yeni rnler AKILLI MALZEMELER ve HAVACILIK

Derleyen : lke AYDINCAK

ODT, Havaclk ve Uzay Mhendislii Blm

"Akll malzemeler", biz farknda olmasak da, yllardr kullandmz eyalarla mesela; kolumuzdaki saatte, artk dekoratif amala kullandmz pikapta ya da akmaklarmzda, sessiz sedasz hayatmzdalar. Bu trlerinin en basit rneklerinin Aabeyleri saylabilecek birok yeni malzeme ise laboratuvarlardan yava yava gn na kmaya ve hayatlarmza ucuz ve kullanlabilir olarak girecekleri gnleri beklemeye baladlar bile. Peki bir malzemeyi akll yapan nedir? Laboratuvarda yaplan tm deneyleri baaryla getii ve yksek not ortalamasna sahip olduu iin mi akll denmitir yoksa IQ testinde ald puandan dolay m ? Ya da karlkl oturup satran oynanabilir mi bu "akll" malzemelerle? Ne yazk ki akll malzemeler ne yksek not ortalamasna sahip, ne de satrantan haberdarlar. Onlar akll klan, uygulanan harici "kuvvet" alanlarnn etkisinde ekil deitirip bu etki kalktnda tekrar eski hallerine dnebilmeleri. Akll malzeme alannda henz snrlar kesin hatlarla izilmi akademik ya da ticari bir snflandrma sistemi bulunmamaktadr. Bu sebeple en geni lekte olarak akll malzemeler 3 ana gruba blnebilir: Piezoelektrik Malzemeler ekil Hafzal Alamlar (Shape Memory Alloys; SMAs) Magnetostriktif Malzemeler

Piezoelektrik Malzemeler:
Piezoelektrik etki ilk defa 1880'de Jaques ve Pierre Curie tarafndan Rochelle tuzunda kefedilmitir. Temel olarak piezoelektrik etki, mekanik basn altnda braklan baz yaltkan kristallerin bir yznde pozitif, kar yznde ise negatif elektrik yklerinin ortaya kmas eklinde tanmlandrlr (ekil-1). Bu durumun tersi de mmkndr, yani bir kristalin iki yzne bir potansiyel fark uygulanmas sonucunda kristalde mekanik biim deiiklii grlmektedir. Bu prensipten yola karak piezoelektrik zellik tayan malzemeler hem aktatr olarak hem de sensr olarak kullanlabilmektedirler. En yaygn olarak kullanlanlar kuvars kristalleri, Rochelle tuzu ve kurun-zirconat-titanattr (Lead-zirconate-titanate; PZT)

ekil 1.

ekil Hafzal Alamlar: (Shape Memory Alloys) (SMA):

Bu alamlar, bir scaklk deiimine maruz kaldklar zaman ekil deitirmektedirler. Bu malzemeler bir scaklk fark altnda faz deiimine giderek hacimsel ve geometrik ekil deiiklikleri gstermektedir. Eer doru bir biimde dizayn edilirse ve "eitilirse", bu deiim tamamen tersinir klnabilmekte ve bu alamlar aktatr olarak kullanlabilmektedir (ekil-2). SMAlar piezoelektrik seramiklere gre daha gl olmalarna ramen tepki hzlar scaklk deiimiyle dorudan ilintili olduu iin birok uygulama iin ok yava kalmaktadrlar.

ekil 2.

Magnetostriktif Malzemeler:
Bu malzemeler ise manyetik alana tepki vermektedirler. Temel alma mant magnetostriktif malzemenin etrafna sarlan bobinden elektrik akm geirilerek oluturulan manyetik alann istenilen uzamay vermesi eklindedir. Halen birok farkl alamdan magnetostriktif malzemeler gelitirilmeye allmaktadr. Gelecekte gl aktatrler olarak kullanlacaklar ngrlmektedir.

SMA.s

Magnetostriktif Malzemeler Yksek alma frekanslar Geni alma scakl aral Snrl uzama Dk mukavemet

Piezoelektrik Seramikler Geni bant aral Yksek alma frekanslar Dk g ihtiyac Snrl uzama Dk mukavemet Dar alma scakl aral

Avantajlar

Yksek enerji younluu Yksek mukavemet Yksek Esneklik Dar bant aral

Dezavantajlar
Dar alma scakl aral Dk alma frekanslar

Yukarda bahsi geen ana gruba ilave olarak electroheological ve magnetorheological svlarda zerinde aratrma yaplan akll malzemeler arasnda saylabilir. Bu svlar elektrik akmna ya da manyetik alana maruz kaldklarnda ok ciddi viskozite deiimleri gstermektedirler.

Havaclk ve Akll Malzemeler:

Havaclk alannda mevcut klasik sistemlerle alamayan birok problemin gelitirilmekte olan akll malzemelerin maliyet ve arlk asndan kullanlabilir hale gelmesiyle zlecei dnlmektedir.

ekil MIT laboratuvarlarnda gelitirilen bir magnetorheological "sv"

3.

Akll malzemelerin ilk etapta kullanlmas planlanan yer kontrol yzeyleridir. Mevcut menteeli sistemin yerine SMA kullanlarak menteesiz, kanadn devam olarak gelen kontrol yzeyleri gelitirilmektedir. (ekil 4) Bu sayede uan hava direnci drlerek performans art salanacaktr.

ekil-4 SMA Tellerinin Aktatr Olarak Kullanm

Bunun bir sonraki adm ise tmyle akll malzeme kullanlarak yaplm kanatlar olacak. Bu sayede uan uu artlarna gre aerodinamik kayplar minimize ederek en verimli kanat profiliyle umas mmkn olacaktr. Bilindii zere dk hzlarda ihtiyac karlayan bir kanat yksek hzlarda karlayamamakta, yksek hzlarda baarl olan bir kanat ise ayn baary dk hzlarda gsterememektedir. Bu problemi zmek iin F-14 ve B-1 uaklar gibi mekanik olarak kanat geometrisini deitirebilen uaklar tasarlanm fakat bu mekanik sistemlerin arlklar ve

sistemin radikal deiikliklere olanak tanmamas bu sistemlerin yaygnlamasna engel tekil etmitir. Uaklarda yaanan bu problemi helikopterlerde de grmek mmkn. Ask durumuyla, ileri uu artlarnn gerektirdii pal yaps birbirlerinden farkl olduu iin rotor titreimi, grlt ve verim kayb gibi skntlar engellemek mmkn olamamakta. Burada da yine akll malzemelerin kullanm ok yakn bir gelecekte bu skntlarn almasnda yarar salayabilir. ekil 5'de grlen akll malzeme kullanlarak Mid irketi tarafndan "Phase I DARPA" program iin retilmi aktatr, helikopter rotor pali flap aktatr olarak minumum arlkla zm salamtr. ekil 6 ise bu aktatrn pal zerinde yerleimi grlmekte.

ekil-6

ekil-7 Flapl ve Flpsz Pallerin Performanslar

ekil-8-a Rotorun Bir Rotor ap Altndaki Grlt Seviyeleri (desibel)

ekil-8-b
Yrtlen bir dier alma ise yine SMA'larn kullanmyla alalmakta olan bir helikopterin palvorteks etkileimi grltsnn azaltlmasn amalamakta. ekil-8-a 'da normal rotor kullanlrken kan grlt seviyeleri, ekil-8-b'de ise SMA kullanlm rotorun grlt seviyeleri grlmekte.

ekil-9
Sonu olarak, akll malzeme teknolojisinin nmzdeki yllarda havaclk alannda byk atlm ve gelimelere yol aacan sylemek yanl olmaz. Eer gelimeler bu hzda devam ederse 20-30 yl gibi bir sre ierisinde tamamen akll malzeme kullanlarak imal edilmi uaklar, helikopterleri gkyznde grmek hi de artc olmayacak.

Kaynaka:
http://www.smartmaterials.info http://www.nasa.gov

http://www.continuum-dynamics.com/research/topics/bvi_noise_mitigation/index.html http://www.continuum-dynamics.com/research/topics/vttr/index.html Application of Magnetic Smart Materials to Aerospace Motion Control Chad H. Joshi1 and Bruce R. Bent Energen, Inc., Billerica, MA2 "How Smart Are Smart Materials?" Jennifer Ouellette, The Industrial Physicist