POMIAR CINIENIA

1. PODSTAWOWE POJCIA
Jednym z podstawowych parametrw okrelajcych termodynamiczny stan ciaa jest cinienie. Pomiar cinienia jest elementem skadowym prawie wszystkich pomiarw wystpujcych w praktyce inynierskiej. Cinienie jest wywierane na ciaa stae i pyny w kierunku prostopadym do ich powierzchni. W oglnym przypadku cinienie P definiuje si jako granic stosunku siy normalnej do powierzchni do pola tej powierzchni, gdy warto pola powierzchni dy do zera

P = lim

A 0

Fn Fn = A A

gdzie: Fn - skadowa siy prostopada do powierzchni, A - pole powierzchni. Gdy sia Fn rozoona jest rwnomiernie na powierzchni, wwczas cinienie okrela wzr:

P=

Fn A

Warto mierzonego cinienia zaley od przyjtego poziomu odniesienia. Cinienie zmierzone wzgldem prni jest nazywane cinieniem absolutnym lub bezwzgldnym i najczciej bywa oznaczane liter P. Cinienie manometryczne Pm - jest to rnica cinienia absolutnego i cinienia otoczenia, ktrym najczciej jest cinienie atmosferyczne, wskazywane przez barometr. Cinienie manometryczne moe przyjmowa wartoci wiksze od zera i wwczas mwi si o nadcinieniu lub wartoci mniejsze od zera i wwczas mwi si o podcinieniu lub tzw. prni". Cinienie wywierane przez sup powietrza atmosferycznego nosi nazw cinienia barometrycznego (atmosferycznego) i oznaczane jest przez Pb. Wzajemne zalenoci midzy omwionymi cinieniami pokazano na rys. 1.

Rys. 1. Rodzaje cinie Cinienie wywierane przez sup pynu nosi nazw cinienia hydrostatycznego i jest okrelone wzorem:

P = g h

gdzie: - gsto cieczy manometrycznej, g - przyspieszenie grawitacyjne,

h - wysoko supa cieczy. W ukadzie midzynarodowym jednostek miar SI podstawow jednostk cinienia jest paskal. Jeden paskal jest to cinienie, ktre wywiera sia 1N dziaajca rwnomiernie na powierzchni o polu 1m2. Poniewa paskal jest jednostk cinienia bardzo ma, np.: cinienie barometryczne wyraa si liczb okoo 105 Pa, std w technice uywa si wielokrotnoci tej jednostki: kilopaskali (1 kPa = 103 Pa) oraz magapaskali (l MPa = 106 Pa). Innymi jednostkami, w ktrych wyraa si wielko cinienia s: Atmosfera techniczna 1at = 1

kG N = 9,80665 104 2 = 0,0981MPa 2 cm m 5 Bar 1bar = 10 Pa 1Tr = 1mmHg = 133,3Pa Tor (Wysoko supa rtci) Wysoko supa wody 1mmH 2O = 9,81Pa
2. PRZYRZDY DO POMIARU CINIENIA SPRAWDZANIE I WZORCOWANIE CINIENIOMIERZY CINIENIOMIERZE.

W zalenoci od przyjtego cinienia odniesienia wyrniamy nastpujce rodzaje cinieniomierzy: absolutne do pomiaru cinienia absolutnego, rnicowe - do pomiaru rnicy cinienia, manometry - do pomiaru nadcinienia, wakuometry - do pomiaru podcinienia, manowakuometry - do pomiaru nadcinienia i podcinienia, Sprawdzaniem nazywa si czynno porwnania wskaza przyrzdu pomiarowego z przyrzdem wzorcowym w celu skontrolowania przyrzdu i ewentualnego wprowadzenia poprawek. Wzorcowanie manometru polega na wyznaczaniu charakterystyki, czyli zalenoci wskaza przyrzdu od rzeczywistej (wzorcowej) wartoci cinienia lub zalenoci odchyki wskaza przyrzdu (w stosunku do przyrzdu wzorcowego) od jego podziaki. Cechowaniem okrela si operacj umieszczania na narzdziu pomiarowym oznacze stwierdzajcych jego zgodno z wymaganiami technicznymi, normami lub przepisami legalizacyjnymi.

2.1. SPRAWDZANIE HYDROSTATYCZNYCH

WZORCOWANIE

MANOMETRW

W przyrzdach tego rodzaju mierzone cinienie rwnowaone jest hydrostatycznym cinieniem supa cieczy. Do sprawdzania uywa si mikromanometru Askania. 2.1.1. Wzorcowanie mikromanometrw Schemat ideowy ukadu do wzorcowania mikromanometrw pokazano na rys.2. Manometrem wzorcowym jest mikromanometr Askania, manometrami badanymi s: mikromanometr Recknagla, manometr przeponowy i dwa manometry U-rurkowe. Wzorcowanie przeprowadza si w caym zakresie pomiarowym mikromanometru Askania. Cinienie w ukadzie jest wytwarzane za pomoc pompki wodnej (rys.2).

Rys. 2. Schemat ideowy ukadu do wzorcowania mikromanometrw: 1 mikromanometr Askania, 2 - mikromanometr Recknagla, 3 - manometr przeponowy, 4 - U-rurka wypeniona rtci., 5 - U-rurka wypeniona woda, 6 pompka wodna Sposb pomiaru 1. Ustawi przyrzdy w pozycji roboczej: manometry Askania i Recknagla ustawia si w pionie za pomoc poziomic wbudowanych w te przyrzdy; manometry U-rurkowe ustawia si za pomoc pionu murarskiego; manometr przeponowy jest wbudowany zgodnie z zaleceniem podanym na tarczy. 2. Wyzerowa mikromanometry Askania i Recknagla zgodnie ze wskazwkami podanymi niej (pozostae przyrzdy nie wymagaj zerowania). 3. Podczy mikromanometr Askania do rda cinienia (pozostae manometry s podczone na stae). 4. Wytworzy cinienie w ukadzie za pomoc pompki wodnej przez podniesienie naczynia A - rys. 2 o jeden uskok do gry. 5. Zmierzy warto uzyskanego cinienia za pomoc mikromanometru Askania (patrz niej). 6. Odczyta wskazania przyrzdw wzorcowanych. 7. Powtrzy czynnoci z pkt. 5 i 6, podnoszc naczynie A za kadym razem o jeden uskok w gr, wytwarzajc w ten sposb odpowiednie cinienie w caym zakresie pomiarowym manometru Askania. 2.1.2. Wzorcowanie mikromanometru Recknagla Sprawdzanie manometru Recknagla polega na ustaleniu rzeczywistego bdu wskazania przyrzdu (przy zadanym pooeniu) i porwnaniu go z bdem granicznym wynikajcym z klasy przyrzdu (dla danego pooenia). Sprawdzenia dokonuje si mierzc jednoczenie zadan warto cinienia manometrem wzorcowym i manometrem badanym (patrz Rys.3). Manometrem wzorcowym jest manometr Askania typu MK-2. Wzorcowanie przeprowadza si a do uzyskania maksymalnego wychylenia (1) w manometrze Recknagla. Nadcinienie w ukadzie wytwarzane jest za pomoc drugiego manometru Askania speniajcego rol pompki wodnej (podnoszenie zbiornika 1 powoduje sprenie powietrza nad powierzchni cieczy drugiego zbiornika 2).

Rys.3 Schemat ukadu do sprawdzania manometru z pochyym ramieniem; 1- manometr Askania (wzorcowy), 2- manometr Recknagla, 3- pompka wodna (manometr Askania pomocniczy). Sposb pomiaru. 1. Ustawi przyrzd w pozycji pracy (manometry Askania i manometr Recknagla ustawia si za pomoc poziomic wbudowanych w te manometry). 2. Wyzerowa manometr Askania zgodnie ze wskazwkami podanymi w instrukcji poniej. 3. Poczy manometr Askania z pozostaymi przyrzdami. 4. Wytworzy cinienie w ukadzie za pomoc pompki wodnej. W tym celu podnie naczynie 1 w pomocniczym manometrze ASKANIA (za pomoc ruby mikrometrycznej 7, krcc w prawo) na wysoko 10 mm. 5. Odczyta warto cinienia z wzorcowanego manometru Askania. 6. Odczyta wychylenie cieczy w manometrze Recknagla. 7. Podnie naczynie 1 w pomocniczym manometrze Askania o kolejne 10 mm i po ustaleniu si cinienia wykona czynnoci z punktw 5 i 6. 8. Podnosi naczynie 1 w pomocniczym manometrze Askania tak dugo, a osignie si maksymalne wychylenie cieczy w manometrze Recknagla. 2.1.3. Manometr dwuramienny, tzw. U rurkowy budowa i zasada dziaania Za pomoc manometrw U - rurkowych mona mierzy nadcinienie, podcinienie oraz rnic cinie w zalenoci od sposobu przyczenia. Jest to najprostszy manometr sucy do pomiaru technicznych cinie, w tym m.in. do pomiaru maej rnicy cinie, jak np. przy przepywie pynw przez zwk. Najwaniejsz czci tego manometru (rys. 4) jest rurka szklana (1) zgita na ksztat litery U, deska mocujca (2) oraz podziaka milimetrowa (3). Zasada dziaania manometrw U - rurkowych oparta jest na rwnoci cinie na poziomych powierzchniach ekwipotencjalnych w naczyniach poczonych. Pomiarowi podlega przesunicie supa cieczy manometrycznej (spitrzenie) h. Wobec tego, e na poziomie niszej powierzchni cieczy cinienia w obu ramionach s jednakowe, to

P = h + P2 1

a rnica cinie wynosi:

P2 P = P = h = g h 1

gdzie: - ciar waciwy cieczy manometrycznej [N/m3], W trakcie pomiarw tym przyrzdem naley unika wychyle (wysokoci supa) mniejszych od 100 mm, ze wzgldu na zmniejszajc si dokadno pomiarw. Dla okrelonego cinienia wychylenie to zaley od gstoci uytej cieczy ( h =

P ). Do mierzenia nieduych cinie naley stosowa ciecze o g

maej gstoci. W praktyce wykonuje si U - rurki do pomiaru cinie nie przekraczajcych 300 kPa.

Podyktowane to jest m.in. trudnoci w utrzymaniu jednakowej temperatury (gstoci) cieczy manometrycznej na poziomach rnicych si znacznie wysokoci.

Rys. 4. Manometr cieczowy dwuramienny. 2.1.4. Manometr Recknagla (z rurk pochy) - budowa i zasada dziaania W celu zwikszenia dokadnoci pomiaru maych cinie rzdu kilkudziesiciu paskali, stosuje si manometry z rurk pochy. Ideowy schemat takiego manometru pokazano na rys. 5. Zastosowanie rurki pochyej umoliwia zwikszenie dokadnoci odczytu przemieszcze supa cieczy manometrycznej, poniewa wysoko h (rys. 5) mierzy si za porednictwem dugoci supa cieczy l. Bd pomiaru przy posugiwaniu si manometrem z rurk pochy maleje wraz z malejcym (im mniejszy kt pochylenia rurki, tym wiksza dugo supa cieczy odpowiadajca okrelonemu cinieniu). Jednak przy maym , mimo zastosowania kapilary o rednicy wewntrznej 1,5 - 4 mm i cieczy manometrycznej o maej lepkoci (alkohol C2H5OH), menisk staje si niewyrany. W manometrze Recknagla (Rys. 6) rurce mona nadawa kilka rnych pochyle, a przez to zmienia zakres pomiarowy i jednoczenie dokadno pomiaru (Tab. 1). Manometr ten moe suy do pomiaru nadcinienia, podcinienia oraz rnicy cinie. Nadaje si on szczeglnie do wsppracy z rurkami spitrzajcymi. Jest take przystosowany do pomiaru cinie dynamicznych. Podstawowymi czciami manometru s: zbiornik pomiarowy (1) zamocowany na podstawie (2), szklana rurka pomiarowa (3) umieszczona w ramieniu mikromanometru (4); uchwyt (5) i prowadnica wskanika (6). Rurka pomiarowa poczona jest ze zbiornikiem (1) rurk metalow przechodzc przez o obrotu ramienia. Kurek rozdzielczy (12) zamocowany na pokrywie zbiornika, zaopatrzony jest w dwie kocwki, oznaczone (+} i (-), do ktrych doprowadza si cinienia (do kocwki (+) cinienie wysze, do kocwki () cinienie nisze).

Rys.5. Manometr z rurk pochya. Sposb odczytywania wskaza manometru.

Rys 6. Manometr Recknagla - widok Tablica 1 Zakresy pomiarowe oraz klasy dokadnoci manometru typu Recknagla MPR4 Przeoenie Zakres pomiarowy* Klasa dokadnoci n [Pa] [%]

1:1 1:2 1:5 1:10 1:25 1:50 *dla cieczy o gstoci 800 kg/m3

0 - 1600 0- 800 0- 320 0- 160 0- 64 0- 32

0,5 0,5 0,5 1,0 1,5 2,5

Moe on przyjmowa trzy pooenia: P - pomiar, Z - zamknite, 0 - zerowanie manometru. Do podstawy mikromanometru przymocowane s: paskie rami (8) suce do zamocowania rurki pomiarowej pod odpowiednim ktem, dwie ruby (9) do poziomowania oraz poziomica (7). W pokrywie mikromanometru znajduje si otwr (10) sucy do napeniania przyrzdu ciecz manometryczn oraz urzdzenie do jej nastawiania w punkcie zerowym (za pomoc gaki pokrtnej 11). Przy korzystaniu z tego typu przyrzdw naley zwrci szczegln uwag na dokadne poziomowanie podstawy. Niedokadne poziomowanie moe by przyczyn znacznych bdw pomiarowych, przy czym ich warto wzrasta ze zmniejszeniem kta nachylenia ramienia (zwikszeniem przeoenia). Wykonanie pomiaru cinienia mikromanometrem Recknagla 1. Ustawi manometr w pozycji pionowej (poziomica 7). 2. Wyzerowa manometr (manometr odczony od rda cinienia): - ustawi kurek rozdzielczy 12 w pozycji 0", - ustawi rami mikromanometru 4 w pozycji pionowej, - sprawdzi, czy najniszy punkt menisku w rurce pomiarowej 3 znajduje si na kresce oznaczajcej pocztek skali; jeli nie, to wyzerowa przyrzd za pomoc gaki pokrtnej 11. 3. Ustawi kurek rozdzielczy 12 w pozycji P". 4. Podczy manometr do rda cinienia (przy pomiarze nadcinienia w podczamy do kocwki ze znakiem (+)). 5. Po odczekaniu, a ciecz przestanie drga w rurce pomiarowej, dokona odczytu wartoci cinienia ze skali naniesionej na rurce pomiarowej 3. 2.1.5. Mikromanometr kompensacyjny Askania Do pomiaru bardzo maych cinie stosowane s mikromanometry kompensacyjne. Najbardziej rozpowszechnionym przyrzdem tego typu jest mikromanometr Askania. Jego przekrj jest pokazany na Rys.7. Jest to przyrzd laboratoryjny sucy do pomiaru nadcinienia, podcinienia oraz rnicy cinie statycznych. Ze wzgldu na uzyskiwan dokadno pomiaru (Tabl. 2) znajduje zastosowanie m.in. przy wzorcowaniu i sprawdzaniu innych manometrw. Gwnymi elementami skadowymi przyrzdu s dwa naczynia (1) i (2) wypenione czciowo ciecz manometryczn (wod destylowan) i poczone gitkim przewodem (3). Naczynie (2) wykonane jest w ksztacie walca o osi poziomej; walec zamknity jest dwoma przezroczystymi dnami, z ktrych jedno stanowi soczewka wypuka (4). Wewntrz naczynia umieszczone jest stokowe ostrze (5), ktrego wierzchoek znajduje si w osi optycznej soczewki. Naczynie (1) przymocowane jest do ruby mikrometrycznej (6); skok jej wynosi zwykle 1 mm. Gowica (7) ruby mikrometrycznej wyposaona jest w podziak (8) stanowic noniusz podziaki pionowej (9); warto elementarnej dziaki skali pionowej wynosi 1 mm. Wysoko pooenia naczynia (1) pokazuje na skali poziomej wskanik (10) a na skali pionowej wskanik (11). Rnic poziomw cieczy w obu naczyniach, spowodowan mierzonym cinieniem (rys. 3.10), kompensuje si przez podnoszenie za pomoc ruby mikrometrycznej naczynia (1) do chwili, gdy nastpi zetknicie ostrza (5) ze zwierciadem cieczy. Obserwacj tego zjawiska uatwia to, e przez wziernik widoczne jest zarwno ostrze, jak i jego odbicie w zwierciadle cieczy. Mikromanometr poziomuje si za pomoc rub (12); wskanikiem prawidowego ustawienia jest poziomica (13). Do zerowania (adjustowania) mikromanometru suy ruba (14), ktr regulowa mona pooenie naczynia (2).

Rys. 7. Mikromanometr Askania Tablica 2 Dane techniczne mikromanometrw kompensacyjnych typu Askania MK-1 i MK-2 Parametr MK-1 MK-2 Zakres wskaza - max Klasa dokadnoci Maks. cinienie statyczne Ciecz manometryczna zalecana 1471 Pa 0,05 10 kPa woda destylowana 2452 Pa 0,05 10 kPa woda destylowana

Pomiar cinienia mikromanometrem Askania 1. Ustawi manometr w pozycji pionowej (poziomica 13). 2. Wyzerowa przyrzd (manometr odczony od rda cinienia); - ustawi zero na skali pionowej i poziomej (dokonuje si tego za pomoc gowicy 7 ruby mikrometrycznej 6 - Rys.7), - za pomoc ruby regulacyjnej 14 doprowadzi zbiornik 2 do pooenia, w ktrym wierzchoek ostrza 5 zetknie si ze swoim odbiciem lustrzanym (Rys. 8 - przekrj A). ostrze pomiarowe zbliy si do swego obrazu odbitego bez wzajemnego przecicia si 3. Podczy manometr do rda cinienia (przy pomiarze nadcinienia w podcza si do kocwki (+)).

4. Skompensowa wytworzone cinienie przez podnoszenie naczynia 1 do pooenia, w ktrym nastpi zetknicie ostrza 5 ze zwierciadem cieczy (Rys. 8 -przekrj A); naczynie 1 podnosi si krcc w prawo gowic 7 ruby mikrometrycznej 6. 5. Odczyta warto cinienia na podziakach: pionowej 9 i poziomej 8. Pomiar cinienia przy uyciu minimetru Askania sprowadza si do mierzenia wzniosu zbiornika wyrwnawczego (Rys. 8), a nie rnicy poziomw cieczy. Jest to bardzo korzystne, gdy eliminuje bdy zwizane z lepkoci cieczy, zwilaniem cianek i niejednakow rednic rurek na caej dugoci, poniewa praktycznie oba meniski s na tej samej wysokoci naczy.

Rys. 8. Zasada dziaania mikromanometru Askania 2.1.6 Bdy pomiarowe manometrw hydrostatycznych Podstawowe przyczyny bdw wystpujcych przy pomiarze cinienia za pomoc manometrw hydrostatycznych rozpatrzone s poniej. 1. Podniesienie poziomu cieczy w rurce wskutek zjawiska woskowatoci (kapilarnoci). Zmian wysokoci supa cieczy h w spowodowan zjawiskiem woskowatoci mona okreli wedug przyblionego wzoru:

hw

11 mm dla alkoholu d

hw

30 mm dla wody. d

Z obu wzorw wynika, e warto wielkoci hw mona skutecznie zmniejszy stosujc do budowy manometrw rurki o odpowiednio duych rednicach. W manometrach U-rurkowych, teoretycznie biorc, wpyw woskowatoci jest skompensowany, gdy rednice rurek obu ramion s identyczne. Naley podkreli odmienne zachowanie si rtci wskutek woskowatoci. Rt nie zwila cianek rurek szklanych, tworzc menisk wypuky. Dla wody i alkoholu poprawk hw naley odj od wskaza manometru. Dla rtci natomiast poprawk hw naley doda do wskaza manometru. Postpuje si przy tym zgodnie z nastpujc zasad: menisk wklsy odczytuje si wg najniszego jego punktu, za wypuky - wg najwyszego.

Rys. 9 Widok menisku wklsego. 2. Nieuwzgldnienie zmian temperatury, ktre powoduj rwnoczesn zmian gstoci cieczy manometrycznej oraz zmian dugoci skali pomiarowej. 3. Zanieczyszczenie a w szczeglnoci zatuszczenie rurek; bd wynikajcy z zatuszczenia rurek moe by duo wikszy od bdu wynikajcego z nieuwzgldnienia wpywu zjawiska woskowatoci. 4. Nierwnomierne rednice rurek; celem uniknicia tego bdu stosuje si rurki kalibrowane o staej rednicy. 2.1.7. Ciecze manometryczne Ciecze manometryczne powinny tworzy wyrany menisk, tzn. nie mog miesza si ani tworzy roztworw z pynem impulsowym (wywierajcym cinienie), lepko, wspczynnik rozszerzalnoci objtociowej oraz napicie powierzchniowe cieczy nie powinny by zbyt due, gsto cieczy nie moe ulega zmianom w wyniku absorpcji pary wodnej z powietrza lub odparowywania bardziej lotnych skadnikw. Tablica 3 Gstoci niektrych cieczy manometrycznych Nazwa cieczy Wzr chemiczny manometrycznej 3 Gsto [kg/m3] w temperaturze t [ C ] 10 Alkohol etylowy Woda Rt C2H5OH H2O Hg 817 1000 13570 20 809 998 13550 35 706 994 13510

2.2. SPRAWDZANIE I WZORCOWANIE CINIENIOMIERZY SPRYNOWYCH

Wskutek zachodzcych procesw starzenia, wskazania manometrw sprynowych rni si nieraz bardzo znacznie od rzeczywistej wartoci mierzonego cinienia. Przyczyn tego jest histereza odksztace sprystych czujnika oraz zuycie mechanizmu przekazywania impulsu cinienia. Do wzorcowania i sprawdzania manometrw stosuje si wzorcowe manometry sprynowe lub obcinikowo-tokowe. Oglne zasady sprawdzania i wzorcowania przedstawiaj si nastpujco. Przyrzdy, badany i wzorcowy, ustawia si w pooeniu normalnym i sprawdza czy wskaniki (wskazwka, menisk) s w pooeniu zerowym. Nastpnie oba przyrzdy przycza si rwnolegle do zbiornika, w ktrym przy pomocy pompy cinieniowej (prasy hydraulicznej, sprarki) lub w przypadku prniomierza - pompy prniowej, wytwarza si cinienie wyraajce si cakowit iloci dziaek na manometrze badanym lub wzorcowym. Wskazania przyrzdu sprawdza si w caym obszarze jego podziaki w takiej iloci punktw, jaka jest okrelona norm dla danego typu przyrzdu. W wielu przypadkach zaliczanie manometrw do tej lub innej klasy dokadnoci zaley prawie wycznie od wartoci liczbowej opnienia sprystego. Std te manometry sprynowe sprawdza si dla cinie rosncych i malejcych po odpowiednim przetrzymaniu przyrzdu przy najwyszym

10

cinieniu oznaczonym na podziace. Ze wzgldu na istnienie tarcia i luzw w mechanizmie przekadni manometrw sprynowych niezbdne jest kadorazowe opukanie przyrzdu przed odczytaniem wskazania. 2.2.1. Wzorcowanie wakuometrw Schemat ideowy ukadu do wzorcowania wakuometrw jest przedstawiony na rys. 10. Manometrem wzorcowym jest manometr sprynowy z rurk Bourdona, a manometrami wzorcowanymi s: manometr sprynowy z rurk Bourdona i manometr sprynowy przeponowy. Podcinienie w ukadzie jest wytwarzane za pomoc pompy prniowej 7.

Rys. 10. Schemat ukadu do wzorcowania wakumetrw: 1 - manometr wzorcowy, 2 manometr sprynowy z rurk Bourdona, 3 - manometr sprynowy przeponowy, 4 zbiornik wyrwnawczy, 5, 6 zawory, 7 pompa prniowa Tok postpowania Wytworzy podcinienie w zbiorniku wyrwnawczym. W tym celu naley: - zamkn zawr 6 (rys. 10), - otworzy zawr 5. -uruchomi pomp prniow 7, obserwujc jednoczenie wskazanie manometru przeponowego 3; zamkn zawr 5, a nastpnie wyczy pomp prniow w chwili, gdy wskazanie manometru bdzie wynosio ok. 20 Tr. 2. Odczyta dokadnie wskazanie manometru wzorcowego. 3.Odczyta wskazania obu manometrw sprynowych pamitajc, e manometr przeponowy pokazuje cinienie absolutne. 4. Otworzy zawr 6, a nastpnie zamkn w chwili, gdy wskazwka przesunie si o dan warto. Po ustaleniu si cinienia odczyta wskazania manometrw. 5. Postpujc identycznie, jak w punkcie 4, dokonywa odczytw wskaza manometrw a do zrwnania si cinienia w zbiorniku wyrwnawczym 4 z cinieniem barometrycznym (otworzy cakowicie zawr 6). 6. Odczyta cinienie barometryczne. Jego warto jest oczywicie ostatnim wskazaniem manometru przeponowego 3. Barometr rtciowy Barometry s to przyrzdy do pomiaru cinienia atmosferycznego. Barometry hydrostatyczne napeniane s wycznie rtci, poniewa cinienie nasycenia par rtci odpowiadajce temperaturze otoczenia jest znikomo mae (np. w temperaturze 20C wynosi 0,267 Pa i jest duo mniejsze od osiganej dokadnoci pomiaru). W praktyce najczciej stosuje si barometry lewarowe i naczyniowe. Na Rys. 11 pokazano schemat barometru naczyniowego bez nastawy zerowej.

11

Rys. 11 Schemat barometru naczyniowego bez nastawy zerowej. 2.2.2. Sprawdzanie manometru sprynowego z rurk Bourdona Do sprawdzania manometrw uywa si bardzo czsto manometrw obcinikowo-tokowych. W przyrzdach tych cinienie jest wytwarzane przy uyciu pompy olejowej, ktra spra olej wypeniajcy manometr badany, manometr tokowy i przewody doprowadzajce. Cinienie spronego oleju mierzy si jednoczenie obydwoma manometrami: tokowym i sprynowym z rurk Bourdona. Poniewa klasa dokadnoci manometru tokowego jest wysza ni manometru z rurk Bourdona, wskazuje on cinienie wzorcowe, z ktrym porwnuje si cinienie wskazywane przez badany manometr z rurk Bourdona. Pomiary wykonuje si w caym zakresie manometru badanego. Tok postpowania 1. Odpowietrzy manometr obcinikowo-tokowy (Rys. 12). W tym celu: - zamkn zawory 5,6,7, - otworzy zawr 8 (do zbiornika oleju), - przy uyciu ruby 4 (krcc w prawo lekko do oporu) wytoczy olej z kanaw czcych do zbiornika oleju 9, - napeni kanay olejem (zawory 5,6,7 zamknite, zawr 8 -otwarty); czynno t wykonuje si krcc rub 4 w lewo lekko do oporu. 2. Otworzy zawory 5 i 6; zawr 8 pozostaje otwarty, a 7 zamknity. 3. Odczyta wskazanie manometru badanego dla zerowego cinienia wzorcowego (przy otwartym zaworze 8 ukad jest podczony do otoczenia, w zwizku z czym nadcinienie oleju jest rwne zeru). 4. Zamkn zawr 8. 5. Uywajc ruby 4 (krcc powoli w prawo) wytworzy cinienie, ktrego warto okrela si nastpujco: - odczyta z talerza 1 oraz obcinika 2 wartoci cinienia, ktre s na nich wybite; - za pomoc ruby 4 tak zwiksza cinienie, aby biay pasek na talerzu 1 by na tej samej wysokoci, co rodkowe nacicie na wskaniku 3. 6. Wykona pomiary w caym zakresie manometru sprawdzanego dla cinienia rosncego, a nastpnie malejcego, przy czym po uzyskaniu Pmax utrzyma to cinienie przez 5 min. Uwaga: Przed kadym pomiarem naley: - sprawdzi, czy numer na obciniku 2 jest taki sam, jak na talerzu 1, - wprawi talerz w ruch obrotowy celem uniknicia tarcia midzy tokiem a cylindrem, jakie moe powsta wskutek niedokadnego ustawienia przyrzdu, - lekko opuka obudow manometru badanego.

12

Rys. 12. Widok manometru obcinikowo-tokowego: 1 - talerz, 2 - obciniki, 3 - wskanik, 4 ruba napdowa, 5,6,7,8 - zawory odcinajce, 9 - zbiornik oleju Manometr badany nie spenia stawianych mu wymaga, jeli nie jest zachowany jeden z niej wymienionych warunkw: 1. Rnica wskaza manometru badanego i wzorcowego w dowolnym miejscu skali jest wiksza od odchyki wynikajcej z klasy dokadnoci manometru badanego (zarwno dla cinie rosncych, jak i malejcych):

Pa > Pmax
gdzie: Pa=Po Pw - rnica wskaza manometru badanego i wzorcowego, Po - cinienie odczytane z manometru badanego. Pw - cinienie wzorcowe (rzeczywiste), Pmax - bd charakterystyczny (graniczny) manometru badanego wynikajcy z klasy dokadnoci:

Pmax =

klasa zakres 100

2. Histereza pomiarowa, tj. rnica wskaza odpowiadajcych tej samej poprawnej wartoci cinienia, uzyskanej przy cinieniu wzrastajcym i przy cinieniu malejcym, jest wiksza od bdu granicznego manometru badanego

Ph > Pmax
gdzie: Ph =Pm-Pr - histereza pomiarowa, Pm - cinienie odczytane z manometru badanego przy cinieniu malejcym, Pr - cinienie odczytane z manometru badanego przy cinieniu wzrastajcym, 3. Bd tarciowy przekracza poow bezwzgldnej wartoci bdu granicznego Pmax 4. Rozruch jest wikszy od bezwzgldnej wartoci bdu charakterystycznego Pmax 5. Manometr nie zachowuje dokadnoci wskazania zerowego, tj. przy doprowadzeniu do elementu sprystego cinienia rwnego cinieniu odniesienia, (ktrym moe by np. cinienie atmosferyczne) koniec wskazwki nie pokrywa si z zerow kresk podziaki. 2.2.3. Wyznaczanie klasy manometru sprynowego Klasa manometru to liczba normalna wiksza od maksymalnego bdu wzgldnego obliczanego ze wzoru

13

 max =

Pmax 100% zakres

Sposb wyznaczania klasy jest nastpujcy: porwnuje si wskazania manometru badanego (tj. tego, ktrego klasa ma by wyznaczona) ze wskazaniami manometru wzorcowego w caym jego zakresie, dla cinienia rosncego i malejcego. Wyznacza si w ten sposb bdy bezwzgldne pomiaru - P oraz bdy histerezy - Ph. Najwiksza z wartoci bdw P lub Ph stanowi Pmax (maksymalny bd bezwzgldny). Zgodnie z Polskimi Normami klasy dokadnoci urzdze ustala si wybierajc oznaczenie z cigu liczb w [%]: a) 0,010; 0,016; 0,025; 0,04; 0,06; 0,10; 0,16; 0,25; 0,40; 0,60; 1,0; 1,6; 2,5; b) 0,15; 0,02; 0,05; 0,15; 0,2; 0,5; 1,5; 2,0. Ponadto dla urzdze do pomiaru i przetwarzania cinienia dopuszcza si klasy dokadnoci oznaczone wikszymi liczbami. 2.2.4 Manometry tokowe W przyrzdach tych cinienie rwnowaone jest zewntrznymi siami dziaajcymi na tok. Na tok poruszajcy si w cylindrze dziaaj nastpujce siy: sia cikoci toka i obcinikw sia spowodowana cinieniem cieczy manometrycznej oraz sia tarcia, ktra przeciwdziaa ruchowi toka w cylindrze. Manometry tokowe budowane s w dwch podstawowych odmianach: jako manometry techniczne i jako manometry obcinikowo-tokowe. O ile pierwsza grupa nie jest szeroko stosowana w praktyce, z powodu skomplikowanej budowy i niewielkiej pewnoci ruchu, o tyle manometry obcinikowotokowe znalazy szerokie zastosowanie do wzorcowania i sprawdzania manometrw innych typw. Wykorzystuje si je rwnie do bezporedniego pomiaru wysokich cinie. Zakres stosowanych cinie jest bardzo duy i wynosi 0,2-3000 MPa, przy czym niedokadno wskaza dochodzi do zaledwie 0,2% grnej wartoci granicznej zakresu pomiarowego.

Rys. 13. Schemat manometru obcinikowo-tokowego. Schemat manometru obcinikowo-tokowego jest pokazany na Rys. 13. Gwne czci manometru to: 1 - tok, 2 - cylinder, 3 - talerz, 4 - obciniki. Tok jest stalowym wakiem, na kocu ktrego znajduje si nakrtka nie pozwalajca na wyjcie toka z cylindra, bez uprzedniego wykrcenia

14

cylindra z podstawy. Zazwyczaj cylinder wykonuje si ze stopw metali nieelaznych (brz lub mosidz). Tok i kana wewntrzny cylindra maj ksztat walca i s tak do siebie dopasowane, aby luz pomidzy nimi by rzdu kilku mikronw. Powierzchnie te powinny by starannie wypolerowane. Dla dogodnej obsugi manometry tokowe zaopatruje si w pomp olejow (5) skadajc si ze ruby (6), cylindra (7) i toczka gumowego (8). Przestrze toczna pompy olejowej jest poczona kanaem z cylindrem (2), gniazdami do wkrcania manometrw wzorcowych (9) oraz zbiornikiem oleju (10). Zarwno cylinder, zbiornik oleju jak i gniazda manometrw mog by odcinane od pompy olejowej zaworami (11), (12) i (13). Zasadnicze bdy przy pomiarze cinienia manometrami tokowymi wynikaj z: - niedokadnego wyznaczenia ciarw toka i obcinikw, - pominicia si tarcia (w celu zmniejszenia wpywu si tarcia bezporednio przed dokonaniem odczytu wprawia si talerz wraz z obcinikami w ruch obrotowy), - bdw w okreleniu powierzchni czynnej toka (powierzchnia, na ktr dziaa wytworzone cinienie. 2.2.5 Manometry sprynowe Zasada dziaania tych manometrw polega na wykorzystaniu do pomiaru cinienia sprystych odksztace elementw rnego rodzaju. Przyjmujc jako podstaw klasyfikacji manometrw rodzaj elementu sprystego rozrnia si: a) manometry rurkowe, b) manometry przeponowe, c) manometry mieszkowe. 2.2.5.1. Manometry rurkowe Manometry rurkowe s w chwili obecnej najczciej uywanymi przyrzdami do pomiarw cinie, przy czym stosuje si je do pomiaru nadcinienia, podcinienia (wakuometry) albo podcinienia i nadcinienia (manowakuometry). Budowane s w rnych zakresach pomiarowych i dla rnych pynw, przy czym najwysza osigana klasa dokadnoci to 0,2.

Rys. 14. Mechanizm wskazujcy manometru rurkowego: 1 rurka Bourdona, 2 - krciec, 3 obudowa, 4 - cigno, 5 korek, 6 przekadnia zbata, 7 wskazwka

15

Rys. 15. Odksztacenie rurki manometrycznej pod wpywem cinienia Przy waciwym doborze materiau sprystego na rurk, a take jej przekroju poprzecznego, mona takie manometry wykonywa na cinienie do ok. 2000 MPa. Zasadniczym elementem manometru jest zwinita rurka, tzw. rurka Bourdona, najczciej o przekroju eliptycznym lub owalnym. Rurka wykonana jest ze sprystego materiau: stali, brzu lub stali specjalnych, przy czym rodzaj stosowanego materiau zaley od wasnoci pynu, ktrego cinienie jest mierzone oraz od wymaganego zakresu pomiarowego. Jeden koniec rurki (rys. 14) jest zamknity, natomiast drugi jest zamocowany w krcu zakoczonym zczk z gwintem; za pomoc zczki czy si rurk z przestrzeni, w ktrej panuje mierzone cinienie. Jeeli do rurki doprowadzi si pyn o cinieniu wyszym od cinienia atmosferycznego, to krzywizna rurki zmniejszy si; w przypadku, gdy czujnik wykazuje podcinienie, wtedy krzywizna rurki powiksza si. Poniewa jeden koniec rurki jest sztywno zamocowany, zmiana krzywizny powoduje przemieszczenie jej drugiego, swobodnego koca (rys. 15). Ruch swobodnego koca rurki oddziauje na przekadni zbat przez ukad wodzik-przegub. Proporcjonalnie do obrotu kka zbatego przekadni obraca si te wskazwka manometru. Liniowa zaleno przemieszczenia swobodnego koca rurki jest proporcjonalna do cinienia tylko w okrelonym zakresie dugoci. Graniczne cinienie, przy ktrym zaleno ta jest jeszcze zachowana nosi nazw granicy proporcjonalnoci; jest ona wan wielkoci charakteryzujc manometr. Jest zasad, e granica proporcjonalnoci nie moe by osigana w zakresie pomiarowym manometru. 2.2.5.2 Manometry przeponowe W manometrach tego rodzaju czujnikiem jest przepona (membrana), wykonana ze sprystego materiau, szczelnie zamocowana na obwodzie pomidzy konierzami grnej i dolnej czci obudowy przyrzdu (Rys. 16).

16

Rys. 16. Manometr przeponowy: 1 przepona, 2 dwignia,3przekadniazbata,4 wskazwka, 5 pokrywa grna, 6 pokrywa dolna Impuls mierzonego cinienia jest doprowadzany do jednej z komr utworzonych przez przepon i obudow czujnika. Ugicie rodka przepony, odksztacajcej si pod wpywem cinienia jest przekazywane za porednictwem ukadu dwigni i przekadni zbatej na wskazwk, ktrej wychylenie jest miar cinienia. W celu uzyskania liniowej zalenoci pomidzy odksztaceniami a dziaajcym cinieniem stosuje si przepony z wytaczanymi falami. Manometry przeponowe stosuje si do pomiarw cinie, ktrych warto nie przekracza 3 MPa. Najczciej jednak manometry te stosowane s do pomiaru podcinie i rnic cinie. 2.2.6. Bdy pomiarowe manometrw sprynowych Podstawowe przyczyny bdw wystpujcych przy pomiarze cinienia za pomoc manometrw sprynowych podane s poniej. 1. Zmiany temperatury czujnika pomiarowego - warto bdu temperaturowego Pt odejmuje si od wartoci cinienia odczytanego na skali manometru. 2. Zjawisko histerezy elementu sprystego, czyli opnienie spryste powodujce, e element sprysty nie nada za zmianami cinienia. Wskutek tego wskazania manometru s opnione w stosunku do zmian cinienia mierzonego, tzn., e podczas wzrostu cinienia manometr wskazuje za mao, a podczas spadku cinienia za duo. Opnienie spryste manometrw przeponowych jest znacznie wiksze ni manometrw z rurk Bourdona. 3. Tarcie i luzy w mechanicznym ukadzie przenoszenia odksztacenia czujnika - bd tarciowy (tzn. wynikajcy z tarcia) jest to rnica wskaza dla tej samej wartoci cinienia przed i po lekkim opukaniu cinieniomierza. Z wielkoci luzu zwizane jest pojcie rozruchu. Okrela si go jako najmniejsz warto cinienia, przy ktrej wskazwka zaczyna odchyla si od pooenia zerowego.

LITERATURA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Rubik M. i in.: Pomiary w inynierii sanitarnej. Warszawa: Arkady 1974. Mieszkowski M. i in.: Pomiary cieplne i energetyczne. Warszawa: WNT 1985. Wojciechowski J.: Pomiary w elektrowniach cieplnych. Warszawa: PWT 1958. Walden H.: Mechanika cieczy i gazw. Warszawa: Arkady 1971. Winiewski R-: Wysokie cinienie. Warszawa: WNT 1980. Cieliski J.: Sprawdzanie i wzorcowanie manometrw. Gdask: Wyd. PG 1988. Pudlik W. I in.: Termodynamika: laboratorium I miernictwa cieplnego Cz.1. Gdask, Wyd. PG 1993.

17

8. PN-EN 472:1998 Cinieniomierze. Terminologia. 9. PN-EN 837-1 do 3:2000 Cinieniomierze. 10. PN-EN 60654-2 do 3:2000 Warunki pracy urzdze do pomiarw i sterowania procesami przemysowymi. 11. PN-79/M-42023 Cinieniomierze przemysowe z elementami sprystymi. Podzia i oznaczenia. 12. PN-88/M-42304 Cinieniomierze wskazwkowe zwyke z elementami sprystymi. 13. PN-83/M-42308 Rurki syfonowe cinieniomierzy i przetwornikw cinienia. 14. PN-84/M-42310 Cinieniomierze wskazwkowe ze spryn rurkow i przeponowymi przekanikami cinienia.

PYTANIA KONTROLNE
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 20. 21. Sprawdzanie i wzorcowanie manometrw - definicje. Definicje cinienia. Przeliczanie jednostek cinienia. Okreli rodzaj mierzonego cinienia. Podzia cinieniomierzy. Objani budow barometru na podstawie definicji cinienia barometrycznego. Poda definicj klasy dokadnoci cinieniomierza. Odczyta klas dokadnoci z obudowy manometru. Zasada dziaania manometrw hydrostatycznych. Cel stosowania manometrw hydrostatycznych. Rodzaje i cel stosowania manometrw z pochyym ramieniem. Ciecze manometryczne - rodzaje, wasnoci. Sposb odczytywania przy istnieniu meniskw. Bdy pomiarowe manometrw hydrostatycznych. Budowa, zasada dziaania i moliwoci pomiarowe manometru Askania. Budowa, zasada dziaania i moliwoci pomiarowe manometru Recknagla. Zasada dziaania i bdy pomiarowe manometrw tokowych. Zasada dziaania i podzia cinieniomierzy sprynowych ze wzgldu na rodzaj elementu sprystego. Elementy spryste uywane w cinieniomierzach: rodzaje, materiay, budowa. Co to jest histereza? Wyjani zjawisko opnienia sprystego. Bdy pomiarowe cinieniomierzy sprynowych.

18