HRCLN DOUUNDA MNFIKLARIN ROL Mehmet KUBAT*

ZET Referans olmakszn veya gelenee dayanmakszn ortaya kan Hriclik hareketinin, gerekte genel kabul grm slm dnten bir sapma olduu sylenebilir. Hricler, slm dnyasnda ilk iddet olay olarak kabul edilen Hz. Osmann ldrlmesi olayn toptan stlenmi, Cemel, Sffin ve Nehrevn savalarnn patlak vermesinde etkin rol stlenmilerdir. Hz. Ali de Hric gruba mensup bir kii tarafndan ldrlmtr. Hricler, kutsal metinleri bedev bir yoruma tabi tutmu, Kuran ve Hadise parac yaklam ve onlar literal ya da kategorik okumulardr. Cehletleri ve kutsal metinleri kendi btnl ierisinde deerlendiremeyileri nedeniyle Kuran yanl anlam ve bu yanl alglama onlar, Mslmanlara kar kaba kuvvet kullanmaya sevk etmitir. Bedevliin, cehletin ve kabilev unsurlarn, Hricliin bir frka olarak ortaya knda etkin rol olsa da, gerekte Hricliin douunda mnfk nderlerin belirleyici rol olmutur. Anahtar Kelimeler: Hriclik, kabilecilik, mnfklk, iddet, literal okuma. ABSTRACT THE ROLE OF HYPOCRTES N THE MAKNG OF KHARJTES The Kharijites, an influential sect in Islamic History, the first Mulism dissidents and rebels, emerged without depending on a slamic tradition or any references is regarded as a deviation from Islamic thought. It is Kharijites in the Islamic History who took up the first terrorist act, that is, the murder of Caliph Osman which eventually led to the Cemel, Sffin and Nehrevn wars break out. Caliph Ali also was martyred by a member of Kharijite group. They interpreted Quran with a bedoin viewpoint, did not take the holy texts a whole, and read it literally or categorically. Due to their ignorance and misinterpretation of Quran, they misunderstood it and therefore attackted the muslims. Though bedoin viewpoint, misinterpretation of holy texts and tribalism played an important part in the emergence of Kharijites, it were the hypocritical leaders who in fact caused and encouraged the sect to came out. Key Words: Kharijities, tribal, hypocrisy, violence, literal reading.

Yrd.Do.Dr., Yznc Yl niversitesi, lahiyat Fakltesi, Kelm Anabilim Dal, mkubat66@hotmail.com

116

Mehmet KUBAT

Giri Kelm ve Mezhepler Tarihi kaynaklar incelendiinde, slmn erken dneminde ortaya kan Hriclerin, daha ok imankfr grleri1 asndan ele alnd, fakat bir frka olarak douunda rol oynayan belirleyici hususlarn ounlukla gz ard edildii kolaylkla tespit edilebilir. Gerek klasik ve gerekse de ada kaynaklarda Hricliin teekklnde kabilev unsurlarn etkisine ksmen dikkat ekildii halde, bir frka olarak ortaya knda nemli derecede rol oynayan mnfklarn rolne yeterince deinilmedii, en azndan bu hususun ne karlp vurgulanmad grlr. Oysa Hricliin ortaya knda mnfklarn belirleyici bir etkisinin olduu aktr. Bu frkann douunda ikiyzllkleriyle bilinen ve bu vasflaryla mehur olmu Zl Hveysira, Hurkus b. Zheyr ve bn Sebe gibi mnfk nderler etkin rol stlenmilerdir. Bu kiiler tarihte Hriclerin nde gelenleri, ncleri veya Hric harekete yn vericiler olarak grlmektedir.2 lk dnem siyas hdiseleri dikkatle irdelendiinde, mnfk olduklarnda phe duyulmayan bu ahslarn, slm dnyasnda ba gsteren i karklklar ile Cemel, Sffn ve Nehrevn savalarnda tefrikaya sebebiyet verdikleri ve sonraki fitne hareketlerinde de perde arkasndan kkrtc rol stlendikleri sylenebilir. Tabiatlar gerei slm ve Mslmanlara kar aktan yapamadklar ktlkleri, slmn ruhunu kavrayamam chil ve bedev zmreyi kullanarak yapmaya alan mnfklar, bu tavrlaryla Mslmanlar arasnda kanl savalarn meydana gelmesine zemin hazrlam ve bir hi uruna binlerce Mslman kannn akmasna sebep olmulardr. Bu almada, tarihin hemen her dneminde din ve siyas konularda arlklaryla ne karak fanatik bir izgi olarak varln devam ettirseler de, gnmzde badiyye kolu dnda neredeyse artk var olamayan ve mntesipleri de kalmam Hricliin
Ebul-Hasan el-Ear, Makalatul-slmiyyn ve htilaful-Musalln, Ner. Ritter, Weisbaden, 1980, s. 86 vd, 125 vd.; Bkz. Abdulkahir el-Badad, elFark Beynel-Firak, Beyrut, Ts., s. 24, 72 vd.; Abdulkerim e-ehristan, elMilelven-Nihal, Beyrut, 1986, I/114 vd. Kr. ehristan, el-Milel, I/21; Ebul-Fadl ihabuddin el-lus, Ruhul-Mean, Beyrut, Ts., V/119; Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, elCmiul-Ahkmil- Kurn, Kahire, 1967, VIII/166; Ebul-Ferec bnul-Cevz, Telbisu bls, Kahire, 1995, s. 93-94; Ahmed b. Abdulhlm bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyt, ev. Heyet, stanbul, 1988, III/299. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

117

itikad yapsnn yeniden ortaya karlmas hedeflenmemektedir. Bilakis daha ok tarihten gnmze bedev bir dnce biimi olarak varln srdren, bilhassa iddet taraftar ve uygulaycs olmalaryla ne kan ve nasslara fsit anlamlar ykleyerek ounlukla gnah olmayan eyleri de gnah kabul eden,3 Mslmanlar tekfir eden4 ve onlarn kanlarn helal sayan bu hareketin douuna etki eden unsurlardan sz etmek, bilhassa mnfklarn belirleyici rolne vurgu yapmak amalanmaktadr. Tarih vakalar salt olmu-bitmi olaylar yn olarak grlemeyeceinden, biz, slmn ilk dneminde ortaya kan Hriclik hareketini iyi tahlil etmenin, bugn ayn zihniyete meyilli birey ya da topluluklarn zaafiyet noktalarnn, zihin kalplarnn ve kollektif bilinaltlarnn ipularn ele vermesi bakmndan olduka nemli olduunu dnyoruz. Bu nedenle nce Hricliin ksa bir tanmn yapmak, dou srecinden ve bu frka mensuplarnn zihin dnyasndan sz etmek ve daha sonra da itikd bir mezhep olarak Hricliin douunda mnfk nderlerin rolnden bahsetmek istiyoruz. 1. Tanm Hric, kmak, itaatten ayrlp isyan etmek anlamndaki hurc kknden ayrlan, isyan eden mansnda bir sfat olan hric kelimesine nisbet ekinin ilave edilmesiyle meydana gelmi bir terimdir. Hurc, girmenin zdd olup kmak demektir.5 Topluluk ismi iin Hriciyye ve Havric adlar kullanlr.6 Kaynaklarda Hriclerin, nceleri Hz. Aliyi destekleyip onun safnda yer aldklar halde, Sffin Sava sonras gndeme gelen Hakem Olay (Tahkm) ile birlikte, Hz. Aliye kar karak onun ordusundan ayrldklar, L hukme illa lillah (Allahtan baka hkm verecek yoktur; hkm ancak Allaha aittir) slogan etrafnda birleerek, nceleri akde ve amelden olutuuna inandkla-

3 4

5 6

bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyt, III/304. Bkz. Ear, Makalatul-slmiyyn, s. 125; Ebul-Muzaffer el-sferayn, etTabsr fid-Dn ve Temyizul-Frkatin-Nciyeti anil-Frakil-Hlikn, Tah. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1983, s. 45; Fahreddn er-Rz, tikadtu FrakilMslimn vel-Mrikn, Tlk., M. el-Mutasm Billah el-Badd, Beyrut, 1986, s. 49. bn Manzr, Lisanul-Arab, Beyrut, 1992, IV/52. Ethem Ruhi Flal, Hricler, DA, stanbul, 1997, XVI/169. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

118

Mehmet KUBAT

r7 dinin emirlerini yerine getirmeyen ve yasaklarndan kanmayan, bylece byk gnah ileyen kimseleri kfrle itham ettikleri halde, sonralar tekfir kavramnn anlam alann genileterek kendileri dnda kalan btn Mslmanlar tekfir ettikleri ve bu grubun Mslmanlar arasnda itikad nitelikli ilk frkalama hareketi olduu gibi temel vasflarndan sz edilir.8 Ancak bizce bu nitelemelerle birlikte, bu frkann hayati derecede nem arz eden dier bir ynne de iaret edilmelidir ki, o, Hric anlayn nasslarn ruhundan neet etmeyen, kksz, temelsiz bir dnce biimi oluudur. Gerekte Hriclik, referans, ncesi olmakszn veya her hangi bir gelenee dayanmakszn ortaya kan bir trediler topluluudur9 ve genel kabul grm slm dnten bir sapmadr. Bu ynyle Hriclik, dier frkalardan ayrlr. Nitekim Hrclik dncesi, ana bnye veya esas gvde olarak nitelendirebileceimiz Mslmanlarn ounluu tarafndan tasvip grmemi ve iddetli bir eletiriye tabi tutulmutur. Kaynaklarda Mslmanlarn nde gelen limlerinin Hric dnceye itibar etmedikleri, sz gelimi mam Mlik b. Enes (.179/795) ile mam Mslim (.261/875)in, Hric grlere meyilli olduu sylenen krimeden10 rivyet edilen hadisleri kabul etmedikleri aktarlmtr.11 Hriclerin douu ile, slm dnce alanna, Mslmankfir ayrlna dair slm geleneinde daha nce olmayan bir mna getirilmi ve bu kavramlara slm anlayta ngrlmeyen
7

9 10

11

Hriclere gre iman, hem fiil-i kalb, hem fiil-i lisan ve hem de fiil-i cevrihtir. Kalben tasdik, lisanen ikrar, amelen tatbik eylemektir. Bunlarn birden rkn- imandr. Bu rknlerden birini yerine getirmeyenden iman kalkar ve bu kimselere mmin denmez. Eb Mansur el-Maturid, Kitabu erhil-Fkhil-Ekber, Haydarabad, 1365, s. 2; Elmall M. Hamdi Yazr; Hak Dini Kuran Dili, stanbul, stanbul, 1979, I/181. Kr. Badad, el-Fark, s. 24, 72 vd.; ehristan, el-Milel, I/114 vd.; Flal, Hricler, DA, XVI/169; Hasan Onat, slm Mezhepleri, Ankara, Ts., s. 21vd. Bu kelimenin anlam alan iin bkz. Mecduddn Muhammed b. Yakub Fruzbd, el-Kamusul-Muht, Beyrut, 1993, s. 237. Burada isminden sz edilen ahs, mehur sahab krime b. Eb Cehl deil, krime Eb Abdillah el-Meden (. H.104)dir. nceleri bn Abbasn klesi iken, bilahare olu Ali tarafndan azad edilmitir. Tabinin byklerindendir. krime, baz limler tarafndan, Hriclerin fikirlerini sahiplendii ve Afrikada yayd eklinde itham edilmitir. Bkz. mer Nasuhi Bilmen, Hukuk- slmiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, stanbul, 1985, I/419. Bkz. W. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal, stanbul, 1998, s. 33. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

119

tredi anlamlar yklenmitir. Hriclere gre gnah ileyen kimse Mslman olma vasfn kaybediyor,12 cehennemi hak etmi bir kfir oluyordu. Oysa Hriclerin zuhuruna kadar mmin ve kfir szckleri sbit, belli, birbirlerinden ayr kategorilere dellet ediyordu. slmn ilk dneminde Allahn birliine inanp, Hz. Muhammedin Allahn peygamberi olduunu kabul ettikten sonra hibir Mslman kfir saylmyordu. Fakat Hriclerin douuyla beraber, inan alannda nemli bir deiikliin ya da krlmann yaand gze arpmaktadr. yle ki, kfir kavram, Hriclerce slm toplumunu temsil eden dairenin iine girdirilmitir. Artk bundan byle Allaha inanan ve Hz. Muhammedin peygamberliini kabul eden bir Mslman, u veya bu dncesinden ya da sradan bir hareketinden dolay kolayca kfir saylabilmitir. Kfir kelimesi, eski tanmn ve sbit mansn kaybedip, Hricler tarafndan sradan fiillerinden dolay dindar bir Mslmana da kolaylkla sfat olabilecek bir esneklie ulatrlmtr.13 Hriclerin, kendi grlerini benimsemeyen dindar Mslmanlar dahi kfir saymalar, dier frkalar gibi nasslar farkl yorumlama biimlerinden deil, onlara fsit anlamlar vermelerinden kaynaklanyordu. Zira slm dnyasnda fsit tevl olarak tanmlayabileceimiz yanl yorum kapsn ilk olarak aralayanlar Hriclerdir. Allahn indirdii ile hkmetmeyenler, kfirlerin ta kendileridir14 yetini szn ettiimiz fsit tevile tabi tutarak, nceleri Hz. Osman, Muaviye ve Hz. Aliye isyan etmi,15 sonralar da btn Mslmanlar karlarna alacak bir tutumu sahiplenmilerdi. Hriclerin douuyla beraber iman-kfr konusunda ortaya kan bu anlam kaymasnn, aslnda Kuran, Hz. Peygamber ve sahabenin ngrd Mslman-kfir ayrlnn bir devam olmad bellidir.16 Bu, iki kelime arasnda beliren yeni mn, referans olmayan, yani dayanaktan yoksun, tredi bir anlamdr. Bu nedenle de bu yorum, slm tarihin hemen btn dnemlerinde Mslmanlarn ounluu tarafndan kabul grmemitir.
12 13 14 15 16

sferayn, et-Tabsr fid-Dn, s. 45 vd.; Fahreddn er-Rz, tikadtu FrakilMslimn vel-Mrikn, s. 49 Toshihiko zutsu, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, stanbul, Ts., s. 52 vd. Maide, 5/44. Kr. Ammar et-Talib, rul-Havricil-Kelmiyye, Cezayir, 1978, I/105. zutsu, Kuranda Allah ve nsan, s. 53. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

120

Mehmet KUBAT

2. Hriclik veya Havric smi Frkann ismi konusunda eitli grler ileri srlmekle beraber, bu frkaya Havric isminin verilmesinin temelde iki sebebinin olduu varsaylmaktadr: I- Hriclerin kendilerine kar isyan ettikleri yneticilerle, bu frkann muhlifleri Havric ismini, insanlardan, dinden, haktan veya Hz. Ali (.40/661)den uzaklaan ve ynetime kar ayaklanarak cemaatten kanlar anlamnda kullanmlardr.17 Mesel ehristan (.548/1153)ye gre hric, mmetin ittifak ettii mer halifeye ba kaldran her hangi bir kimsedir.18 Bu nedenle muhlifleri, zellikle Hz. Ali taraftarlar, Hricler Hz. Ali ve taraftarlarnn zerine yrdkleri iin kendilerine bu ismin verildiini iddia etmilerdir.19 Yine muhlifleri tarafndan Hricler hakknda kullanlm dier bir isim de dinden km anlamnda Mrikadr.20 Sffn savann ardndan Hz. Ali ve Muaviye (.60/679) taraftarlarnca benimsenen hakemlere rza gstermeyi reddetmelerinden dolay hriclere Muhakkime,21 Hz. Alinin ordusundan ayrldktan sonra ilk toplandklar yer olan Harrya nisbetle Harriyye22 ve burada kendilerine imam/reis kabul ettikleri Abdullah b. Vehb erRsibye izafeten de Vehbiyye adlar verilmitir.23 II- Kendileri ise Havric ismini, kfirler arasndan karak Allaha ve Peygambere hicret edenler veya kfirler ile her tr ba koparanlar anlamnda, Allah yolunda hakikati aramaya ktklar gerekesiyle, bu ktan dolay Nisa Sresinin 100. yetine dayandrmlardr.24 Yine Hriclerin severek beendikleri ve kendilerini ifade iin kullandklar baka bir isim de Allah yolunda savap Onun r-

17 18 19 20 21 22 23 24

Flal, Hricler, DA., XVI/169. ehristan, el-Milel, I/114. erafeddin Glck, Kelm Tarihi, Konya, 1992, s. 22. Flal, Hricler, DA, XVI/169. Badad, el-Fark, s. 74. Badad, el-Fark, s. 75. Flal, Hricler, DA, XVI/169. Glck, Kelm Tarihi, s. 22. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

121

zas iin canlarn ve mallarn satan anlamndaki urttr.25 Bu ismi de Kuran yetlerine dayandrmlardr.26 3. Hricliin Douuna Etki Eden Faktrler 3.1. Siyas Nedenler Hricliin din mi, yoksa siyas bir hareket mi olduu, teden beri tartlagelen bir konudur. Goldziher27 ve Ahmed Emnin28 de belirttikleri gibi, gerekte Hriclik, din olmaktan ok, siyas bir harekettir. Dou srecinde meydana gelen hdiseler dikkatle incelendiinde, Hricliin nceleri siyas olaylarn etkisiyle teekkl ettii, fakat sonralar din bir hviyet kazand kolaylkla tespit edilebilir.29 Bu nedenle biz, nce ksaca Hricliin dou srecindeki siyas hadiselerden, daha sonra da bu hareketin nasl din bir hviyet kazandndan sz etmek istiyoruz. Hz. Osman (.35/656)n devlet bakan olmas, siyas slm tarihinde yeni bir dnemin balangc saylmtr.30 nk Hz. Osmann hilfetinin zellikle son alt yllk dnemi, Mslmanlar arasnda ayrlklarn, frkalamalarn balad, siyas kutuplamalarn belirginletii ve i karklklarn youn olarak yaand bir zaman dilimidir. Hz. Osmann ldrlmesiyle birlikte slm toplumunda fitne kaps bir daha hi kapanmamak zere aralanmtr. Montgomery Wattn isabetle vurgulad gibi, Hz. Osmann 35/656 ylnda Medinede, kendi evinde ldrlmesi, zellikle Hriclerin incelenmesi iin uygun bir balang noktasdr. Zira Hricler kendilerini, katilden sorumlu olan ihtilalci unsurlarn bir devam olarak gryorlard.31 Hz. Osman, 49 gn sren muhasaradan sonra Medinede Mslman isyanclar tarafndan ehid edilmitir. Burada konumuzla dorudan ilgili olan husus, Hz. Osmann ldrlmesi ola25 26 27 28 29 30 31

Badad, el-Fark, s. 74; Helmut Ritter, Hricler, A, stanbul 1977, VI/233. Bkz. Bakara, 2/207; Tevbe, 9/111. gnaz Goldziher, el-Akdetu ve-eratu fl-slm, Arapaya ev. M.Ysuf Msa, A. Hasan Abdulkdir, A. Abdulhak, Msr, Ts., s. 92. Ahmed Emn, Fecrul-slm, Kahire, 1964, s. 259. Kr. Ethem Ruhi Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, Ankara, 1983, s. 56. Ahmet Akbulut, Hricliin Siyasi Grlerinin tikadilemesi, A...F.D., Ank., 1989, XXXI/331. W. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 7. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

122

Mehmet KUBAT

yna Hriclerin de katlm bulunmas ve isyanc hareketi krkleyenlerden bir ksmnn Hric nderler olmasdr.32 Hric liderler veya en azndan ilerinden bir ksm, bizzt Hz. Osmann velyetine kar idiler. Bu sebepledir ki onlar da dier isyanclar gibi Hz. Osmana kar balatlan isyan hareketinin haklln savunuyor ve onun ldrlmesi hususundaki sorumluluu toptan stlenmi bulunuyorlard. Bununla da iftihar ediyorlard.33 Bilindii gibi Hz. Osmann ehid edilmesinden sonra 35/656 ylnda hilfete Hz. Ali (.40/661) seilmi34 ve Mslmanlarn ounluu onu Halfe/Devlet Bakan olarak kabul etmilerdir.35 Kaynaklarn aktardna gre, bu esnada sahbenin sekinlerinden ve nde gelenlerinden olan Talha (36/656) ve Zbeyr (36/656), Medinede hilfete setikleri Hz. Aliye, ynetimde ortak olmak istediklerini belirterek Basra ve Kfe vliliklerini isterler.36 Fakat Hz. Ali onlarn bu isteklerini reddedince, bu duruma ok krlan bu kiiler Mekkeye gider37 ve orada, aslnda Hz. Aliden korktuklar iin ona biat ettiklerini dile getirerek38 kar bir hareket balatrlar. Talha ve Zbeyr, balattklar bu kart harekette Hz. ie (58/678)yi de saflarna ekmeyi baarrlar. Ksacas, Talha, Zbeyr ve ie, Hz. Osmann kannn hesabn sormak zere Hz. Ali ile kar karya gelirler ve bylece sonu kanla biten Cemel Harbinin mealesini yakm olurlar. Yine kaynaklarmzn aktardna gre, Cemel Sava yle balamtr: Aslnda her iki taraf, karlkl mzakerelerden son32

33 34 35

36 37 38

Daha sonra detaylandrlaca zere Hurkus b. Zheyr, Hz. Osmana isyan edenler arasnda Basradan gelenlerin liderleri olarak grlmektedir. Kr. Hafz smail b. mer bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut, 1988, VII/194. rfan Abdulhamid, Dirast fil-Fraki vel-Akidil-slmiyye, Beyrut, 1984, s. 94. Badad, el-Fark, s. 119. Ebu Abdillah Muhammed bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, Beyrut, Ts., III/31 vd.; bn Cerr et-Taber, Tarihul-Umem vel-Mulk, Beyrut, 1987, III/457, V/448; Kr. Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim bn Kuteybe, el-mame ves-Siyase, Tah. Ali r, Kum, 1413, I/65; bn Abdi Rabbih, el-kdul-Ferd, Beyrut, 1989, IV/290; Ebul-Hasen Ali b. Hseyin Mesud, Murucuz-Zeheb ve Meadinul-Cevher, Beyrut, 1989, II/358. bn Kuteybe, el-mame ves-Siyse, s. 53; Kr. Neet aatay-.gah ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1985, s. 12. Mesud, Murucuz-Zeheb, II/366. bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, III/41; Taber, Tarih, III/480; Ayrca bkz. Kd Ebu Bekir el-Bakillan, Kitabut-Temhd, Beyrut, 1987, s. 230. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

123

ra,39 Hz. Osmann katli hadisesi ile ilgili aralarndaki problemi memnuniyet verici bir noktaya vardrdktan sonra, taraflar sorunun ne olduunu bilmeden, bir anda savaa tutumulardr. Zira Hz. Ali ile ie ve taraftarlar sulh zere anlatktan sonra, Hz. Alinin, Osmann katli ile ilgili olaya katlanlar, bu cemaatten ayrlsn; onlarn hibiri bizimle gelmesin eklinde bir hutbe okuduu40 ve olaylarn bu hutbeden sonra patlak verdii nakledilir. lk Hric nderlerden Hurkus b. Zheyr, bu almann daha sonraki blmlerinde ayrntl olarak zerinde durulaca gibi, Hz. Osmana isyan edenler arasnda Basradan gelenlerin liderleri olarak grlmektedir.41 Dahas o, bizzat Hz. Osmann ldrlmesi olayna itirak etmitir. Hurkus ve dier Hric liderler, bizzt Hz. Osmann velyetine kar olduklarndan, onun ldrlmesi hususundaki sorumluluu toptan stlenmi bulunuyorlard ve bununla da iftihar ediyorlard. Bu yzden sulhun gereklemesinden korkuyorlard. nk eer sulh gerekleecek olursa Hz. Osmann katline itirak ettikleri iin muhakeme edilecekler ve cezalandrlacaklard. te bu korku onlar harp karmak ve bu harbi devam ettirmek konusunda aba gstermeye sevk etmitir.42 Bu nedenle Hz. Alinin sz konusu szlerini duyan ve onun ordusu iinde yer alan Abdullah b. Sebe, Malik b. Eter ve Adiy b. Hatem-i Ta bir araya gelip konumaya balarlar. Hriclerin ortaya knda etkin rol stlenenlerden biri olduunda phe olmayan bn Sebe onlara, bu sulh gerekleirse bizim sonumuz olur. Osmann kanna karlk bizim kanmz istenecektir. yleyse bu sulhun gereklememesi iin bir hile dnmeliyiz. nsanlarn arasn bozup karkla sebebiyet vermeliyiz. Hile yaparak aralarn bozmalyz. Yarn insanlar kar karya geldiinde harbi balatnz. Dnmelerine frsat vermeyiniz. Bylece beraber olduunuz kimse, harpten kanmaya frsat bulamayacak; Allah da Ali, Talha ve Zbeyri istemediiniz o anlamay yapamayacak kadar megul edecek demitir.43 Bu hile uygulamaya konulmu ve

39 40 41 42 43

Hz. Ali ile Talha ve Zbeyr arasnda geen mzakerelerin ayrntlar iin bkz. Mesud, Murucuz-Zeheb, II/373 vd. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Haz. Heyet, stanbul, 1986, II/235. bn Kesr, el-Bidye, VII/194. Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 94. Geni bilgi iin bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, II/235. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

124

Mehmet KUBAT

Mslmanlar kar karya gelerek bir oldu-bittiyle kendilerini bir anda savan ierisinde bulmulardr. Cemel sava, Hz. ie, Talha ve Zbeyr taraftarlarnn yenilgisiyle sonulanmtr. Savan bilanosu dehet vericiydi; zira her iki taraftan, hepsi de Mslman olan yaklak on bin kii lmtr.44 Sekin ashbn kar karya geldii bu garip savata on iki veya on be bin Mslmann ld de rivyet edilmitir.45 Hz. Ali, Muaviye ile aralarnda ba gsteren problemi asker yntemle halletmeye karar verince, iki Mslman ordusu Sffnde karlamlardr. Bilindii zere halifenin ordusu zafere ok yaklatnda Muaviye ve danman Amr b. el-s, yenilgiden kurtulmak iin bir hileye ba vurmu, Kuran sayfalarn mzran ucuna takarak, sembolik anlamda Hz. Ali taraftarlarna Kurann hakem olmasn teklif etmilerdir. Hz. Ali, taraftarlarna bunun bir aldatmaca olduunu ve savaa devam edilmesi gerektiini teklif etmise de, daha sonra Hricler olarak anlacak grup, hakemi kabul etmesi iin Hz. Aliye bask yapm, hatta bu hususta onu lmle tehdit etmilerdir.46 lerinde Misar b. Fedek ile Eas b. Kaysn da bulunduu bir grup Hz. Aliye gelerek harbin durdurulmas ve bar yaplmas iin onu zorlam,47 hatta, "hakeme raz olmay m, yoksa Hz. Osman gibi ldrlmeyi mi tercih edersin?" diyerek onu lmle tehdit etmilerdir.48 Onun etrafnda yer alan dier insanlar da, Allahn Kitabna davet edilmemize kar ona uymamak elimizden gelmez demilerdir.49 Bu durum karsnda Hz. Ali zorunlu olarak hakemi kabule raz olmu, bir bakma buna mecbur kalmtr. Hakem olayndaki tutumlarndan dolay, Muaviye ile taraftarlarnn uzlamak istemediklerini, Mslman kan aktmay mer grdklerini, bundan dolay da onlarn Mslman olamayacaklarn iddia eden Hricler, Hz. Aliden sava yeniden balat-

44 45 46 47 48

49

Taber, Tarih, V/575; Ebul-Al el-Mevdudi, Hilafet ve Saltanat, ev. Ali Genceli, stanbul, 1980, s. 165-166. Kr. aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 12. zzuddn bnul-Esr, el-Kmil fit-Tarih, Beyrut, 1979, III/334. Taber, Tarih, V/661; Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 95. ehristn, el-Milel, I/197; Taber, Tarih, IV/34; bn Kesr, el-Bidye, VII/273; Kr. bn Esir, el-Kmil, III/217; Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 95. aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 13. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

125

masn isterler.50 Hz. Ali, bu kesimin sava nerilerini kabul etmeyince, bu kez Hricler halifeyi de slmdan kmakla itham ederek onun ordusundan ayrlrlar. Urve b. Ezne komutasnda, saylar 12 bin kii olduklar nakledilen bu Hric grup Hz. Ali ile Kfeye girmeyerek, ordudan ayrlr ve Harrada toplanrlar.51 Bu olaydan dolay Hriclere Harriyye de denilmitir.52 Daha sonra Abdullah b. Vehb er Rasib ve Hurkus b. Zheyri kendilerine halife seer ve onlara bat ederler.53 Hz. Aliye Hriclerin halktan bazlarn katlettikleri, rnein Abdullah b. Habbab b. el-Eret ve hamile hanmn hunharca ldrdkleri haberi ular.54 Hz. Ali haberin doruluunu aratrmak zere bir eli gnderir. Ancak Hricler eliyi de ldrrler.55 Kendi grlerine katlmayan, halifelerini tanmayan ve Hz. Osman ile Hz. Aliye lnet etmeyen herkesi ldrmeye azmeden ve klcn hkmnden baka hkm yoktur mansna kullandklar Allahn hkmnden baka hkm yoktur slogan ile Mslmanlarn kanlarn dkmeyi hell sayan Hricler56 ile Hz. Ali taraftarlar arasnda iddetli bir atma olur.57 Sava Hriclerin baka-

50 51

52 53

54

55 56

57

Taber, Tarih, V/685 vd. bnul-Esr, el-Kmil, III/334; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelm Problemlere Etkileri, stanbul, 1992, s. 244; Ahmet Araka, slmda lk Tecdid Hareketi ve mer b. Abdlaziz, stanbul, 1995, s. 39 vd. Badad, el-Fark, s. 75. Badad, el-Fark, s. 75 vd.; Neet aatay, slm Tarihi, Ankara, 1993, s. 399; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 21; Sabri Hizmetli, slam Tarihi, lk Dnem, Ankara, 1999, s. 503; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, II/254. bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, V/245 vd.; Badad, el-Fark, s. 77; aatay, slm Tarihi, s. 404; Adnan Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, stanbul, 1996, s. 109 vd. Kr. Badad, el-Fark, s. 77; Abdulhalik Bakr, Ali b. Eb Talib, Elaz, Ts., s. 143. Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 97; Hz. Osman dneminde balayan ve genellikle siyas hesaplar uruna mslmann mslman ldrmesi olgusu daha sonra Hriclerde bir ilke oldu. Hricler, yaptklarna meruiyyet kazandrmak iin, kendilerinin dndaki mslmanlar Mslman saymadlar. Bylece kendilerince mslmanlar ldrmyorlard. Kendilerince ldrdkleri kimseler, gayri mslmlerdi. Kr. Ahmet Akbulut, Hricliin Siyas Grlerinin tikadilemesi, s. 333 vd. Badad, el-Fark, s. 77 ve.; Kr. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, II/255-256. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

126

Mehmet KUBAT

n bn Vehb ve beraberinde bulunan yaklak on iki bin kiiden58 hemen hepsinin kltan geirilmesiyle sonulanr.59 Nehrevn savanda hezimete uramalar Hriclerin ruhlarnda silinmez bir iz brakmtr. a iin Kerbelnn anlam ne ise, Hricler iin de Nehrevn ayn anlam ifde eder olmutur.60 Nehrevnda sayg duyduklar pek ok kiinin ldrlmesi, Hricler iin isyana tevik edici unsurlardan biri olmu ve bu savata ldrlenlerin intikamn alma istei, onlar, Hz. Aliye suikast dzenleyip onu ldrme eylemine kadar gtrmtr.61 O halde denilebilir ki, Hz. Alinin Muaviye ile aralarnda kan iddetli ihtilftan doan frkalardan ilki Hriclerdir.62 Yukarda iaret ettiimiz tarihsel sreten de anlalyor ki Hriclik hareketi, bata din nedenlerden dolay deil, daha ok siyas olaylarn etkisiyle ortaya km grnts arz ediyorken, sonralar nasslar durularnn yardmna arp, onlar kendi grlerini destekleyecek biimde yorumlaynca din/itikad bir hviyete brnmtr.63 E. Ruh Flalnn deyimiyle Hriclik, siyas hizipten domu ve din mahiyet kazanmtr.64 Hricliin kmil bir frka olarak ortaya k ise, Sffn sava sonras Tahkim Hadisesi (37/658)ne dayanr. Her ne kadar baz limlerin iaret ettikleri gibi, Hricliin balangcn Zl-Huveysira hadisiyle65 Hz. Peygamber dnemine kadar gtrmek66 ve ayrln genel balangcn Hz. Osmana isyanla balatarak, bu olaydan sonra Hric-

58

59

60 61 62

63 64 65

66

bnul-Esr, el-Kmil, III/334; Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelm Problemlere Etkileri, s. 244; Araka, slmda lk Tecdid Hareketi, s. 39 vd. Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 97; M. Said Hatibolu, Hazreti Peygamberin Vefatndan Emevilerin Sonuna Kadar Siyasi-ctima Hadiselerle Hadis Mnasebeti, (Baslmam Doentlik Tezi), Ankara, 1967, s. 34; Kr. bn Kuteybe, el-mame ves-Siyase, I/169 vd.; Bakr, Ali b. Eb Talib, s. 144. Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 98. Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 115. Muhammed Ebu Zehra, Tarihul-Mezahibil-slmiyye, b.y.y., 1989, I/17; Ayrca bkz. Hseyin Atvn, el-Frakul-slmiyye fi Bildi-Sm fil-AsrilEmev, b.y.y., (Darul-Ciyl), 1986, s. 15 vd. Kr. Ahmed Emn, Fecrul-slm, s. 259; Ayrca bkz. Flal, bdiyyenin Douu ve Grleri, s. 56-57; Flal, amzda tikad slm Mezhepleri, s. 88. Flal, bdiyyenin Douu ve Grleri, s. 57. ehristan, el-Milel, I/21; lus, Ruhul-Mean, V/119; Kurtub, el-CamiulAhkmil-Kuran, VIII/166; bnul-Cevz, Telbis, s. 94; bn Teymiye, bn Teymiyye Klliyt, III/299. bn Teymiye, bn Teymiyye Klliyt, III/235. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

127

lerin Hz. Alinin asndan ayrldn67 sylemek mmknse de, Hricliin kmil bir frka olarak ortaya k Tahkim Hdisesinden sonradr. 3.2. Cehlet ya da Bilgisizlik Hricliin bir frka olarak douuna etki eden faktrlerden biri, phesiz cehlettir. Hriclerin Mslmanlardan ayrlarak btn bir slm toplumunu karlarna almalarnda, onlara kar kmalarnda, onlar toptan kfrle itham etmelerinde ve daha sonra detaylandrlaca zere, mnfk nderlerin ynlendirmelerine ak hale gelmelerinde bilgisizliklerinin nemli derecede etken rol oynad sylenebilir. Hakemi kabul etmenin Hz. Aliyi ve hakemlerin kararn kabul eden herkesi kfir yaptn68 iddia ederlerken Kurann yalnzca birka yetini delil getirip, dier yetleri hesaba katmamalar da Hriclerin Kuran hakkndaki cehletlerinin eseridir. Oysa Kuran, hakeme bavurmann gayr-i slm bir tavr olmadn belirtir: Eer kar kocann aralarnn almasndan korkarsanz, erkein ailesinden bir hakem, kadnn ailesinden bir hakem gnderin...69 yeti, hakemin mer olduunu, gerektiinde hakeme bavurulabileceini belirtmektedir.70 Hriclerin ilk liderlerinin, Rasulullahn yannda ve yresinde uzun sre kalarak dini ondan renen kimseler olmad bilinen bir husustur.71 Ayrca Hriclerin hadis bilgilerinin de ok zayf olduu72 ve Arap dilinin mantn ve inceliklerini yeterince bilmedikleri gz nnde bulundurulduunda, onlarn neden slmn zne aykr grleri sahiplendikleri kolayca anlalabilir. Hricler, dinin iki temel kayna olan Kuran ve Snneti kendi btnlkleri ierisinde deerlendirememi, bylece kendi cehletlerine paralel bir dnce biimi gelitirmilerdir. Bu dnce, onlar Nehrevnda Hz. Ali ve Mslmanlarn ounluunu temsil eden toplulukla savamaya kadar gtrmtr. Cehletleri nedeniyle onlar Nehrevnda niin ve ne adna savatklarnn
67

68 69 70 71 72

Julius Welhausen, slmiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, ev. Fikret Iltan, Ankara, 1989, s. 16; Ayrca bkz.Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 11. sferyn, et-Tabsr, s. 45 vd. Nisa, 4/35. bnul-Cevz, Telbis, s. 95; Muhammed Eb Zehv, el-Hads vel-Muhaddisn, Beyrut, 1984, s. 84. Demircan, Hricliin Siyas Faaliyetleri, s. 63. Demircan, Hricliin Siyas Faaliyetleri, s. 64. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

128

Mehmet KUBAT

ayrdna dahi varamamlardr. Nitekim onlar, vallahi, Aliye niin kar ktmza dair delilimiz yoktur73 demilerdi. Bu szlerinden, onlarn grlerini Kuran bir kaygdan yahut slmn zne daha uygun olduu iin deil, cehletlerinden hareketle ekillendirdikleri sylenebilir. 3.3. Kabile Asabiyeti Hricliin siyas-itikad bir hizip olarak ortaya kna etki eden faktrlerden bir dieri de kable asabiyetidir. slm dnyasnda ilk ayrlk topluluk saylan Hricler ncelikle kable asabiyetine nem veren kablelerden meydana gelmekteydi. Bekir, Mudar ve Temim kableleri bunlarn nde gelenleriydi. Hricliin ortaya kndaki temel faktrlerden biri, muhlif olarak grdkleri Kurey kablesinin siyas ve idar hakimiyetine son vermekti.74 Kurey hakimiyetine kar duyulan nefret, siyas tepkiye dnerek ifade edilmi olmaktayd. Yine zellikle Hz. Alinin hilfeti dneminde Hriclerin ihtilfa derek Mslmanlardan ayrlmalar, ana bnye veya esas gvdeden, yani Mslmanlarn ounluundan ayr dmeleri, genel kabul grm slm dnten sapmalar ve sonuta ii savaa kadar vardrmalarnda kavmiyet unsurunun nemli derecede etken rol oynadn sylemek mmkndr. nk gebe hayat tarzna alkn ve bu hayatn yourduu sert, kat bir mzaca sahip olan bedevler, gnbirlik ve maslahatlaryla dorudan balantl grlmeyen ahlk emir ve yaptrmlara ayak uydurmay, yerleik insanlara kyasla daha zor baarabilmilerdir.75 Yine gelien olaylarn corafyas gz nnde bulundurularak sorun irdelendiinde, Hric hareketinde, eitli Arap kableleri arasnda eskiden beri var olagelen kavmiyet psikolojisi ile babadan ola sregelen mcadele ruhunun kendini gsterdii rahatlkla grlr.76 Bu nedenle bizce Hriclerin kablev unsurlarn ynlendirmesi sonucu dier Mslmanlarla anlaamadklar iddias doru bir tespittir. Nitekim Hric hareketi mevliler arasnda rabet grmemitir. nk kendilerini birinci planda tutarak

73 74 75 76

Taber, Tarih, V/701. Hizmetli, slam Tarihi, s. 499. Muhammed Esed, Kuran Mesaj, ev. C.Koytak-A.ztrk, stanbul, 1992, I/378. Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 93. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

129

bakalarn hafife almak eklinde belirginleen bedev tutum, mevalnin Hric hareketine katlmasna engel olmutur.77 Kaynaklarda Hricliin Mudar kableleri arasnda deil de Raba kableleri arasnda yaylmasndaki en byk etkenin kablecilik unsuru olduuna dikkat ekilmitir. nk Raba kableleri ile Mudar kableleri arasndaki ihtilflarn, slm ncesi chiliyet devrinde ok mehur olduu ve slmn bu ihtilflar ortadan kaldrd, fakat Hz. Peygamberin vefatn mteakip kablecilik asabiyetinin tekrar su yzne kt sylenir.78 Bu yzden Hriclik adet Raba kablelerine has bir dnce gibi telakki edilmi, bu taassubun bir neticesi olarak Raba kablelerinin benimsedii Hriclik fikrini, dierleri sahiplenmemitir. slm ncesi Arap kableleri arasnda var olagelen rekbet duygusunun bir yansmas olarak, Kurey, Sakf ve Ensrn dnda kalan, bilhassa Temm, Bekr ve Hemedna mensup kablelere mensup Hriclerin,79 fikirlerinin arka plannda mmetin velyetini ellerinde bulunduran Kureye isyan etme dncesi vard. Zira Hriclerin her snf insandan halife olabileceine dair dnceleri de,80 esasta Kureyin elinde bulunan ynetim hkimiyetini ortadan kaldrma arzusunun bir tezahryd. Hricler, Hkm sadece Allahndr81 yetini ska dile getirirlerken de Kureylilere bir kar duruu temsil ettiklerini ifade etmek istiyorlard ve bu tavrlaryla aslnda Allah kendi siyas hareketleri adna konuturuyorlard. Nitekim tahkmden sonra saylar onikibin kiiyi bulan Hricler Haruraya ekilerek imamlarn setikten ve idareyi ellerine aldktan sonra, umr-u slmiyyenin r yoluyla icr edileceini, beyatn Allaha olduunu ve iyilikle emredilip ktlkten menedileceini ilan ettirmilerdir.82 Bu tutum, Kureye kar kararl bir itiraz temsil ediyordu.83 nk bylece mmetin velyetini elinde bulunduran Kureyin hkimiyeti tannmam oluyordu.
Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 92. Ebu Zehra, Tarihul-Mezahibil-slmiyye, I/12. M. Said Hatibolu, slmda lk Siys Kavmiyetilik: Hilfetin Kureylii, A...F.D., C. XXIII, Ankara, 1978, s. 162. Bkz. Abdulkadir el-Badad, Usulud-Dn, Beyrut, 1981, s. 275. Yusuf, 12/40. Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, s. 57. Nadim Macit, Kelm Ekollerin Ortaya k Srecinde ktidara Eklemlenme Problemi, Bilgi ve Hikmet Dergisi, stanbul, 1994, Say: 7, s. 119. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

77 78 79 80 81 82 83

130

Mehmet KUBAT

3.4. Bedevlik Hriclik, bir ok aratrmac tarafndan bevlikten kaynaklanan bir hareket olarak deerlendirilmitir.84 Bu da doru ve yerinde bir tespittir. nk Hricler, ounlukla lden ve Irak snr boylarndan gelmi chil,85 kltrsz, kaba, mantk d hareket etmekle nlenmi, dnce ve akl yrtmekten uzak,86 dar kafal87 ya da dar grl88 ksacas bedev89 insanlard. mann kalplerine henz yerlemedii, fakat sadece zhiren slma teslim olmu olan bu insanlar,90 eski chil tortulardan temizlenememilerdi. Bu yzden Hricler, slmdan nce eski Arap rfnde varln srdren kabile geleneini henz bir kenara brakamamlard. Buradan kalkarak, onlarn grlerinin
84 85

86 87 88 89

90

Ahmed Emn, Fecrul-slm, s. 259; Kr. Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 60. Hriclerin sahip olduklar cehlet, ilmin zdd olan bilgisizlikten te, chiliye dnemi ahlk anlayn yanstan iddet, fke, kibir ve saldrganlk halini de temsil ediyordu. Zira insanlk iin en bata gelen kusur ve tehlikelerden biri saylan ve bu nedenle nasslarda iddetle yasaklanan cehlin, chiliye dnemindeki kullanm dikkate alndnda (Bkz. Bakara, 2/67; Arf, 7/199; Buhari, Savm, 2; Mslim, Birr, 11; bn Mce, Dua, 18), esas olarak azgnlk, serkelik, kural tanmama, anari, hev ve hevese uyma, hayvan igdlere boyun eme, ksaca barbarlk anlamna geldii grlr. (Kr. gnaz Goldziher, Muslim Studies, Newyork, 1977, s. 202 vd.) Bedevlikle nlenmi olan Hriclerin mslmanlara kar takndklar tavr ve onlara rev grdkleri ikence ve zulm dikkate alndnda, onlarn btn bu vasflar sahiplendiklerini mahade etmek hi de zor olmayacaktr. Muhammed bid el-Cbir, slmda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, stanbul, 1997, s. 596. Fazlur Rahman, slm, ev. M.Da-M.Aydn, Ankara, 1992, s. 235. Th Akyol, Hriclik ve a, stanbul, 1988, s. 65. Bedevlik, yerleik hayat, medeniyet anlamna gelen hadretin kartdr. Arapada kr, sahra, l anlamna gelen badiyede yaayan kimselere bedev denilmitir. (Bkz. bn Manzr, Lisanul-Arab, IX/113 vd.; Firuzbd, Kamusul -Muht, s. 144 vd.). Bedevlerin yaadklar hayat artlar, onlar sert karakterli, kat yrekli ve kibirli yapm, bilgisizlikleri ve kimseden emir almak istemeyen tabiatlar sebebiyle de Kuranda iddetle yerilmilerdir. Bedev (arb) kelimesinin Kuranda pek ok yerde kullannn zihinlerde brakt imaj, chil, grgsz, kat ve inat insan tipidir. Bedevler, kfirlik ve mnfklk bakmndan hem daha beter ve hem de Allah ve Raslne indirdii snrlar tanmamaya daha msaittirler... Bedevlerden yleleri vardr ki, (Allah yolunda) harcayacan angarya sayar ve sizin banza bellarn gelmesini beklerler. Bel onlarn bana gelsin!.. (Tevbe, 9/97-98) yetlerinden anlaldna gre, bedevlerin Hz. Peygamber ve slma kar tavrlar hemen her zaman kendi menfaatlerini gzetme esasna dayal olmutur. Kr. Hucurt, 49/14. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

131

temelinde slmdan nceki yerleik kabile dzenine slm bir form vermenin yattn sylemek yanl bir yarg olmasa gerektir. Zira bedeviler iin kabile, mrvve veya erkeklik-yiitlik kavramnda toplanan, itibar ettikleri deerlerin taycs idi ve o, irs yolla yiitlik iin gerekli gc intikal ettiren, kabileye ait bir eydi. Eer bir Arap, erefli bir i yapmsa, bu, erefli bir soydan, yani erefli bir kabileden gelii yzndendi ve onun bu ii, kabilenin an ve erefini arttrm saylyordu. l Arabnn kendi kabilesine kar duyduu his, Hricler tarafndan slm mmetine tatbik edilmeye allmtr.91 Hriclerin ayrlmaz vasf olan bedevlik, aslnda doas gerei mnfkla yatkn bir durutur. Nitekim bedevler tabiatlar gerei stn geldiklerinde kat, sert, hain ve acmasz davranr, malup olduklarnda ise mnfka bir tavrla dneklik gsterirlerdi. Bedevler Mslman olduktan sonra da bu tutumlarndan vazgememilerdir. Mesel, gerek slm fetihleri esnasnda ve gerekse de daha sonra gerekleen irtidat savalar srasnda ordularn hep n saflarnda yer alan bedevler, dmann say ve silah bakmndan stn olduunu grnce hemen kama alkanlklar yznden slm ordularn zaman zaman zor durumlara drmlerdir.92 Bedev hayat tarz gerei Mslmanlarla fazla temasta bulunmamalar ve Raslullah (s)n sohbetinden uzak kalmalar da Hriclerin slm anlama ve yaamalar hususunda aleyhlerine bir durum dourmutur.93 Bedev bir yaam sahiplenen Hricler, doal olarak nefislerini terbiye edecek, huylarn dzeltecek kadar Hz. Peygamberle beraber olmadklar iin onun sohbet ve iradndan yeterince feyz alamam; Kuran ve slm zerinde gerei kadar dnme, bylece onlar anlayp benimseme frsat da bulamamlardr. Kanun ve nizam tanmayan, kendilerine hkmedenlere kar kin duyan ve sosyal adan da terbiye edilmeyen bu kimseler,94 meden insanlarn kabul edemeyecei bir ok zellii kolaylkla benimseyebilmilerdir.95
91 92 93 94 95

Kr. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 44 vd. Bkz. Mustafa Fayda, Bedev, DA, stanbul, 1992, V/316. Kr. Orhan Karm, Arb, DA, stanbul, 1992, III, 242. Kr. Mustafa Fayda, Bedev, V/316. lde ve bdiyede oturanlar kat ve sert tabiatl, chil, kltrsz, grg kurallarna riayet etmeyen ve en nemlisi meden insanlarn kabul edemeyecei zellikleri barndrdklar iin, Yce Allah onlardan hibir peygamber gnDinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

132

Mehmet KUBAT

Yksek kltrlerin doduu ve gelitii merkezlerden uzak kalmalar da bedev Hriclerin, din retilere kar daha kapal ve daha kavraysz kalmalarna neden olmu, bu da, Hricleri mnfklarn ynetip ynlendirmesine daha ak hale getirmitir. Bylece Hricler, kendilerini slm retinin olduka uzana dren tavr ve davranlar kolaylkla benimseyebilmilerdir. 3.5. Tassup ve Saplant Hriclerin ibadet ve taate olan dknlkleri, kendilerini kat bir taassup ve saplantya srklemi,96 bunun doal sonucu olarak da onlar, det msamaha szcn lgatlerinden kaldrmlardr. Onlarn, kendi anlaylar dorultusunda yorumladklar nasslarn tatbikinde hibir tevile cevazlarnn olmad anlalyor. yle ki, kaynaklarda Mutezile nclerinden Vsl b. Atnn, Hricler tarafndan yakaland zaman, kendisini muhlif bir Mslman olarak deil de, mrik bir tcir eklinde takdim etmeyi daha kurtarc grd ve ancak bylece lmden kurtulduu rivyet edilmitir.97 Hriclerden olan ve hakemlerin karar ilan edildikten sonra, gizlice Hz. Alinin ordusundan ayrlan ve Nehrevnda Hz. Ali ile savaan toplulua bakanlk eden Abdullah b. Vehb adl kiinin de ibadet ve taate son derece dkn bir zt olduu anlalyor. bn Vehbe, Ztus-Sfnt (deve dizli) lakab verilmiti. Kendisine bu lakabn verilmesinin nedeni, ok namaz kldndan, dizlerinin nasr balamas ve deve dizi gibi olmasndan dolay idi.98 Ne gadermediini, hep meskn beldelerde, ehirlerde oturan, yani meden olan insanlardan eliler yolladn haber veriyor: Senden nce de gnderdiimiz eliler ancak belde (ehir) ahalisinden kendilerine vahyettiimiz kimselerdi (Yusuf, 12/109; Ayrca kr. Araf, 7/94, Furkan, 25/51, uara, 26/208, Sebe, 34/34) Kuran, Hz. Peygamberden nce gnderilen hibir elinin bedev olmadn, aksine hepsinin yerleik, yani ehirli olduunu, Hz. demden itibaren btn Neb ve Resullerin ruhen ve ftraten meden olduunu belirtir. Zira nbvvet medeniyetin en byk kayna sayld iin, bedevliin nbvvetin hikmet ve gayesiyle uyumayaca kabul edilmitir. Bedevlik bir peygamberde bulunmas muktezay- hikmet olan zerafet ve cazibeye mlayim deildir. Bu nedenle teden beri Snnet-i lhiyede btn peygamberler ehirli olanlardan, yani meden olanlar arasndan gnderilmilerdir. Elmall, Hak Dini Kuran Dili, IV/2936-2937. Kr. Nafiz Danman, Kelm lmine Giri, Ankara, 1955, s. 22-23. bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, III/39-40; Hatibolu, Siyas-ctima Hadiselerle Hadis Mnasebeti, s. 39; bnul-Cevz, Telbis, 98; aatay, slm Tarihi, s. 406. Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 96. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

96 97

98

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

133

riptir ki ok namaz kldndan ayaklar nasr balam bir kii, Hz. Ali gibi bir ilim ve hikmet ehli, bir takv nderi, bir ahiret adam, slmn ilkelerine uyma hususunda titiz bir ynetici99 ve en nemlisi de Mslmanlarn meru devlet bakan ile savamtr. Yine kaynaklar Hriclerden Hz. Alinin ktili olan bn Mlcem adl ahsn yakalanp, ellerinin ve kollarnn kesildiini, gzlerinin oyulduunu, fakat onun kln kprdatmayp Kuran okumaya devam ettiini aktarrlar.100 dilini kesmeye gelince itiraz eder: Dnyada su kuu gibi olup Allah zikredemez hale gelmek istemem mealinde bir iir okur. Dier Hricler gibi bn Mlcemin alnnn da ok secde etmekten tr nasrl olduu rivayet edilmitir.101 Yine ne gariptir ki srekli Kuran okuyan bn Mlcem, Kurann anlam ve inceliklerini kendisinden ok daha iyi bilen Hz. Aliyi, gzn krpmadan ve iinde hibir korku ve endie duymadan ldrebilmitir. Bir yandan Kuran okumakla nlenen, namaz klmaktan alnlar ve dizleri nasr balayan Hricler, br yandan Mslmanlara kar son derece msamahasz davranabilmilerdir. Onlar Hz. Ali, Hz. Osman, Cemel ashab, hakemler ve hakemlerin kararna raz olan btn Mslmanlar nce tekfr etmi,102 sonra da iddet uygulayarak ok sayda masum Mslman yalnzca kendi siyas grlerini benimsemiyorlar diye ldrmlerdir.103 Nitekim Hricler srf Hz. Aliye kfir demedikleri gerekesiyle Abdullah b. Habbab b. el-Ereti hunharca katletmi, hamile einin de karnn demilerdir.104 3.6. Literal Okuma Hriclerin nde gelen zelliklerinden biri de, slm dnyasnda nasslar lafzc veya literal olarak tanmlanabilecek bir okumann105 balatclar olmalardr. Tamamen kendilerine z99 100 101 102 103 104 105

Kr. Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, s. 40 vd. bnul-Cevz, Telbis, s. 98. bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, III/39-40; Hatibolu, Siyas-ctima Hadiselerle Hadis Mnasebeti, s. 39; bnul-Cevz, Telbis, 98 sferyn, et-Tabsr, s. 45. Ali Bula, slm Dncesinde Vahiy-Akl/Din-Felsefe likisi, stanbul 1994, s. 83. Badad, el-Fark, s. 77; Kr. Bakr, Ali b. Eb Talib, s. 143. Kr. Muhammed el-Behiy; slm Dncesinin lah Yn, ev. Sabri Hizmetli, Ank., 1992, s. 71 vd. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

134

Mehmet KUBAT

g106 bu okuma biimi yoluyla Hricler, kendi yorumlar ile Allahn kastnn ayn olduu konusunda zerre kadar bir phenin olmadna inanyorlard. Hricler, din deer, sembol ve kavramlar kendi anlaylar dorultusunda yorumluyor ve bu yorumun Allahn murad olduunu savunuyorlard. Onlar, Hkm ancak Allaha aittir107 yetini de bu bak asyla yorumlam, bu yorumdan kalkarak nceleri Hz. Osman, sonralar da Hz. Aliye bakaldrm, sonuta btn Mslmanlar tekfir etmi108 ve bu inancn neticesinde gerek bir trajediye sebebiyet vermilerdir.109 Hricler, literal/lafzc okumann yannda birey veya toplumu kategorize de ediyorlard. Hric literatrde kategorize etmek, fert veya toplumu tanmlamak, onlar bir arada olmay istemedikleri baka gruplarla ayn katman veya snf ierisine dahil etmek anlamn tayordu. Baka bir deyile Hricler, kendileri dnda kalan btn Mslmanlar tanmlayp, kfir kategorisinde kabul ediyorlarlard. Bylece Mslmanlar, birlikte olmadklar ya da birlikte anlmak istemedikleri gruplarn ierisine dahil etmi oluyorlard. Bu tutum, Hriclerin, Mslmanlara kfir muamelesi yapmalarn kolaylatryordu. 4. Hricliin Ortaya knda Mnfklarn Rol Bizce Hricliin ortaya knda, cehlet, bedevlik, naslar literal bir okumaya tabi tutma, taassup ve kabilev unsurlar gibi yukarda vurgulamaya altmz btn hususlarn etkisi yannda, mnfklarn belirleyici bir rol olmutur. Hricliin bir frka olarak domasnda mnfklklaryla ne kan ahslarn nc ve belirleyici rol stlendiklerini grmezlikten gelmek mm-

106

107 108 109

Bu okuma biimiyle Hricler, slm dnyasnda Zhirler gibi dier literal okuma taraftarlarndan tamamen ayrlyorlard. Zira Zhirler nasslar literal okurken, yalnzca nasslarn zhirinden anlalan ilk anlamn doru ve dolaysyla geerli olduunu savunuyorken; Hricler, kendi yorumlar ile Allahn kastnn ayn olduu konusunda zerre kadar bir phenin olmadna inanyorlard. Yusuf, 12/40, 67. Kr. sferyn, et-Tabsr, s. 45 vd.; Fahreddn er-Rz, tikadtu FrakilMslimn vel-Mrikn, s. 49 Kr. lhami Gler, Reel Politikada Din Deer, Kavram ve Sembollere Atfta Bulunmann Dourduu Sorunlar, slmiyt, C. 3, Say, 3, Ankara, 2000, s. 61. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

135

kn deildir.110 Mnfk nderler, tabiatlar gerei slm ve Mslmanlara kar alenen ileyemedikleri crmleri veya yapamadklar ktlkleri, deyim yerindeyse, chil, bedev, dar grl ve banaz bir zmre olan Hricler vastasyla gerekletirmilerdir. Daha nce de vurguladmz zere Hricler, ounlukla Irak snr boylarndan gelmi, mantk d hareket etmekle nlenmi, dnce ve akl yrtmekten uzak,111 chil bir zmreden olumaktayd. Hricler, bedev kimselerdi ve Arap dilinin inceliklerini, slmn itikd, hukuk ve ahlk esaslarn yeterince bilmiyor, dinin yce hedeflerini, Kurann ruhunu, Hz. Peygamberin gayesini kavrayamyorlard.112 slm ve Kuran bedev kltr snrlar ierisinde anlayp yorumluyorlard. Gerek ilahiyatta ve gerekse de siyasette dncelerinin ana temas tekfir olan113 ve kfr kavramna mekez bir yer veren Hricler, ar ve pazarlarda kllaryla dolap, hkm vermenin yalnzca Allaha ait olduunu sylyorlard. Kendileri gibi dnmeyen Mslmanlar rastladklar yerde kltan geiriyorlard. Ksacas kendi grlerini benimsemeyen herkese iddet uygulayp, kadn, erkek, yal ve ocuk diye ayrt etmeksizin ok sayda masum insan kendi siyas grlerini benimsemiyorlar diye ldryorlard.114 Mallarn ganimet olarak kabul ederek, Mslmanlar kleleri sayyorlard.115 Hriclerin, Kurann zne, Snnetin ruhuna ve slam retiye bu denli aykr kararlar almalarnda mnfk nderlerinin rol kmsenemez. Hric harekete nderlik yapm bu mnfklar, slm leminde ba gsteren fitne hareketlerinde perde arkasndan kkrtc rol oynamlardr. Bu tavrlaryla Mslmanlar arasnda kanl savalarn meydana gelmesine zemin hazrla110

111 112 113 114 115

Kr. ehristan, el-Milel, I/21; lus, Ruhul-Mean, V/119; Kurtub, elCamiul-Ahkmil-Kuran, VIII/166; bnul-Cevz, Telbis, s. 93-94; bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyt, III/299. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 596. Ahmed Saim Klavuz, man-Kfr Snr, stanbul, 1990, s. 17. Toshihiko zutsu, slm Dncesinde man Kavram, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul, 1984, s. 23. Badad, el-Fark, s. 75 vd.; Bula, slm Dncesinde Vahiy-Akl/DinFelsefe likisi, s. 83. Ebu Muhammed Ali b.Ahmed bn Hazm, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv ven-Nihal, Beyrut, 1317, II/115; zutsu, slm Dncesinde man Kavram, s. 16; Akbulut, Sahabe Devri, s. 286. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

136

Mehmet KUBAT

m, binlerce Mslmann kannn akmasna sebep olmulardr. Toshihiko zutsunun da isabetle vurgulad gibi, bu gerekten garip bir haldi. Mslmanlar slmn saflatrlmas iin ldrlecek ve geriye yalnzca Yahud, Hristiyan ve Mecusler kalacakt.116 Hriclerden ancak mslman olmadn ispatlayanlar canlarn kurtarabiliyorlard. Kaynaklar dikkatle tetkik edildiinde, bn Sebe gibi mnfklklaryla nlenen ahslarn, rnein ann douundaki etkisine vurgu yapld, fakat Hricliin ortaya knda benzer mnfk ahslarn rolne temas edilmedii grlr. Oysa, bizce dier mezheplerin douundaki etkilerinden ziyade, mnfklarn, Hricliin douundaki etkileri ile ilgili veriler daha gl ve daha gerekidir. Bu nedenle Hricliin douunda mnfklarn rolne vurgu yapmak daha bir nem kazanmaktadr. Kaynaklarda aktarlan bilgilerin satr aralar dikkatle irdelendiinde, bir mezhep olarak Hricliin ortaya knda genellikle nc rol oynayan ve mnfklklaryla bilinen belli bal kiinin ismi ne kmaktadr. Bunlar Zl-Hveysira et-Temm, Hurkus b. Zheyr ve bn Sebedir. imdi mnfk olduklarnda phe duyulmayan bu ahs hakknda bilgi vermek ve Hricliin douunda stlendikleri etkin ve belirleyici rolden sz etmek istiyoruz: 4.1. Zl-Hveysira et-Temm Kaynaklarda Zs-Sdeyye veya dinden kan anlamnda Mrk olarak da adlandrlan117 Zl-Hveysira et-Temm adl ahs,118 gerekte mnfklarn nde gelenlerinden, hatta reislerinden birisidir. Zl-Hveysira, Huneynde bir ganimet taksimi esnasnda Hz. Peygamberin yapt taksimat beenmeyerek veya az bularak, ey Muhammed, dil ol! Sen dil davranmyorsun! demi, Hz. Peygamber de, eer ben dil deilsem, dil olan kimdir? diye yantlamtr.119 Durumu gren bir sahabi, -ki baz

116 117 118 119

zutsu, Kuranda Allah ve nsan, s. 53 vd. bn Hacer el-Askaln, el-sbe f Marifetis-Sahaabe, Beyrut, 1328, I/485; ehristan, el-Milel, I/484. Carullah Mahmud b. mer ez-Zemaher, el-Kef an Hakaiki avamiditTenzil ve Uynil-Ekavil fi Vcuhit-Tevil, Kum, 1315, II/281. ehristan, el-Milel, I/21; Zemaher, el-Kef, II/281; bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyt, s. 299-300. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

137

kaynaklarda bu sahabinin Hz. mer olduu sylenir-120 Hz. Peygambere, ey Allahn Rasl, msade et de u mnfn boynunu vuraym demi; Hz. Peygamber ise buna msade etmemi ve, bunun soyundan yle kimseler kacak ki, sizler bunlarn namaz yannda kendi namaznz, bunlarn orucu yannda kendi orucunuzu ve bunlarn kraati karsnda kendi kraatnizi kk ve nemsiz greceksiniz121 buyurmutur. Onlardan sadakalarn (taksimi) hususunda seni ayplayanlar da vardr122 yetinin mnfklarn elebalarndan birisi olan sz konusu Zl-Huveysira hakknda nazil olduu,123 bundan dolay Raslullah (s)n, bundan (Zl Huveysira) ve arkadalarndan (dier mnfklardan) saknn124 dedii aktarlmaktadr. Dier baz kaynaklarda ise Hz. Peygamberin, ZlHveysirann ldrlmesini emrettii belirtilmekte, szgelimi Ahmed b. Hanbel (.241/855)in Msnedinde olay yle aktarlmaktadr: Eb Said el-Hudrnin yle dedii rivayet edilmitir: Hz. Ebu Bekir (.13/634), Raslullah (s)a gelip, Ey Allahn Rasl, bir vadiden geerken st ba temiz, hu ierisinde namaz klan birini grdm deyince, Hz. Peygamber, git onu ldr! dedi. Raslullah (s)n bu emri zerine Hz. Ebu Bekir, adam ldrmek iin szn ettii vadiye gitti. Fakat onu ayn ekilde namaz klarken grnce, ldrmekten vazgeip geri dnd. Bu kez Hz. Peygamber, Hz. mere, git onu ldr diye emretti. Bununu zerine Hz. mer sz edilen vadiye gitti. Adam, Hz. Ebu Bekirin vasfettii ekilde grnce onu ldrmek istemedi. Peygamberin yanna dnp, Ey Allahn Rasl! Adam hus iinde namaz klarken grdm. Onu bu durumda ldrmek istemedim dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber, Aliye, sen git adam ldr! dedi. Ali sz edilen vadiye gitti, fakat adam gremedi. Hz. Peygambere gelerek, adam grlmedi deyince Hz. Peygamber, bu ve bunun arkadalar Kuran okurlar, fakat okuduklar Kuran hanerelerini gemez. Bunlar okun yaydan kt gibi dinden kar120 121 122 123 124

bn Him, es-Sratun-Nebeviyye, Tah. Mustafa es-Saka ve dierleri, Beyrut, 1336, IV/139. Buhar, Mez, 61, Menkb, 25, Edeb, 95; Mslim, Zekt, 142-148; bn Mce, Mukaddime, 12. Tevbe, 9/58. Zemaher, el-Kef, II/281. Fahreddin er-Raz, et-Tefsrul-Kebr, Tahran, Ts., VIII/100. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

138

Mehmet KUBAT

lar ve ok gezine dnnceye kadar dinlerine dnmezler. Onlar ldrn. Zira onlar yaratklarn en ktleridir buyurdu.125 Ayn olay bn Hacer (.852/1448) kk deiikliklerle yle aktarmaktadr: Raslullah (s) zamannda ibadetini ve ictihadn beendiimiz bir adam vard. Raslullah (s)a, isim ve vasflaryla ondan bahsettik, fakat Raslullah (s) onu tanmad. Biz tam ondan sz ederken, adam nmzden geti. Raslullah (s)a, ite szn ettiimiz adam budur deyip onu gsterdik. Bunun zerine Hz. Peygamber adama bakp, bana yle bir adamdan sz ediyorsunuz ki, yznde eytan elinin eseri var dedi. Adam yanlarna geldii halde selam vermedi. Hz. Peygamber ona, Allah akna syle, bu meclise geldiinde iinden bu cemaatin iinde benden daha stn kimse yoktur diye geirmedin mi? deyince, adam, evet geirdim deyip camiye girdi ve namaz klmaya balad. Bunun zerine Hz. Peygamber yanndaki ashaba, bu adam sizden kim ldrebilir? diye sordu. Ebu Bekir, ben ldrebilirim deyip ieri girdi. Adamn namaz kldn grnce, Allaha snrm, Raslullah (s) namaz klan kimseyi ldrmeyi yasaklamken, ben namaz klan bir adam nasl ldrebilirim? diyerek dar kt. Raslullah (s) ona, sen ldrmedin deyince Hz. Ebu Bekir, namaz klan birini ldrmek istemedim, zira sen namaz klan ldrmeyi yasaklamtn dedi. Hz. Peygamber tekrar, bu adam kim ldrmek ister? dedi. Bunun zerine Hz. mer, ben adam ldrmek isterim deyip ieri girdi ve adam secde ederken grd. Ebu Bekir benden daha faziletlidir deyip ona dokunmadan dar kt. Hz. Peygamber, ne oldu? deyince Hz. mer, onu , aln Allah iin yere demi vaziyette grdm iin ldrmek istemedim dedi. Peygamber nc kez, adam kim ldrmek ister? deyince, Hz. Ali, ben adam ldrmek isterim dedi. Hz. Peygamber ona, evet sen, ayet sen ona yetiebilir, yerinde grebilirsen dedi. Hz. Ali ieriye girdiinde adam km olduundan, Raslullah (s)a gelip onu yerinde bulamadn, adamn gittiini syledi. Bunun zerine Hz. Peygamber, eer bu adam ldrlseydi, mmetimden iki kii dahi ihtilfa dmezdi. (ldrlseydi) ilk ve son olurdu buyurdu.126
125 126

A. b. Hanbel, Msned, III/115; Kr. bn Kesir, el-Bidye, VII/298. bn Hacer el-Askalan, el-sabe f Marifetis-Sahabe, Beyrut, 1328, I/484; Kr. bn Hiam, es-Sratun-Nebeviyye, IV/139. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

139

slm limlerinden bazlar, Hricliin balangcn yukarda aktarmaya altmz Zl-Huveysira hadisinden hareketle127 Hz. Peygamber dnemine kadar gtrm,128 bylece Hricliin k mnfk nderlere balanmtr. 4.2. Hurkus b. Zheyr Hz. Peygamberin ganimet taksimini beenmeyerek, adletli davran... diyen ahsn, Hurkus b. Zheyr adl bir kii olduunu iddia edenler de vardr.129 Bu ahs daha sonra Hz. Osmana isyan edenler arasnda Basradan gelenlerin liderleri olarak grlmektedir.130 Hakemlerin kararlar ilan edildikten sonra Hz. Alinin ordusundan ayrlan Hricler, Hurkusu kendilerine namazlarnda immlk yapmas iin semilerdir.131 Mnfk olduu hususunda kaynaklarn ittifak ettii Hurkusu, Nehrevnda Hricler tarafndan emr (bakan) tayin edilen iki kiiden biri132 olarak gryoruz. Demek oluyor ki mnfklyla nlenen bu ahs, sonradan Hriclerin nderi olmutur. Hurkus, hakem olay esnasnda yannda baka Hricler de olduu halde Hz. Aliye gelerek, Hkm ancak Allahndr demi; Hz. Ali de, evet, dorudur; hkm ancak Allahndr deyince o, hatandan dolay tvbe et, davana geri dn (hakemi kabul etme), bizimle beraber ol, Rabbimize kavuuncaya kadar dmanla savaalm demitir. Bunun zerine Hz. Ali, benim de nceleri sizden istediim buydu; fakat siz bana si oldunuz, bana kar kan sizlerdiniz133 buyurmutur. Hz. Alinin Hurkusa sylediklerinden, onu hakeme zorlayanlarn Hricler olduu ve daha sonra hakeme bavurduu bahanesiyle ona isyan edenlerin de yine Hricler olduu aka belli olmaktadr.

127

128 129 130 131 132 133

ehristan, el-Milel, I/21; lus, Ruhul-Mean, V/119; Kurtub, el-CamiulAhkmil-Kuran, VIII/166; bnul-Cevz, Telbis, s. 94; bn Teymiye, bn Teymiyye Klliyt, III/299. bn Teymiye, bn Teymiyye Klliyt, III/235. Raz, et-Tefsirul-Kebr, VIII/100; bn Hacer el-Askln, Fethul-Bari fi erhi Sahihil-Buhar, Kahire, 1988, VIII/69. bn Kesir, el-Bidye, VII/194. Badad, el-Fark, s. 77; Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 96. Hricler tarafndan emr tayin edilen dier kii Abdullah b. Vehbdir. Badad, el-Fark, s. 75 vd.; Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, 106. Taber, Tarih, V/685 vd.; aatay, slm Tarihi, s. 401; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 20. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

140

Mehmet KUBAT

Daha nce deindiimiz zere ayn ahslar, Cemelde Hz. Ali ile Hz. ie, Talha ve Zbeyrin nclk ettii taraflar anlatktan sonra, aralarna fitne tohumu ekerek binlerce Mslmann kannn dklmesine neden olan mnfklardan bir kadr. Szgelimi Hurkus b. Zheyr daha sonra Sffinde Hricler arasnda yer alm ve onlarn nde gelenlerinden birisi olmutur.134 O, dier mnfklarla beraber Mslmanlar arasnda fitne yayarak, Hric grubunun Mslman ordusundan ayrlmasnda ve sonuta Nehrevnda Hz. Alinin ordusuyla savamalarnda belirleyici bir rol oynamtr. 4.3. Abdullah b. Sebe Hricliin ortaya knda etkili olan mnfk unsurlardan bir dierinin de Sebeiyye olduu grlmektedir. Kaynaklarmzda ad bnus-Sevd olarak da geen Abdullah b. Sebe, daha sonra kendi adyla anlacak bir mezhebin kurucusu olmu ve onun Hricliin douunda da etkili olduu iddia edilmitir.135 Kaynaklar, Hz. Osmana kar giriilen isyan hareketinin arkasnda bn Sebenin faaliyetlerinden sz ederler. Bu rivayetlerde verilen bilgilere gre bn Sebe, Hz. Osmann ldrlmesi hadisesinde perde arkasndan etkin rol oynam mnfklardan biri olarak gzkmektedir. Hatta baz rivayetlere gre bn Sebe, bizzat Hz. Osman ldren isyanclar arasnda yer almtr.136 Yine, daha nce de vurguladmz zere, Cemel Savandan nce, taraftar sulh zere anlatktan sonra, savan patlak vermesinde etkin rol stlendii iddia edilenlerden biri bn Sebedir.137 Hz. Alinin, Osmann katli ile ilgili olaya katlanlar, bu cemaatten ayrlsn; onlarn hibiri bizimle gelmesin138 eklindeki szlerini duyan Abdullah b. Sebe, Malik b. Eter ve Adiy b. Hatem-i Ta ile bir araya gelip fikir teatisinde bulunmutur. Tarih kaynaklarnn verdii bilgiye gre bn Sebenin onlara, bu sulh gerekleirse bizim sonumuz olur. Osmann kanna karlk bizim kanmz istenecektir. yleyse bu sulhun gereklememesi iin bir hile dnmeliyiz. nsanlarn arasn bozup karkla sebebiyet vermeliyiz. Hile yaparak aralarn bozmalyz. Yarn insanlar kar kar134 135 136 137 138

bnul-Esr, Usdul-be fi Marifetis-Sahbe, Beyrut, 1280, I/396. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Tarih, III/154; Flal, bdiyyenin Douu ve Grleri, s. 37. Taber, Tarih, V/357 ; Kr. Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 85. Bkz. Taber, Tarih, V/526. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, II/235. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

141

ya geldiinde harbi balatnz. Dnmelerine frsat vermeyiniz. Bylece beraber olduunuz kimse, harpten kanmaya frsat bulamayacak; Allah da Ali, Talha ve Zbeyri istemediiniz o anlamay yapamayacak kadar megul edecek demitir.139 Bu hile uygulamaya konulmu ve Mslmanlar kar karya gelerek kendilerini bir anda savan ierisinde bulmulardr. Murtez el-Asker, bn Sebeyi, Seyf b. merin uydurduu hayal bir ahs olarak grr. Ona gre gerekte bn Sebe diye bir ahs yoktur. O, yalnzca Seyfin uydurma masallarnda, dzmecelerinde dile getirilmi efsne bir kahramandr.140 Taha Hseyin ve Ahmed Mahmud Subh gibi baz ada yazarlar ile bn Sebe zerine akademik almalar yapan baz ada aratrmaclar onun varln reddedip tarihte oynad ykc rol kabul etmek istemezler.141 Fakat bir ok tarihi ve Mezhepler Tarihi yazarlar Hz. Osmann katledilmesi olayn, Hz. Ali, Hz. ie, Hz. Talha ve Hz. Zbeyr gibi sahbeden sekin kiilerin iinde yer ald, savat ve ayrla dt Cemel harbini, Hricliin kn ve ann douunu bn Sebenin faaliyetlerine, slm iten ykmaya matuf mnfka tavrlarna ve sinsice hazrlanm planlarna balamlardr.142 Geri Raslullah (s)n vefatndan sonra slm dnyasnda ortaya kan btn problemlerin kaynan, deta bir gnah keisi arayyla tamamen bn Sebenin faaliyetlerinde arama, her fitne ve ktl onun yapp ettiklerine balama dncesi, btn sahbeyi bir yahudinin oyununa gelen insanlar konumuna drebilecek sath ve mbalaal bir deerlendirme olabilir.143 Raslullah (s)n vefatndan sonra slm dnyasnda ortaya kan btn fitnelerin ve problemlerin kaynan, tamamyla bn Sebein faaliyetlerinde aramak, onun btn olaylara sihirli bir el
139 140 141

142

143

Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, II/235. Murtez el-Asker, bn Saba Masal, ev. Abdulbaki Glpnarl, stanbul, 1974, 133 vd., 163. Th Hseyin, Ali ve Benuhu, Kahire, 1966, s. 98; Ahmed Mahmud Subh, Nazariyyetul-mameti Lede-Sa sn Aeriyye, Beyrut, 1991, s. 38 vd.; Ayrca bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 72-74; Ethem Ruhi Flal, Abdullah b. Sebe, stanbul, 1988, DA, I/134; Welhausen, slmiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, s. 15-16. Kr. bnul-Esr, el-Kmil, III/154; Kr. Sabri Hizmetli, Tarih Rivayetlere Gre Hz. Osmann ldrlmesi, A...F.D., Ankara, 1985, XXVII, s. 149176. Kr. Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 67. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

142

Mehmet KUBAT

gibi mdahale eden bir efsane kahraman olduunu varsaymak, sath ve mbalaal bir deerlendirme olur. slmn ilk dneminde slm dnyasnda btn olup biten hareketleri adet bir hayal kahramannn faaliyetlerine balayan bu tr tutumlar, gerek d deerlendirmeler olarak kabul ettiimizi belirtmeliyiz. Ne var ki, bn Sebenin tarihte yapp ettii btn faaliyetleri grmezlikten gelmek ve btn tarih ve frak yazarlarnn onun tarihte oynad olumsuz rol ile ilgili dile getirdiklerini yok varsaymak da realiteyle badamaz. Btn verileri inkr eden ve realiteyi yok varsayan bu bak as bizce ilm dayanaktan yoksundur. O halde, tarihte bn Sebe adnda bir ahs yaamad ve o slm aleyhtar hibir faaliyette bulunmad da diyemeyiz. Btn tarihi ve frak yazarlarnn onun faaliyetleri ile ilgili yaptklar ar vurguyu bir kenarda tutarak, gerekte onun bir mnfk olarak dneminde, kendi gc dahilinde, bir insann gcnn elverdii oranda ykc faaliyetlerde bulunmu olduunu kabul etmek en mantkl yoldur. bn Sebenin, ann douunda deilse bile, Hricliin douunda etken rol oynad sav, yabana atlacak bir iddia deildir144. Zira bn Sebenin yapt bir toplantya Hurkus b. Zuheyr ve ureyh b. Evf gibi Hriclerin nde gelenlerinin katlmas, Hricliin de Sebeiyyeden neet ettiinin veya onun etkisiyle ortaya ktnn bir delili saylmtr.145 Muhammed Hamidullah bu konuda, yet bn Sebe, Hz. Osmann ehadetiyle neticelenen ve Mslmanlar arasndaki i savan ve anarinin tohumlarn ekerek, gayr-i mslimlerin imdadna komam olsayd, eski dnya (Asya-Avrupa-Afrika) saylan coraf birliin siyas birletirilmesi plan o devir iin gerekletirilmeyecek bir plan olmayacakt146 tespitinde bulunmaktadr. Gerekten de zelde bn Sebe, genelde de slm iten ykmak isteyen ve bu hususta btn gleriyle mcadele veren dier mnfklar ve nifak hareketleri, gayr-i mslimlerin imdadna yetimeseydi, deil Eski Dnya denilen coraf birliin siyas birletirmesi plan, belki de btn dnyann siyas birletirilmesi plan o devir iin gerekletirilemeyecek bir plan olmayacakt. Zira Mslmanlar Hz. Peygamber dneminden Emevler devrine
144 145 146

Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara, 1965, s. 51 vd. Kr. Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, s 51-52. Muhammed Hamidullah, lk slm Devleti, ev. hsan Sreyya Srma, stanbul, 1992, s. 43-44. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

143

kadar geen ksack bir zaman dilimi ierisinde slm devletinin snrlarn douda Maverannehir, batda spanyaya kadar147 ulatrdklarna gre, slm iten ykmak isteyen mnfklarn eitli entrikalara dayal hile ve desiseleri olmasayd, onlarn slm mealesini, gzel ahlk, adlet, doruluk ve drstlk esasna dayal slm nurunu dnyann drt bir yanna tamamalar iin hibir neden olmayacakt. slmn ilk dneminde Hz. Peygamberin tebli ettii slm hkmleri ierilerine sindiremeyen ve srf slm iten ykp eski chil hayatlarna tekrar dnmek iin slma giren, asl gayelerini gizleyerek Mslmanlarn akidelerini bozmaya ve kendi btl fikirlerini sinsice yaymaya alan mnfklarn Mslmanlara byk zararlar dokunmu, bunlarn faaliyetleri, sonuta fitne ve fesadn yaylmasna zemin hazrlanm ve bylece Mslmanlar arasnda ihtilflar ba gstermitir. slm dnyasnda mnfklarn sinsi planlar sonucu kanl savalar, dalmalar, blnmeler ve kamplamalar meydana gelmitir. Bylece Mslmanlar frkalara ayrlm, slm dnyasnda akidev ynden eski safiyet yitirildii gibi, siyas birlik de bozulmutur. Hricliin ortaya knda da mnfklarn belirleyici bir etkisi olmutur. Mnfklar, slm tarihinde ilk defa mer nizama kar topluca ayaklanan ve kan dken bir siler topluluunu Hriclik adyla bir araya getirmeyi baarm, bylece bir ok siyas ve din frkann zuhuruna, mmet arasnda ayrln yaylmasna ve kanl arpmalarn ba gstermesine neden olmu; ayrca bu yolla bir takm allmam grlerin ve kavramlarn da Mslmanlar arasnda yaylmasna sebebiyet vermilerdir.148 Sonu Hricliin ortaya kn Tahkim Olayna dayandrmak genellikle slm Mezhep Tarihileri arasnda kabul edilen bir gr olsa da, Zl Hveysira, Hurkus b. Zheyr ve bn Sebe gibi mnfk nderlerinden hareketle Hricliin balangcn Hz. Peygamber dnemine kadar gtrmek de mmkndr. Ancak bu hareketin slm toplumundan ayrln Hz. Osmana isyanla ba147

148

. Agh ubuku, Gazzli ve phecilik, Ankara, 1964, s. 8; Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara, 1967, s. 34; Talat Koyiit, Hadisilerle Kelmclar Arasnda Mnakaalar, Ank., 1984, s. 71; erafeddin Glck-Sleyman Toprak, Kelm, Konya, 1988, s. 40; Nadim Macit, Ehl-i Snnet Ekolnn Douu, Erzurum, 1995, s. 28-29. Kr. Hizmetli, slm Tarihi, s. 500. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

144

Mehmet KUBAT

latarak, Tahkmden sonra Hriclerin Hz. Alinin asndan ayrldklarn ve bu hdiseden sonra Hricliin kmil bir frka grnm arz ettiini syleyebiliriz. Hric nderlerden bazlar Hz. Osmann katledilmesi olayna katlmlardr. Szgelimi, Hz. Osmana isyan edenler arasnda Basradan gelenlerin lideri Hurkus b. Zheyr adl ahstr. Hakemlerin karar ilan edildikten sonra Hz. Alinin ordusundan ayrlan Hricler, Nehrevnda mnfkl ile nlenen Hurkusu kendilerine hem namazlarnda imamlk yapmas iin, hem de emr (halfe/bakan) olarak semilerdir. Cemelde Hz. Ali ile ie, Talha ve Zbeyrin nclk ettii taraflar anlatktan sonra, Hric nderlerden bazlarnn taraflar arasnda anlamazlk yaratarak savaa sebebiyet verdikleri sav da yabana atlacak bir iddia deildir. Yine sz edilen kimselerin Sffin savanda nce hakemi kabul etmesi iin Hz. Aliye bask yaparak onu lmle tehdit ettikleri, Hz. Alinin hakemi ve verecei karar kabul etmek zorunda kaldktan sonra, bu kez, Allahn hkmn brakt ve insanlarn kararn kabul ettii gerekesiyle onu tekfir ederek ordusundan ayrldklar, bylece savan Hz. Ali aleyhine sonulanmasnda belirleyici bir rol stlendikleri tarih bir gerektir. Hric nderlerinin slm iten ykmaya ynelik bu olumsuz tutumlar, Emev krallarnn zulme dayal uygulamalarna zemin hazrlamtr. Emevler, Hric nderlerin blme ve paralamaya ynelik eylemlerinden g alm ve Mslmanlarn bu zayflk ve paralanmlndan nemli lde faydalanmlardr. Ayn ekilde Hriclerin Nehrevn savann patlak vermesine sebebiyet verdikleri de su gtrmez bir gerektir. Hriclerin byk lde neden olduklar ve ounlukla yer aldklar bu savalarda binlerce Mslman hayatn kaybetmitir. Hriclik; Mutezile, a ve Ehl-i Snnet gibi slmn znden veya Kurannn ruhundan beslenerek, nasslar farkl yorumlamaktan veya slm farkl anlamaktan doan bir frka deildir. Bilakis Hriclik, mnfklarn slm iten ykmaya ynelik olarak nclk edip ynlendirdikleri, nceleri siyas bir eilim olarak domuken, sonralar din bir hviyete brnm, nasslara fsit anlamlar ykleyen bedev bir harekettir. Bedevliin temsil ettii imaj; chil, kat, sert ve inat insan tipidir. Sahiplendikleri bedev yaam tarznn Hricleri mnfklarn ynlendirmesine ak hale getirdii sylenebilir. Bu ynyle Hriclik, dier itikad mezheplerden tamamen ayrlr.
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

145

mmetimin ihtilaf rahmettir hadisi perspektifinden bakldnda, frkalarn farkl bak alar veya nasslar farkl biimlerde anlama ynyle ortaya kan dnsel farkllklar rahmet olarak deerlendirilebilir. Oysa Hriclik yalnzca farkl dncelerden dolay Mslmanlarla ihtilafa den bir hareket deil, slm toplumunu toptan karsna alan, dolaysyla Mslman birliini bozucu bir tefrika hareketi grnm arz etmektedir. Bu nedenle Hricliin, gerekte genel kabul grm slm dnten bir sapma olduu da sylenebilir. slm dnyasnda ana izgi, esas bnye ve ounluu temsil edenlerden ilk kopanlar ve ayrlklara yol aarak tefrikaya kap aralad btn Mslman limler tarafndan kabul edilen tekfr hareketini ilk balatanlar da Hriclerdir. Hricler iddete dayal bir tr anarizmi, deyim yerindeyse bedev bir slm temsil ediyorlard. Hric dnceyi savunanlarn hemen hepsinin kltr dzeyi dk, chil ve bedev olular, slm yanl anlama ve aklamalarna neden olmutur. Onlarn davranlarna, olaylara dar adan bakan dnce ekli hkim olduu iin, slmn ruhuna aykr pek ok tutumu kolaylkla sahiplenebilmilerdir. Fikir ve tavrlarn nasslardan yola karak oluturduklarn iddia etseler de, aslnda Hricler bir ok konuda slmn aslna, zne veya nasslarn ruhuna aykr davranmlardr. Bu nedenle Hriclik, slm dnyasnda ounluu temsil eden Mslmanlar tarafndan, genel kabul grm slm anlayn dnda bir hareket olarak mtalaa edilmitir. Yine din konularda hassas davrandklar sylense de Hricler, tarihin hemen her dneminde Mslmanlarn ounluu tarafndan bilgisizlikle, yzeysellikle, derin dnmemekle, olaylar salkl bir biimde analiz edememekle veya meseleleri derinlemesine incelemekten uzak olmakla, ksacas sath dnp davranmakla itham edilmilerdir. Hriclik, dncelerinin oluumunda gelenee yaslanmayan ynyle de tred bir harekettir. Zira Hricliin douu ile, slm dnce alanna, Mslman-kfir ayrlna dair slm geleneinde daha nce olmayan bir mna getirilmi, bu kavramlara dayanaktan yoksun, tredi anlamlar yklenmitir. Hriclere gre gnah ileyen kimse Mslman olma vasfn kaybediyor, cehennemi hak etmi bir kfir oluyordu. Oysa Hriclerin zuhuruna kadar mmin ve kfir szckleri sabit, birbirinden ayr kategorilere dellet ediyordu. Fakat Hricler tarafndan kfr kavram, slm
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

146

Mehmet KUBAT

toplumunu temsil eden dairenin iine girdirilmitir. Kfir kelimesi, eski tanmn ve sabit mansn kaybedip, basit hatalar yapan veya gnahlar ileyen dindar bir mmine dahi kolaylkla sfat olabilecek bir esneklie ulatrlmtr. Hriclerin kfr kavramna bylesi dayanaktan yoksun bir anlam ykleyerek, btn bir slm toplumunu karlarna almalarnda, onlara kar kmalarnda ve onlar toptan slmn dna kmakla itham etmelerinde Kuran bir kaygnn olduu sanlmamaldr. nk onlar ortaya attklar grlerini, slmn zne daha uygun olduu iin savunmamlard. Gerekte Hricler, slm dikkate almadan, Kuran ve Snneti gerei gibi anlamadan hareket etmilerdir. Din kavramlara farkl manalar vererek korkun uygulamalarda bulunmular ve kendi dncelerine meruiyet kazandrmak amacyla yet, hadis ve dinin kutsallk atfettii her eyi istismar etmilerdir. "Hkm vermek ancak Allaha aittir slogan, onlarn dilinde karar klca verdirmekten baka bir anlama gelmemekteydi. zutsunun belirttii gibi, bu gerekten garip bir haldi. Mslmanlar slmn saflatrlmas iin ldrlecek ve geriye yalnzca Yahud, Hristiyan ve Mecusler kalacakt. Zira Hriclerden ancak Mslman olmadn ispatlayanlar canlarn kurtarabiliyorlard. Chil/bedev tutum, doas gerei mnfkla yatkn bir durutur. Bu duru, Hricleri mnfklarn ynlendirmesine ak ve hazr hale getirmitir. Din adna Mslman ldrmeleri, dier din mensuplarndan esirgemedikleri hogry Mslmanlara ok grmeleri, Hriclerin mnfklarn ynlendirmesi sonucu sahiplendikleri kaba, elikili ve tutarsz mantn davurumuydu. Hriclii, yalnzca gemite kalm alelde siyas bir mezhep olarak grmek veya salt itikd bir frka olarak deerlendirmek de yanl olur. Gerekte Hriclik, olaylara bir bak as, yani bir zihniyettir. Hriclii belli bir devre hasretmek de salkl bir deerlendirme olmaz. Bu zihniyet, Hric frkas mensuplar ile de snrl deildir. Hriclerin chil, sert, kaba, hain ve bedev ruhu, aka olmasa da, yalnz Ortaa slm dnyasnda deil, ayn zamanda nispeten daha yakn zamanlarda ortaya kan baz ada hareketlerde yeniden yaamaktadr. Son zamanlarda slm dnyasnn farkl corafyalarnda ortaya karak geni Mslman kitleleri tekfir eden, kendi fikirleri dorultusunda dnp hareket etmeyenlere hayat hakk tanmak istemeyen, marjinal tavr ve
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

147

davranlaryla ne kan btn iddet taraftar unsurlar, bu izginin ada iz dmleri olarak deerlendirmek mmkndr. Bu kesimlerin hemen hepsi, ada mnfklarn ynlendirmesinde olan sz konusu zihniyetin uzanmlardr ve bunlar Hriclerin iddete dayal ruhundan beslenenler olarak grebiliriz.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

KAYNAKA
KURAN-I KERM Abdulhamid, rfan; Dirast fil-Fraki vel-Akidil-slmiyye, Beyrut, 1984 Ahmed b. Hanbel; Msned, st., 1992. Araka, Ahmet; slmda lk Tecdid Hareketi ve mer b. Abdlaziz, st., 1995. Akbulut, Ahmet; Hricliin Siyasi Grlerinin tikadilemesi, A...F.D., C. XXXI, Ank., 1989. Akbulut, Ahmet; Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelm Problemlere Etkileri, st., 1992. Akyol, Taha; Hriclik ve a, st., 1988. lus, Ebul-Fadl ihabuddin; Ruhul-Mean, Beyrut, Ts. Askaln, bn Hacer; el-sbe f Marifetis-Sahaabe, Beyrut, 1328. Askaln, bn Hacer; Fethul-Bari fi erhi Sahihil-Buhar, Kahire, 1988. Asker, Murtez; bn Saba Masal, ev. Abdulbaki Glpnarl, st., 1974. Atvn, Hseyin; el-Frakul-slmiyye fi Bildi-Sm fil-Asril-Emev, b.y.y., (Darul-Ciyl), 1986. Badad, Abdulkahir; el-Fark Beynel-Firak, Beyrut, Ts. Badad, Abdulkadir; Uslud-Dn, Beyrut, 1981 Bakr, Abdulhalik; Ali b. Eb Talib, Elaz, Ts. Bakillan, Kd Ebu Bekir; Kitabut-Temhd, Beyrut, 1987. Behiy; Muhammed; slm Dncesinin lah Yn, ev. Sabri Hizmetli, Ank., 1992. Bilmen, mer Nasuhi; Hukuk- slmiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, st., 1985. Buhar, Ebu Abdillah Muhammed b.smail; el-Camiu's Sahih, st., 1992. Bula, Ali; slm Dncesinde Vahiy-Akl/Din-Felsefe likisi, st. 1994. Cbir, Muhammed bid; slmda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, st., 1997. aatay, Neet (. gah ubuku ile birlikte); slm Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1985. aatay, Neet; slm Tarihi, Ankara, 1993. ubuku, . gah (Neet aatay ile birlikte); slm Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1985. ubuku, . Agh; Gazzli ve phecilik, Ankara, 1964. Danman, Nafiz; Kelm lmine Giri, Ankara, 1955. Demircan, Adnan; Hriclerin Siyas Faaliyetleri, st., 1996. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Haz. Heyet, st., 1986.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

149

Ebu Zehra, Muhammed; Tarihul-Mezahibil-slmiyye, b.y.y., 1989. Eb Zehv, Muhammed; el-Hads vel-Muhaddisn, Beyrut, 1984. Elmall M. Hamdi Yazr; Hak Dini Kuran Dili, st., 1979. Emn, Ahmed; Fecrul-slm, Kahire, 1964. Esed, Muhammed; Kuran Mesaj, ev. C. Koytak-A. ztrk, st., 1992. Ear, Ebul-Hasan; Makalatul-slmiyyn ve htilaful-Musalln, Ner. Ritter, Weisbaden, 1980. Fayda, Mustafa; Bedev, DA, C. V, st., 1992 Fazlur Rahman, slm, ev. M. Da-M. Aydn, Ankara, 1992. Flal, Ethem Ruhi; bdiyenin Douu ve Grleri, Ankara, 1983. Flal, Ethem Ruhi; Abdullah b. Sebe, DA, C. I, st., 1988. Flal, Ethem Ruhi; Hricler, DA, C. XVI, st., 1997. Fruzbd, Mecduddn Muhammed b. Yakub; el-Kamusul-Muht, Beyrut, 1993. Goldziher, gnaz; el-Akdetu ve-eratu fl-slm, Arapaya ev. M.Ysuf Msa, A. Hasan Abdulkdir, A. Abdulhak, Msr, Ts. Goldziher, gnaz; Muslim Studies, Newyork, 1977. Glck, erafeddin; Kelm Tarihi, Konya, 1992. Glck, erafeddin (Sleyman Toprak ile birlikte); Kelm, Konya, 1988. Gler, lhami; Reel Politikada Din Deer, Kavram ve Sembollere Atfta Bulunmann Dourduu Sorunlar, slmiyt, C. 3, Say, 3, Ankara, 2000. Hamidullah, Muhammed; lk slm Devleti, ev. hsan Sreyya Srma, st., 1992. Hasan Onat, slm Mezhepleri, Ankara, Ts. Hatibolu, M. Said; Hazreti Peygamberin Vefatndan Emevilerin Sonuna Kadar Siyasi-ctima Hadiselerle Hadis Mnasebeti, (Baslmam Doentlik Tezi), Ankara, 1967. Hatibolu, M. Said; slmda lk Siys Kavmiyetilik: Hilfetin Kureylii, A...F.D., C. XXIII, Ankara, 1978 Hizmetli, Sabri; slam Tarihi, lk Dnem, Ankara, 1999. Hizmetli, Sabri; Tarih Rivayetlere Gre Hz. Osmann ldrlmesi, A...F.D., C. XXVII, Ankara, 1985. Hseyin, Th; Ali ve Benuhu, Kahire, 1966. Ik, Kemal; Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara, 1967. bn Abdi Rabbih, el-kdul-Ferd, Beyrut, 1989. bn Kesr, Hafz smail b. mer; el-Bidye ven-Nihye, Beyrut, 1988. bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim; el-mame ves-Siyase, Tah. Ali r, Kum, 1413.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3

150

Mehmet KUBAT

bn Mce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvin, es-Snen, st., 1992. bn Manzr, Lisanul-Arab, Beyrut, 1992. bnul-Cevz, Ebul-Ferec; Telbisu bls, Kahire, 1995. bnul-Esr, zzuddn; el-Kmil fit-Tarih, Beyrut, 1979. bnul-Esr, zzuddn; Usdul-be fi Marifetis-Sahbe, Beyrut, 1280. bn Hazm, Ebu Muhammed Ali b.Ahmed; el-Fasl fil-Milel vel-Ehv venNihal, Beyrut, 1317. bn Him, es-Sratun-Nebeviyye, Tah. Mustafa es-Saka ve dierleri, Beyrut, 1336. bn Sad, Abdillah Muhammed; et-Tabakatul-Kbr, Beyrut, Ts. bn Teymiyye, Ahmed b. Abdulhlm; bn Teymiyye Klliyt, ev. Heyet, st., 1988. sferayn, Ebul-Muzaffer; et-Tabsr fid-Dn ve Temyizul-Frkatin-Nciyeti anil-Frakil-Hlikn, Tah. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1983. zutsu, Toshihiko; slm Dncesinde man Kavram, ev. Selahaddin Ayaz, st., 1984. zutsu, Toshihiko; Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, st., Ts. Karm, Orhan; Arb, DA, C. III, st., 1992. Klavuz, Ahmed Saim; man-Kfr Snr, st., 1990. Koyiit, Talat; Hadisilerle Kelmclar Arasnda Mnakaalar, Ank., 1984. Kurtub, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed; el-Cmiul-Ahkmil- Kurn, Kahire, 1967. Kutluay, Yaar; slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara, 1965. Macit, Nadim; Ehl-i Snnet Ekolnn Douu, Erzurum, 1995. Macit, Nadim; Kelm Ekollerin Ortaya k Srecinde ktidara Eklemlenme Problemi, Bilgi ve Hikmet Dergisi, Say: 7, st., 1994. Maturid, Eb Mansur; Kitabu erhil-Fkhil-Ekber, Haydarabad, 1365. Mesud, Ebul-Hasen Ali b. Hseyin; Murucuz-Zeheb ve Meadinul-Cevher, Beyrut, 1989. Mevdudi, Ebul-Al; Hilafet ve Saltanat, ev. Ali Genceli, st., 1980. Mslim, Ebu'l-Huseyn Muslim b. Haccc; el-Camiu's-Sahih, st., 1992 Rz, Fahreddn; tikadtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn, Tlk., M. elMutasm Billah el-Badd, Beyrut, 1986. Raz, Fahreddin; et-Tefsrul-Kebr (Meftihul-ayb), Tahran, Ts. Ritter, Helmut; Hricler, A, C. V/I, st. 1977. Subh, Ahmed Mahmud; Nazariyyetul-mameti Lede-Sa sn Aeriyye, Beyrut, 1991. ehristan, Abdulkerim; el-Milelven-Nihal, Beyrut, 1986. Taber, bn Cerr; Tarihul-Umem vel-Mulk, Beyrut, 1987.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

151

Talib, Ammar; rul-Havricil-Kelmiyye, Cezayir, 1978. Toprak, Sleyman (erafeddin Glck ile birlikte); Kelm, Konya, 1988. Watt, W. Montgomery; slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal, st., 1998. Welhausen, Julius; slmiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, ev. Fikret Iltan, Ankara, 1989. Zemaher, Carullah Mahmud b. mer; el-Kef an Hakaiki avamiditTenzil ve Uynil-Ekavil fi Vcuhit-Tevil, Kum, 1315.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 3