bir bilgilerinin olmadn saptadk. Bu konulardaki deerlendirmeyi daha nce, kitap almamzda yapmtk (zgl, 2005: 46).
50
(Balaban, 1998: 36). Akcas bizce Mehmet Ali Balaban, gnmzde mevcut baz Balaban adl yer/ky adlarndan hareketle sosyal tarih bilgisini katp, belli miktar szl tarih bilgisiyle birlikte byle bir g hikyesini aktarm gibi gzkmektedir. Aktard g hikyesi ile ilgili olarak ortaya koyduu rotann, szl tarih bilgisinden ziyade kendi ahsi ngrs olduu kanaatini tayoruz. Nitekim zikrettii yer adlarndan bazlar, 1530 ve ncesindeki kaytlarda gzkmemektedir. Dolaysyla olmayan bir yer adnn, Balabanllar tarafndan anmsanma ihtimali de yoktur. lgi ekici nokta, Aydn ve Bergama konusunda Kahraman zgl ile ortak grtr. Yani bir ekilde bu konuda ayn fikirdeler.
51
223
VATAN ZGL
Bunun yan sra, daha nce bir dipnotta aktardmz bir bilgiyi burada yinelemek istiyoruz. Ali Kemali tarafndan kaleme alnan ve 1932 ylnda yaymlanan Erzincan Tarihi adl kitapta u ifadeler yer almaktadr: Balaban Aireti, vaktiyle Dimotokadan Bursaya, oradan Konyaya Konyadan Malatya ve nihayet Nazmiyeye, imdi sakin bulunduklar Balaban Deresine gelmi, aslen Trk veya Trkmen olduklarn rivayet etmektedirler. Daha ileride Erzincandaki airetlerin sraland bir sayfada yine, Dimetokadan geldikleri ifade edilmi. Ali Kemali bu bilgileri, Erzincan Valisi olduu dnemde dorudan Balabanllardan alm olmaldr (1932: 172, 195). ncelikle biraz nce Kahraman zglden aktardmz bilgiler iinde Sofya Fethi ile nce Balaban Beyin ilikilendirildii ksma dikkati ekmek istiyoruz: nce Balaban Bey, bir av srasnda oyun yaparak [hile ile] Sofya Kraln ata balayp karyor ve Osmanllara teslim ediyor. Bu bilgiyi bir sempozyumda sunduktan aylar sonra aslnda bu bilginin -Osmanl kroniklerine gre olduka az istifade edildii anlalan ve henz latinize edilmemi- bir kaynakta yer aldn saptadk. Aslnda kitap almamzda Mnir Aktepenin doktora tezinden aadaki alnty yapmtk. Mnir Aktepe, Feridun Bey Mneat- Selatinden u ksm aktarmaktayd: ..Sofya Sanca Beyi Balaban dam-e izzehu refii lian sana vardkta malum olaki hl arzn gelp Sofya Beyini Toanc Sndk tutup Dergh- liye gnderdikten sonra varup ol diyar zapt ve teshir eyleyip ol hayr haberi dahi mezbur Sndk ve Gazi Ahmed ile ilm eylemisin, malum-u humayun oldu. Yzn a olsun, berhudar olasn, ana binaen Sofya Sanca be kere yz bin ile sana virilp kdvetl ayan Sleyman avu zid-i kadrehu ile tahvil betisi gnderilmitir.. Ancak bu belgenin ba ksmnn olup olmad ya da zaten ba ksmnn bizi ilgilendiren bir bilgi ierip iermedii noktasnda herhangi bir fikrimiz yoktu. Aratrmamz yaparaken, 1853 ylnda Viyanada baslm ve Moriz Wickerhauser tarafndan kaleme alnm Almanca bir kitab saptadk. Ad Wegweiser Zum Verstandniss Der Trkischen Sprache Zum Deutsch-Trkishe Chrestomathie olan bu kitab incelememiz srasnda nce Balaban ve Sofya fethi ile ilgili bir belgenin Almanca transkripsiyonunu bulduk. Bu belgede, alacak derecede Kahraman zgln aktard bilgilere benzeyen bilgiler yer almaktayd (Wickerhauser, 1853: 229-231). Yaptmz aratrma sonucu Wickerhausern kulland bu belgelerin aslnda, Feridun Beyin Mneat- Selatin adl eserinden alndn tespit ettik.52
Feridun Beyin Mneatndan aratrmaclarn grece az istifade etmesinin temel nedeni, Mkremin Hlil Yinann TOEMdeki eletirel makaleleridir. Bu konudaki deerlendirmelerde, mneatta yer alan erken dnem Osmanl tarihiyle ilgili belgelerden bazlarnn sahte olduu iddia edilmektedir. Bu iddia temellendirilirken, belgelerin orijinallerin ortada olmad gibi aslnda tartmaya ak bir sav da ortaya atlmtr. Dahas Hlil nalck, I. Murad dnemine ait tm mektuplarn, vekayinamelerdeki bilgilere gre uydurulduunu dnmektedir (Babinger, 2000: 118-120; Afyoncu, 2007: 151; nalck, 2006: 163). Anlalan o ki aratrmac-yazarlarn nemli ounluu, baz ifadesini hepsi eklinde alglayarak, Feridun Beyin Mneat- Selatin adl eserine bavurmaktan imtina etmilerdir. Ancak Franz Babinger, bu kayna eletirse de birazdan vereceimiz mektup suretini ele alp deerlendiren, Sofya fethi ve nce Balaban bahsini imdiye kadar en geni erevede irdeleyen bir alma da ortaya koymutur. Bu alma, Franz Babingerin Beitrage Zur Fruhgeschichte Der Turkenherrschaft In Rumelien (14-15 Jahrhundert) adl 96 sayfalk kitabnn 9 sayfasn kapsamaktadr (Babinger, 1944: 65-74). Vermekte olduumuz mektup sureti, 1822de Silvestre de Sacy tarafndan Franszcaya evrilmitir. Hammer, Gibbons ve yine Babinger de bu eviriden istifade ederek almalarnda Sofya fethi bahsinde yararlanmlardr
52
224
Feridun Beyin ad geen eserinde konuyla ilgili iki belge bulunmaktadr. lki, nce Balaban Bey tarafndan I. Murada gnderilmi olan mektubun suretidir. Dieri ise bu mektuba cevaben I. Muradn nce Balabana gnderdii mektubun suretidir. Birinci mektubun sonunda bir tarih konulmamtr. Ancak birinci mektupta yle bir cmle geer: ...Uzunca Sevindik didikleri toanc mrtedd olmak eklinde kasaba-i mezbrede be olan Yafoka Banla imtizc idp mushibi toancbas oldukdan sonra ibu sene-i mteberrike uhrundan evst- Safer hateme bil-hayri vez-zafer de bir rz-i frz-i hev mutedil olman... Evast- safer yani Safer ay ortalarnda eklinde bir ifade yer almaktadr. Ancak bu tarihleme ile Uzunca Sevindikin Sofya Beyi ile tanmas m yoksa dorudan Sofya fethinin tarihi mi ifade edildii tam olarak anlalamamaktadr. Bir sonraki belgenin bir ncekine cevap niteliinde yazld grlmektedir. kinci mektubun tarihi Austos 1386nn ikinci haftasna denk gelmektedir. Dolaysyla evast- Safer ile Mart 1386nn ikinci haftasnn sonlar kastedilmektedir. Bu mektuplardaki bilgileri gre Sofya fethinin Mart 1386 ile Austos 1386 arasnda yapld dnlebilir. FERDUN BEY, MNET-I SALTN, Hicri:1266 Yl Basm, Cilt. 1, Sahife: 106-107 Cennet-mekn Sultn Murd Hn Gz Hazretleri Derghna Sofyann Fethi Mjdesiyle nce Balabn Tarafndan Takdm olunm Olan Arzn Sretidir. Der-i Devlet-Medr Ve Sdde-i Sadet-ktidra Arz- Bende-i Bmikdr Budur Ki, Devletlu Hdvendigr kmkrn eyym- hmyunlarnda Sofya teshrine tedbr zere idik ki, bu cnibden sbkan endh-drn Uzunca Sevindik didikleri toanc mrtedd olmak eklinde kasaba-i mezbrede be olan Yafoka Banla imtizc idp mushibi toancbas oldukdan sonra ibu sene-i mteberrike uhrundan evst- Safer hateme bil-hayri vez-zafer de bir rz-i frz-i hev mutedil olman, sayd ve ikra kup seyrna megl iken meger Bn- mezbr mezkr toancba ile Tatarpazar cnibine avkovarak hayli mesfe katidp hiem ve hidemden dr derler. Bu esnda akam karb olmala menzil arayup sinur-i slmda bir karyeye rast gelp ve toancba frsat fevt itmeyp derhl atdan inp bana iczetinzle (?) kye varup etrkdan yem ve yiyecek getreyin der. Bn dahi atndan inp toanc gelince tevakkuf ider. Ve n Sevindik kye gelp Deli Balabn ile Ahmed Gzyi anda bulup ahvli ilm ider. Ve meklt Bna iletp Trkler bizim bunda idmzi bildiler. deyu syler. Bn dahi buna tazarru idp tevecchle beni hls idersin didik de, eyitmi ki Meger seni baz esvba sarup ve orman iinde nihn eyleyp ve ben iki brgir ile yrtp Sofyadan leker getrp seni hls ideyin. Mezkr dah bunda breh (?) kil old gibi toancba esvba sarup ormanda kodukdan sonra tekrar kye gelp Balabn ile Ahmed Gzyi zerine iletp Trkler dah beni tutdlar deyu Bn tutup Filibeye getirdklernde mezbr toancya muhkem riyet olunup ve Bn der zincir sdde-i sadete revne idp
(Hammer, 2010: 97; Gibbons, 1998: 133; Babinger, 1944: 65).
225
VATAN ZGL
ve bu bendeleri askir-i mansre ile toancy klavuz idp Sofyaya lgr ile vardkda bilcmle ol bild ve nevh zabt u teshr klnup sikke ve hutbe nm- erfiyle zb u ziynet bulup bu haber-i meserret-eser ile mezbr toanc ve Gz Ahmed kullar gnderilp middir ki, inyet-i aliyyeleriyle behremend ve kmkr buyurlup sirlerine muceb-i ziydeti-yi gayret vki ola. Bk fermn devletlu Hdvendigrundr. Bende-i nce Balabn Cennet-Mekn Sultn Murd Han Gz Tarafndan Sofya Sanca Beyi Olan nce Balabn Tarafna Yazlm Olan Fermn- Hmyunn Sretidir. Kuvetu Umeriz-Zamn Ecau Hukemid-Devern Sofya Sanca Bei Balabn Dme zzuhu, Tevk-i Ref-i aln sana vardkda malm olaki, hlen arzn gelp Sofya beini Toanc Sevindik tutup dergh- lye gnderdikden sonra varup ol diyr zabt ve teshr eyleyp ol hayr- haberi dah mezbr Sevindik ve Gz Ahmed ile ilm eylemisin. Malm- hmyunm old. Yzin a olsun! Berhurdr olasun. Ana binen Sofya sanca be kere yz bin ile sana virlp kudvetul-ayn Sleymn avu zde kadruhu ile tahvl bitisi gnderilmidir. Ve hl dah mezbr Sevindike arzn zre zamet virlp ve Gz Ahmede yiitbal tevch idesin deyu biti yazlup gnderildi. Varduklarnda riyet idesin! Ve sana bir ala at ve iki kta hilat mezbr Ahmed ile irsl olnd. Shhat ile giyp sebl-i gazda makdrn masrf klasun ki ElHakku Yal Vela Yula tbknca fursat- ehl-i hakkn idnde bhemiz yokdur. naallahu Tala ve her ne huss ki, vki ola arz idp tehr eylemeyesn! yle bilesn! Almet-i erfe itimd klasun! Tahrren Fi Evsti ehri Recebil-mrecceb Seneti Semn Ve Semnn Ve Sebamiet. (Receb 788) Bimakmi Edirnetil-mahmiyyeye Evst- Receb (Recep Ay Ortalar 14-15) 788 = 1386 (Austos 1386, kinci haftas iinde)53
(Feridun Ahmed Bey, 1849/1850: 106-107) Transkripsiyon Mfit Yksel tarafndan yaplmtr. Kendisine yardmlarndan dolay mteekkiriz. Yakn vakitte, Hammerin Byk Osmanl Tarihi adl eserinin tercmesini yapan kiinin, kendi notlar iinde yukarda vermi olduumuz belgenin latinize edilmi hlini yazdn fark ettik (Hammer, 2010: 163). Ancak bu trankripsiyonda okuma hatalar ve atlanan ksmlar vardr.
53
226
227
VATAN ZGL
lk belge iinde yer alan bilgiler ile szl kaynamz Kahraman zgln aktardklar arasnda benzerlii fark etmemek olanakszdr. Belli bal farkllklar bulunmaktadr. Burada olayn asl kahraman Uzunca Sevindik olarak gzkmektedir. Uzunca Sevindik din deitirip Sofya kralna yaklama imknn yaratp kralla yakn iliki kurar. Bir av srasnda eitli bahaneler ileri srer ve yaratt frsat deerlendirip hile ile Sofya Kraln bir ekilde ata balayp karan kii Uzunca Sevindiktir. Deli Balaban ve Ahmed Gazi adl iki kiiler de bu olayda Uzunca Sevindike destek olur. Yakalanan kral Filibede bulunmakta olan nce Balabana teslim edilir. Krallarnn yakalandn duyan Sofya kenti, Osmanllara teslim olur ve bylece Sofya ele geirilmi olur. Bu olayda nce Balaban; Uzunca Sevindik, Deli Balaban ve Ahmed Gazinin lideri olarak durumu bir mektupla I. Murada iletir. Bunun zerine I. Murad tebrik niteliinde bir mektup yazar ve baarlarndan dolay Sofya Sancann ynetimini/valiliini nce Balabana verir. Ayrca baz hediyeler de verir. Uzunca Sevindik de taltiflendirilir ve ayrca Ahmed Gaziye yiitbalk payesi verilir. Bylesi detay bir konunun bu kaynakta gemesi olduka ilgin ve artc olup aktartlan szl tarih bilgisinin doruluunu ve gvenilirliini de artrmaktadr. Nitekim bu konu Balabanllar tarafndan tabiri caiz ise uydurulabilecek bir konu olmad ya da her an rastlanabilir (yani genel geer bir konu) ya da kolaylkla hakknda bilgi edinilebilecek bir konu olmadndan dolay sonradan renilmi olmad aktr. Mneat- Seltin adl eser 1574 ylnda yazlmtr (Babinger, 2000: 118). Acaba baka kaynaklarda -zellikle bu dnemden nce yazlm kaynaklarda- benzer bilgiler bulunmakta mdr? Eer bu konuda baka kaynaklarda bilgi bulunuyorsa (ve hatta ad geen eserden ok daha nceleri yazlm kaynaklarda bu bilgileri saptayabiliyorsak) herhlde ki bu saptama, ilgili belgenin gvenirliini artracaktr. Daha dorusu belgenin doruluundan ziyade aslnda Kahraman zgln aktarmlarn dorulayacaktr. Nitekim baz Osmanl kronikleri bu bilgileri -biraz nce verilen belgedeki gibi detayl olmasa da- barndrmaktadr. Ancak asli aratrma konumuz olan Kahraman zgln aktarmlarn dorulayan bilgiler sunmaktadrlar. Hatta birou en azndan nce Balaban adnda bir tarihsel karakterin varlndan ve ayrca yine Deli Balabandan bizleri haberdar etmektedir. 1480lerde ya da belki daha nceki bir tarihte yazld dnlen Akpaazade Tarihinde, I. Muradn Haydeddin Paaya emir vererek Bat Trakya fethi ile grevlendirmesi anlatlr. Gazi Evrenosun emrinde (1382-1385 yllar arasnda bir tarihte) Serezin fethi ile grevlendirilen Deli Balaban adl bir kiiden bahsedilmektedir. Lala ahin daha sonra Serez fethinde Deli Balabana yardmc olur (Akpaazade, 2003: 122, 390). 1500lerden nce yazld kabul edilen Ruhi Tarihinde I. Muradn Karaman seferinde ncecik Balabann ad geer (Ruhi Tarihi, 1992: 365, 388). 15. yzyln sonuna doru yazlm olan Neri Tarihinde 1385/1386 ylnda Serezin fethinde grev alan Deli Balabandan, I. Murad dneminde Karaman seferine katlan, yayaba olarak nitelendirilen nceck Balaban ve Torca Balabandan, Bulgar Kral imann kard ayaklanmay
228
bastrmak iin yaplan Rumeli seferinde yayaba olarak ncecik Balabandan ve Kosova savalar srasnda nceck Balaban ve Torca Balabandan bahsedilmektedir (Mehmed Neri, 1995: 215, 227, 243, 291, 301). 15. yzyln sonunda kaleme alnm Oru Bey tarihinde konuyla ilgili kstl bilgi bulunmakta ve aktarlan bilgiler, artrd olgular erevesinde -ve fakat olduka dar bir erevede- aratrdmz konuda aktarlan bilgilere benzemektedir: Ve Del Balaban dirlerdi, sancak begiydi, Hayreddin Paayla ve Azab Beg dirlerdi, bunlar varup Siroz hisar idp alnmayup kfirler dahi bunlarn ardn nin baglayp, bunlar dah aciz kalup bir taraftan bir skn idp gelp Sofyaya ktlar. Azab Beg bu tedbiri begenmeyp kend lazm azablaryla reisler ile tank idp...... Aslnda bu anlatm Sofya fethi ile dorudan alakal olmamakla birlikte Deli Balabandan bahsetmesi asndan anlamldr. Deli Balabann sancak beyi olduunu sylemektedir. Dier kaynaklardan farkl olarak Azab adl bir beyden bahsedilmektedir. Bu kii ile kastedilen belki de Gazi Evrenos Beydir (Oru Bey Tarihi, 2007: 28). 1512de Het Bihiti tamamlayan dris-i Bitlisi, 1374/1375 ylndaki Serez fethi bahsinde dierlerinden farkl olarak Kara Balaban ismini zikreder. Ancak bizim iin asl kymetli bilgiyi, Sofya fethinden bahsederken verir. Biraz nce sunduumuz Mneat- Seltindeki belgede geen ereveyle ayn minvalde bilgiler aktarr. Ancak bu noktadan ziyade bizim iin nemli olan Kahraman zgln aktarmlarn dorulayan bilgilerin aktarlmasdr. Uzunca Sevindik, Deli Balaban ya da Ahmed Gazi isimlerini zikretmeden nce Balaban adl gazinin, Sofya hkimini yakalayan askerlerin lideri olduundan bahseder. Ayrca bu olay, 1385 yl olarak tarihlenen Savc Bey olayndan hemen sonra aktarlmaktadr ki biraz nce sunduumuz mektup suretinin tahmini yazlma tarihiyle de uygundur: Ol sultan- gazinin zaman- saadet-iktirannda ehl-i slam Sofya ve tevabii teshiri tedbirinde ziyadesiyle keakete ikne mellefe-i kulubdan fenn-i ikrda mahir bir kimesne meyan- slamdan firar tarikyla gybet ve Sofya hkiminin yanna varub suret-i hakdan arz- ihlas ve bu tarz ile musahib-i hass olub kesret ve devam- ihtilat sebebiyle tekvur- mezkr merkumu kendye hem rah ve daima ikar-gaha gtrr idi. Bir gn adet-i meluf zre yine sayd-gahda ikisi maan sair rfeka ve huddamdan tenha bir ikar taakkub ettiler. Merd-i mezbur henz bir cevan- nev haste ve gayet tevana ve umur- diniyyede safi-nihad ve pak-itikad olmala alel-gafle tekvur- mesfuru muhkem kayd ve bend ve bir esbe svar ve srat ile Filibede muasker-i slama yetidirb ol takrib ile meyan- slamda tekrar rtbet ve izaz ve akran ve emsalinden ziyade riayet ile msellem ve mmtaz olub gya ki guzata Sofyann miftah- kilidini getrdi. Mcahidan dahi ol evk ile heman Sofya teshirine mteveccih ve cazim ve hkim-i mesfur muhabbetiyle azim olub ol tedbir-i sayib ile ehr ve hisara bila-taab nail ve yle bir ehr-i rana byle bir latife-i Hda-y birle havza-i slama dhil oldu. Ve ol leker-i zafer peykerin serdar havass- sultaniden nce Balaban demekle maruf gazi idi. Badel-feth ol memleketin tamir ve tervihine bir mertebe ihtimam eylediler ki hl gerek selatin-i izam ve gerek sair asakir-i slama vucuhla hin-i kitizada makam- aramdr. Bunun yan sra Het Bihitte I. Murad dneminde Karaman seferinde Balaban Bey ad geer. Ayrca 1388/1389 yl iinde -muhtemelen Kosova Sava srasnda- nce Balaban ve Hoca Balaban adlar gemektedir (dris-i Bitlisi, 2008a: 41, 49, 337, 358-363, 368, 400, 402). 16. yzylda yazlm ancak yazar belli olmayan bir Osmanl kroniinde 1385 yl civar Serezin fethi iin gnderilen kiinin Deli Balaban olduu ve kendisinin sancakbeyi olduu ifade edilmektedir (Anonim Osmanl Kronii, 2000: 32). Feridun Ahmed Beyle ayn dnemde yaam Hoca
229
VATAN ZGL
Sadettin Beyin eserindeyse 1374/1375 ylnda Serez Hisarnn fethiyle grevlendirilen Deli Balabandan bahsedilmektedir. Ayrca bu kaynak, dris-i Bitlisiye benzer ekilde Sofya fethi bahsini aktarr. ereve ayndr. Temel farkllk nce Balaban yerine Balaban Bey ifadesini kullanmtr. Yine 1385 olarak tarihlenen Savc Bey ayaklanmasndan sonra Sofya fethinden bahsedilir. I. Murad dneminde Karaman seferinde Balaban Beyin ad geer. 1389 ylnda Kosova Savanda Tavica Balaban ile Balaban Bey adlar zikredilir. Yldrm Bayezidin Timurla olan savanda Balaban Beyin ad geer (Hoca Sadettin Efendi, 1992a: 144, 156-159, 164, 184, 185, 262). 17. Yzyln ikinci yarsnda yazlm Solakzade Tarihinde (Solakzade, 1989: 2, 52-53, 99) ve Mneccimbann Camid-Dvel adl eserlerinde de benzer bilgiler tekrarlanr (Mneccimba, 1995: 24, 113, 116, 117, 126, 165). Machiel Kiel TDV slam Ansiklopedisinde Kavala maddesinde u cmleyi zikreder: lk Osmanl kronikleri, Drama ve Serezin Deli Balaban ile Lala ahin Paa kumandasnda fethiyle (785/1383) balantl olarak Kavalann bar yoluyla ele geirildiini kaydeder. Olayn ada Bizans kaynaklarnda ve dier kaynaklarda Serezin 1383 ylnda Osmanlnn eline getii ifade edilmektedir. (Kiel, 2002:60; Balta, 2009: 556-558; Darkot, 1997: 516-518). Hlil nalck ok daha detayl bir tarihleme yapar ve Serezin 19 Eyll 1383te alndn ifade eder Ayrca Sofyann da 1383 ylnda ele geirilmi olmas gerektiini syler (nalck, 2006: 160). Biraz nce sraladmz argmanlar neredeyse, yukarda vermi olduumuz belgeyi bile gereksiz ve nemsiz klmaktadr. Daha dorusu vermi olduumuz belgenin doruluu bir yana, bata Het Bihit olmak zere alnt yaptmz dier kaynaklar, nce Balaban ile Sofya fethi erevesinde Kahraman zgln aktardklarn dorulamaktadr. Kroniklerde Uzunca Sevindik veya Ahmed Gazi adlarna rastlanmamaktadr. Ancak bu farkllk, ortaya koymaya altmz yaklam erevesinde nem arz etmemektedir. En nihayetinde amacmz, szl tarih geleneinde aktarlan erevenin nesnel tarihsel bilgilerle dorulanp dorulanamamas meselesidir ki yukardaki sraladmz argmanlar, bunu yeterince karlamaktadr. Ortaya koyduumuz saptamayla, bu blmn banda ifade ettiimiz phenin ortadan kalkt deerlendirmesini yapabiliriz. Ksacas, Balabanllarn szl tarih geleneinde yer alan menkbede ad geen nce Balabann, Osmanl kaynaklarnda ad geen nce Balaban/ ncecik Balaban olduu sonucuna varyoruz.54 Bir dier konuysa Balabanllarn eceresinde yer alan ve nce Balaban Beyin babas olarak gzken Balaban Beydir. nce Balaban Beyin 1390a kadar hayatta olduunu bir nceki paragraflardaki bilgilerden hareketle ortaya koyduk.55 1385te Filibe ve hemen sonrasnda Sofya valilii gibi bir nemli grevde olan nce Balaban Beyin babas hakknda bilgi, hi phesiz daha nceki dnemlerde aranmaldr. Ancak burada hemen u soruyu sormalyz.
Aslnda bu saptamay pekitirecek ve glendirecek bakaca bilgi, belge ve argmanlara sahibiz. leride Balabanllarla ilgili dier unsurlar analiz ederken, sz konusu dier argmanlar ortaya konacaktr.
54
Aslnda 10-15 yl sonrasna kadar hayatta olduunu ortaya koyan bir ka baka nesnel bilgiye sahibiz. leride bu argmanlar da sunacaz.
55
230
Tarihsel metinlerde ad geen nce Balaban Beyin babasnn ismi neydi? Ayrca tarihsel metinlerde ad geen nce Balaban Beyin babasn saptasak bile, bu kiinin Balabanllarn eceresindeki Balaban olduu iddia edilebilir mi?56 Osmanlya Rumeli fethinde hizmet eden beylerin (belki Gazi Evrenos hari hepsinin), Orhan Beyin olu Sleyman Paa ile birlikte Anadolu yakasndan57 Rumeliye getii bilinmektedir. Genel kabul gren ve aslnda, imdiye kadar aksi ispatlanmayan bu saptamann bizi nce Balabann babasn, Osmanlnn Anadoluda yerleik olduu blgede (ya da hemen evresinde) aramaya itmesi, sanrz anlalabilir bir gayrettir. Bu erevede yine ilk olarak Osmanl kroniklerine bavuracaz. Konuyla ilgili neredeyse tm Osmanl kroniklerinde, Bursa fethi ncesi Bursay muhasara altna almak iin yaptrlan iki hisardan birine Balaban/ Balabanck Beyin tayin edildii hakknda bilgiler yer almaktadr. Akpaazade Tarihinde, Bursa yaknlarnda yaptrlan bu hisarlardan birine Aktimurun yerletirildii dierine de Balabanck adl yiit bir askerin yerletirildii ifade edilmektedir: Balabancuk dirlerdi, bir bahadr kul vard, bu hisara dah an kod. Ancak hemen devamndaki beyitte, Balabanck yerine Balaban ifadesinin kullanmas dikkat ekicidir: Balaban karga uurmaz kaladan Baras tekri kamad beladan Gmnz Trkesiyle: Balaban karga uurmaz kaleden Bursa tekfuru kamad beladan (Akpaazade, 2003: 77, 344) Ruhi Tarihindeyse ... Osman Beg, Bursa zerine yriyip Kaplca tarafnda bir hisar yapt. Balabancuk dirlerdi, bir kuln kod. yle oldu ki Bursadan bir kfir tara kamaz old. cmlesi yer almaktadr. (Ruhi Tarihi, 1992: 382). Neri Tarihindeyse Kaplca [ekirge Kaplcalar] tarafnda yaptrlan hisarda Aktimurun grevlendirildii, dier hisarn da tarafna yaptrld ve burada Osman Beyin karndann kul Balabanck bahadr vazifelendirdii sylenmektedir. Yani Balabanckn ncesinde, Osman Beyin kardeinin emrinde olan bir asker olduu ifade edilmektedir (Mehmed Neri, 1995: 117, 199). Oru Bey tarihindeyse Akpaazade ile Ruhinin aktarmlarnn birletirilmi hli gibi alglanan cmleler aktarlmaktadr. Bunun dnda Aktimur iin Osman Beyin kardeinin olu olan bir bahadr tanmlamas yaplrken, Balabancktan Osman Beyin yararl bir kulu olarak bahsedilmektedir (Oru Bey Tarihi, 2007: 14). dris-i Bitlisi ise Bursa fethiyle ilgili daha tafsilatl bilgi sunmaktadr. Bir hisarn Kei Da [Uluda] tarafna, dierininse Kaplca
Ayrca Tarihsel metinlerde ad geen Deli Balaban ile aratrma konumuz olan nce Balaban ve/veya Balabanllarla bir ilikisi var mdr? sorusunu imdilik bu bahis iinde gndeme getirmiyoruz.
56
Bu ifadeyle aslnda anakkaleden Eskiehire kadar olan hat boyundaki blgeyi anlyoruz. nemli bir ksm Bursa, Balkesir ve anakkale olmakla birlikte gnmz Marmara blgesinin gney ksmlarnn da bu erevede ele alnmas gerektiini dnyoruz.
57
231
VATAN ZGL
tarafna yaptrldn ve bunlardan birinde Aktimurun grevlendirildii ifade edilmektedir. Dier hisar hakknda [Osman Bey]...Balabanck nam gulam- hassn tayin buyurdu cmlesi zikredilmektedir. Bursann fethine kadar yaklak 12 sene bu hisarda Balabanckn grev yapt ima edilmektedir. Burada, Bursa fethi tarihi olarak 1324/1325 yl kaydedilmitir (dris-i Bitlisi, 2008a: 183). 16. yzylda yazld dnlen ancak yazar belli olmayan bir kronikte, Ruhi Tarihi ile Neri Tarihinden istifade edilmi gibi alglanabilecek ekilde Bursa fethi bahsi aktarlr. Burada Balabanck diler bir kul vard diyerek Osman Beyin askerlerinden biri olarak Balabancktan bahsedilir. Ayrca o hisara Balabanck ad verildiini syler (Anonim Osmanl Kronii, 2000: 16). Nitekim gnmzde de hl bu hisar, ayn adla ayakta durmaktadr (Kaplanolu, 2000: 36, Ek Ksmnda Fotoraf). Ayrca 1530 tarihli muhasebe defterinde Bursada Balabanck adl bir kyn varl da tm bu bulgular destekler (166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), 1995: 91). Bunun yan sra Hoca Sadettin ise ...ehrin da yakasnda da baka bir kale yaptrlmasn buyurmu, sonsuz ball ile tannan kullarndan Balabanck bu kalenin korunmasyla sorumlu klm, babu atamt. Bursa kalesine bal kyleri timar sahiplerine datm ve onlara reaya ile zavall hlk hoca tutmalarn tembihlemiti. eklinde aktarmda bulunmaktadr (Hoca Sadettin Efendi, 1992a: 41). Solakzadede Osman Beyin kendi ota yaknlarnda bir palanka [kk kale] yaptrd ve Balabanck adndaki, yararl ve itibarl bir adamn bu palankann muhafazasna tayin ettirdii eklinde bir ifade yer almaktadr.58 Daha ge dnemde yazlan Mneccimba Tarihinde ise Osman Gazinin 1317 ylnda Bursay muhasara altna almaya balad, Kaplca tarafnda yaptrlan kaleye Aktimurun atand, da tarafndaki kaleye ise Osman Beyin klesi Balabanckn komutan olarak yerletirildii zikredilmektedir. Ayrca yine Serez fethi bahsinde bir nceki kroniklere benzer olarak Deli Balabann grevlendirildiini yazar.59 Hlil nalck, Osman Bey dnemine ait Aspora Hatun Vakfiyesi ile Mekece Vakfiyesine dayanarak Osman Beyin 1324 ylnda ldn ifade etmektedir. Bursa fethi ncesi Orhan Bey, beyliin bana gemitir. Bursa ise 1326 ylnda Osmanlya teslim olmutur (nalck, 2007: 443-453; nalck, 2009: 77-107). Dolaysyla Bursa fethinde grev yapan Balabanck Bey gibi kimseler en nihayetinde Orhan Beyin emrinde grev yapm ya da grev yapmaya devam etmi olmallar. Bu noktada hemen bir baka soruyu sormak gerekir. Acaba o dnemlerde Bursa civarnda ve Osmanl Beyliinin emrinde Balaban ya da Balabanck adnda bir kii hakikaten yaam mdr? Byle bir kiinin yaadn ortaya koyan dnemin ada herhangi bir yazl bilgi, belge ya da bakaca bir kaynak var mdr? Osmanl kronikleri hakknda hakl olarak yerli ve yabanc birok aratrmac, aktarlan bilgilerin ne denli salkl olduu noktasnda detayl irdelemeler yapmaktadr. Hi phesiz kronikler iinde nesnel tarihsel verilerle uyumayan bilgiler bulunmaktadr. Bizim konumuz olan Balabanllar bahsinde sz konusu Balaban ya da Balabanck Bey hakknda da bylesi bir sorgulamaya ihtiyacmz vardr. Bu ve benzeri konulardaki phe ya da soru iaretlerinin olumasndaki temel unsurlardan biri, en eski tarihli Osmanl kroniklerin bile, bu ve benzeri olaylardan 150
(Solakzade, 1989: 19, 20). Palanka [Palanga]: Bursa civarnda yaplan derlemede kk kale anlamna geldii saptanmtr. (Derleme Szl, 1993: 3383)
58 59
(Mneccimba, 1995: 81, 82, 113)
232
yl ya da daha sonra kaleme alnm olmasdr. Dolaysyla bu denli ge bir dnemde yazlm eserlerin barndrd bilgiler iinde, hatal ya da tevatr olarak nitelendirilebilecek bilgiler bulunabilir. yleyse Balaban/Balabanck Bey diye birinin sz konusu dnemde hakikaten yaayp yaamadn irdelemeye ihtiya vardr. Bu konuda imdada Gregory Palamasn mektuplar ve Orhan Beyin Ermeni doktoru Taronitesin tuttuu notlar yetimektedir. Dimetoka bahsi iinde 14. yzyln ilk yarsnda iinde Dimetokann da olduu blgede zamann Ortodoks Bizans iinde Hesykhiast akmnn lideri olarak Gregory Palamastan bahsetmitik. Bizans i atmalar srasnda Palamaslarn nemli ounluunun Kantakuzenosu desteklediini ve daha sonrasnda Kantakuzenosun Dimetokada kralln ilan ettiini vurgulamtk. Gazi Umur Beyle dostluk ilikisi bulunan Kantakuzenosun iktidara gelmesinden sonra yakn ve destekisi olan Gregory Palamas ve dier destekilerini kolladn ve hatta Palamas Selanik Metropoliti olarak atadn eklemitik. 1354e kadar Kantakuzenosun desteini arkasna alarak Palamasn, Bizansta grevini ifa ettiini sylemitik. 1354/1355 ylnda damad Orhan Beyden destek grme umudu olmayan Kantakuzenos, atma hlinde bulunduu dier kral ailesi ile kendisi arasnda uzlama salayabilmek iin dostu ve Hesykhiast akmn lideri Palamas stanbula davet etmiti. Bu davet zerine Selanikten stanbula giderken Palamas ve yanndakiler, anakkale Boaz geii srasnda (tam da depremden birka gn sonraki bir gnde) frtna nedeniyle Gelibolu Limanna snmak zorunda kalrlar. Ancak burada Osmanl kuvvetlerince esir edilirler. Palamas ve dier tutsaklar Lpsekiden hareketle Bigaya getirilirler. Burada Mavrazoumis tarafndan misafir edilirler. Bigada ay kaldktan sonra Bursaya gtrlrler. Ksa bir sre Bursada kaldktan sonra znike doru yola karlar. Palamas ve beraberindekiler yolculuklarnn ikinci gnnde ve muhtemelen yine Bursa yaknlarndayken, Orhan Gazinin torunu smaile (Sleyman Paann olu) rastlarlar. Burada dinsel konularda belli tartmalar olur. smail, Hz. Muhammedi kabul edip etmediklerini sorar. Ayrca bir aa paras olarak nitelendirdii haa niin kutsiyet izafe ettiklerini sorar. Palamas, bunlara cevap vermeye alr. sann tanrnn olu olduunu iddia eden Hristiyanlar ve Hristiyanlk iin smail: Ama siz, Tanrnn bir olu olduunu ileri srdnze gre, Tanrnn bir kars var diyorsunuz eklinde kendi anlay erevesinde Hristiyan inancnn elikisini vurgular. smaille olan szl dellosu bittikten sonra o akam Palamas, Orhan Bey ve Ermeni doktoru Taronitesle tanr. Orhan Bey Taronitese Palamasn kim olduunu sorar. Taronites Orhan Beye Palamasn, nde gelen Hristiyan din limlerinden biri olduunu syleyince Orhan Bey onunla tartabilecek benim de irfan sahibi ve bilge adamlarm var der. Ardndan bir tartma ortam dzenlenerek Chionailerler (Chiones, Ahiyan, Ahiler ?) arlr. Burada Palamas, Chionailerin kendisine ve dinsel anlayna kar hakaretler ettiklerini iddia eder. Bu tartmalar anlatt blm bitikten sonra znike doru yola karlar ancak bu yola k tarihi belli deildir. znike vardklarnda Temmuz aydr. znikte katld bir cenaze trenini anlatr. Palamas bu cenaze treninde de dinsel konularda tartmalara girer.
233
VATAN ZGL
Orhan Beyin istei zerine oluturulan tartma ortamna Chionailerin ileri gelenleriyle birlikte toplanty Orhan Bey adna ynetmek zere Balaban gelir. Orhan Bey, o gnlerde hastadr. Belki de rahatszlndan dolay tartmaya katlmasnn iyi olmayaca dnlr ve bunun zerine Balaban, -bir nevi Orhan Beye vekleten- bu mnazaray ynetir. Mnazara, Temmuz 1355 tarihinde gereklemitir. Bu kayttan hareketle depremin tarihinin Mart 1355 olduu sonucuna varlmaktadr. Bu tartmada Balaban Palamasa, Orhan Beyin istei/talimat dorultusunda u soruyu yneltir: Biz sizin peygamberinize inanyoruz ama siz bizim peygamberimize niin inanmyorsunuz? Benzeri konularda sorulan sorulara kar Palamas cevap vermeye ve muhtelif sz dellolar arasnda dnce ve inanlarndaki hakll ispata gayret eder. Balaban ismi Palamasn mektuplarnda deil ama Taronitesin notlarnda gemektedir. Taronitesin, Orhan Beyin doktoru olduunu anmsadmzda Orhan Bey ve yaknndakileri Palamasdan ok daha iyi anmsam ve kaydetmi olabileceini rahatlkla syleyebiliriz. O hlde Balaban olarak anlan kii hli hazrda Orhan Beyin grece uzun zamandr gvendii ve tand bir kimse olmaldr. Tarihsel kaytlarda Orhan Beyin tandn bildiimiz ve bu isimle anlan tek tarihsel karakter, biraz nce Akpaazadenin Orhan Bey zamannda fethedilen Bursa ehrinde yaptrlan hisarlardan birinde grev yapan ve Balaban/Balabanck olarak and (dier kroniklerin Balabanck olarak and) kiiden baka birisi olamaz (Arnakis, 1951: 104-118; Demircan, 1993: 40-69, 82, 83, 92, 100). 1326da Bursann fethedildiini ve Balaban/Balabanckn en az 12 yl boyunca Bursa yaknlarndaki hisarda komutanlk yaptn anmsadmzda, 1355 ylnda ileri yalarda (tahminen en az 60 yanda) olmas gerektii anlalmaktadr. Bunun yan sra Arnakis, Balaban-Balabanck konusunda onomastik erevesinde Osman Beyle analoji yapar. Osman Beyin baz kaynaklarda Osman, bazlarnda ise Osmanck adyla kaydedilmi olmasna vurgu yaparak Balaban ile Balabanckn ayn kii olduunu sylemektedir ki aslnda biz bunu, Akpaazadedeki kayttan hareketle zaten vurgulamtk. Arnakis ayn zamanda Bursa ve evresindeki o dnem youn Ahi tekilatlanmasna deinmekte ve Chionailer ile aslnda Ahilerin kastedildiini ifade etmektedir. Orhan Beyin irfan sahibi ve bilge adamlarm var dedikten sonra Palamasla tartmalar iin Ahileri ve Balaban artmas, toplantnn Balaban tarafndan ynetilmesi ve Orhan Gazinin sorularn Balabann sormas herhlde ki Balabann, Orhan Gazi ile olan yaknln gstermektedir. Bu yaknln dnda en azndan bu yalarda herhlde derin saylabilecek dini/teolojik (Arnakis, 1951: 104-118) ve tasavvufi alt yapya sahip olduunun ve hatta o dnemde artk belki de dini lider/inan nderi/tasavvuf ehli olduunun da bir gstergesi olabilir. Bu arada Orhan Gazinin Ahilere slam bilgini olarak gvenmesi ve onlara deer vermesi, herhlde ki Orhan Gazinin dinsel yaklamn da ortaya koymaktadr. Ayrca birinci derece kaynaklardan biri olan bn Battuta, Orhan Bey dnemi Bursadaki Ahi Zaviyeleri ve etkinlii hakknda nemli bilgiler aktarmaktadr. bn Battuta, hicri 732 ya da 733 ylnn aure gn (13 Ekim 1331 ya da 1 Ekim 1332) Bursaya gelmitir. Ahi emseddin Zaviyesine konuk olan bn Battuta, Osmanl ordusunun ileri gelenleri ile hlkn, akamki lene davet edildiini syler. Akamleyin [muharrem orucu sonras yaplan ?] iftardan sonra Kuran okunduunu, ardndan bir vaaz verildiini [sohbet/muhabbet toplants ?] ve
234
sonrasnda sema yapldn anlatr. Nitekim Bursa ncesi urad dier Ahi Zaviyelerinde de sema ayininden bahseder.60 Ahilikin dnda Babai/Ebl Vefa Tarikatnn, Osman Bey ve Orhan Beyle olan irtibatlar ayrca Bursa ve evresindeki etkinliklerine de iaret etmek gerekir (Akpaazade, 2003: 58-297; Ocak, 1996: 12-212; ahin, 2007: 94-280). Gregory Palamas ve Taronitesin aktarmlar, yaplan deerlendirme ve incelemeler sonucu Balabann sahte bir tarihsel karakter olmad ve Gregory Palamasn karlat kiinin Bursa fethindeki Balaban/Balabanck Beyden bakas olamayaca grlmektedir. 1355de henz hayatta ve tahminen en az 60 yalarnda olup, gemiteki gazi/sava/bahadr niteliinin tesinde maneviyat boyutunda kendini ilerletmi biri olarak Balaban, dikkat ekmektedir. Bu grnmyle Balaban, gazi-eren tipolojisine uyan bir karakter olarak karmzda durmaktadr. Orhan Beyin, yakn adamlarndan biri olarak Balabana gvendii ve belki de bata dinsel konular olmak zere ona dant da rahatlkla dnlebilir. Balabann bu ynne tekrar vurgu yapacaz ancak bu konuyu irdeleme nedenimizi anmsatmak isteriz. Bu konuyu irdeleme amacmz, nce Balabann babasn tarihsel metinler iinden kefe ynelikti. imdiye kadar aktardklarmzdan hareketle Balaban/Balabanckn bir tevatr olmadn ispatlasak da bu kiinin nce Balabann babas olduuna ynelik bir karm yapmaya ynelik argman, henz ortada yoktur. Dolaysyla tam da bu noktada bu iki tarihsel karakterin arasnda ba kurmamza yardmc olan bilgileri zikretmek gerekir. dris-i Bitlisinin Het Bihit adl eserinde (ve benzer ekilde Hoca Sadettin Efendide), nceki kroniklerden farkl olarak Sleyman Paa ile birlikte Rumeliye geen kiiler iinde Sleyman Paann bindii salda Balabanckolu diye anlan bir kiinin de bulunduu ifade edilir: ... Ve mcahidan- firuz cengden krk merd-i dilirle Ak Sungur ve Karamanol ve Kara Timurta ve Kara Hasanolu ve Aca Hoca Ali ve Balabanckolu ve sayirleri ehzade-i cevanbaht ile biat-i
(bn Battuta, 2004: XXVII, XXIX, 409, 410, 428; ahin, 2007: 198-234, 271-280). Chionai (Khionai) kavramnn Yahudilikle ilgili olduuna ynelik iddialar da bulunmaktadr. Bu iddia gemite birok aratrmac yazar tarafndan dile getirilmitir. Bu konuda Michel Balivet, detayl inceleme ve analiz yaptktan sonra, Orhan Beyin etrafndaki Chionailer kavramyla, slam dininden Khinlerin [bilgelerin ?] kastedildiini sylemektedir. Balivet devamnda, ister slamlam Yahudi isterse Yahudilemi Hristiyan anlamna geliyor olsun her iki durumda da Chionai kavramnn iinde, mesihi/mehdici anlayn olduunu iddia etmektedir. ahsen bu erevenin, batnilik balamnda irdelenmesi gerektiini dnyoruz. Yine bu balamda Arnakisin Chionai kavramn Ahilikle aklamas ve Bursada o dnem youn Ahi tekilatlanmasnn olduunun nesnel olarak ispatlanmas da gz nne alndnda Chionai kavramnn, Batnilikle ba olduu bilinen Ahilikle ilikilendirilmesinin anlaml olduu kanaatindeyiz. Kald ki bu balam ile Balivetin ortaya koyduu mehdici/mesihi alt yap ngrs de uyuuyor gibi grnmektedir. Nitekim bn Battutadan aktardmz bilgi iinde Ahilerin aure gnn kutladklarn ifade etmitik. Alevi mereb batni bir ekol olarak Ahilikin iinde her trl din ve anlaytan kimselerin bulunmas, Ahilikin uzlatrmac, insan merkezli anlayna uygun deil midir? (Arnakis, 1951: 104-118; Demircan, 1993: 51; Balivet, 2009: 131-167; ahin, 2007: 94-280). Heath W. Lowry yakn zamanda yaymlanan almasnda bu konulara vurgu yaptktan sonra 1324 tarihli Orhan Gazinin Mekece Vakfiyesini inceler. Buradan hareketle Bursann fethinden nce daha resmi ve ehir kkenli denebilecek slami gelenein Orhan Beyin yaknnda olma ihtimalini vurgular. Akpaazadede ve dier kroniklerde Balaban/Balabanck iin kullanlan kul ifadesinin din deitirmi, Mslman olmu ve azad edilmi bir kle olduu varsaymyla Balabanckn eski bir Hristiyan olduunu savlar. Bunun yan sra -herhlde ki Chionai kavramn dorudan- Mslmanlatrlm Yahudi anlamnda ele alr (Lowry, 2010: 75-86).
60
235
VATAN ZGL
can feday ve merkeb-i ahere svar ve merkebe dahi krk nefer ki serhayilleri Hac lbegi ve Ece Beg ve Gazi Fazl ve Evrenos Beg svar ve ittifak ile mtevekkilen alellah deryaya mteveccih ve tarik-i cihadda itimad ve tevfik-i Rabbl-ibad ile canib-i gazaya ruberah oldular. (dris-i Bitlisi, 2008a: 270; Hoca Sadettin Efendi, 1992:89). Sleyman Paann bindii salda Balabanckolunun yer almas, metaforik bir anlatm tarz olarak ona ve ayn saldaki dier beylere, dier salda yer alanlara nazaran daha fazla gvendii ve/veya onlarla daha fazla hukuku bulunduu gibi bir sonu kartlabilir. Nitekim ikinci saldakiler, Karesi Beyi olarak bilinen beylerdir ki grece ksa bir sre nce Karesi, Osmanlnn eline gemitir. Bu metaforik ifade, ister istemez Gregory Palamastaki Balaban bahsini anmsatmaktadr. Balaban/Balabanck Beyin Sleyman Paa ile tanmam olma ihtimali yoktur. Orhan Beyin gvendii ve itimad ettii bir kii olan Balaban/Balabancka, herhlde ki Sleyman Paa da itimad ediyordu. Bu byle ise Balabanckn oluna da gveniyor olmas gayet mmkndr. Sleyman Paa ile beraber Rumeliye geen Balabanckolu ile ilgili bilgi, Akpaazade gibi daha nce yazlm bir kronikte niin bulunmamaktadr? Ya da ters mantkla; nasl oldu da dris-i Bitliside bu bilgi yer almtr? Maalesef bu sorulara verebilecek bir cevabmz bulunmamakla birlikte nce Balaban bahsindeki argmanlarmz, saptamalarmz ve Balabanllarn eceresinde nce Balabann babas olarak Balabann yer aldn tekrar anmsatmak isteriz. Bunun dnda Balaban/Balabanck Beyin 1355de hayatta olduunu ve yine Gregory Palamastan hareketle Gelibolu depreminin 1355in Mart ay civarnda gereklemi olmas gerektii saptamasn, Temmuz 1355 civarnda Palamasn Orhan Bey, Balaban ve Taronitesle tantn tekrar vurgulamak isteriz. Ayrca Palamasn anlatmlarnda Sleyman Paadan bahsetmediine deinmek isteriz. Dolaysyla Sleyman Paann Rumeli fethi, hakikaten yeni balamt ya da balamak zereydi. Sleyman Paann Bursa yaknlarnda olmayp u veya bu ekilde Palamasn onunla tanma frsat yakalayamamas, bizce bunu gsteren bir delil olarak ele alnabilir. 1355te 60 ya veya zeri bir yata olduunu dndmz, zamannda Osman ve Orhan Bey iin savam Balabann olunun da bu srete Rumeli fethine katlm olabileceini dnmek, herhlde tahminlerin tesinde bir varsaym olmayacaktr. dris-i Bitlisinin aktard Balabanckolu ifadesinin, Balabanckn olu anlamnda olduu aktr. Hli hazrda Rumeli fethinde yer aldn ispatladmz ve Balabanllarla ban ortaya koyduumuz nce Balaban varken -ki Balaban eceresinde babasnn ad Balaban olarak gemektedir- nce Balabann, Orhan Beyin yakn olan Balaban/Balabanckn olu olduunu dnmekten baka bir sonu kartlamaz diye dnyoruz.61 Bunun yan sra nce Balabann kaynaklarda bazen ncecik Balaban olarak yer aldn da anmsatalm.
Hammer, Gibbons ve Danimend, nce Balabann Bursa fethindeki Balabann olu olduunu ifade etmektedirler. Hammerin ve Gibbonsn, Silvestre de Sacyden nakille bu saptamay yaptklar anlalmaktadr. Danimend ise kaynan zikretmemitir. Silvestre de Sacynin Feridun Bey Mneatndan istifade ettiini biliyoruz. Belki de Het Bihit ya da Hoca Sadettin tarihinden de istifade ederek yukardaki sonuca varm olabilir ancak bu gne dein Silvestre de Sacynin ilgili almasna ulama imknmz olmadndan bu konuda net bir deerlendirme yapamyoruz. (Hammer, 2010: 97; Gibbons, 1998: 133; Danimend, 1947: 69, 70). Muhtemeldir ki smail Hami Danimend de ayn kaynaklardan istifade etmitir.
61
236
Ayrca Bursa fethindeki Balabann bata Akpaazadede (hem de ayn metin iinde) hem Balaban hem de Balabanck olarak ve dier kroniklerde Balabanck olarak anlmasna tekrar vurgu yapalm. Dolaysyla onomastik erevesinde ncecik Balabann, Balabanckn olu olduu tezi glenmektedir. Bu saptamalar destekleyebilecek gibi gzken baka bir nesnel veri daha bulunmaktadr. mer Ltfi Barkan mehur makalesinde, Fatih Devrinde yazlm 62 Numaral Malkara ve Civar Mufassal Defterinde baz vakfiyeleri yaymlamtr. Burada Orhan Beyin olu Sleyman Paa zamannda zzeddin Hac adl biri Kavaktaki [herhlde ki Malkara yaknlarndaki Seydi Kava diye anlan yer kastediliyor] mid Viran adl yeri [muhtemelen ky ya da mezray] ve yanndaki iftlii Kavak Ahisi olarak anlan kiiye vakfettii sylenmektedir. Bu vakf belgesinde Kavak Ahisinin evlatlarna kalacak olan vakfla ilgili bilgiler iinde Bu zere Balaban Be mektubu var. eklinde bir cmle gemektedir. Burada tam olarak neyin ifade edildiini zemedik ancak kastedilen kii, Orhan Beyin dostu olan Balaban/Balabanck Bey ya da o dnemde Rumeli taraflarnda grevli olan Balabann oludur diye tahmin ediyoruz (Barkan, 1942: 344, 345). Ancak burada hemen bir baka soru daha sorma mecburiyetindeyiz. Acaba nce Balaban, Balabann tek ocuu muydu? Nitekim bizi bu sorgulamaya iten sebep, nce Balaban haricinde Rumeli fethinde ad geen, sunduumuz mektup, kronikler ve dier argmanlardan hareketle nce Balabandan farkl bir tarihsel kiilik olduu anlalan Deli Balabann62 varldr. Ksacas Balabanckolu ifadesiyle acaba Deli Balaban kastediliyor olabilir mi?63
Kaynaklarda Tavica Balaban adyla bir tarihsel karakterin daha olduunu daha nce vurgulamtk. Kosova Savanda nce Balaban Bey (baz kaynaklarda sadece Balaban Bey olarak zikrediliyor) ile Tavica Balaban Bey beraber anlyor. Nitekim Edirnenin dousunda bu adla anlan bir ky bulunmaktadr. Bu konuda, ileride vereceimiz haritaya ve ekler ksmndaki kyler listesine baklabilir. Ancak tm gayretlerimize ramen bu tarihsel karakterin gizemini zmedik. Tavica Balaban ile Deli Balaban ayn tarihsel ahsiyet olabilir mi? Ya da aslnda nce Balaban sehven Osmanl kroniklerinde sanki farkl bir kiilikmi gibi iki defa farkl adlarla ayn olaylarda zikrediliyor olabilir mi? Ya da bu zat hakikaten de Deli Balaban ve nce Balabandan farkl bir kii midir? Maalesef bu sorularn cevabn imdilik verebilecek bulgulara sahip deiliz. Tovica, torca, tavica ve toyca kelimeleri kaynaklarda ayn anlamda kullanlmaktadr. Toyca kelimesi Slavca kkenli tvica kelimesinden gelmektedir. Ku anlamna gelmekle beraber terim anlam hafif svari subaydr. Sava olmad zamanlarda aknclarn eribas, sava zamannda ise alaybeyi grevi stlenen kiidir. eyh Bedrettin ayaklanmas srasnda toycalar Bedreddini desteklemilerdir (ztrk, 2008: 77-87).
62
Aslnda Balabanllarn Osman Bey-Orhan Bey dnemlerinde Bursa yaknlarndaki mevcudiyetlerini ortaya koyan, ancak kayna muallk olan bir bilgi bulunmaktadr. Mays 2007de Sakarya Pamukova Belediyesinin web sayfasnda u bilgi kaytlyd: Yrenin Osmanllarca fethinden ve Eminlik oluundan sonra St civarnda yaayan Balaban Trkmenlerinin sanatkr olanlar, Akhisar (Pamukova)a ifti olanlar da yeni kurduklar kylere yerlemilerdir. Hayvanclk yapanlar ise nn, Kranyurt, ve Erikli (Karacasu) gibi yaylalara giderek hayvanclk yapmaya balamlardr. Bu metnin 2005 ylnda, Pamukovada yaayan ve esnaflk yapan Yakup Budak tarafndan yazldn saptadk. 25 Mays 2007 tarihinde kendisiyle yaptmz telefon grmesinde bu bilgiyi, o gnlerde artk hayatta olmayan Mehmet Kemal Emre adl emekli retmenin yreyle ilgili aratrma notlarndan aldn belirtmiti. Mehmet Kemal Emrenin notlarnn Pamukova Belediyesinde bulunduunu eklemiti. Tm gayretlerimize ramen bu notlara ulaamadk. Mays 2007de mevcut olan web sayfasnn linki http://pamukova. bel.tr/Pamukova Belediyesi - Content.htm idi. u anda (20 ubat 2010) itibariyle byle bir link yoktur. Ancak ayn bilgi u anda Sakarya niversitesi Pamukova Meslek Yksekokulunun web sayfasnda yer almaktadr. (http://
63
237
VATAN ZGL
nce Balabann Trakyadaki varln zaten ortaya koymutuk. Bunun yan sra Deli Balabann sancak beyi olarak Serezin fethiyle grevlendirildiini ve tarih sahnesinde adn en son nce Balaban Beyle birlikte 1385/1386 ylnda Sofya fethi srasnda adna rastladmz ifade etmemiz gerekir. Buras dikkat ekilmesi gereken bir noktadr. u veya bu ekilde Deli Balaban ismini 1386dan sonra saptayamyoruz. Oysa ki nce Balaban bahsinden hatrlanaca gibi nce Balabann ismini en azndan Kosova Sava sralarnda da (1388/1389) saptayabiliyoruz.64 Feridun Bey Mneatndaki belgede nce Balaban Bey ve Deli Balabann ayn olay erevesinde zikredilmesinin manidar bir yan var mdr? nce Balaban Bey ile Deli Balaban karde olabilirler mi? Feridun Bey Mneatndaki mektubu ihmal ederek olaya yaklatmzdaysa, Deli Balabann 1375lerden sonra (ya da Kielin, batl kaynaklara dayanarak aktard bilgi erevesinde 1383ten sonra ?) tarih sahnesinden ekildii eklinde bir yorum yapmak gerekir. Acaba Deli Balaban hemen o tarihlerden sonra lm olabilir mi? Yoksa babas olduunu dndmz Balaban/Balabanck gibi kendini maneviyat boyutunda gelitirme karar alarak, fiziksel anlamda sava brakp nefse kar gaza yani batni savala m (din/tasavvuf) hemhl olmaya balamt? Eer Deli Balaban hakikaten Balabann oluysa -ki biz artk Balabann en azndan belli bir yatan sonra maneviyat boyutunda ilerlediini biliyoruz- sz konusu tarihten sonra (1374-1386dan sonra ?) babasnn izinden giderek dinsel boyutta kendini ilerletme65 karar alm olabilir mi? Bylesi bir durum gayet makul gibi gzkmektedir ancak problemin zmne ynelik hl ok daha fazla veriye ve bulguya ihtiyacmz var. Bu durumu aydnlatmak iin Kzl Deli bahsine geri dnme ihtiyac duyuyoruz. Elimizde bu konuyla ilgili bulgular srasyla vermeye gayret edelim: 1465 ylnda yazlm olan Dsturname-i Enveri'de Orhan Bey'in yakn olan bir seyyid ve kzl brkl bir kii hakknda baz bilgiler bulunmaktadr. Sleyman Paa ile birlikte Gelibolu'ya geen 70 atl askerin olduu, bunlarn dlbent (brk) giydii ve ilerinden sadece birinin kzl brkl olduu sylenmektedir: "Yetmi atludur bular [biri] dlbend var Hem kzl brki bir er old nehar Gelibolu yaknlarna gelindiinde dlbend giyen [brkl] 40 askerden bahseder:
www.pmyo.sakarya.edu.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=63&Itemid=72). Daha sonra ayn bilgi, bir sempozyumda Ali Akta tarafndan zikredilmitir (Demir ve Akta, 2007: 991). Kendisiyle yaptmz grmelerde, bu bilgiyi barndran birinci derece kabul edilebilecek bir belgeye sahip olduunu, bu belgenin 14. yzyln ortalarna ait Hicri tarihli bir belge olduunu sylemesine karn u ana kadar bu belgeyi grme imknmz olmamtr. Dolaysyla bu bilgiyi imdilik yok hkmnde deerlendirmek durumundayz. Aslnda 1402lere kadar nce Balaban nesnel olarak saptayabiliyor ve baz bulgu ve karmlar erevesinde 1421 sonrasndaki bir tarihe (1421-1436 ?) kadar yaam olabileceine ynelik saptamalarda bulunuyoruz. Bu konudaki argmanlar ve deerlendirmeler ileride verilecektir.
64
Hatta bunun da tesinde kendi mntesiplerini oluturabilecek bir kemalata ermi olabilir mi? Bu arada hakikaten Balaban/Balabanckn oluysa, 1374 (1386 ?) ylnda bile yeterince olgun yani szn/kelamn bilgelii erevesinde dinletebilecek bir yata olmas gerekir. 1355 ylnda 60 ya da daha ileri yata olan Balaban/ Balabanckn en kk yataki olu bile olsa, herhlde 1374 ylnda en azndan 30 yanda olduunu ngrebiliriz. Kald ki daha ileri yata olma ihtimali de vardr.
65
238
Krk erdr bunlarn dlbend-var Gelibolu ninde oldu aikr ve devamnda ilgin bir ayrnt olarak, bahsedilen 40 asker, o civardaki kaleyi fethedince artk onlarn da kzl brk giymeye baladn ifade eder: Cmle kzl brk giydi subh-dem Kalaya anlar dah grndi hem Bu bahisten ok sonra Orhan Beyin seyyid adnda (ya da seyyid olarak anlan) Horasandan gelmi itibarl bir eyhinin olduunu syler (Dsturname-i Enveri, 2003: XXXIV, XLVII-L, 24-27). Tahsin z'n yaymlad I. Murad'a ait vakfiyede "hsmum Seydi Sultanun kzcauzn aluvirdim ifadesi geer (z, 1941: 243). 1431'de yazld dnlen Stefan Lazarevi biyografisinde u cmleler geer: "...Orhan saken, Seyite Ele geirdiimiz kentlerden on tanesini sana vereceim! vaadinde bulundu. Ad anlan Sleyman, kardeiyle savaan Andronikos dneminde ilk olarak Gelibolu yanndan denizi geti ve Seyitle dierlerine yolu at. Sleymanla Seyit vefat ettiler. Orhan da yaamn yitirdi ve tahta Orhann en kk olu Murad geti. (Kosteneki, 2008: 19, 51) Himmet Akn almasnda, II. Selim tarihilerinden Yusuf bin Abdllatif 'in Subhat'lEbrar adl eserinden naklen unlar aktarmaktadr: "Vardar giesinde bir divane [deli] var idi. Gelibolu feth olduktan sonra ol divane geldi. Mslmanlar iinde oldu ve Gazi Sleyman Paa her kanda gitse at nnde yrrd; ensemi gn yakmasn deyu iki kar miktar kee paresini eski Umur Bey tacnn bir yanna dikmi idi. Sonra piyade olan gaziler ol keeyi giyer oldu ve bir bezirgn olu yenieri olup brklerin anda peyda oldu; ibtida yaya yazmak akbrk ve kzlbrk Orhan Gazi zamannda ihdas olmutur (Akn, 1968. 50, 51). Yukardaki bilgiler doal olarak Seyyid Ali Sultan artryor. Nitekim Rza Yldrm da hakl ve yerinde olarak bu iliki zerinde durmu, bu balam destekleyen bakaca veriler de sunmutur (Yldrm, 2007: 113-156). Yakn vakte kadar biz de bu kanaate sahiptik. Aslnda genel ereveden uzaklaan bir saptamamz bulunmamakla birlikte, Malatyadaki menakb yani Seyyid Ali ile birlikte Ali Seydi adnda iki farkl ancak Kzl Deli ile ilikilendirilen karakteri anmsatmak istiyoruz. Bu arada bu iki kardeten birinin Dimetokaya dierinin Krcaliye yerletiinin rivayet edildiine, yeniden deinmek istiyoruz. Bu anlatm, birbirine yakn iki farkl yerleim birimine yerleen iki karde ya da karde gibi nitelendirilebilecek kadar yakn iki zat olarak okumay teklif ediyoruz. Veli Baba Menakpnmesinde, hakknda ok fazla ey sylenmese de seyyid soylu Uzun Erin kardeinin, ecerede Karaca Ahmed (doal olarak o da seyyid olarak dnlmeli) olarak gzktn vurgulamak istiyoruz. Bunun yan sra yine Veli Baba Menakpnmesinde Uzun Er ailesinin, babas Seyyid Caferden beri Osmanl ailesi ile
239
VATAN ZGL
irtibatta olduklarn ve fetih hareketinde onlara destek verdiklerini yinelemek istiyoruz. negl ve Bilecikte Seyyid Caferin Osman Bey ile beraber savatn, Bilecikte ldn, daha sonrasnda Ktahyada bulunan Uzun Erin, evlatlaryla birlikte Sleyman Paa ile bulumak iin Bursaya gittiini menakpnmeden biliyoruz. Uzun Erin Sleyman Paann lmnden ksa bir sre sonra hayata gzlerini yumduu da eklememiz lazm. Seyyid Cafer ve soyunun Bursa, Ktahya, negl ve civarndaki etkinliklerinden hareketle yine bu civarda, Osman Bey-Orhan Bey dneminde kendi mntesiplerinin olumu olma ihtimalini anmsatmak isteriz. Kzl Deli kltn onomastik erevesinde irdelemeye kalktmzda kzl ve deli kavramlarn ayr ve bir arada deerlendirmemizin yararl olabileceine ynelik, makalemizin balarnda vurgular yapmtk. Daha dorusu tarihsel kimliini kefetmeye altmz bu erenin kimliini, kzl ve deli kavramlarna ayr ayr bakarak aratrma yapmann yararl olabileceini sylemeye almtk. Kzl kavram ile kzl brk kavramnn ilikilendirilmesinde bir beis grmyoruz. Ancak Kzl Deli adyla anlan bir erenin bir de deli kavramyla ilikisini zmemiz gerektiine inanyoruz. Daha dorusu bu erenin kimlii ile onomastik erevede deli kavramyla ilikilendirilebilecek verilerin olup olmadna da bakmak lazm diye dnyoruz. Bu erevede konuyu ele alp aratrma yaptmzda adnda deli ifadesi geen, 14. yzylla ilgili bilgi veren tarihsel metinlerde (kroniklerde, belgelerde, vs. dier kaynaklarda) Osmanlnn Rumeli fethinde 14. yzylda yer alan yegne tarihsel kiilik Deli Balabandr. Dimetoka snrlar iinde grece erken dnem kaytlarnda Balaban/Balabanl adl birok yer adnn olmas da yine Seyyid Ali Sultan Velyetnamesindeki fetih olgusunu dorulayan bir yap olarak ele alnamaz m? Bunun yan sra ileride sunacamz ky adlar listesi ve haritalarda grlecei gibi, hakikaten fetih istikametinde sralanm Balaban/Balabanl kylerinin mevcudiyeti de dikkat ekmektedir. Tm bunlara ek olarak bir de gnmzde Dimetokada Seyyid Ali Sultan Dergh kltr ortam iinde hl dile getirilen aa tekke ve yukar tekke olgularn ve aa tekke olarak ifade edilen meknn, uzun bir sre nce ortadan kalktn da eklediimizde baz hipotez ve varsaymlar ileri srmek iin elimizde yeterli veri olmu oluyor. Ancak bundan nce Seyyid Ali Sultan Velyetnamesine eilmemiz gerekiyor. Seyyid Ali Sultan Velyetnamesini analiz ettiimizde ilgin baz saptamalar yapyoruz: Seyyid Ali Sultan Velyetnamesi'nin hibir yerinde "Kzl Deli" ifadesi yer almamaktadr. Bu ilgin bir ayrnt deil midir? stinsah tarihini ve olayn getii dnemin ne olduunu bir tarafa brakp sadece velyetnamenin sonundaki tarihe yani 1421 tarihine dikkati ekelim. Velyetnameyi kaleme alan ilk kii Kzl Deli ifadesini nasl duymam olabilir? Bu ifadeyi duymadn kabul etmek olanakszdr. 1412 tarihli dorudan Kzl Deli'nin kendisine verildii anlalan bir berat mevcuttur. Bu beratn evlatlk vakf belgesi olmadn ve iinde yer alan bilgilerden hareketle bu belgenin dorudan Kzl Deliye verildiini anlyoruz. Dolaysyla en azndan 1412de Kzl Deli olarak anlan bir zat varsa ve o zat eer ayn anda Seyyid Ali olarak anlyorsa (yani Kzl Deli ile Seyyid Ali Sultan eer ayn kiiyse) nasl oluyor da 1421de yazlan velyetnamede Kzl Deli ifadesi bir kere bile gemiyor? Bu soru bizce temel sorulardan biridir. Yine 1412 tarihli Musa elebi dosyasndaki belgede Kzl Deliden eyh olarak bahsediliyor. Ayrca ilgin olarak hibir ekilde ne bu belgede ne de Kzl Deli ile ilgili Osmanl Arivindeki dier belgelerde seyyidliine atfta bulunulmuyor ve hibir yerde Seyyid Ali Sultan ismi gemiyor. Bu bir tesadf mdr? Aslna baklacak olursa sadece bu saptamadan hareketle, tarihsel metinler iinde Seyyid Aliyi deil ama Kzl Deli kelimesini (ya da benzer bir
240
kelime) baz alarak arama yapmak gerektii sonucuna rahatlkla varlabilir. Eer ki amacmz Kzl Delinin tarihsel karakterini zmlemek ise, hibir ariv belgesinde ad gemeyen Seyyid Ali Sultan ifadesiyle bir arama yapmann anlam yoktur. Dahas bu saptamalar ayn zamanda, Seyyid Ali Sultan ile Kzl Delinin ayn ahsiyetler olduuna ikna olmamz iin herhangi bir maddi delilin olmadn da gstermektedir. Daha da aka ve cesur bir ifadeyle aslnda bu yaklam ve saptamalarn, Kzl Deli ile Seyyid Ali Sultann farkl ahsiyetler olduunu da ortaya koymaz m? Literatrde mevcut muhtelif yaynlarda yer verilmi 1412 tarihli belgenin transkripsiyonlarnda, baz okuma hatalar ve eksikleri olduundan burada bu belgeyi yeniden vermek istiyoruz:
Babakanlk Osmanl Arivi, Ali Emiri Tasnifi, Musa elebi Dosyas, No:1
241
VATAN ZGL
Bu biti hkm oldur ki, ki anda mektb eyh Kzl Delnn kyn evvelki beyler vakf ve msellem itmilerdr. yle olsa, ben dahi eline nin- hmyun virdm ki, bugnden ger muf ve msellem ola. Ve nyib ve hcib ve suba ve Hdvendigrn yumuna66 varan kullarndan ve toanc ve sekbn ve yolc ve izci hi vechile kimesne varup endirmeye ve zahmet vermeye ve suhradan ve evlddan ve salundan ve haradan ve avidden ve avrzdan ve cem teklftdan emn ola her kim ki bu hkmden tecvz ederse Hdvendigr katnda ve bizim katmzda sulu ve gnahkr olacakdr. Bildm bilmedm demeyeler. Ba (?) biti mtalaa klanlar tahkk bilp itimd klalar. Tahrren Fi Evil-i Muharreml-Harm Sene-i Hamse Aere Ve Semnemie. (815/1412) Hurrire Fi Mevzii Edirne el-Mahrse (Bunu, korunmu Edirne mevziinde yazmtr)67 Velyetnamede ad geen Seyyid Rstem Gazi ile kroniklerdeki Karamanl Kara Rstem arasndaki benzerlie Rza Yldrm almasnda deinmitir. Temel farkllk kroniklerde Rstem'in seyyidliinden ve tasavvufi ynnden bahsedilmemesidir. Bu farkllklara ramen kroniklerde geen Rstem ile velyetnamede ad geen Seyyid Rstem Gazi'nin, ayn tarihsel ahsiyet olmas gerektii deerlendirilmektedir (Yldrm, 2007: 64-75). Burada u soruyu soruyoruz: "Kroniklerde Rstem adl ve Rumeli fethinde grev alm tarihsel karakteri saptamamza ramen Seyyid Ali adnda -ki velyetnameye gre onsuz Rumeli fethinin gereklememi olmas dnlemez bir zata- tarihsel metinler iinde niin hi rastlayamyoruz?" Acaba Kzl Deli adyla ya da benzeri bir adla Rumeli fethinde yer alm bir tarihsel karakter bulunmakta mdr? Velyetnamede bir baka dikkat ekici konu vardr ki o da Gazi Evrenos'la Seyyid Ali Sultan'n ilikilendirilmesidir. Velyetnamenin birok yerinde Seyyid Ali Sultan'a ve yanndakilere/erenlere farkl nem ve deer atfedilmitir. Adeta tm Rumeli'nin Seyyid Ali Sultan bata olmak zere velyetnamede zikredilen erenlerin himmetiyle gerekletii gibi bir hava yaratlmtr. Ayn minvalde Gazi Evrenos'un Seyyid Ali Sultan'n emrinde bir gazi olarak tantlmas da artc deildir. Hatta Seyyid Ali Sultan Gazi Evrenos'a, eleb Yaylas yaknlarndaki bir hisarn fethi konusunda skntya girecek olursa kendisinden yardm almasn tembihler. Nitekim Gazi Evrenos yardm talep eder ve Seyyid Ali Sultan'n himmetiyle bu hisar fethedilir. Devamnda Seyyid Ali Sultan, Gazi Evrenos'u Ege kylarna doru fethe gnderir. Kendisi de Sar Kzl yaylasna gider (Yldrm, 2007: 78-83). Bu ve benzeri anlatmlar (yani Seyyid Ali'nin n plana kartlmas) herhlde ona kutsiyet
Bu kelime genelde yanl olarak yuvasna eklinde okunmutur. Yumu kelimesinin anlamnn Divan Lgatit Trkte ki adam ya da baka birileri arasndaki mesaj (risale) olduu sylenmektedir (Mahmud el-Kagari, 2007: 710). Ancak Tarama Szl ve Derleme Szlnde geen i, hizmet, dev, vazife ya da i, hizmet buyruu anlam, bu belgedeki kullanmna daha uygun gzkmektedir (Tarama Szl, 1996: 4722; Derleme Szl, 1993: 4318).
66
Transkripsiyon Mfit Yksel ve Do. Dr. Mustafa Ko tarafndan yaplmtr. Biz de Tayyip Gkbilgin, Mehmet Zeki Pakaln, Ahmet Hezarfen ve M. Mnir Aktepenin sunduklar metinleri inceleyip kendi okumalarmzla birlikte yeniden bu transkripsiyonu sunmaya altk. imdiye kadar doruya en yakn okuyan kiinin M. Mnir Aktepe olduu anlalmaktadr. Tayyip Gkbilgin, belgenin tarihi olarak 13 Nisan 1412 tarihini kaydetmitir. (Aktepe, 1949: 306; Gkbilgin, 1952: 183; Pakaln, 1993: 268; Hezarfen, 2006: 47, 48). Belgenin kendisi Ahmet Hezarfenin kitabndan taranmtr (Hezarfen, 2006: 118).
67
242
izafe eden takipilerinin ve/veya velyetname mstensihlerinin takdiriyle velyetname iinde yer almtr. Burada dikkat ekmek istediimiz nokta, kroniklerde ya da dier tarihi kaynaklarda Gazi Evrenos ile birlikte savam, ad Seyyid Ali ya da benzeri bir ahsiyete rastlayamamamzdr. Hemen u soruyu da sormamz gerekir: Acaba Kzl Deli adyla ya da benzeri bir adla, velyetnamede zikredilen tarihsel olaylarn yaand dnemde Gazi Evrenosla savam tarihsel bir karakter var mdr? Velyetnamedeki olaylarn nemli ksmnn Orhan Bey ve I. Murad dneminde gemesine ramen velyetnamede Yldrm Bayezid isminin, sanki dnemin padiahym gibi zikredilmesi ilgintir. Velyetnamede tm bu olaylardaki padiahn Yldrm Bayezid olarak zikredilmesi anakronizmdir. Kuvvetle muhtemeldir ki biraz nce sunduumuz 1412 tarihli belge ve yine Babakanlk Osmanl Arivi'nde Musa elebi dosyasnda bulunan 1568 tarihli bir belgede 1402 ylna atfta bulunularak ifade edilen berattan haberdar olan velyetnamenin mstensihleri, belgelerdeki tarihten hareketle bu dnemin padiah olarak Yldrm Bayezid'i takdim etmilerdir. Ancak aktarlan olaylarn hemen hemen hepsinin, Orhan Bey ve I. Murad dneminde getiini nesnel tarihsel verilerden biliyoruz (Yldrm, 2007: 48). Dolaysyla bu anakronizme dikkat ederek olaylarn kronolojik srasn takip ettiimizde ve bahsedilen dnemde yani Orhan Bey - I. Murad dnemlerinde Rumeli fethinde yer alan ve Seyyid Ali, Kzl Deli ya da benzeri adla bir gaziyi kroniklerden ya da dier tarihsel-nesnel kaynaklardan hareketle Rumeli fethinde saptayabiliyor muyuz? Sleyman Paa, I. Murad ve Yldrm Bayezid dnemlerinde yaayp Dimetoka'da vakfa sahip dinsel nderler iinde "Seyyid Ali" ismi gememektedir. Oysa ki Abdal Cneyd, Timurhan eyh, Yahi Fakih bin Danimend, Kzl Deli ve Ahi Denek gibi dini nderlere vakfedilmi arazi ve yerleim birimleri bulunmaktadr (Barkan, 1942: 338-340; Gkbilgin, 1952: 163-195). Yegne ilgin saylabilecek veri, I. Murad devri ahslarndan Abdal Cneydle ilgilidir. Abdal Cneydin torununun kznn olu olarak Seydi adl birisinin, Dimetoka yaknlarndaki ilgili yeri tasarruf ettii bilgisidir (Barkan, 1942: 338; 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 80). Ancak kastedilen yer herhlde 1530da Emirli ya da Eymirli olarak grnen, gnmzde Rumca Kavyli ald kydr.68 Bu ky Dimetokann 25 km kuzeyindedir (Google Earth, 2010). Bir de Edirnede zaviyesi olan ve Sleyman Paa zamanndan beri vakfedilmi olarak grnen Seydi Ali ya da Ali Seydi olarak geen bir vakf ve de bir ky kayd bulunmaktadr (Aktepe, 1949: 302; 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 80, 116). Ancak ad geen Seydi Ali ile aratrma konumuz olan Seyyid Ali arasnda bir iliki olduu olup olmadn bilmiyoruz. Muhtemelen de alakas yok gibi gzkmektedir. Nitekim ilgili zaviye Edirnededir. Kald ki eer iliki varsa yani bu kii ile Seyyid Ali Sultan ayn kiiyse, o vakit birazdan ortaya koyacamz Kzl Deli - Seyyid Ali Sultan ile ilgili grmz destekleyen bir argman olacaktr.
68
Ekte verdiimiz kyler listesine baknz.
243
VATAN ZGL
Dsturname-i Enveriden hareketle verdiimiz bilgiler nda u sorular soruyoruz: Daha ncesinde kzl brkl olmayanlarn artk kzl brk giymeye balamalar ifadesi, metaforik/ alegorik olarak, o kiilerin o andan itibaren kzl brkl kiiyi sadece gaza lideri olarak deil ayn zamanda maneviyat lideri olarak kabul etmeye baladklar eklinde okunabilir mi? Ya da kzl brklnn mntesiplerinin, Rumeli fethi sonras yine Rumelide olumaya balad eklinde alglanabilir mi? Yani Anadoludayken deil de Rumeliye getikten sonra kzl brklnn bir ihvannn olumaya balamas eklinde okunabilir mi? Nitekim Yusuf bin Abdllatif in Subhatl-Ebrardaki bilgiler de buna iaret etmektedir. Subhatl-Ebrardaki Divanenin Umur Bey tac giydiini ve Abdal Musa Velyetnamesinde Umur Beyin kzl brk giydiini anmsayalm. Bu arada Seyyid Ali Sultan Velyetnamesinde de Dsturname-i Enverideki gibi 40 kiiden bahsedildiini vurgulamamz yararl olur. Ancak velyetnamede bu 40 kii, kzl brk giymezler: ... balarnda beyaz kieden tac- sultani birer kar ve ynden yeil emle sarnmlar... (Yldrm, 2007: 162-164). Tm bu bilgileri ve sorular bir arada deerlendirip ve derin bir nefes alp ylece baz hipotez, olaslk ve deerlendirmeleri ortaya koyabiliriz. unu zellikle vurgulamalyz ki aada sunmakta olduumuz nermeler, daha nce verdiimiz bilgiler, bulgular ve saptamalar erevesinde ortaya konmutur ancak hemen devamnda verilmekte olan dier bilgi, bulgu ve zmlemeler, aada sunmakta olduumuz nermelerin nemli ounluunu pekitirecektir. Dolaysyla hemen burada verdiklerimizi, tek bana ele alp kritik etmek hatal bir yaklam olacaktr. Muhtemelen Bursa fethindeki Balaban, Seyyid Cafer'in olu Uzun Er ile temasta idi ve belki de onun mntesibi oldu. En azndan Uzun Er ile bahsi geen Balaban'n ada olduunu biliyoruz. Uzun Er dini konularda Seyyid Ali mahlasyla kendini tantyordu ya da yle tannyordu. Uzun Er, Sleyman Paa ile birlikte Rumeli'ye geenler iindeydi. Nitekim Dsturname-i Enveri'deki Seyyid, I. Murad Vakfiyesindeki Seydi Sultan, Stefan Lazarevi biyografisindeki Seyyid ile kastedilen aslnda Seyyid Ali nam- dier Uzun Erdi. Seyyid Ali adyla oluan klt, Uzun Ere atfen olumu ya da onun takipileri tarafndan oluturulmutu. Kostenekinin kaleme ald Stefan Lazarevi biyografisi bu dnemi aydnlatan temel kaynak eserlerden biridir. Yunanca ve Trke bilen Bulgar kkenli Kosteneki, 1410lardan balayarak 1431e kadarki olaylarn bizzat ahidi olarak ad geen almay kaleme almtr. Muhtemeldir ki bu dnemden yaklak 50 yl nceki olaylar da dorudan yine kendi yaad dnemde hayatta olanlardan dinlemitir (Kosteneki, 2008:14-19). Kostenekiden biraz nce aktardmz bilginin bir ksmn hemen burada yeniden tekrarlamak istiyoruz. Aktaracamz bilgi neredeyse Seyyid Alinin gerek kimliini ortaya kartacak ve Seyyid Alinin hakikaten de Uzun Er olduunu ispatlayacak gibidir: ...Sleyman [Paa]... Gelibolu yanndan denizi geti ve Seyitle dierlerine yolu at. Sleymanla Seyit vefat ettiler. Orhan da yaamn yitirdi ve tahta Orhann en kk olu Murad geti. Veli Baba Menakpnmesinde yer alan Orhan Bey ve olu Sleyman Paa dnemindeki Uzun Erle ilgili menakb anmsatmakta yarar var. Ayrca Dsturname-i Enverideki Orhan Beyin yakn olan ve seyyid olarak adlandrlan/ tanmlanan kiiyi anmsatmakta yarar var. Menakpnmede Sleyman Paann ars zerine
244
Uzun Erin, olu ve torunu ile birlikte Bursaya gelip dorudan Sleyman Paa ile grmesi, daha sonrasnda Sleyman Paa ile birlikte Uzun Er ve beraberindekilerin Geliboluya geii anlatlr. Ancak hemen devamndaki bilgiler asl vurgu yapmak istediimiz noktadr. Menakpnmeye gre Sleyman Paann bir av srasnda lmnden sonra Uzun Er, bir ksm gazilerle birlikte Bandrmaya geer. Daha sonra Uzun Er, Uluborludaki dergha gider. 75 yandayken 1364/1365 senesinde vefat eder. Menakpnmedeki bu bilgi ile Kostenekideki bilgiler rtmektedir. Uzun Erin menakpnmede Seyyid Ali, Seyyid Ali Gazi ve Aliyyl Gazi olarak da anldn anmsadmzda durum daha da belirginleiyor. Ayrca Uzun Er/Seyyid Alinin gazilikle ilikilendirilmesi anlamldr ki zaten aktarlan menakbdaki gaza hareketleri bunun delilidir. Menakpnmede Uzun Er, Kostenekinin aktard sraya yakn ekilde Sleyman Paa ile Orhan Beyin vefat ettii yllara yakn bir tarihte yani 1364/1365 ylnda hayata gzlerini yumar. Bu bilgiler dier tarihsel-nesnel kaynaklardaki bilgilerle de uyumaktadr. Nitekim Sleyman Paa 1357 yl civar, Orhan Bey ise 1362 ylnda lmtr (nalck, 2009: 77-107). Hemen u konuda bir eletiri ya da sorgulama gelebilir. Menakpnmeyi yazann 19. yzylda mevcut kaynaklardan hareketle bu bilgileri alm olabilecei sylenebilir. Oysa ki burada bizim vurgulamak istediimiz nokta Uzun Erin lm tarihinin, Kostenekide ifade ettii ya da vurgulad yllara yakn olmasdr. Nitekim Uzun Er menakpnmede Sleyman Paann lmnden hemen sonra Geliboluyu terk eder ve derghna dner. Bu anlatmla sanki Uzun Erin Sleyman Paaya olan ball vurgulanmaktadr. Yine de Kostenekide vefat edi sralamas ile menakbanamede belli bir farkllk olduu aktr ancak Kostenekinin bu olaylarn grg ahidi olmadn ve muhtemelen iittiklerinden hareketle bu bilgileri aktardn vurgulamamz gerekir. Tam da bu noktadaki elikiyi ya da problemi sanki zen ve dnemin ada olan I. Murada ait vakf belgesindeki bilgiyi anmsamakta yarar var. Burada I. Murad hsmum Seydi Sultann kzcauzn aluvirdim cmlesindeki seyyidin, Uzun Er nam- dier Seyyid Ali olduunu dndmzde problem sanki zlm oluyor. Yani belgeden hareketle, Seyyidin en azndan bir sre de olsa I. Murad dneminde yaad sonucuna varlmaktadr. I. Murad 1362de baa getiine ve menakpnmeye gre Uzun Er 1364/1365 ylnda ldne gre, ortaya koyduumuz yaklamn gayet kabul edilebilir olduu grlyor. Ancak menakpnmede Uzun Erin herhangi bir kzndan bahsedilmiyor. Aslnda menakpnmenin hibir yerinde -bir iki istisna hari- kadn ad dahi gemiyor ve dolaysyla bu balamn yani I. Muradn, Seyyidin kz ile evlenmesi meselesinin (eer ki yaklammz doruysa yani Uzun Er bahsi geen Seyyid ise) Veli Baba Menakpnmesinde gememesi anlalabilir bir durumdur diye deerlendiriyoruz. nce Balaban ile Deli Balaban kardeti. (Bu yaklam ispatlayan nesnel bir veri ya da szl tarih geleneinden gelen net bir bilgi yoktur. Dolaysyla bundan sonraki bahislerde ele alacamz temel hipotezlerimizden birisi budur. Kahraman zgln Byk Balaban ya da Cabbar Ali olarak and kiinin Deli Balaban olduunu tahmin ediyoruz.) Yani Deli Balaban, Bursa fethindeki Balabann dier oluydu. Rumeli fethine katlmt ki zaten bunu biliyoruz. Gazi Evrenosun emrinde Bat Trakyada grev aldn da biliyoruz. Babas gibi o da maneviyat boyutunda kendini gelitirmiti. Belki de dorudan babasndan ve/veya Seyyid Ali (Uzun Er) ile hasbihl ederek batn ilimleri renmiti.
245
VATAN ZGL
Dsturname-i Enveri'deki Rumeli fethine katlan kzl brkl ve Yusuf bin Abdllatif in Subhatl-Ebrar adl eserinde Bat Trakya/Vardar taraflarnda grevli divane [deli] olarak anlan kii Deli Balaband. Nitekim Serez ve Kavala civarnda Gazi Evrenosla beraber bu civar ele geiren kiilerin banda Deli Balaban geliyordu. Deli Balaban, Serez fethinden ve belki Sofya fethinden sonra yani en ge 1386 yl itibariyle fetih hareketlerine katlmay brakp, kendi ailesinin/cemaatinin de bir sre nce (1361'den sonraki bir tarihte) yerlemi olduu Dimetoka yaknlarnda bir yere yerleti. Seyyid Ali Sultan Velyetnamesi'ndeki Gazi Evrenos bahsinden sonra Sar Kzl Yaylas'na69 yerleme olgusu aslnda bunu anlatmaktayd. Dimetoka yaknlarnda kendi tekkesini kurdu. Kzl brk giydii iin ve deli lakabyla da anldndan dolay, tekkesini kurduktan sonra Kzl Deli olarak anlmaya baland. Kzl Deli klt ona atfen olutu. Tekkesini kurduu yerdeki akarsuya daha sonra Kzl Deli ay dendi.70 Kzl Deli, pir olarak kabul ettii Seyyid Aliye atfen sylemlerini gelitirdi. badetlerinde onu takdis etti. Seyyid Ali kltnn olumasnda paralel ynde katks oldu. Hakikaten de 1380lerden sonra Deli Balaban/Kzl Deli Dimetoka yaknlarnda tekkesini kurup kolar tlamaya yani bir eyh/mrid olarak maneviyat yolunda hizmete balam olabilir. Nitekim 1412 tarihli belgedeki evvelki beyler vakf ve msellem itmilerdr ifadesini hatrlayalm. Musa elebinin bu ifadesi ile I. Murad zamanndan beridir Kzl Delinin yerletii kyn kendisine vakfedildii dnlebilir. Dimetoka 1361de ele geirildiine gre zaten 1361den nce ya da hemen sonraki birka yl iinde bu yrede bir vakf olmas pek beklenemez. 1374/1375 ylna kadar nesnel olarak Deli Balabann fetih hareketleri iinde olduunu biliyoruz. Bir ekilde en son 1386 tarihinde adna tarih sahnesinde rastlyoruz. Dolaysyla 1412 tarihli belgede ima edilen vakfiyenin, I. Muradn son yllarndan beridir geldiini ngrmek mantkl gzkyor. Nitekim imdiye kadar saptayabildiimiz Dimetokadaki en eski tarihli vakfn, 1375 ylndan beri srmekte olduu anlalmaktadr. Bu bilgiye de aslnda, Hicri 925 tarihli bir belgede geen 148 seneden beri eklinde yer alan bir aklamaya dayal olarak ulalmaktadr (Gkbilgin, 1952: 175). Bu bilgi de genel ereve itibariyle, yaklammz glendiren bir bulgudur diyebiliriz. Belki de Seyyid Ali'nin (Uzun Er) kendisi aslnda Veli Baba Menakpnmesi'nde sylendii kadar erken vefat etmeyip Dimetoka'da belli bir sre yaad. Bir baka olaslk Uzun Er'in hayatta kalan bir olu ya da yakn bir akrabas (rnein; kardei Karaca Ahmed ?) tarafndan ya da Uzun Erin soyundan olmamasna ramen Seyyid Rstem Gazi gibi Seyyid Ali Sultan Velyetnamesinde ad geen erenlerden biri tarafndan, Seyyid Aliye atfen onun yolu Dimetokada devam ettirildi. Seyyid Ali adyla anlan klt Dimetokada bu ekilde olutu. Ancak Seyyid Ali Sultan kltnn, Rstem Gazi tarafndan gerekletirilmi olma ihtimali dktr. Nitekim ldkten sonra Megairi Da eteinde (gnmzde Keann gneyinde Saroz krfezi kenarnda) gmlm ve burada adna dergh kurulmutu. Bu konuyla ilgili bilgi ileride verilecektir.
Byk Derbend (Mega Derio) kynn gneyindeki yayla (Delibalta, 2001: 21). Bir sonraki blmde Seyyid Ali Sultan Velyetnamesine gre fethedilen yerler ve ilgili sralama hakknda bilgi aktarlmaktadr.
69
Nitekim ileride Kzl Delinin meskeninin yani tekkesinin olduu yerin Dar Bk Ky olduu ve bunun da tam Kzl Deli ay zerinde olduu ve kastedilen yerin gnmzdeki Kk Derbent Ky olduu ortaya konacaktr.
70
246
Aa tekke diye anlan mekn Kzl Deli/Deli Balaban'n tekkesinin olduu yerken, yukar tekke Seyyid Ali ya da onun soyundan ya da takipilerinden birinin kurduu tekkenin olduu yerdi. Bursa fethinde ad geen Balaban'n ailesi Rumeli fethi srasnda Osmanl'nn genel stratejisi erevesince Anadolu'da yaamakta olduklar blgeden (muhtemelen Bursa veya yaknlarnda bir yerden)71 yeni ele geirilmi olan Meri nehri evresine yerletirildi. Daha dorusu nce Balaban ve/veya Deli Balabann fethettii yerler Sleyman Paa ya da I. Murad tarafndan Balaban ailesine temlik edildi. Bu yreye yerleme tarihi Dimetokann fethi olan 1361 ylndan sonraki bir tarih olmaldr. Genel olarak Meri nehri boyunca yerletiler. Nitekim bu yerleim patikas konusundaki tezi pheye yer brakmayacak derecede dorulayan, grece eski kaytlarda toponimik veriler mevcuttur. Bunlar ilerde sunacaz. Meri nehri etrafnda yerleen Balabanllar, cemaat nderleri olan ve maneviyat ilminde kendini gelitirmi olan Deli Balaban'n oluturduu dinsel anlaya (en erken 1374'den sonra) balandlar. Kzl Deli olarak anlmaya balayan Deli Balaban, Dimetoka yaknlarnda tekke kurduundan ve zaten Balabanllarn kyleri de Dimetoka evresinde olduundan, Anadolu'ya gmelerinden sonra Dimetoka ile olan balarn unutmadlar. Bu iki ynl badan dolay -yani fiziksel anlamda burada yaamalar ve dinsel nderlerinin byk ihtimale burada lm olmasndan dolay- Dimetoka olgusu, hatralarndan silinmedi. Nitekim soru paketi erevesinde yaptmz anket almasnn sonucunda Balabanl bireylerin, kendilerini bir airetin mensubu olmaktan ok Balaban adl bir kiinin soyundan gelenler ya da Balaban adl ahsn takipisi olarak grme eiliminde olduklar sonucuna varmtk (zgl, 2005: 169). Bursa fethindeki Balaban, seyyid kkenli deildi. Dolaysyla Deli Balaban da seyyid deildi. Ancak Uzun Er ya da Uzun Er'in ailesinden birinden el alm bir gazi-eren olarak hizmet gryordu. Balabanllarn eceresinin Hz. Ali'ye kmamasnn nedeni de buydu. Nitekim Kzl Deli ile ilgili nesnel belgelerde de hibir ekilde seyyidlie vurgu yaplmamaktadr. Deli Balaban nam- dier Kzl Deli Dimetoka'da ld. Nitekim 1375'lerde hayatta olduunu biliyoruz. Feridun Bey Mneat'nda 1386'da son olarak adna rastlyoruz. Dolaysyla bir ngr olarak Deli Balaban'n 14. yzyl sonu-15. yzyln balarnda ld rahatlkla iddia edilebilir. Kzl Deli ile ilgili lejand ve belgelerden hareketle Kzl Deli'nin tahmini lm tarihi, 1412 sonras (en geni anlamyla 15. yzyl balarnda) olduu bilinmektedir. Dolaysyla bu argman ve yaklam da Deli Balaban'n, malum Kzl Deli'nin ta kendisi olduu tezini glendirir. Kzl Deli kltnn asl sahibi olan aile ve Kzl Deli mntesibi olan Balabanllardan bir ksm bir nedenle Dimetoka'dan g etmek/ayrlmak zorunda kaldlar. Buna karn Kzl
71
Ve belki de Kahraman zgln Balaban-St ilikisini zikrettii cmle bununla ilgilidir.
247
VATAN ZGL
Deli kltn sahiplenen birileri geride kald. Muhtemelen asli Kzl Deli kltnn takipisi daha dorusu bu yolu-erkn sren yani mritlik makamndaki aile, Balabanllar iindeki bir aileydi. Bu aile, bir ksm Balabanllarla birlikte Anadolu'ya geti. Nitekim Balabanllarn tmnn Anadolu'ya gmediini ortaya koyan bulgular ve belgeyi ileride sunacaz. Bu g sonras Dimetoka'daki Seyyid Ali klt ile Kzl Deli klt bir ekilde birleti/ entegre oldu. nk Kzl Deli kltnn asli sahipleri (ocak sahipleri ?) artk Dimetoka'da yaamyordu. Mevcut Seyyid Ali kltnn takipileri, geride kalan Kzl Deli klt mntesiplerini ve Kzl Deli kltn sahiplendi. Bektailik'in nesnel olarak ortaya kmaya balad 1480'lerden sonra buradaki Seyyid Ali-Kzl Deli klt, oluturulan Bektailik kltr iine de girdi ya da Bektailik tarafndan sahiplenildi. Nitekim aa tekke ve yukar tekke olgusu ve ortaya attmz tezi sanki glendiren bir bulguyu Heath W. Lowry, blgede yapt alan aratrmas srasnda elde etmi gibidir. Lowry, Ruenler ky yaknlarnda mevcut tekkeyi ziyarete giderken Ruenler kynn dousunda yer alan Kk Derbent Ky'ne urar.72 Kk Derbent Kyne giden ana yolun 30 metre tesinde kendi hlinde ve mezar ta olmayan, aalarn arasnda bir trbe grr. Hl takdis edilen bir yer olduu anlalan bu trbe hakknda Ruenler Kynn yaknndaki trbenin trbedarna danr. Trbedar konuyu bilmezlikten gelir. Lowrynin srarl sorular ve ektii fotoraflar gstermesinin ardndan adeta varlndan bakalarnn haberdar olunmasn istemedii bu trbe hakknda bilgi vermeye raz olur. Bizim iin can alc bilgiyi tam bu noktadan sonra verir ve asl trbenin bu trbe olduunu syler. Ardndan bir lejand aktarr ve mucizev bir ekilde buradaki naann yukar trbeye naklolduunu syler (Lowry, 2009: 22-27). Dolaysyla aa trbe hakikaten de Kzl Deli kltnn kt asl mekn olmaldr. Aktarlan lejand yani naann mucizev bir ekilde yukar trbeye tanmas olgusunu ise, yukarda ortaya attmz tez erevesinde yani bir nedenle ortadan kalkan aa tekke kltnn, yukar tekke tarafndan sahiplenilmesi eklinde okumay teklif ediyoruz. Bunun yan sra yine ilgin bir bilgi, Ayhan Aydn tarafndan Kasm 2004teki alan aratrmas srasnda derlenmitir: nana gre canlar Aa ve Yukar Dergahlarn ayr ayr varlklarndan haberdar deilmiler. Aa ve Yukar Dergahlarda yaamn srdren Seyyid Ali Sultan Hakka yrynce her iki derghtan iki can bunu haber vermek iin koarak derghlardan hareket etmiler. yle bir yerde, habersiz bulumular ki, bu alan, her iki derghn tam orta noktasnda bulunup, bu nokta her iki dergha da eit mesafedeymi. Fakat her iki can bulutuklar yerde bilinmeyen bir nedenle o an, bulutuklar anda, Hakka yrmler. Nihayetinde bunu haber alan dier insanlar gelip bu iki can yan yana gmp burada bir trbe yapmlar. Nihayetinde derghlara gelen her insann ziyaret ettii noktalardan birisi de ite bu Saat Makam denilen yer olmutur. (Aydn, 2007). Yreden derlenmi bu lejand, ortaya attmz gr destekleyen metaforik-alegorik bir dier anlatm ekli deil midir? Yani bu anlatm bize, yukar tekke kltnn belli bir zaman sonra aa tekke kltn sahiplendiinin bir gstergesi olamaz m? Ayhan Aydnn derledii bu bilgide birletirilen/birleen bu iki kltn nianesi ya da ans olarak kurulan bir ziyaretghn adnn
Bu arada Kk Derbent kynn, Ruenler kynn dousunda olduunu ve kara yoluyla yaklak 11 km uzaklkta olduu ancak buna karn, bahsi geen aa tekke ile yukar tekke arasnda 15 km mesafe olduunu vurgulayalm (Google Earth, 2010).
72
248
da Saat Makam olmas manidar deil midir? Saat Makam adnn, belli zaman sonra bu birlemenin olduunu ortaya koyan ya da bu ekilde dnmemizi salayan bir gsterge olarak ele alnamaz m? Bizce gayet makul ve de mmkn gzkmektedir. Zaten Kzl Delinin meskeni olarak dnlebilecek mekn yine Kzl Deli ay zerinde aramak gerekli deil midir? Nitekim 1455 ncesiyle ilgili kaytlardan hareketle Kzl Deli trbesinin Dar Bk mezrasnda olduu bilinmektedir (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 50-72). Hakikaten de aada tekke olarak ifade edilen yer Kzl Deli aynn hemen kysndadr (Aydn, 2007; Lowry, 2009: 22-27). Ayrca yukar tekkenin olduu yerin Kzl Deli ayna en yakn olduu mesafe ku uuu 2 kmdir (Google Earth, 2010). Bu arada bk kelimesinin dere kenarnda kurulan meknlarla ilgili bir tabir olduunu vurgulamamz gerekir. leride kylerle ilgili aklama yaptmz ksmda bu izahat verilecektir. Hemen burada bir rnek daha verebiliriz. Kk Derbent Kynn kuzeyinde u anda Bulgaristan snrlar iinde 1530lardan nce var olduu saptanan Balc adl kyn gnmzde Balc Bk olarak adlandrldn ve hemen dere kenarnda kurulduunu syleyelim.73 Dolaysyla Dar Bk denen yer, Kzl Deli ay kenarnda aa tekkenin yer ald gnmz Kk Derbent Kydr. Seyyid Ali Sultan Velyetnamesindeki kendi meskeni olarak ifade edilen yer de buras olmaldr.74 Ayn ekilde 1412 tarihli belgede geen eyh Kzl Delinin ky ile kastedilen yerleim biriminin Dar Bk yani bugnk Kk Derbent Ky olduu da rahatlkla iddia edilebilir. Malatya'da anmsanmakta olan iki farkl klt yani Seyyid Ali ve Ali Seydi kltnn nedeni aslnda fiziksel anlamda iki farkl kiinin varlna iaret eden bir sylencedir. Fakat bu kiiler ayn ya da ok benzer tasavvufi kolun takipileriydi. Kzl Deli'nin Malatya'ya g meselesi ise aslnda Balabanllarn, Dimetoka'dan Malatya'ya kadar getirdikleri Kzl Deli kltdr. Muhtemelen Balabanllar, Malatya'dan Dersim ve oradan Erzincan'a g sonras, Kzl Deli ile ilgili balarn unuttular. Belki savalardan belki salgn hastalk ya da baka nedenlerle dinsel hizmeti gren "ocak sahibi" Kzl Deli ailesinden Balabanllarn tamamna yakn, Malatya'dan Dersim ve Erzincan'a g srasnda ya da hemen ncesinde ortadan kalkmt. Ya da Dersim ve Erzincan'a g edenler iinde Kzl Deli oca hizmetini devam ettiren aileden biri bulunmamaktayd. Bu nedenlerle Balabanllar daha sonradan, benzer bir yapya intisap etme ihtiyacyla, onlara Erzincan'a yerleme konusunda yardmc olan Kurey Oca'na balandlar. Daha nce yaptmz anket almalarnda Balabanllar iinde dinsel nder ya da aile olmad eklinde bir sonuca ulamtk (zgl, 2005: 169). Nitekim gnmzde Kurey cemaatinden olup ocakzade olmayan ve kendini Kurey Aireti mensubu eklinde tantan aileler bulunmaktadr. Benzer durum eyh Hasan Aireti-eyh Onar Oca, adll Aireti-adll/azeli Oca ve dier baz cemaatler iin de geerlidir (Ali Kemali, 1932: 187195; Yaman, 1998: 86-89; zgl, 2009b: zel Ariv-Video Kayd). Kahraman zgl'n Byk Balaban nam- dier Cabbar Ali olarak ifade ettii kii bahsi geen Deli Balaban olmaldr. Belki de Malatya'da "Ali Seydi" olarak anlan kii ya da klt
73 74
Bu konuda ekte vereceimiz kyler listesine baknz.
Bu konu, ileride ky adlarnn irdelendii ksmdan takip edilebilir. Ayrca makalenin sonundaki ky listelerini inceleyiniz.
249
VATAN ZGL
de oydu. Muhtemelen "Ali Seydi" klt ile aslnda seyyid kkenli olmayan ve Seyyid Ali'den el alarak Kzl Deli kltn ortaya kartm ya da kmasna neden olmu olan kii kastediliyordu. Bu arada anmsanaca zere, Malatya'daki Ali Seydi Oca'nn merkezi Hekimhan'n Daryeri mezrasnda olduunu sylemitik. Ayrca Malatyadaki Balabanllarn bu ocaa bal olduklar bilinmektedir (Akst, 2004: 90; zgl, 2004a: zel Ariv-Video Kayd). 1455 tarihli deftere gre de Kzl Deli trbesinin olduu yer ise Dar Bk mezrasdr (Beldiceanu-Steinherr, 50-72). Ne kadar ilgin bir benzerlik yle deil mi? Balabanllarn szl geleneinde yer alan Abbasi basksndan ka hikyesi belki de Deli Balaban/Kzl Deli'nin, Uzun Er nam- dier Seyyid Ali veya Uzun Erin aile bireylerinden birinden miras ald szl bir gelenekti. Nitekim Veli Baba Menakpnmesinde seyyidlerin, Abbasi basksndan Medine ve Badat gibi ehirlerden zellikle Malatyaya ka anlatmn aktarmtk. D. Seyyid Ali Sultan Velyetnamesindeki Yer Adlar ve Fetih Gzergh Rumeli fethiyle ilgili olarak velyetnamede ad geen yer adlarn ve corafi adlar yine velyetnamede zikredilen sra ile u ekilde sunabiliriz: Gelibolu, Burgaz, Burgaz Kalesi, Bolayr (Burgazla e anlaml olarak kullanlmaktadr), Kavak, Kavakalt, Varmacin (Varmaciye) Kalesi, Varmacinin sol tarafndaki (bat yn ?) rmak, Murtad Kalesi, Hakii Kalesi, psala, Fere (Ferecik), Dimetoka, Edirne, umnu, Rusuk, Silistre, Silistrede bir da, Silistrede Kk Mastaba Da ve Derbendi, Gz Irma, Yanbolu (Emlake), Muti Dalar, Krcali Dalar, eleb Yaylas, Karapnar emesi, Karapnar esmesi yaknlarnda (dolaysyla eleb Yaylas yaknlarnda) bir hisar, Sar Kzl Yaylas, Kzl Delinin kendi meskeni olarak tarif edilen yer. Bu anlatmdan sonra Seyyid Ali Sultandan ayrlan Seyyid Rstem Gazi Megairi Da/ Menairi Danda, Abdssamed ise Hilale taraflarnda mekn tutar. Seyyid Rstem, Megairi Danda bir kavak aac iinde inzivaya ekilir (Yldrm, 2007: 16-21; 161-184). Burada Gelibolu, psala, Fere (Ferecik), Dimetoka, Edirne, umnu, Silistre, Rusuk, Yanbolu75 ve Krcali Dalar (Krcali civarndaki Rodop Dalar) gibi yer adlarn saptama noktasnda sknt yoktur. Nitekim gnmzde bilinen yerlerdir. Velyetnamede dorudan Seyyid Alinin fetih srasnda yer ald anlald meknlar: Gelibolu, Burgaz, Burgaz Kalesi, Kavak, Kavakalt, Varmacin (Varmaciye) Kalesi ?, Murtad Kalesi, Hakii Kalesi, psala, Fere (Ferecik), Dimetoka, Yanbolu (Emlake) ?, Krcali Dalar ?, eleb Yaylas, Karapnar esmesi, Karapnar emesi yaknlarnda (dolaysyla eleb Yaylas yaknlarnda) bir hisar, Sar Kzl Yaylas ve Kzl Delinin kendi meskeni (Yldrm, 2007: 16-21; 161-184). Soru iareti koyduklarmz hakknda velyetnamede, net ifadeler bulunmamaktadr.
75
Gnmzde Tunca nehri kenarnda Bulgaristan yer alan Yambol () ehri (Google Earth: 2010)
250
Varmacin ya da Varmaciye adnda bir yer adna Rumelide rastlamadk. Malum varsaym zerinden yani Murtad Kalesini Trakyada aramaya kalktmzda da bir sonuca ulaamyoruz. Ancak ilgintir ki Murtad adnda bir ky 1530 ylnda Sereze bal bir ky olarak saptyoruz. (Bu noktada hemen Deli Balabann Serez fethi ile ilikilendirilen tarihsel karakter olduunu tekrar anmsatalm). Hatta o dnem ismi deierek bu kyn ad Krtado adn almaya balam. Daha eskiden ise Murtad ad ile birlikte Murtatova eklinde anlyormu (167 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri I (937/1530), 2003: 72, 79). Drama yaknlarnda Bergoz ve yine Serez yaknlarnda Kavakl adnda kylerin 1530larda saptamamz, Geliboludan Malkara istikametine doruymu gibi gzken fetih gzergh alglamasnn aslnda bir nyarg olabileceine iaret etmektedir. Yani aslnda Geliboludan sonra bir ekilde -belki gemilerle- Gmlcinenin batsna kp ilk nce Serez-Drama evresini fethetmi olabilirler. Kzl Deli ile Gazi Umur Bey hakknda Abdal Musa Velyetnamesinde anlatlanlar ve Gazi Umur Beyin nesnel tarihsel veriler erevesinde 1331 ylndan sonra Gmlcine dhil olmak zere gerekletirdii Bat Trakya aknlar da akla gelmektedir. Ancak bu durumu netletirecek yeterli veriden yoksunuz. Ayrca Hakii Kalesi ya da Hakii adl bir yer de saptayamadk. Varmacin ve Hakii adl yerlerin saptanmas, sanrz bu muallk durumun zmne katk salayacaktr. Dolaysyla mevcut saptama olan Gelibolu-Malkara istikametini imdilik kabul etmek durumundayz. Malkara yaknlarndan devam edip psala, Fere (Ferecik), Dimetoka istikametini ele aldmzda batya doru yneldikleri, psala ve Ferecikin alnmasndan sonra Meri Nehri boyunca ilerledikleri anlalmaktadr. Bu arada velyetnamede Seyyid Rstem Gazinin Seyyid Ali Sultandan ayrlp Megairi Danda mekn tuttuu ifade edilmektedir ki bu ifadeyle aslnda, bu yerin daha ncesinde ele geirildii sonucunu karsamak ve zaten fethedilmi bir yreye yerlemek eklinde anlamak mmkndr. Nitekim Rstem Baba Dergh, Saroz krfezinin kuzey yakasnda Tuzlu Gln dou kysna yakn noktada saptanmtr.76 Nitekim bu yer adn Megarisi Kalesi olarak 1305 yl civar Muntaner Kroniinde saptyoruz. Yaplan tarif tamamiyle bahsedilen noktay dorulamaktadr. Megarisi Kalesinin, Gelibolu ile Enez arasnda bir yerde olduu tarif edilmektedir (Ayn, 2009: 80; Muntaner, 2000: 455, 456). Yani aslnda Megairi da derken, Tuzlu Gln hemen dou yamacndaki yaklak 130 metre yksekliindeki tepe kastedilmektedir (Google Earth, 2010). Sz konusu dergh bunun eteindedir. Yani velyetnamede aktarlan yer ad tevatr deil gerektir. psala-Ferecikin ele geirilmesiyle fetih kollarnn Meri nehri boyunca kuzeye doru yneldikleri anlalmaktadr. psala hizasndan yaklak 10 km kuzeye doru gittikten sonra Meri nehrinin, Ergene Nehri ile birletii nokta gelmektedir. Fethe katlanlarn burada iki kola ayrlarak bir kolun Meri Nehri zerinden dierinin ise Ergene Nehrini takip ederek
(Tunca, 2003: 27-30; Kazancgil, 2003: 16-26; Yldrm, 2007: 72, 73). Rza Yldrm Ratip Kazancgiln Yre Dergisindeki makalesinden nakille, buna benzer bir bilgi vermektedir. Ratip Kazancgil ise Keecizade zzet Molladan nakille ilgili bir bilgi aktarmaktadr. Aratrmac Dursun Gmolu ve sonrasnda Yrd.Do.Dr. Haim ahin bizzat bu lokasyonu saptamlardr. Haim ahin ile yaptmz bir alma srasnda Google Earth zerinde bu noktay iaretledik. Burann koordinatlar yledir: Enlem: 403742.24K; Boylam: 262951.14E
76
251
VATAN ZGL
kuzeye doru devam etmi olmas mantkl gzkyor. Nitekim bu ekilde Dimetokay ve hatta Edirneyi gney blgeden muhasara altna alm olabileceklerdi. Velyetnamede Dimetoka bahsinden sonra Seyyid Ali Sultann devam eden aknlara (Edirne, umnu, vs.) katlmam gibi grnmesinden bylesi bir anlam kartlabilir. Kzl Delinin Yanbolu (Emlake)ya gidip gitmedii velyetnameden net olarak anlalamamaktadr. Benzer ekilde Krcali Dalar bahsinden buradaki fethe katldn sylemek gtr ancak Krcali Dalar derken kastedilen yer byk ihtimalle Bulgaristanda Kou Kavak ilesi snrlar iindeki ve hemen evresindeki Rodop Dalardr. eleb Yaylas ve Karapnar emesi adlarn eski dnem kaytlarda gremiyoruz. Aslnda gnmzde Karapnar (Vrysika) adnda Dimetokann yaklak 25 km kuzeybatsnda bir ky vardr ancak bu ky adna 1530 tarihinde ve ncesinde rastlayamyoruz. eleb Yaylas gnmzdeki Koca Yayla olarak adlandrlan Ruenler Kynn batsndaki yayladr. Sar Kzl Yaylas ise Byk Derbend (Mega Derio) Kynn gneyindeki yayla olmaldr (Delibalta, 2001: 21). Kzl Delinin kendi meskeni eklinde tanmlanan meknnsa gnmz Kk Derbent kynn hemen giriindeki aa tekke olarak adlandrlan yer olduunu dnmemiz iin birok argman bulunmaktadr. Tm bu yer adlar ile ilgili karmlar, elimizdeki kaynaklardan, haritalardan hareketle aylar sren incelemelerden sonra vardk. Ekte bu yer adlar liste hlinde sunulmutur. II. 16. Yzyl ncesi Baz Dimetoka Kyleri Hakknda Ksa zet A. Dimetokann Snrlar 1530 tarihli muhasebe defterindeki Dimetokaya bal ky, mezra ve dier yer adlar kaytlarn, bata Tayyip Gkbilginin Edirne Paa Livas adl kitab ve Yunanistan Evros ehri, Bulgaristan Hasky ve Krcalideki yerleim birimleriyle ile ilgili bilgi veren kaynaklar inceleyerek deerlendirdik. nceleme ve deerlendirme sreci sonrasnda, 1530 yl itibariyle Dimetokann snrlarnn ne olabilecei ortaya konmutur. Ayrca gemiteki ky adlarnn gnmzdeki karlklarnn ne olduu saptanmaya alarak, konuyla ilgili aratrma yapacak olanlara rehber niteliinde bir bilgi sunmay amaladk. Bylece eski dnemlerdeki bir kyn gnmzdeki ad ve dolaysyla lokasyonunu daha kolay belirleme imkn olacaktr. Makalenin ekinde tm bu almay liste hlinde sunuyoruz.77 Birazdan sunacamz haritada
Birazdan sunacamz ve ekte verdiimiz liste iinde ilgili tm kaynaklar zikredecek kadar yer olmadndan yani pratik imknszlkdan dolay sadece temel baz kaynaklara gnderme yaplmtr. Ancak tm Dimetoka kyleriyle ilgili alma srasnda yaralanlan kaynaka udur: 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001; 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) II, 2002; 167 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri I (937/1530), 2003; 75 Numaral Gelibolu Livas Mufassal Tahrir Defteri (925/1519), 2009; Gkbilgin, 1952; Beldiceanu-Steinherr, 1999; Acarolu, 2006; Gouridis, 2006; Liakopoulos, 2002; Mavrommatis, 2005; Delibalta, 2001a; Delibalta, 2001b; Google Maps, 2010; Google Earth, 2010; Google Translate, 2010; Millet Gazetesi Web Portal-Yunanistan Bat Trakya Trk Kyleri Haritas, www.millet.gr/images/ harita.jpg, 1 Aralk 2009; Adm Adm Trkiye Yol Atlas/Rehber; 2008; Kylerimiz, 1933; Edirne ve lelerindeki Ky Listeleri, www.kenthaber.com, 1 Aralk 2009; Evros li ve leleri Hakknda Bilgi, tr.wikipedia.org/wiki/Evros_
77
252
1530 yl itibariyle Dimetokann snrlar ifade edilmitir. Dimetokann o dnemki snrlar u ekilde zetlenebilir: Kuzey Snr: Arda Nehri Kuzey-Kuzeydou Snr: Meri Nehri Dou-Gneydou Snr: Gnmz Uzunkpr ilesinin neredeyse tamam Dimetoka'ya dhildi. Dolaysyla Uzunkpr'nn kuzeyinde, gneyinde kalan ilelerle olan snr izgisi Dimetoka'nn snrlaryd. Gnmz Uzunkpr ilesinin gneydou ksm 1530'daki Dimetoka snrlar dnda kalyordu. Dolaysyla Ergene ay'nn birka kilometre batsna doru zahiri bir izgi izdiimizde bu izgi, 1530'lardaki Dimetoka'nn dou snr olacaktr. Gneybat-Bat Snr: Bu snr, dierlerine gre daha az belirgindir. Ergene Nehri ile Meri Nehrinin birletii noktadan Bulgaristan'n Kou Kavak (Krumov-grad) ilesinin batsndaki Kirkovo ilesi snr ile Yunanistan snrnn kesitii yere doru izilebilecek bir snrdr. Bat Snr: Bulgaristan'n gnmz Ortaky (Ivaylov-grad) ilesi tamamiyle 1530 yl Dimetoka snrlar iine dhildir. Ancak Kou Kavak ilesi iinde de nemli toponimik veriler yakaladmzdan dolay 1530'lardaki Dimetoka Bat snrnn, gnmz Kou Kavak ilesinin batsndaki Momchil-grad ve Kirkovo ileleriyle olan snr eklinde olduunu dnyoruz.
1530 Yl tibariyle Dimetoka Snr
B. Kzl Deli Kyleri ve Kzl Deli le lgili Erken Dnem Belgelerde Ad Geen Yer Adlar Kullandmz onlarca kaynak ve birebir yer adlar incelemeleri neticesinde 16. yzyl ncesi Dimetoka kyleri hakknda vardmz sonular zet olarak aada sralamak isteriz:
(il), 01 Aralk 2009; www.ardaboylar.tr.gg, 01 Aralk 2009; Balkanlar Bilgi Bankas-Bulgaristan Hasky ve Krcali Kyleri Listeleri, www.balkanlar.net, 1 Aralk 2009.
253
VATAN ZGL
MC 0/89 (1456)'da ad geen Daru Bk/Taru Bk mezras gnmz Kk Derbent Ky'dr: Daru Bk 1455'den nce bir kym ve burada bir kervansaray varm. Daru Bk, Kzl Deli Trbesi'nin olduu kyn adyd (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 59-69) Daru Bk 1530'da mezra olarak gzkmeye devam ediyor. Ayrca "bk" kelimesinin dere kenarnda kurulan ky ve mezralara verildiini sylemek gerekir (Derleme Szl, 1993: 814-816) ki Kk Derbent ky tm bu tanmlamalara uymaktadr. Zaten Ruenler Ky ve yukar tekkenin olduu yer, dereye uzak bir yerdedir. Ayrca Ruenler Ky 1530 ve ncesindeki kaytlarda gzkmyor. Bu yzden de Ruenler Ky'nn (ya da yukar tekkenin olduu yerin), Daru Bk mezrasnn yeni ismi olamayaca aktr. "Aa Tekke" olarak bilinen yerin Kzl Deli tekkesinin asl mekn olduunu biraz nce saptamtk. Dolaysyla Daru Bk denen yerin, Kzl Deli'nin "kendi meskeni" olarak tarif ettii yer olma ihtimali yksektir. Yani gnmz Kk Derbent Ky asl Kzl Deli kltnn yeerdii yerdir. Kk Derbent kynn gnmzdeki Rumca ismi Mikro Derio'dur. MC 0/89 (1456)'da ad geen Umur Hac Ky/Derbent Ky, gnmzdeki Byk Derbent Ky'dr. Byk Derbent kynn gnmzdeki Rumca ismi Mega Derio'dur. 1530 (370-I)'deki Kzl Deli Derbendi: Daru Bk mezras yaknlarnda olduu bilinmektedir. Buras da aslnda gnmz Byk Derbent Ky'dr. Nitekim rnek vermek gerekirse: Kk Derbent Ky civarndan Gmlcine'ye gidilmek istendiinde en ksa yol, Byk Derbent Ky zerinden geecektir (Google Earth, 2010). Ksacas derbentilik hizmeti noktasnda bu civarda, zellikle kuzey-gney dorultusunda yolculuk edecek olanlarn gzerghnda bu kyler kurulmutu. Bu hem gvenlik hem de kervanlara ve yolculara lojistik hizmet vermek amacyla yaplyordu. Nitekim 1456 ylna ait belgede eskiden Daru Bk mezrasnda bir kervan saray olduu ifade edilmektedir (BeldiceanuSteinherr, 1999: 59-69). Anlalan o ki bu hizmeti daha sonrasnda Byk Derbent Ky stlenmitir.
254
Kaynak
Yer Ad
Dier sim ya da Not
NOTLAR Irene Beldiceanu, bu evrede birok arazinin 1455'de terk edilmi olduunu, Umur Hac'da 44 vergi nfusunun olduunu, 30 sene sonra tm gayri mslm 62 vergi nfusunun olduu ve zaten derbentleri gayri mslimlerin koruduunu sylemektedir.Derbent Ky olarak ifade edilen ky, bugn Yunanistan'daki Byk Derbent Ky olsa gerektir. Eskiden bir kym ve burada bir kervansaray varm. Daru Bk, Kzl Deli trbesinin olduu kyn adyd. Daru Bk 1530'da mezra olarak gzkmeye devam ediyor. Muhtemelen bugnk Kk Derbent Ky ya da hemen 1 km Kuzeydou'sunda, Kzl Deli ay kenarnda bir yerdi. Muhtemelen gnmzde Aa Tekke olarak bilinen yerdi. Tatar Viran, 1530'da mezra olarak gzkmeye devam ediyor. KIZIL DEL Ky olmayabilir. Byk Viran Ky, gnmzde Hac Viran (K. Vrysni) adyla Gmlcine'nin Kuzeydou'sunda Kardere ve Kovanlk kyleri arasnda yer almaktadr. Belki de Bulgaristan Hasky'deki Byk rencik yani Krepost kydr. Ancak 1455'de ifade edilen dier kyleri baz aldmzda bu kylere yakn ve Byk Viran adn artran yegane ky Demirrendir. Biz eski kaytlardaki Byk Viran'n gnmzdeki Demirren ky olduunu tahmin ediyoruz .
1456'da Olup Halen 1530'da Gzkyor Mu? Evet
Umur Hac Ky
Derbent Ky
Tar Bk Mezras
Dar Bk
Evet
Tatar Viran Mezras
Evet
Byk Viran Mezras
Evet
Durfill Mezras (1456) MC 0/89 (1456)
Trfll Viran Ky (1530)
Bu daha sonraki kaytlarda Trfll Viran olarak geen yerdir. Trfill, gnmzde Bulgaristan, Krcali ili Koukavak beldesi yaknlarnda Tintyava ad ile bulunmaktadr. Ayrca Yunanistan-Ferecik yaknlarnda gnmzde Pamak (Bamak, Tekke) olarak bilinen imdiki ad Trifylli Ky vardr. Bu ky 1530'da gzkmekte. Bugnk ad Asproneridir.
Evet
Akpnar Ky Akpnar Mezras (1456) (1530)
Evet
Sazlk Mezras
Sazlk (Papazlk) 1530'da Papazlk adnda mezra olarak gzkyor. Gnmzde Hebil (Seek) Ky'nn ardnda Papazlk diye bir da var. Hatta bu da o civardaki en yksek tepeye sahip gibi duruyor. Bu bakmdan gnmz Habil Ky (Hebil,Seek ;Yunanca adyla Chloi) ya da yaknnda bir yer Papazlk/Tatarlk olabilir. Irene Beldiceanu-Steinherr'in MC 0/89'da Sazlk, TT20'de Papaslk okuduu yer ad (ki aslnda TT 20 ile TT 77'nin hemen hemen ayn bilgileri ieren belge olduunu ifade etmektedir.) Mnir Aktepe tarafndan TT 77'de Tatarlk olarak okunmutur. Kaycak (Kavack) ise biraz kark nk 1530'da hem Kavack hem Kayack adl mezra hem de Kayack adl bir ky grnyor. Bahsedilen Kaycak (Kavack) Ky, Ferecik yaknlarndaki Kavack (Kayack, Koyuneri Bostanl) yani yeni adyla Lefkimmi Ky olabilir. Ancak Edirme Uzunkpr'deki Kavack Ky de olabilir. Mnir Aktepe ayn belgede bu mezray Kurcak olarak okumu. Sonraki belgeleri ayn ekilde yani Kavack olarak okumu. Kzl Deli'nin dousunda bulunmaktadr. Bir mezra, ky ya da mevkii ad m olduu tam olarak anlalamamaktadr. Bugnk Ba Kilise (Protokklissi) Ky ya da Kara Kilise ky ya da bu iki ky arasnda kalan blge olma ihtimali yksektir. Nitekim tarife de uymaktadr. Her iki ky de Kzl Deli Trbesi'nin dousundadr ve her iki ky arasnda sadece 5-6 km mesafe vardr. Kzl Deli ky deildir. Kzl Deli ile ilgili belgede ad gemektedir. (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 66)
1530'da gzkyor. 1530'daki dier ad Mihanlu. Kzl Deli'nin sol yakasnda yani Kk Derbent Ky'nn batsnda bulunmaktadr. Bir yerleim birimin ad m yoksa bir mevkii mi pek anlalmyor. Sanl ky, bugn Bulgaristan Hasky snrlar iinde Bejantsi adyla bulunuyormu (Acarolu, 2006: 878). Bulgaristan'da yaayan aratrmac Veysel Bayram da bu kyn varln dorulad ancak ok az nfusa sahip bir ky olduunu ve Sanlu adnn yrede Yunanistan'dan gelen anlamnda kullanldn belirtti. Bir mezra ya da kyden ok bir mevkii ad olsa gerek. Tanr Da'nda bulunmaktadr. Tanr Da mevkiine verilmektedir Cebel ad da
Evet
Kaycak/Kurcak Mezras Kavack
Evet
Kayal Kilise Mezras
Hac Hzr Yaylas
Hayr
Sanlu TT 20 (1486) Karban Saraylu Kzldel Mevkii
Evet
Hayr Evet
TT 470 (1569) Svari Bk Mevkii
Bu kyde gayri mslimler yayordu. Aslnda bir ky m yoksa mevkiii mi olduu anlalamamaktadr. Dar Bk'ne yakn bir yerdeymi. TT 470'e gre Tatar Viran, Akpnar ve Kavack'n Dar Bk kynn snrlar iinde kalmaktadr. Adnda bk kelimesi olduuna gre bir dere ya da ay gibi bir akarsu kenarnda bulunuyor olsa gerek. Svari Bk diye bir ky 1530'da gzkmyor. Irene Beldiceanu, Svari Bk mevkiinin kabaca 1460'lar ile 1560'lar arasndaki mevcut kaytlarda bulunmadn ancak 1569 civarnda yazld dnlen TT 470 no'lu mufassal defterde grndn ifade etmektedir.
Hayr
C. 16. Yzyl ncesinde Dimetoka Snrlar inde, Trakyada ve Balkanlarda Balaban Kyleri 1530 (370-I)'de ad Srcl'ya dnen "Balaban" ky, Balabanllarn terk ettii ky ya da kylerden biri olma ihtimali yksektir. Daha sonralar Fatih Sultan Mehmed bu ky, ei Glah Hatun'a (ehzade Mustafa'nn annesi) vakfetmiti (Gkbilgin, 1952: 319). Aslnda Savulu ve Sovuklu diye anlan kyler (ki bunlarn dier ad Srclu olarak gemektedir.) belki de ayr kylerdir. Bu konuda ekte verdiimiz listeye baknz. 1530 (370-I)'de Dimetoka'ya bal Balabanlu Ky, psala'ya bal Balaban Ky ve 1519 Gelibolu Defteri'nde Harala'ya bal Balaban Ky: 1530 (370-I)'de Dimetoka'ya bal olarak gzken "Balabanlu" adl kyn, Balabanllarn terk ettii ky ya da kylerden biri olduundan phe duymuyoruz. Ancak bu kyn gnmzde hangi kye karlk geldiini saptama noktasnda ilk bata sknt ektik. Nitekim gnmzde Uzunkpr'de Balaban Ky vardr ancak bu kyn hemen kuzeyinde ve sadece 5 km uzanda Balabankoru adl
255
VATAN ZGL
bir ky ve yine Balaban Ky'nn 15 km batsnda Balabanck Ky bulunmaktadr. Yani birbirine ok yakn Balaban adl farkl ky bulunmaktadr. Dolaysyla hangi kyn nereye denk geldiini saptamak glemekteydi. Neyse ki imdadmza, yakn vakitte Babakanlk Osmanl Arivi tarafndan yaymlanan 75 Numaral Gelibolu Livas Mufassal Tahrir Defteri yetimitir. Bunun yan sra Tayyip Gkbilgin, 1511 tarihli bir vakfiyeden hareketle "Balabanlu" adl kyn, "Ballu" ve "Balbalu" olarak da grndn ve baz aratrmaclara gre Lulu adl ky ile "Balabanlu" kynn ayn ky olduunun iddia edildiini ancak buna katlmadn ifade etmektedir. Balbalu olarak irmen Mirlivas Hsrev Bey Vakf'na ait bir ky olarak 1485 tarihli bir belgede kayd gemektedir. Kaynaklar irdelememiz sonucu, 1530'da Dimetoka'ya bal "Balabanlu" adl kyn gnmzde Uzunkpr'ye bal "Balabankoru" adl ky olduunu; 1530'da psala'ya bal "Balaban" adl kyn gnmzde Uzunkpr'ye bal "Balabanck" Ky olduunu; ayrca 1519'da Gelibolu Defteri'nde Harala'ya (Gnmzde Uzunkpr'ye baldr ve imdiki ad "Altnyaz"dr.) bal "Balaban" adl kyn gnmzde Harala'nn (Altnyaz) 3 km kuzeybatsndaki ve yine Uzunkpr'ye bal "Balaban" ky olduunu saptam oluyoruz. Nitekim gnmzdeki "Balabanck" Ky, Altnyaz'nn bat-gneybatsndadr. Bu da, psala'ya bal olduunun ve dolaysyla Dimetoka'ya bal olmadnn bir gstergesidir (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 90, 163; Gkbilgin, 1952: 391, 392; 75 Numaral Gelibolu Livas Mufassal Tahrir Defteri (925/1519), 2009: 38, 65). Bu kyn de Ergene ay'nn hemen sa yamacnda olduunu vurgulamak gerekir. Bu yreyle ilgili yaptmz alan aratrmasnda da ilgin baz veriler elde ettik. 13 Ekim 2007 tarihinde Edirne Uzunkpr'ye bal briktepe yaknlarndaki "Balabanck" kynde, kyn en yal kiilerinden 1922 doumlu Veysel Filiz'den derlediimiz bilgiler yledir: Balabanck ky ok eski bir ky. Balabanck Ky en az 500 senelik bir ky. Bir Balaban Aa varm. Balabanck, Balaban-Koru ve Balaban kyleri ona aitmi. Bizler Gacalz yani yerliyiz. Gacal yerli hlk anlamna gelmektedir78 1530 (370-I)'de "Tovici Balaban" olarak da geen Turnac Ky: Cumhuriyetin ilk yllarnda Turnaca olarak kaytl idi. 1485 tarihli bir belgede Turnac ve Tovici Balaban (Toyca Balaban) kylerinin ayn kyler olduu vurgulanmaktadr (Gkbilgin, 1952: 243).
(zgl, 2007a: zel Ariv-Video Kayd). Veysel Filiz ve kyde grtmz dier kiiler, Gacal tanmlamasn yaparken kendilerini, bu yrede yaamakta olan ve muhacir, gmen, Pomak ya da dal olarak tanmlanan dier topluluklardan farkl olduklarn zellikle vurgulamaktadrlar. Bu tanmlamayla aslnda olduka eski dnemlerden beri bu yrenin yerlisi olduklarnn altn izmektedirler. Trakyadaki nfus hareketleri bu makalemizin konusu dndadr ancak sadece Osmanlnn son yzyln ve Cumhuriyet yllarn bile ele aldmzda, savalar ve mbadele sebebiyle bu yrede nedenli byk nfus deiimi olduu grlecektir. Kald ki daha eski dnemlerden beri var olduunu bildiimiz nfus hareketlerini de dndmzde bu yrede, erken dnemlerden beri yaamakta olan hlk kitlesine rastlama olasl dktr. Nitekim Gazi niversitesinde yksek lisans tezi almas iin bu yreye giden Ahmet mamn 2004 yl sonbaharndaki alan aratrmas srasnda elde ettii kaytlardan da bunu anlayabiliyoruz. Ahmet mam, Uzunkprdeki Balaban Ky ziyaretinde kyn yallaryla grmtr. Bu grme kaydndan hareketle bu kyde yaayanlarn, kyn eski bir ky olduklarn ifade etmelerine karn hemen hemen hepsinin 93 Harbi ncesi gelenlerden olutuu anlalmaktadr (zgl, 2004b: zel Ariv-Video Kayd).
78
256
1530'larda Turnac Nasuh diye bir ky daha gzkmekle beraber, ne ncesinde ne de hemen sonrasnda bu adla bir ky saptayamadmzdan Turnac (Tovici Balaban) Ky ile ayn ky olduu kanaatini tayoruz. Osmanl kroniklerinde Kosova Sava bahislerinde "nce Balaban" ile birlikte "Tavica Balaban" adl tarihsel karakterin yer aldn vurgulamtk. Hi phe yok ki bu ky, kroniklerde ad geen Tavica Balaban'a temlik edilmitir. 1530 (370-I)'de Ferecik'e bal "Balabanlu" kyleri: 1530 tarihli Rumeli Muhasebe Defteri'nde Ferecik'e bal iki farkl "Balabanlu Ky" kaytldr. Ancak gnmzde Ferecik yaknlarnda Balaban ya da Balabanl adnda bir ky bulunmamaktadr. Dolaysyla bu kylerin yerlerini saptamak glemektedir. (370-I)'de zikredilen "Balabanlu" kylerinden biri 1530'lara gelindiinde artk "Mir-ahur" ya da "Mirahor" olarak anlmaya balamt. Hatta 1570'e gelindiinde artk "Sekban" ky olarak da anlmaktayd. Ancak gnmzde ne Mir-ahur/Mirahor ya da Sekban adnda Ferecik yaknlarnda bir ky saptayamadk. Anlalan o ki bu ad da deimitir ya da ky tamamen ortadan kalkmtr. Dier "Balabanlu" ky ile ilgili olarak Ferecik'e bal Koyun-eri Ky'nden hareketle yerini yaklak olarak saptayabiliyoruz. Hicri 925 tarihli (Miladi 1519) tahrir defteri sayfa 405'de "Kodere-eri" ya da "Koyun-eri" olarak anlan kyle ilgili yle bir kayt bulunmaktadr: "Karye-i Koyuneri mezkr Balabanlu kyne ekb r verirler (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 30, 31, 90, 106, 110, 163). Dolaysyla bu Balabanlu Ky, Koyuneri Ky yaknlarnda olmaldr. 1530da Koyuneri olarak grnen ky, gnmzde Trke Koyunyeri, Rumca Provatonas olarak anlmaktadr. Bu evrede gnmzde bulunan kyleri gemitekilerle karlatrdmzda ikinci olarak zikrettiimiz Balabanlu Kynn, Trke Teke olarak bilinen gnmzde Rumca ad Tavri olan ky olmas gerektii sonucuna vardk.79 1530 (370-I)'da Zara-i Eskihisar Kazasna bal "Balabanlu" Ky: Bu ky 1530'larda "Sekbanlu" ya da "Tomar Koanlu" olarak da anlmaktaym. Meri Nehri'ne 1 km uzaklkta ve gnmzde "Velikan" olarak anlan bu ky Bulgaristan'n "Dimitrov-grad" kentinin 12 km batsnda yer almaktadr (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rumili Defteri (937/1530) I, 2001: 90, 116, 119, 163; Acarolu, 2006; 94; Google Earth, 2010). 1507 Tarihli Vakfiye'de "ehid Balaban" adl yer: Tayyip Gkbilgin'in yaymlad vakfiye'de Hasky-irmen yaknlarnda Byk Gbeyi Ky ile Kozpnar adl ay arasnda "Balaban Mehedi" yani "ehid Balaban'n gmld yer" anlamnda bir mevkiden bahsedilmektedir (Glbilgin, 1952: Vakfiyeler Ksm, 56). 1530 (370-I)'de Filibe Kazas'na bal "Balabanlu" Kyleri: 370-I'de Filibe'ye bal iki adet Balabanlu Ky bulunmaktadr. 1530'da bunlardan biri "Korucu Kan" ve "Hamidl" adyla
Delibalta, 2001a; Delibalta, 2001b; Google Maps, 2010; Google Earth, 2010; Millet Gazetesi Web PortalYunanistan Bat Trakya Trk Kyleri Haritas, www.millet.gr/images/harita.jpg, 1 Aralk 2009; Evros li ve leleri Hakknda Bilgi, tr.wikipedia.org/wiki/Evros_(il), 01 Aralk 2009
79
257
VATAN ZGL
da anlrken dieri "iflik-i Kurd eyh" ya da "iflik-i Kurd nce" adlaryla da anlmaktayd (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 90, 93, 107). Ancak her iki ky iin ilgili kaytlar dikkatli incelendiinde 1570 tarihli bir baka defterdeki bilgilerde "Balabanlu" isminin getii yani daha sonradan bu kylerin "Balabanlu" olarak da anlmaya baland anlalmaktadr. Bu kylerin lokasyonlarn ve eer mevcutsa gnmzdeki yeni adlarn saptayamadk. Dolaysyla bu kyler, en azndan Anadolu'ya gen Balabanllarla ilgili deildir. Ancak geride kalm olan Balabanllarla ilgisi olabilir. Fakat bu durumu netletirebilecek nesnel bilgilere imdiye kadar ulaamadk. 1530 (370-II)'de Yenice-i Zara Kazasna Bal Balabanl Ky: Bu ky gnmzde Bulgaristan'n Eski Zara ehir merkezinin 25 km kuzeydousunda bulunan yeni ad Edrevo olan kydr (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) II, 2002: 68, 144; Acarolu, 2006: 93; Google Earth, 2010). 1530 (370-I)'de orlu Kazas'nda Balabanlu Kyleri: orlu'ya bal iki adet Balabanlu Ky gzkmektedir. Biri "Kara Gvendik" adyla da anlmaktadr (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 134). Gnmzde orlu-Muratl'ya bal Balabanl Ky bulunmaktadr (Google Earth, 2010). Kara Gvendik olarak da anlan Balabanlu Ky'nn yerini ve gnmzdeki adn saptayamadk. 1530 (370-II)'de Silistre ve Nibolu Livas inde Balaban Adl Yerleim Birimleri: Silistre Livas'nda Hrsova Kazasna bal Balaban Ky, Varna Kazas'na bal Balaban-kuyusu mezras, Yanbolu Kazas'na bal Balabanlu Ky ve mezras, Karin-ovas Kazas'na bal ve Saru-Mahmud ya da Hac Mahmud olarak da anlan Balabanlu Ky, Silistre Kazas'na bal ve Radovan olarak da anlan Balabanolu Kuyusu Ky, Varna Kazas'na bal Demrolu Balaban Kuyusu mezras, Yanbolu Kazas'na bal Hac Balabanl mezras bulunmaktadr. Nibolu Livas'nda umnu Kazas'na bal Balabanc Ky, ernovi Kazas'na bal Balabanl Ky de bulunmaktadr (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) II, 2002: 75, 78, 80, 89, 97, 147-149, 151, 152). Aslnda biraz daha eski bir belgede Silistre blgesindeki baz ilgili kaytlara ulayoruz. Tayyip Gkbilgin'in yaymlad 1507 tarihli bir vakfiyede Silistre blgesiyle ilgili olarak Prevadi yaknlarnda "Balaban Konuu" ve "Balaban Kayas" adl yerler bulunmaktadr (Glbilgin, 1952: Vakfiyeler Ksm, 24, 26). Nitekim gnmzde bata Hac Balabanl olmak zere yukarda verdiimiz kylerle rten birok ky, Bulgaristan'da mevcudiyetini korumaktadr ancak gnmzde isimleri Bulgarca'dr. (Acarolu, 2006: 92, 93, 330, 388, 1020, 1030). 1530'da Bat Trakya'da (Gmlcine, Yenice-i Karasu, Drama, Nevrekop) Balaban adl yerler ve corafi adlar: Gmlcine'de Balabanlu Ky, Balabanlu eltk Nehri, zbeyli olarak da anlan Balabanlu Ky ve ayrca bizim iin nemli bir veri olan "Delce Balabanlu" Ky, Yenice-i Karasu'da Balabanlu Ky ve Saru Balabanlu Ky, Nevrekop Kazas'nda Kutluca olarak da anlan Balaban Deirmeni Mezras, Drama Kazas'nda Tklova olarak da anlan Balaban Ky ile Brodilova olarak da anlan Balaban Ky bulunmaktadr. "Balabanlu
258
eltk Nehri" kaydndan hareketle Balabanl Cemaati'nin Gmlcine yaknlarnda bir nehre isim verilebilecek kadar erken dnemden beri bu yrede yerlemi olduklar anlalmaktadr. Ayrca "Delce Balabanlu" Ky de olduka manidardr. Deli Balaban'n Bat Trakya'daki fetihlerde yer aldn anmsatmak gerekir. Bunun yan sra nesnel olarak Balabanllar cemaat olarak bu dnemde Gmlcine'de saptamamz, birok soru iaretini ortadan kaldrmaktadr. Dimetoka'ya en yakn ve Bat Trakya'daki grece byk merkezlerden biri olan Gmlcine'de nesnel olarak Balaban Cemaati'ni saptyor olmamz, bir zamanlar Balabanllarn Balkanlar'daki varlnn phe gtrmez tarihsel gereklik olduunu ispatlamaktadr. Bu belgeyi ve belge ile ilgili yorumu ileride sunacaz (167 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri I (937/1530), 2003: 46, 57, 61, 85, 138, 139). Gnmzde hlen bu yrede biri Balabanl (Rumca ad Vaniano) dieri Balaban (Rumca ad Dialampi) olan iki ky bulunmaktadr.80 1519'da Gelibolu Livas'nda Balaban Kyleri ve Balaban adl yerler: Bu kylerden Harala Kazas'na bal olan biraz nce vurgulamtk. Bu kyn dnda olduka dikkat ekici bir yer vardr ki Osmanl kroniklerinde ilk fethedilen yerlerden biri olarak ad geer. Buras "Ot-gklk" kydr ki 1519'daki kaytta Abr Nahiyesi'ne bal "Balabanck" olarak da anlmaktadr (75 Numaral Gelibolu Livas Mufassal Tahrir Defteri (925/1519), 2009: 38, 65). Bu da olduka manidardr. Yeri gelmiken Osman Bey'in ve Orhan Bey'in adamlarndan Balaban/Balabanck Bey'i ve dris-i Bitlis'i de Rumeli'ye Sleyman Paa ile birlikte getii sylenen "Balabanckolu" bahsini yeniden anmsatmak isteriz. Ruhi Tarihi'nde fethedilen yer ad olarak ilk zikredilen mekn ad "Odgnlek" kalesidir (Ruhi Tarihi, 1992: 385). Akpaazade Tarihi'nde ise Gelibolu fethinden sonra ad geer (Akpaazade, 2003: 109). Gnmzde hlen Malkara yaknlarnda bu ky mevcuttur. Gnmzde burada bir kale saptayamadk ancak hemen 5 km batsnda Kocakale olarak anlan bir kale bulunmaktadr. Belki de fethedilen kale burasdr (Google Earth, 2010; Adm Adm Trkiye Yol Atlas/ Rehber; 2008: 16). 1519'da yine ayn yrede (Abr Nahiyesi'nde) "Balta Balaban" adl bir ky kaytldr. Kar-yaya Nahiyesi'nde (Gelibolu yarmadas zerinde) Derzi Bayezidl Ky'nde "Hlil bin Balabanck" adl bir iftlik bulunmaktayd. Evree yaknlarnda Sekban- Kk Ky'nde "Hamza-i Balabanlu" adl bir iftlik kaytlyd. Bolayr'da Doan Arslan Ky'nde "Yunus bin Balaban" iftlii vard (75 Numaral Gelibolu Livas Mufassal Tahrir Defteri (925/1519), 2009: 38, 42, 43, 53, 65). Yukarda belirttiimiz yrelerde onlarca Balaban adl ahsa rastlyoruz. Hem bu yrelerde hem de Balkanlarda dier yrelerde Balaban adl onlarca ahs ve yine onlarca BalabanBalabanl adnda kyleri saptamaktayz. Hatta 1432 tarihi Arnavutluk Sanca Defteri'nde ve 1454 tarihli Trhl Sanca Defteri'nde de onlarca benzeri veri bulunmaktadr (ki bu iki kaynak bilinen en eski tarihli defterlerdendir) ancak tm bu verilerin deerlendirilmesi u an iin pratik olarak mmkn deildir.81 Tm ad geen Balaban Kylerinin, takibini
80 81
Bat Trakyadaki Trk Kyleri Haritas, http://www.lithoksou.net/turkimap.html, 1 Aralk 2009
Bu konuda ksa bir yorum yamak gerekirse; Selanikin zaptnan sonra (1430) bata Vardar Yenicesi olmak zere Bat Trakyadaki baka ehirlerden hlkn Selanike srlmesi ve yine gnll olarak buralara yerleilmesi erevesinde bir ksm Balabanllarn, Trhl Sanca civarnda yerlemeye baladklar dnlebilir. Benzer
259
VATAN ZGL
yaptmz Balaban cemaati ile ilgisi olduu iddia edilemeyecei gibi Balaban adl ahslarn hangilerinin yine takibini yaptmz Balaban Cemaati ile ilintili olduunu saptayabilmek imdilik imkn dhilinde deildir. Balabanllar hakknda imdiye kadar elde ettiimiz verileri deerlendirdiimizde Trakya ve yakn evresine younlamamzn gerekli olduu ortaya kmaktadr. Bu erevede yine bu blge ile ilgili olarak Hava Seluk tezinde, ilgin baz veriler sunmaktadr. 1433-1455 yllar arasnda yazlm MAD 231 Nolu Premedi ve Grice Mufassal Tmar Tevcih Defterinde Serezli Balabann olu Hzra verilmi timar bulunmaktadr. Rumeli iinde bu dnemde Dimetokadan Premedi-Grice taraflarna g olduu da bilinmektedir. Ayrca Dimetoka ve Edirne evresiyle ilgili bilgilerin yer ald 1454den nce yazld dnlen MC 0/89da yer alan Balabanlu Ky kayd, asli olarak mercek altna aldmz yredeki en eski tarihli toponimik veriyi sunmaktadr (Seluk, 2002: 52, 56, 137, 184). Her hlde bu veri ile birlikte yukardaki dier verileri ele aldmzda ve bir yer adnn olumas iin yeterince uzun bir sre gemesi gerektiini de dndmzde, Dimetoka ve evresinde 14. yzyln sonlarndan itibaren Balaban/Balabanl adl kylerin olumu olduu rahatlkla iddia edilebilir. Bu balam ile imdiye kadar ortaya koyduumuz Balabanllarla ilgili dier tarihsel veriler ve argmanlar, Dimetoka evresinde Balabanllarn 14. yzyl ile 15. yzyl arasndaki varln teyit eder.
16. Yzyl ncesinde Dimetoka ve evresinde Balaban Kyleri
ereve Arnavutluk iin de izilebilir. (Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, 1987; Hicri 859 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Trhl, 2001; Seluk, 2002: 69, 70)
260
III. Savc Bey, Savcnn Olu, nce Balaban ve Dimetoka A. Savc Bey Ayaklanmas ve Dimetoka Osmanl tarihinin karanlk noktalarndan biri I. Muradn olu Savc Beyin babasna kar ayaklanmasdr. Nedeni gnmzde hl anlalamam bu ayaklanma giriimi, gizemini korumaktadr. Ahmedi, Dsturname-i Enveri ve Akpaazade gibi erken dnem Osmanl kroniklerin bu konuda sessiz kalmalar, konuyu daha da ilgin klmaktadr. Fatih Sultan Mehmed dneminin sonlarna kadar bu olayn stnn rtlmeye alld sezinlenmektedir. Nitekim Savc Bey ayaklanmas konusuna ilk defa, II. Bayezid dneminde dris-i Bitlisi tarafndan kaleme alnm Het Bihit adl eserinde parmak baslmaktadr (dris-i Bitlisi, 2008a: 357-361). Daha sonraki kroniklerde de -ki dris-i Bitlisinin aktardklarn genel anlamda tekrarlamann tesinde pek fazla farkl bilgi sunmamaktadrlar- Savc Bey ayaklanmasndan bahsedilmektedir (Hoca Sadettin Efendi, 1992a: 156-158; Solakzade, 1989: 51, 52; Mneccimba, 1995: 116, 117). II. Bayezid dneminden nce yazlm kroniklerde Savc Bey ayaklanmasnn yer almamas ilgintir. Acaba Fatih dneminin sonlarna kadar Osmanl tahtn rahatsz eden Savc Beyle ilgili bir tarihsel arka plan m vard? Bu rahatszlk bir tr iktidar mcadelesi ya da Osmanl iin o denli yaamsal sknt yaratan bir durum muydu? eyh Bedreddin ayaklanmas gibi nemli bir ayaklanma (hem de fetret dneminde ortaya km bir ayaklanma) kroniklerde yer alrken, neden Savc Bey ayaklanmas hakknda II. Bayezid dnemi ncesinde yazlm (ya da en aznda Fatihin etkinlii srasnda yazlmaya balanm) kroniklerde herhangi bir bilgi bulunmamaktadr? Acaba Fatihe kadar etkisi sren ve Savc Beyle ilgili bir tr siyasal sknt m vard? Savc Bey ayaklanmasndan bahseden Osmanl kronikleri ile Rum kronikleri arasnda temel baz farkllklar bulunmaktadr. Osmanl kaynaklar ayaklanmann yeri olarak Bursay iaret ederken, Rum kronikleri Trakyay gstermekte ve Savc Beyin yenilgiden sonra Dimetokaya katn belirtmektedir. Osmanl kronikleri 1385 tarihinde ayaklanmann gerekletiini ifade ederken, Rum kronikleri 1374 ylna iaret etmektedir. Chlkokondyles, Dukas ve Franzesin eserleri bu kroniklerdendir. Rum kroniklerine gre Savc Bey, dnemin Bizans prensi IV. Andronikosla beraber bu ayaklanmaya kalkmt. Bizans prensi de kendi babas V. Ioannese kar ayaklanmt. Ancak Osmanl kroniklerinde Savc Bey ile Bizans prensi arasnda bir ilikiden bahsedilmez. Nitekim Osmanl kronikleri ayaklanmann Bursa yaknlarnda gerekletiini ifade etmektedirler. Rum kroniklerine gre stanbul yaknlarnda Appicridium/Aprisidion/Apikridion denen yerde Savc Bey ve Andronios kararghlarn kurarlar. Bunun zerine I. Murad ve Bizans mparatoru, oullarnn bu hareketini bastrmak zere harekete geerler. Savc Bey ve prens Dimetokaya kaarlar. Hlil nalck, bir Rum kroniine gre Savc Beyin on ay on gn I. Muraddan kat bilgisini aktarmaktadr. Burada yakalanan ehzadelerin gzlerine mil ekilerek kr edildii ifade edilmektedir. smail Hakk Uzunarl, Rum kroniklerinin daha salkl bilgi verdiini dnmekte ancak olay
261
VATAN ZGL
tarihinin 1385 olmas gerektiini ifade etmektedir. Bu noktada Mneccimba dier Osmanl kroniklerinden farkl olarak u bilgiyi vermektedir: Savc Bey, Yldrm Bayezid zamannda lnceye kadar gzleri kr olarak kald.. Vurgu yaplan Rum kronikleri dris-i Bitlisinin Het Bihitinden en az 30 yl nce yazlmlard. Bizans kaynaklar ayaklanmann getii yre hakknda doru bilgi verirken niin olayn tarihini 1374 yl olarak vermilerdir? Aslnda bu soruya imdiye kadar net bir aklama getirilememitir. Acaba Savc Bey 1374de ilk, 1385de ise ikinci defa m ayaklanmt? 1374 yl konusuna Osmanl Tarihi aratrmaclarnn bazlar itiraz etmekte ve 10 yalarnda olan bir ehzadenin 1374te ayaklanma kartamayacan iddia etmektedirler ancak bu karm Osmanl kaynaklarnda Savc Beyin, I. Muradn ortanca olu olduu bilgisinden hareketle elde edilmektedir. Ya Dukas haklysa yani Savc Bey hakikaten I. Muradn en byk oluysa? Ancak bu noktada hemen hakl olarak tarih aratrmaclar, Savc Bey ayaklanmas bahsinde Dukasn hata ile Gndz ismini kullanmasn gsterip bu konuyu da yanl aktardn iddia edeceklerdir. Ayrca neden bir baka kente deil de Dimetokaya katlar? Belli ki burada kendilerini destekleyen ya da destekleyeceklerini dndkleri bir kitle vard (Gkbilgin, 1997: 251-253; Hammer, 2010: 98, 99; Mneccimba, 1995: 117; Dukas, 2008: 7, 8, 36; Uzunarl, 2008: 142, 143, 259, 260; Jorga, 2005: 235; ; nalck, 2006: 159; Afyoncu, 2007: 168-171). Savc Bey ayaklanmas konusu 14. yzyl sonu ile 15. yzyl balarnda yazlm farkl belge ve kaynaklarn ortaya kmasyla ancak zlebilecek gibi grnmektedir. Bu noktada bizim aslnda gelmek istediimiz nokta, Balabanllarn szl tarih anlatmlarndaki Savc Bey isyanna destek verilmesi olgusu ile nce Balaban bahsi arasndaki anakronizm ya da elikidir. B. Savcolu, Fetret Devri ve Balaban Savc Bey isyan ile ilgili bahse, daha nceki almamzda yer vermitik (zgl, 2005: 39-46). O dnemde nce Balaban ile Balabanllar arasndaki ba, netlik kazanmamt. Bu makale erevesinde ortaya koyduumuz nesnel bilgi, belge ve yaklamlarla nce Balabann artk o devrin (14. yzyl sonu - 15. yzyl ba itibariyle) Balabanllarn lideri olduunu konusunda herhangi bir phe kalmamtr. Ancak bu durumda nce Balabann Savc Bey isyanna katldn kabul etmek olanak d gibi gzkmektedir nk Savc Bey syanndan sonraki tarihlerde nce Balabann, Osmanl ile ibirliine devam ettiini ve bir Osmanl beyi olarak Kosova Savana katldn hatta daha sonraki 10-15 yl boyunca da farkl birok olayda adn nesnel olarak saptayabiliyoruz.82 15. yzyln balarna kadar u veya bu ekilde Osmanl ile beraber hareket eden nce Balaban, nasl oluyor da Savc Bey isyanna katld hlde fark edilmiyor ve cezalandrlmyor? Belki de hakikaten cezalandrlmt. Eer yleyse bir ekilde tarihsel metinlerde ad gemiyor ya da farkl bir adla anlyor olabilir mi? Savc Bey syan ister Rum kroniklerinde ifade edildii gibi 1374 ya da Osmanl kaynaklarnda yer ald gibi 1385 ylnda gereklemi olsun, her iki durumda da bu ve benzeri sorgulamalar yapmamz gerekmektedir. Tam bu noktada Kahraman zgln aktard bir szl tarih bilgisi, durumu aydnlatabilecek bir veri gibi durmaktadr. Kahraman zgl Savc Beyin
82
Bu argmanlar ileride sunacaz
262
Savapolos olarak da anldn ifade etmektedir.83 Ancak bu kelimenin anlamn zene kadar devam eden argmanlar ile ilikilendirmemiz doal olarak mmkn olmamt. Neyse ki bu konuda imdadmza Prof. Dr. Machiel Kiel ve Fatih devri Rumca kroniklerden Yorgios Sfrancisin anlarn Trkeye eviren Do. Dr. Levent Kayapnarn bize aktard bilgi ve devamnda bulduunuz nesnel veriler yetiti. Hem Kiel hem de Kayapnarla yaptmz grmelerde -ki her iki akademisyenin de ortaa Rumcasna hkim olduklarn ifade etmek gerekir- Savopolos kelimesinin Savcnn olu anlamna geldiini ifade edilmitir.84 Dolaysyla yle bir soru gndeme gelmektedir: Acaba Savapolos ifadesi ve ardndan Savc Bey ayaklanmas ile Balabanllarn kastettii olay acaba Savc Beyin oullarndan birinin iinde yer ald bir ayaklanma myd? Tarihsel metinler iinde Savc Beyin herhangi bir olundan bahsedilmekte midir? Eer bir olu varsa ve yine eer bir ayaklanma ile ilikili olarak kaytlarda geiyorsa, ayn olay balamnda nce Balabanla ilgili bir veri mevcut mudur? Etimolojik karm, ereveyi geniletmemize olanak tanmaktadr. Bata Chlkokondyles Kronii ve Kostenekinin Stefan Lazarevi Biyografisi olmak zere batl baz kaynaklarda Savcnn olu ya da Savcolu ifadesi gemektedir. Bu arada saptamalarmza gre Osmanl kroniklerinde bir-iki istisna harici hibirinde yine Savc Beyin olu hakknda bir bilgiye rastlanmamas, konuyu daha da ilgi ekici yapmaktadr. Osmanl adeta, Savc Bey ya da oullaryla ilgili ansn silmeye alm gibi gzkmektedir. Ruhi Tarihi ve ounca onu tekrarlayan Neri Tarihi bu konuda istisnadr. in ilginci Ruhide ve Neride, Savc Bey ayaklanmas hakknda tek kelime edilmezken fetret devrinde Musa elebi bahsinde
Bu bilgiyi derlediimiz anda hakikaten aknlk yaadmz ifade etmek isteriz. lkokul 3. snfa kadar okumu, hayatnn ou Erzincan Hnzoru Kynde gemi ve yaam boyunca Alevilikle ilgili birka kitap haricinde kitap okumam bir kiiden bylesi bir bilginin derlenmesi olduka dikkat ekicidir. Nitekim bu konuda olduka pheci davranp hem ubat 2006da stanbulda hem de Austos 2009da Hnzoru Kyndeki grmelerimizde Kahraman zgln, bu bilgiyi bir kaynaktan okuyup okumadn birok defa sorarak renmeye altk. Nitekim bu konuda yegne ipucu, Abdullah Ziya Kozanolunun tarih romannda bulunmaktadr. Doal olarak buradan ya da benzeri bir baka kaynaktan bu bilgiyi renmi olabileceini dnmek ya da bylesi phe iine dmek olduka doaldr. Savc Bey romannn ilk basksn sayfa sayfa kendisine gstererek bu kitab okuyup okumadn sorduk. Tm bu grmeler zel arivimizde video kayd olarak bulunmaktadr. Sonu itibariyle byle bir kitab daha nce hi grmediini ve bu ve benzeri bir kitab okumadn, bu bilgiyi, dier bilgiler gibi kendi genlik dneminde byklerinden rendiini ifade etmitir. (zgl, 2006b: zel Ariv-Video Kayd; zgl, 2009a: zel Ariv-Video Kayd). Nitekim birazdan aktaracamz nesnel baz veriler ve etimolojik karmlar da bu durumun tesadf, uydurma ya da sonradan renilmi olmadn glendiren veriler olarak karmzda durmaktadr.
83
Katldmz bir sempozyumda sunduumuz bildiride, Yunanca renmekte olan bir dostumuzdan hareketle Savapolos kelimesinin ne anlama gelebileceine dair bilgi sunmutuk. Burada Savann branice bir kelime olduunu polosun da olu anlamna gelebileceini dolaysyla Savann olu gibi bir anlama gelebileceini ifade etmitik. Daha sonrasnda Savann branicede dede anlamna geldiini rendik ancak tm bu bilgiler herhangi bir yere oturmad gibi konuyla alakas olmayan bir karm gibi durmaktayd (zgl, 2007b, 1413). Nihayetinde bu konuda ortaa Rumcasna hkim uzmanlardan bu kelimenin etimolojik alt yapsn renmemizin daha salkl olaca kanaatine vardk. Kahraman zgl ilgili kelimeyi Savapolos olarak zikretmitir. Machiel Kiel ve Levent Kayapnar Savcnn olu anlamna gelen kelimenin Savopolos olduunu vurgulamtr. Yani v harfinden sonra o harfi olmas gerektii sylenmitir. Yaklak 600 yl nceki bir olayla ilgili kelimenin, szl tarih geleneinde bylesi ihmal edilebilir bir farkllkla anmsanmas bile bal bana takdire ayan bir olaydr. Nitekim Balabanllar tarafndan Dimetoka kelimesinin de Dimotoka gibi sylendii de grlmektedir. Dolaysyla SavapolosSavopolos arasndaki bu farklln, nemli bir farkllk olmad rahatlkla iddia edilebilir.
84
263
VATAN ZGL
Savcnn olundan bahsedilmektedir. Tam zt ekilde dris-i Bitlisi ve sonraki kroniklerde ise Savc Bey ayaklanmas konu edinilirken Savc Beyin olundan bahsedilmez (Ruhi Tarihi, 1992: 432; Neri Tarihi, 1995: 513). Dorudan Savc Beyin oullar hakknda neredeyse tek alma Franz Babingere aittir. Babinger batl kaynaklar kullanarak Savc Beyin olunun adnn Murad olduunu ve onun da Orhan ve Davud adl iki olunun olduunu iddia etmektedir. Muradn -belki de babas ile birlikte gzleri kr edildiinden- kr imparator Caecus imperator Turcorum olarak anldn sylemektedir. Ancak Savcnn olu/oullar konusunda tarih aratrmaclar arasnda bir uzlama salanamam ve nitekim smail Hakk Uzunarl kitabnda Osmanl Hanedan Soy Cetvelinde Savc Beyin olu olarak sadece Davudu gstermitir.85 Bu konularda temel kaynak yine Chlkokondylesdir. Hammer, Jorga ve Kasritsis yine Chlkokondyles ve Kosteneki bata olmak zere batl belge ve kaynaklardan hareketle Savcnn olundan bahseder. Fetret dneminin hemen balarnda Yldrm Bayezidin oullarnn dnda Savc Beyin olu da, Osmanl tahtnda hak iddiasnda bulunmakta ve/ veya dier lkeler tarafndan belli politik amalar iin Osmanlya kar koz olarak tutulmakta ve desteklenmekteydi (Uzunarl, 2008: 448, EK: Osmanl Hanedan Soy Cetveli; Gkbilgin, 1997: 251-253; Hammer, 2010: 270; Jorga, 2005: 247, 290). Yldrm Bayezidin Ankara Savann ardndan lm ile geride Sleyman, sa, Musa, Mehmed, Mustafa ve Kasm adl oullar kalmt. Osmanl Devletini paralamak isteyen Timur, Anadolu beylerine ait topraklar Osmanldan alp eski sahiplerine iade etmi, geri kalan yerleri de Bayezidin oullar arasnda paylatrmt. Fetret devri olarak anlan bu dnemde zellikle Sleyman, sa, Musa ve Mehmed arasndaki savalar n plana kar (Baar, 1995: 480-482). Timurun katliamndan kaan Anadolulu Trkler; Ceneviz, Fransz ve Venedik gemilerini kiralayarak Anadolu yakasndan Trakyaya geiyorlard. Emir Sleyman; taraftar ve destekisi olan Stefan Lazarevi, andarl Ali Paa ve onun kardei ile birlikte o dnem Rumeli Beylerbeyliine getirilen Balaban Bey tarafndan Edirneye gtrld ve burada hkmdar ilan edildi ( Jorga, 2005: 294; Baar, 1995: 480-482). lk etapta Anadoluda sa elebinin ve sonrasnda Rumelide de Sleyman elebinin ortadan kalkmasyla taht mcadelesi, Mehmed elebi ile Musa elebi arasnda devam eder. Musa elebi, Emir Sleyman destekleyen Bizans imparatoru Manuel ile mcadeleye giriir. Zamannda Emir Sleyman, mparatora rehine olarak kendi olu Orhan elebiyi brakmt. Musa elebinin stanbul zerine geldiini renen mparator Manuel, Sleymann olu Orhan elebiyi Stefan Lazareviin yeeni George Brankoviin yanna Silivriye gndererek Musa elebinin stanbul kuatmasn kaldrmasn salamtr. Hatta
(Babinger, 1957: 297-311; Gkbilgin, 1997: 251-253; Uzunarl, 2008: 448, EK: Osmanl Hanedan Soy Cetveli). Hakikaten de imdiye kadar incelediimiz kaynaklardan hareketle yegne ikna olunabilinecek sonu, Uzunarlnn ortaya koyduu sonutur. Ancak Babingerin makalesinin ve makalede kulland kaynaklarn detayl tetkikine de ihtiya vardr.
85
264
ilgili kaynakta George Brankoviin, Silivride tedavi grd de sylenmektedir.86 Belki de Silivriye ulatktan sonra burada hastalanmt. Stefan Lazareviin yeeni olan George Brankovi, Musa elebi tarafndan ldrlme endiesiyle Selanike gider. Kastritsis aslnda Selanike gnderilme plannn Bizans imparatoru Manuel, Stefan Lazarevi, Lazarevile ibirlii yapan Osmanl Beylerinden Kstendil Hkmdar Yusuf ile Kraite Voyvodas Paa Yiit ve ayrca Osmanlda tahta talip olan yani Osmanl tahtnda hak iddia eden Savcnn olunun plan gibi gzktn ifade etmektedir. Yeenine destek iin Lazarevi, Paa Yiit ve Yusuf Beyin birliklerinin destekledii ordusu ile birlikte Savcnn olunu Selanike gnderir. Hatta Musa elebi Rumelideyken kendisine kar harekette bulunduundan dolay Paa Yiiti ve Yusuf Beyleri Dimetokada hapse atmtr ancak bir ekilde her ikisi de kap tutsaklktan kurtulmulardr. Stefan Lazarevi ve beraberindekilerin asl amalar, kuatma altndaki Selanike girmek ve Savc Beyin zamannda dostu olan asi Andronikosun olu Bizans despotu John (VII)87 ile glerini birletirmektir. Bu erevede Savcnn olu, Osmanl tahtnn meru varisi olarak Musa elebinin ordusuyla yzleecektir. Baar kazand takdirde Savcnn olu Osmanlnn hkmdar olarak ilan edilecektir. Osmanl ordusundan Paa Yiit ve Yusuf un birliklerinin kendilerine katlm olmasnn, Musa elebi kuvvetlerine kar zafer kazanma olaslklarn artrc bir etken olarak grmekteydiler. Ancak bu plan ilemedi. Plandan habersiz olan George Brankovi oktan Selaniki terk edip Srbistana doru kamaya balamt. Ancak hedefine ulaamadan yolu zerinde Musa elebinin destekisi olan ve yine Musa olarak anlan biri tarafndan engellenecei bilgisini aldndan Selanike geri dnd. Bir ekilde Stefan Lazareviin birlikleriyle buluup beraberce Srbistana geri dndler. Doal olarak Savcnn olu ortada kalm oldu (Baar, 1995: 480-482; Kastritsis, 2007: 180-186; Kosteneki, 2008: 79-82). Tam bu noktada Jorga ilgin bir bilgi aktarmaktadr. stanbuldan Selanike gelen Savcnn olunun Davud ismiyle anldn ve onunla beraber lalas olan Balabann da Selanike geldiini ifade etmektedir (2005: 316). Ruhi Tarihinde ve tekraren Neri Tarihinde Savc Beyin oluyla ilgili olarak bir bilgi yer almaktadr. Bu bilgi, elebi Mehmedin Musa elebiyi ortadan kaldrmasnn anlatld bahiste gemektedir. Daha nce Emir Sleyman desteklemi olan Rumelideki beylere kar hasmane tavrlar sergileyen Musa elebi, tepki ekmeye balar. Giderek tm Rumeli beyleri, balarna kt eyler geleceini dndklerinden Musa elebiye kar giriimde bulunmaya ve elebi Mehmedle taraf olmaya balarlar. Yava yava etkinlii azalan Musa elebi, sahip olduu destei kaybeder. Rumelide Paa Yiit, Barak Bey, Trhl Beyi Sinan, Evrenos Bey ve Kr Tekfurolu (Kr Andronikosun olu) elebi Mehmed tarafna gemitir. Musa elebi bunun zerine Sofya yaknlarndaki htiman kentine gelir. Tam bu noktadan sonra Ruhide (ve hemen hemen ayn ekilde Neride) u cmleler zikredilmektedir: Ol arada beglerin hyanetleyb [beyleri hyanetle sulayp] Tamacoln ve Savcoln katna okyp
86
Birazdan bu konuya daha detayl deineceiz.
87 Bu kii, Osmanl kroniklerinde Kr Tekfurolu olarak gemektedir. Hemen devam eden paragrafta buna vurgu yapmaktayz
265
VATAN ZGL
balatt. Kalan begler an grp nefret idp ba ba begler blk blk firar idp, gelb Sultanun [elebi Mehmedin] elin pp, hizmete bil baladlar. Dolaysyla Musa elebinin kendisine isyan eden ve elebi Mehmed ile birlik olan baz beyleri yakalatp daha nce tutsak ettii Tamacolu ve Savcolunun olduu yere hapsetmitir. Ya da bu cmleyi aynen Savcnn olu ve Tamacolu gibi dier beylerin de benzer ekilde kendisine ihanet ettikleri iddiasnda bulundu eklinde de anlayabiliriz. Kastritsis bu cmlelerden Musa elebi zaten az sayda kalm olan ve ihanet etmi olan beylerinden Tamacolunu ve Savcolunu hapse atarak cezalandrd eklinde anlam karttn sylemektedir. Bu durumu grp tedirgin olan dier beyler, neredeyse tamamiyle gzden dm olan Musa elebiden ayrlp elebi Mehmed tarafna gemilerdir. Yaplan savata Musa elebi yenilir. Baltaolu adl bir er ya da bey kendisine neden Emir Sleyman ldrttn gibi bir sz syledikten sonra Musa elebiyi boarak ldrr. lm tarihi 1413/1414dr. (Ruhi Tarihi, 1992: 430-433; Neri, 1995: 487-517; Kastritsis, 2007: 194). C. Emir Sleymann Olu Orhan, Balaban ve Savcolu Bir nceki bahsi derinlemesine irdeleyebilmek iin Emir Sleyman olu Orhan, Balaban ve Savcolu olgularna ayrca bakmamz gerekmektedir. mparator Manuel -elinde o gnlere dein bir nevi koz olarak tuttuu- Emir Sleymann olu Orhan, 1411 ylnn sonbaharnda Selanike gnderir. mparator Rumelide Sleymann olu Orhan, Anadoluda ise Mehmed elebiyi Musa elebiye kar destekleyerek Musa elebinin glenmesini ve herhlde ki stanbulu yeniden igale kalkmasn engellemek istiyordu. Kastritsis tam bu noktada ubat 1412 civarnda Orhan tarafndan yazlm bir belgeye ulamtr. Bu belge, Chlkokondylesin aktard bilgileri dorulayacak ekilde Orhann Selanikten ayrldktan sonra Kara Feryeye gittiini ve bu blgedeki (Yunanistan Makedonyas - kabaca Bat Trakya blgesi) Trklerin liderliini stlendiini gstermektedir. Bizim iin daha da ilgin bir bilgi olarak Chlkokondylesden nakille Orhann bu blgedeki liderliinde, Anadoludan gelmi olan ve bir Osmanl Beyi olarak anlan Balabann desteini ald ifade etmektedir (Kastritsis, 2007: 185, 186; Hammer, 2010: 214). Musa elebi, Orhan yakalayp kendisine teslim etmesi iin Balaban ikna eder. Stefan Lazarevi de Musaya kar Mehmed elebiyi desteklemektedir. Musa elebi Srp Despotu Stefan Lazarevile mcadeleye girer. Bu srada Musa elebi, Emir Sleymann olu Orhann Selanike gittiini ve Rumelideki saltanat mcadelesine balad haberini alr almaz Orhana doru ynelir. stanbulun bu esnada kuatma altnda olduu ancak gelien bu olaylar zerine stanbul kuatmasnn ksmen kaldrld da ifade edilmektedir (Baar, 1995: 480-482; Kastritsis, 2007: 186; Kosteneki, 2008: 81, 82, 112; Jorga, 2005: 316 ). Orhana saldran Musa elebi kuvvetlerinden bir ksm firar eder. Ancak buna ramen Musa elebi baarya ulamtr. Tam bu noktada Chlkokondylesden nakille bizim iin ilgin bir bilgi aktarlmaktadr. Musa elebi herhlde ki iinde bulunduu g durumu (askerlerinin nemli bir ksmnn kendisinden ayrlmasndan dolay oluan durumu) ama noktasnda -kaleyi iten fethetme mantyla- Emir Sleyman olu Orhann destekisi Balaban ile anlar.
266
Balaban, Anadolulu bir Osmanl Beyi olarak tarif edilmektedir. Benzer bilgiyi Hammer, Franzesten nakille aktarr ve burada Balabanes olarak getiini syler. Musa elebi, Orhan yakalayp kendisine teslim etmesi iin Balaban ikna eder. Bu srada Orhan Teselyadadr. Balaban, Orhan yakalayp Musa elebiye teslim eder. Chlkokondyles Orhann daha sonra bodurularak ldrldn kaydederken Kosteneki, Orhann gzlerinin kr edilerek cezalandrld bilgisini aktarr. Akpaazade (ve yine Akpaazadeyle ayn ekilde Hoca Sadettin de) ise Orhann, lalas Terziba Zaanos tarafndan Musa elebiye teslim edildiini, Orhann gzlerine mil ekilip kr edildii ve ardndan Bursaya gnderildii ifade edilmektedir. Benzer bilgiler, yazar belli olmayan 16. yzylda Rumca olarak yazlm Anonim Osmanl Tarihinde de geer. Ancak bu kaynakta Balaban yerine Salaban kelimesi yer almaktadr. Bu belki de okuma-transkripsiyon hatasdr. Salabann, Anadolu Paalarndan olduu sylenmekte ve Makedonyay iyi bilen bir kii olarak tanmlanmaktadr (Kastritsis, 2007: 186; Kosteneki, 2008: 82; Hammer, 2010: 214; Akpaazade, 2003: 152; Hoca Sadettin Efendi, 1992b: 81; Greke Anonim Osmanl Tarihi, 1973: 110, 111). D. Fetret Devrinde Kr Melik ah Bu bahiste bir de Kr Melik ah/Kr ah Melik adl bir tarihsel karakter bulunmaktadr. lk olarak Akpaazadede rastlanan bu karakter sonraki birok kronikte de yer almaktadr. Musa elebi Rumeliyi ele geirdikten sonra Rumelideki beyler kendisine biat edeceklerini bildirirler. Musa, Kr ah Meliki kendisine vezir olarak seer. Musa elebi Silivriye vardnda [herhlde biraz nce belirttiimiz George Brankovi ve/veya Emir Sleymann olu Orhan ldrmek amacyla gittiinde] Kr ah Melik kendisine isyan edip stanbula kaar. Ancak Osmanl kroniklerinde nereden ve ne ekilde stanbula geldii belirtilmemitir. Kr ah Melik daha sonra elebi Mehmedin yanna gider. elebi Mehmed veziri Bayezid Paayla birlikte, Rumeliye gei konusunda Kr ah Melike danrlar. Anlalan o ki Kr Melik ah, Rumeliyi iyi bilen biridir. Zaten gemite Musa elebinin veziri olduuna gre ve o vakte kadar Musa elebinin asl etkinlik alan Rumeli olduuna gre belli ki Kr Melih ah da Rumelide yaamaktayd. Dolaysyla Edirne ya da Dimetoka gibi bir kentten stanbula kam olma ihtimalini dnebiliriz. Rumeliye gei konusundaki soru zerine Kr Melik ah, Gelibolunun Musa elebinin kontrolnde olduunu ve dolaysyla stanbul tekfurunun desteiyle karya geilebileceini syler. Tm anlatmlardan elebi Mehmed ve beraberindekilerin o anda, Bursa ya da Marmara denizine yakn farkl bir Anadolu kentinde olduklar anlalmaktadr (Akpaazade, 2003:148150; Oru Bey, 2007: 44-46; Anonim Osmanl Kronii, 2000: 59, 61; Hadidi, 1991: 139, 140). Devamnda tarih sahnesinde Kr Melik ahn, II. Murad dneminin balarnda (1421 yl civar) Gelibolu kale komutan olarak atandn saptyoruz (dris-i Bitlisi, 2008b, 296-306). Muhtemelen Kr ah Melik, elebi Mehmed dneminde de benzer bir grevdeydi.
267
VATAN ZGL
Kastritsis, Kr Melik ahn, birok Osmanl kaynanda ad geen brahim Paa ile ayn kii olabilecei ve aslnda Kr Melik ah ifadesinin bir lakap olduunu dnmektedir (2007:165). Kastritsis bu konuda belki de hakldr. Ancak unu hemen belirtmek gerekir ki Osmanl kronikleri iinde en gvenilir olduu dnlen Akpaazade kroniinde ilgili bahiste, brahim Paadan bahsedilmez ve Musa elebinin Kr Melik ah kendisine vezir olarak atad ifade edilir. Bu nemli bir ayrntdr. Bizim bu bahsi burada aktarmamzn nedeni, Balabanllarn szl tarih geleneinde nce Balaban ile ilgili aktarlan ve biraz nce aktardmz nesnel bilgilerin bazlaryla rten yani tesadf olarak dnlemeyecek baz noktalarn varldr. Szl kaynamz Kahraman zgln bu bahisle ilgili olarak zikrettii cmleleri burada yinelemek istiyoruz: nce Balaban gemiyle stanbul'a geliyor ve bir mddet stanbul'da kalyor. nce Balaban Bey'in bir gzn uykusu srasnda kr ediyorlar. Bu yzden bizim evremiz bize kr balaban diyor. Kahraman zgl bu bilgileri, belki yukardaki gibi kronolojik bir srayla aktarmamakta ya da bu srayla anmsamamaktadr. Ancak nce Balaban'n Trakya'daki faaliyetlerini burada anmsatmak istiyoruz. Ayrca Savcolu ile lalas Balaban ve Silivri olgularn yeniden vurgulamak istiyoruz. Btn bu verilerden ortaya koymaya altmz hipotez; nce Balaban'n bir ekilde Osmanl kroniklerinde Musa elebi bahsi iinde ve hemen sonrasnda "nce Balaban" adyla deil ama "Kr Melik ah" lakabyla anlddr. Nitekim Musa elebi'nin Silivri'ye doru gidiinden biraz nce bahsetmitik. Silivri'ye George Brankovi ve/veya Emir Sleyman'n olu Orhan' ldrmek amacyla gitmi olabileceini vurgulamtk. Lazarevi'in yeenine destek iin Savcolu'nun, Selanik'e gnderilmesini saladn ifade etmitik. Orhan'n Selanik'e gnderilme plan iinde Savcolu'nun da yer aldn ya da bu konuda Lazarevi'le ibirlii yapt noktasnda bulgularn olduunu sylemitik. Tm bu verilerden hareketle Savcolu'nun, Selanik'e yolculuk ncesi Silivri'de Emir Sleyman olu Orhan'la birlikte olduklar ve beraberce Selanik'e gittikleri sonucuna ulalmaktadr. Nitekim hemen ardndan Selanik'te beraber olarak gzkyorlar. Ayrca Savcolu Davud'un lalas Balaban'n, Emir Sleyman'n olu Orhan'la ilk bata ibirlii yapmasnn da buna iaret ettiini dnyoruz. Tm bunlara ek olarak Musa elebi'nin Savcolu ve beraberindekileri yani ona isyan eden (rakipleriyle ibirlii yapan) beyleri yakalatp cezalandrdn da biliyoruz. te bu evrede nce Balaban'n, Savcolu Davud'la olan girift ilikisinden (Davud'un en yaknlarndan biri yani onun lalasyd ve byk ihtimalle ona "Savopolos" diye hitap ediyordu) dolay kr edilerek cezalandrldn dnyoruz. Zamannda ibirlii yapt nce Balaban'n ihanetine urayan Musa elebi herhlde ona olduka kzm olmal. Nitekim ncesinde Balaban ile iyi iliki kurmutu. Musa elebi, Balaban'n sayesinde Emir Sleyman'n olu Orhan' yakalayabilmiti. Hatta tam bu noktada Musa elebi'nin 1412 tarihinde Kzl Deli'ye verdii temliknameyi anmsamamzda yarar var. Bu noktaya kadar ortaya koyduumuz tezde yani Kzl Deli'nin aslnda Deli Balaban olduu ve Deli Balaban'n da nce Balaban'n kardei olduu hipotezimizde bir hata yoksa o vakit, 1412 tarihli belge ile ilgili yle bir yorum daha yapabiliriz. Kendisine vezir olarak tayin ettii
268
nce Balaban'n kardei olan, gemi dnemlerde Evrenos Bey ile gaza hareketlerine katlm ancak ardndan maneviyat boyutuna eilip Dimetoka'ya yerlemi olan ve o gnlerde artk "Kzl Deli" olarak anlmaya balayan Deli Balaban'a imtiyazlar ve vakflar vererek Musa elebi'nin, Balaban ailesinin topyekn desteini kazanmaya alt gibi bir gzlem yapmak mmkndr. Kendisinin de nemsedii Dimetoka'nn evresinde etkin olan ve birok kye sahip Balaban ailesinin desteini kazanmasnn, herhlde Musa elebi iin stratejik nemi vard. Tabii bu noktada Musa elebi'nin, eyh Bedreddin'i kazasker olarak atamas da akla gelmektedir. Musa elebi'nin bu ve benzeri davranlar; Rumeli'de dini otoriteye, asker gcne ve benzeri nfusa ve gce sahip farkl sosyal tabakalardan nemli ve etkin ahsiyetleri, kendi yanda yapma gayreti olarak deerlendirilemez mi? Bylece Rumeli'de daha rahat hareket edebilecek ve gerektiinde asker toplama ve yrenin emniyetinin salanmas konusunda ilgili nderlerin desteini alabilecekti. Dini nderleri kendi yanda yaparak, herhlde bu nderlerin cemaatlerini kolayca kazanmay hedeflemiti. Yani aslnda Musa elebi, dini argmanlar moral-motivasyon amal kullanarak, bunlardan Rumeli'deki gaza hareketlerinde istifade etmeyi planlamt diyebiliriz. nce Balaban, Emir Sleyman'n olu Orhan' Musa elebi'ye teslim ettikten sonra Musa elebi Orhan'n gzlerini kr ettirerek Orhan' cezalandrmt. Ayn cezay, kendisine daha sonrasnda ihanet eden nce Balaban'a da uygulatt. Yani Musa elebi'nin onu (nce Balaban') vezir tayin ettii dnemde aslnda o (nce Balaban) henz kr deildi. Nitekim tam bu noktada Jorga'nn aktard bilgiyi anmsatmak istiyoruz. Jorga, Emir Sleyman'n Balaban Bey'i, Rumeli Beylerbeylii'ne atadn ifade etmektedir. Burada kastedilen tarihsel karakter, kronolojik nesnel-tarihsel verileri takip ettiimizde ve ortaya koyduumuz dier argmanlar erevesinde nce Balaban'dan bakas olamaz. Herhlde Musa elebi, Trakya'da (bata Dimetoka olmak zere) ve evresinde nemli gce ve etkinlie sahip Balaban' ilk bata, Emir Sleyman'a destek verdii iin cezalandrmak yerine ondan istifade etmeyi dnd. Ancak dier Rumeli beyleri gibi o da ihanet edince nce Balaban' cezalandrmaktan ekinmedi. nce Balaban'n daha sonrasnda destek verdii ve kendisi tarafndan kollanp bakaca nemli grevler verildii elebi Mehmet dneminde, ona bu lakabn (yani Kr Melik ah lakabnn) yaktrldn ve Osmanl kroniklerinde de bu erevede yer aldn dnyoruz. Yani Kr Melik ah'n (aslnda kr edilmi olan nce Balaban'n) Musa elebi tarafndan cezalandrldktan sonra stanbul'a katn deerlendiriyoruz. Nitekim elebi Mehmet'in onu iktidarnn son yllarna doru (ya da II. Murad'n tahta getii ilk yllarda) Gelibolu kale kumandan olarak atandn biliyoruz. Kr Melik ah (Kr Balaban/nce Balaban), stanbul'a Dimetoka'dan kam olamaz m? Yani Savcolu ile birlikte tutsak edildii yer Dimetoka olamaz m? Aslnda bu gayet mmkn gzkyor. Nitekim Musa elebi'nin hemen ncesindeki dnemde Dimetoka'ya hkim olduunu hatta Paa Yiit ve Yusuf Beyleri Dimetoka'da hapse attn biliyoruz. Ksacas Osmanl kroniklerinde Musa elebi'nin Silivri'ye hareketi sonrasnda Kr Melik ah'n stanbul'a kamas arasnda aslnda, tarihsel kopukluk var gibi gzkmektedir. Rum kroniklerinden, ilgili dier bilgilerden ve ortaya koyduumuz deerlendirmelerden hareketle byle bir iddiada bulunulabiliriz.
269
VATAN ZGL
Balabanllarn szl geleneinde nce Balaban'n kr edilii meselesi ve bir ekilde stanbul'a ka, nesnel tarihsel bulgular, ayn corafyada bulunmalar gibi ilgili tm bulgular ele alndnda Kr ah Melik olarak Osmanl kroniklerinde zikredilen karakterin aslnda, Musa elebi tarafndan cezalandrlarak kr edilmi nce Balaban olduu ve bir lakap olarak Kr ah Melik/Kr Melik ah adyla Osmanl kroniklerinde yer ald deerlendirmesini yapyoruz. Yani Balabanllarn szl tarih geleneindeki Savc Bey isyannn aslnda Savc'nn olu Davud'un Musa elebi'ye kar isyan olduu sonucuna varyoruz. Daha dorusu, Balabanllarn szl geleneinde zikredilen Savapolos/Savopolos kelimesinin iaret ettii tarihsel karakterin, Savc'nn olu Davud olduunu dnyoruz. Nitekim nesnel tarihsel veriler iinde Savc Bey'in bir olunun olduu ve ilgili dnem ve corafyada baz olaylar iine kart, adnn Davud olduu ve lalasnn da Balaban olduunu saptayabiliyoruz. Ayrca Musa elebi'nin, Savcolu ve beraberindeki beyleri kendisine kar planlar iinde yer aldklarndan dolay cezalandrdn da yine tarihsel metinlerde grebiliyoruz. Tm bu aktarmlar, saptamalar ve gzlemler, Savc Bey ayaklanmas ve nce Balaban'la ilgili olarak Balabanllarn szl tarih geleneindeki anakronizm ya da elikiyi zm gibi grnmektedir. Yani Savc Bey ayaklanmasna itirak ve ardndan nce Balaban'n kr edilmesi ve stanbul'a kamas anlatm ile aslnda Savcolu Davud'un lalas Balaban'la beraber Musa elebi'ye kar rakipleriyle ibirlii yapmas ve ardndan nce Balabann Musa elebi tarafndan kr edilerek cezalandrlmas olaynn kastedildii sonucuna varyoruz. Musa elebi'nin 1413/1414'e kadar hayatta olduunu bildiimize gre 1400'lere hatta 1410'lara kadar u veya bu ekilde nce Balaban'n Osmanl'ya hizmet etmi olmas, anakronizm meselesini zer. Hatta Kr Melik ah'n aslnda nce Balaban olduunu saptamamz ile birlikte bu dnem II. Murad'n ilk yllarna (1421) kadar uzar. Bu noktada unu ifade etmek gerekir ki; nce Balaban'n hakikaten de Savc Bey'in ayaklanmasna (yani 1374 ya da 1385?) destek verip vermediini net olarak, nesnel verilerden hareketle cevaplayamyoruz. Ancak nce Balaban Bey'in bir ekilde Savc Bey'i de tanyor olmas ihtimali yksektir. Ayn dnemde ayn corafyada bulunmasnn dnda nce Balaban'n, Savcolu'nun lalas olacak derecede Savc Bey'e yakn bir kii olduu aktr. Savc Bey'in ayaklanma sonras Dimetoka'ya kamas da bu adan manidar bir durum deil midir? nce Balaban'n daha dorusu Balabanllarn Dimetoka ve evresindeki etkinliinden ve belki de Savc Bey ile nce Balaban arasnda gemiten beri gelen bir hukuktan dolay Savc Bey, ayaklanmadaki baarszlndan sonra babas I. Murad'dan kurtulmak iin Dimetoka'ya kamt. Yine belki de tam da burada yani Dimetoka'da babas tarafndan cezalandrlacan anlaynca olu Davud'u nce Balaban'a emanet etmiti. nce Balabann (yani o dnemle ilgili olarak kroniklerde geen adyla Kr Melik ah/Kr ah Melik), II. Murad dnemi banda kale komutan olarak atand Geliboludaki kale, ah Melik olarak bilinen limann hemen karsndaki bir kale olabilir mi? Bunu bilemiyoruz. Ancak o dnem kr olduundan bu lakabn kendisine yaktrldn ve ah Melik adyla anlan mevcut bir yer ad ile krlnn bir ekilde birletirilerek, Kr ah Melik lakab olumu olabilir diye dnyoruz. Bu noktada anakkale Boaznda Sleyman Paa dneminden beri var olduu bilinen ah Melik adl limann varl dikkat ekmektedir. Gelibolunun kar kysndaki bu limannn ad, Sleyman Paann Rumeli fethi ncesi bilgi
270
almak iin kartt, daha sonra da Mslman olup Melik adn alan Gelibolu tekfurunun olundan gelmektedir (nalck, 2009: 86). Bu konuya daha nce deinmitik. E. Fetret Devri Sonrasnda Savcolu ve Balaban Savc Beyin olu ile Balaban adl tarihsel karakter/karakterler ile ilgili bilgiler bunlarla snrl deildir. Teselya ve Makedonyadaki Osmanl Trklerinin Selaniki 1423 yl civarnda ele geirme gayretinden bahsedilmektedir. O dnemde II. Murad Osmanl tahtnn sahibidir. Zor durumda olan Selanik hkimi Andronikos, Osmanl ile anlamak ister ancak reddedilir. Bunun zerine Andronikos Venediklilerle anlar ve ehri belli bir karlk alacak ekilde onlara teslim eder. Osmanlnn Selaniki ele geirme ihtimaline kar baz nlemler alnr. II. Muradn akrabas olan yani Osmanl tahtnda hak iddiasnda bulunabilecek smail adl birini ve Bayezidin olu sandklar Dzme Mustafay, Osmanlya kar kullanma plan yaparlar. Devam eden srete Venedik-Osmanl ilikileri daha da gerginleir. Nihayetinde 1425 yl yaz mevsimi iinde Venedik-Osmanl savalar patlak verir. Bu erevenin konu edildii batl kaynaklarda Venedikliler tarafndan Kavalada Balaban Bey, olu shak ve Barak ile birlikte 30 kiinin tutsak edildii ifade edilmektedir. Bir-iki yl sonra Balaban Bey esaretten kurtulur (Delilba, 1989: 9-11; Jorga, 2005: 351-355). Ancak byk ihtimalle ad geen Balaban, takibini yaptmz kii deildir. Jorga 1430-1434 yllar arasnda Macarlar tarafndan kollanan Murad adnda ve Osmanl taht zerinde hak iddia eden bir kiiden ve Sigismundun Osmanl tahtnn mirass olarak kabul ettii Davud elebiden bahseder ( Jorga, 2005: 365). Herhlde ki bunlar Babingerin vurgulad Savc Beyin olu Murad ve Muradn olu Davuddur ancak bu konuda net bir ifadede bulunmak iin daha fazla veriye ihtiyacmz olduunu dnyoruz. Tam bu noktada Tayyip Gkbilginin Osmanlca matbu harflerle yaymlad 1436 tarihli bir vakfiyede yer alan bilgileri aktaralm: ....Sultan Murad bin Mehmed Han Hazretleri Gelibolu ile Malkaraya Sancak Bey nasb ettii iftihar-l mera zzeddin Balaban Bey.... Yani zzeddin lakapl Balaban Beye Gelibolu ve Malkarann sancak beylii verilmitir (Gkbilgin, 1952: 172, 173). Jorga, 1443 yl civar Rumelide II. Muradn Macarlara kar yapaca sava srasnda Anadolu Beylerinden sadece Germiyan Beyi Balabann destek iin Rumeliye getiini ifade etmektedir ( Jorga, 2005: 378). Son Germiyan Beyi Yakup Bey 1429da lmeden nce kendi topraklarn II. Murada brakacan bildirmiti. Dolaysyla buradaki Germiyan ifadesinin, eski Germiyan topran yani Ktahyadan Alaehire kadar uzanan topraklar anlatt anlalmaktadr (Uzunarl, 1997: 767-770). Burada kastedilen Balabann, nce Balaban olmadn ancak onun olu olabileceini dnyoruz. Ayrca burada Balaban Bey ifadesinin, o kiinin ad deil ama grece byk nfusa sahip Balaban Cemaatinin lideri anlamnda kullanldn dnyoruz. Kendi ad bile olsa bu yorumumuz deimeyecektir. Nitekim tam bu noktada yine szl kaynamz Kahraman zgln aktarmlarnda, neredeyse her dnemin Balaban Aireti lideri iin yine Balaban adn ya da lakabn zikrettiini anmsatalm. Ayrca benzeri cemaatlerde, cemaat kurucusu liderinin adyla o cemaatin anldn ve bu cemaatlerin ecerelerinde, cemaat lideri olarak
271
VATAN ZGL
sk sk ayn ada sahip birok ahsiyete rastlandn vurgulamamz gerekir. Buna en gzel rnek, Balabanllarla Trakya corafyasnda yakn yerlerde bulunan Evrenos ailesidir. Evronos hanedan iinde de birka nesilde bir Evrenos ismi ile anlan liderlerinin olduu ecerelerinden grlmektedir (Lowry ve Ernsal, 2010: 3-80). Tm bu aklamalarla aslnda burada ortaya koymaya altmz gr, II. Murad dneminde (muhtemelen 1436dan sonraki bir tarihte) Balaban Cemaatinin, Bat Anadolu corafyasna gm olduudur. Nitekim birazdan ortaya koyacamz nesnel veriler de tam bu corafyaya doru Balabanllarn g etmi olduunu ortaya koymaktadr. zellikle Alaehir Kazas ve Badenya Nahiyesi bu konuda dikkat eken yer adlar olacaktr. Chlkokondylesden nakille 1448de II. Kosova Sava srasnda Hunyadi Yano ile ibirlii yaparak II. Murada kar Savcnn olu Davudun savat bilgisi aktarlmaktadr (Uzunarl, 2008: 448, EK: Osmanl Hanedan Soy Cetveli; Gkbilgin, 1997: 251-253; Hammer, 2010: 270; Jorga, 2005: 386, 392). Murad ve ehzade Davud ismi 1490lara kadar varan baz kaytlarda gemektedir ancak bunlarn Savc Beyin oullar olduu konusu net deildir (Babinger, 2003: 75, 115). Savcoullar ile ilgili aktardmz tm bulgular hakikaten de Fatih dnemine kadar uzanan Savcolu-Osmanl Hanedan ekimelerinin varlna iaret etmektedir. Fatih dnemi ncesinde ve Fatih dneminde yazlm ya da yazlmaya balam kroniklerde Savc Bey ve ayaklanmasndan ve ayrca Savcolunda bahsedilmemesini, bu adan manidar buluyoruz. IV. Nesnel Bilgi ve Belgeler I Altnda 15. Yzylda Balabanllar II. ve III. blmde verdiimiz bilgileri deerlendirmeden nce bu bilgileri, szl tarih verileriyle birlikte szgeten geirmeye imkn tanyan ve belli bal soru iaretlerini ortadan kaldran nesnel argmanlar ifade etmek istiyoruz. Anmsanaca zere nceki blmlerde nce Balabanla ilgili olarak elimizde bakaca nesnel bulgularn olduunu sylemitik. Bu bulgularn 14. yzyl sonlar ile 15. yzyl balar arasnda nce Balabann hayatta olduunu dnmemize imkn tanyacan vurgulamtk. Sz konusu belge Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan 1/1 M. Nolu ve Hicri 855 (Miladi 1451/1452) tarihli Mufassal Aydn ve civarnn timar defteridir. Bu defterin No:7 Sayfa 127de Aydnn Sultanhisar kazas Hasrcal Ky ile ilgili olarak u bilgi yer almaktadr: Murad Hdavendigar bunda gelicek defter Beye verilmi. Sultan zamannda Yanc Bey yermi. Yldrm Hdavendigar zamannda nceck Balaban yermi; imdiki hlde padiahmzn hkm-i hmayuniyle Tovac Toan olu Umur elebi mutasarrftr. (Akn, 1968: 127, 129). 1451 tarihli defterdeki bir bilgi olmasna karn Yldrm Bayezid dnemine atfta bulunulmaktadr. nceki blmlerde varln ve Balabanllarla ilgisini tarihsel-nesnel olarak ortaya koyduumuz nce Balabann bu belgede zikredilmesi olduka kymetli bir bilgidir. Nitekim nce Balabann kaytlarda ncecik Balaban olarak da getiini anmsatalm ve ayrca Balabanllarn szl tarih geleneinde Aydnla ilikili bilgiler aktardklarn da tekrar vurgulayalm.
272
Bu noktada Aydn yresi ve Osmanl hakknda ksa bir vurgu yapmak gerekir. Aydn ili Yldrm Bayezid baa getii yl olan 1389/1390da Osmanl topraklarna katlmt. Yldrm Bayezidin 1402ye kadar hayatta olduunu biliyoruz. Bu durumu yani nce Balabann 1402de Anadoludaki varln destekleyen bir baka veri ise, Timurun Anadoludaki etkinliinin aktarld Zafername adl eserde yer almaktadr. Bu eserde 1402deki Ankara savanda Yldrmn ordusunda yayaba olarak Saruca ile birlikte Balaban ad zikredilmektedir (ami, 1949: 305). Burada Balaban olarak anlan kii nce Balaban olmaldr ki dnemsel ve tarihsel olarak bu gayet mmkndr. Ayrca baz Osmanl kroniklerinde zellikle Kosova Sava bahsinde nce Balabann Balaban olarak da anldn hatrlatalm. Ancak Yldrm, Timurla yapt savata yenilmi ve devamnda Timur, Bat Anadoluya kadar tahribat yapmt. Bundan tr Anadolulu Trklerin Marmara Denizi zerinden Trakyaya gemiler kiralayarak kamak zorunda kaldklarn daha nce vurgulamtk. Ayrca Timurun Anadolu topraklarndaki beylere eski beyliklerini yeniden vererek Osmanly daha zor duruma drmeye altna iaret etmitik. Bu minvalde 1402 ylndan sonra Aydn ili ve evresi tekrardan Aydnoullarnn varislerinin eline gemitir. Benzer ekilde Germiyanoullar da eski topraklarna tekrar kavumulardr (Akn, 1968: 59-65, 224, 225; Uzunarl, 1997: 767-770). Dolaysyla nce Balabann -1389/1390da onunla birlikte Aydna gelen bir cemaati var idiyse- 1402 tarihinde Trakyaya yani Dimetoka-Edirne civarna geri dnm olmalar kuvvetle muhtemeldir. Tam bu noktadan sonra Balabanllarn nesnel olarak tarih sahnesinde cemaat adyla saptand en erken tarihli belgenin, yine Aydn Birgi ve Alaehirle ilgili olduunu sylememiz herhlde ki artc olmayacaktr. Babakanlk Osmanl Arivi defterleri ve belgeleri iinde imdiye kadar ulaabildiimiz ve Balabanllarn cemaat olarak kaydn bulduumuz en eski tarihli bilgi-belge 1466/1467 tarihli Aydn Sancana ait bir defterde bulunmaktadr. Knyesi BOA, MAD No:232, sayfa 101 olan bu belgede Aydn Sanca Alaehir Kazas Badenya Nahiyesinde Balabanlu Cemaatinin mevcudiyetinden bahsedilmektedir. Bu kayttan sonraki en eski tarihli belge yine ayn yreyi iaret etmektedir. 1478-1484 yllar arasnda yazlm knyesi BOA, TD No: 8 sayfa 211 olan defterde Balabanlu Cemaatini yine Aydn Badenya Nahiyesinde grmekteyiz (Hlolu, 2009: 192, 224). in bir o kadar ilginci bu dneme ait kaytlarda ve bu yrede Balaban ya da Balabanl adl bir ky grnmemesine karn 1530 tarihli kaytlarda Birgi Kazasna bal olarak Balabanlu kynn bulunmasdr. Badenya denilen yer Aydn ili demi-Birgi yaknlarndaki Bademli kazasdr. Balabanlu Ky, Bademlinin 10 km kuzeybatsnda ve Kk Menderes Nehri yaknnda bulunmaktadr. Bu ky gnmzde de mevcuttur (Google Earth, 2010). 1530da Alaehir Kazasna kaytl olarak ayr bir Balabanlu Ky daha bulunmaktadr. Bu da gnmzde, Alaehirin 30 km gneydousunda Uak Emeye bal Balabanc adyla anlan ky olsa gerektir (166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), 1995: 134; Google Earth, 2010). Ancak daha da ilginci 1530daki kaytlarda artk Balaban ya da Balabanlu adnda bir cemaati gremiyor olmamz ve buna karn hemen sonraki en erken dnem tarihli belgelerde -ki 1520lere denk gelmektedir- Adana Karaisal civarnda saptyor olmamzdr (Hlolu, 2009: 224). Nitekim Konya, Aydn-Birgi ya da Alaehir civarndan Adana-Karaisalya
273
VATAN ZGL
doru g edecek bir cemaatin muhakkak gemek zorunda kalaca bir yredir (Google Earth, 2010). Bu bulgular Balabanllarn szl tarih geleneindeki Dimetoka sonras Bat Anadoluya ve oradan dou istikametine doru g edilerini dorulayan bulgular olarak karmzda durmaktadr. Tam bu noktada Konya civarnn Fatih tarafndan 1467 ylnda alndn ancak Karaman ve evresinin kesin olarak II. Bayezid dneminde 1483 yl itibariyle ele geirildiini vurgulamak gerekir. Dolaysyla Osmanlnn genel stratejisi erevesinde yeni ele geirilen topraklara, mevcut topraklardaki tebaann bir ksmnn aktarlmas teorik olarak bu tarihten sonra gereklemi olmaldr. Nitekim bu yre ile ilgili ilk Osmanl tahrirleri 1474 ylna denk gelmektedir. Ayrca Konya-Kayseriye yerletirilen sipahilerin ou Balkanlardan bu blgeye gnderilmitir. Bat Anadoludan ise Birgi, Seferihisar ve Beyehir gibi yrelerden sipahilerin yerletirildii anlalmaktadr. (Yrk, 2005: 177-202). Muhtemelen Birgi-Alaehir civarndan douya doru Balabanllarn g 1478den sonraki bir tarihte gereklemitir. Ksa bir sre de olsa (1478 ile 1520 arasnda ksa bir sre) Konya civarnda yaam olmallar. Nitekim Babakanlk Osmanl Arivinde Fon Kodu: MAD.d. ve Gmlek No:19507 olan ancak tarihi belli olmayan ve ypranm bir defterde yle bir kayt bulunmaktadr: Dare-i saniye itibar edilen Konya eyaletinde Selmanl Kebir kazasnda Balabanl Aireti ve Doanhisar karyesinde Sarkeeli Aireti ve Ereli-i Karaman kasabasndaki airetin esnan- redifesi erbabnn miktar, hane numaralar, isimleri ve ekal-i bedeniyesi ve tarih-i tevelld hakkndaki kaytlar muhtevi aair esnan- redifesi defteridir. Bu belge, tarihi belli olmasa da en azndan Balabanllarn bir zamanlar Konyadaki mevcudiyetine iaret eden bir delil olarak dnlebilir. Aktardmz bu bilgiler g hikyesinin erevesini ve nesnel tarihsel bulgularla ortaya koyduumuz g edi yaklamn desteklemektedir. Ek bir bilgi olarak; daha nceki yaynlarmzda zaten ispatlam olduumuz ve Balabanllarn szl tarih aktarmlarndaki Malatyadan Dersime ve oradan Erzicana g edi hikyesini bir kez daha dorulayan birok ariv belgesi bulduumuzu da burada ifade etmek istiyoruz. Ancak bu ereve, makalemizin konusu dnda olduundan Malatyadan Erzincana g ile ilgili belge ve bilgileri ayr bir makale olarak yaymlayacaz. V. Trakyada Kalan Balabanllar ve Anadoluya G Edi Tarihi Makalemiz iinde Cevdet Trkayn eserindeki Balabanllarn Balkanlardaki varlyla ilgili nesnel bilgi probleminden bahsetmitik. Daha sonrasnda Balaban Kyleri bahsi iinde Gmlcine taraflarndaki kylerden sz ederken, burada Balaban Cemaatini nesnel olarak saptadmz vurgulamtk. Daha nceki kitap almamzda elde ettiimiz bulgular ve yaptmz deerlendirmeler sonucunda yle bir cmle sarf etmitik: ecereye bal olarak yaptmz hesaplamalar ve szl tarih erevesinde Trakyadan Anadoluya g olgularn bir arada dndmzde, Balabanllarn -en azdan belli bir ksmnn- Anadoluya en ge 15. yzyl sonlarnda getiini iddia edebiliriz. Hakikaten de olaslklar dzlemi erevesinde zikrettiimiz en azdan belli bir ksmnn ifadesinin -daha dorusu bu yaklamn- ne denli salkl olduu aada sunmakta olduumuz belge ile ortaya km bulunmaktadr. Bu bilgi-belge, 167 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri I (937/1530)in 12. sayfasnda yer almaktadr. Burada Gmlcine Kazasnda yer alan cemaatlerden biri olarak Balaban Cemaati ifadesi gemektedir.
274
1530da Gmlcinede Balaban Cemaatinden Bahseden Muhasebe Defteri Kayd
275
VATAN ZGL
Nitekim Gmlcine civaryla ilgili deerlendirmeleri yaptmz blmde birok yer adn da zikretmitik. Dolaysyla Balabanllar kayda deer bir sre nce bu yreye yerlemi olmallar. Yukardaki belge 1530 ylna aittir ve Gmlcinedeki Balabanllarn varlna iaret etmektedir. Ancak ayn dnemde Balabanllar Adanann kuzeyinde saptadmza gre ve bir nceki bahiste Aydndan Adanann kuzeyine gle ilgili gzlemlerimizi anmsadmzda hakikaten de bir ksm Balabanllarn, Dimetoka civarndan Anadoluya g etmeyip Trakyada yaamaya devam ettikleri ortaya kmaktadr. Sunduumuz belge ayrca Balabanllarn, Trakyadaki varlklarn yani belli bir dnem Trakyada yaadklarn ispatlayan ve dolaysyla Dimetoka ile ilgili balarn da ortaya koymaya ynelik nesnel bir argman olarak karmzda durmaktadr. Balkanlar iindeki zellikle II. Murad dnemindeki nfus hareketlerini de anmsadmzda ve Gmlcinenin, haritada gstermi olduumuz Balaban kylerine ve Dimetokaya ok da uzak olmayan ve Dimetokann bat istikametteki en byk yerleim birimi olduunu dndmzde, ortaya koyduumuz yaklamn dorulandn rahatlkla syleyebiliriz. Bu belge ve ortaya koyduumuz karm ayn zamanda, yine haritada gstermi olduumuz Dimetoka yaknlarndaki Balaban kylerinden (en azndan bazlarndan) Balabanllarn ayrlp Anadoluya getikleri tezini de desteklemektedir. nk ayn dnemde (1530) Dimetoka yaknlarnda saptanmayp buna karn Gmlcine yaknlarnda saptanmalar, Germiyan Beyi Balabanla ilgili yaklammz, Aydn-Alaehir civaryla ilgili ortaya koyduumuz nesnel veriler, gle ilgili szl tarih verisi ve ilgili tm dier bulgularla birlikte deerlendirildiinde, Dimetokadan Anadoluya doru belli bir ksm Balaban ailesinin gm olduu anlalmaktadr. nceki blmlerdeki bilgi, bulgu ve saptamalardan hareket ederek Dimetokadan Anadoluya geen Balabanllarn Anadoluya gei tarihlerinin, II. Murad dneminde (muhtemelen 1436-1451) olmas gerektii sonucuna varyoruz. Nitekim Jorgadan hareketle 1443 ylnda Balaban adl bir Osmanl Beyinin Germiyanda (KtahyaAlaehir arasnda ?) grevli olduunu aktarmtk. Balabanllarn g kuvvetle muhtemeldir ki eski Germiyan topraklarna ve/veya evresine Osmanl tarafndan iskn edilme eklinde olmutur. Nitekim 1429da son Germiyan Beyinin lm ncesinde miras brakt Germiyan topraklarna Osmanl, kendi gvendii ve hukuku olan Trakyadaki tebaasndan bir ksmn kaydrm olmal. Bunun yan sra II. Murad devrinde Karamanoullar ile yaplan savalar, Bat Anadoluda bir tampon blge oluturulmasn herhlde ki gerekli klmaktayd. Bunlarn yan sra II. Murad, 1443de saltanat Fatihe brakp Manisaya ekilmiti. Aydn, Saruhan ve Mentee sancaklarn kendisine yllk tahsisat olarak ayrmt (Wittek, 1999: 103). Hatta Edirneden Manisaya ekilirken arabdar Hamza Bey ile shak Beyi yannda gtrd. Tm bunlarn yan sra yani Osmanl adna iskn edilme olaslklarnn dnda Trakyadan kam olma ihtimallerini de gz ard etmemek gerekir. zellikle 1443-1447 yllar aras II. Murad dnemi, ciddi karklklarn olduu bir dnemdir. Bu dnemde Trakyadaki Osmanl tebaasn endieye sevk edecek birok olay gereklemitir. II. Muradn saltanat savsaklamas
276
ve ocuk yataki II. Mehmede taht brakmaya yeltenmesi, Macarlarn Hal tehditiyle birlikte Osmanlya saldrma endiesi, Osmanl tahtnda hak iddia eden ve Balkanlardaki devletler, Bizans ve dier unsurlar tarafndan desteklenen baz ehzadelerin yaratt sorunlar bunlardandr. Bu noktada Hlil nalck, Macar tehdidi sonras (1443 civar), Dimetokann sadece 50 km tesinde ve o dnemin bakenti olan Edirnedeki hlkn firara kalktn ve Bursa taraflarna katn belirtmektedir. II. Muradn zellikle Balkanlardaki u beylerine kar olumsuz tutumu ve beylerin yaratt baz skntlar ile yine bu dnemde patlak veren yenieri isyan da dier nemli hadiseler iindedir. Ancak tm bunlarn tesinde Edirnede 1444 ylnda kan Hurufi ayaklanmas ve Hurufi katliam dikkat ekicidir (nalck, 1995: 1-136). Dolaysyla tm bu bulgular Trakyadaki hlkn duyduklar tedirginlik sonras (zellikle 1443 sonras) daha gvenli blgelere kam olabileceklerini ortaya koyar. Bu balamda Edirnenin yaknndaki Dimetokadaki hlkn bir ksmnn ayn dncelerle, bulunduklar yerleri terk etmi olabileceklerini, Edirneden g edenler gibi Anadolu yakasna gemi olabileceklerini dnmek gayet makul grnyor. Nitekim Macar tehdidinden dolay Rumeli taraflarnda baka bir lokasyona doru kamalar mantksz olurdu. VI. Kzl Deli - Seyyid Ali Irene Beldiceanu-Steinherr, bu yreyle ilgili en eski kaytlarn yer ald MC 0/89 nolu tahrir defterinden hareketle olduka manidar saptamalarda bulunmaktadr. Buna gre Fatih dneminde 1455 yl itibariyle bu civardaki birok arazinin oktan terk edilmi olduu anlalmaktadr. yle ki 1455 ylnda Osmanl, Dimetoka kadsn bu topraklar enlendirmekle grevlendirir. Bunun yan sra 1455lerden nceleri bir ky olduu anlalan Dar Bk mezrasnn, Svari Bknde yaayan gayrimslimlerce yeniden enlendirilmesi iin giriimde bulunulmu ve kendilerine Kzl Deli blgesini korumalar (yani derbentilik) grevi verilmiti. Hatta eskiden Dar Bknde bir kervansaray dahi olduu ancak 1455teki defterden hareketle artk bu kervansarayn kullanlmad deerlendirilmesi yaplmaktadr. Daha da ilginci 1455 yl itibariyle Kzl Deli adyla anlan bir dini oluum ya da cemaate ya da bununla ilgili bir imaya dahi rastlanlmamaktadr. Ayrca bu kaytlarda yine hibir ekilde Seyyid Ali isminin gemediini de belirtmemiz gerekir. Bu arada Irene Beldiceanu-Steinherr, Kzl Deli/Seyyid Ali Sultann soyundan gelenlerin [ya da geldiklerini iddia edenlerin?] yaklak 40 yl sonra (yani 1455 itibariyle) ancak Osmanl Sultanndan berat alabildiklerini ifade etmekte ve birden 1486 yl civar zaviyesi ve dervileriyle bir dini tarikatn ortaya kt saptamasn yapmaktadr (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 50-72). Tm bu bulgular ve daha nce zikrettiimiz bulgular bir arada deerlendirdiimizde asli Kzl Deli kltnn sahiplerinin, 1455ten makul bir sre nce bu yreyi terk ettiini dnmekten baka bir sonu kartlamaz. Brakalm Osmanl Dnemini, Osmanl zamanndan da nce bu yrede Mslman Trk nfusunun olabileceine ynelik bulgular sunmutuk. Osmanldan da nce (nesnel olarak 1305-1312 yllar arasnda ama belki biraz nceden itibaren ve belki daha ge dnemlere kadar) bata Sar Saltk klt gibi Alevi-ii akidelere sahip Mslman cemaatlerin belli bir sre bile olsa Trakyada mevcudiyetlerinden haberdarz. Hemen ardndan 1357den itibaren tm kronikler ve dier kaynaklardan hareketle Karesi, Saruhan
277
VATAN ZGL
blgesi bata olmak zere Anadoludan Mslman Trk nfusunun bu yreye yerletirildiini de dndmzde, durum daha da aydnlanmaktadr. Kald ki 1412 tarihli belgeden hareketle ve ilgili saptamalarmzdan yola karak Dar Bk Ky,nde, Kzl Delinin eyhlik yaptn artk biliyoruz. Burada dinsel nderlik yapan bir zatn etrafnda/yaknnda da hi phesiz anlaml miktarda mntesiplerinin olduunu dnmek, herhlde ki hatal bir ngr olmayacaktr. Dolaysyla hemen biraz nce ortaya koyduumuz yaklamla birlikte bu durumu analiz etiimizde, yine ortaya koyduumuz tez (yani 1455ten makul bir sre nce Kzl Deli kltnn bu yreden ayrlm olmas) glenmektedir. Beldiceanu-Steinherrin da ifade ettii 1486dan sonra birden zaviyesi ve dervileriyle birlikte bir oluumun tesis olunmaya balamas ve 1480lerden sonra Bektailiin nesnel olarak ortaya kmas olgular bir arada analiz edildiinde, yeni kurulan [tarikat olarak] Bektailiin, Seyyid Ali/Kzl Deli kltn sahiplenerek burada kendine has bir oluum ortaya koyduunu dnmekten baka bir sonucun kartlamayaca aktr. Balabanllarla ilgili saptamalar, Balabanllarn Anadoluya g ve Deli Balabann Balabanllarla ilgisi noktasnda ortaya koyduumuz yaklamla birlikte Kzl Delinin aslnda tarihsel ahsiyet olarak Deli Balabandan baka biri olamayacana ynelik karm ve biraz nce ortaya koyduumuz deerlendirmeleri bir arada analiz ettiimizde, 1412de mevcut olduunu bildiimiz malum Kzl Deli kltnn, Balabanllarla birlikte 1436-1443 yllar arasndaki bir tarihte Dimetokadan ayrlp Bat Anadoluya gemi olduu ve sre iinde Malatyaya kadar bu kltn tand saptamasn yapmaktayz. Tam burada 16. yzyln banda Aydn Livasnda Birgide ve Tirede iki ayr Deli Baba zaviyesinin varl, Alaehire bal Balabanlu ky ile Alaehir merkezi arasnda Deller kynn varl, yine ayn yrede birok Kzlca adl kyn varl ile Alaehirin gneyinde yer alan Yeniehir kazasnda Kzlca Brkl adl kylerin varl dikkat ekmektedir. Deli Baba ile Kzl Deli arasnda bir iliki olup olmadn ve bu zaviyelerin ne zaman kurulduunu bilmiyoruz. Ayrca Kzlca Brkl Ky hari Kzlca adl kylerin bir ksm ya da tamam Kzlca Keili adl airetin kyleri de olabilir. Bu balamda belki Kzlca adl kylerin varl ilgin bulgular olarak grlmeyebilir. Ancak yine Yeniehir kazasnda Siroz/Serez Cemaatinin saptanmas, bu dnemden nce Bat Trakyadan bu yreye bir g olduunu net olarak ortaya koyan nesnel bir bulgu olarak karmzda durmaktadr (166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), 1995: 81, 135, 139, 190). Tm bunlarn yan sra dorudan Kzl Deli ismine yine bu dnemde Tirede rastlamamz, ii daha da ilgin klmaktadr. Sadrazam Ltf Paann 1543 tarihli vakfiyesinde zikredilen ve Tirede bulunan Kzl Deli adl bir emenin varl, dikkat ekmekten te bir veridir diye dnyoruz (Armaan, 2006: 390). Nitekim imdiye kadarki aratrmalarmzda Dimetoka hari sadece burada Kzl Deli ismine rastladmzn altn izmemiz gerekiyor. Hemen bu noktada yle bir soru sorulabilir. Mademki Kzl Deli klt Dimetokadan ayrld, nasl oluyor da birok belgede Kzl Delinin oullarndan haberdar olabiliyoruz? ncelikle bu konudaki ilk bilginin, yine 1455 ylndaki defterde yer aldn vurgulayalm. Ayrca olu ifadesiyle soyundan gelen anlamnn illaki kartlmas gerekmediini de syleyelim. Nitekim Beldiceanu-Steinherr tam bu noktada olu ifadesi konusunda herhlde soyundan gelenler kastedilmitir demektedir. Bunun yan sra vardmz sonu,
278
tm Kzl Deli mntesiplerinin deil ancak Kzl Deli kltnn asli sahiplerinin II. Murad dneminde (kuvvetle muhtemel 1436dan sonraki bir tarihte) Anadoluya getii eklindedir. Dahas, biraz nce verdiimiz belge ve argmanlardan hareketle zaten Kzl Deli klt ile ilikisini ortaya koyduumuz Balabanllarn tmnn Trakyadan Anadoluya gemediini ancak bir ksmnn getiini ortaya koymutuk. Dolaysyla hakikaten de geride Kzl Deli kltnn takipileri olan birileri kalm olmal. Burada Kzl Deli kltnn Malatyaya kadar tanmas ve Kzl Deli kltnn asli sahiplerinin Balabanllarla birlikte Anadoluya getii saptamasn yeniden vurgulamamz gerekiyor. Ayrca aa tekkenin yukar tekke tarafndan sahiplenilmesi mevzusunda da bir beis yoksa o vakit yle bir sonuca ulayoruz: 1455lerden itibaren Kzl Delinin olu olarak ifade edilen kii (ya da kiiler), Kzl Deli soyundan deildir ama manevi oludur yani mntesiplerindendir. Bunlar sre iinde, yukar tekke yani asl Seyyid Ali Sultan klt tarafndan sahiplenilmilerdir. Nitekim 1412 tarihli belgede tannan imtiyazlar ve haklar, herhlde ki yukar tekke kltnn elde etmek istedikleri iinde yer almaktayd. Nitekim 1455 tarihli belgede geen Vakf- Kzl Del. Sultanmz hazretin tevkii var. - berat. imdi olu aban elindedir ifadesiyle aslnda, sanki 1412 tarihli belgenin aban olarak anlanda muhafaza edildii ya da en azndan byle bir berattan haberdar olduu ve bu berata referansla, devam eden yllarda da (abandan sonra gelenlerin) ilgili imtiyazlara/imknlara kavutuklar anlalmaktadr. Yani 1412de kazanlm bir hakkn devamnn salanmas iin kendilerini, Kzl Deli kltnn sahibi olarak (yani Kzl Deliye atfen) Osmanl yetkililerine tanmlam/tantm olmallar. nk bu dnemden nceki, bu dnemde ve bu dnemden de sonraki hibir Kzl Deli ile ilgili belgede, Seyyid Ali Sultan isminin zikredilmemesi (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 50 -72; Hezarfen, 2006) buna karn velyetnamede Seyyid Ali isminin yer almas ve yine velyetnamede hibir ekilde Kzl Deli ismin gememesi, ayrca nesnel tarihsel dier bilgi, belge ve kaynaklardan hareketle Rumeli fethine katlm Seyyid Ali isminde bir zatn saptanamamas, buna karn Deli Balabann tam da bu dnemdeki ve yredeki etkinlikleri ve Balabanllarla ilikisi birlikte deerlendirildiinde, bir nceki cmlemizdeki sonuca varyoruz. Yani Seyyid Ali Sultan Velyetnamesini kaleme alan/alanlar, nasl ki Orhan Bey ile I. Murad dnemindeki olaylar Yldrm Bayezid dneminde gereklemi gibi gstermeye almlarsa, yine ayn ekilde Kzl Deli isminin yerine Seyyid Ali Sultan ismini yazm olmallar. Nitekim 1421 yln, bu velyetnamenin ilk yazl tarihi olarak gryoruz. Kald ki elimizde 1412 tarihli ve Kzl Deli isminin getii bir belge var. Nasl olur da 1421de ilk olarak yazlm olan velyetnamede hibir ekilde Kzl Deli ismi gemez? 1421de ilk defa velyetnameyi kaleme alann, Kzl Deli tabirini hi duymam olabilecei, ihtimal dhilinde deildir. Bu gzlem bile bal bana birok soru iaretini ortadan kaldrmaya yeterlidir. Ayrca hibir ekilde Seyyid Ali adl bir gazinin Rumelide fetih hareketlerinde yer almadn tarihsel kaynaklardan gryoruz. Buna karn Kzl brkl olarak tarif edilen bir zatn Rumeliye getiini, Bat Trakyada Divane/Deli adyla anlan, Sleyman Paann tand bir kiiyi ve Deli Balaban adl Bat Trakyada grev alm ve Gazi Evrenosla beraber savaan bir kiiyi saptayabiliyoruz. Ortaya koyduumuz bulgular ve yaklamlar erevesinde Seyyid Ali kltnn u veya bu ekilde daha sonralar Kzl Deli kltn sahiplendii sonucuna ulayoruz. Ancak yine Uzun Er bahsi ve devamndaki yaklamlarmzla her iki kltn, birbirine yakn dinsel argmanlara
279
VATAN ZGL
sahip iki klt olabilecei vurgusunu yeniden anmsatmak isteriz. Dolaysyla sahiplenilme/ sahiplenme olgusunda, sahiplenilmeyi/sahiplenmeyi kolaylatran dini etkenlerin ve benzerliklerin bulunabileceine iaret etmek istedik. Ortaya koyduumuz yaklamlar iinde belli varsaymlarn ve hipotetik gzlemlerin olduu aikardr. Ancak deindiimiz noktalar, ortaya koyduumuz bulgular ve gnmze kadar hi irdelenmemi baz kaynaklarn ve szl tarih verilerinin altnda, ikna olunabilir sonulara ulaldnn da hakkn vermek gerekir. Aratrmaclarn hakkn teslim edilmesi balamnda kabul etmesi gereken bir husus var ki o da bugnlere kadar, Seyyid Ali-Kzl Deli ile ilgili almalarda, Seyyid Ali ile Kzl Delinin ayn tarihsel ahsiyet olduunun varsaylddr. Dahas, ilgili kltr ortam iinde Seyyid Ali ile Kzl Deli olarak iki farkl isimle anlmakta olan bu dini nderin/erenin/kltn sosyal tarih balamnda zmlenmesi srecindeki irdelemelerde, Seyyid Ali ile Kzl Delinin ayn kii olduu noktasndaki fikrin aslnda nyarg olduu anlalmaktadr. Farkl iki isimle anlan bu ahsiyetin/ kltn, tarihsel karakter olarak kim olduunun/olabileceinin gnmze dein ortaya konamamasnn nedeni, bu nyargdan kaynaklanm gibi gzkmektedir. Nitekim makale iinde vurguladmz gibi, Seyyid Alinin Kzl Deli ile ayn tarihsel ahsiyet olduunu dnmemizi gerektirecek en ufak emare ya da karine yoktur. Dahas, tam tersi yani Kzl Deli ile Seyyid Alinin ayr kiilikler olabileceini gsteren birok argman bulunmaktadr. SONU YERNE Tm okuyuculardan peinen bir zr dilememiz gerekmektedir. Nitekim ortaya koyduumuz makale, makale olmaktan ok bir kitap hacmine yaklamtr. Bu bakmdan, bir dergi bnyesi iinde bylesi uzun bir yaznn yer almas okuyucuyu skabilir. Ancak tm ereveyi toparlamadan, makale bnyesi iinde irdelediimiz konularn analizinin salkl ekilde yaplmasnn bizce ihtimali yoktur. Bu bakmdan ilgili tm ereveyi ortaya koymaya altk. Hatta buna ramen aklmzda olan ancak inceleme imknmzn kalmad baka olgularn bulunduunu da sylemeden geemeyeceiz. Dimetoka kentinin, ulatmz kaynaklardan hareketle en erken 5. ya da 6. yzylda kurulmu olduu anlalmaktadr. Dimetoka ad, Didimoteikho olarak telaffuz edilebilecek Rumca kkenli bir kelimeden gelmektedir. Yani Didimoteikho szc Trkelemi ve bozularak Dimetoka eklini almtr. Hi phesiz bu deiim, Didimoteikhoya Trklerin yerleiminden sonra olmutur. Didimoteikho szcnn ne vakit Dimetokaya dnt hakknda literatrde hibir bilgi ya da deerlendirmeye rastlayamadk. Zaten problem zellikle Trkiyede bugnlere dein Dimetoka tarihi ile ilgili hemen hemen hibir alma yaplmam olmasdr. Oysaki bu kelimenin dnm tarihi ile Didimoteikhoya Trklerin ilk yerleim tarihi dorudan ilgilidir. En nihayetinde Trklerin burada var olmu olmalar ve anlaml bir sre getikten sonra ve yine en azndan kendi sylemlerinde bu ifadenin Dimetokaya dnt iddia edilebilir. Her ne kadar Dimetoka ile ilgili derinlikli almalar bulunmasa da pek dillendirilmeyen ancak ortaya konan zmni ngr, Osmanl sonras bu yer adnn Dimetokaya dnt eklindedir. Yazl kaynaklarda nesnel olarak 1430lardan
280
nce Dimetoka adn saptayamam olsak da ortaya koyduumuz nesnel bulgularla 11. yzyln ortalarndan itibaren Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn bu yredeki varl ve etkinlii ile 13. yzyln ilk yarsndan itibaren Anadoludan yine bu yreye Trklerin getikleri saptanmaktadr. 1189-1242 yllar arasnda Kuman-Kpaklarn ksa sreli aralklar da olsa Dimetokaya hkimiyeti bu balamda dikkat ekicidir. Kald ki devam eden srete younlaan Anadoludan Trakyaya g ve Dimetoka yaknlarna yerleim hareketlerini deerlendirdiimizde, Osmanldan nce Didimoteikhonun Dimetokaya dnm olabilecei sylenebilir. Balkanlardaki Alevilik-Bektailik konusunda yaplan almalarda Pavlos-Bogomil unsurlarnn daha sonradan slamlaarak Alevi mereb itikatlara balandklar ve daha sonralar nemli ksmnn Bektai olduu noktasnda iddialar bulunmaktadr. Biz bu balam Kzl DeliDimetoka asndan gzlemlemek istedik. lgili konuda elimizdeki nesnel verilerin banda Peenekler ile Pavloslarn 11. yzyln ikinci yarsndaki girift ilikileri gelmektedir. Kz alp verme ve Bizansa kar birlikte isyan etme noktasndaki bu ilikilerden hareketle Peenekler iinde de Pavlosuluk inancna balanan kimselerin olduunu dnmek abartl bir ngr olmaz. Peeneklerle Kuman-Kpaklarn zaman zaman savasalar da baz olaylarda ibirlii yapyor olmalarndan hareketle benzer ekilde ayn corafyadaki Kumanlardan bir ksmnn da bu itikada balanm olma ihtimalleri akla gelmektedir. Tam bu noktada Bizans tarihi almalarnda Hristiyanlaan Trkler olaynda yine zmni bir ngr yapldnn altn izmeden geemeyeceiz. lgili tm almalarda, ister vurgulansn ister vurgulanmasn, Hristiyanlam Trkler dendiinde nedense hep Ortodoksluk akla getirilmektedir. Oysa ki byle bir mecburiyet bulunmad gibi bunun byle olmasn gerektiren ya da tm Hristiyanlam Trklerin Ortodoks inancna balandklarn iddia etmeyi gerektirecek maddi bulgular bulunmamaktadr. Hi phesiz nemli ksm Bizansn basks ile Ortodoks inancna girmitir denilebilir ancak Peenek rneinde olduu gibi Pavlos ve hemen sonrasnda Bogomil inancna da pekl balanm gruplarn mevcut olabilecei sylenebilir. Heterodoks/Heretik/ Btni inan sistemindekilerin Ortodokslara kar ibirlii, gbirlii ve gnl birlii yapm olabilecekleri akldan kartlmamaldr. Pavloslarn Bizans tarafndan belli bir dnem yok edilmeye allmas, Balkanlara srgn edilmelerini ve Bulgarlarn Bogomillere kar tavrn da vurgulamak gerekir. Elimizde Dimetokada Pavlos, ya da Bogomil inancnda insanlarn varlna dair nesnel bir veri yoktur. Ancak 14. yzyl ve ncesinde Bat Trakyada bu unsurlarn varlndan haberdarz. Dolaysyla Trakya ile Makedonya arasnda nemli bir kent olan Dimetokada da ad geen itikattan kimselerin bulunmas gayet doal bir beklentidir. Bizim bu deerlendirmeyle aslnda dikkat ekmek istediimiz husus, Kzl Deli kltnn Dimetoka ve Bat Trakyada geliiminde bu ve benzeri Heterodoks/Heretik/Btni unsurlarn varlnn etkili olabileceine dair yaklamdr. Makalemiz iinde Pomak-Ahriyan ve Torbei olgularn irdeleme frsatmz olmad. Ancak biliyoruz ki gnmzde, Yunanistan snrlar iindeki Kzl Deli mntesiplerinin nemli bir ksm Pomak kkenlidir. Aren/Ahren/Ahriyan-Pomak olgusu ile Pomaklarn Bulgar kkenli olduu noktasnda iddialar vardr. Dolaysyla AhriyanPomak-Bulgar Bogomilleri ve Torbei olgularnn bir arada deerlendirilmesi ile bahsettiimiz bu husus aydnlanacaktr diye dnyoruz. Elimizde Dimetoka ve evresindeki Hristiyan
281
VATAN ZGL
Pavlos-Bogomillerin daha sonradan Mslman olup Kzl Deli kltne balandklarna dair hibir nesnel veri yoktur. Ancak ilgimizi eken ve Malatya Kzl Deli klt ortamnda derlenmi bir bilgiyi yeniden anmsatmak istiyoruz: Kzl Deli/Seyyid Ali Sultan, Dimitrova kentine vardnda bir kiliseye gider ve onun giriimleriyle bir sre sonra kilisede semah ayinleri icra olunmaya balar. Sonrasnda Hristiyan papazlar bu ayinleri beenir ve Kzl Delinin ortaya koyduu ekilde ibadet etmeye balarlar. Zaman iinde Rum ve Bulgar hlk da bu yola girer. Dimitrova valisi olan Bizans tekfurunun, Dimitrovann mlkiyetini Kzl Deliye vakfeder. Kzl Deli burada bir tekke yaptrr. Yetitirdii baz Rum ve Bulgar derviler, eyh unvanyla Bizans iinde farkl blgelere dalarak onun retisini yayarlar. Daha sonrasndaysa Kzl Deli Malatyaya geri dner. Bizce olduka ilgin bir lejand gibi gzkyor. Yani Malatyada Kzl Deli klt iinde yaayanlarn bylesi bilgileri aktaryor olmalar hakikaten dikkat ekicidir. Bu lejand iinde, her ne kadar Dimetoka ifadesi gemiyorsa da Balkanlardaki Kzl Deli klt ile en azndan Hristiyanlarn ilikisini ve Hristiyanlarn Kzl Deli kltne balanmas hikyesinin zikredilmesi nemlidir. Gazi Umur Beyin Dimetoka ve evresindeki etkinlii dikkat ekmektedir. Osmanldan daha nceleri, onbinlerle ifade edilen mevcutla Bat Trakyaya aknlar ve Dimetoka nlerine kadar gelii, Anadolu Beylikleri zamanndan beri Dimetokann ilgi ekici bir mekn olduunu gstermektedir. Bu aknlar sonrasnda da belki belli bir miktar nfus buralara yerlemi olabilir. Nitekim Gazi Umur Beyin 1342 yl sonunda yapt seferden sonra Dimetoka nlerinde yaklak onbin mevcutlu bir birlii brakp geri dndn ve ertesi yl tekrar geldiini biliyoruz. Bizansn son yzyllarnda paral askerlere arlk vermesi, paral askerler iinde Anadolulu Trklerin ve/veya Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn nemli bir yer tekil etmesi gibi nedenlerle, iliki baznda ve corafi bazda, Osmanldan nce Trkler ile Bizans arasnda ihmal edilemeyecek bir yaknlk tesis olduu anlalmaktadr. Bu erevede Trakyada, Osmanldan ok daha nceleri Trakyaya Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplardan ve Trakyaya geen Anadolulu Trk gruplardan bir ksmnn yerletii, yine bu corafyada etkin rol oynadklar ve en azndan belli bir ksmnn Osmanlnn Rumeli fethi srecinde, Osmanl ile ibirlii yapm olduklarn deerlendiriyoruz. Seyyid Ali Sultan ile Kzl Deli Sultan konusunda gnmze dein yaplan almalarn tamamnda, Seyyid Ali ile Kzl Delinin ayn kii olduu varsaym ile ad geen erenin tarihi aratrlmaya gayret edilmitir. Oysa ki bu bir varsaymdan te bir nyargdr. Nitekim Seyyid Ali ile Kzl Delinin ayn kii olduunu kabul etmemiz iin en ufak bir gsterge bulunmamaktadr. Yegne veri, ilgili kltr ortam iinde Seyyid Alinin Kzl Deli olarak anld bilgisidir. Oysa ki makalemizde ortaya koyduumuz gibi Kzl Deli ile ilgili hibir belgede Seyyid Ali ismi gemez. Ayn ekilde Seyyid Ali Sultan Velyetnamesinde Kzl Deli ismi gemez. Bunun yan sra velyetnamedeki Rumeli fethi olgusunu nesnel tarihsel kaynaklar zerinden aratrdmzda hibir ekilde Seyyid Ali isimli bir gaziye rastlanmaz. Yine ayn ekilde Gazi Evrenos ile ilikili olarak nesnel tarihsel kaynaklar iinde Seyyid Ali ismi gemez. Oysa ki Rumeli fethinde grev alm, Gazi Evrenosla beraber savam Deli Balaban adl tarihsel karakter bulunmaktadr.
282
Malatyadaki Kzl Deli kltr ortam iinde Seyyid Ali ile Ali Seydi adyla iki farkl kltn varl ile Dimetoka Kzl Deli kltr ortamnda aa tekke ve yukar tekke olgular dikkat ekmektedir. Bu konularda aktarlan menkbeler hakikaten de iki ayr zatn varlna iaret etmektedir. Dahas Dimetokadaki metaforik/alegorik anlatmlar, u veya bu ekilde yukar tekke kltnn bir zaman sonra aa tekke kltn sahiplendiine ve iselletirdiine iaret etmektedir. Bu bulgu, Seyyid Ali ile Kzl Deli adnda iki farkl ahsiyet ve kltn zamannda var olduunu dndrmtr. Daha nce bu konularda hi yararlanlmam olan Veli Baba Menakpnmesinde kken olarak Malatyaya dayanan ve ehl-i beyt ailesinden Uzun Er olarak anlan Seyyid Alinin, malum Seyyid Ali Sultan ya da en azndan ona atfen oluturulmu kltn kutbu olduunu ortaya koyduk. Menakpnmede aktarlan bilgileri nesnel dier bilgi ve kaynaklarla karlatrdmzda Rumeli fethinde yer alan Seyyid Ali adl kiinin aslnda Veli Baba Menakpnmesindeki Seyyid Ali (nam- dier Uzun Er) olduu ortaya kmtr. Veli Baba Menakpnmesinde Orhan Bey dneminde ve I. Muradn ilk yllarnda yaam Rumeli fethine katlm Uzun Er nam dier Seyyid Ali adl bir gazi-erendir. Ancak bu gazi-eren ile Dimetoka arasnda menakpnmede bir iliki kurulmamaktadr. Ayrca yine menakpnmeye gre 1364/1365 ylnda vefat etmitir. Dolaysyla 1412 sonrasna kadar yaad dnlen ve Seyyid Ali Sultan Velyetnamesindeki gaza hareketlerine katlm kii Uzun Er olamaz. Ancak Seyyid Ali adl klt, Uzun Erin vefatndan sonraki bir tarihte bu erene atfen kurulmu olmaldr. Dsturname-i Enveride Orhan Beyin yakn olarak anlatlan Seyyidin, I. Murad dnemine ait vakfiyede geen Seyyid, Stefan Lazarevi Biyografisindeki Seyyidin aslnda Uzun Er olduunu, menakpnmedeki Seyyid Ali (Uzun Er) ile karlatrmal analiz yaparak ortaya kardk. Menakpnmeye gre Uzun Er 1364/1365 ylnda lmtr. Nitekim bu bilginin, Stefan Lazarevi Biyografisi ve I. Murad dnemine ait vakfiyedeki bilgileri beraber deerlendirdiimizde bu doru bir bilgi olduu grnyor. nce Balaban adl ahsiyetin Balabanllarn eceresindeki nce Balaban olduunu szl tarih verileri ve nesnel kaynaklardan hareketle ortaya koymu bulunuyoruz. Osman Bey, Orhan Bey ve dolaysyla Sleyman Paa zamannda yaam Balaban/Balabanck adl tarihsel ahsiyetin varln ispatlayp bunun Balabanllarla ilikisini ortaya karttk. Nitekim Balaban eceresinde nce Balabann babas olarak Balaban gzkmektedir. Ayrca nce Balaban kaynaklarda ncecik Balaban olarak da anlr. Ayn ekilde Balaban, Balabanck olarak da anlr. Bunun yan sra dris-i Bitlisteki Rumeli fethi bahsinde zikredilen Balabanckolu ifadesi problemin zmne katkda bulunmutur. Eer amacmz Kzl Deli adl erenin kimliini saptamaksa Seyyid Ali ismiyle aratrma yapmamz analitik-nesnel erevede kabul edilemez bir gayrettir. Nitekim Kzl Deli ile hibir belgede Seyyid Ali ismi gememektedir. Bu balamda ele alp Kzl ve Deli kavramlar zerinde aratrma yaptmzda ve Rumeli fethi kronolojisini ve yresini dikkate aldmzda, tarihsel kaynaklarda geen ve ad Deli olan yegne tarihsel karakterin Deli Balaban olduu ortaya kmaktadr. Nitekim II. Selim tarihisi Yusuf bin Abdllatif in Subhatl-Ebrar
283
VATAN ZGL
adl eserinde Gelibolu fethi sonras Vardar taraflarna fethe giden ve divane [deli] olarak adlandrlan kii Deli Balabandan bakas olamaz. Dahas Vardar gibi Bat Trakya blgesinde Serez ve Kavalada sancak beyi olarak grev yapm, Gazi Evrenosla ibirlii yapm kii Deli Balabandr. Bu nesnel bilgiler, velyetnamedeki Gazi Evrenos bahsi ile de uygundur. Kzl brk bahsini zmemize de Abdal Musa Velyetnamesi, Yusuf bin Abdllatif in SubhatlEbrar adl eseri ve Dsturname-i Enveri salad. Yusuf bin Abdllatif in Subhatl-Ebrardaki divane [deli] olarak anlan kii Deli Balaban olduuna gre ayn eserde devam eden cmleyi de deerlendirebilir hle geldik. Burada divanenin Umur Bey tac giydii sylenmektedir. Abdal Musa Velyetnamesinden biliyoruz ki bu tac kzl brktr. Dolaysyla divanenin giydii tac da kzl brktr. Bu saptamann ardndan Dsturname-i Enveride Sleyman Paa ile birlikte geenler iinde sadece birinin kzl brkl olduu, Gelibolu civarndaki kalenin fethedilmesinden sonra dlbend giyen 40 erin kzl brk giymeye balad ifade edilmektedir. Bunun yan sra Seyyid Ali Sultan Velyetnamesinde de ayn bahiste krk er/ krklardan bahsedilir. Dolaysyla bu kzlbrkl kii Subhatl-Ebrardaki divane yani Deli Balabandr. Aslnda unu sylemek istiyoruz: Seyyid Ali Sultan Velyetnamesinin iindeki bilgiler deil, velyetnamenin ismi kafalar kartrmaktadr. Yani bu velyetnamede geen konular (ve aslnda efsanevi olgular yani kerametler ve mucizeler bir tarafa) ve Rumeli fethiyle ilgili olarak anlatlanlar aslnda daha sonralar Kzl Deli diye anlmaya balayan Deli Balabanla ilgilidir. Bugnlere dein Kzl Deli-Seyyid Ali ile ilgili almalarda net bir sonuca varlamamasnn nedeni, Seyyid Ali ile Kzl Delinin ayn ahsiyet olduu varsaym/nyargs ve bununla beraber velyetnamenin adnn kafa karklna neden olmasdr. Ksacas velyetnamedeki olaylar aslnda Deli Balaban anlatmaktadr. Nasl ki I. Murad dneminde gerekleen olaylar sanki Yldrm Bayezid dneminde yaam gibi velyetnamede aktarldysa ayn balamda Kzl Deli ismi Seyyid Aliye dntrlmtr. Bu konudaki analizimizi ksaca tekrarlamak isteriz. 1412 tarihli ve dorudan Kzl Deliye verildii anlalan bir berat mevcuttur. Velyetname ise 1421de ilk defa kaleme alnm gibi kaydedilmitir. Velyetnamede tek bir yerde bile Kzl Deli ifadesi gememektedir. Eer Seyyid Ali ile Kzl Deli ayn kiiyse velyetnameyi kaleme alan ilk kii ya da sonrakiler Kzl Deli tabirini nasl olup da duymamtr? Bu sorunun kendisi, iinde cevab da barndrmaktadr. Velyetnameyi ilk kaleme alann Kzl Deli ismini duymam olma olasl yoktur. Dolaysyla bu saptama bizi yukar tekke kltnn (Seyyid Ali klt), aa tekke kltn (Kzl Deli klt) sahiplenmesi sonrasnda mevcut lejand manple ettikleri sonucuna ulatrr. Bu manplasyon gayretinin temelinde de herhlde bir yandan Kzl Deli kltnn geride kalan mntesiplerini sahiplenmek ve ayn zamanda Kzl Deliye atfen verilmi berattaki imtiyaz ve haklardan istifade etmek olmaldr. Seyyid Ali Sultan Kltnn (yukar tekke), Kzl Delinin mritlii zamanndaki (1375?1420?) temsilcisinin kim olduunu saptayamadk ancak Seyyid Ali Kltnn, Uzun Er nam- dier Seyyid Aliye atfen oluturulduuna dair bulgular arlk kazanmtr. Balabanllarn szl tarih geleneinde Deli Balaban ismi zikredilmemektedir. Ancak
284
Balabanllarn Dimetoka ve Kzl Deli aidiyetleri ve Malatya olgular dikkat eker. Balabanllarn seyyid soylu bir aile olmamas ve yine Kzl Delinin nesnel belgeler iinde seyyid olduuna ynelik herhangi bir bilginin hatta imann dahi olmay da eklendiinde Deli Balaban ile Balabanllar arasnda iliki kurmak iin yeterli nedenlerimiz ortaya kmtr. Gregory Palamastan ve zellikle Akpaazade Tarihinden hareketle, Bursa fethinde ve Orhan Beyin emrinde alan 1355teki dinsel tartmay yneten Balabann (Balabanck) belli bir yatan sonra kendini maneviyat ilmine verdiini de ortaya koymutuk. Uzun Er; Orhan Bey, Sleyman Paa ve I. Muradla grm ve onlarla birlikte gaza hareketlerine katlm olduu anlalan biridir. Dolaysyla Balaban/Balabanck, Uzun Er ile adatr. Ayn ortamlarda bulunmu ve grm olma ihtimalleri yksektir. Bizim burada Deli Balabann, nce Balabann kardei olabileceini dnmemize neden olan yegne veri/ veriler Kahraman zglden derlediimiz szl tarih bilgileri iindeki baz muallk ifadelerdir. Kahraman zgl, Byk Balaban adl bir karakterden bahsederken bunun ayn zamanda Cabbar Ali olarak anldn da sylyor. Baz aktarmlar srasnda da Balaban Dedemiz eklinde bir ifade de bulunuyor. Bir dier argman ise zincirleme ilgi-iliki badr. Balaban/Balabanckn nce Balaban/ncecik Balabann babas olduu saptadktan sonra, o dnemlerde baba ile olun ayn isimle ama farkl lakaplarla anlabilecei ihtimalini dndk. Dolaysyla bir dier olu varsa onun da adnn iinde de Balaban kelimesinin geiyor olmas imkn dhilinde gzkt. Tm bu emareler neticesinde Deli Balabann nce Balabann kardei yani Balabann olu olduu varsaymn yaptk. Kald ki bu varsaym Balabanllarn Kzl Deli mensubiyetleri meselesine de uygun bir varsaymdr. Ayrca Balabann belli bir yatan sonra maneviyat ilmine kendini verdiini biliyoruz. Olunun da (bir olu da yani Deli Balaban) bu yolda belli bir yatan sonra ilerleme karar alm olabileceini dndk. Dolaysyla Deli Balabann nce Balabann kardei olmas bir karmdan ziyade hipotez olarak ele alnmaldr. Bu hipotezi ele aldmzda Deli Balabann da pekl Seyyid Ali ile grm, tanm olma ihtimali gndeme geliyor. Bizim buradaki tasavvurumuz Deli Balabann dorudan Seyyid Aliden ya da babas Balabandan dolay Seyyid Aliden nasiplendii eklindedir. Yani Kzl Deli klt de aslnda Seyyid Aliden neet etmitir diye dnyoruz. Dolaysyla Kzl Deli de ibadetlerinde, herhlde Seyyid Aliyi anyordu. Zaten yukar tekke kltnn aa tekke kltn sahiplenmesinde sosyo-kltrel bunun gibi olumlu etkenler yani ortak paydalar bulunmu olmal. Malatyaya Kzl Deli kltnn ne ekilde tanm olabilecei sorusunun yegne ikna edici cevab, Balabanllarn Dimetokadan Malatyaya gleri ile ilgili olabilir. Ksacas Balabanllar bu klt (ister Deli Balaban/Kzl Deli akrabalar olsun ya da olmasn, bu noktada fark etmez) Malatyaya g ettiklerinde beraber getirdiler. Ancak bir ekilde Balabanllarn Dersim ve Erzincana g sonras ya da henz Malatyadayken Kzl Deli kltnn sahibi olan aile ortadan kalkt ve/veya Erzincan-Dersime gen Balabanllar bir ekilde bu kltle olan balarn koparmak zorunda kaldlar ve ardndan Kurey Oca talibi oldular. Gnmzde Kzl Deli kltnn devam gibi gzken klt Ali Seydidir. Nitekim gnmzde Malatyadaki Balabanllar bu ocan talibidir. Ayrca bu ocan taliplerinin Dimetokayla kendilerini ilikilendirdikleri bilinmektedir. Dahas bu ocan merkezi olan mezrann adyla,
285
VATAN ZGL
Dimetokada zamannda Kzl Delinin mekn olan mezrann adlar da artc derecede benzerdir. Ali Seydi Oca Daryeri mezrasnda bulunmaktadr. Kzl Delinin trbesi de 1455ten nceki tarihlerden beri var olduu anlalan Dar Bkdr. Balabanllarla ilgili bulgu ve zmlemelerimizden hareketle Balabanllarn Anadoluya (Bat Anadoluya) 1436-1451 tarihleri arasnda g ettikleri sonucuna varyoruz. G edilen yrenin BirgiAlaehir yaknlarnda bir yer olmas kuvvetle muhtemeldir. Hemen nceki ve sonraki nesnel baz bulgu ve belgeler buna iaret etmektedir. Toponimik analizlerden ve dier bilgi, belge ve karmlardan hareketle gnmzde Anadoluya gen Balabanllarn Dimetokada yaad ya da yaam olabilecei kyler saptanmtr. Buna gre gnmzde Edirne Uzunkprye bal Srcl olarak anlan ky ile Uzunkprye bal Balabankoru Kynn Balabanllarn terk ettikleri kyler olduu sonucuna varlmtr. Bu kylerin dnda yine Uzunkpr Balabankoru Kynn yaknndaki Balaban ve Balabanck Kyleri de bu kylerden olabilir ancak bu son iki ky, en azndan 1530lara gelindiinde Dimetoka snrlar iinde deildi. Dolaysyla bu son iki kyn Balabanllarn terk ettikleri ky olma ihtimali, zikrettiimiz dier iki kye gre dktr. Balabanllarn szl tarih geleneindeki nce Balabann Savc Bey ayaklanmasnda kendisine destek olmas olaynn aslnda Musa elebiye kar Savcolunun isyan ile ilgili olduu ortaya konmutur. Savc Bey ve oullar hakknda Osmanl kroniklerinin, bilinli olarak sessiz kalnd sonucuna varlmtr. Bir ekilde Fatih devrine kadar uzanan Savcolu sorunundan dolay tarih yazclar, bylesi bir ehzadenin varlndan dnyay haberdar etmemek iin aba sarf etmi gibi gzkmektedir. Osmanl kroniklerinde zikredilen Kr Melik ah ile Balabanllarn szl tarih bilgileri arasnda fark edilmemesi mmkn olmayan baz benzerlikler bulunmaktadr. Bu konuyu analiz ettiimizde Kr ah Melikin aslnda nce Balabandan baka birisi olamayaca sonucuna varlmaktadr. Musa elebiye isyan sonucu gzleri kr edilen ve ardndan elebi Mehmede snan Kr nce Balaban, II. Muradn ilk yllarnda Geliboludaki kale komutanlna atanr. Ortaya karttmz bilgi ve belgeler altnda Balabanllardan bir ksmnn Anadoluya getii, geri kalannn Trakyada yaamaya devam ettii nesnel olarak ortaya konmutur. Hatta Trakyada kalanlarnn nemli ounluu ya da tamamnn 1530lara gelindiinde artk Gmlcine taraflarnda yaamakta olduklar saptanmaktadr. TEEKKR Tm almalarmda sevgisini ve desteini esirgemeyen, sevgili eim Aylin Gndodu zgle teekkr ederim. Gsterdii sabr ve anlaya minnettarm. Eimin destei olmadan bu almam tamamlanamazd.
286
Bu makalenin ortaya kmas srasnda yardm ve katklarn esirgemeyen bata Kahraman zgl, Mfit Yksel, Yrd. Do. Dr. Haim ahin, Yrd. Do. Dr. Rza Yldrm olmak zere aada listesini vermekte olduum tm aratrmac, akademisyen, yazar dostlara, ilgili kurumlara ve inan nderlerine teekkr bir bor bilirim: Prof. Dr. Machiel Kiel, Do. Dr. Levent Kayapnar, Do. Dr. Mustafa Ko, Yrd. Do. Dr. Cenk Gray, Ali Akta, Ula zdemir, Dursun Gmolu, Georgios C. Liakopoulos, Christos Retoulas, Refik Engin, Veysel Bayram, Ltf Aykurt (Hlife Dede), Mustafa etin (Dede), Mslm Kolda (Dede), Yaar Celeb, Mustafa akc, TDV SAM Ktphanesi, IRCICA Ktphanesi, Kadir Has niversitesi Ktphanesi, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi, Babakanlk Osmanl Arivi. KAYNAKLAR 75 NUMARALI GELBOLU LVASI MUFASSAL TAHRR DEFTER (925/1519) (2009): yay. Ahmet zkln - Ali Cokun - Abdullah Sivrida - Murat Yzbaolu, Ankara, Babakanlk Osmanl Arivi Yayn. 166 NUMARALI MUHASEBE- VLAYET- ANADOLU DEFTER (937/1530) (1995): yay. Ahmet zkln - Ali Cokun - Mustafa Karazeybek - Abdullah Sivrida - Murat Yzbaolu, Ankara, Babakanlk Osmanl Arivi Yayn. 167 NUMARALI MUHASEBE- VLAYET- RUM-L DEFTER I (937/1530) (2003): yay. Ahmet zkln - Ali Cokun - Abdullah Sivrida - Murat Yzbaolu, Ankara, Babakanlk Osmanl Arivi Yayn. 370 NUMARALI MUHASEBE- VLAYET- RUM-L DEFTER (937/1530) I (2001): yay. Ahmet zkln - Ali Cokun - Abdullah Sivrida - Murat Yzbaolu, Ankara, Babakanlk Osmanl Arivi Yayn. 370 NUMARALI MUHASEBE- VLAYET- RUM-L DEFTER (937/1530) II (2002): yay. Ahmet zkln - Ali Cokun - Abdullah Sivrida - Murat Yzbaolu, Ankara, Babakanlk Osmanl Arivi Yayn. ACAROLU, M. Trker (2006): Bulgaristanda Trke Yer Adlar Klavuzu, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. ADIM ADIM TRKYE YOL ATLASI/REHBER (2008): ed. Murat nay, stanbul, Mepmedya Yayn. AFYONCU, Erhan (2007): Tanzimat ncesi Osmanl Tarihi Aratrma Rehberi, stanbul, Yeditepe Yayn. AKIN, Himmet (1968): Aydn Oullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yayn. AKST, Hamza (2004): Ali Seydi ve Seyit Ali Ocaklar, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, 34, 89-101. AKTEPE, M. Mnir (1949): Osmanl Trklerinin Rumeliye Yerlemeleri, yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. AL Kemali, (1932): Erzincan Tarihi, Resimli Ay Matbaas.
287
VATAN ZGL
ANONM OSMANLI KRON (2000): Anonim Osmanl Kronii (1299-1512), haz. Necdet ztrk, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn. ANZERLOLU, Yonca (2003), Karamanl Ortodoks Trkler, Ankara, Phonix Yaynevi. ARMAAN, A. Munis (2006): Asyadan Anadoluya Trklerin An Defteri, Tire-zmir. ARNAKIS, G. Georgiades (1951): Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as Historical. Sources, Speculum, 26/1, 104-118. AIKPAAZADE (2003): Osmanoullarnn Tarihi, ev. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Sara, haz. Hayati Develi - Samih Rifat, stanbul, K Kitapl Yayn. AVCI, Ali Haydar (2008): Pir Sultan Abdal Oca, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, 46, 77-96. AYDIN, Ayhan (2007): Kzl Deli Sultan Oca Dedeleri ile Syleiler, http://www.kizildelisultan. com/index.php?option=com_content&task=view&id=424&Itemid=9, 04 Aralk 2007. AYN, Yusuf (2009): Katalanlarn Anadolu ve Trakyadaki Faaliyetleri (1302-1311), zmir, Ege niversitesi Yayn. BABINGER, Franz (1944): Beitrage Zur Fruhgeschichte Der Turkenherrschaft In Rumelien (14-15 Jahrhundert), Munich, George D. W. Callwey. BABINGER, Franz (1957): Dawud Celebi, Ein Osmanischer Thronwerber Des 15. Jahrhunderts, Aufsatze und Abhandlungen zur Geschichte Sdosteuropas und Der Levante, Cilt 1, Sdosteuropa-Verlagsgesellschaft m.b.H., (Mnchen, 1962), 329-339 (Aus: SdostForschungen, Mnchen, 1957, XVI, 291-311) BABINGER, Franz (2000): Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, Ankara, Kltr Bakanl Yayn. BABINGER, Franz (2003): Fatih Sultan Mehmed ve Zaman, ev. Dost Krpe, stanbul, Olak Yayn. BALABAN, Mehmet (1998): Balaban Aireti Soy Seceresi, stanbul. BALIVET, Michel (2009): Bizans ve Osmanl, ev. Nedim Demirta, stanbul, Alkm Yayn. BALTA, Evangelia (2009): Serez, TDV slm Ansiklopedisi, Cilt 36, stanbul, TDV Yayn. BARKAN, mer Ltfi (1942): stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, 2, 279-386. BAAR, Fahameddin (1995): Fetret Devri, slm Ansiklopedisi, Cilt 12, stanbul, TDV Yayn. BATTAL-NAME (2006): haz. Necati Demir - Mehmet Dursun Erdem, Ankara, Hece Yayn. BELDICEANU-STENHERR, Irene (1999): Osmanl Tahrir Defterlerinde Seyyid Ali Sultan: Heterodoks slamn Trakyaya Yerlemesi, Sol Kol: Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (13801699), ev. zden Arkan-Ela Gltekin-Tlin Altnova, ed. Elizabeth A. Zachariadou, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. BERTRANDON DE LA BROQUIERE (2000): Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, ed. Ch. Schefer, ev. lhan Arda, yay. Muhittin Salih Eren, stanbul, Eren Yayn. BIAKI, smail (2003): Yunanistanda Trk Mimari Eserleri, stanbul, IRCICA Yayn.
288
BRDOAN, Nejat (1999): Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli), I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998), Ankara, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn. CANTACUZENUS, Ioannes (1831): Historiarum Libri IV, Vol. II, ed. L. Schopen, Bonnae, Impenis Ed. Weberi. AATAY, Neet (1978): Sultan Murad Hdavendigar Adna Dzenlenmi Bir Vakfiye, Ankara, Vakflar Dergisi, XII, 7-14. ERBA, Mehmet (2007): Ktahya Seyit Ali Sultan Ocanda (amlca Ve Aydodu Kyleri) Kltler Ve Bu Kltlere Bal nan Ve Uygulamalar, 2. Uluslararas Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni Bildiri Kitab, 2. Cilt, ed. Dr. Filiz Kl & Tuncay Blbl, Ankara, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn. DANMEND, smail Hami (1947): zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt 1, stanbul, Trkiye Yaynevi. DARKOT, Besim (1997): Serez, M.E.B. slam Ansiklopedisi, Cilt 10, Eskiehir, M.E.B. Yayn. DELBALTA, A. Mehmet (2001a): Dimetoka (5) Dimetoka evresi Ky Adlar, Evlad- Fatihan Dergisi, Haziran 2001, 3/29, 24-25. DELBALTA, A. Mehmet (2001b): Evliya elebi Seyahatnamesinde Bat Trakya (4), Evlad- Fatihan Dergisi, Aralk 2001, 4/34, 20-21. DELLBAI, Melek (1989): Johannis Anagnostis: Selanik (Thessaloniki)in Son Zapt Hakknda Bir Tarih, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. DEMR, Aydn - AKTA, Ali (2007): Sakarya-Pamukova Paalar Kynde Karaca Ahmet Sultan Trbesi, 2. Uluslararas Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni Bildiri Kitab, 2. Cilt, ed. Dr. Filiz Kl & Tuncay Blbl, Ankara, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn. DE VILLEHARDOUIN, Geoffroi - DE VALANCIENNES, Henri (2008): IV. Hal Seferi Kronikleri, ev: Ali Berktay, stanbul, Bankas Yayn. DEMRCAN, Hsn (1993): Orhan Gazi ve Gregory Palamas, yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal. DEMRCAN, Hsn (2000): Osmanl Klasik Dnemi Biga Tarihi, yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal. DERLEME SZL (1993): Trkiyede Hlk Azndan Derleme Szl, Ankara, Trk Dil Kurumu Yayn. DEVELOLU, Ferit (1998): Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, yay. Aydn Sami Gneyal, Ankara, Aydn Kitabevi Yayn. DUKAS, Mikhael (2008): Tarih Anadolu ve Rumeli 1326-1462, ev. Bilge Umar, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayn. DSTURNAME- ENVER (2003): Fatih Devri Kaynaklarndan Dsturname-i Enveri Osmanl Tarihi Ksm (1299-1466), haz. Necdet ztrk, stanbul, Kitabevi Yayn. ERSAL, Mehmet (2005): Isparta li Senirkent lesi Ulubey Beldesinde Alevilik, yaymlanm
289
VATAN ZGL
Yksek Lisans Tezi, Manisa, Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. ERSAL, Mehmet (2009): Alevi nan - Dede Ocaklar zerine Bir rneklem: Veli Baba Sultan Oca, ed. Cokun Kkel, Kln, Alevi-Bektai Kltr Enstits Yayn. FERDUN AHMED BEY (1849/1850): Mnet- Seltin, Cilt 1. GAZAVAT-I SULTAN MURAD B. MEHEMMED HAN (1989): zladi ve Varna Savalar (1443-1444) zerine Anonim Gazavatname, yay. Hlil nanck - Mevld Ouz, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. GOURIDIS, Athanasios I. (2006): Didymoteicho - An Unknown Capital, Komotini. (GOURIDIS, Athanasios I. (2006): Dimetoka - Bilinmeyen Bir Bakent, Gmlcine; , . (2006), , , ) GKBLGN, M. Tayyib (1952): XV. ve XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Lisas, Vakflar-MlklerMukataalar, aret Yaynlar (Tpk Basm: 2007). GKBLGN, M. Tayyib (1997): III. Savc Bey, M.E.B. slam Ansiklopedisi, Cilt 10, Eskiehir, M.E.B. Yayn. GREKE ANONM OSMANLI TARH (1973): 16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi Giri ve Metin (1373 - 1512), yay. erif Batav, Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yayn GZEL, Abdurrahman (1999): Abdal Musa Velyetnamesi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. HADD (1991): Tevarih-i Ali Osman (1299-1523), haz. Necdet ztrk, stanbul, Marmara niversitesi Yayn. HLOLU, Yusuf (2009): Anadoluda Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. HAMMER, Joseph Von (2010): Byk Osmanl Tarihi, yay. Mmin evik, 1. Cilt, stanbul, Milliyet Gazetesi Yayn. HAMILTON, Janet - Hamilton, Bernard - Stoyanov, Yuri (1998): Christian Dualist Heresies in The Byzantine World c. 650 c. 1450, Manchester and New York, Manchester University Press. HEZARFEN, Ahmet (2006): Tarihi Belgeler Inda Kzl Deli Sultan (Seyit Ali Sultan) Dergh, stanbul, Cem Vakf Yayn. HCR 835 TARHL SURET- DEFTER- SANCAK- ARVAND (1987): yay. Hlil nalck:, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. HCR 859 TARHL SURET- DEFTER- SANCAK- TIRHL I (2001): yay. Melek Delilba - Muzaffer Arkan, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. HOCA SADETTN EFEND (1992a): Tact-Tevarih I, haz. smet Parmakszolu, Ankara, Kltr Bakanl Yayn. HOCA SADETTN EFEND (1992b): Tact-Tevarih II, haz. smet Parmakszolu, Ankara, Kltr Bakanl Yayn.
290
BN BATTUTA (2004): bn Battuta Seyahatnamesi I, ev. A. Sait Aykut, stanbul, Yap Kredi Yayn. DRS- BTLS (2008a): Het Bihit, haz. Mehmet Karata - Selim Kaya - Yaar Ba, 1. Cilt, Ankara, Betav Bitlis Eitim ve Tantma Vakf Yayn. DRS- BTLS (2008b): Het Bihit, haz. Mehmet Karata - Selim Kaya - Yaar Ba, 2. Cilt, Ankara, Betav Bitlis Eitim ve Tantma Vakf Yayn. NALCIK, Hlil (1993): Edirnenin Fethi, Edirne-Edirnenin 600. Fethi Yldnm Armaan Kitab, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. NALCIK, Hlil (1995): Fatih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. NALCIK, Hlil (2006): Murad I, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 31, stanbul, TDV Yayn. NALCIK, Hlil (2007): Osman I, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 33, stanbul, TDV Yayn. NALCIK, Hlil (2009): Osmanl Sultan Orhan, (1324-1362) Avrupada Yerleme, Belleten Dergisi, Trk Tarih Kurumu Yayn, 266, 77-107 JORGA, Nicolae (2005): Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. Nilfer Epeli, Cilt 1, stanbul, Yeditepe Yayn. KAPLANOLU, Raif (2000): Osmanl Devletinin Kuruluu, Bursa, Avrasya Etnorafya Vakf Yayn. KASTRITSIS, Dimitris J. (2007): The Sons of Bayezid - Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-1413, Leiden-Boston, Brill. KAVAK, Ahmet (2006): Menkibelerle Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) Dimetoka Kazasndaki Dergah, Komotini (Gmlcine), Paratiritis Matbaas. KAYAPINAR, Levent (2004): Osmanl U Beyi Evrenos Bey Ailesinin Menei, Yunanistan Corafyasndaki Faaliyetleri ve Eserleri, Abant zzet Baysal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 8, 133-142 KAYGUSUZ, smail (2008): Abdal Musa Sultan ve Velyetnamesi-Kaygusuz Abdal Pendnamesi, stanbul, Karacaahmet Sultan Dernei Yayn. KAZANCIGL, Ratip (2003): Mihnetkean ve Rstem Baba Dergh, Yre Dergisi, 37/38, 19-26. KIEL, Machiel (1994): Dimetoka, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 9, stanbul, TDV Yayn. KIEL Machiel (2002): Kavala, TDV slm Ansiklopedisi, Cilt 25, stanbul, TDV Yayn. KIEL, Machiel (2009): The Incorparation of The Balkans into The Ottoman Empire, 13531453, The Cambrige History of Turkey, Volume I, Byzantium to Turkey 1071-1453, ed. Kate Fleet, Cambrige, Cambrige University Press. KOFOLU, Sait (1993): XIII-XV. Yzyllar Gney-Bat Anadolu Tarihi Hamid Oullar Beylii, yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Tarih Ana Bilim Dal Ortaa Tarihi Bilim Dal. KOMMENA, Anna (1996): Alexiad-Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexias Kommenos Dneminin Tarihi-Malazgirtin Sonras, ev. Bilge Umar, stanbul, nklp Yaynevi. KOSTENEK, Konstantin (2008): Stefan Lazarevi-Yldrm Bayezidin Emrinde Bir Srp Despotu, haz. Hseyin Mevsim, stanbul, Kitap Yaynevi.
291
VATAN ZGL
KY KY TRKYE YOL ATLASI (2003): ed. Ycel Yaman, stanbul, ki Nokta Biliim Yayn. KYLERMZ (1933): Kylerimiz-Ky Kanunu Tatbik Olunan ve Olunmayan Ky simlerini Alfabe Srasyla Gsterir, stanbul, Dhiliye Vekleti Mahlli dareler Umum Mdrl Yayn. KURAT, Akdes Nimet (1937): Peenek Tarihi, stanbul. KUREANLI SEYYD KEKL, (1993 ?): Peygamberler le Seyyidlerin ecereleri ve Airetlerin Tarihi, Kln-Almanya. LIAKOPOULOS, Georgios C. (2002): The Ottoman Conquest of Thrace Aspects of Historical Geography, yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Bilkent niversitesi Tarih Blm. LOWRY, Heath W. (2009): Osmanllarn Ayak zlerinde-Kuzey Yunanistanda Mukaddes Meknlar ve Mimari Eserleri Aray Yolculuklar, ev. Hakan Girginer - ebnem Giriner, stanbul, Baheehir niversitesi Yayn. LOWRY, Heath W. (2010): Erken Dnem Osmanl Devletinin Yaps, ev. Kvan Tanryar, stanbul, Bilgi niversitesi Yayn. LOWRY, Heath W. - ERNSAL, smail E. (2010): Yenice-i Vardarl Evrenos Hanedan: Notlar ve Belgeler, ev. Aynur [Evrenosolu] Onbaolu - Kvan Tanryar, stanbul, Baheehir niversitesi Yayn. MAHMUT EL-KAGAR (2007): Divan Lugatit Trk, ev. Serap Tuba Yurtsever - Sekin Erdi, stanbul, Kabalc Yayn. MAVROMMATIS, Giorgos (2005): Monuments and Communities: Bektashism in Greece of the 20th century, Uluslar Aras Bektailik ve Alevilik Sempozyumu I - Bildiriler ve Mzakereler 28-30 Eyll 2005, Isparta, Sleyman Demirel niveristesi lahiyat Fakltesi Yayn. MELIKOFF-SAYAR, Irene (1954): Le Destan DUmur Pacha (Dsturname-i Enveri), Paris, Presses Universitaires De France. MNECCMBAI AHMED B. LTFULLAH, (2001): Seluklular Tarihi II - Anadolu Seluklular ve Beylikler, Yay. Ali ngl, zmir, Akademi Kitabevi Yayn. MEHMED NER (1995): Kitab- Cihan-Nma Neri Tarihi, yay. Faik Reit Unat - Mehmed A. Kymen, Cilt 1, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. MUNTANER (2000): Ramon Muntaner Chronicle, ev. Lady Goodenough, Cambrige, Ontario, In Paranthesis Publications. MNECCMBAI (1995): Camid-Dvel Omanl Tarihi (1299-1481), yay. Ahmet Araka, stanbul, nsan Yaynlar. OBOLENSKY, Dmitri (1948): The Bogomils-A Study in Balkan Neo-Manichaeism, Cambridge, Cambridge University Press. OCAK, Ahmet Yaar (1996): Babailer syan-Aleviliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slam-Trk Heterodoksisinin Teekkl, stanbul, Dergh Yayn. OIKONOMIDIS, Nicolas (1997): Avrupada Trkler (1305-1313) ve Kk Asyada Srplar (1313), Osmanl Beylii (1300-1389), ev. Gl aal Gven-smail Yerguz-Tlin Altnova, ed. Elizabeth A. Zachariadou, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
292
ONARLI, smail (2000): Malatyann Fethiye Beldesinde Kzl Deli Sultan Oca, Cem Dergisi, Cem Vakf Yayn, 33/101, 31-33. ORU BEY TARH (2007): Osmanl Tarihi 1288-1502, haz. Necdet ztrk, stanbul, amlca Yayn. OSTROGORSKY, George (2006): Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. DEN, Zerrin Gnal (1999): Karesi Beylii, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. Z, Tahsin (1941): Murat I le Emir Sleymana Ait ki Vakfye, Tarih Vesikalar Dergisi, 1/4, 241-244. ZCAN, Abdlkadir (1996): Hac lbey, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 14, stanbul, TDV Yayn. ZDEMR, Zekeriya (1996): Bigadi Hlk Bilimine Notlar, Bigadi ZGL, Vatan (2004a): zel Ariv, Ahmet mamn Malatya-Fethiye-Balaban Ky Hasan Balaban ve Abbas Doanla Grme, Video Kayd, ? Austos 2004. ZGL, Vatan (2004b): zel Ariv, Ahmet mamn Edirne Uzunkpr Balaban Ky Yallar le Yapt Grmeleri, Video Kayd, ? Eyll 2004. ZGL, Vatan (2005): Dimetokadan Erzicana Bir Alevi Airet: Balabanllar, stanbul, Pan Yaynclk. ZGL, Vatan (2006a): zel Ariv, Kahraman zglle Grme, Ses Kayd, 17 Ocak 2006, Kartal-stanbul. ZGL, Vatan (2006b): zel Ariv, Kahraman zglle Grme, Video Kayd, 28 ubat 2006, Kartal-stanbul. ZGL, Vatan (2007a): zel Ariv, Balabanck Ky Yallaryla Grme ve Alan Aratrmas, 13 Ekim 2007, Uzunkpr-Edirne. ZGL, Vatan (2007b): Dimetokadan Erzincana G Eden Balabanllarn Bal Olduu Oca Deitirmesi: Kzl Deli Sultandan Kureyan Oca Talipliine Gei, 2. Uluslararas Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni (17-19 Ekim 200) Bildiri Kitab, 2. Cilt, ed. Dr. Filiz Kl & Tuncay Blbl, Ankara, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn. ZGL, Vatan (2009a): zel Ariv, Kahraman zglle Grme, Video Kayd, 23 Austos 2009, Pnarlkaya (Hnzoru) Ky-Erzincan. ZGL, Vatan (2009b): zel Ariv, Kurey Oca Dedesi Mslm Koldala Grme, Video Kayd, 21 Eyll 2009, Kaynarca Pendik-stanbul. ZMEN, smail (1995): Alevi-Bektai iirleri Anatolojisi (XVI. Yzyl), Cilt 2, Ankara, Saypa Yayn. ZTRK, Necdet (2008): Osmanl Aknc Tekilatnda Toycalar, Trklk Aratrmalar Dergisi, stanbul, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yayn, 19, 77-87. PACHYMERES, Georges (2009): Bizansl Gzyle Trkler, ev: lcan Bihter Barlas, stanbul, lgi Kltr Sanat Yayn.
293
VATAN ZGL
PAKALIN, Mehmet Zeki (1993): Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt III, stanbul, Milli Eitim Bakanl Yayn. RUH TARH (1992): Ruhi Tarihi Oxford Nshas-Deerlendirme, Metnin inde Yeni Harflerle evirisi (Tpk Basm le Birlikte), yay. YaarYcel - Hlil E. Cengiz, Ankara, Trk Tarih Kurumu. SELUK, Hava (2002): Rumelide Osmanl skn Siyaseti (1299-1481), yaymlanmam Doktora Tezi, Kayseri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal. SIMAVNA KADISIOLU EYH BEDREDDN VE MANAKIBI (2008): haz. Abdlbaki Glpnarl, inc. smet Sungurbey, stanbul, Elif Kitabevi Milenyum Yayn. SOLAKZADE (1989): Solakzade Tarihi, haz. Vahid abuk, Ankara, Kltr Bakanl Yayn. SMER, Faruk (1997): Ouzlar, M.E.B. slam Ansiklopedisi, Cilt 9, Eskiehir, M.E.B. Yayn. AHN, Haim (2007): Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Dini Zmreler (1299-1402), yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, Marmara niversitesi Trkiyat Arastrmalar Enstits Trk Tarihi Anabilim Dal Ortaa Tarihi Bilim Dal. AHN, Haim (2009): Seyyid Ali Sultan, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 37, stanbul, TDV Yayn. AHN, Hseyin (1998): Bir Anadolu Ereni: Kzl Deli (Malatyada Kzl Deli Ad erevesinde Oluan Kltrel Deerler), 1. Uluslararas Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri (13-16 Austos 1998), Ankara, Ervak Yayn. AM, Nizamddin (1949): Zafername, ev. Necati Lugal, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. TARAMA SZL (1996): XIII. Yzyldan Beri Trkiye Trkesiyle Yazlm Kitaplardan Toplanan Tanklaryla Tarama Szl, Ankara, Trk Dil Kurumu Yayn. T.E.G., (1991): Didymoteichon, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexande P. Kazhdan, Vol 1, Oxford University Press THEOPHYLACTI SIMOCATTAE HISTORIAE, ed. by C. de Boor (Leipzig, 1887), editio correctior: P. Wirth, Stuttgart, 1972. TUNCA, Ayhan (2003): Rstem Baba Derghnda Bir Aratrma, Yre Dergisi, 37/38, 2730. TRKAY, Cevdet (2001): Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatlar, stanbul, aret Yayn. UMAR, Bilge (1993): Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul, nklp Yaynevi. UMAR, Bilge (2006): Mysia-Bir Tarihsel Corafya Aratrmas ve Gezi Rehberi, stanbul, nklp Yaynevi. UZUNARILI, smail Hakk (1997): Germiyan-oullar, M.E.B. slam Ansiklopedisi, Cilt 4, Eskiehir, M.E.B. Yayn. UZUNARILI, smail Hakk (2000): Karesi Vilayeti Tarihesi, yay. Abdlmecid Mutaf, Balkesir, Zanos Kltr ve Eitim Vakf Yayn. UZUNARILI, smail Hakk (2008): Osmanl Tarihi, I. Cilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn.
294
VASARY, Istvan (2008): Kumanlar ve Tatarlar-Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler (1185-1365), ev. Ali Cevat Karakoyunlu, stanbul, Yap Kredi Yayn. VEL BABA MenakpnmeS (1996): yay. Bedri Noyan, stanbul, Can Yayn (Adil Ali Atalay Vaktidolu) WITTEK, Paul (1935): Von Der Byzantinischen Zur Trkischen Toponymie, Byzantion, 10, 11-64. WITTEK, Paul (1952): Yazijioghlu Ali on the Christian Turks of the Dobruja, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 14, No. 3, Studies Presented to Vladimir Minorsky by His Colleagues and Friends, pp. 639-668, Cambridge University Press. WITTEK, Paul (1999): Mentee Beylii, ev. O. . Gkyay, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. YAMAN, Ali (1998): Alevilikte Dedeler ve Ocaklar, stanbul. YILDIRIM, Rza (2007): Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) ve Velyetnamesi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn. YILDIRIM, Rza (2008): Efsanede Gizli Gerek: Bir Tarih Kayna Olarak Seyyid Ali Sultan Velyetnamesi, Tarih ve Toplum Dergisi, letiim Yaynlar, 6, 9-37 YILDIRIM, Rza (2009): History Beneath Clouds of Legend: Seyyid Ali Sultan and his Place in the Early Ottoman History According to Legends, Narratives and Archival Evidence, International Journal of Turkish Studies, 15/1-2, 21-62. YRK, Doan (2005): Karaman Eyaletinde Osmanl Timar Dzeninin Tesisi (1483), Tarih Aratmalar Dergisi, Ankara niveristesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Tarih Blm Yayn, 25/40, 177-202. ZETTERSTEEN, K. V. (1997): Abbasiler, M.E.B. slam Ansiklopedisi, Cilt 1, Eskiehir, M.E.B. Yayn.
295
VATAN ZGL
Tablo 1: 1530'da Dimetoka Kyleri

1530 Tarihindeki Ky simleri (370-I) Dier sim 1 Dier sim 2 Dier sim 3 Dier sim 4 lke Abdullah Ada Ahad Baba Ahmet Fakih Ahur Akalan Akberdi Aka Viran Akpnar Akviran Balkl Surnazen Eceky Yunanistan Yunanistan Bulgaristan Yunanistan Yunanistan Bulgaristan Trkiye Bulgaristan Yunanistan Bulgaristan ? Gnmzde Mevcut se Yer Ald ehir Evros Evros Krcali Evros Evros Hasky (Haskovo) Edirne Hasky (Haskovo) Evros Krcali ? le Dimetoka (Didymoteichon) Kumiftlii (Orestiada) Mestanl (Momil-grad) Kumiftlii (Orestiada) Kumiftlii (Orestiada) Ortaky (Ivaylov-Grad) Uzunkpr Ortaky (Ivaylov-Grad) Dimetoka Koukavak (KrumovGrad) ? Kumiftlii (Orestiada) ? Meri Meri Kumiftlii (Orestiada) Dimetoka ? Uzunkpr Ortaky (Ivaylov-Grad) ? ? Koukavak (Krumov-Grad) Havsa ? ? ? Uzunkpr Uzunkpr Ortaky (Ivaylov-Grad) Dimetoka Ortaky (Ivaylov-Grad) ? Trke Ad ve/veya Deien Ad Abdullahky; Avdella ? Ahad Baba; Postnik Lepti Ahrky; Nea Vyssa Belopolyane Krcasalih? Zurnazen; Svirai Asproneri Evren Ky; Avren ?
Akviran Altaa- Bzrg Altaa- Kk Antablu Apidoruhori Arpuz Ata Aslhan Ateri Aygr Bey Ayvalu Azadlu Azizl Bacuvacalu Bahi Fakih Balaban Balabanlu Balc Ba Kilise Bayraklu Baraklu Yaraklu Azizl Srclu Savulu ? Sovuklu ? Aygrlk Hayvalu Msellem Balahor Dursun Umur Bey Suba
Yunanistan ? Trkiye Trkiye Yunanistan Yunanistan ? Trkiye Bulgaristan ? ? Bulgaristan Trkiye ? ? ? Trkiye Trkiye Bulgaristan Yunanistan Bulgaristan ?
Evros ? Edirne Edirne Evros Evros ? Edirne Hasky (Haskovo) ? ? Krcali Edirne ? ? ? Edirne Edirne Hasky (Haskovo) Evros Hasky (Haskovo) ?
? Bykaltaa Kkaltaa ? Karapnar (Subaky); Vrysika ? Aslhan At-eren; Kobilino ? ? Ayval; Blagun Azatl ? ? ? Srcl (Srcalu) Balaban Balc Bk; Meden Buk Protokklisi ?
296
Dier Notlar
Bu ky eski kaytlarda Ada Nahiyesi olarak bilinen nahiye snrlar iinde olmal. Ada Nahiyesi, kabaca gnmmz Yunanistan Evros ehrinin Kumiflii (Orestiada) lesine denk dmektedir.
1483de de bu ky ad geiyor. (Gkbilgin, 1952:, Vakfiyeler ksm, s. 280 ve normal ksm s. 390)
1572 tarihli bir belgede Medine Vakfna iat bir mezra olarak kaytldr. Kayack, Gynkl, Hllac Murad, ekirdekl, Ake-Alan, kyleri ve Balc Yolu mezras ile birlikte anlmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 318) Fatih ve II. Bayezid dnemlerinde Uzunkpr Ergene) nahiyesinde Meeli, ve Asilhan kylerine yakn bir yerdeydi. (Gkbilgin, 1952: 234) Krcasalihin eski ad olma ihtmali ya da Krcasalih yaknnda baka bir ky olma ihtimali yksektir. III. Murad devri tahririnde ad gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 499) KIZILDEL KY. II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367)
Muhtemelen bugnk Orestiadann kuzey ksmnda Arda nehrine yakn bir noktada olan kyd. 15. yzyl sonlarnda ehzade ah Hatun Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 385) 15. yzyl sonlarnda ehzade ah Hatun Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 385) 1485de hass kyleri iinde yer alyordu. II. Bayezid (1492) dnemi vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 69, 70, 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 76) Arda nehrinin gneyinde gnmz Saltkl (Valtos) kynn yaknlarndayd.
Arpuz Ata (Erbuz Ata)nn Osmanllardan nce Kuzeyden gelip bu blgeye yerleen ya da Timur istilas srasnda gelen Tatarlardan biri olabilecei dnlmektedir. Bu ky 1485lerde Tatarlar olarak da anlmaktayd. (Gkbilgin, 1952: 65, 195) II. Bayezid dneminde Hamza Bey (arabdar) mlk olarak kaytldr. (Gkbilgin, 1952: 234, 235)
1485de Hlil Bey vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 414)
Yahi Fakih eklinde okunsa gerektir. Nitekim Tayyip Gkbilgin, Yahi Fakih Vakfndan ve Dimetokada vakfedilen 1485 tarihli bir belgede Yahi Fakih kynden basetmektedir. (Gkbilgin, 1952: 175) Bu ky iin makaleye baknz. Bu ky iin makaleye baknz. Ancak 1485 tarihli bir belgede Balc Bk adl bir ky bulunmakta ve bu kyn dier adlarnn ekirdekli ve Cival olduu sylenmektedir. (Gkbilgin, 1952:, 329) Muhtemelen Balc Yolu olarak ifade edilen mezra da bu ky yolu zerinde bir mezrayd. (Gkbilgin, 1952: 329) 16. Yzyla balarnda Hlimi elebi mlk olarak gzkmektdir (Gkbilgin, 1952: 489) Yzyla ait bir belgede dier ad olan Korucu ile birlikte gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 444). Bir ihtimal, Orestiadann merkezi de olabilir.
297
VATAN ZGL
Bayramlu Bazarlu Bey Bekta Belik Viran Beyky Bosna Bulduklu Byk Viran
Bayramcalu Yaralu Bey Stl Bilek Viran
Trkiye Yunanistan ? Yunanistan ? Trkiye
Edirne Evros ? Evros ? Edirne Edirne Edirne Evros ?
Uzunkpr Dimetoka ? Kumiftlii (Orestiada) ? Meri Merkez Uzunkpr Sofulu (Souflion) ?
Bayraml Pimeniko ? Bektal-Bektaiky; Milia ? Nasuhbey Bosna ? Demirren; Sidiro ?
Boyna
Trkiye Trkiye Yunanistan
Canbazan Cancuaz Canikl Crcr akmak Dede eri akmak Ky Hoca Beyli Yund olan Hascuaz- Kk Hisarl
Yunanistan ? ? ? Trkiye
Evros ? ? ? Edirne
Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? Uzunkpr
Canbazlar-Cambazlar; Doxa ? ? ? akmakky
avu avu Ky ekirdekl iflik-i Ahmet Paa iftlik-i avu obanlu mleki rek Daarlar Danimendl Demrl Derzi Viran Deveboynu Devlethan Dikilta Dibudak Dobrucak Doanc Doanc Budak Yusuflar Kvrck Geredel Gdel
Yunanistan ? Yunanistan Bulgaristan ? ? Yunanistan Yunanistan Yunanistan ? ? ? ? ? ? Yunanistan ? Trkiye ? Trkiye ?
Evros ? Evros Hasky (Haskovo) ? ? Evros Evros Evros ? ? ? ? ? ? Evros ? Edirne ? Edirne ?
Dimetoka ? Kumiftlii (Orestiada) Ortaky (Ivaylov-Grad) ? ? Kumiftlii (Orestiada) Sofulu (Souflion) Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? ? ? Sofulu (Souflion) ? ? Meri ?
avulu; Kyani ? Zoni Kostilkovo ? ? obanlar; Sitochori mlekiky; Lagyna rekky; Kastanies ? ? ? ? ? ? Dikilita ? ? Meri ?
298
1485 tarihinde yazlm bir belgede dier ad Kutluca olan Bazarlu Bey kynden bahsedilmektedir. (Gkbilgin, 1952: 429) 370-Ideki haritada Pimeniko kynn olduu yere konulmu. II. Bayezid dneminde Filibe mirlivas shak Bey Vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 429)
Cumhuriyetin ilk yllarnda Nasuh olarak kaytl idi. (Kylerimiz kitab) 1490lara doru yaplm bir tahrirde eltki ya da Hac eklinde de anld ifade edilmektedir. (Gkbilgin, 1952: 448) 1530 tarihli 370nolu defterde Boyna olarak da yazlm ya da evrim yazs yaplm. Muhtemelen yanl yazlma ya da hatal evrim yazdr. 1485de Ada Nahiyesinde hass kyleri iinde yer almaktayd. (Gkbilgin, 1952: 69, 70) II. Murad dneminde yaam Gazi Turhan Beyin vakfna ait olduu olduu, 1485 ylna ait bir belgeden anlalmaktadr. Uzunkpr yaknlarndadr. Buldu olarak da gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 340, 341) Byk Viran Ky ise gnmzde Hac Viran (K. Vrysni) adyla Gmlcinenin Kuzeydousunda Kardere ve Kovanlk kyleri arasnda yer almaktadr. KIZILDEL KY olmayabilir. Belki de Bulgaristan Haskydeki Byk rencik yani Krepost kydr. Ancak 1455de ifade edilen dier kyleri baz aldmzda bu kylere yakn ve Byk Viran adn artran yegane ky Demirrendir. Biz eski kaytlardaki Byk Virann gnmzdeki Demirren ky olduunu tahmin ediyoruz . Bu ky 1485de Doanc iflii kylerinden biriydi ve Gazi Turhan Bey vakfna aitti (Gkbilgin, 1952:, s. 340-342). 1530larda Doanc iftlii olarak kyn (gzken gnmzdeki Megali Doxiparann) kuzeydousundadr. (Delibalta, 2001a: 24)
II. Murad dneminde yaam olan akmak Dedeye ait ve sonrasnda evlatlk vakf olarak verilmi bir ky olsa gerek. 1485 tarihli bir vakfiyede Hoca Bel (Yund Olan, akmak Dede), Hlil Beye ait olarak grnyordu. 1507 tarihli bir vakfiyede Bay Hocal olarak geen ky de ayn ky olsa gerek. (Gkbilgin, 1952:, Vakfiyeler ksm, s. 24, 40, 282, 414, 415)
Davut Paa Vakf kyleri iinde anlmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 407, 408) Mezralar ksmnda zikredilen ekirdekli ile ayn ayn yerleim birimi olma ihtimali vardr. 1485e ait bir belgede bu kyn (ya da mezrann ?) dier adlarnn Dernek Bk ve Civalu olduu sylenmektedir. (Gkbilgin, 1952: 329)
15. Yzyln ilk yarsnda Oru Paa vakfna ait olarak gzkyor. (Gkbilgin, 1952: 247)
1485de Murad Paa (Has) vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 336)
II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 416)
15. Yzyllda Ergene mareti Vakfna aitti.
(Gkbilgin, 1952: 218, 219)
Kvrck mezras, 1485lerde dier ad Yiit olan bir mezra idi. Hlil Bey Vakfna aitti. Hocabel (Yundolan, akmak Dede), Azadlu, Koak, Hac Musa kyleri ile birlikte anlmaktayd. (Gkbilgin, 1952: 414, 415) Ad geen Dobruca kynn, 1485lerdeki Kvrck (Yiit) mezras olduunu tahmin ediyoruz. Cumhuriyetin ilk yllarnda Byk Doance olarak kaytl idi. (Kylerimiz kitab)
299
VATAN ZGL
Doanc iftlii
Yunanistan
Evros
Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) ? Havsa ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? Uzunkpr Ortaky (Ivaylov-Grad) ? Dimetoka psala ? Uzunkpr Uzunkpr ?
Byk Cambazlar; Megali Doxipara ? ? ? ? ?
Doanc Firuz Doanc Karl Doanc Murad Doanc Yakub Dovice Aruzlu
? ? ? ? Yunanistan ?
? ? ? ? Evros ?
Dura Ky Dursun Dnc Ehlddin Ekrek Deresi Elil Emir Gazil Emirl Eymirl Esenl Eekci Gerdene G Beyi Gkepnar Gynkl Hac Ali Viran Hac Musa Hamidl Hamza bin Kurd
ok Ky
? ? Yunanistan ?
? ? Evros ? Evros ? Edirne ? Evros ? Hasky (Haskovo) ? ? Edirne Hasky (Haskovo) ? Evros Edirne ? Edirne Edirne ?
? ? ? Emledin; Ladi ? Elili ? Kavyli ? aren-byrag ? ? Malko Siv Kladenets ? Hocaali Ky-Hacall; Korymvos Hacky ? Hamitli ?
Emlddin
Emnddin
Yunanistan ? Trkiye ?
Eymirl Sarucalar Alabayr Eknci Karabeyli Savclar
Yunanistan ? Bulgaristan ? ?
Malko
Trkiye Bulgaristan Bulgaristan ? Yunanistan Trkiye ? Trkiye
Hamza Veled-i Kurd
Trkiye ?
Hamza-i Siyah Hatibl Haydarlu Hediyel Hekim Helvac- Bzrk Helvac- Kk Hrvat Hzrca Yrkl
Trkiye ? ? ? ? Yunanistan Yunanistan ? Yunanistan ? Yunanistan ? Yunanistan ?
Edirne ? ? ? ? Evros Evros ? Evros ? Evros ? Evros ?
Uzunkpr ? ? ? ? Dimetoka (Didymoteichon) Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) ?
? ? ? ? Hekimli; Giatrades Helvac-Helvacky-Helidon ? Helvac-Helvacky-Helidon ? ? ?
300
Bu ky 1485de Doanc iflii kylerinden biriydi ve Gazi Turhan Bey (Paa Yiit) vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 340-342) Bu ky Byk Cambazlar (Canbazlar, Cambazlar; Byk obanl; Byk Doanca; Trk Doanca) olarak bilinmektedir. Anlalan o ki bu ky sre iinde bym ve Kk ev Byk Cambazlar adnda iki ky tesis olunmu. Kk Cambazlar Ky de hemen 2,5 km kuzeybatsndadr. (Delibalta, 2001a: 24) 1485 tarihli bir belgede Gazi Turahan (Turhan) Bey vakf ky (iftlii) olarak anlmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 341, 341)
16. Yzylda Sokullu Mehmet Paa Vakfna aitti (Gkbilgin, 1952: 508) Fatih Sultan Mehmed dneminde Rum Mehmet Paa Vakfna ait, Ada Nahiyesinde yer alan ve Tayyip Gkbilginin Toyca Oruzlu olarak okuduu ky olsa gerek. 1485deki bir kaytta bu durum ifade edilmi ve devamnda 1519da da tahriri yaplmt. (Gkbilgin, 1952: 334-335) Ada Nahiyesi, muhtemelen bugnk Orestiada ilesi snrlar iinde yani Edirme merkezinin Gney-Bat blgesidir.
Muhtemelen 1485de Mahmut Aaya ait Ada Nahiyesinde yer alan ve Tayyip Gkbilginin Denci ya da Ddkci olarak okuyup kaydettii ky olsa gerek. (Gkbilgin, 1952: 437, 438) 1485de Mahmut Aaya ait Ada Nahiyesinde yer alan bir kydr. (Gkbilgin, 1952: 437, 438). Muhtemelen 1.Murad dnemi fakihlerinden mam Eminddin Fakihe temlik edilen kylerden biriydi. (aatay, 1978, 7-14)
Abdal Cneyd Fakihe ait bir kyd. (Gkbilgin, 1952: 266-267). Gnmzde Emirler adyla da bilinir. 1572 tarihli bir belgede bu kyn II. Murad dneminde Cneyt Fakih evladlk vakfna verildii ifade edilmektedir. (Gkbilgin, 1952: 266-269) 1937de Trk hlknn g etmesi sonucu ky haritadan silinmi. (Acarolu, 2006: 24)
1490da Ergene mareti Vakfna ait bir kyd. (Gkbilgin, 1952: 218)
1572 tarihli bir belgede Medine Vakfna iat bir mezra olarak kaytldr. Kayack, Akalan, Hllac Murad, ekirdekl, Ake-Alan, kyleri ve Balc Yolu mezras ile birlikte anlmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 318) Bu ky, muhtemelen gnmzde Krcali ya da Hasky ili snrlar iinde yer alyordu.
1485lerdeki bir kayda gre Hlil Bey Vakfna aitti. Hocabel (Yundolan, akmak Dede), Azadlu, Koak kyleri ile Kvrck (Yiit) mezras ile birlikte anlmaktayd. (Gkbilgin, 1952: 414, 415) 1490daki bir kaytta Ergene mareti Vakfna ait olarak gzkmektedir. (Gkbilgin, 1952: 218, 219) 1527 yl civarnda bu ky Abdullatif Bey adl birine aitti. (Gkbilgin, 1952: 82) Bir ihtimal Kurdky (Uzunkpr) yaknlarnda yer almaktayd.
Kanuni Sultan Sleyman dnemi vakf kylerinden bir olarak ifade edilmektedir. (Gkbilgin, 1952: 497) 1485deki bir kaytta Gazi Turahan (Turhan Bey Vakfna ait olarak gzkmektedir. (Gkbilgin, 1952: 341)
II. Bayezid dneminde Karagz Bey mescidi vakfna ait idi. (Gkbilgin, 1952: 289) II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de Helvac kynden bahsediliyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 74; Delibalta, 2001a: 24) II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de Helvac kynden bahsediliyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 74; Delibalta, 2001a: 24) Ada Nahiyesi iinde Ortak kylerinden biridir. Hrvatistandan getirilip iskan edilenler bu kyde yaamaktayd. (Gkbilgin, 1952: 69, 70) 1462 tarihli bir belgede eyh Hun Bey vakf olarak gzkmektedir. (Gkbilgin, 1952: 526)
301
VATAN ZGL
Hisarbeyi-i Kk Hisarlk Ilca Ilca Viran- Svenl
Yunanistan ? Bulgaristan Bulgaristan
Evros ? Hasky (Haskovo) Hasky (Haskovo) Evros
Dimetoka ? Ortaky (Ivaylov-Grad) Ortaky (Ivaylov-Grad) Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? ? ? Uzunkpr
Asarbeyky (Hisarbeyky); Kissario ? Rogozovo Ilca; Lca
lbeyi Burgaz
Yunanistan
Kuleliburgaz; Pythio
ncez neolu rudlu zzddinler Kaba Arnavut Kabul iftlii Kad Emrudlu Pelitcik Kaba Armut Sovucak Pnar Koyunlu Temrolu
? ? ? ? ? ? Trkiye
? ? ? ? ? ? Edirne
? ? ? ? ? ? Muhacir Kad
Kara Aa Kara Beyl Kara Brek Kara shaklu Kara Kz Kara Mihmad Kara Mahmudlu Kara Musa Kara Yayla Kara Yusuflu Karaca Gz Karaca Hlil Karlu Kavakl Kayack Kazanc Kettanlk Kettanlk Kl Kra Ali Bey Krklar Kvrcklu Kzklu Keanlu Kln Keanlk Kara Hac Ketenli Srlu Hac Sulu Hac iftlik-i smail Kz Kara Cilve Kara Cilve Calk
Yunanistan ? Yunanistan ? Yunanistan ? ? ? ? Trkiye ? ? Yunanistan Yunanistan Trkiye Yunanistan Yunanistan ? ? ? ? ? Trkiye ?
Evros ? Evros ? Evros ? ? ? ? Edirne ? ? Evros Evros Edirne Evros Evros ? ? ? ? ? Edirne ?
Kumiftlii (Orestiada) ? Dimetoka (Didymoteichon) ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? Uzunkpr ? ? Kumiftlii (Orestiada) Kumiftlii (Orestiada) Meri Sofulu (Souflion) Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? ? Uzunkpr ?
Karaaa ? Karabeyli; Amorio ? shakl; Sakkos ? ? ? ?
? ? Elafochori ve Dafni Karl-Koca Ali Ky; Chionades Kavakl Kyriaki ? ? ? ? ? Krklar ?
302
Aslnda u an bu ky mevcut deil. Bu ky 1965 ylnda haritadan silinmi. Yerli hlk buraya Asrlk diyormu. Ad Bulgarcaya evrilmeden nceki resmi ad Hisarlk imi. (Acarolu, 2006: 424, www.ardaboylari.tr.gg) 1570deki bir kayta ad gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 181) Yldrm Bayezid Vakf kyleri iinde grnyor. (Gkbilgin, 1952: 179)
1485 tarihinde sa Fakih timar olarak gzkmektedir. Tayyip Gkbilgin, lbeyi Birgos eklinde okumutur. (Gkbilgin, 1952: 429). Bu ky Eri Kaleli Burgaz olarak da gemekte ve Rumcada Empythion adlyla da bilinmektedir. (nalck, 1993;. 148; Kiel, 1994, 306; Liakopoulos, 2002: 70, 71; Gouridis, 2006: 80)
1485 tarihinde Mehmet Paa mareti Vakf olarak gzkmektedir. Buradaki kayttan hareketle Temrolu ky ile Kad kyn (ki bir dier ad da Koyunludur) ayn ky olduu sonucuna varyoruz. Yine ayn belgede bu kyn eyh iftlii adnda bir mezrasnn olduu anlalmaktadr ki bu mezrasnn bir dier ad 1530lu ylarda spenedir. (Gkbilgin, 1952: 242, 243) 1485de Murad Paa (Has) vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 336) Edirne psalaya bal Karaaa ky de olabilir.
1509 tarihli bir belgede Fatma Hatun (Sofu Sultan, II. Bayezidin kz) Vakf olarak gzkmektedir. (Gkbilgin, 1952: 383) II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367) 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 106)
Eskiden beri Temir olu Musa isminde birinin vakf olduu 1485 tarihli bir kayttan anlalmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 294)
Karagz Bey Zaviyesi Vakfna ait bir ky olabilir. (Gkbilgin, 1952: 289, 290) II. Bayezid (1492) dnemi vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad birka yerde geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 24,38, 40) II. Bayezid dnemi vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 436) 1485 tarihli bir belgede dier ad Kzl Gll olan Sekll Kavak ky ile ayn ky olabilir. (Gkbilgin, 1952: 329, 330) Muhtemelen bu da o dnemde KIZILDEL Ky idi KIZILDEL KY. in ilgin yan bu ky, 1519 tarihli bir kaytta Yavuz Sultan Selimin hocas Hlimi elebinin mlkleri iinde yer alyordu. (Gkbilgin, 1952: 489) 16. Yzyln balarnda Karl Ky ile birlikte Keyvan Bey Vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 436)
Tayyip Gkbilginin Keanlu ve Keenl olarak ifade ettii ky olsa gerek. (Gkbilgin, 1952: 235, 379) 370-IIdeki Kllu dier adyla Kara Bahil ky ile ayn ky olsa gerek. (370-II), s. 72
Kzklu adyla 1490da Ergene mareti Vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 218, 219) II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad birka yerde geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 24,38, 40)
303
VATAN ZGL
Kilisalk Koak Korucu Korucu smail Sar Danimend Kartonlu Kad
Yunanistan Trkiye ? Trkiye ? Trkiye ?
Evros Edirne ? Edirne ? Edirne ?
Kumiftlii (Orestiada) ? Uzunkpr ? ?
Kiliseli; Klisso ? ? ? ?
Koyunlu Kozluca Kozluca Kr mid Kulakl Kurd Bey Kurdolu Kutluca Kk Pireml Kpl Kreci Krekciler Lalacuk Lulu Mahmudlu Mandra Mir Ahur Musa Beyl Musa Hac Muslihddin Mustafalu Nuruddin Nusretl Oulpaa
Yunanistan Yunanistan ? Bulgaristan Yunanistan Yunanistan Trkiye
Evros Evros ? Hasky (Haskovo) Evros Evros Edirne Evros Evros ? Edirne ? ? ? Edirne Krcali Evros ? ? ? Evros ? ? ? Edirne ?
Kumiftlii (Orestiada) ? Ortaky (Ivaylov-Grad) Kumiftlii (Orestiada) Kumiftlii (Orestiada) Uzunkpr Kumiftlii (Orestiada) Sofulu (Souflion) ? Meri ? ? ? Uzunkpr Koukavak (Krumov-Grad) Dimetoka ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? Havsa ?
Koyunlu; Krios ? Oreino Krmd (Kiremitli); Keramos Ampelakia Kurd Bey Yakupky; Sitaria Kutluca-Kuturca; Kotronia ? Kpl ? ? ? Akadam Mahmutlu; Strancevo Mandra-Mandra Kkrtl; Mandra ? ? ? Korucuky; Karoti ? ? ? ?
Yakub
Yunanistan Yunanistan
Kk Pirevl Keril
? Trkiye ? ?
Hisse iftlii
Hzr iftlii
? Trkiye Bulgaristan
Stl Dere
Yunanistan ? ? ?
Korucu
Yunanistan ?
Nuruddin Fakih
Danimendl
? ? Trkiye ?
Ouzlar Okcu Viran Olurin Opan
Uurlu
Yaralu Tatar
Bazarlu Tatar
? ?
? ? Evros ? Evros
? ? Kumiftlii (Orestiada) ? ?
? ? Umur Bey; Palio Chimonio ? ?
Umur Bey
Yunanistan ? Yunanistan
304
1485lerdeki bir kayda gre Hlil Bey Vakfna aitti. Hocabel (Yundolan, akmak Dede), Azadlu, Hac Musa kyleri ile Kvrck (Yiit) mezras ile birlikte anlmaktayd. (Gkbilgin, 1952: 414, 415) 1485 tarihli bir belgede Gazi Turahan (Turhan) Bey vakf ky olarak anlmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 341) II. Bayezid dneminde ad gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 418, 424) Gnmzde Edirne Lalapaada Sar Daniment ky vardr ancak kastedilen ky bu ky deildir. Nitekim bu ky Edirnenin Kuzeydousundadr yani Dimetoka snrlar iinde deidir. Bu ky, yine 1530 tarihinde Edirneye bal olarak kaytl dier Saru Danimend kydr. Hemen 6 km Batsnda imdiki ad Dikea olan Kad ky var. Belki de 1530daki kaytta ayn iken daha sonrasnda ayrlan iki ky olabilirler.
1485 tarihinde yazlm bir belgede Kozluca Viran olarak gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 329) 1485 tarihinde Medine Vakna ait bir kyd. (Gkbilgin, 1952: 318) Tatar Yeniky olarak da bilinir. (A. Mehmet Delibalta, say: 29, s. 24)
1485 tarihinde ehzade ah Hatun Vakfna ait kyler iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 385) 1475 tarihinde yazlm bir belge ad gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 276)
1485 tarihinde, bir mezra olarak sa Fakih timaryd. (Gkbilgin, 1952: 429)
II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad birka yerde geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 24,38, 40) Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Lulu ad kullanlyordu
III. Murad dneminde yazlm bir belgeye gre Yldrm Bayezid dneminden beri bu ky (Stl Dere) hlknn baz vergilerden muaf olduu bildirilmekteydi. (Gkbilgin, 1952: 486) Muhtemelen II. Bayezid dnemi beylerinden lyas Bey emir-i ahura (Karaca Emir-i Ahur) verilmi bir kyd. (Gkbilgin, 1952: 385, 426, 427)
Hac Musa ky ile ayn ky olabilir. 16. Yzyla ait bir belgede dier ad olan Korucu ile birlikte gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 444). Bir ihtimal, Orestiadann merkezi de olabilir. II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad birka yerde geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 24,38, 40) II. Murad dneminden beri Nurettin Fakih Vakfna ait bir ky olduu 1485 ylna ait bir belgeden anlalmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 294)
1462 tarihli bir belgede eyh Hun Bey vakf olarak gzkmektedir. (Gkbilgin, 1952: 526) Ancak bu ky (Havsa-Oulpaa) aslnda 1530lu yllar iin ngrdmz Dimetoka snrlar dnda kalmaktadr. Bir ihtimal saptayamadmz farkl bir noktada var olmu olan dier bir Oulpaa ky de olabilir. Bizce bu ky gnmz Kumiftlii (Orestiada) snrlar iinde aranmaldr.
Eski Karl Ky ya da Eski Umur Beyli olarak da geer (Delibalta, 2001a: 24,25)
305
VATAN ZGL
Ortaky mer Viran Paflik Paa Yiit Paa Yiit Pelitcik Pelitcik Viran Pirevl Pokurvan Prank Saburlu Salih Saltuk Saltuklu Saru Hzrlu Saruhan Sekban- Bzrk Sekban- Kk Semizce Danimend Sanlu Silgeri Simavina Sofular Sofular Soanlk Sovucak Pnar Sultanah Slemi ahinci Tamgac Tatar Ali
Derbent
Umur Hac
Yunanistan Trkiye
Evros Edirne ? Edirne Edirne ? ? ? ? Evros ? ? Evros Evros Evros Edirne ? ? Edirne Hasky (Haskovo) ? ? Evros Evros Evros Hasky (Haskovo) ? Edirne Evros Evros ? Evros ?
Sofulu (Souflion) Uzunkpr ? Uzunkpr Uzunkpr ? ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? Dimetoka (Didymoteichon) Kumiftlii (Orestiada) Kumiftlii (Orestiada) Meri ? ? Uzunkpr ? ? Kumiftlii (Orestiada) Sofulu (Souflion) Kumiftlii (Orestiada) Ortaky (Ivaylov-Grad) ? Uzunkpr Dimetoka Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) ?
Byk Derbent; Mega Derio merbey ? Krkkavak Deirmenci ? ? ? ? Prangky ? ? Saltky-Saltkky; Lavara Saltkl; Valtos Sarhisar (Sarhdr); Plati Adasarhanl ? ? Uzunkpr-Pavl Bejantsi ? ? Sarmana-Simavna; Kiprinos Sofulu; Souflion Sofular; Sofiko ? Dolno-Lukovo ve GornoLukovo ? ? Sleymi; Mikrochori ahince; Palia Sagini ? Tatar Ky; Sterna ?
Yitilmi Turahan Karck Pelitcik Ali
Baba Bimi
? Trkiye
Yaraklu
Baraklu
Deirmenci
Trkiye ? ? ? ? Yunanistan
Salurlu
? ? Yunanistan Yunanistan Yunanistan Trkiye ? ?
Pafl Kads Mihanlu Akhisar
Trkiye Bulgaristan ? ? Yunanistan Yunanistan Yunanistan Bulgaristan ? Trkiye Yunanistan Yunanistan ? Yunanistan ?
306
1485 tarihli belgeye gre II. Murad devri beylerinden Gazi Turahan (Turhan) Bey Vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 340-342)
1509 tarihli bir belgede II. Bayezidin kz Fatma Hatun (Sofu Sultan) Vakfna ait olduu ifade edilmektedir. (Gkbilgin, 1952: 383)
Yldrm Bayezid Vakflar iinde grnyor. (Gkbilgin, 1952: 181) 15. Yzyln ilk yarsnda Oru Paa vakfna ait olarak gzkyor. (Gkbilgin, 1952: 247) 15. Yzyllda Ergene mareti Vakfna aitti. (Gkbilgin, 1952: 217, 218)
II. Bayezid (1492) Vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 367). 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyn ad geiyor. (Gkbilgin, 1952: Vakfiyeler ksm, s. 112) II. Bayezid dnemi vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 70, 413). 1485de Ada Nahiyesinde hass kyleri iinde yer almaktayd. (Gkbilgin, 1952: 69, 70) II. Bayezid dneminde Ferhad Aa mlk olarak kaytldr. (Gkbilgin, 1952: 413, 414) 1485de hass kyleri iinde yer alyordu. II. Bayezid (1492) dnemi vakf kyleri iinde yer almaktadr. (Gkbilgin, 1952: 69, 70).
II. Bayezid dneminde Karabulut (brahim Aa) mescidi vakfna ait ve dier ad Sekban Yusuf olarak da anlan ky olma ihtimali yksektir. (Gkbilgin, 1952: 331) 1485 tarihli belgeye gre Eyyb Vakfna ait bir kyd (Gkbilgin, 1952: 315, 316). Byk ihtimalle Uzunkprnn merkezi olan Pavldr.
II. Bayezid dneminde Ferhad Aa mlk olarak kaytldr. (Gkbilgin, 1952: 413, 414) Bizans dnemindeki ad Ammobounondu. Bu ky eyh Bedrettinin dodu kyd. Ayrca babasnn kadlk yapt yer burasyd. Bundan dolay zaten Simavna Kadsolulakabyla anlyordu. (Liakopoulos, 2002: 71) 1485de Ada Nahiyesinde hass kyleri iinde yer almaktayd. (Gkbilgin, 1952: 69) Muhtemelen Yldrm Bayezid dneminde Gemiciler Vakfna ait olan ve Sofular Mehmedi denen ky, bu kyd. (Gkbilgin, 1952: 181) Dolno-Lukovonun Bulgarcaya evrilmeden nceki ad Aa Soanl idi. Muhtemel Osmanl zamannda Soanlk ky zamanla bym olmal ki Aa ve Yukar Soanl eklinde iki ky tesis olmu. (Trkey Acarolu, s. 62, 1058) Tayyip Gkbilgin, iki yerde bu kyn adn zikretmektedir. (Gkbilgin, 1952: 407, 408) II. Murad dneminde yaam Gazi Turhan Beyin vakfna ait olduu olduu, 1485 ylna ait bir belgeden anlalmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 340, 341) Yldrm Bayezid dneminde Gemiciler Vakfna ait bir kyd. (Gkbilgin, 1952: 181) 1485de Ada Nahiyesinde hass kyleri iinde yer almaktayd. (Gkbilgin, 1952: 69) II. Bayezid dneminde brahim Paa Vakf kylerindendi. Tamgac Toyca eklinde degeerdi. (Gkbilgin, 1952: 418, 419) 370-Ide verilen harita zerinde iaretlenen yere gre incelendiinde Tatarlar adl ky, gnmzde ykltatar kyne denk dyor. Bu ky, Kylerimiz kitabnda Oyuklutatar ya da Tatar Ky olarak geiyor. Nitekim 1485 yllarndaki kaytlarda II. Murad devri vakflarndan biri olarak ykl Tatar (Uyruklu ve ykl eklinde de kaytldr. Bir kaytta dier ad Karbini olarak ifade edilmitir.) ky gemektedir. Bu ky 370-Ide Edirneye bal olarak (ykl adyla ve dier adlar Oyruklu, pkl olarak) kaydedilmitir. ( Gkbilgin, 1952: 204, 206, 207, 453) Bizce 370-Ideki haritada gsterilen Tatarlar ky hataldr. Tayyip Gkbilginin Ada Nahiyesinde olduunu syledii iki farkl kaytta geen Tatar ve Tatarl kyleri vardr. (Gkbilgin, 1952: 69, 70) Buradan hareketle 370-Ide geen Dimetokaya bal olarak gzken Tatar Ali ve Tatarlar kyleri aslnda ayn kyler olabilir. kinci olaslk ise birbirlerine ok yakn ve gnmz Oresitada snrlar iinde iki farkl ky de olabilirler. Ksacas 1530daki Tatar Ali ve Tatarlar adl kylerin yer saptamas tam olarak yaplamamtr. Ayn mulak durum, 1530 tarihinde kaytl Tatar Viran ve Tatarlar adl mezralar iin de sz konusudur. Bunun yan sra Tatarlar kynn Arpuz Ata ky ile ayn ky olma ihtimali vardr.
307
VATAN ZGL
Tatarlar Temrcil Topal mer Turfll Viran Turnac Ulnar Tovici Balaban Ulgar Turnac Nasuh ? skender Bl
Yunanistan ? Yunanistan ? ? Bulgaristan Trkiye Yunanistan ?
Evros ? Evros ? ? Krcali Edirne Evros ?
Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? Koukavak (Krumov-Grad) Uzunkpr Kumiftlii (Orestiada) ? Kumiftlii (Orestiada) Koukavak (KrumovGrad) ? Kumiftlii (Orestiada) Koukavak (Krumov-Grad) Kumiftlii (Orestiada) ? Uzunkpr ? Uzunkpr Uzunkpr Uzunkpr
? ? ? Trfll; Tintyava Turnac ?
Umur Bey Veled-i Daeri
Mezid Bey Daeri
Yunanistan Bulgaristan ?
Evros Krcali ?
Yeni Umurbeyli; Neo Chimonio Koukavak; Krumov-grad ?
Velgarihoru Yabasan
Vergarihoru
Yunanistan Bulgaristan
Evros Krcali
Bulgarky (Ball Bulgarky); Ellinochori (Byk) Yabasan KyYabasan- Kebir; Golyamainka ? Uzunkpr ? Meeli ? Yeniky ?
Yalama Ali Yayalar Yayclu Yeen Hzr Yenice Yenice iftlii Veled-i Nusret Yeniceky Yukaru Korucu Yunaklu Zaanos Bey Bunaklu Musa avu iftlii Yenice Veled-i Nusret Yeen Miel
Yunanistan ? Trkiye ? Trkiye Trkiye Trkiye
Evros ? Edirne ? Edirne Edirne Edirne
Yunanistan ? Bulgaristan ? ?
Evros ? Hasky (Haskovo) ? ?
Dimetoka ? Ljubimets ? ?
Yeniceky; ? ? Bunakl; Georgi Dobrevo ? ?
308
1485 tarihinde arabdar Hamza Bey namna Ada Nahiyesinde bu ky, timar olarak tahrir edilmiti. (Gkbilgin, 1952: 234)
u anda Krcalide Koukavak snrlar iinde bulunuyor. Dolaysyla, 370 nolu Muhasebe Defterindeki kylerin bir ksm aslnda Krcalinin ilerine doru gidiyor olmal. KIZILDEL KY Bu ky iin makaleye baknz. 1492 tarihli bir belgede Olgar ad ile geiyor. Yine ayn adla 1507 tarihli bir vakfiyede de bu kyden bahsediliyor. (Gkbilgin, 1952: 367; Tayyip Gkbilgin, Vakfiyeler ksm, s. 24, 40) Byk ihtimalle Bulgarlarn yaad bir kyyd. Gnmz Orestiadasndaki Bulgarky (Ellinochori) kyne yakn bir yerdeydi diye tahmin ediyoruz. 1485 tarihinde dier ad Mezid Bey olarak gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 69) Bu ky Yeni Karlky olarak da bilinmektedir. (A. Mehmet Delibalta, say: 29, s.24) Muhtemelen Veled-i Daeri (Daeri) ky, gnmz Koukavakn eski adyd. Nitekim Yamur Baba, Veled-i Daeri ky Arablca mezrasnda II. Bayezid zamannda yaam. Burada bir zaviyesi varm. Daha sonra vakfedilen bu yer, olu Karl Beye kalm (Gkbilgin, 1952: 456) Yamur Baba ky ise gnmzde Djdovnik adyla Koukavak merkezine sadece 1 km uzakta bir ky ya da semt ad. Tahminimizce Djdovnik, ad geen Arablca mezrasnn yeni addr. II. Murad dneminden beri Vulgaro-hori ya da Vurgaro-hori diye bilinen kydr. (Gkbilgin, 1952: 283, 284, 322) III. Murad devri tahririnde de gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 499)
1462 tarihli bir belgede eyh Hun Bey vakf olarak Ylma-Ali Yaclardr eklinde kaytldr. (Gkbilgin, 1952: 526) 1490da Ergene mareti Vakfna ait bir kyd. Yenice ky ile ayn ky olduu ifade edilmiti. (Gkbilgin, 1952: 218, 219)
Fatih ve II. Bayezid dnemlerinde dier ad Meeli olarak grnmektedir. (Gkbilgin, 1952: 234) Muhtemelen Yayalar ky ile ayn ky ya da ona ok yakn bir kyd. II. Bayezid dneminde Hamza Bey (arabdar) mlk olarak kaytldr. (Gkbilgin, 1952: 235) Krcasalih yaknlarnda bir yerde olmas lazm.
Bir nceki eski Bulgarca ad ise Kirilovo idi. 1485 tarihinde tahrire gre (dier ad Musa avu iflii olarak da ifade ediliyordu) ncesinde (arabdar) Zaanos Beye ait iken sonrasnda shak Paann satn ald anlalmaktadr. (Gkbilgin, 1952: 429)
309
VATAN ZGL
Tablo 2: 1530'da Dimetoka Mezralar

1530 Tarihindeki Mezra simleri Dier sim 1 Dier sim 2 Dier sim 3 Dier sim 4 Gnmzde Mevcut se Yer Ald lke Abdal Fakih Akalan Akviran Ayo Todor Azizl Baldr Youn Baraklu Bazarlu Bey Burgaz Deresi Cami ekirdekl rtmekl Daru Bk Dernek Bk Hayvalu Ayvalu Abdal Cneyt Debbain Abdal Halil ? ? ? ? ? ? ? ? Yunanistan ? Bulgaristan ? ? Yunanistan ? ? ehir ? ? ? ? ? ? ? ? Evros ? Hasky (Haskovo) ? ? Evros ? ? le ? ? ? ? ? ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? Ortaky (Ivaylov-Grad) ? ? Sofulu (Souflion) ? ? Trke Ad ve Deien Ad (Deimeyenler Yazlmayacak) ? ? ? ? ? ? ? ? Yelburgaz; Neos Prygos ? ? Kostilkovo ? ? Ruenler ? ?
Demr Viran
Yunanistan
Evros
Sofulu (Souflion) ? ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ? ? Ortaky (Ivaylov-Grad) ? Uzunkpr ? Dimetoka (Didymoteichon) ? ?
Demirren Ky; Sidiro Ky
Dimitri Dirmili Dobrucak Doan Bey Elmalu Furuncu Furuncuk Garibce Habib Fakih Hac Musa Hallac Murad Haracc spene Kamaymak Deresi Karagz Bey Kara Yusuf Kavack
Yahudiyan Dirmill Seit Tirmilli
? ? ? ? Yunanistan ? ?
? ? ? ? Evros ? ? ? ? ? Hasky (Haskovo) ? Edirne ? Evros ? ?
? ? ? ? ? ? ? ? ? ? Hallal; Odrintsi ? Muhacir Kad Ky Yaknlarnda ? Hekimli; Giatrades ? ? ?
Ganbce
Daeri
? ? ?
Murad
Bulgaristan ?
eyh iflii Kaymak Deresi
Trkiye ? Yunanistan
Ra-Yusuf
? ?
310
Dier Notlar
Muhtemelen Eymirli kynn bir mezrasyd. (Gkbilgin, 1952: 266, 269)
Muhtemelen 1530da ad geen lbeyi Burgazna ok uzak noktada olmayan bir yerleim birimiydi
Kyler ksmnda zikredilen ekirdekli ile ayn ayn yerleim birimi olma ihtimali vardr. 1485e ait bir belgede bu kyn (ya da mezrann ?) dier adlarnn Dernek Bk ve Civalu olduu sylenmektedir. (Gkbilgin, 1952: 329)
Bu mezra iin makaleye baknz. 1485e ait bir belgeye gre ekirdekli mezras ile ayn mezra olduu anlalmaktadr. Bir dier adnn Civalu olduu sylenmektedir. (Gkbilgin, 1952: 329) Kyler ksmnda zikredilen ekirdekli ile ayn ayn yerleim birimi olma ihtimali vardr. Hayvalu ve Ayvalu ile Tayyip Gkbilginin Civalu olarak okuduu ky (ya da mezra ?) ayn ky (ya da mezra ?) olsa gerek. Buradaki farklln okuma hatas ya da okuma farkllndan kaynakland dnlebilir. III. Murad dneminde Dimetokann Ova Nahiyesinde yer alan kyler iinde ve Yavuz Sultan Selim dnemi vakf kylerinden biri olarak zikredilmektedir. Ova Nahiyesi, kabaca gnmz Yunanistan Evros ehribib Dimetoka ilesidir. III. Murad dnemindeki belgeye gre dier Ova Nahiyesi kyleri Ba Kilise, Kayack, Stldere (Mandra)dr.
Muhtemelen Karaca Halil (Elafochori ve Dafni) ky yaknnda bir mezrayd. (Gkbilgin, 1952: 174)
1485e ait bir belgeye gre ncesinde Zaanos Beye ait iken Mahmud Bey satn alm ve sonrasnda ise baka bir vakfa verilmi. (Gkbilgin, 1952: 329)
1528 tarihli bir belgede Medine Vakfna ait olarak gzkyor. (Gkbilgin, 1952: 329)
485 tarihinde Mehmet Paa mareti Vakf olarak gzkmektedir. Gnmz Muhacir Kad kynn yaknnda bir mezra idi. (Gkbilgin, 1952: 242)
Karagz Bey Zaviyesinin olduu yerdir. Hekimli ky yaknlarnda olmal. Nitekim Karagz Bey zaviyesi Hekimli kyndeydi. (Gkbilgin, 1952: 289, 290
KIZILDEL KY
311
VATAN ZGL
Kayack
Bulgaristan
Kayack
Koyuneri Bostanl
Yunanistan
Evros
Dedeaa (Aleksandrupolis) ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? Kumiftlii (Orestiada) ? ? ? ?
Kavack Ky; Lefkimmi Ky ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?
Kekek Deresi Kzl Gll Kolak Burak Kpr Ba Kse Papas Kum Macalu Medrese Mercan Kava Mu Viran Papazlk Pelbe ? Sitayi Tatar Viran Tatarlar Yahudiyan Yayc Bk Dimitri Sava Viran Hocaca Macarlar Habib Fakih Siill Kavak
? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? Yunanistan ? ? ? ?
? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? Evros ? ? ? ?
312
Gnmz Hasky ya da Krcali snrlar iinde kalan bir yerleim birimi olduunu tahmin ediyoruz. Aslnda Haskyde Dimitrov-grad adl ile merkezinin eski ad Kayackdr. Buna ramen Kastedilen Kayack buras mdr? sorusunun cevabn net olarak veremiyoruz. nk Dimitrov-grad, olduka Kuzeyde yani uzak noktada bir yerleim birimidir ve o dnem Dimetoka snrlar iinde anlmas ihtimalinin ok yksek olmadn dndrmektedir. Muhtemelen 1572 tarihli bir belgede Akalan, Halla Murad, ekirdekl, Ake-Alan kyleri ile birlikte zikredinen ky bu mezra olsa gerektir. (Gkbilgin, 1952: 318) KIZILDEL KY ? 1485de yazlm bir belgeye gre sfendiyar Oullarna ait bir yerleim birimiydi. (Gkbilgin, 1952: 328) Ferecike bal Balabanlu kyne yakn bir yerde Koyunyeri (Koyuneri ya da Kodere-eri) kynn bostanl olsa gerek. Tarife gre Dimetoka kazasnn gney ucunda bir yerde olmal. Koyunyerinin bugnk ad Provatonastr.
1485e ait bir belgede eskiden Zaanos Beye ait iken Mahmud Beye getii ve sonrasnda da el deitirdii ifade edilmektedir. (Gkbilgin, 1952: 329, 330)
Sazlk (Papazlk) 1530da Papazlk adnda mezra olarak gzkyor. Gnmzde Hebil (Seek) Kynn ardnda Papazlk diye bir da var. Hatta bu da o civardaki en yksek tepeye sahip gibi duruyor.
II. Bayezid zamannda Hatice Hatun adl erifelerden birine aitti. Eymirli kyne bal bir mezrayd. (bkz. Gkbilgin, 1952: 266-268) KIZILDEL KY
313
Tablo 3: 1530'da dier yer, mekan ve corafya

sim Abdal Cneyt Ahi Dinek Akhisar Akviran Burgaz Yresi Dondurma Adas Frfr Gemici Hisar Beyi Kanat Abdal Kara Abadi Karagz Bey Kasm Paa Kassaban Kazanc Kzl Deli Kzl Deli Derbendi Korucu Mahmud Bey bin sfendiyar Manastr VATAN ZGL Nasuh Bey Sleyman Timur Baba Tokmak lyas Yamur Baba Kuyumcu Kara Ebedi Katil Abdal Mekici Ky ? iftlik Zaviye Zemin Zaviye iftlik Mahalle iftlik Mevkii ? Derbent iftlik Zaviye Mahalle Zaviye Zemin Zaviye iftlik Musa Beyl kynde Bu yer ad iin makalye baknz. Esenl Kynde Firuz iftlik Dondurma Ky ? Mevkii ? Ky ? Akahisar Ky ? Zaviye Abdal Fakih Abdal Halil Zaviye Dier sim 1 Dier sim 2 Nitelik Notlar
Kassaban (dier ad Kuyumcu) mezrasnda yer alyordu.
1530da yle bir not var: Timar- Kurd veled-i Yusuf. Korucudur. Elinde hkm ahi vardr. Dondurma adasn korur. Gnmz Edirne Meri ilesi Kad Dondurma (Edeky-Kadky) Ky civar olabilir.
16. Yzyln ilk yarsnda Mustafa Paa Vakfna aitti (Gkbilgin, 1952: 441, 444)
Karagz Bey mezrasnda. Hekim ky yaknlarnda olmal. (Gkbilgin, 1952: 289, 290)
Ahi Dinek Zaviyesinin olduu yer. 1519da Ahi Kasmn tasarrufundayd. ((Gkbilgin, 1952: 190, 191)
III. Murad dnemi tahririnde ad gemektedir. (Gkbilgin, 1952: 507)
314
Tanr Da zerinde; Veled-i Daeri ky Arablca mezrasnda II. Bayezid zamannda yaam. (Gkbilgin, 1952: 456)

Yüzyil Öncesi̇nde Di̇metoka, Kizil Deli̇ Ve Balabanlar-Ss. 124

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yüzyil Öncesi̇nde Di̇metoka, Kizil Deli̇ Ve Balabanlar-Ss. 124

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

16.

YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZIL DEL VE BALABANLILAR

Aratrmac yazar, el-mek: vatan74@hotmail.com

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

En geni tanmlamayla gnmz Trkiyesinin Trakyas olarak ele alabiliriz.

Pavloslar ve Bogomiller meselesine akademisyen ve aratrmaclarmzn ilgisizlii kayg ve znt vericidir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

Ostrogorsky, 2006: Harita 3

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

Kuman-Kpaklar, bazen Peenek bazen de Bizans tarafnda yer almlardr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

(Cantacuzenus, 1831: 344)

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR