O KOLABORACJI POLSKICH SOCJALISTW PO II WOJNIE WIATOWEJ Jan Korytnicki Maj-czerwiec 2009 Powszechnie przyjmuje si, e konferencja jataska w lutym

1944 r. i podpisany przez ,,wielk trjk" - Churchilla, Roosvelta i Stalina, ukad przypiecztowa los powojennej Polski oddajc ja pod panowanie bolszewickiej Rosji. Polska utracia wtedy Kresy Wschodnie z Wilnem i Lwowem, i otrzymaa pewna rekompensat w postaci Ziem Zachodnich. Rosja bolszewicka uzyskaa wolna rk w podporzdkowaniu sobie Polski. Sam proces obejmowania wadzy przez bolszewikw w Polsce od roku 1944 by jednak procesem bardzo zoonym. Bez kolaboracji ze strony pro-sowieckich rodowisk w Polsce i przede wszystkim bez wprowadzenia bezwzgldnego terroru - proces ten zakoczylby si czciowo fiaskiem. Dziwi brak oceny kolaboracji na rzecz bolszewickiej Rosji i jej wpywu na proces powstania satelickiego pastwa polskiego. Jednym z wanych elementw przejcia pod dominacje sowiecka bya wsppraca z bolszewikami k wywodzcych si z polskiej lewicy socjalistycznej. Zdrada socjalistw miaa istotne znaczenie dla zupenego przejcia po wojnie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) przez komunistw i podporzdkowania tej partii po wyreyserowanej z wielkim nakadem si i rodkw fuzji tzw. koncesjonowanej PPS z PPR pod koniec 1948 r. Pniejszych kolaborantw czya czsto wsplna dziaalno w modzieowych organizacjach o charakterze socjalistycznym jak np. Zwizek Niezalenej Modziey Socjalistycznej ,,ycie", a w rzeczywistoci wsppracujcych od lat 30-tych z komunistami polskimi w tzw. ,,jednolitym froncie ideowym". Trzeba zaznaczy, e by przed wojna komunist oznaczao cakowita zdrad interesw narodowych, a prby tworzenia faszywej legendy tego odamu lewicy polskiej - odamu zdrady, wiadcz, e pragnie si to raczej ukry a nie przedstawia zgodnie z elementarn prawd. Wida to po prbach obrony rzekomo godnej przeszoci np. Ozjasza Szechtera, czonka zaoonej przez sowieck czerezwyczajk Komunistycznej Partii Zachodniej Biaorusi przez jego synw Stefana i Adama Michnika, obecnie redaktora Gazety Wyborczej. Warto o tych stosunkowo mao znanych sprawach pamita w okresie witowania rocznicy zwycistwa wyborczego ,,Solidarnoci", w czciowo wolnych wyborach w czerwcu 1989 r. Wedug niektrych historykw przejcie wadzy w powojennej Polsce miao podobne cechy jak i w 1989 r. gdzie w obu wypadkach wpyw na scenariusz miay komunistyczne suby specjalne. Byy jednak istotne rnice. W 1944 r. by to pocztek nowej okupacji Polski, gdy przeom w 1989 r. mia by jednak krokiem do niepodlegoci. W 1989 r. nie mona byo juz zastosowa masowego terroru jak miao to miejsce w latach 1944-1948 (czy nawet pniej a do 1956 r.). Wtedy cel by jeden - przejcie cakowite na sub Stalina. W 1989 r. celem byo przejecie wszelkich najwaniejszych aktyww wadzy: systemu informacji, systemu gospodarczego czy zwizanego z nim systemu bankowego przez uwaszczon komunistyczn nomenklatur. Trudno wspczenie oceni, na ile zaplanowany spektakl uda si w 1989 r., ale wpywy postkomunistw s po dwudziestu latach wci znaczce i hamuj istotnie rozwj demokracji w Polsce. Warto te obserwowa obecnych liderw partii polskiej lewicy (jak np. SLD), na czym waciwie polega ich odwoywanie si do ideaw dawnej socjalistycznej lewicy. W tym artykule nie ma miejsca na charakterystyk tych ideaw, ale jest omwionych kilka przykadw kolaboracji na rzecz bolszewickiej Rosji byych czonkw
1

przedwojennej PPS. Przedstawiciele czci socjalistycznej lewicy przeszli na cakowit wspprac z komunistami i w wydatny sposb wsptworzyli rzeczywisto okupowanej przez prawie p wieku Polski. Zdrada na rzecz bolszewickiej Rosji zostanie tu przedstawiona na przykadzie trzech postaci, ktre - chocia czy je wsplny rodowd z PPS i ze Zwizku Niezalenej Modziey Socjalistycznej - ,, ycie", wywodziy si z trzech ronych rodowisk: przedwojennych krgw akademickich, krgw inteligencji lwowskiej i wreszcie mieszczastwa krakowskiego. Pierwsz wybran postaci jest prof. dr Oskar Lange, wiatowej sawy ekonomista marksistowski, ktry jest reprezentantem przedwojennych krgw akademickich. Druga postaci, mniej znan, ale znaczc jest Przemysaw Ogrodziski, pochodzcy z krgw inteligencji lwowskiej. Ostatnia postaci jest najbardziej znany, ,,elazny'' premier PRL, Jzef Cyrankiewicz, przedstawiciel zamonego, krakowskiego mieszczastwa. Szczegowe przedstawienie powodw i wszystkich aspektw zdrady przedstawicieli krgw przedwojennej PPS wymaga bdzie bardziej obszernego opracowania. Temat jest fascynujcy, poniewa odkrywa mechanizmy podporzdkowania Polski sowieckim wpywom zaraz po wojnie. Metody zastosowane w stosunku do PPS uyto rwnie do krgw chadeckich. Jedynie w przypadku ugrupowa formacji narodowej najbardziej niebezpiecznej dla komunistw - wybrano metod ostatecznej anihilacji. Klasyfikacja tych procesw jest trudna nie tylko ze wzgldu na odlego czasow, ale przede wszystkim na brak rde i opracowa historycznych. W wietle nowych bada naley stwierdzi, e bez przejcia czci dawnych dziaaczy przedwojennej PPS na stron Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) w 1944 r., o wiele trudniej byoby komunistom z pod znaku PPR podporzdkowa sobie Polsk. O wiele trudniej byoby sfaszowa zarwno pierwsze powojenne wybory jak i referendum. PZPR powstaaby inaczej, a nie z fuzji PPR i koncesjonowanej partii PPS, i przypuszczalnie nosiaby te inn nazw. Spjrzmy wic troch bliej na dziaalno organizacji modzieowych PPS i ich ewolucj w okresie midzywojennym. Po kilku sowach nawietlajcych ich genez, - przejdziemy do kilku przykadw kolaboracji dawnych ich czonkw (czasem rwnie czonkw podziemnej PPS Wolno Rwno Niepodlego. PPS-WRN wchodzia do koalicji legalnego rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodctwie. Natomiast koncesjonowana PPS powstaa w Lublinie z kilku grupek dawnych socjalistw z ronych ugrupowa czasu wojny w 1944 r. i nie miaa nic wsplnego oprcz nazwy ze sw poprzedniczk. W pierwszym zaplanowanym spotkaniu w Lublinie wzio udzia ok. 70 osb (w wikszoci z dawnej PPS-WRN, ale take z Robotniczej Partii Polskich Socjalistw (RPPS), ktra to partia te mimo swej secesji od gwnego nurtu podziemnej PPS chciaa rwnie wej do struktur rzdu na uchodctwie). Spotkanie to dla zmylenia innych PPS-owcw, szczeglnie tych pozostajcych w podziemiu nazwano ex post XXV Kongresem PPS (sic!). Wikszo uczestnikw tej konferencji czy spotkania przeszo przez dziaalno w strukturach modzieowych PPS - czyli w Zwizku Niezalenej Modziey Socjalistycznej (ZNMS). ZNMS powsta, jako akademicka organizacja socjalistyczna grupujca odrbne organizacje ze rodowiska warszawskiego, krakowskiego, lwowskiego, lubelskiego i wileskiego w maju 1923 r. Popiera zawsze lewe skrzydo PPS i jego dziaacze byi rwnie wspinicjatorami komunizujcej otwarcie organizacji ,,Spartakusa". ZNMS istnia do maja,
2

1938 gdy zosta rozwizany (decyzja PPS). Wydawa dwa organy prasowe ,,Glos Niezaleny" i ,,Pomienie". Po wojnie zosta reaktywowany w ramach zagarnicia caego pola wpywu dawnej PPS przez koncesjonowana PPS, ktra przesza na pozycje wsppracy z PPR i z Sowietami. Wrd przedwojennych wybitnych dziaaczy ZNMS mona wymieni m.in. St. Dubois (zgin w Owicimiu), St. Garlickiego, St. Niemyskiego czy L. Raabe. Prawie rwnoczenie, bo w grudniu 1923 r. powstaa inna organizacja o prawie identycznej nazwie: Zwizek Niezalenej Modziey Socjalistycznej ,,ycie", ktra juz otwarcie pozostawaa pod wpywami komunistycznej modziewki pod nazw Komunistyczny Zwizek Modziey Polskiej (KZMP) [1]. ZNMS ,,ycie" dziaa gwnie w Warszawie, Krakowie, Lwowie i Wilnie. Organizacja ta tworzya otwarcie jednolity front z komunistami. W rzeczywistoci ZNMS ,,ycie" by organizacj krypto-komunistyczn i z tego powodu zosta zdelegalizowany przez wadze polskie juz z pocztkiem lat trzydziestych. W jej szeregach moemy znale wielu pniejszych prominentw Polski Ludowej jak np. J. Albrecht, S. Jaszuski, J. i Z. Turlejscy, M. Wgrowski i inni. W tej akademickiej socjalistycznej organizacji szkolili si take ludzie o jeszcze waniejszych nazwiskach jak Jzef Cyrankiewicz, Adam Rapacki, czy Przemysaw Ogrodziski. Bardzo czsto wymienia si dwie organizacje, jako te same, ale rzeczywisto bya inna. ZNMS ,,ycie" byo organizacj praktycznie komunistyczn dziaajc wrd polskiej modziey socjalistycznej by prowadzi wrd niej dziaalno dywersyjn w stosunku do samej PPS. Znanym socjalist ju podczas swych lat akademickich by pniejszy wiatowej sawy ekonomista marksizmu, przez pewien okres profesor University of Chicago, Oskar Lange. Lange, Cyrankiewicz i Ogrodziski odegrali niechlubn rol wspomagajcych Sowietw byych czonkw przedwojennej PPS, uksztatowanych przez ZNMS ,,ycie". Jak juz wspomniano, Lange nalea do przedwojennych krgw akademickich. Ogrodziski wywodzi si z krgw inteligencji lwowskiej, a Cyrankiewicz pochodzi z zamonego mieszczastwa krakowskiego. Lange by z nich najstarszy i mia odegra rol, jako jeden ze wsppracownikw agenta sowieckiego w USA, Bolesawa Geberta ,,Billa"1, podczas II wojny wiatowej. Istnieje obszerna pozycja ksikowa H. Romersteina i E. Breidela p.t. ,,Venona Secrets - Exposing Soviet Espionage and America's Traitors" [2], w ktrej s podane szczegy agenturalnej dziaalnoci Geberta. Gebert by pochodzenia niemiecko-ydowskiego i urodzi si w rejonie Biaegostoku. Przeszkolony, jako agent Kominternu zosta przerzucony do USA gdzie by znanym i wpywowym dziaaczem zwizkowym i Amerykaskiej Partii Komunistycznej (Communist Party of America). Ksika ta zostaa wydana na podstawie ujawnionych dokumentw FBI dotyczcych operacji szpiegowskich prowadzonych przez Sowietw na terenie Ameryki [3]. Ustalono, e, w co najmniej siedmiu zakodowanych szyfrem depeszach ,,Billa" do centrali w Moskwie wystpowa Oskar Lange zwykle jako rdo informacji.

Profesor Oskar Lange (1904-1965) by idealnym kandydatem do wsppracy szpiegowskiej na rzecz Sowietw w USA [4]. By znanym w skali midzynarodowej ekonomist marksistowskim. Pochodzi z zamonej rodziny ydowskiej z Tomaszowa Mazowieckiego. Ukoczy studia w Uniwersytecie Jagielloskim i wybi si szybko swoimi pracami naukowymi. Po stau naukowym w Oxfordzie przyby w 1938 r. do USA na zaproszenie University of Chicago by wykada tam ekonomi marksistowsk. W 1943 r. zosta naturalizowanym obywatelem amerykaskim. W tym czasie nawet w State Department istniay wtyczki sowieckie. Lange rozpocz tez blisk wspprac z grup socjalistw polskich w Nowym Jorku, ktrzy wydawali gazet w jez. angielskim p.t. ,,Poland Fights", ktra miaa suy jako element polskiej propagandy socjalistycznej i rwnoczenie rzdowej w amerykaskim rodowisku robotniczym. Gazeta ta bya finansowana ze rde rzdu polskiego w Londynie gdy PPS bya oczywicie gwn parti koalicyjn zarwno w Kraju jak i na emigracji. Wspomina o tej niezwykej sytuacji wczesny minister informacji Adam Pragier (sam znany przedwojenny dziaacz PPS-Lewicy) [5]. Pragier pisze w swoich wspomnieniach o stanowisku prasy amerykaskiej i angielskiej na temat uprowadzenia i aresztowania szesnastu przywdcw Podziemia w Polsce w dniu 28 marca 1945 r: Sowiety pocztkowo milczay o caej sprawie, dopiero po 40 dniach Moskwa przyznaa si do ich porwania, ktre nazywaa ,,zaaresztowaniem za wrog dziaalno na tyach armii sowieckiej". W cigu 40 dni, nieprzychylna nam prasa brytyjska i amerykaska gosiy, e polscy przywdcy nie zostali porwani, lecz zaproszeni na rokowania z rzdem sowieckim, ktrych przebieg jest najpomylniejszy, a rzd polski wiadomie wprowadza w bd opini, gdy rokowaniom tym nie sprzyja i chce je udaremni. Tak te pisaly gazety bliskie Moskwie, w ronych krajach. I oto naraz, ku mojemu zdumieniu, znalazem podobne kamliwe przedstawienie rzeczy w pimie, wydawanym przez PPS w Nowym Jorku. Od kilku lat istniaa tam placwka propagandowa utworzona przez PPS, wydajca periodyk ,,Poland Flights". (koszta tego przedsiwzicia pokrywane byy przez Ministerstwo Informacji). W numerze 80 pisma, 15 kwietnia 1945 r., na pierwszej stronie ukazao si haso: ,,All success to the genuine representatives of Poland's underground state, army and political parties, conferring with the representatives of the U.S.R.R.". W tym czasie owi ,,prawdziwi przedstawiciele Podziemia", przebywali ju w wizieniu, o czym ,,Poland Fights" bya, na rwni z innymi placwkami propagandowymi, przeze mnie powiadomiona [5]. Z kocem wojny Oskar Lange z wasnej inicjatywy, ale z poparciem lewicy amerykaskiej zdecydowa si podj wanej misji spotkania osobistego ze Stalinem. Agentura moskiewska, widziaa w nim potencjalnego wsppracownika w organizowaniu nowej, zupenie podlegej
4

Moskwie, wadzy ludowej w Polsce. Lange ich nie zawid. Za zgod samego State Department Lange odwiedzi Moskw i mia audiencj u Stalina. Od tego czasu Lange oficjalnie zdeklarowa si po stronie marionetkowego komitetu lubelskiego. Prbowa wpyn wkrtce potem na Stanisawa Mikoajczyka, wczesnego premiera rzdu polskiego w Londynie by jednak tzw. postpowe siy polskie na Zachodzie zoyy swj akces do majcego powsta pod dyktando Moskwy Rzdu Tymczasowego. czyo si to z wycofaniem poparcia dla legalnego rzdu w Londynie. Polonia amerykaska potpia dziaalno Langego i zwizanych z nim grupek jak np grupa nowojorska (wydajca ,,Poland Fights"). Wtedy wanie powsta Kongres Polonii Amerykaskiej (Polish American Congress - PAC) pod przywdztwem wielkiego patrioty i wczesnego prezesa Zwizku Narodowego Polskiego (Polish National Alliance) mec. dr Charles'a Rozmiarka. Po zakoczeniu wojny Lange powrci do Polski i poprosi o uniewanienie swego obywatelstwa amerykaskiego. Nastpnie znw wrci do USA tym razem, jako pierwszy ambasador rzdu ludowego. On te przejmowa, w imieniu nowej wadzy, wszystkie aktywa i budynki bdce wasnoci rzdu wolnej Rzeczypospolitej w Londynie. W 1946 r. suy, jako oficjalny przedstawiciel Polski lubelskiej w Radzie Bezpieczestwa nowoutworzonej w San Francisco Organizacji Narodw Zjednoczonych. Polska nie miaa oficjalnego przedstawiciela na pierwszej sesji ONZ w San Francisco w 1945 r. Fotel dla Polski by pusty. Artur Rubistein, ktry dal specjalny recital z tej okazji - poprosi wszystkich o powstanie i stwierdzi, e na sali nie ma przedstawiciela tego kraju, z ktrego pochodzi, i gdzie si urodzi, a nastpnie odegra hymn Polski. By to pikny gest wielkiego artysty. Po rocznym, ale znamiennym w jego nowej karierze epizodzie w ONZ, Lange powrci na stae do Polski gdzie kontynuowa, swoj karier w komunistycznej Polsce, zawsze jednak w drugim szeregu i nigdy na eksponowanych stanowiskach. Rwnoczenie wykada w Uniwersytecie Warszawskim i w SGPiSie. Po dojciu, do wadzy Wadysawa Gomuki nalea do cisego grona doradcw ekonomicznych Biura Politycznego KC PZPR, podobnie jak byo to za czasw Hilarego Minca. By te bardzo krtko Przewodniczcym Rady Pastwa w 1964 r. (przez 5 dni). Zmar w Londynie w 1965 r. Cieszy si du popularnoci w krgach socjalistycznych, ktre popary wadz ludow, a take w krgach naukowych nieznajcych jego zakamuflowanej przeszoci. Nalea do bliskich osb premiera Jozefa Cyrankiewicza, rwnie byego przedwojennego socjalisty. Po opublikowaniu z kocem XX w. materiaw ,,Venony" jest wiadome, e Oskar Lange by wsppracownikiem wywiadu sowieckiego w USA, a caa jego dziaalno polityczna od 1943 r. wiadczy, e by rwnie zdrajc Polski i kolaborantem polskiej bolszewii. Dziwi fakt, e do tej pory istnieje may pomnik Oskara Langego na terenie Uniwersytetu Wrocawskiego, w wolnej ju Polsce.

Niewtpliwie blisk ideowo postaci do Oskara Langego by Przemysaw Ogrodziski (1918-1980)2. Na jego temat prno jest szuka wikszego opracowania charakteryzujcego jego dziaalno lub przedstawiajcego biografi. Wiadomo, e pochodzi ze Lwowa. Z maych wycinkw zamieszczonych w ronych opracowaniach wynurza si posta o znaczcych wpywach w komunistycznej Polsce. Jak doszo do jego zdrady i przejcia na stron polskich bolszewikw? Podobnie jak w przypadku Jozefa Cyrankiewicza, czy te pozornie od nich rnicego si innego socjalisty Leona Chajna dziaa on w okresie swej modoci w ZNMS ,,ycie" a podczas II wojny wiatowej wsppracowa blisko z Delegatur Rzdu na Kraj na okrg Lww co niewtpliwie byo pewnym pozytywnym fragmentem w jego biografii. By te wsppracownikiem ,,egoty". Pewne wane szczegy o nim z tego okresu zamieci w swoich wspomnieniach jego kolega szkolny Kazimierz ygulski [6], prawnik, socjolog, profesor i czonek PAN, a take dziaacz przedwojennego i powojennego wsppracujcego niestety z komunistami Stronnictwa Demokratycznego, ktre miao by pasem transmisyjnym do rodowisk inteligencji. ygulski jednak nie poszed na wspprac z komunistami, zosta skazany za swoj prac dla rzdu londyskiego i deportowano go po wojnie do republiki Komi. Przeszed tam gehenn lagrw sowieckich. Wspomnienia te s o tyle wane, ze charakteryzuj dobrze krgi lewicowej inteligencji lwowskiej, z ktrej on sam si rwnie czciowo wywodzi. Zupenie inaczej potoczyy si losy jego kolegi Ogrodziskiego. Wydaje si, e pogldy socjalistyczne Ogrodziski posiada ju od modoci, o czym wiadczy te fakt jego przynalenoci do PPS. Wedle ygulskiego w 1939 r. Ogrodziski usiowa uj ze Lwowa, ale w miar szybko powrci i postanowi si wczy w dziaania konspiracyjnej modziey lwowskiej. Zreszt podobnie uczyni sam Zygulski. Ten ostatni tak opisuje zachowanie Ogrodziskiego: Wtedy to, w padzierniku 1939 roku, uczestniczyem w poufnym spotkaniu, jakie odbyo si na uniwersytecie, na katedrze prawa midzynarodowego. Uczestniczyo w nim kilkanacie osb, w wikszoci starszych ode mnie, asystentw i docentw, ludzi zwizanych lub bliskich demokratom. Zebranie prowadzi docent Zenon Wachlowski wsppracownik profesora Ludwika Ehrlicha. Krtko wyoy swj pogld na sytuacj i wypywajce z niej wnioski. Ponielimy klsk, mwi, ale za jaki czas wszystko si odwrci, zachodni sojusznicy s potni i zarwno Niemcy, jak i Zwizek Sowiecki musz przegra wojn. Katastrofa wrzeniowa oznacza take koniec rzdw pomajowych, zaczn si walki polityczne na
6

emigracji, zacznie si konspiracja niepodlegociowa w kraju. Jest ona konieczna ze wzgldw patriotycznych, ale take, co trzeba powiedzie otwarcie, z niej wanie wyjdzie kolejna grupa rzdzca Polsk, ktra obejmie wadz po wojnie. Wniosek jest prosty zacznijmy konspiracj. Kilka osb poparo Wachlowskiego, gdy glos zabra Przemysaw Ogrodziski; owiadczy, e dla niego i kolegw, ktrych reprezentuje, propozycja jakiejkolwiek konspiracji przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu jest nie do przyjcia. Ogrodziski reprezentowa lewic PPS zasilon we Lwowie licznymi uciekinierami z innych czci Polski (pniej zostanie wraz z ojcem uwiziony za faszowanie dokumentw paszportowych; obaj nieoczekiwanie do szybko wyjd z wizienia). Dowiedziaem si wkrtce, e w rodowisku tym trwaj oywione dyskusje, e cz ludzi uznaje klsk wrzeniow za ostateczny koniec niepodlegego pastwa i odrzuca moliwo podjcia walki o jego odbudow. Ju wtedy, zatem zarysowaa si gboka, zasadnicza linia podziau lewicy. Linia ta w pierwszym okresie okupacji niemieckiej jeszcze ukryta w kilka lat pniej ujawni si w peni w Lublinie: najostrzej przebiegaa ona wanie w rodowisku inteligencji. Zenon Wachlowski nie myli si w swych przewidywaniach. Rzeczywicie wkrtce powstaa bardzo rozlega konspiracja niepodlegociowa dca do odbudowy pastwa polskiego przez walk z okupantami. Jednoczenie w miar zbliania si koca wojny rozpocza si coraz ostrzejsza, zacieka walka o przyszy ksztat polityczno-ustrojowy i przede wszystkim o wadz w przyszej Polsce. Po paru miesicach, w okresie masowych aresztowa przeprowadzanych przez NKWD, zabrano take Zenona Wachlowskiego. Jego ona poruszaa niebo i ziemi, aby uzyska zwolnienie ma, trafia midzy innymi do Wandy Wasilewskiej, niczego jednak nie uzyskaa [6]. Trudno sobie wyobrazi, ze kto ze rodowiska lwowskiej inteligencji mg wtedy w 1939 r., nie wiedzie jak zachowywaa si Armia Czerwona i NKWD po wkroczeniu do Polski 17 wrzenia 1939 r. Cay Lww wiedzia, jakich dokonywano wtedy mordw na ludnoci polskiej szczeglnie wrd sfer wyszych i inteligencji. Wiedziano te powszechnie o zdradzie mniejszoci narodowych i ich masowej kolaboracji z Sowietami. Jak wynika z relacji ygulskiego istniay jednak jednostki ju wtedy nastawione pozytywnie do stalinowskiej Rosji. Do tych naleeli obaj Ogrodziscy: Przemysaw i jego ojciec. Przemysaw Ogrodziski postanowi jednak wczy si w nurt konspiracji zwizanej z rzdem polskim w Londynie. Moe byo to spowodowane bardziej decyzj partii, do ktrej juz wtedy nalea, czyli PPS ni jego wasnymi pro-sowieckimi pogldami. W National Museum of Holocaust w Waszyngtonie znajduje si fotografia modego Ogrodziskiego, ktry by rwnie wsppracownikiem ,,egoty", czyli Rady Pomocy ydom. ,,egot" utworzya grupa podziemnych katolickich dziaaczy pod przewodnictwem znanej pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej w 1942 r. Wkrtce rozszerzono jej baz i zaproszono do udziau wszystkie stronnictwa wspierajce rzd polski na uchodctwie. Weszli tez do ,,egoty" w ronych orodkach socjalici, przedstawiciele ydowskiego Bundu i innych partii. Dzi prbuje si zrcznie manipulowa histori rzucajc na Zofie Kossak-Szczucka cie antysemityzmu. Szkoda, e gwny antypolski rzecznik ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, jakim jest niewtpliwie dr Alicja Caa czyni to dziki dotacjom obecnego rzdu polskiego juz w niepodlegej Polsce. Powrmy jednak do anatomii zdrady lwowskich rodowisk lewicy socjalistycznej. ygulski tak kontynuuje opisujc ostateczne przejcie Ogrodziskiego na stron Komitetu Lubelskiego w 1944 r., o czym dowiedzia si podczas procesu czonkw Delegatury Rzdu na Kraj na Okrg Lwow:
7

Drugi oglny problem to charakter Delegatury, jej zwizek z rzdem londyskim i udzia w antyhitlerowskiej koalicji, kwestia walk lwowskiej AK z cofajcymi si Niemcami. I tu schemat dyskusji by podobny; zarwno rzd londyski, jak i jego Delegatura traktowane byy przez sd, jako wrogie wobec ZSRR, to znaczy pomagajce Niemcom. Wreszcie trzecia oglna sprawa, ujawnienie si Delegatury po wejciu Armii Czerwonej do miasta. Byo ono traktowane przez sd, jako manewr, majcy ukry prawdziwe zamiary, wrogie wobec Armii Czerwonej. Tu zreszt sprawa wygldaa rnie, gdy po pierwszych aresztowaniach cz sdzonych przez Trybuna rzeczywicie ukrywaa sw dziaalno. W stosunku do kadego z oskaronych byy take sformuowane zarzuty indywidualne, w moim przypadku dotyczyy przyjcia funkcji sdziego Sdu Specjalnego i szyfranta, co szczeglnie miao wiadczy o moich wrogich zamiarach. Niespodziank byo to, e w przerwach rozprawy mimo cigej obecnoci stranikw nie przeszkadzano nam w rozmowach. Wysnuem z tego wniosek, e wyroki s ju napisane i w rzeczywistoci przebieg rozprawy nie ma wikszego znaczenia. Ju na pierwszej przerwie w krtkiej rozmowie z Czesawom Niezabitowskim, prokuratorem Sdu Specjalnego, i Wadysawem Grzdzielskim, dawnym kierownikiem lwowskiego Biura Informacji i Propagandy, ktrych dobrze osobicie znaem, okazao si, e Delegatura jest rozbita, cz jej czonkw uwizionych, a cz, z Delegatem Adamem Ostrowskim, przebywa w Lublinie, przesza na stron PKWN, co wicej, dziaa tam politycznie. S tam te niektrzy reprezentanci stronnictw i partii przy Delegaturze, przede wszystkim PPS moi rozmwcy wymieniali nazwiska Przemysawa Ogrodziskiego i Marii Fiderer[6]. ygulski dalej pisze o byym Delegacie na Okrg Lwow, Ostrowskim i innych osobach z nim zwizanych, ktrzy razem z Ogrodziskim znaleli si nagle w Lublinie: Ostrowski we wrzeniu 1944 roku opublikowa w organie PKWN, lubelskiej gazecie Rzeczpospolita", list otwarty. W licie tym, nazywajc siebie byym delegatem" potpi rzd polski w Londynie i jego dziaania owiadczajc, e oddaje si na sub nowym wadzom. Potwierdzio to moje przypuszczenia, oparte na tekcie przypadkowego skrawka gazety, ktry widziaem w celi. Mirosaw uawski, pracownik lwowskiego BIP-u i redaktor akowskiego Biuletynu Ziemi Czerwieskiej" szybko przedzierzgn si w korespondenta wojennego, a nastpnie redaktora teje Rzeczypospolitej". W czerwcu 1945 roku w artykule wstpnym zatytuowanym ,,Triumf jednoci" wyrazi rado z powodu wyroku wydanego na szesnastu Polakw, w tym ostatniego dowdc AK generaa Okulickiego, osdzonych wtedy w Moskwie. Inni nasi towarzysze, ktrzy zostai aresztowani pniej, opowiadali o tragedii Powstania, niewoli Bora-Komorowskiego, zniszczeniu stolicy, o masowych aresztowaniach we Lwowie, o zupenym braku pomocy ze strony naszych sojusznikw, osamotnieniu rzdu w Londynie. Jeszcze w czasie trwania rozprawy przekonaem si, e w skad naszej grupy, oskaronej, jako lwowska Delegatura Rzdu, weszli rni ludzie, rozmaicie zaangaowani w konspiracj chodzio widocznie o to, aby stworzy wraenie procesu duej i niebezpiecznej siatki; moliwe, e miejscowe wadze chciay si w ten sposb wykaza przed sw central [6]. Nastpnie pisze ygulski o rezultatach pokazowego procesu czci Delegatury lwowskiej gdzie na awie oskaronych nie byo tych, ktrzy przeszli razem z Adamem Ostrowskim i Przemysawem Ogrodziskim na druga stron. O tym nie wiedzieli wtedy sami oskareni:

Nie miaem adnych zudze, co do wyniku naszego procesu. Braem nawet pod uwag moliwo spektakularnego wymierzenia nam najwyszego wymiaru kary, kary mierci, cho przypuszczaem, e zostanie ona nastpnie zamieniona na dziesi lat wizienia; bya wtedy w sdach radzieckich taka praktyka. Wszyscy, nawet najstarsi wiekiem oskareni, trzymali si dobrze. ledztwa mieli rne, najcisze przeszed Wadysaw Grzdzielski, ktry w Delegaturze odpowiada w ostatnim czasie za sprawy bezpieczestwa i stara si do koca osania Delegata nie przypuszczajc, e ten przeszed na drug stron barykady. Cikie ledztwo mia take Marian Pokryszko, ktry kierowa biurem legalizacji, przygotowywaniem faszywych dokumentw. Obu ich bito i katowano [6]. Wadza ludowa nie pozostaa obojtna na ten akt opuszczenia legalnego rzdu polskiego w Londynie i wkrtce Przemysaw Ogrodziski rozpocznie prac w subie zagranicznej Polski Ludowej. Najpierw bdzie widoczny na sfingowanym XXV Kongresie PPS w Lublinie. Zostaje wtedy wybrany do Rady Naczelnej koncesjonowanej PPS. Dziaa rwnie w organizacji modzieowej OMTUR (Organizacja Modzieowa Towarzystwa Uniwersytetw Robotniczych) [7]. OMTUR, jako modzieowa organizacja przedwojennej PPS zostaa wtedy przejta przez przyszych komunistw. Znany jest rwnie niechlubny udzia Ogrodziskiego w pocztkowych pracach UNESCO w Paryu. Pniej rozpocznie prace w ambasadach PRL na ronych stanowiskach. Dzisiaj wiadomo, ze ambasady PRL byy czci wiatowej siatki wywiadu sowieckiego. Zadziwia odporno grupy dawnych socjalistw wywodzcych si z ZNMS ,,ycie" na wszelkie zmiany we wadzach w Polsce. Jej czonkowie utrzymywali stale uprzywilejowan pozycj w nomenklaturze partyjnej i w samym orodku komunistycznej wadzy. Przed 1956 r. Ogrodziski zacz bliska wspprac ju w czasach stalinowskich, ze znanym mu z lat dawnych Adamem Rapackim. Rapacki by wtedy czonkiem Biura Politycznego KC. Po zmianach w padzierniku mia zosta ministrem spraw zagranicznych, oczywicie w nowym pozornie odnowionym rzdzie Jzefa Cyrankiewicza. Ogrodziski by bliskim doradca Rapackiego. Prbuje si wspczenie dowodzi, ze tamtejsza polityka zagraniczna polska bya nacechowana niezalenoci od Sowietw. Trudno jest uwierzy, ze wczesne MSZ nie konsultowao si z ministrem spraw zagranicznych ZSRS Andriejem Gromyk nawet w tak szczeglnie naganianej sprawie rezolucji w ONZ dot. utworzenia strefy bezatomowej w Europie rodkowej. Powstanie takiej strefy byo oczywicie po linii Sowietw, ktrzy posiadali wtedy przygniatajc przewag w silach konwencjonalnych stacjonujcych w okupowanych Niemczech Wschodnich i Polsce. Nie naley zapomnie, e ostatni onierz sowiecki opuci Polsk dopiero w 1993 r. czyli cztery lata po obecnie gono reklamowanej dacie kontraktowych wyborw w dniu 4 czerwca 1989 r [8]. Dowodem na konsultowanie si z Sowietami s zaszyfrowane telegramy z ambasady PRL w New Delhi w latach 60-tych gdzie Ogrodziski zajmowa stanowisko ambasadora PRL. W tym czasie podj si na zlecenie Sowietw delikatnej misji dotyczcej propozycji rozwizania pocztkowego konfliktu wietnamskiego [9]. Warto w tym miejscu wspomnie, e prawie w tym samym czasie gdy Przemysaw Ogrodziski by ambasadorem PRL w Indiach, w Istambule ambasadorem PRL by Bolesaw Gebert ps. ,,Bill", dawny agent sowiecki w USA. Ten sam Gebert, ktry wprowadzi do sieci agenturalnej cz dziaaczy PPS w USA na czele z prof. Oskarem Lange. Nie ulega wtpliwoci, ze grupa wyksztaconych przed wojna i wiernych Sowietom wsppracownikw bya niezmiernie cenna dla wadz PRLu gdzie brakowao ludzi z jakimkolwiek wyksztaceniem innym od szkl partyjnych marksizmu-leninizmu lub akademii
9

MSW im. Feliksa Dzieryskiego w przypadku asw nowej przeksztaconej po 1956 r. Suby Bezpieczestwa. Tylko nieliczni stanli pniej przed sdem za mordy z czasw stalinowskich a wyroki koczyy si zwykle zwolnieniami po kilkuletnim wizieniu. Nastpi okres maej stabilizacji za rzdw Wadysawa Gomuki. Czas nowej walki ideologicznej i wielkiej manipulacji historii. Nikt oczywicie nie stan przed sdami obecnej Polski pod zarzutem wsppracy z Sowietami. Nie dokonano nawet moralnej oceny dawnego systemu. Zastosowano tzw. ,,mikkie przejcie" z zachowaniem wpyww dawnych komunistw w odradzajcej si Polsce po 1989 r. Przemysaw Ogrodziski przetrwa upadek rzdw Gomuki w 1970 r. i by jeszcze za czasw Edwarda Gierka) ambasadorem PRL w Krlestwie Norwegii. Pniej peni kluczow funkcj Dyrektora Generalnego komunistycznego MSZ. Zmar w 1980 r.

Ostatnia postaci jest posta najbardziej znanego Jzefa Cyrankiewicza (1911 - 1989), zwanego elaznym premierem PRL [10]. Ur. w Tarnowie, pochodzi z krgw zamonego mieszczastwa krakowskiego. Ojciec by prawnikiem i sympatykiem narodowej demokracji. Oceny Cyrankiewicza, jako zdrajcy zarwno Polski jak i polskiego socjalizmu i PPS Wolno-Rwno-Niepodlego (WRN) nie zmieni drobiazgowe wyszczeglnianie wszystkich aspektw jego dziaalnoci. Nie pomoe prba rewizji tej oceny wobec jego dziaalnoci z czasw II wojny wiatowej, cznie z pobytem w obozie zagady w Owicimiu. Trudno jest oceni, czym na prawd do koca kierowa si ten czowiek o gadkich rekach i poprawnej polszczynie, tak ronej od komunistycznej nowo-mowy na przykad w wydaniu Wadysawa Gomuki. Szczegy dotyczce etapw rozwoju komunizmu w Polsce s doskonale przedstawione w ksice p.t. ,,Komunizm w Polsce" [11]. Szczeglnie podtytu - zdrada, zbrodnia, zakamanie, zniewolenie, najlepiej odzwierciedla rol, jak peni Cyrankiewicz w historii powojennej, okupowanej Polski. Wszystkie te szczegy wiadcz na niekorzy Cyrankiewicza. Jednak pocztki tego wychowanka ZNMS ,,ycie" i absolwenta UJ cechoway zupenie inne powizania i zupenie odmienna postawa ni np. Przemysawa Ogrodziskiego, o ktrym wiemy, ze by wielkim sympatykiem Sowietw juz w 1939 r. Trudno to samo przyj w przypadku pniejszego dugoletniego premiera PRL.
10

Po ukoczeniu studiw prawniczych Cyrankiewicz szybko wybi si w Krakowie jako dziaacz okrgowy przedwojennej PPS. Z ni wszed do podziemia i peni wan funkcje przedstawiciela PPS w Delegaturze Rzdu na Kraj - Okrg Krkw. Organizowa z duym sukcesem krakowsk podziemn organizacj PPS-WRN, cznie z jej ramieniem zbrojnym tzw. Gwardi Ludow PPS, ktra wesza z pewn autonomi do struktur ZWZ a potem Armii Krajowej. Wskutek synnej wsypy w kwietniu 1941, Cyrankiewicz zosta aresztowany w zaoonym przez Gestapo kotle w mieszkaniu szefa sztabu ZWZ Okrgu Krakw. Razem z nim zostao aresztowanych szereg wanych dziaaczy krakowskiego podziemia. Osadzony pocztkowo w wiezieniu na Montelupich zosta wkrtce przewieziony do obozu owicimskiego. Jego dziaalno w Owicimiu bya przez dugie lata w Polsce Ludowej przedstawiana pozytywnie, tym bardziej, e Cyrankiewicz ps. ,,Rot" mimo wejcia do struktur podziemia polskiego w Owicimiu nawiza przez komunist Tadeusza Houja kontakt z tajn grup austriackich komunistw tzw. Kmpfgruppe - Auschwitz. By typowany nawet, jako nastpca rotmistrza Witolda Pileckiego, ktry zorganizowa podziemny Zwizek Organizacji Wojskowych (ZOW) podporzdkowany AK. Mianowanie Cyrankiewicza dowdc obozowego podziemia cofnito wskutek negatywnej opinii jednego z dowdcw bielskiego podokrgu AK. Cyrankiewicz przez pewien czas a do przewiezienia go do obozu w Mathausen na pocztku 1945 r., pracowa, jako pisarz w bloku szpitalnym. Dawao mu to bardzo uprzywilejowan pozycj wrd winiw obozu. Po wyzwoleniu obozu znalaz si szybko w Lublinie i wczy si natychmiast w dziaalno koncesjonowanej PPS. Niemoliwe jest by nie zdawa sobie sprawy z tego, co czyni. Byo to wiadome przejcie na stron polskich komunistw i opuszczenie wasnych towarzyszy z PPS-WRN. Spowodowao to istotne zamieszanie w pozostajcych w podziemiu strukturach PPS-WRN juz po wejciu do Polski Armii Czerwonej. Swoj dziaalnoci Cyrankiewicz zama opr wszelkich frakcji w ramach koncesjonowanej PPS, ktre chciay utrzyma PPS, jako drug parti robotnicz w Polsce. Jego postaw z tego okresu charakteryzuje odrzucenie proby wspwiniw i towarzyszy Pileckiego by okaza mu prawo aski podczas procesu pokazowego w 1948 r. Cyrankiewicz odrzuci te prob z premedytacj i podobno wystosowa specjalny list do sdu z prob o utrzymanie najwyszego wymiaru kary dla rotmistrza Pileckiego. Znane s krytyczne wypowiedzi Pileckiego na temat Cyrankiewicza po jego przybyciu z misj do Polski. W 1948 r. miao nastpi starannie przygotowane zjednoczenie PPR i koncesjonowanej PPS. Mona przyj po wielu latach, e gdyby do tego nie doszo to o wiele trudniejszy byby proces podporzdkowania Polski komunistom i Rosji Sowieckiej. Sia oddziaywania PPR nawet przed samym kongresem zjednoczeniowym nie bya jeszcze tak decydujca. Dopyw czonkw z koncesjonowanej PPS by znaczcy dla ustabilizowania systemu monopartyjnego. Pogldy Cyrankiewicza wiernie charakteryzuje jego wypowied na konferencji szkoleniowej dla PPS-owcw, 17 lipca 1948 r. w Warszawie: Jest rzecz naturaln, e w naszym pochodzie ku socjalizmowi kierujemy si dowiadczeniami klasy robotniczej, ktra ten pochd rozpocza wier wieku wczeniej klasy robotniczej Zwizku Radzieckiego. Jest rzecz zrozumia, e w pochodzie tym kierujemy si dowiadczeniami tej partii, ktra w warunkach nieporwnywanie trudniejszych z niespotykan konsekwencj realizowaa program socjalistyczny - partii bolszewickiej... Ideologicznym drogowskazem w walce [klasy robotniczej] sta si marksizm, wzbogacony dowiadczeniami Wielkiej Rewolucji Padziernikowej i naukami jej przywdcw Lenina i Stalina [12].
11

Fragment tego wystpienia jest cytowany wedug wersji z ksiki Marka atyskiego p.t. ,,Nie pa na kolana - Szkice o opozycji lat czterdziestych", str. 552 [12]. atyski by wtedy dyrektorem rozgoni polskiej Radia Wolna Europa. W tej ksice przedstawia on powolny ale skuteczny proces rozbicia po wojnie zarwno oficjalnej polskiej opozycji (PSL, SP) jak i polskiego zrnicowanego Podziemia. W tym miejscu moe naley przerwa opisywanie drogi ,,elaznego" premiera PRL. Jego duga kariera we wadzach PRLu i w strukturach partyjnych jest oglnie znana. Mona jednak wspomnie, ze rwnie on podobnie jak Ogrodziski wiedzia jak przystosowywa si wobec zmian w obliczu komunizmu polskiego. Po upadku rzdw Gomuki, Cyrankiewicz przeszed do dziaalnoci w Polskim i Midzynarodowym Ruchu Obrocw Pokoju. Organizacja ta bya cakowicie zorganizowana przez wywiad sowiecki i dziaaa w caym wiecie. Trudno byoby sobie wyobrazi lepsze miejsce dla dugoletniego agenta Rosji Sowieckiej, zdrajcy Polski i ideaw polskiego socjalizmu z pod znaku prawdziwie niezalenej Polskiej Partii Socjalistycznej. Trzy postacie: Lange, Ogrodziski i Cyrankiewicz, a byo takich postaci znacznie wicej, nie pracoway dla dobra Polski. Przyczyniy si do jej zniewolenia po II wojnie wiatowej. Wstpili na sub bolszewicka bardzo wczenie i partia zawsze im to wynagradzaa przez ich cae ycie. Na zakoczenie warto przypomnie nazwiska tych z dawnej PPS, ktrzy nie ulegli i nie poszli na wspprac z bolszewikami, ktrzy oddali swe ycie dla Polski i dla ideaw polskiego socjalizmu [13]: Tomasz Arciszewski (1877-1955) - czonek CKW PPS, pod koniec wojny ostatni premier legalnego rzdu polskiego na wychodstwie; Mieczysaw Niedziakowski (1893-1940) - czonek CKW PPS, zgin rozstrzelany przez Niemcw w Palmirach 21 czerwca 1940 r. Kazimierz Puak (1883-1950) - czonek wadz PPS, czonek Delegatury Rzdu Kraj z ramienia PPS-WRN, przewodniczcy podziemnej Rady Jednosci Narodowej, aresztowany po wojnie i skatowany przez komunistw, zmar we wizieniu w Rawiczu. Zygmunt Zaremba (1895-1967) - czonek wadz PPS-WRN, jeden z przywdcw PPS w podziemnej Polsce podczas i po wojnie, uszed z Kraju unikajc aresztowania, zmar we Francji. Tadeusz Szturm de Sztrem (1892-1968) - czonek wadz PPS, PPS-WRN, nestor ruchu robotniczego PPS, po wojnie w II konspiracji, zmar w Polsce. Wspomniany powyej Zygmunt Zaremba surowo ocenia przejcie czci socjalistw na stron bolszewikw od 1944 r. wskazujc na wykluczenie prawdziwej PPS z ycia politycznego przez utworzenie najpierw koncesjonowanej jej wersji, a pniej powstanie PZPR w 1948 r.[14]: Na tym zakrcie historii, poczonym z fizycznym wyniszczeniem narodu, stracia PPS tysice dziaaczy, wymordowanych przez hitlerowskie Gestapo i sowieck NKWD. Zagubia si te, cz czonkw partii, ktrzy nie wytrzymali fizycznego i moralnego nacisku przeciwnoci i odeszli z szeregw. Tym razem stao si to o tyle boleniejsze, ze ludzie ci oddajc si w
12

sub rosyjskiej (czytaj sowieckiej) orientacji pozwolili si uy dla wzniesienia zapory zagradzajcej drog do ujawnienia si PPS w powojennym yciu, tworzc za koncesjonowana organizacj pod przywaszczon nazw umoliwili partii komunistycznej oszukacz imprez zjednoczeniow, ktra oddaa komunistom monopol organizacyjny i ideologiczny w yciu polskich mas pracujcych [14]. W innym artykule Zaremba pisze o habie tych, ktrzy spowodowali przejcie na drug stron, czsto korzystajc z niewiedzy szeregowych czonkw koncesjonowanej partii PPS, i nawet wbrew ich woli [15]: Powstanie PZPR byo wynikiem oszustwa i gwatu. Oszustwem byo proklamowanie zasady, e nastpuje zsyntezowanie ideologii komunistycznej i socjalistycznej, bo wnet po zjednoczeniu partia przybraa ideologi komunistyczn, depczc i plugawic wszystko, co jest zwizane z histori i ideologi polskiego ruchu socjalistycznego. Zjednoczenie byo gwatem, bo dokonane zostao wbrew woli czonkw koncesjonowanej PPS i towarzyszyo mu usunicie z poczenia setek tysicy czonkw tej partii, by uatwi strawienie pozostaych [15]. W tym oszustwie i gwacie wziy czynny udzia trzy przedstawione postacie z przedwojennej PPS, postacie ronego rodowodu, ktre przeszy na stron bolszewickiej Rosji.

Bibliografia [1] May Sownik historii Polski - wyd. III poszerzone, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964. [2] Herbert Romerstein and Eric Breidel - "Venona Secrets - Exposing Soviet Espionage and America's Traitors", Regence, Washington, D.C., 2001. [3] FBI Venona file (http://foia.fbi.gov/venona/venona.pdf). [4] Oskar Lange - biography in wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/Oskar_Lange) 2009. [5] Adama Pragier - ,,Czas przeszy dokonany", B. widerski, Londyn 1966.
13

[6] Kazimierz ygulski - ,,Jestem z lwowskiego etapu", Wyd. PAX, Warszawa 1994 (http://www.lwow.com.pl/zygulski/zygulski.html). [7] Tadeusz Modawa - ,,Ludzie wadzy 1944-1991", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991. [8] Jerzy Domagaa - ,,Bratnia stra", dodatek specjalny, ,,Rzeczpospolita", nr 100, 24.04.2004 (http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/specjal_040428/specjal_a_14.html), 2004. [9] Margaret K. Gnoiski, The George Washington University - ,,Poland and Vietnam 1961: New Evidence on Secret Communist Diplomacy and the ,,Maneli Affair" ", Paper # 45, Cold War International History Project - Working Paper # 45, Woodrow Wilson International Center for Scholars (http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/specjal_040428/specjal_a_14.html), Washington, D. C. , March 2005. [10] Jzef Cyrankiewicz - biografia na portalu wikipedii (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Cyrankiewicz) 2009. [11] W. Bernacki, H. Gbocki, M. Korku, F. Musia, J. Szarek, Z. Zblewski - ,,Komunizm w Polsce" - Zdrada, Zbrodnia, Zakamanie i Zniewolenie., Wyd. Kluszczyski, Krakw (bez daty). [12] Marek atyski - ,,Nie pa na kolana - Szkice o opozycji lat czterdziestych", wyd. Polonia Book Fund Ltd, UK, 1985. [13] Wanda Czapska-Jordan - ,,W.R.N. - PPS pod okupacj niemieck 1939-1945", Londyn 1976. [14] Zygmunt Zaremba - ,,Droga rozwojowa polskiego socjalizmu", artyku, Wybr pism Emigracji Politycznej PPS (WRN)1940-1970. Redakcja naukowa Zygmunt Tkocz i Teofil Roll, Wyd. Odnowa i Norbertinum, Londyn - Lublin 1994 (Publikacja Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce), ss. 326-333, 1994. [15] Zygmunt Zaremba - ,,Cel i droga", artyku, Wybr pism Emigracji Politycznej PPS (WRN) 1940-1970. Redakcja naukowa Zygmunt Tkocz i Teofil Roll, Wyd. Odnowa i Norbertinum, Londyn - Lublin 1994 (Publikacja Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce), ss. 334-340, 1994.

14