Emri dhe Mbiemri

Studimet Master ne Menaxhent dhe Informatik Viti akademik 2010/2011

Shtator, 2011

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Permbajtja:

HYRJ. 3
INVESTIMET DHE MENAXHIMI I TYRE... 5 STUDIMI I FIZIBILITETIT TE PROJEKTEVE....................................................... 7 INDENTIFIKIMI I PROJEKT- IDES........................................................................... 7 PERGADITJA- PROPOZIMIT TE PROJEKTIT TE INVESTIMIT.................. 10 ANALIZA E INVESTIMEVE..................................................................................... 10

Analiza Cost-Benifit................................................................................................... 14 Analiza / Vleresimi i alternativave te investimit..................................................... 15

MENAXHIMI I EFIKASITETIT T PROJEKTIT INVESTIV 16 QASJA DINAMIKE N MENAXHIMIN E EFIKASITETIT T PROJEKTIT INV ESTIV 17 KRITERET E VENDIMMARRJES INVESTIVE TREGU DINAMKE. 18 MENAXHIMI I EFIKASITETIT TE KOSTOVE........................................................ 19 AFATI I SHLYERJES S MJETEVE T INVESTUARA (x )PROJEKTIN.. 21

Llogarie NPV n Excel . 23

MIRATIMI DHE FINANCIMI I PROJEKT- PROPOZIMEVE TE INVESTIMEVE PUBLIKE.. 25

Literatura.. 27 Referencat.. 27

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

HYRJE
Menaxhmenti (qeverisja) sht procesi i orientimit t vetdijshm t aktiviteteve njerzore kah realizimi i qllimit-qllimeve t caktuara prkatsisht trsia e ndrlidhur e pes funksioneve: planifikimit, organizimit, personelit, udhheqjes dhe kontrollit. Pra, sht procesi i planifikimit , organizimit, motivimit dhe kontrollit drejt arritjes s qllimeve t nj institucioni. Projekti sht koncept i prkufizuar i sendrtimit t nj qllimi apo detyre n t ciln jan t prcaktuara teknologjia, resurset dhe terminet kohore t kryerjes s aktiviteteve t ndrlidhura. Prandaj, mund t thuhet se projekti paraqet algoritmin e arritjes s qllimeve t parashtruara nprmjet qeverisjes. Menaxhimi i nj projekti mund t duket si nj detyr e paprballueshme, e cila krkon shum prvoj, njohuri dhe praktik pune. Shpesh kjo detyr mund t duket evshtir pr tu kuptuar ndjekur dhe plotsuar me sukses. N jetn e prditshme, n nj mnyr apo n nj tjetr, do njeri sht, gjat gjith kohs, menaxher projektesh. Disa shembuj t ktyre projekteve t ndrlikuara t jets s prditshme jan: Blerja e gjrave t ndryshme Pastrimi i shtpis Organizimi i nj ndeshjeje futbolli Prgatitja pr nj provim Planifikimi i pushimeve, si dhe Mbajtja e vetes dhe familjes me rrogn mujore Kur i sheh me kujdes aktivitetet e msiprme, kupton se ata jan t gjith projekte ku secili ka nga nj menaxher t tij, i quajtur menaxher projekti. Tek t gjith kto aktivitete vrehen elemente t njjt me detyrat e zakonshme q duhen kryer pr t reali- zuar aktivitetin e planifiku . Karakteristikat q prkufizojn projektin: qllimi i cili sendrtohet prmes realizimit t detyrs s prcaktuar projekti nuk prsritet paraqet nj pun t njkohshme koha e definuar e fillimit dhe prfundimit t projektit aktivitetet jan t lidhura n baz t nj logjike t teknologjis s kryerjes styre projekti ballafaqohet me nj doz rreziku lidhur me kryerjen e detyrave projekti sht definuar n baz t ktyre karakteristikave:

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

kompleks i nj numri aktivitetesh unik i prfundueshm resurset dhe buxheti i prkufizuar numr i madh njerzish t angazhuar nga fusha dhe funksione t ndryshme aktivitete t ndrlidhura dhe me rrjedhe t njpasnjshem i orientaur kah arritja e qllimeve output: produkti/shrbimi kompleks i nj numri aktivitetesh unik i prfundeushm resurset dhe buxheti i prkufizuar numr i madh i orientuar kah arritja qeverisja e projektit prfshin tr procesin e identifikimit, konceptimit, realizimit dhe zbatimit prkatsisht vnies s tij n pun. Menaxhmenti i projekteve sht mnyra m e mir pr t prmbushur synimet dhe qllimet, sht disciplin e afirmuar e shkencs menaxheriale dhe instrument i rndsishm i rritjes s shkathtsive menaxheriale

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

INVESTIMET DHE MENAXHIMI I TYRE

Ne hyrje te studimit investiv jepet ryzemeja e cila permban qellimet e investimit, te dhenat themelore per investimin, pasqyrat e te dhenave per investimin, pershkrimine procesit teknologjik, lokacionin, te dhenat numerike per personelin, vellimin eburimeve financiarete investimit, afatin e realizimit dhe treguesit e efikasitetit. Ryzemeja e studimit investiv ne table Investitiori Investimi Plani i realizimit 1.Titulli i investitorit 2 Veptimtaria 3.Numri am 4.Banka 1.Emri i Projektit 2. Lokacioni 3.Programi i prodhimit 4.Teknologjia 1.Fillimi i ndertimit 2.Perfundimi i ndertimit 3.Fillimi i puneve Prodhuese 4.Fillimi i punes se rregullt

Konkstruksioni final.i investimeve 1.mjetet themelore 2.Mjetet e xhiros 3.investimet tjera

Rezultatet afariste 1.shpenzimet e afarizmit 2.Fitimi bruto 3.Numri i puntorve

Efikasiteti i investimeve 1.Afati i kthyerjes se investimeve 2.Vlera e tanishme neto 3. Norma e diskutimit

. Fjala investim rrjedh nga fjala latine vestis q do t thot rezerv, sasi malli ose veshjedhe i referohet aktit t vnies s gjrave (parat ose gjsendet e tjera n resurse) n xhepat e dikujt tjetr. Pra, investimi nnkupton angazhimin e nj shume t dhn parash n kohn e tashme, n pritje t kthimit t nj shume m t madhe n t ardhmen. N kuptimin e gjer, investimi nnkupton angazhimin e mjeteve financiare n: patundshmri, letra me vler dhe aksione, projekte prodhuese dhe shrbyese, studime dhe krkime shkencore, zhvillim teknologjik, prsosje t proceseve teknologjike, krijim t produkteve dhe pushtim t tregjeve t reja, arsimim t personelit, etj. Investimet n kuptimin e plot t fjals jan parakushti themelor i arritjes s qllimeve zhvillimore. Ato mund t prkufizohen si nj angazhim i mjeteve financiare, apo i t mirave t tjera materiale t shprehura financiarisht, ne realizimin e qllimeve zhvillimore. Botkuptimi bashkkohor i qeverisjes s investimeve ka tejkaluar pikpamjet sipas t cilave me investime kuptohet vetm instalimi i pajisjeve t reja, ndrtimi i godinave apo infrastrukturs.

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Dilema paraqitet lidhur me at se far mund t jet raporti midis t ardhurave t pritura dhe t ardhurave q faktikisht do t realizohen nga investimi gjat ciklit t puns s tij. Ky sht nj moment kritik gjat marrjes s vendimit pr investim. Gjat procesit t planifikimit dhe formulimit t investimeve, menaxhmenti zgjedh ndrmjet m shum mundsive t ndryshme t investimeve t reja, nga t cilat pret t siguroj kthimet e pritshme. Niveli i kthimit t investimeve n prgjithsi sht i lidhur me pritjet e pronarve dhe me oston e kapitalit. Prandaj, nj investim do t shrbej si instrument i rritjes ekonomike dhe do t rris vlern e aksioneve, n qoft se kryhet me kujdes dhe sipas standardeve e metodave t prcaktuara. Gjat vendosjes lidhur me nvestimin, firma ka parasysh performansat e teknologjis, reagimin e konsumatorve, situatn ekonomike dhe zhvillimin teknologjik. Vendimi pr t investuar merret vetm pasi t jen diskutuar dhe analizuar njkohsisht disa projekte pr do objekt. Po kshtu, pr t investuar n nj projekt zakonisht prdoren burime t ndryshme financiare. Prjashtim bjn rastet kur kemi t bjm me investime publike nga burimet buxhetore. Vendimi pr investim, i cili prfshin parashikimet pr mjete t reja, pr projekte hulumtuese dhe zhvillimore, programe t marketingut, kapital plotsues punues, investime n instrumente financiare e n fusha t tjera, mirret duke krahasuar efektet e resurseve t shpenzuara tani dhe pritjet e prfitimeve t ardhshme nga kto investime. Analiza e kushteve t tregut sht nj proces i rndsishm, por edhe mjaft i ndrlikuar, sepse beht fjal pr kushtet e ardhshme, n t cilat biznesi ballafaqohet me pasigurin dhe riskun. Modeli i menaxhimit t projekteve prshin disa elemente themelore q lidhen me inicimin dhe realizimin e projekteve, si jan: Seleksionimi, aprovimi dhe monitorimi i projektit Planifikimi i projektit Zbatimi i projektit Prcjellja dhe mbikqyrja e projektit Si element ndrlidhs dhe interaktiv me seleksionimin, monitorimin dhe planifikimin e projektit paraqitet studimi i arsyeshmris s projektit, ku pasqyrohen rezultatet n baz t raportit, shpenzimet dhe efektet. Tr kt ndrlidhje dhe komunikim t ktyre elementeve e mbshtet sistemi prkats nformativ. Przgjedhjen dhe aprovimin e projekteve investive e bjn bartsit e funksionit t qeverisjes menaxhert kryesor, e n disa raste edhe kuvendet e ndrmarrjeve, kshillat drejtuese apo bordet e tyre. Kuptohet se ata jan n korrent edhe me monitorimin (mbikqyrjen) dhe revizionin e projektit, t cilin n mnyr operative e kryejn ekspertt e caktuar. Projektet mund te jene te llojeve dhe natyrave te ndryshme si :

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

1. Projektet shkencore kerkimore, projektet mbi produktet e reja, hulumtimin e tregut, projektet mbi eksperimentet shkencore; 2. Projektet e proceseve teknologjike ne prodhim, projektet e pajimeve, instalimeve e te ngjashme; 3. Projektet mbi ndertimet: ndertesat, rruget,urat, objektet energjike ; 4. Projektet mbi personelin (pertrirja, rritja e numrit te te punesuarve, projekti i aftesimit etj.)

STUDIMI I FIZIBILITETIT TE PROJEKTEVE

Studimi i fizibilitettit te projektit paraqitet si element lidhes me seleksionimin, monitorimin, dhe planifikimin e projektit. Studimi i Fizibilitetit behet nga ekipet e eksperteve dhe paraqet nje analize komplekse sistemore te nje projekti ku testohen parametrat e tij ekonomik., dhe ne baz te ketij studimi menaxheret aprovojne apo refuzojne projektin e caktuar. Bartes te ketij studimi jane institucione shkencore kerkimore, apo sherbimet zhvillimore te organizatav. Ne rast te aprovimit pozitiv hapi tjeter esgte faza e planifikimit te projetit i cili perfshin vlersimin e afarizmit te projektit dhe percaktimit te strategjise se zhvillimit te projektit dhe vlersimin e rrezikut potencial. Realizimi dhe mbikqyrja e projektit bazohen ne planin e projektit. Ne baze te planit te projektit punon ekipi, dhe ky ekip harton raportet e nevojshme per monitorimin e projektit. Raportet duhet te permbajne informata mbi progresin e realizimit te projektit, pastaj te gjitha kerkesat per qdo ndryshim eventual si arsye e faktorve te brendshem dhe te jashtem etj.

INDENTIFIKIMI I PROJEKT- IDES

hapi 1 Projektet nisin ne formen e idese per te realizuar disa outpute, qe do te kontribuojne ne arritjen e objektivave dhe qellimeve te politikave te caktuara ose qe do te ndihmojne ne zgjidhjen e problemeve, qe hasen per arritjen e ketyre objektivave dhe qellimeve. Projekt-idete mund te lindin ne rruge te ndryshme, p.sh. nepermjet analizes dhe punes kerkimore, eksperiences se fituar gjate zbatimit te projekteve te tjera, zhvillimit te teknologjive te reja, etj. Projekt-idete per investime prezantohen nga Propozuesit e Projektit (ose si quhen ndryshe, Menaxheret e Projektit) ne Ekipin e Menaxhimit te Programit (EMP). Ne shumicen e rasteve projektet propozohen nga specialistet ne departamentet qe jane pergjegjes per Programin ne te cilin ben pjese projekti i investimit.
7

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Prezantimi i projekt-idese eshte hapi i pare i proesit te Menaxhimit te Investimeve . Si fillim, projekt-ideja duhet ti komunikohet dhe te diskutohet me drejtuesin e Ekipit te Menaxhimit te Programit (EMP).

Projekt-idete prezantohen ne Formularin 1 (F-1) Formulari i Identifikimit te Idese se Projektit (FIIP) Formulari i Identifikimit te Idese se Projektit duhet te perfshije informacionin e meposhtem: Emri i Propozuesit te Projektit - Zyrtari qe pergatit Formularin e Projekt-Idese dhe detajet kontaktuese. Vendndodhja - Vendi ku do te kryhet investimi. Ideja e Projektit - Nje pershkrim i shkurter i idese se projektit. Problemet qe do te adresohen - Nje shpjegim i shkurter dhe i qarte i problematikes se gjendjes aktuale, e cila pengon arritjen e qellimeve dhe objektivave te politikave te programit dhe menyren se si projekti i propozuar ndihmon ne kapercimin e problematikes aktuale. Qellimet dhe objektivat e politikave te Programit, te cilat do te arrihen nepermjet ketij projekti - Kjo do te perfshije nje permbledhje te objektivave dhe synimeve te politikave te programit. Nese projekti i sherben me shume se nje programi, ky seksion i formularit do te perfshije nje permbledhje te qellimeve dhe objektivave te politikave te secilit program qe do te mbeshteten nga ky projekt. Vleresimet paraprake te kostove - Nje vleresim paraprak i kostos se parashikuar te projektit. Arsyet per pranimin ose refuzimin e projekt idese nga Drejtuesi i Ekipit te Menaxhimit te Projektit (DEMP) - Nje shpjegim i shkurter dhe i qarte i arsyeve per pranimin ose refuzimin e projekt-idese. Arsyet per pranimin ose refuzimin e projekt-idese nga Sekretari i Pergjithshem - Formulari duhet te nenshkruhet dhe te datohet nga Sekretari i Pergjithshem.

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

hapi 2 Rishikimi i Projekt-Idese nga DEMP Nje kopje elektronike ose e printuar e Formularit-1 duhet te dorezohet tek Drejtuesi i Ekipit te Menaxhimit te Projektit (DEMP). Me marrjen e Formularit 1, DEMP-ja duhet te mbledhi Ekipin e Menaxhimit te Projektit (EPM). EMP-ja duhet te diskutoje mbi idene e projektit per investim, mbi problemet qe do te adresohen nga projekti dhe koston paraprake te investimit ne fjale si dhe te bie dakort ose te refuzoje idene e projektit per investim. Ne rast se do te jete e nevojshme, duhet te kerkohet ndihma e stafit teknik (inxhiniereve, nese projekti perfshin probleme te natyres inxhinierike dhe/ose te stafit te Departamentit te Buxhetit per probleme qe lidhen me kostot). DEMP-ja duhet te mundohet te arrije nje konsensus mbi kostot treguese te projektit, periudhen e zbatimit, shperndarjen e kostove ne vite, burimet e financimit dhe nje vleresim paraprak te outputeve dhe perfitimeve te projektit. Kur EMP-ja arrin ne nje marreveshje mbi informacionin e nevojshem, DEMP-ja duhet te nenshkruaje formularin ne seksionin perkates dhe te autorizoje projektin per fazat e metejshme te vleresimit.

hapi 3 Rishikimi i Projekt-Idese nga Sekretari i Pergjithshem (SG) Ne vijim, DEMP-ja duhet te dorezoje Formularin-1 te Sekretari i Pergjithshem ose te drejtuesi i institucionit buxhetor, nese nuk ka Sekretar te Pergjithshem. Sekretari i Pergjithshem duhet te beje nje vleresim paraprak mbi domosdoshmerine e nje nderhyrjeje me investim ne fushen perkatese dhe njekohesisht vlereson nese informacioni i dhene ne Formularin-1 siguron faktin qe projekti eshte i pranueshem dhe i realizueshem nga pikepamja financiare dhe teknike. Sekretari i Pergjithshem duhet te vendos nese projekti duhet ti kaloje Grupit per Strategji, Buxhet dhe Integrim (GSBI). Neqofte se SG-ja e refuzon idene e projektit, arsyet e refuzimit duhet te pershkruhen ne seksionin perkates te formularit. Ne kete rast F-1 i kthehet per rishikim EMP-se. Nese SG-ja e pranon idene e projektit te investimit, me pas ai/ajo ia paraqet per shqyrtim Grupit per Strategji, Buxhet dhe Integrim te institucionit perkates, si me poshte. Hapi 4 Rishikimi i Projekt-Idese nga Grupi per Strategji, Buxhet dhe Integrim (GSBI) GSBI-ja duhet te refuzoje projekt-idene ne rast se: cilesia e informacionit eshte e dobet dhe e pamjaftueshme per te percaktuar nese projekti duhet te vijoje ne faza te tjera per pergatitje te metejshme;
9

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

projekti nuk eshte ne perputhje me objektivat e strategjive te sektorit apo Programit perkates, ose vleresimi fillestar i kostove te projektit tejkalon ne menyre te pajustikueshme perfitimet e mundshme nga realizimi i investimit.

Sekretari i Pergjithshem duhet te regjistroje vendimin e GSBI-se ne seksionin perkates ne Formularin 1 dhe duhet te japi nje shpjegim te shkurter rreth arsyes se pranimit ose refuzimit te projekt-idese ne kete faze. Ky shpjegim duhet te tregoje nese projekt-ideja duhet te rishikohet ose jo nga EMP-ja dhe te dorezohet perseri tek GSBI-ja apo nese kjo projekt-ide duhet te braktiset. Ne rast se Sekretari i Pergjithshem nuk udhezon ndryshe, Drejtuesi i EMP-se duhet te udhezoje stafin e tij/saj per te vazhduar punen e nevojshme per pergatitjen e projektit.

PERGADITJA- PROPOZIMIT TE PROJEKTIT TE INVESTIMIT

Pergatitja e Formularit te Propozimit te Projektit te Investimit (FPPI) Nese ideja e investimit konsiderohet efektive dhe ekonomike per zgjidhjen e problemeve aktuale, atehere projekti duhet te kaloje ne fazen se metejshme per nje analize dhe vleresim me te detajuar.

ANALIZA E INVESTIMEVE
Ekzistojne 3 nivele analize/ vleresimi qe mund te aplikohen: Tipi i Analizes Vleresimit Sektori / Sektori i Infrastruktures Deri ne 100.000 Sektoret e Tjere Deri ne 50.000 Formularet e kerkuar F-2 (FPPI)

Analiza/Vleresimi Baze (Kategoria I - e projekteve) Analiza / Vleresimi Mesem (Kategoria II - e projekteve)

Mbi 100.000

Mbi 50.000

F - 2 (FPPI) F - 3 (FAKP)

Analiza/Vleresim Niveli i kerkesave dhe vleresimit specifikohen sipas do rasti te Plote (Kategoria III e veante projekteve)
10

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Per cdo nivel te analizes / vleresimit te propozimit per investim do te kerkohet: Niveli i Aalizes / Vleresimit 1 Ana;iza / Vleresimi Baze (Kategoria I e projekteve) Pikat e kontaktit Emri i Institucionit Buxhetor/kodi Emri dhe pozicioni i propozuesit te projektit Detajet e kontaktit me propozuesin e projektit. Te dhena mbi drejtorine e buxhetit Personi i kontaktit te Buxhetit & Finances Detajet e kontaktit te Buxhetit & Finances Identifikimi i Investimit Ministria/grupi/sektori/Kodi i Grupit Emri Programit/Kodi Emri Projektit/Kodi Numri i identifikimit nga DMIP Vendndodhja e Projektit Statusi projektit - i ri/ne vazhdim Statusi i financimit nga donatori (nese ka) Data e fillimit/Data e perfundimit Justifikimi i Investimit Problemet e situates aktuale qe duhen adresuar/Justifikimi i nevojes per investim Perputhja e projektit me qellimet dhe objektivat e Programit, te cilat projekti do te ndihmoje te arrihen Specifikimi i Projektit & Analiza e Alternativave te Investimit Objektivi i Investimit Alternativat qe do te analizohen Pershkrimi per do alternative
11

Informacioni i Kerkuar

Kerkohet te plotesohet vetem F-2 (FPPI)

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Alternativa e perzgjedhur (rekomanduar) Arsyet e perzgjedhjes se kesaj alternative Produktet dhe perfitimet e projektit te investimit Sasia e produktit Njesia e produktit Kosto per njesi e produktit Vleresimi i Kostos dhe i Perfitimeve Kosto e parashikuar per dy vitet e meparshme Kosto e investimit per tre vitet e ardhshme Kosto e mbetur e investimit pas tre vjeteve Kosto totale e investimit Kosto periodike (shpenzimet korente) si rezultat i investimit Te ardhurat si rezultat i kryerjes se investimit (nese ka) Financimi i donatoreve (nese ka) Kostoja neto Supozimet e bera ne vleresimin e kostove dhe te ardhurave te investimit Menaxhimi i Projektit Supozimet dhe Rreziqet Supozimet dhe Rreziqet ne zbatimin e projektit dhe veprimet e planifikuara per eleminimin e efektit te tyre Permbledhje e menyres dhe rolit te institucioneve, qe do te menaxhojne projektin Informacione te tjera Lista e dokumentave Informacione te tjera Autorizuesit nivelet e shqyrtimit te
12

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

projektit dhe personat perkates (perve informacioneve te vleresimit baze , si me lart) 2 Ana;iza / Vleresimi i Mesem (Kategoria II e projekteve) Kerkohet te plotesohet: F-2 (FPPI) F-3 (FAKP) Vleresimi financiar dhe ekonomik i alternativave te investimit Formulari i Analizes Kosto-Perfitim te plotesohet per te pakten 2 alternativa (opsione) te investimit, ne baze te identifikimit te pakten te tre alternativave ekuivalente nuk investohet investim minimal investim i konsiderueshem Vleresimi i kostove dhe i perfitimeve (te ardhurave) per alternativat e identifikuara Analiza Kosto-Perfitim per alternativat e identifikuara, llogaritja e Vleres Aktuale Neto, Normes se Brendshme te Kthimit, Raportit Kosto-Perfitim, Ndikimit Mesatar Periodik Supozimet e bera ne llogaritjen e kostove dhe te ardhurave Alternativa e perzgjedhur (rekomanduar) Arsyet ne zgjedhjen e alternatives se rekomanduar Tregoni me (Po/Jo) nese jane pergatitur dokumentat e meposhtme (i) Plani Projektit (ii) Studimi i fizibilitetit te zhvilluar Tregoni me (Po/Jo) nese jane kryer vleresimet e meposhtme (i) vleresimi mjedisor (ii) vleresimi i impaktit social (iii) vleresimie te tjera (nese ka) Informacione te tjera Autorizuesit nivelet e aprovimit

3 Ana;iza / Vleresimi i plote (Kriteret do te specifikohen rast pas rasti)

13

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Analiza Cost-Benifit
Perfshirja e te ardhurave (dobieve/perfitimeve) dhe shpenzimeve ne vlersimin e projekteve investive shpesh behet duke u bazuar ne metoden cost-benefit. Duhet potencuar se e gjithe ajo qe shkon ne favor te qellimeve te projektit investiv mund te konsiderohet si e ardhur (dobi/perfitim) dhe anasjelltas, e gjithe ajo qe shkon ne dem et qellimeve mund te konsiderohet si shpenzim. P.sh ne nivelin e ekonomise, projektet investive duhet qe te ndikojne ne rritjen e te ardhurave kombetare, ti zvoglojne diferencat sociale ne shoqeri, te zvogloj papunesine, te permirsoj bilancin e pagesave, etj. Dhe ne baze te idenfitikimit te tille te efekteve te projektit behet llogaritja e treguesve, siq jane vlera e tanishme neto nga aspekti i ekonomise dhe norma ekonomike e rentabilitetit., mirpo llogaritet edhe norma e raportit cost/benifit (CB) e cila i ve ne raport vlerat e tanishme te te ardhurave dhe shpenzimeve te projektit investiv, andaj kemi: Perfshirja e te ardhurave (dobieve/perfitimeve) dhe shpenzimeve ne vlersimin e projekteve investive shpesh behet duke u bazuar ne metoden cost-benefit. Duhet potencuar se e gjithe ajo qe shkon ne favor te qellimeve te projektit investiv mund te konsiderohet si e ardhur (dobi/perfitim) dhe anasjelltas, e gjithe ajo qe shkon ne dem et qellimeve mund te konsiderohet si shpenzim. P.sh ne nivelin e ekonomise, projektet investive duhet qe te ndikojne ne rritjen e te ardhurave kombetare, ti zvoglojne diferencat sociale ne shoqeri, te zvogloj papunesine, te permirsoj bilancin e pagesave, etj. Dhe ne baze te idenfitikimit te tille te efekteve te projektit behet llogaritja e treguesve, siq jane vlera e tanishme neto nga aspekti i ekonomise dhe norma ekonomike e rentabilitetit., mirpo llogaritet edhe norma e raportit cost/benifit (CB) e cila i ve ne raport vlerat e tanishme te te ardhurave dhe shpenzimeve te projektit investiv, andaj kemi : CB = vlera e tanishme e te ardhurave / vlera e tanishme e shpenzimeve

Nga kjo formule mund te themi, nese vlera e tanishme e te ardhurave e tejkalon vleren e tanishme te shpenzimeve rezultati do te jete me i madh se 1, dhe sa me e madhe qe te jete kjo norme ne krahasim me 1-shin aq me i praneshem eshte projekti. Analiza cost-benefit dhe realizimi i politikes investive Analiza cost-benefit eshte shume e rendesishme sepse krijon nje baze analitiko-informative qe ndihmon ne vlersimin e projekteve ne baze te rendesise se tyre ekonomike-sociale. Ne baze te kesaj eshte e mundshme krahasimi i projekteve brenda sektoreve dhe dhenia e prioriteteve per projektet qe me se miri e bejne te mundur realizimin e politikes investive. Matja e efekteve te projekteve paraqet nje nder problemet kryesore gjate analizes ekonomikesociale te projekteve. P.sh te projektet per investime publike (elektriku, ujesjellsi, kanalizimet, telekomunikimet) te ardhurat(dobite) duhet te nxirren nga perfitimet qe nxjerrin konsumatoret
14

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

e tyre. Per nje projek te hekurudhes vlersimi nuk mund te behet vetem nga te ardhurat qe sigurohen nga tarifat e hekurudhes per sherbimet qe kryen, por edhe nga kursimet qe behen nga kalimi i transportit prej atij automobilistik ne ate hekurudhor, ku hyjne shpenzimet e veturave dhe mirembajtja e rrugeve. Analiza cost-benefit eshte shume e rendesishme sepse krijon nje baze analitiko-informative qe ndihmon ne vlersimin e projekteve ne baze te rendesise se tyre ekonomike-sociale. Ne baze te kesaj eshte e mundshme krahasimi i projekteve brenda sektoreve dhe dhenia e prioriteteve per projektet qe me se miri e bejne te mundur realizimin e politikes investive. Matja e efekteve te projekteve paraqet nje nder problemet kryesore gjate analizes ekonomike-sociale te projekteve. P.sh te projektet per investime publike (elektriku, ujesjellsi, kanalizimet, telekomunikimet) te ardhurat(dobite) duhet te nxirren nga perfitimet qe nxjerrin konsumatoret e tyre. Per nje projek te hekurudhes vlersimi nuk mund te behet vetem nga te ardhurat qe sigurohen nga tarifat e hekurudhes per sherbimet qe kryen, por edhe nga kursimet qe behen nga kalimi i transportit prej atij automobilistik ne ate hekurudhor, ku hyjne shpenzimet e veturave dhe mirembajtja e rrugeve.

Analiza / Vleresimi i alternativave te investimit

Propozimet per investim duhet te marrin ne shqyrtim sa me shume menyra alternative per zgjidhjen e problemit dhe realizimin e objektivave. Koncepti me i rendesishem ne pergatitjen, analizen dhe vleresimin e investimeve eshte se gjithmone ekziston nje numer alternativash te ndryshme per zgjidhjen e nje problemi. Rralle ndodh qe per nje problem te kete nje zgjidhje te vetme. Normalisht, nje zgjidhje mund te jete me e mira nder nje numer te caktuar alternativash te mundshme. Prandaj eshte e rendesishme te identifikohen alternativat e ndryshme (opsionet) per realizimin e nje investimi dhe te kryhet me kujdes analiza e tyre perpara se te behet zgjedhja e alternatives se preferuar/rekomanduar. Per shembull, per te zgjidhur rritjen e kerkeses per energji elektrike te nje vendi, ekziston nje zgjedhje midis ndertimit te nje (ose me shume) hidrocentrali apo ndertimit te nje (ose me shume) termocentrali. Brenda tyre ka gjithashtu disa alternativa, si p.sh. ne rastin e hidrocentralit mund te zgjedhim midis digave apo gjeneratoreve te permasave te ndryshme, te kombinuar ne menyra te ndryshme. Ndersa ne rastin e termocentraleve mund te zgjedhim lenden djegese, fuqine, vendndodhjen, etj. Ne nje tjeter shembull, i cili lidhet me mbipopullimin e klasave ne shkollat fillore te qyteteve, mund te merren ne shqyrtim alternativa e ndertimit te nje shkolle te re, ndertimit te anekseve te nje shkolle ekzistuese, marrjes me qera, organizimin e mesimit ne turne te ndryshme, transportimin e nxenesve ne shkolla te tjera, etj. Lista e alternativave duhet te perfshije te pakten tre opsionet e meposhtme: nuk investohet investim minimal investim i konsiderueshem

15

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

MENAXHIMI I EFIKASITETIT T PROJEKTIT INVESTIV

Menaxhimi efikasitetit t projektit investiv paraqet nj sintetizim t t dhnave nga i tr studimi investiv, prpunim t tyre dhe shprehje t tyre nprmjet treguesve q e shprehin efiiencn dhe efektivitetin e projektit investiv. Qllimi final i planeve t investimeve dhe i t gjitha analizave e operacioneve financiare t organizats sht marrja e vendimeve pr maksimizimin e vlers s saj ose vlers s aktiviteteve t saj financiare. Ky objektiv sigurohet duke u dhn prgjigje pyetjeve: Si do t zgjedhim midis shum propozimeve at q do ti prjashtoj t tjert? Cilat projekte duhet t pranohen, n mnyr q vlera e firms t jet maksimale?

Ekzistojn qasje dhe rrafshe t ndryshme tek menaxhimii efikasitetit t projektit investiv: 1. Menaxhimi efikasiteti financiar t projektit investiv ka t bj me vlersimet e efekteve t projektit pr investitorin, pr situatn financiare dhe pozitn e tij ekonomike. Pra, ktu nuk mirren parasysh efektet pozitive ose negative t projektit n rrethinn e tij. 2. Menaxhimi i efikasitetit ekonomik t projektit investiv ka t bj me vlersimet e efekteve t drejtprdrejta dhe t trthorta t projektit n ekonomin nacionale t nj vendi. Ky vlersim bhet pr projektet e mdha, pr investimet publike dhe investimet e tjera n infrastruktur. 3. Menaxhimi i ndjeshmris s efikasitetit t projektit investiv n kushtet e pasiguris dhe rrezikut teston ndryshimin e parametrave t projektit n kushtet e ndryshimit t inputeve. 4. Vlersimi statik i efikasitetit t projektit investiv ka t bj me llogaritjen e treguesve t efikasitetit t projektit investiv pr nj vit reprezentativ. 5. Vlersimi dinamik i efikasitetit t projektit investiv ka t bj me llogaritjen e treguesve t efikasitetit t projektit investiv n baz efekteve t projektit gjat tr periudhs/ciklit t jets s tij (periudha e investimit dhe periudha e eksploatimit). Se cili nivel dhe cila qasje do t aplikohet gjat vlersimit t efikasitetit t projektit investiv varet nga qllimi i vlersimit, nga faza e vlersimit, nga madhsia e projektit si dhe nga subjekti i vlersimit t efikasitetit.

16

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

QASJA DINAMIKE N MENAXHIMIN E EFIKASITETIT T PROJEKTIT INVESTIV

Treguesit dinamik t efikasitetit t projektit bazohen n rrjedhn ekonomike, e cila del nga bilanci i gjendjes, i cili simulohet ngjashm me bilancin e suksesit pr tr periudhn e parashikuar t puns/eksploatimit t projektit. Prandaj, qllimi i qasjes dinamike n menaxhimin e projektit investiv sht q t vlersohet potenciali ekonomik (pasuria) e projektit gjat kohs s eksploatimit. Kjo zakonisht paraqitet n rrjedhn ekonomike t projektit investiv. Ajo paraqet lvizjen e pasuris s projektit, prkatsisht t potencialit ekonomik t investitorit. T dhnat mirren nga bilanci i gjendjes dhe nga bilandi i suksesit, si dhe nga tabelat e tjera n analizn financiare. Struktura e rrjedhs ekonomike t projektit sht e ngjashme me rrjedhn financiare, me prjashtim q ktu nuk paraqiten burimet e financimit n ann e t ardhurave, sepse ktu mjetet e investuara vihen n raport me efektet neto t projektit investiv n periudhn e eksploatimit dhe duhet t paguhen nga kto efekte. Gjithashtu, n ann e t ardhurave paraqitet vlera riziduale e mjeteve themelore dhe mjeteve t xhiros n fund t ciklit ekonomik (shekulli i jets s projektit investiv)

17

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

KRITERET E VENDIMMARRJES INVESTIVE TREGU DINAMKE

Padyshim se ne menyren e vendimit per investim jan marr parasysh edhe rreziqet gjithashtu edhe burimet e investimit, politika shtetrore dhe qndrimin e saj ndaj ktij lloji te biznesi , lokacini ku prfshihet edhe tregu i shitjes , konkurenca dhe tjer.Gjitha hapat paraprak gjer n aritjen e marrjes s vendimit jan marr n bashkpunim me njohs s fushs s s drejts ekonomike , financiare , kontabilitetit dhe inxhineringut. Vendimi pr investim, poashtu i njohur si buxhetim i kapitalit, sht qendror pr suksesin e kompanis. Dijm q investimet kapitale nganjher thithin shuma substanciale t parave; ato poashtu kan pasoja afatgjata. Asetet q blejm sot mund t prcaktojn biznesin n t cilin do t gjindemi ne q sot. Pr disa vendime t investimeve, substanciale sht nj fjal e pamjaftueshme. Ne vazhdim te ketij punimi seminari kam marrurr si shembuj keto projekte investive: Ndrtimi i kanalit q lidh Anglin me Francn ka kushtuar rreth about $15 miliard nga 1986 deri n 1994. Kostoja e sjelljes s nj bari (ilai) n treg vlersohet t jet s paku rreth $300 milion. Kostoja e zhvillimit t veturs botrore t Ford-it, Mondeo, ishte rreth $6 miliard. Kostoja e prodhimit dhe shitjes s tre filmave t ri Star ars do t kap shumn e rreth $3 miliard. Kostoja e ardhshme e zhvillimit t nj aeroplani super-jumbo jet, me 600-800 ulse do t arrij shumn e $10 miliard. TAPS (The Alaska Pipeline System) Sistemi i tubacionit t nafts,q do t sjell vaj t paprpunuar nga ishulli Prudhoe deri n Valdez n bregun jugor t Alaska, ka nj kosto prej $9 miliard. Vrejm nga shembujt e msiprm projektet e kapitalit t madh q shum projekte krkojn investime t rnda n asete t paprekshme. Kostoja e zhvillimit t medikamenteve sht pothuajse e tra krkim dhe testim, pr shembull, pjes e madhe e zhvillimit t Mondeos s Fordit ka shkuar n dizajn dhe testim. do shpenzim i br me shpresn q t gjenerohet m tepr para n t ardhmen mund t quhet projekt i investimit kapital, pa marr parasysh se a shkojn parat e investuara n asete t prekshme apo t paprekshme. Aksionart e nj kompanie preferojn t jen t pasur m par se sa t jen t varfr. Prandaj, ata dshirojn q firma t investoj n do projekt q ka vler m t madhe se sa kostoja e tij. Ndryshimi ndrmjet vlers s projektit dhe kostos s tij sht emrtuar si vler e tanishme neto.
18

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Kompanit m s mirii ndihmojn aksionarve t tyre duke investuar n projekte q kan vler t tanishme neto pozitive. Prej treguesve Menaxherik efikasitetit t projektit, q prdoren n praktikn e avancuar t investimeve (Banka Ndrkombtare, UNIDO, etj.) duhet prmendur: Vlera e tanishme Neto, Afati i shlyerjes s investimeve dhe Norma Interne e Rentabilitetit (norma e brendshme e kthimit). T gjith kta tregues bazohen n teknikn e diskontimit, e cila lern neto t projektit (fitimin) n tr rrjedhn ekonomike t projektit (pr secilin vit) e kthen n vlern e tij t tanishme.

MENAXHIMI I EFIKASITETIT TE KOSTOVE

Kostot dhe perfitimet, relevante te nje investimi, jane kostot dhe perfitimet reale ekonomike, ne te cilat perfshihen kostot/perfitmet e institucioneve qeveritare (Buxheti i Shtetit) dhe kostot/perfitimet e publikut. Kostot totale duhet te perfshijne kostot direkte, indirekte dhe shpenzimet e pergjithshme. Kostot e pakthyeshme te investimeve, qe kane ndodhur ne periudhat e meparshme, nuk duhet te merren parasysh ne vleresimin e alternativave, por vetem ato kosto qe do te kryhen ne te ardhmen e per te cilat pritet te merret nje vendim. Vleresimi i kostove eshte shpesh here i veshtire, ne varesi te nivelit te detajimit te tyre. Ne varesi te nivelit te detajimit te kostove ne proesin e vleresimit te kostove duhet te perfshihen sa me shume te jete e mundur kontabiliste, ekonomiste apo specialiste te ndryshem, qe mund te kene nje vlere te shtuar ne analizat e investimit. 10.1.1 Formulari Formulari i Analizes Kosto-Perfitim (FAKP) duhet te perdoret per kete qellim. Kostot dhe perfitimet e alternatives se investimit duhet te llogariten per te gjithe jetegjatesine e investimit, maksimumi deri ne 20 vjet.

10.1.2 Kostot dhe perfitimet e do alternative do te llogariten duke u bazuar ne mimet e tregut, pra ne terma reale (mimet e sotme ne treg) dhe nuk duhet te perfshihen ne to efektet e inflacionit. Ne investimet ku nuk ka perfitime monetare, por ato mund te maten ne menyra te tjera (numri i pacienteve te trajtuar, numri i studenteve, etj.) eshte me rendesi te konsiderohen treguesit e efikas se kostos. Me poshte jepet nje tabele me disa shembuj te treguesve te efikas se kostos.
19

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Tregues te efikasitetit se kostos (shembuj) - Kosto per fryme (ne raport me te ardhurat) Ujesjelles: - Konsumi per fryme - Numri i rasteve te te semureve nga perdorimi i ujit Arsimi: Numri i nxenesve per klase Raporti nxenes/mesues Kosto per meter katror e klases Kosto e investimit per nxenes Kosto vjetore per nxenes Kosto per pacient Kosto per shtrat Hapesira per shtrat Koefienti i perdorimi te shtreterve Numri i pacienteve per shtrat Raporti mjek/infermiere Stafi mjeksor/numri i pacienteve Stafi mjeksor/numri i shtreterve Kosto e vaksinimit per person Mesatarja e diteve te shtrimit te pacienteve

Shendetesia:

Transporti:

- Ngarkesa e trafikut (automjete ne dite, etj.) - Kostoja per kilometer - Kostoja kapitale per perdoruesit e automjeteve - Vlera e produkteve te tregtura/transportura ne nje zone te caktuar - Kostoja per KWH - Kostoja per konsumator - Konsumi per konsumator Kostoja per meter katror Siperfaqja per njesi Raporti kosto/e ardhur per banore Raporti qera/kosto Numri i kilometrave Numri i aksidenteve Raporti staf/automjete Siperfaqe parkimi/numer automjetesh

Elektriciteti:

Strehimi:

Automjetet:

20

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

AFATI I SHLYERJES S MJETEVE T INVESTUARA (x )PROJEKTIN

Treguesi mbi afatin e shlyerjes s mjeteve t investuara shpreh kohn e nevojshme q t kthehen investimet e bra n projekt. Ai llogaritet sipas kohs kur barazohet vlera e diskontuar e investimeve me vlern e diskontuar neto t projektit nga vitet ose muajt e puns. Nse cikli i eksploatimit t projektit (tn) mirret si afati maksimal i thyerjes smjeteve t angazhuara n projekt (tm), ather kemi: tm < tn Metoda e afatit t shlyerjes radhit mundsit e investimeve alternative nga mnyra se sa shpejt rikthehet shuma fillestare e investuar. Viti Rrjedha neto e paras (100000) 30000 40000 60000 35000 Investimi dhe rrjedha e paras ne Projekt Rrjedha kumulative e paras (100000) (70000) (30000) 30000 65000

0 1 2 3 4

N baz t rrjedhs s paras, t shprehur n pasqyrn e msiprme, shihet se investimi prej 100,000 mund t kthehet brenda tri vitesh, mirpo shuma e cila sigurohet pr tri vite e tejkalon shumn e investuar. Kjo do t thot se investimi realisht mund t kthehet n intervalin ndrmjet vitit t dyt dhe t tret. Shohim se pr dy vitet e para investimi kthen 70,000. Diferenca ndrmjet mjeteve t investuara dhe kthimit pr dy vitet e para sht 30,000 t pakthyera, ndrsa investimi n vitin e tret kthen 60,000. Pr t llogaritur sa koh nevojitet pr ta kthyer investimin e plot, aplikojm formuln vijuese: Kthimi = Viti, pra kthimi te plote Nga rrjedha e paras n tabeln e msiprme, afati i shlyerjes sht:

21

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Viti 1 2 3 4 5

Investimi A 375 375 375 375 375

Investimi B 500 500 500 500 500

Investimi C 600 100 500 300 400

N qoft se nj firm zgjedh midis tri investimeve alternative, ku secili prej tyre kushton 1,500,ather bazuar n kt metod, preferohet investimi B, sepse ai rikthen mjetet pr tri vjet, ndrsa pr investiminA dhe pr investimin B nevojiten 4 vjet. Rrjedha e paras n kt rast nnkupton fitimet plus amortizimin. Duhet t merren parasysh aspekte t ndryshme n seciln faz; dhe duhet t prgatitet dokumentacion i ndryshm q do t shrbej pr seciln faz t projektit. N fazn e par t projektit, dokumenti m i rndsishm sht Arsyetimi i projektit, i cili jo vetm q do tua shes iden pr depon atyre q sjellin vendime, por edhe do t prdoret si dokument referent pr zhvillimin e Planit strategjik/ Dokumentit pr fillimin e projektit. Plani strategjik/ dokumenti pr fillimin e projektit, i cili do ta prfshij Planin e projektit dhe Orarin e projektit, i shfrytzon informatata e mara nga Arsyetimi i projektit q ti informojn t gjitha palt e kyura n implementimin e depos pr t gjitha pyetjet n lidhje me projektin. Edhe pse i krijuar n fazn e par t projektit, ky dokument paraqet bazn pr udhheqjen dhe menaxhimin e projektit, dhe me koh adaptohet si q zhvillohet projekti. Plani strategjik/Dokumenti pr fillimin e projektit, gjithashtu ka vend edhe n perfundimtare te Menaxhimit te projektit sepse vlersimi dhe prmbyllja e projektit do t diktohen nga Plani i projektit dhe nga qllimet e veanta dhe t prgjithshme q i prmban.

22

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Llogarie NPV n Excel

Llogaritje e NPV n mnyr manuale mund t jet e mundimshme, andaj ekzistojn softuer t specializuar q e kryejn kt pun. N mesin e tyre, sht edhe programi MS Excel. Marrim nj shembull. ; T supozojm q dshirojm t llogarisim vlern e tanishme neto pr problemin vijues: jeni duke shqyrtuar nj investim n nj makin q kushton 100,000 dhe t hyrat shtes n para pr tri vitet e ardhshme do t jen 40,000, 50,000 dhe 60,000 n vitin e par, dyt dhe t tret prkatsisht. Kostoja e kapitalit t firms sht 16%. Supozojm se i kemi shnuar t dhnat sikurse m posht: -100,000 n qeluln C3 40,000 n qeluln C4 50,000 n qeluln C5 60,000 n qeluln C5

Pr t llogaritur vlern aktuale neto, n ndonjrn nga celulat e lira, ta zm D7, shkruajm =NPV(D3;C4:C6)+C3.

23

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Do t na duhen kto informata shtes: norma e interesit pr t ciln bhet diskontimi i vlerave t ardhshme t paras, ta zm 16% dhe e shnojm n qeluln D3. Shikojm q funksioni NPV(vlera1, rangu_i_vlerave) e llogarit vlern e tanishme t investimit, e q sht 110,080.36, ndrsa duhet tia heqim edhe investimet tona, n kt rast 100,000. Pasiq shuma e investuar sht shnuar me parashenj negative, ather at ia shtojm vlers s tanishme dhe fitohet rezultati i krkuar. Me kaq, pas ekzekutimit t ktij funksioni, rezultati na paraqitet n qeluln D7 dhe duket si vijon:

24

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

MIRATIMI DHE FINANCIMI I PROJEKT- PROPOZIMEVE TE INVESTIMEVE PUBLIKE

Investimi publik kryhet nga/ose ne emer te sektorit publik dhe realizohet nepermjet projekteve te investimeve. Projekti i investimit, si pjese e nje Programi te Shpenzimeve Publike, eshte nje grup aktivitetesh te projektuara per te realizuar produkte te caktuara, brenda nje afati kohor.

Gjate kesaj faze, rishikimi i projekt-propozimeve te investimeve kalon neper hapat e meposhtem: Analiza e projekt-propozimit nga Ministria e Financave/Drejtoria e Investimeve Publike Shqyrtimi i projekt-propozimeve (projektet e medha) nga Grupi i Manaxhimit te Buxhetit Shqyrtimi i projekteve te perzgjedhura (me kosto shume te larte ose te projekteve te debatueshme) nga Komiteti i Planifikimit Strategjik Shqyrtimi i propozimeve per investim nepermjet proesit te rishikimit te PBA-se/Buxhetit Vjetor nga Drejtoria e Analizes se Buxhetit dhe Grupi i Manaxhimit (Rishikimit) te Buxhetit (projektet e vogla) Miratimi i financimit dhe perfshirja ne PBA/Buxhetin Vjetor

Diagrama e meposhtme pasqyron proesin e vendimmarjes per rishikimin (analizen), miratimin dhe financimin e projekt-propozimeve te investimeve publike.

25

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

26

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

Literatura: Management A practical planning & Implementation Guide, CEU, Budapes M. Mustafa: Menaxhmenti i investimeve, Prishtin, 2005. M. Mustafa: Menaxhmenti financiar, botimi i tret, Prishtin, 2008. Mustafa, M Menaxhmenti i projekteve investive, Prishtin, 1997 Richard A. Brealey, Stewart Corporate Finance, Third C. Myers, Alan J. Marcus: Fundamentals of

Glenn P. Jenkins, Arnold C. Harberger: Program on investment appraisal and management. Cost-Benefit analysis of Investment decisions, Harvard Institute for International Development, 2000

Referencat:

Wikipedia, the free encyclopedia: http://en.Wikipedia.org http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/5_aneksi_4_procedurat_e_planifikimit_te_sh penzimeve_te_programit_378_1.pdf www.minfin.gov.al/.../pub/6_aneksi_5_procedurat_e_mip_379_1.pd www.weebly.com http://academic.brooklyn.cuny.edu/economic/friedman/npvirr.htm http://www.advanced-excel.com/present_value.html

27

Fatlum Hashani

Punim Seminarik

28