GRA\EVINSKI FAKULTET U SARAJEVU ODSJEK ZA KONSTRUKCIJE

UPUTSTVO SAP 2000

Samir Dolarevi}

PREDGOVOR
O v o u p ut s t v o j e n a m i j e n j e n o s t u de n t i m a I I I g o d i n e G r a | e v i n s k o g f a k u l t e t a, k o j i u o k v i r u V s em e s t r a p o h a | a j u p r e d m e t T e o r i j a l i n i j s k i h n o s a ~ a I I . U o k v i r u o v o g pr e d m e t a p r e d v i | en o j e u p oz n a v a n j e s t u d e n a t a s a n a ~ i no m k o r i { t e n j a p r o g r am a S A P 2 0 0 0 . Ed u k a c i o n a v e r z i j a o v o g p r o g r am a j e i n s t a l i r a na n a r a ~ u n a r i m a u R a ~ u n s k o m C e n t r u f a k u l t e t a . P o d r a z u m i j e va s e d a ~ i t a l ac v l a d a W i n d o w s o p e r a t i v n i m s i s t e m o m . T a k o | er , z a r ad s a p r o g r a m o m n e o p h o d n o j e o s n o v n o p o z n a v a n j e e n g l e s ko g j e z i k a. S v r h a o vo g u p u t s t v a j e d a, u n a j kr a} e m , u p oz n a ~ i t a oc e s a os no v a m a k o r i { t e n j a p r o g r am a S A P 2 0 0 0 . P o t p u n o o v l ad a v a n j e s v i m m o gu } n o s t i m a o v o g p r o g r a m a z a h t i j e va m n o g o v i { e p r os t o r a i da b i s e t o o s t v a r i l o p o t r e bn o j e p r o u ~ i t i M a n u a l , k o j i s e n a l a z i u s a s t a v u p r o g r a m a i k o j i s a d r ` i 1 3 8 0 s t r an i c a t e k s t a . U p u t s t v o j e o g r a n i ~ e n o n a p r o r a ~ un l i n i j s k i h m o d e l a u p r o s t o r u , uklju~uju}i i prora~un linijskih nosa~a pomo}u teorije II reda. Ideja je da studenti usavr{avAju ovladavanje ovim programom, kao pomo}nim sredstvom, kroz ostale predmete, koji se bave konstrukcijama, pri ~emu bi o v o U p u t s t v o p os l u ` i l o k a o p o l a z n a o s n o v a . K a o d o d at a k U p u t s t v u p r i l o` e n i s u op i s i i k o na k o j e s e k o r i s t e pr i r a d u s a p r o gr am o m i j ed a n p r i m j e r p r or a ~u n a l i ni j s k o g r a m a u r a v ni .

SADR@AJ
1. UVOD 2. GRAFI^KI PREDPROCESING .. 3. LINIJSKI ELEMENT . 4. OP]E KOMANDE .. 5. DEFINIRANJE GEOMETRIJE MODELA .
5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. DEFINIRANJE KOORDINATNOG SISTEMA KORI[TENJE MODELA IZ BIBLIOTEKE U ^ I TA V A N J E A U T O C A D C R T E @A KO M A N D E ZA P R O M J EN U G EO M E T R I J E D E F IN I R A N J E K O N T U RN I H U S LO V A ZA [ T A P O V E 7 8 9 9 10

3 4 5 6 7

6. DEFINIRANJE KARAKTERISTIKA [TAPOVA .

6.1. DEFINIRANJE MATERIJALA 6 . 2 . D E F I N I R A N J E P O P R E ^ N I H PR E SJ E K A 6 . 3 . P R I D R U @ I V A N J E P O P R E^ N I H P R E S J E K A [T A P O V I M A 11 12 13

11

7. ZADAVANJE OPTERE]ENJA . 8. PRORA^UN ..

8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. KONTROLA ULAZNIH PODATAKA V R [ EN J E P R O R A ^ U N A I P R I K A Z R E Z U L TA T A ZA D A V A N J E K O M B INA C I J A O PT E R E ] E N J A PO N A V L J A N J E P R O R A ^ U N A P R I N T A N J E R EZ U L T A T A 15 16 17 17 18

13 15

DODATAK A: OPIS IKONA SA GLAVNE TRAKE DODATAK B: OPIS IKONA SA POMI^NE TRAKE DODATAK: PRORA^UN RAMA u RAVNI

1. UVOD
S A P 2 0 0 0 j e p r o g r am z a r a ~ u n s k u a n a l i z u k o n s t r u k ci j a , k o j i j e p o t p u n o i n t e g r i s an u M S W i n d o w s o p e r a t i vn i s i s t e m . P r o g r am j e n a j n o v i j a v er z i j a s e r i j e SAP p r o g r am a , k o j i r a z v i j a ko m p a n i j a C S i i z B e r k e l e y - a , C a l i f or n i a , p r e k o 2 5 g o d i n a , po d v o d s t vo m d r E . L . W i l s o n - a , p r o f e s o r a n a k a l i f o r ni j s ko m Univerzitetu. P o s t o j e t r i k o m e r c i j a l n e ve r z i j e o vo g p r o g r a m a , k o j e s e r a z l i k u j u p r e m a m o g u } n os t i m a i c i j e n i : S A P 2 0 0 0 , S A P 2 0 0 0 P L U S i S A P 2 0 0 0 N o n l i n e ar . E d u k a ci o n a v e r zi j a o d g o va r a p r o g r a m u S A P2 0 0 0 N on l i n e a r , al i j e o g r a n i ~ en a n a 3 0 ~ v o r o v a . P o m o } u o v o g p r o g r a m a k o n s t r u k cij a s e m o ` e m o d e l i r a t i p o m o } u l i n i j s k i h e l e m e n a t a p r o i z v o l j n o g p o p r e ~n o g p r e s j e k a , e l em e n a t a l j u s k e , d v o d i m en z i o n a l n i h r a v n i h e l e m e n a t a i l i t r o di m e n z i o na l n i h e l em e n a t a . O s i m toga, program sadr`i vezne elemente, kojima je omogu}eno modeliranje pukotina, prigu{iva~a, plasti~nih zglobova, elasti~nih oslonaca itd. Omogu}ena je stati~ka analiza konstrukcija, od uticaja optere}enja, pomjeranja oslonaca, temperature i prednaprezanja. Program je opremljen i v e o m a j a k i m a l a t o m z a d i n a m i ~ k u a n al i z u k on s t r u k ci j a , k a o i z a p r o r a~ u n k o n s t r u k ci j a p o t e o r i j i I I r e d a . O s i m t o g a , p o s t o j i s et n a r e d b i , k o j i o m o g u } av a p r o r a ~u n k o m p l e k s n i h m o s t o v n i h k o n s t r u k ci j a . P r o g r a m j e o p r eml j e n i m o d u l i m a z a d i m en z i o n i r a nj e b e t o ns k i h i ~ e l i ~ n i h k o n s t r uk c i j a . D i m e n z i o ni r a n j e be t o n s k i h k o n s t r uk c i j a o bu h v a t a p r o r a ~ u n p o t r e b n e k o l i ~ i n e a r m a t ur e , a z a ~ e l i ~ n e k o n s t r u k c i j e pr o g r a m j e u m o g u } n os t i i z v r { i t i o p t i m i z a c i j u us v o j e n i h p r o f i l a . S A P 2 0 00 n u d i i z b o r propisa za dimenzioniranje k o n s t r u kt i v n i h elemenata, p o d r ` a v a j u }i b r i t a n s k e , a m e r i ~ k e i k a n a d s k e p r o p i s e, t e E u r o c o d 3 z a b e t o n , o dn o s n o Eurocod 2 za ~elik.

2. GRAFI^KI PREDPROCESING
Kao {to je u uvodu re~eno program radi u Windows okru`enju i u s k l a d u s t i m s e v r { i i p o k r e t a n j e p r o gr a m a : d up l i m k l i ko m n a i ko n u i l i p r e k o S t a r t m e ni j a . S A P 2 0 0 0 v r { i p r o r a ~ u n k o n s t r u k cij a , ~ i j i j e m o d e l m o g u } e z a d a t i g r a f i ~ k i i l i p om o} u u l a z no g f a j l a , k o j i s e f o r m i r a p o m o } u j e d n o g o d p r o g r a m a z a e d i t ov a n j e . O v d j e } e b i t i o pi s a n n a ~ i n g r a f i ~ k og m o d e l i r a n j a k o n s t r u k ci j e . R a d n i e k r a n p r o g r a m a i z g l e d a o v a k o :

Glavna naslovna traka

Traka prozora

Glavna traka sa alatima

Glavni meni Traka prozora

Pomi~na traka sa alatima

Radni prozor

Radni prozor

Komandna linija

Mjerne jedinice

Koordinate kursora

R a d n i m e k r a n o m s e m an i p u l i { e p o m o }u u o b i ~a j e n i h W i n d o w s o p e r a c i j a. U g l a v n o j n a s l o vn o j t r a c i d a t j e n a z i v p r o g r a m a i n a z i v m o d e l a . P o m o } u g l a v n o g m e n i j a m o g u } e j e d o } i d o s v i h o p e r a c i j a k o j e n u d i p r o gr a m S A P 2 0 0 0 . T r a k e s a a l a t i m a n u d e b r z p r i s t u p n aj ~ e { } e u p o t r e b l j a va n i m o p e r a c i j am a . Radni prozori pokazuju geometriju modela, a u njima mogu biti p r i k a z a n e o s o b i n e e l e m e n a t a , o p t e r e} e n j a i l i r a z n i r e zu l t a t i pr or a ~ u n a . B r o j prozora koji se istovremeno mogu otvoriti je izme|u 1 i 4. Svaki prozor m o ` e i m at i s v o j s ad r ` a j i l i p o g l e d na m o d e l . N a p r i m j er , u j e d no m p r o z or u j e mogu}e prikazati nedeformirani oblik modela, na drugom optere}enje, na tre}em dijagrame momenata, a na ~etvrtom deformaciju modela. Va`no je n a p o m e nu t i d a s am o j e d an p r o z o r m o ` e bi t i a k t i v an u j e d no m t r e n ut k u . Prozor se aktivira klikom unutar povr{ine prozora. Komandna linija daje o s n o v n e i n f o r m a c i j e o t r e nu t n o m s t a t u s u , k oo r d i n a t am a k u r s or a i m j e r n i m

5 j e d i n i c am a . P r i j e m o d e l i r a n j a k o ns t r u k ci j e p o t r e b no j e n a o v o m m e n i j u odabrati kN-m.

3. LINIJSKI ELEMENT
K a o i s va k i p r o gr a m z a pr o r a ~ u n k o n s t r u k ci j a , p o r ed g l o b a l n o g k o o r d i n a t n o g s i s t em a , S A P 2 0 0 0 g e n er i { e i l o ka l n i k o o r d i n a t n i s i s t e m z a s v a k i e l e m e n t . J e d a n l i ni j s k i e l em e n t s e d e f i n i r a s a d v a ~ v o r a , n a p o ~ e t k u i n a kraju elementa. Pri tome lokalni koordinatni sistem i odgovaraju}e presje~ne s i l e s e de f i n i r aj u p r e m a k on v e n c i j am a p r i k az a n i m n a d o n j o j s l i c i , pr i ~ e m u je ~vor I prvi, a ~vor J drugi ~vor elementa.
Ravan 1-2 Osa 2 ^vor J Osa 1

Ravan 1-3 ^vor I

Osa 3

Lokalni koordinatni sistem {tapa

Globalni koordinatni sistem Osa 2

Osa 1

Osa 3

Pozitivna normalna sila i moment torzije

Osa 1 Osa 2 Osa 2 Osa 1

Osa 3

Osa 3

Pozitivni moment i smi~u}a sila u ravni 1-2

Pozitivni moment i smi~u}a sila u ravni 1-3

4. OP]E KOMANDE
P r o g r a m j e p o d r `a n H e l p s i s t em om , k o j i s e p o z i va p r i t i s ko m n a funkcijski taster F1. Tu mo`ete na}i informacije o svim operacijama koje je m o g u } e ob a v i t i pro g r a m o m . N a r a v no , H e l p j e n a p i s a n n a e n g l es k o m j e z i k u i o r g a n i z o v a n j e p r e m a W i nd o w s s t an d a r d i m a. P r o g r a m j e o p r e m l j e n a l a t o m z a z um i r a n j e i p o m j e r a n j e c r t e ` a . O v a j a l a t j e d os t u p a n n a View m en i j u i l i p r e k o s l i j e de } i h i k o na :

S l i j e v a u d e s n o i ko n e s l u ` e z a : z u m i r a nje c r t e ` a p o m o } u p r o z o r a ( f u n k c i j s k i t a s t e r F 2 ) prikaz kompletne konstrukcije (F3) postepeno pove}anje crte`a (Shift+F8) postepeno umanjivanje crte`a (Shift+F9) pomjeranje crte`a po ekranu (F8) prethodni prikaz crte`a S n i m a n j e p o d a t a ka n a d i s k s e v r { i p o m o } u s t a n d a r d ni h n a r e db i Save i l i Save as i z File m e n i j a . O v e n a r e d b e r a d e n a i s t i n a ~ i n k a o i k o d s v i h o s t a l i h p r o g r a m a u W i n d o w s o k r u ` e nj u . K a o { t o j e n a p r i j ed r e ~ e n o m o g u } e j e o t v o r i t i i s t o v r eme n o d o 4 r a d n a p r o z o r a . R a s p o r e d i br o j r ad n i h p r o z o r a s e s e t u j e n a s l i j e d e } i n a ~ i n :
Na Options meniju dovesti strelicu na rije~ Windows Na novootvorenom prozoru odabrati broj i raspored prozora

P r o g r a m o m o g u } a v a p r i k a z m o d e l u t ri d i m e n z i j e i l i u p r e s j e k u s a r a v n i m a k o j e s u p a r a l e l n e k o o r d i na t n i m r a v n i m a . D a b i s t e o b e z b i j e d i l i ` e l j e n i p r i k a z u n ek o m o d r a d n i h p r o z o r a p o t r e b n o j e :
Aktivirati `eljeni prozor klikom na njegovu povr{inu Na View meniju kliknuti na Set 3D View i odabrati ugao pod kojim `elite vidjeti model u tri dimenzije ili Na View meniju kliknuti na Set 2D View i odabrati presje~nu ravan

I s t i e f e k a t s e p o s t i ` e i p om o } u i k o na : Ukoliko ste izvr{ili neke promjene na crte`u, mogu}e je da se sa e k r a n u i zg u b e n e ke l i n i j e ko j e p o s t oj e . D a b i s t e d o b i l i k o m pl e t a n p r i k a z s a p o s l e d n j i m p r om j en a m a p r i t i s n i t e t i pk u F 1 1 i l i k l i k n i t e n a i k o n u :

7 P o m o } u n a r e d b e Undo u Edit m e ni j u m o ` et e p o n i { t i t i j e d n u i l i v i { e n a r e d b i , u k o l i k o s t e u s t a n ov i l i d a s u i s t e p o g r e { n e . N a r e d b a Redo p o n i { t av a u ~ i n a k n ar e d b e Undo . B r zi p r i s t u p ov i m n ar ed b a m a m o g u } j e po m o } u i ko n a :

Selektovanje pojedinih elemenata se mo`e vr{iti klikom na `eljeni element ili ograni~avanjem prostora (3D) ili povr{ine (2D) prozorom u kojem s e n a l a z e e l e m nt i . P r i t o m e m o r a bi t i n a p o m o} n o j t r a c i u p a l j e n a i k o n a : D r u g i n a~ i n j e p r e s i j e c a n j e m ` e l j en i h e l e m e n a t a p r av c e m . P r e t h o d n o t r e b a k l i k n u t i na i k o n u :

5. DEFINIRANJE GEOMETRIJE MODELA

P r v i k o r ak p r i d e f i n i r a n j u m o d e l a j e d e f i n i r a n j e g e o m e t r i j e m o d e l a . P o d t i m s e p o d r a z u m i j e va o d r e | i v a n j e k o o r d i n a t a ~ v o r o v a u g l o b a l n o m k o o r d i n a t n o m s i s t em u i n j i h o v o m e | u s o b n o p o v e z i v a n j e { t a p o v i m a . S A P 2 0 0 0 o m o g u } a v a d v a n a ~ i n a z a d a v a n j a g e o m et r i j e m o d e l a : k o r i { t e n j e m m o d e l a k o j i s e n a l a z e u b i b l i ot ec i p r o g r a m a i l i c r t a n j e m ~ v o r o v a i { t a p ov a u k o o r d i n a t n o m s i s t em u . 5.1. DEFINIRANJE KOORDINATNOG SISTEMA U s l u ~ a j u d a ` e l i t e n a c r t a t i s v o j m o d e l k l i k n i t e n a New Model u File m e n i j u i l i p r i t i s n i t e k o m b i n a c i j u t i p k i C t r l +N . N a ek r a n u } e s e p o j av i t i p r o z o r na k o j e m j e m o g u }e d e f i n i r at i p r a v ou g l i i l i ci l i n d r i ~ n i k o o r d i na t ni s i s t e m . U o v o m pro z o r u j e m o g u } e o d a b r a t i b r o j p om o } n i h l i ni j a i n j i ho v i h rastojanja u pravcu svake koordinatne ose. Kada kliknete OK u radnim p r o z o r i m a } e s e p o j a v i t i i z g l e d p om o } n i h l i n i j a i t o u j e d no m p r o zo r u p r i k a z a n e t r o d i m en z i o n a l n o , a u d r u g o m u p r e s j e k u s a j e d n o m o d k o o r d i n a t n i h r a v n i . N a r a v no , m o g u }e j e d e f i n i r a t i v i { e k o o r d i na t n i h s i s t e m a n a i s t o m m o d e l u . T o s e m o` e u r a d i t i n a s l i j e de } i n a ~ i n:
Na Options meniju kliknuti na Set Coordinate System Kliknuti na Add new System Odabrati Dekartov-pravougli ili cilindri~ni koordinatni sistem U System name otipkati naziv novog koordinatnog sistema Otipkati broj pomo}nih linija i njihovo rastojanje Orjentacija sistema i lokacija ishodi{ta se definiraju klikom na Advanced Kliknuti na OK

A k o n e ku o d p om o } n i h l i n i j a ` el i t e p o m a kn u t i , i z b r i s a t i i l i u b a c i t i n o v u p o m o } n u l i n i j u , p o t r e b n o j e d v a p u t a b r z o k l i k n u t i ( du p l i k l i k) , n a p o m o } n u l i n i j u . U o d g o v a r a j u } e m po l j u o t i pk a j t e k o or d i n a t e no v e p o m o } n e l i n i j e i k l i k n i t e n a o p e r a c i j u k o j u ` e l i t e o b a v i t i . V i d l j i v os t p o m o }n i h l i n i j a s e u k l j u ~ u j e i i s k l j u ~u j e p o m o} u f u n k c i j s k o g t a s t e r a F 7 .

8 N a k o n d e f i n i r a nj a k o o r d i na t n o g s i s t e m a , n a r e d n i k o r a k j e d e f i n i r a n j e polo`aja {tapova i ~vorova. [tapovi se mogu nacrtati na dva na~ina: od ~ v o r a d o ~ v o r a i l i p o m o }u p o m o } n i h l i n i j a . Crtanje {tapova od ~vora do ~vora se vr{i na slijede}i na~in:
Na jednom od prozora odabrati ravan u kojoj }e se crtati ili 3D pogled ako {tapovi nisu paralelni ni sa jednom od koordinatnih ravni Kliknuti na ikonu Kliknuti na mjesto gdje `elite postaviti prvi ~vor {tapa, a potom kliknuti na mjesto drugog ~vora {tapa. Svaki naredni klik ucrta}e novi ~vor i novi {tap, sve dok ne napravite dupli klik na jedan ~vor ili pritisnete tipku Enter ili Esc.

Ukoliko crtate u 3D ovom naredbom je mogu}e crtati jedino {tapove izme|u d v a p r e s j e c i { t a p o m o } n i h l i n i j a . U k o l i k o ` e l i t e d a s e ~ v or n a l a z i n a n e k o j p o m o } n oj l i n i j i i zm e | u p r es j e c i { t a t a d a j e p o t r e b n o u cr t a t i t a j ~v o r u n a p r i j e d n a s l i j e d e} i n a ~ i n:

Na jednom od prozora odabrati ravan u kojoj se nalazi ~vor Kliknuti na ikonu Kliknuti na mjesto gdje `elite postaviti ~vor. Ovom ~voru je sada mogu}e pridru`iti {tap na gore opisani na~in.

5.2. KORI[TENJE MODELA IZ BIBLIOTEKE N a j ~ e { } e } e s e g e o m e t r i j a m o d e l a d e f i ni r a t i pr e k o j e d n o g o d 1 5 modela koji se nalaze u biblioteci programa. Ako na File meniju kliknete na k o m a n d u N e w M od e l f r o m T e m p l a t e o t v o r i } e s e p r o z o r k o j i i z g l e d a o v a k o :

9 Za formiranje {tapnih modela koristi se 9 ikona, koje se nalaze u prva t r i r e d a i t r i k o l o n e. K a d a k l i k n e t e n a ` e l j e n i m o d e l , o t vo r i } e s e p r o z o r k oj i m } e t e d e f i n i r a t i d i m e n z i j e m o d e l a . N a o v a ko d o b i v en o m m o de l u m o g u} e j e v r { i t i p r om j e n e . D o d a t n i { t a p o v i i ~v o r o v i s e u b a c u j u n a g o r e op i s a n i n a~ i n . A k o n e k i r e d s t u bo v a i l i r i g l i t r e b a p o m j e r i t i , t o } e t e u r a d i t i p o m j e r a nj e m o d g o v a r aj u } e p o m o } n e l i n i j e , p r i ~ e m u j e p o t r e b n o u Draw m en i j u a k t i vi r a t i o p c i j u Glue Joints to Grid . T i m e } e s v i ~ v o r o v i , k o j i s e n a l a z e n a o d a b r a n o j p o m o } n oj l i ni j i p om j e r i t i z aj e d n o s nj o m . 5 . 3 . U ^ I TA V A N J E A U T O C A D C R T E @A Program ima mogu}nost u~itavanja DXF fajlova. Dakle, mogu}e je k o n s t r u k ci j u n a c r t a t i u p r o g r a m u A u t o C a d , s n i m i t i cr t e ` u D X F f o r m at u i p o m o } u n a r e d b e Import n a File m en i j u u ~ i t a t i g a u S A P 2 0 0 0 . P r i t o m e, s v i o b j e k t i na c r t a n i ko m a n d o m L i n e p o s t a j u { t ap n i e l e m e n t i , k om a n d a A r e a o d g o v a r a S h e l l e l e m n t i m a , a k o m a n d a P o i n t ~ vo r o v i m a. O v a j n a ~ i n d e f i n i r an j a g e o m e t r i j e ko n s t r u k c i j e n i j e p r e p oru ~ l j i v . 5 . 4 . KO M A N D E ZA P R O M J EN U G EO M E T R I J E Za kopiranje i pomjeranje elemenata konstrukcije mogu poslu`iti s t a n d a r d ne W i n d o w s k o m an d e : Cut, Copy i Paste . B r i s a n j e p o j e d i n i h e l e m e n a t a i l i ~ v or o v a s e v r { i t a k o { t o s e e l eme n t s e l e ktu j e i z a t i m s e pr i t i s n e t i p k a D el e t e i l i s e k l i k n e n a k o m a n d e Delete u Edit m e ni j u . P o m j e r a n j e p o j e d i n i h e l e m e n a t a v r{ i s e n a s l i j e d e } i n a ~i n :
Selektovati elemente koje `elite pomjeriti. Ako `elite pomjeriti {tap, potrebno je selektovati i pripadaju}e ~vorove Na Edit meniju kliknuti Move. Otvara se prozor pomjeranja. Klikom na OK pomjeranje je zavr{eno. u kome definirate veli~inu

P r i d ef i n i r a n j u s l o` e n i h m od e l a , k o j i s u s i m et r i ~ n i u od n o s u n a n e k u r a v a n , v r l o j e k o r i s n a n a r e d b a Replicate . O v a n a r e d b a j e e f i k a s n i j a o d n a r e d b e Copy , j e r o v o m n a r e d b o m m o g u s e g e n e r i r a t i e l e m en t i n a no v o j l o k a c i j i , p r i ~ e m u s e u z k o p i r a n i e l em e n t k o pi r a i p o p r e ~ n i p r e s j e k e l e m en t a , pripadaju}e optere}enje i slobode kretanja na krajevima {tapa. Naredba Copy r a di s a m o s a l i n i j am a i ~ v o r o v i m a . N ar ed b a Replicate i m a 4 o p c i j e: Linearno repliciranje:
Selektovati elemente koje `elite kopirati Na Edit meniju kliknite Replicate. Kliknite na Linear U odgovaraju}im boksovima utipkajte rastojanje u pravcu X, Y i Z, te broj koliko puta `elite iskopirati selektovane elemente

R a d i j a l n o r e p l i c i r an j e :

10
Selektovati elemente koje `elite kopirati Na Edit meniju kliknite Replicate. Kliknite na Radial Odaberite osu oko koje `elite rotirati elemente U odgovaraju}im boksovima utipkajte ugaono rastojanje, te broj koliko puta `elite iskopirati selektovane elemente

R e p l i c i r an j e p o m o} u M i r r o r ( o g l e d alo ) o p c i j e :
Selektovati elemente koje `elite kopirati Na Edit meniju kliknite Replicate. Kliknite na Mirror Odaberite ravan oko koje `elite rotirati elemente U odgovaraju}i boks utipkajte rastojanje za koje `elite pomjeriti generirane elemente PRIMJER:

U k o l i k o ` e l i t e p r o m i j e n i t i l o k a c i j u n e k o g ~v o r a , pr i ~ e m u ve z e s a o s t a l i m ~v o r o v i m a t r e b aj u os t a t i n ep r o m i j e n j en e , u r a di } e t e s l i j ed e } e :
Kliknite na ikonu Strelicu locirajte na ~vor koji `elite pomjeriti, pritisnite lijevi taster na mi{u i ne otpu{taju}i ga premjestite ~vor na novu lokaciju.

5 . 5 . D E F IN I R A N J E K O N T U RN I H U S LO V A ZA [ T A P O V E Nakon definiranja ~vorova i njihovog povezivanja {tapovima, potrebno je definirati oslona~ke ~vorove i na~in povezivanja {tapova u ~ v o r o v i m a ( z g l o b o v i , n u l t a p o l j a z a t r a n s v e r z al n u i n o r m a l n u s i l u ) . O s l o n a ~ ki ~ v o r o vi s e d e f i n i r a j u n a s l i j e d e } i n a~ i n : ikona:
Selektovati ~vorove kojima `elite sprije~iti iste slobode kretanja Na Assign meniju kliknite Joint, a zatim Restraints. U otvorenom prozoru odaberite stepene slobode koje `elite sprije~iti ili odaberite `eljeni oslonac klikom na jednu od 4 prikazane ikone: uklje{tenje, nepokretni oslonac, pokretni oslonac i slobodni kraj.

E l a s t i ~ ni o s l o n c i s e d e f i ni r aj u n a s l i j e d e } i n a ~i n :
Selektovati ~vor u kojem `elite postaviti elasti~ni oslonac Na Assign meniju kliknuti Joint, a zatim Springs U odgovaraju}im boksovima unijeti krutosti opruge u slobodnog pomjeranja, odnosno rotacija

odgovaraju}im

pravcima

11
Na dijelu prozora ozna~enom sa Options mogu}e je definiranu oprugu dodati prije definiranim oprugama ili ih zamijeniti, te ukloniti sve opruge pridru`ene selektovanom ~voru. Ako je potrebno, mogu}e je zadati gornju polovinu matrice krutosti elasti~nog oslonca klikom na Advanced

Osloba|anje krajeva {tapova:

Selektovati {tap na ~ijem kraju `elite postaviti nulto polje za jednu od presje~nih sila Na Assign meniju kliknuti Frame, a zatim Releases Klikom u odgovaraju}a polja ubaciti `eljena nulta polja na po~etku odnosno na kraju {tapa

6. DEFINIRANJE KARAKTERISTIKA [TAPOVA

N a k o n de f i n i r a nj a g e o m e t r i j e m o d el a , s l i j e de } i k o r a k j e o d r e | i v a n j e k a r a k t e r i s t i k a { t a p o v a . P r o g r a m k o r i s ti u o b i ~ a j e n u k o n c e p c i j u : p r v o s e z a d a j u s vi m a t er i j al i i p o p r e~ n i p r es j e c i k o j i s e k o r i s t e u m o d e l u, a p o t om s e definirane karakteristike pridru`uju odre|enim {tapovima. 6.1. DEFINIRANJE MATERIJALA S A P 2 0 0 0 i m a m o g u } n os t d i m en z i o n i r a nj a b e t o ns k i h i ~ e l i ~ n i h k o n s t r u k ci j a . U s kl a d u s t i m , p r i l i ko m d e f i ni r a n j a k ar a k t e r i s t i k a m a t e r i j a l a, potrebno je definirati dvije grupe karakteristika. Prva grupa je vezana za karakteristike materijala koje su vezane za stati~ki i dinami~ki prora~un: m o d u l e l a s t i ~ n os t i , P o i s s on - o v k o ef i c i j e nt , k o e f i c i j en t t o p l otn o g { i r en j a , zapreminske te`ine i zapreminske mase. Ova grupa je organizovana na isti na~in za sve materijale. Druga grupa je vezana za karakteristike koje ulaze u r a ~ u n pr i d i m en z i o n i r a nj u p o j ed i n i h e l e m e n a t a . O r g a n i z a c i j a o v i h k a r a k t e r i s t i k a , n a r a v n o , n i j e i s t a z a be t o n i z a ~ e l i k , d ok z a d r u ge m a t e r i j a l e nije ni dostupna, obzirom da program ne podr`ava dimenzioniranje elemenata od drugih materijala. D e f i n i r a nj e n o v i h k a r a k t e r i s t i k a m at er i j a l a o d ~ e l i k a
Na Define meniju kliknuti Materials. Otvara se prozor u kome je spisak definiranih materijala. Predprogramirani su: beton, ~elik i ostali. Kliknuti na Add new material U polju Material name ukucati proizvoljno ime materijala U padaju}em meniju Design type odabrati Steel U grupi Analysis Property Data ukucati odgovaraju}e vrijednosti karakteristika U grupi Design Property Data ukucati vrijednost dozvoljenog napona u kN/m2 Kliknuti OK Na listi }e se pojaviti ime definiranog materijala. Ukoliko `elite neku od karakteristika promijeniti kliknite na Modify/Show Material i pojavi}e se isti prozor na kome ste definirali karakteristike materijala Snimanje i zatvaranje prozora se vr{i klikom na OK

12 D e f i n i r a n j e n o v i h k a r a k t e r i s t i k a b e t on s k o g m at e r i j al a
Na Define meniju kliknuti Materials. Kliknuti na Add new material U polju Material name ukucati proizvoljno ime materijala U padaju}em meniju Design type odabrati Concrete U grupi Analysis Property Data ukucati odgovaraju}e vrijednosti karakteristika U grupi Design Property Data ukucati vrijednosti dozvoljenih aksijalnih i smi~u}ih napona za ~elik i beton Kliknuti OK Na listi }e se pojaviti ime definiranog materijala. Ukoliko `elite neku od karakteristika promijeniti kliknite na Modify/Show Material i pojavi}e se isti prozor na kome ste definirali karakteristike materijala Snimanje i zatvaranje prozora se vr{i klikom na OK

D e f i n i r a nj e n o v i h k a r a k t e r i s t i k a os t a l i h m at e r i j a l a
Na Define meniju kliknuti Materials. Kliknuti na Add new material U polju Material name ukucati proizvoljno ime materijala U padaju}em meniju Design type odabrati Other U grupi Analysis Property Data ukucati odgovaraju}e vrijednosti karakteristika Kliknuti OK Na listi }e se pojaviti ime definiranog materijala. Ukoliko `elite neku od karakteristika promijeniti kliknite na Modify/Show Material i pojavi}e se isti prozor na kome ste definirali karakteristike materijala Snimanje i zatvaranje prozora se vr{i klikom na OK

6.2.

DEFINIRANJE POPRE^NIH PRESJEKA [TAPOVA D e f i n i r a n j e k o n s t a n t n ih p o p r e ~ n i h p r e s j e k a

Na Define meniju kliknuti Frame Section Program nudi dvije opcije: U~itavanje presjeka iz fajlova sa definiranim presjecima. Ovi presjeci su ~eli~ni profili, koji odgovaraju ameri~kim standardima, tako da nisu upotrebljivi za na{e prilike. Definiranje novih presjeka se vr{i klikom na padaju}i meni, gdje se mo`e odabrati oblik popre~nog presjeka - kliknuti na Add (oblik) ili ako `elite zadati direktno karakteristike presjeka kliknuti na Add General U otvorenom prozoru se definiraju dimenzije presjeka, materijal i naziv presjeka. Program automatski ra~una sve karakteristike presjeka, koje se mogu pregledati klikom na Section Properties. Ukoliko je odabrani materijal beton, tada se nudi dodatna opcija, kojom se definira na~in armiranja. Kliknuti na OK

D e f i n i r a nj e p r om j en l j i v i h p op r e ~ n i h pr e s j e k a P r o g r a m n u d i m o g u } n os t d e f i n i r a n j a { t a p o v a s a p r o m j e n l j i v i m p o p r e ~ n i m p r es j e ko m . O v a o p c i j a s e z a s n i v a n a t o m e d a s e z a da j u p o p r e~ n i p r e s j e c i n a o b a k r a j a { t a p a i d a s e d ef i n i r a n a ~in p r o m j en e m o m e n a t a i n e r c i j e.
Na Define meniju kliknuti Frame Section

13
Kliknite na Add Nonprismatic. Ovaj izbor se pojavljuje jedino ako su definirana bar dva popre~na presjeka Ukucajte naziv presjeka u polju Nonprismatic Section Name. Na padaju}im menijima odaberite naziv presjeka na po~etku i kraju {tapa. Ako u meniju Length type odaberete Variable, tada podatak o du`ini {tapa nije bitan, tj. du`ina {tapa }e biti odre|ena polo`ajima krajnjih ~vorova, a promjena karakteristika presjeka }e se vr{iti po cijeloj du`ini {tapa na na~in kako je to definirano u poljima EI33 Variation i EI22 Variation. Ukoliko `elite definirati {tap ~ija se promjena ne mo`e definirati jednozna~no, mogu}e je definirati vi{e promjena du` {tapa. Naprimjer, ako `elite definirati {tap sa vutama du`ine 1.0 m na oba kraja tada je potrebno zadati tri promjene: 1. Zadati presjeke na po~etku i kraju vute, zadati du`inu 1.0 m i odabrati Length type Absolute i kliknuti Add 2. Odabrati za po~etak i kraj {tapa isti presjek i odabrati Length type Variable, te Linear na EI33 Variation i EI22 Variation, te kliknuti Add 3. Zadati desnu vutu kako je opisano pod 1. Na ovaj na~in dobiven je {tap, koji na oba kraja ima vutu du`ine 1.0 m, a srednji konstantni dio ovisi o du`ini {tapa.

6.3.

P R I D R U @ I V A N J E PO P R E ^ N I H P R E S J E K A [ T A P O V I M A M O D E L A

Selektovati {tapove istog popre~nog presjeka Na Assign meniju odabrati Frame i kliknuti na Sections Odabrati naziv popre~nog presjeka i kliknuti OK. Primje}ujete da na ovdje jo{ uvijek mo`ete definirati novi popre~ni presjek na na~ine kako je to opisano u prethodnom poglavlju

Ovim je zavr{eno modeliranje konstrukcije.

7. ZADAVANJE OPTERE]ENJA
S l i j e d e } i k o r a k j e z a d a v an j e u t i c aj a k o j i d j e l u j u na k o n s t r u k c i j u . O v d j e } e b i t i op i s an o z a d a va n j e s l i j ed e } i h u t i c a j a : Stati~ko optere}enje Uticaj temperature Pomjeranje ~vorova P o k r e t n o o p t e r e } en j e ut i ca j n e l i n i j e Z a d e f i n i r a n j e g o r e p o b r o j a n i h u t i ca j a , i z u ze v u t i c a j n i h l i n i j a, p r v i k o r a k j e d e f i n i r an j e b r o j a s l u ~ a j e v a o p t e r e } en j a p r e m a p r e t h o d n o u r a | e n o j analizi optere}enja. Postupak:
Na Define meniju kliknuti na Static Load Cases Ukucati naziv slu~aja optere}enja, tip i faktor kojim se mno`i sopstvena te`ina za taj slu~aj Kliknuti Add New Load Kada zadate sve predvi|ne slu~ajeve kliknite OK

S l i j e d e } i k o r a k j e d e f i n i r at i u t i c a j e za s v a k i s l u ~ a j o p t er e } e n j a .

14 OPTERE]ENJE ^VOROVA Koncentrisane sile:

Selektovati ~vor na koji djeluje sila Na Assign meniju odabrati Joint Static Loads i kliknuti na Forces Ukucati vrijednosti projekcija sile ili momenta na globalne ose U padaju}em meniju Load Case Name odabrati kojem slu~aju optere}enja pripada data sila U polju opcija odabrati da li prije zadatu silu u tom ~voru (ako takva postoji za taj slu~aj optere}enja) zamijeniti ili je dodati novodefiniranoj sili. Ova opcija postoji za sve vrste optere}enja, pa stoga ne}e biti elaborirana za ostale vrste. Kliknuti OK

Pomjeranja ~vorova:
Selektovati ~vor kojem je zadato pomjeranje Na Assign meniju odabrati Joint Static Loads i kliknuti na Displacement Ukucati vrijednosti projekcija pomjeranja ili rotacije ~vora na globalne ose U padaju}em meniju Load Case Name odabrati kojem slu~aju optere}enja pripada dato pomjeranje U polju opcija odabrati na~in zadavanja pomjeranja. Kliknuti OK

O P T E R E] E N J E [ TA P O V A K o n c e n t r i s a n e s i l e i j e d n a k o p o d i j el j en o o p t e r e} e n j e d u ` c i j e l o g { t a p a :
Selektovati {tap kojem se zadaje optere}enje Na Assign meniju odabrati Frame Static Loads i kliknuti na Point and Uniform U polju Load Type odabrati pravac sile U padaju}em meniju Load Case Name odabrati kojem slu~aju optere}enja pripada dato optere}enje U polju opcija odabrati na~in zadavanja optere}enja. U polju Point Loads mo`ete zadati 4 sile i njihova rastojanja od prvog ~vora {tapa U polju Uniform Loads zadaje se vrijednost ravnomjernog optere}enja Kliknuti OK

L i n e a r n o p o d i j e l j en o o p t e r e} e n j e :
Selektovati {tap kojem se zadaje optere}enje Na Assign meniju odabrati Frame Static Loads i kliknuti na Trapezoidal U polju Load Type odabrati pravac sile U padaju}em meniju Load Case Name odabrati kojem slu~aju optere}enja pripada dato optere}enje U polju opcija odabrati na~in zadavanja optere}enja. U polju Trapesoidal Loads mo`ete zadati 4 ordinate linearnog optere}enja Kliknuti OK

Uticaj temperature
Selektovati {tap kojem se zadaje uticaj temperature Na Assign meniju odabrati Frame Static Loads i kliknuti na Temperature U polju Type odabrati na~in djelovanja temperature U padaju}em meniju Load Case Name odabrati kojem slu~aju optere}enja pripada dati uticaj

15
U polju opcija odabrati na~in zadavanja uticaja. U polju Temperature zadaje se vrijednost promjene temperature Kliknuti OK

P o k r e t n o o p t e r e } en j e ut i ca j n e l i n i j e
Selektovati {tapove po kojima se kre}e sila Na Define meniju odabrati Moving Load Cases i kliknuti na Lanes Kliknuti na Add New Lanes i kliknuti na Add i potom na OK i opet na OK Na Assign Meniju odabrati Frame i kliknuti na Lane i na OK [tapovi po kojima se kre}e sila posta}e ljubi~asti i numerirani

8. PRORA^UN
N a k o n { t o s u s vi u l a z n i p o d a c i pr i p r em l j en i p r e l a zi s e n a f a z u p r o r a ~ u na . U k o l i ko ` e l i m o d a s e p r o r a ~ u n o b a v i p o t e o r i j i I I r e d a p o t r e b n o je uraditi slijede}e:
Na Analyze meniju kliknuti Set Options Kliknuti u polje pored Include P-Delta Kliknuti na Set P-Delta Parameters U polju P-Delta Load Combination odabrati slu~ajeve optere}enja za koje je potrebno obaviti prora~un po teoriji II reda i odgovaraju}e faktore kojima pojedini slu~aj optere}enja treba pomno`iti U polju Iterations Controls zadaje se maksimalni broj iteracija i veli~ina gre{aka koje se mogu tolerirarati za sile i pomjeranja. Dakle, program ovaj prora~un vr{i iterativno sve dok ne postigne zadatu ta~nost ili dok ne obavi zadati broj iteracija

8.1.

K O N T R O L A U L A ZN I H PO D A T A K A

P r o g r a m j e o p r e m l j e n s e t om o p c i j a , k o j e d e f i n i r a j u na ~ i n n a k o j i s e ~ v o r o v i i e l e m e n t i m o d e l a p r i k a z u j u u r a d n o m p r o zo r u , ~ i m e s e g r a f i ~ k i mogu prikazati ulazni podaci. Naravno, te opcije ovise o vrsti elementa. Za l i n i j s k e e l e m e n t e m o g u } e j e p r i k az a t i : b r oj e l e m e nt a , o z n ak u p o p r e~ n o g presjeka i materijala, lokalni koordinatni sistem, osloba|anje veza na k r a j e v i m a e l e m e n t a i t d . S l i ~ n a o p c i j a p o s t oj i i z a ~ v o r o ve . P o s t u pa k :
Na View meniju kliknuti Set Elements Kliknuti u polja uz osobine za koje `elite da budu prikazane pored {tapova Kliknuti na OK. Odabrane osobine }e biti prikazane samo u onom prozoru koji je bio aktivan pri pozivu naredbe Set Elements.

U k o l i k o `e l i t e gr a f i ~ k i p r i k az o p t e r e }e n j a :
Na Display meniju odabrati Show Loads Kliknuti na vrstu optere}enja i potom slu~aj optere}enja koji `elite prikazati Sve ulazne podatke mo`ete dobiti i tabelarno, ako na Display meniju odaberete Show Input Tables i potom kliknuti na vrstu podataka koje `elite prikazati

16

8.2.

VR[ENJE PRORA^UNA I PRIKAZ REZULTATA N a r e d b a z a v r { en j e p r o r a ~ u n a m o ` e s e z a d a t i k l i k o m n a Run u

Analyze m e n i j u , pr i t i s k o m n a f u n k c i j s k i t a s t e r F 5 i l i kl i k o m n a i k o n u :
N a e k r a n u } e t e d o b i t i p o r uk e o i z v r { e n i m f a za m a p r o r a ~ u n a , a k r a j n j a p o r u k a t r e b a b i t i d a j e a n a l i z a k o m p l e t i r a na . U k o l i ko d o b i j e t e p o r u k u d a analiza nije zavr{ena, tada treba provjeriti dati model, a najprije uslove o s l a n j a nj a m o d e l a. U k o l i k o s t e o d a br a l i pr o r a~ u n p o t e o r i j i I I r e d a , p o s t o j i m o g u } n os t d a j e ak s i j a l n a s i l a u n e ko m o d ele m e n a t a v e } a o d kr i t i ~ n e. U k o l i k o j e a n a l i z a k o m p l e t i r a n a , p o t r e b n o j e d o } i d o p r i k a z a r ez u l t a t a n a e k r a n u i l i n a p a p i r u . N a e k r a n u j e m o g u } e p r i k az a t i g r a f i ~ k i s l i j e de } e r e z u l t a t e: d e f o r m ac i o n u l i n i j u m o d e l a , r e a k c i j e u o s l o n c i m a , p r es j e ~ n e s i l e u { t a p o v i m a i ut i c a j n e l i ni j e . Prikaz deformacione linije:
Na Display meniju kliknuti Show Deformed Shape ili pritisnuti taster F6 Odabrati slu~aj optere}enja, razmjeru i na~in prikaza linije Kliknuti OK

Prikaz reakcija u osloncima:

Na Display meniju odabrati Show Element Forces/Stresses i kliknuti na Joints Odabrati slu~aj optere}enja i vrstu sila koje `elite prikazati Kliknuti OK

D i j a g r ams k i pr i k a z p r e s j e ~ ni h s i l a u { t a p o v i m a:
Na Display meniju odabrati Show Element Forces/Stresses i kliknuti na Frame Odabrati slu~aj optere}enja i presje~nu silu ~iji dijagram `elite prikazati, razmjeru i na~in prikaza linije Kliknuti OK Ukoliko `elite preciznije informacije o prikazanoj presje~noj sili na nekom {tapu, kliknite desnim tasterom na mi{u i dobi}ete tra`eni dijagram samo za taj {tap na posebnom prozoru. Pomjeranjem mi{a du` {tapa, mo`ete o~itati vrijednosti sile.

T a b e l a r n i p r i k a z p r e s j e ~ n i h s i l a u n e ko m e l em en t u :
Kliknuti na ikonu: Odabrati slu~aj optere}enja i kliknuti na OK Desnim tasterom kliknuti na odre|eni {tap i dobi}ete tabelarni prikaz svih presje~nih sila u ~etvrtinama raspona. Ukoliko `elite rezultate na gu{}oj mre`i ta~aka za neki {tap potrebno je prije prora~una selektovati taj {tap, na Assign meniju kliknuti Frame i kliknuti na Output Segments, te ukucati broj ta~aka u kojima `elite rezultate.

17 8.3. Z A D A V A N J E KO M B I N A C IJ A O P T E R E] E N J A

Nakon zavr{enog prora~una za osnovne slu~ajeve optere}enja, mogu}e je definirati kombinacije optere}enja. Da bi se uticaji od k o m b i n a ci j a d o bi l i , n i j e po t r e b n o p o n o v o p r o l a z i t i k r o z f az u p r o r a~ u n a . Kombinacije optere}enja se zadaju na slijede}i na~in:
Na Define meniju kliknuti Load Combinations Kliknuti na Add new Combo i otvori}e se prozor gdje mo`ete uraditi slijede}e: U polju Load Combination Name ukucajte naziv kombinacije U polju Load Combination Type odaberite tip kombinacije: ADD rezultuju}a vrijednost uticaja je jednaka zbiru uticaja za svaki definirani slu~aj optere}enja u kombinaciji pomno`en sa odgovaraju}im faktorom, koristi se kada je potrebno sra~unati ukupna uticaj od pojedinih optere}enja ENVE daje anvelopu uticaja, tj. maksimum kombinacije je jednak maksimalnom uticaju koje daje jedan od slu~ajeva optere}enja, koristi se kada je potrebno sra~unati maksimalni i minimalni uticaj upore|uju}i vi{e slu~ajeva optere}enja ABS daje maksimum kombinacije koji je jednak zbiru apsolutnih vrijednosti uticaja pojedinih optere}enja, minimum je negativna vrijednost maksimuma, koristi se ako su u kombinaciji optere}enja koja mogu mijenjati smjer (vjetar, zemljotres i sl.) SRSS daje maksimalni uticaj, koji je jednak kvadratnom korijenu zbira kvadrata apsolutnih vrijednosti pojedinih optere}enja, koristi se pri prora~unu trodimenzionalnih nosa~a, kada su dva ili vi{e optere}enja me|usobno ortogonalna U polju Title se mo`e opisati kombinacija, npr. ukucati koji slu~ajevi ulaze u kombinaciju U polju Define Combinations se biraju optere}enja koja ulaze u kombinaciju i faktori kojima pojedino optere}enje treba pomno`iti. Kao jedan od slu~ajeva optere}enja mo`e biti data prethodno definirana kombinacija optere}enja. Na dnu birate da li }e se prema ova kombinacija slu`iti za dimenzioniranje ~eli~ne ili betonske konstrukcije Kliknuti OK Ukoliko `elite promijeniti neku od kombinacija, kliknite na Modify/Show Combo Brisanje kombinacije se vr{i klikom na Delete Combo Klikom na Add Default Design Combo formirate kombinacije optere}enja koje odgovaraju propisima Eurocod

8.4.

PONAVLJANJE PRORA^UNA

U k o l i k o i z n e k i h r a z l o g a ` e l i t e p r o m i j e n i t i g e o m et r i j u m od e l a , osnovne slu~ajeve optere}enja ili popre~ne presjeke {tapova, nakon i z v r { e n o g p r o r a ~ un a , m o r a} e t e p o s t u p a k p r or a ~ u n a po n o v i t i . D a b i s t e t o u r a d i l i po t r e b n o j e k l i k n ut i n a i k o n u: Program }e vas obavijestiti o tome da otklju~avanje modela ujedno zna~i i b r i s a nj e r e z u l t a t a p r o r a ~ u na . A k o z a i s t a ` e l i t e p o n o v i t i p r o r a ~ un k l i k n i t e n a OK.

18 8.5. P R I N T A N J E R E Z U LT A T A

P r i n t a nj e r e z u l t a t a s e v r { i p o m o } u s et a Print n a r e d b i u File m e n i j u . P o m o } u n a r e d b e Print Setup p o d e { a v a s e i z g l e d s t r an e , n a s l o v i , a k l i ko m n a Setup o t va r a j u s e s t a n d a r d n i p ro z o r i z a p o d e { a v a n j e p r i n t e r a . P o m o } u n a r e d b e Print Graphics v r { i s e p r i n t a n j e s l i k e s a a k t i v n o g prozora. N a r e d b am a Print Input Tab l es i Print Output Tables m o g u s e o d a b r a t i u l a z n i i i z l a z n i p od a c i k o j e t r e b a p r i n t a t i . U nu t a r o v e n a r e d b e p o s t o j i o p c i j a d a s e o da b r a n i po d a c i p r i n t a j u u f i l e , k oj i i m a e k s t e n z i j u . t x t i k oj em s e m o ` e p r i s t u p i t i p om o } u n e ko g o d e d i t o r a . U n a s t a vk u s u d a t i o p i s i n a r e d b i , koj e s e n a j ~ e { } e k o r i s t e i k o j e s e m o g u a k t i v i r a t i i ko n a m a , ka o i pr i m j e r pr o r a~ u n a r a m a u r a v ni .