GNE ENERJS

Prof. Dr. Olcay KINCAY

YATAY EK YZEY LKS

Gne rasatlar yatay yzey zerine gelen toplam nm vermektedir. Yatay yzeye gelen nmn eik yzey zerine evrilmesi gerekir. nk dz toplayclar gnee ynelmekte ve belirli bir eim as ile (S) durmaktadr. Yatay yzeyin geli as ise daha nce aadaki gibi verilmiti:

cosZ = sin sin + cos cos cosw

Doru nmn yatay yzeye gelen bileeni H, ile doru nm (max.) Hn arasndaki iliki;

Hn = H / cos z
Doru nmn eik yzeye gelen bileeni Hb ve doru nm (max) Hn arasndaki iliki ise;

Hb = Hn cos T Hb = H (cos T / cos z) R = Hb / H = cos T / cos z

R = Dnm Katsays
R = [cos (-S) cos cosw + sin (-S) sin]

[cos cos cosw + sin sin]

Eik yzeyi etkileyen doru nmn yzeye dik gelen bileeni

olan Hb deeri;

Hb = H . R
Toplam nm ve yaygn nmdan oluur. R sadece doru nma uygulanr. Doru nm vektrel deerdir yaygn nm vektrel deildir.

stanbulda R S likisi

rnek:S
stanbulda 21 Aralk saat 10.30da gneye bakan ve 50 eim as ile duran eik yzeyin dnm katsaysn bulunuz. = -23,5 = + 41 w = + 22,5 (saat 10.30 iin) S = + 50 Formlden, R = 2,38 bulunur.

Enleme, Mevsime ve Dz Toplayc Eim Asna Gre R Deerleri

rnek:
stanbul Yeilkyde gne enerjisi kullanm suyu sistemi yaplacak bir tesis yazn kullanlacaktr. Meteorolojinin verdii deer haziran temmuz - austos ortalamas 4480 kcal/m2gn olduuna gre bu tesise konulacak dz toplaycnn yatayla yapaca ay ve eik konumdaki dz toplayc dzlemine dik gelen toplam nmn bulunuz. stanbulun enlemi: 41 S = enlem - 25 = 41 25 = 16 yaklak 15 alnabilir. Bu deer iin tablodan enterpolasyon yaplrsa R = 1,079 (ort) bulunur. Hb = H . R = 4480 . 1,079 = 4833,92 kcal/m2gndr.

DORU YAYGIN IINIM LKS

Yatay yzey zerine gne rasatlarndan gelen toplam nm nca doru nm ve yaygn nm olarak ayrmak gerekir. Ayrmak iin bulunan yntemlerden biri ise bir saatlik toplam nmn, bir gnlk toplam nma oran ile gn uzunluu arasndaki ilikidir.

Saatlik Gnlk Inm likisi

DORU YAYGIN IINIM LKS

Dier bir yntem ise deiik enlemlerdeki atmosfer d gnlk toplam nm ilikisinden yararlanmaktr. Dnya zerindeki gnlk toplam (ort.) nm, atmosferin yapsndan ve bulutlardan etkilenmektedir. Inm perdelenmesi olay bulut endeksi kavram ile aklanr.
Bulut Endeksi = Gnlk toplam nm (aylk ort.)

/ Atmosfer dndaki
gnlk nm

Atmosfer D Gnlk Inm

(yatay yzeye gelen)

Yaygn -Toplam Inm likisi

rnek: stanbulda, aralk aynda, saat 10 -11.00

arasndaki yaygn nm ve doru nm bulunuz.
Aralk aynda atmosfer dndaki toplam nm 3.000 kcal/m2dir (ekil-atmosfer d nmdan). llen gnlk toplam (yatay yzey zerine gelen aylk ortalama) nm 1.150 kcal/m2dir. Bulut Endeksi = 1.150 / 3.000 = 0,38dir. Gnlk yaygn gnlk toplam oran 0,48 olarak (ekil-yaygn-toplam nm ilikisinden) bulunur. Gnlk toplam (ort) yaygn nm = 1.150 x 0,48 = 552 kcal/m2 olur. Aralk ayndaki gn uzunluu 9 saat olup saat 10 -11.00de le saatine uzaklk 1,5 saattir. Yatay yzeydeki saatlik nm / gnlk nm oran 0,15 olarak (ekilsaatlik gnlk nm ilikisinden) bulunur. Saatlik yaygn nm = 552 x 0,15 = 82,8 kcal/m2 Saatlik toplam nm = 180 kcal/m2 (Aralk ay saat 10-11.00 arasndaki) Saatlik doru nm = 180 82,8 = 97,2 kcal/m2 dir.

kkkkk

STANBULDA AYLIK ORTALAMA GNELENME DEER

(Gztepe Meteoroloji stasyonu 2003 ve 2004 yllar verileri)

STANBULDA AYLIK ORTALAMA GNELENME SRES

(Gztepe Meteoroloji stasyonu 2003 ve 2004 yllar verileri)

EK YZEYE GELEN TOPLAM IINIM

Eik yzeye kaynaktan nm gelir: Doru nm, yaygn nm ve yansyan nm. Doru nm: Vektrel deerdedir. Hb = H . R eklinde bulunur. Yaygn nm: Gkten ve her ynden gelir, vektrel deildir. Yatay yzey gkten gelen btn nm, eik yzey ise bir ksmn grr. Yatay yzeye gelen yaygn nm (Hd) deeri eik yzeyin g grme deeri olan [ (1+ cos S) / 2 ] ile arplarak eik yzeyi etkileyen yaygn nm deeri bulunur.

EK YZEYE GELEN TOPLAM IINIM

Yansyan nm: Topraktan yansyan doru ve yaygn nmdr. Eik yzeyin grd toprak blm (1 cos S) / 2 ile belirtilir. Burada , topran yansma katsaysdr (toprak iin 0,2 kar rts iin 0,7 deeri kullanlr). Eik yzeyi etkileyen yansyan nm;

[ (H + Hd) . (1 cos S) / 2 ] olur.

Eik yzeyin ald toplam nm HT deeri ise doru, yaygn ve yansyan nmlarn toplamdr.

HT = H.R + [Hd (1 + cos S) / 2] + [(H + Hd) . (1 cos S) /2 ]

BAZI LLERN H (kcal/m2-gn) DEERLER

BAZI LLERN 1 m DERNLKTEK TOPRAK SICAKLIKLARI (C)

T ebeke suyu = T toprak - 5C alnmaldr.

stanbulda ortalama nm deerleri (cal/cm2h) (Kandilli Rasathanesi)

rnek: stanbulda, mart aynda 50 eim as ile

duran dz toplaycya, saat 12-13.00 arasnda gelen toplam nm bulunuz.
Tablo ve ekillerden alnan deerler: = + 1 , Gn uzunluu = 12 saat, Atmosfer d gnlk nm = 6.400 kcal/m2, Gnlk toplam nm = 2.530 kcal/m2, = 0,2 Yaplan hesaplar ve ekillerden alnan deerler: Bulut endeksi = 2.530 / 6.400 = 0,395 Yaygn toplam oran = 0,46 (ekilden) Gnlk yaygn nm = 2.530 x 0,46 = 1.164 kcal/m2 Gnlk yaygn nm iin saat - gn oran = 0,13 (ekilden) 12-13.00 aras yaygn nm = Hd = 1.164 x 0,13 = 151 kcal/m2h 12-13.00 aras toplam nm = 360 kcal/m2h 12-13.00 aras doru nm = H = 360-151 = 209 kcal/m2h

rnek
Dnm katsays = R = 1,33 Doru nm = H . R = 209 x 1.33 = 278 kcal/m2h Yaygn nm = Hd (1 + cos S) / 2 = 151 (1 +cos 50) / 2 = 124 kcal/m2h Yansyan nm = (H + Hd) . (1 cos S) /2 = (209 + 124) . ( 1 cos 50) 0,2 / 2 = 13 kcal/m2h Toplam nm = HT = 278 + 124 + 13 = 415 kcal/m2h

STANBULDA EK YZEYE GELEN TOPLAM IINIM (HT)

STANBULDA ORTALAMA RZGAR RASATLARI

(Gztepe Meteoroloji stasyonu 2003 ve 2004 yllar verileri)

TRKYEDE AYLARA GRE HAVANIN ORTALAMA SICAKLIK DAILIMI

(1971-2000 yllar arasndaki ortalama deerle 2007 ve 2008 yllarnn mukayesesi)

DZ TOPLAYICININ KURULDUU EVRENN SICAKLII

(Gnlk Ortalama Scaklk)

Meteoroloji Mdrlnde Yaplan Gnlk Scaklk lmleri

Gnlk scaklk lmleri saat 7.00, 14.00 ve 21.00de yaplr.

Gnlk ortalama scaklk

T + T14 + 2 ( T 21 ) G .O . S . = 7 4

Aylk ortalama scaklk

A .O . S . = T1 + T 2 + .... + T 30 30

Maksimum Termometre

Minimum Termometre

STANBULDA HAVANIN ORTALAMA SICAKLIK RASATLARI (C)

Yllk Ort. 14 Ocak 5 ubat 5 Mart 7 Nisan Mays Haziran 12 16 21

Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk 23 23 20 16 11 7 Not: Saat 6 - 18.00 arasndaki ortalama deerlerdir.

TEMEL BLGLER

KAVRAMLAR
Yutma (): Yzeye gelen nmn bir blm yzey tarafndan yutulur. Yzeyin yutma olana, yutma katsays tarafndan belirlenir, boyutsuzdur. Yayma (): Isnan yzey, scaklk derecesine ve yzeyin fiziksel zelliklerine bal olarak, nm yayar. Kuramsal olarak siyah cisimlerin yayma olana idealdir ve bir birime eittir. Gerekte, yzeylerin yayma olana birimden azdr ve yayma katsays ile belirtilir, boyutsuzdur. Gei (): Saydam ve yar saydam yzeylere gelen nmn bir blm yzeyin dier tarafna geer. Gei oran ile belirtilir, boyutsuzdur.

KAVRAMLAR
Yansma (): Yzeyin ald nmn bir blm yansr. Yansyan nlarn oran, yansma katsays ile belirtilir, boyutsuzdur. Siyah cisim: Inmlar yutma ve yayma olana ideal olan yzeye siyah cisim denir. Tanmlamaya gre siyah cisimde yutma olana birime eittir. Gerekte ise siyah cisme en yakn gelen madde is karasdr, =0,99. Tanmlamaya gre siyah cisimde yayma olana birime eittir. Gerekte beyaz ZnO bu duruma en yakn gelen maddedir ve = 0,93dir.

KAVRAMLAR
Dalga uzunluu (): Inlarn dalgalar halinde yayldna dair kuram baz olaylar karsnda yetersiz kalnca, nlarn paracklar (foton) eklinde yayld kuram gelitirilmitir. Gne enerjisi ile ilgili almalarda dalga kuram geerliliini korumaktadr. Elektromanyetik nmn boluk iinde, k hz ile ve dalgalar halinde ilerledii ve her nmn kendine zg bir dalga uzunluu bulunduu kabul edilmektedir.

KAVRAMLAR
Efektif yayma (E): Scakl nedeni ile nm yayan bir yzeyden kan nlar ikinci bir yzeyle karlarsa, ikinci yzey snarak geri nm meydana getirecek ve bu iki yzey arasnda srekli olarak nm ve geri nm olay devam edecektir. Bu durumda her iki yzeyin yayma katsaylar bir denklemde birletirilerek efektif yayma katsays bulunur:

1 E = 1 1 + 1 1 2

STEFAN BOLTZMAN KANUNU

deal bir siyah cisim, T scaklna kadar stldnda birim alanda qr deerinde nm yayar. Bu Stefan Boltzman ifadesi ile belirtilir;

q r = .T 4
T [K] ve Stefan-Boltzman sabiti olup 5,6697.10-8 W/m2K4 deerine eittir. Gerek cisimler daha az enerji yayarlar;

q r = ..T 4
Inm yayan cisimler evrelerinden nm alrlar. evre scakl Ts ve iki yzey arasndaki efektif yayma E olduunda yzeyin nm enerji kayb; 4

q r = E . .(T 4 TS )

KIRCHOFF KANUNU
Belirli bir dalga uzunluundaki nm iin monokromatik yutma, monokromatik yaymaya eittir ve Kirchoff Kanunu ile belirtilir;

=
Yutma, gei ve yansma toplam birime eittir.

+ + = 1
Saydam olmayan madde iin yutma ve yansma toplam birime eittir.

+ = 1

Bu durumda;

= = 1
yazlabilir.

PLANCK KANUNU
q r = .T 4 ile aklanan siyah cismin masdr. Bu, bir
siyah cisim tarafndan yaylan maksimum radyasyondur. Siyah cisim ideal bir objedir ( =1). Siyah cismin mas Planck yasas ile ifade edilir. Inm spektrumu, dalga boyuna baldr ve enerji dalm aadaki gibidir;

c1. 5 q = (C2 /T) 1 e

q = belirli bir dalga boyu iin monokromatik nm enerjisi C1 = 3,7405. 10-16 W/m2 C2 = 0,0143879 m K

WIEN KANUNU
Scak bir cisim enerjiyi dalga uzunluunun younluunun deiimine bal olarak yayar. Ima aral dalga uzunluunun tepe noktas kaynak s ile ilikilidir. Bir cisim snmaya baladka dalga boyu ksalmaya balar ve ierdii tm enerjiyi darya verir.

Aadaki ekilden de grlecei zere s arttka enerji younluu da artmaktadr. 500 Kde krmz grnen obje 5000 Kde sarya dnr. Gne de siyah cisim gibi 6000 Kde ma yapar ve maksimumu yeil blgede bulunacak ekilde btn renkleri kapsar.

Buradan iki nemli kural ortaya kar: a) Scak cisimler ok enerji yayarlar, b) Cisimler sndka renkleri maviye dnr. Spektral mann en st dzeyde olduu dalga uzunluu Wien Yer Deitirme Kanunu ile tanmlanr:

max =

A T

burada;

max : Imann maksimum olduu

dalga uzunluu (m) A : 2898 (m K) ve T : Scaklk (K) dir. Bu formlden artan scaklk ile mann maksimum olduu dalga uzunluunun azald grlr.

Yeryzne gelen gne enerjisi atmosfer tarafndan sourulma (yutulma), datlma (sanma) ve yanstlma gibi ilemler sonucu deitirilmektedir. Sourulmann nedeni, ok atomlu molekllerin titreim ve dnmelerinin deiik enerji seviyelerine geii olduu kadar atom ve molekle bal elektronlarn farkl enerji seviyesine geiindendir.

Sanma
Eer paracklarn bykl paracn dalga boyundan kk ise bu tr sanmaya Rayleigh Sanmas ad verilir. Oksijen ve nitrojen gibi hava moleklleri kk molekllerdir ve n ok ksa dalga boylarnda sanrlar (mavi ve mor). Ak gneli bir gnde gkyzn mavi grmemizin nedeni de budur.
Gne I

Sanmn dier bir tr de Mie Sanmdr. Bulutlar oluturan damlacklar 20 m apnda olup boyutlar grnen dalga boyuna eittir. Bunun anlam ise bulutlara giren tm n her zaman sanddr. len vakti gne nlarnn yolu en ksadr ve gkyz beyaz gzkr. Bu sanma atmosferin alt tabakalarnda meydana gelir (0 4500 m).

Atmosferik Yutulma
Atmosferik yutulma (sourulma) atmosferi meydana getiren bileenlerin etkin enerjilerinin yutulmas ile sonulanr. En etkin yutucular su tanecikleri, karbondioksit ve ozondur. Atmosferik pencereler atmosferin ksmi olarak geirebildii enerjinin dalga boyu genilikleridir. Atmosferde en baskn pencere grnr blge ve radyo dalgalardr. Buna karlk X nlar ve mor tesi nlar ok keskin bir ekilde yutulmulardr. Gamma ve kzl tesi nlar buna gre daha az yutulmulardr.

Geirgenlik
Uzun dalga boylarnda atmosfer temel olarak 30 m dalga boyuna kadar geirgendir. Buna karn ksa dalga boylarnda; uzak ve orta kzltesi yakn kzltesi ve grnr blgede geirgen deildir. Aadaki genelletirilmi diyagramda farkl dalga boylarnn greceli olarak atmosfer geirgenlii gsterilmitir. Su gibi baz yzey maddeler radyasyonun bir ksmn dorudan geirir.

Geirgenlik
Mavi blgeler gelen ve/veya giden radyasyonun minimal gei alann gsterirken, beyaz blgeler hava moleklleri ile radyasyonun birbiri ile etkileimde olmad atmosferik pencereleri gstermektedir. Bir baka deyile beyaz blgede radyasyon emilmez. Atmosfer EM-radyasyonu mid-IR de ve tm far-IR blgelerinde neredeyse geirmez. Mikrodalga blgesinde bunun tam tersine radyasyonun ou geer, bylece radar dalgalarnn ou yzeye ular.

SEC YZEY
Gnein nm spektrumu ile bu nmn stt dk scaklktaki dz toplayc yzeyinin nm spektrumu akmamaktadr. Yaklak 2 m ve daha kk dalga uzunluklarnda gne enerjisini ok miktarda yutan ve yaklak 3 m ve daha byk dalga uzunluklarnda (uzun dalga s nm) geri nm az miktarda yayan, yani dalga uzunluunu yararl ekilde seen yzeyler gneten gelen enerjiden maksimum yarar salar.

SEC YZEY
Gelen gne radyasyonu iin yksek sourganlk (yutma) () ve yansyan radyasyon iin dk yayma () deerleri veren sourucu plaka yzeyleri seici yzey olarak adlandrlr. Bu yzeylerin seicilii, temizlenmi ve parlatlm metal yzeyin zerine byk dalga boylarnda saydam, kk dalga boylu gne radyasyonlar iin yksek sourganlk gsteren ince yzey tabakas oluturulmas ile elde edilir. Yzey tabakas 1 mden daha ince kalnlktadr ve deiik metotlarla elde edilir. Bu metotlar arasnda elektro-kaplama, kimyasal dnm, anodsal oksidasyon saylabilir.

SEC YZEY
Cu O ve siyah Ni yzey tabakalar pratik adan bakldnda ilk uygun seici yzeylerdir: Cu O tabaka temizlenmi ve parlatlm Cu plakann scak NaOH ve NaClO2 solsyonunda belirli bir sre bekletilmesi ile kimyasal dnm metoduyla elde edilir. Bu yzeyde = 0,89 ve = 0,17 dir. Su stma gibi dk scaklk uygulamalar iin uygundur. Galvanize edilmi demir levha; nikel slfat, inko slfat, amonyum slfat ve sitrik asitten oluan sulu elektrik banyosuna daldrlp elekro-kaplama ile siyah Ni levha elde edilir. Bu yzeyde = 0,81 ve = 0,16-0,8 dir. Siyah Ni in Cu ve hafif elik zerine elektro-kaplama ile elde edilmesi de aratrlmtr. Bu alma sonucunda ise = 0,89 ve = 0,09-0,15 deerlerine ulalmtr.

SEC YZEY
En baarl seici yzeylerden bir tanesi siyah Crdur. Cu veya elik zemin zerine nce Ni kaplanr. Sonra bu kaplamann da zerine Cr paracklar veya Cr2O3 alamlar elektro-kaplama yntemi ile kaplanr. Siyah Cr iin = 0,868 ve = 0,088 deerleri bulunmutur. leri saflk derecelerinde = 0,92-0,97 ve = 0,04-0,06 deerlerindedir. Siyah Cr mkemmel seici yzey zelliklerine ilave olarak son derece mukavemetli bir malzemedir. Anotsal oksitlenme ile oluturulan metal-yaltkan ok dayankl bir kaplama gelitirilmitir. Bu kaplama 0,7 m kalnlndaki gzenekli Al2O3 tabakasnn iine konmu Ni tanelerinden meydana gelmektedir. = 0,92-0,97 ve = 0,1-0,26 aralndadr.

Baz Yutucu Levhalarn Yutma ve Neretme Katsaylar

ST RTNN GE KATSAYISI
st rt genellikle camdr. Cam zerine gelen nmn bir ksm yansr, bir ksm yutulur ve geri kalan ksm camdan geer. Cam tarafndan yutulan nm enerjisi, snme katsays, K, ile cam kalnl, L, tarafndan etkilenir. K kristal = 0,04 / cm K adi cam = 0,32 / cm Geli as byk olursa yansma fazla, gei az olur.

TOPLAYICI SACIN YUTMA KATSAYISI

Geli as , toplayc sacn yutma katsays zerinde etki yapar. Geli as 0C olduu zaman (yzeye dik gelen nm) dzeltme katsays, D, birdir ve yutma katsays, n, ile gsterilir.

= D n

GE YUTMA KATSAYISI
Dz toplaycya gelen nm, nce cam rtde gei kaybna sonra seici yzey zerinde yutma kaybna urar ve toplayc saca ular. Bu olgu, yansma, yutma ve geri yansma olaylarnn gerekletii karmak bir olaydr. Net gei-yutma katsays:

( ) net = / [1 - (1 ) d] d = Yaygn yansma katsays d, tek cam = 0,16 d, iki cam = 0,24 d, cam = 0,29 deerini alr.