A lingua do reino de Galiza Xos Ramn Freixeiro Mato 1.

A importancia histrica do reino de Galiza Pretendermos estudar a situacin da lingua galega na Idade Media sen coecermos a verdadeira historia da Galiza nese perodo pode conducirnos -e de feito xa ten xeralmente conducido- ao paradoxo de falarmos dunha lingua importante, prestixiosa e mesmo dominante no mbito da lrica peninsular, mais pertencente a un territorio sen nengunha relevancia poltica ou inclusive politicamente inexistente.

A historia da Galiza medieval ten sido obxecto dunha manipulacin interesada a favor do ideal castelanista, como ultimamente se vn pondo de manifesto(1), resaltando tamn o interese dos historiadores oficiais por faceren pasar por castelns feitos e reis que o eran de Galiza, reino hexemnico en determinada altura, anda que o ocultamento e a falsificacin de que a nosa historia foi obxecto o fixeron pasar por subalterno ou subsidiario.

Durante sculos, a Gallaecia foi o reino cristin alternativo da Hispania musulmana, as recoecido polos rabes e polo papado, e con grande presenza en Europa(2). A pesar de na historiografa oficial espaola o reino de Galiza practicamente non existir ou simplesmente figurar como subsidiario dos reinos de Asturias, Len ou Castela, na documentacin medieval aparece constantemente citado, outorgndoselle grande relevancia. As, segundo nos informa Colin Smith, en 1088 o papa Urbano II dirxese por escrito a Afonso VI, que pasa por ser rei de Len e Castela, como "Regi Ildefonso Gallitie"; na Historia Turpini, libro IV do Codex Calixtinus, recompilado arredor de 1140, o reino de Galiza incle Lamego, Viseu e Coimbra, e nela aparecen expresins como "Yspaniam e Galleciam", "tellurem Yspanicam et Gallecianam", "Hyspani scilicet et Galleciani, totam terram Hispanicam e Gallecianam", dando a sensacin de que, frente parte da Pennsula en poder dos mouros, s existe a Galiza cristi; no libro V, Gua de peregrinos, volve a aparecer a expresin "in Yspania et Gallecia"; nas chansons de geste francesas Galiza ten mis de 50 referencias en 35 textos, mentres Len, como nome de reino ou imperio, case que non aparece; para o cronista ingls Mateo Paris, que escrebe a meados do sculo XIII, altura de 1184 Fernando II rei de Galiza e non de Len; para os escritores de Al- Andalus era normal distinguir s entre francos (catalns) e galegos (habitantes dos demais reinos cristins do norte)(3);
1

o rei `Abb-Allah, despois de ser destronado en Granada, escrebe nas sas Memorias entre 1090 e 1095 que o Conde Sisnando o informara de que Al-Andalus era nun prinicipio dos cristins at que os rabes os venceran e os arrecantaran en Galiza, sen facer nengunha alusin a Asturias nen a Len; antes da metade do sculo X AlMas'udi escrebe en Bagdad unha especie de enciclopedia en que chama a Ramiro II rei dos galegos e designa Zamora como capital de Galiza, afirmando que entre as nacins vicias dos francos "la plus puissante de celles que dominaient en Espagne tait la Galice, au point que les Francs lui faisaient toujours la guerre; mais les Galiciens taient les plus beliqueux" e deixando sempre claro que para el Galiza era toda a Hispania cristi do norte ags as terras dos francos e dos bascos. Colin Smith, que non pretende negar rotundamente a versin castelanista da historia, non obstante non pode admitir a tese de Amrico Castro sobre a constante cita de Galiza por parte dos historiadores forneos como consecuencia da crecente importancia e proxeccin do culto xacobeu, pois isto non se producira anda no sculo X, acudindo finalmente o ilustre hispanista e bon amigo de lvaro Cunqueiro ao mago Merln do noso escritor mindoniense para buscar unha explicacin a tantos `erros" que engrandecen o reino de Galiza e contradn a historia oficial de Espaa(4).

Tamn Carolina Michalis de Vasconcellos resalta a relevancia da Gallaecia nos textos literarios xermnicos e europeus en xeral: "Houve uma era en que Gallaecia era nome generico da Hespanha christ, ao passo que Hispania designava a Mouraria. O curto perodo em que S. Salvador de Oviedo fra capital dos territorios reconquistados no teve eco na memoria dos povos. O inmediato, pelo contrario, em que as Asturias e a Galliza formaram uma unidade, dentro em pouco augmentada pela planicie de Leo, repercutiu-se longe, espalhando todavia exclusivamente a fama das terras gallizianas, ou antes da terra de Santiago -pois fra o descobrimento do sepulcro do Apostolo que lhe deu brilho e renome superior. Ha provas d'isso na poesa epica dos germanos, nas sagas escandinavas, nos historiadores flamengos, nos cantares de gesta da Frana, na poesia popular inglesa, nas obras dos trovadores, nos poetas de Italia, nos auctores rabes"(5).

Repasemos, pois, de acordo tamn cos dados aportados polos artigos de Camilo Nogueira, algns aspectos da nosa historia que nos permitan clarificar ao mesmo tempo o pasado da nosa lingua. Durante os sculos VIII e IX, cando a lingua galega se conforma como romance diferenciado do latn, sobre o territorio da Gallaecia foise
2

estabelecendo unha autoridade real "progresivamente asumida pola dinasta galaica", tendo todos os reis Galiza como centro do seu poder e ostentando estes reis galaicos o ttulo de emperadores posibelmente desde Ordoo II. A dinasta real galaica dominou o reino de Asturias sobre todo a partir de Ramiro I (ano 842), mais xa antes Afonso II fora titulado no ano 798 rei de Galiza e Asturias. Todos os reis se titularon reis da Gallaecia desde capitais diferentes (Oviedo, Santiago ou Len), se ben moitos deles desde Afonso II asentaron a sa capital en Santiago ou na parte occidental de Gallaecia, como Ramiro I, Afonso III, Ordoo II, Sancho Ordez, Ramiro II, Afonso V, Garca e Afonso VII, fortalecendo e estendendo o seu reino, e mesmo chegando no occidente at Coimbra xa con Orduo II. Para Camilo Nogueira Ramiro II "constite unha referencia fundamental na construccin do reino galaico", pondo de relevo a ocultacin por parte de Snchez Albornoz de documentacin histrica onde se cualifica a Ramiro II como rei dos galegos e estes a nacin mis poderosa. Bermudo II, fillo de Ordoo III e neto de Ramiro II, foi educado en Santiago e coroado rei de Gallaecia na catedral compostel, reinando at o ano 999. No reinado do seu fillo Afonso V (999-1028) a Gallaecia vaise estender cara aos territorios de Al-Andalus, ao sul da Cordilleira Central. A Afonso V vaino suceder Bermudo III (1028-1037), que recoecido como emperador por Sancho o Maior de Navarra; o seu cuado Fernando, consorte de Sancha e fillo de Sancho III, fora nomeado por este, en 1035, como gobernante de Castela sobre un reducido territorio na fronteira oriental de Gallaecia, cando o reino galaico levaba sculos de existencia(6).

Con Sancha (1037-1067), emperatriz da dinasta galega e irm e herdeira de Bermudo III, comeza unha segunda etapa da evolucin da autoridade real galaica, pois ao dividir os territorios entre os seus fillos Afonso VI (Len), Garca (Galiza), Sancho (Castela), da sa herdanza dedcese que a expansin cristi cara ao sul pertenca a Gallaecia, ficando Castela limitada expansin cara a Levante, na Tarraconense, mais tamn a sa sucesin vai provocar, por problemas dinsticos, a divisin de Gallaecia e a creacin do Estado portugus, feito de grande transcendencia para a historia da nosa lingua.

Afonso VI, a pesar de herdar o reino de Len, gobernou a Galiza e Castela en perodos distintos entre 1065/1067 e 1109, mentres o seu irmn Sancho gobernou en Castela entre 1065/1067 e 1702, mais coa aspiracin de ser rei da Gallaecia, ttulo principal da monarqua. Garca gobernou Galiza desde 1067 a 1071, mais conservou o
3

ttulo de rei at a sa morte en 1090. A filla primoxnita de Afonso VI, dona Urraca, e o seu marido, Raimundo de Borgoa, gobernaron Galiza desde 1093. Arredor de 1096, Afonso VI encrgalle o goberno de Portucale e de Coimbra outra filla, dona Teresa, casada con Henrique de Chalon.

Cando dona Teresa, xa viva, busca o auxilio de nobres galegos e os nobres portucalenses ven as perigar a autonoma de Portucale, estes deciden apoiar a Afonso Henriques, fillo de dona Teresa, quen vence e expulsa a sa nai en 1128, de forma que aquel pasou a gobernar Portucale e sa nai, con Fernn Peres de Traba, seguiu gobernando o condado de Coimbra, sempre en mans de condes galegos; ou sexa, que dona Teresa goberna ao sul do Douro e o seu fillo Afonso Henriques entre o Douro e o Mio; morte de sa nai en 1130 trasldase de Guimares a Coimbra. En 1139 tomou o ttulo de rei e en 1143 recocese mediante tratado a independencia do novo Estado portugus, confirmada por Roma en 1179. Garca, como rei de Galiza, asumira tamn a autoridade dos condes de Portucale, sendo a sa sobria Teresa e o fillo desta Afonso Henriques os seus herdeiros e por tanto continuadores da lia histrica, polo que a independencia de Portugal constite un problema dinstico dentro da Galiza. Para comprendermos o papel da lingua galega como lingua cortes debemos ter en conta, ademais, que o infante herdeiro do trono de Galiza Afonso Raimndez, fillo de dona Urraca e neto de Afonso VI, foi proclamado como rei de Galiza polo conde de Traba Pedro Froilaz e polo arcebispo Xelmrez en 1110 ou 1111; como rei de Galiza gobernou Toledo en vida de sa nai a partir de 1117, continuando coa tradicin galaico-toledana do seu av. E cando en 1126 morre sa nai, o rei galego Afonso Raimndez (Afonso VII) herda os reinos de Len e Castela, afirmando as a Gallaecia a sa hexemona poltica na Pennsula; no Concilio de Carrin de 1130 recocese o triunfo da Gallaecia compostel ao se ver confirmado Afonso VII como rei co apoio de Galiza e en 1135 coroado Emperador na cidade de Len coa participacin de nobres e bispos galegos, feito que non significa a supremaca de Castela, senn a dun rei "feito e criado en Galicia e por galegos, un rei galego"(7).

O reinado de Afonso VII significou o triunfo da poltica galaica coa vitoria de Gallaecia fronte a Navarra/Aragn, sen que Castela tivese nengn papel relevante nese conflito histrico, pois non pasaba de ser unha encrucillada entre eses reinos; mesmo Afonso VII tivo que a recuperar para o seu reino ao principio do seu reinado, pois
4

daquela estaba incorporada a Aragn. Afonso VII pretenda a transformacin do Imperio galaico dos seus antepasados nun Imperio en toda a Pennsula. Mais esta poltica verase condicionada posteriormente pola perda de Toledo e pola separacin de Portugal, que conseguira a sa independencia en 1143, despois da proclamacin de Afonso VII como Emperador; estes dous factores son os que debilitan a forza de Galiza no que acabar por ser o Estado espaol(8).

2. A denominacin da lingua do reino de Galiza

As pois, dado o predominio poltico da Gallaecia, non resulta raro constatar tamn a preponderancia do primitivo galaico como base do galego-portugus, do leons e, a travs deste, do casteln, segundo xa nos explicara o profesor Carballo Calero, convertndose a Gallaecia nun "viveiro de romances"(9). De todas as formas, a distancia entre os diferentes romances peninsulares antes do sculo X era moi pequena; Roger Wright mesmo se atreve a falar de monolingismo na Pennsula: "antes del milenio y a lo mejor antes del siglo trece desterremos tambin los conceptos diatpicos poco tiles y anacrnicos tales como gallego, leons, castellano (etc.) que entonces slo valan con sentido geogrfico (sin, en esa poca, usarse para distinguir entre lenguas claramente distintas); todos estos conceptos modernos estorban la vista clara. La Pennsula (aparte los que hablaban el vascuence, el rabe, el hebreo, etc.) formaba una gran comunidad de habla, compleja pero monolinge"(10).

O romance que arredor do sculo IX d. C. se orixinou do latn falado na Gallaecia, que superaba amplamente as actuais fronteiras do pas, o galego, pois `galego' deriva de `Gallaecia' e Gallaecia pertenca o ncleo principal de Portugal, como afirmara Carolina Michalis de Vasconcellos: "Nessa verdadeira Galliza medieval (quer comprehenda apenas a orla martima da pennsula at ao Porto, quer se estenda at ao Vouga, ou mesmo at Coimbra) entra sempre o ncleo fundamental de Portugal: o condado portucalense"(11). Para Jos Mattoso, xa por algunha razn "os romanos tinham feito do Douro a fronteira entre a Galcia e a Lusitnia"(12). At meados do sculo XII vai existir certa unidade poltica neste territorio do occidente peninsular, que, de o non impediren os acontecementos polticos, provocara que Galiza e Portugal mantivesen moi probabelmente desde aquela altura a unidade polticocultural hexemnica dentro da Pennsula.
5

A lingua romance comn falada s das bandas do ro Mio dbese chamar con propriedade galego por ser a lingua da Gallaecia(13); ao se dividir esta coa creacin primeiro do condado e logo do reino de Portugal, o galego ser a lingua da Galiza e tamn a lingua de Portugal, feito que posibilitar a aparicin do nome composto galego-portugus, por pertencer a estes dous reinos peninsulares. Mais galegoportugus unha denominacin serodia, introducida polos eruditos portugueses a fins do sculo XIX. As a xustificaba a propria Carolina Michalis de Vasconcellos: "Esta fragmentao da Galliza em duas metades, occorrida exactamente no momento psychologico da primeira florescencia da supposta poesia popular, obriga-nos a empregar o termo composto gallego-portugus"(14). Jos Joaquim Nunes, falando dos numerosos dialectos en que se dividiu o hispano- romano, afirma que "tem para ns particular interesse o que se usava nas margens do rio Minho e ao qual podemos dar o nome de galcio-portugus, pois foi dele que, merc das diferenas que mais tarde vieram alterar a sua homogeneidade, primitivamente quase completa, se originaram depois as duas lnguas faladas em toda a faixa ocidental da Pennsula - o galego e o portugus"(15). Ora ben, se esta denominacin non se empregou na poca medieval, cal foi, entn, o nome que se lle deu ao idioma da Gallaecia (e dos reinos da Galiza e de Portugal cando esta se dividiu) durante a Idade Media? O asunto non deixa de ter o seu interese ou, cando menos, non deixa de despertar certa curiosidade, pois pode resultar indicativo a respeito do que vimos tratando. Na Historia Compostellana, texto latino do sculo XII, aparece a expresin gallaeco vocabulo; e nunha relacin de libros da biblioteca do arcebispo composteln Bernaldo II dse noticia, arredor de 1226, dun libro vello de sermns de littera galleca, que con seguridade querer indicar que estaba escrito en galego (e non en latn)(16). Mais a denominacin predominante era, en contraposicin a latn, a de romano (aparece a fins do sculo XIV na Crnica Troiana e tamn nos Milagres de Santiago, por exemplo), xuntamente coa de lenguagem, linguagem ou a nossa linguagem, estas mis frecuentes en textos escritos en territorio portugus. Mais ben sabido que a fins do sculo XII e principios do XIII xa se cultiva a poesa lrica nos reinos de Galiza e de Portugal. Como se lle chamaba lingua en que se escreban as cantigas de amigo, de amor ou de escarnio e maldicer? O cataln Jofre de Foix, autor dunhas Regles de Trobar escritas en occitano arredor de 1290, cita as linguas que el considera naquela altura habilitadas para a lrica: o francs, o provenzal,
6

o siciliano e o galego; galego, pois, e non galego-portugus nen portugus, a denominacin que se lle daba lingua dos cancioneiros, polo menos nos ambientes eruditos e trobadorescos(17). E nada pode resultar mis natural que esta denominacin, pois o galego a lingua da Gallaecia; e Portugal, como dica Carolina Michalis de Vasconcellos, xorde no interior da Gallaecia.

Non cabe dbida de que, ao se converter Portugal en reino inependente da Galiza e ao esta ir entrando progresivamente na rbita de Castela, os portugueses van acabar por denominar o galego que falan co nome "poltico" de "portugus". Na Crnica Portuguesa de 1344 aparece a expresin segundo a linguagem de Portugal, mais anda no sculo XVI Joo de Barros denomina a sa lingua como linguagem. En territorio galego, nos Milagres de Santiago, de fins do XIV ou de principios do XV, figura a expresin lingoajem galego. Ser cara a meados do sculo XV cando o Marqus de Santillana, perante a consolidacin de Portugal como reino, termine por denominar a lingua dos cancioneiros como "gallega o portuguesa", entendemos que por ser a lingua de Galiza e de Portugal, reinos xa definitivamente separados politicamente: "E despues fallaron esta arte que mayor se llama e el arte comun -creo- en los Reynos de Gallizia e de Portugal, donde non es de dubdar quel exeriio desta sienia ms que en ningunas otras regiones e prouinias de la Espaa se acostunbr en tanto grado que non ha mucho tiempo qualesquier dezidores e trobadores destas partes, agora fuessen castellanos, andalues, o de la Estremadura, todas sus obras componan en lengua gallega o portuguesa"(18). Convn, con todo, insistir en que a divisin poltica de Galiza en dous reinos, consolidada a meados do sculo XII, non rompe a unidade lingstica, continuando a lingua a ser a mesma a ambos os lados do Mio. Ora ben, a partir da segunda metade do sculo XII, a poltica portuguesa trasldase definitivamente cara ao sul, estabelecndose finalmente Lisboa como capital do reino; o galego de Portugal convrtese as en lingua protexida polos reis e, cada vez mis, irase transformando nun poderoso instrumento cultural e mesmo poltico. Mais o modelo lingstico que se ir conformando na corte lisboeta non ser o do norte, senn o do sul, mis infludo polas falas mozrabes. Tal modelo, convertido en lingua oficial do Estado, acabar por se denominar "portugus", perdendo o nome de "galego", indicador da marca de orixe. Como consecuencia dos descobrimentos, en que Portugal participou como grande potencia colonizadora, o (galego)portugus vaise estender por diferentes continentes, convertndose tamn nunha das principais
7

linguas do mundo. Para Mara Xos Queizn esta lingua contina a ser a galega: "Non existe o galego- portugus (sera como dicir casteln-espaol). Portugal debe superar o autoodio, o medo a recoecer os principios e admitir orgullosamente que fala Galego, o romance derivado do latn vulgar. Orgullosamente, tanto porque a eles, ao teren conseguido a independencia de Castela, se debe a permanencia do idioma e a eles tamn a sa conservacin, extensin e prestixio. Aqu na Galiza debemos superar a mentalidade colonizada e adoptar a posicin forte. Proclamar que o galego a lingua de millns de persoas en varios continentes, con cultura e literatura importantsimas e unirnos a elas, falando como falamos. O Goberno Galego ten a obriga de publicalo, de difundilo nos pases onde se usa, e de normalizar a situacin"(19). S algns eruditos farn referencia a que esa lingua tan importante no mundo tivo a sa orixe na Galiza, antes grande e poderosa e hoxe pequena e esquecida. As normas e orientacins lingsticas que, desde o primeiro momento en que Lisboa se converte na capital do reino, emanan da mesma, acaban por chegar ao norte de Portugal, mais non traspasan o ro Mio, primeiro ponte de unin e prolongacin dunha mesma identidade xeogrfico-cultural e agora fronteira de separacin poltica. As pois, mentres Portugal, "gallego-portugus nas suas origens", "integrado com sangue mozarabico", se vai converter lentamente nunha "nacionalidade nova, como genio seu e misso individual"(20), a Galiza constite un reino que vai ir ficando sen rei exclusivo e sen unha corte que potencie o idioma. Cando Compostela alcanza un grande esplendor, durante o sculo XII, a lingua escrita era anda o latn, e cando no sculo XIII xorde unha brillante literatura en galego, Galiza xa vai camio de se submeter ao reino de Castela, que acabar posteriormente por afogar a conciencia lingstica dos galegos, sumindo a sa lingua e literatura nese longo tnel dos sculos escuros. Galiza mantense como reino independente at 1230, cando comeza a hexemona de Castela na coroa centro-occidental. Mais debe ficar claro que o galego entra en crise neses sculos escuros, por exemplo, en Pontevedra, mais non no Porto. Transcorrido o perodo do galego medio, ao intentar recuperar o uso escrito do noso idioma no sculo XIX, xa se ter perdido o vnculo coa primitiva lingua galega na sa forma escrita, reaparecendo agora un galego literario graficamente -e tamn nalgns aspectos lxicos e morfolxicos- inserido no mbito da cultura espaola. Este ser o galego moderno, que, igual que o medieval, se caracteriza polo polimorfismo, consecuencia directa da carencia dunha entidade encarregada de rexer ou regular o idioma, entidade que si houbo en Portugal; anda para quen con mis nfase defende a separacin xa temper entre galego e portugus, como R. Lorenzo, este ser
8

curiosamente o factor mis importante da diferenciacin: "O escritor galego atopouse en tdolos tempos do idioma cunha morea de posibilidades fontico-morfosintcticas e, en vez de se decidir por unha delas, combinounas constantemente na sa producin. Isto vale tanto prs escritores de hoxe coma prs do sc. XIII ou XIV. Nos textos portugueses medievais tamn hai alternancias, pero son menores e desde o comenzo vanse atopando unhas normas xerais. Nisto est a grande diferencia entre as das comunidades lingsticas"(21). De todas as formas, se a cuestin da identidade entre galego e portugus na actualidade polmica e caben argumentos nunha ou noutra direccin, parece evidente que durante toda a poca medieval existe unha clara unidade lingstica galego-portuguesa, a pesar de certas preferencias a un lado ou a outro do Mio, que nunca nos deben impedir falarmos dunha nica comunidade lingstica(22). Para Carolina Michalis, a esa esencial "uniformidade da lingua desde o extremo da Galliza at o extremo do Algarve, apenas com algumas variantes provinciaes, dentro de um typo commum" unase unha "grande semelhana nos modos de viver, sentir, pensar, poetar -uniformidade e semelhana que fallam eloqentemente a favor da affinidade primitiva de lusitanos e gallacos"(23).

3. Etapas do galego medieval Tres son os grandes perodos en que podemos dividir a historia da lingua galega: o galego antigo, o galego medio e o galego moderno. O galego antigo ou galegoportugus medieval comprende desde a sa aparicin, arredor do sculo IX, at fins do sculo XV e, por tanto, tamn da Idade Media; o galego medio abranxe os sculos XVI, XVII e XVIII, chamados xeralmente sculos escuros pola prctica desaparicin do galego como lingua escrita, anda que convn distinguir os dous primeiros do XVIII, sculo da Ilustracin; e o galego moderno, que incle o sculo XIX, sculo do Rexurdimento literario, e o XX, onde a lingua pasou por diferentes fases que desembocaron na situacin actual.

3.1. O galego, lingua oral No perodo medieval ou galego antigo podemos sinalar das grandes etapas: unha primeira en que o galego lingua oral, mais non escrita, que comprende desde o
9

sculo IX at fins do XII, e unha segunda en que o galego se converte tamn en lingua escrita, que comprende os sculos XIII, XIV e XV. A primeira delas, que podemos denominar etapa primitiva ou preliteraria, comprende os catro primeiros sculos da vida do idioma, desde que este apareceu como forma diferenciada, por evolucin do latn vulgar falado na antiga Gallaecia, at aparicin dos primeiros textos escritos no novo romance a principios do sculo XIII. Durante este perodo o galego vaise caracterizar por ser unha lingua exclusivamente falada, conservando o latn o carcter de lingua escrita, pois funciona en todo o Occidente como verdadeira lingua internacional, anda que para a pequena minora letrada, fundamentalmente clrigos, non houbese mis nacin que a cristi; o pobo grafo vai basear a sa identidade no seu romance particular, deturpacin do latn vulgar, que no noso caso ser o galego, elemento diferenciador con relacin aos pobos vicios e vertebrador da nacin galega, constituda en torno a el(24).

Antes do sculo IX anda podemos falar dun galego prehistrico que despontaba nos primeiros sculos da era cristi aos dous lados do ro Mio de modo substancialmente uniforme, mais do que non existe outra documentacin que a do latn vulgar das inscricins peninsulares. A partir do sculo IX existen documentos pblicos ou privados, ou ben documentos xurdicos, escritos nun latn brbaro e artificial que nunca tivo vida propria na fala; era este latn obra de escribns obrigados a usaren unha lingua que xa ignoraban en boa medida, cando por iso en irregularidades consistentes, en parte, na intercalacin de numerosas locucins e vocbulos do novo romance que eles falaban; a este conxunto podemos chamarlle galego protohistrico, que comprende os sculos IX, X, XI e XII; ao finalizar este ltimo sculo comezarn a aparecer textos literarios que van pr fin ao reinado do latn brbaro, iniciando unha nova etapa(25). Ao longo da Idade Media o galego vai asumir todas as funcins proprias dunha lingua normalizada, salvo a internacional, reservada ao latn en todo o mbito da Romania; as, o galego a lingua de identidade, familiar e de relacin social de todos os galegos, sen distincin de clase social nen de ubicacin rural ou urbana; tamn o galego a lingua propria do mundo laboral en todos os seus mbitos e a que se utiliza para a relacin do individuo coas diferentes institucins sociais, como concellos, igrexa ou gremios; a funcin cultural, reservada nun principio ao latn como lingua escrita, vai ser tamn asumida posteriormente polo galego, e de forma espectacularmente brillante na poca trobadoresca no campo da lrica, anda que o
10

latn sexa a lingua xeral de comunicacin entre persoas de linguas diferentes durante toda a poca medieval(26).

No perodo anterior ao nacemento dos novos romances o latn apresentaba unha variedade culta, utilizada como lingua escrita e nos mbitos mis formalizados, e outra variedade vulgar, empregada como lingua oral nos contextos informais -o chamado latn vulgar-, orixinando unha situacin de endodiglosia ou diglosia interna, por se producir entre variantes dunha mesma lingua; dese latn vulgar xurdiron as linguas romnicas. Nos catro primeiros sculos de vida do noso idioma aproximadamente desde o ano 800 ao 1200-, dse certamente unha diglosia -agora exodiglosia por se tratar de das linguas- entre a variedade culta ou formal do latn e o galego, continuacin natural do latn vulgar, o primeiro utilizado como lingua escrita -por tanto nun mbito culto e nuns usos sociais privilexiados- e o segundo como lingua oral; anda que, de atendermos as suxerentes hipteses de Roger Wright, a diferenza entre a lingua latina (latn escrito ou gramtica) e a lingua vulgar (romance galego falado) non sera percebida como se se tratase de das linguas distintas, senn mis ben como dous estilos dentro dunha mesma lingua: "Lo escrito entonces era exactamente `elaboracin estilstica del habla', como el gallego o el castellano escrito de hoy lo es del gallego o del castellano hablado... El latn y el romance no eran entonces, aunque lo fueran a ser ms tarde, dos lenguas conceptualmente autnomas. Creer en este espejismo anticuado nos causa problemas a los fillogos; dejar de creerlo los puede solucionar"(27).

Mais, de todas as formas, non deberamos deducir de aqu que a nosa lingua pasou nese perodo por unha etapa de diglosia ou de anormalidade social semellante que se deu nos ltimos sculos e anda se est a producir na actualidade(28). A pesar de o latn ser a lingua escrita, o galego tivo durante eses sculos a mesma 'normalidade' que o resto das linguas que, igual ca el, provian da evolucin do latn vulgar; o galego foi, pois, tan 'normal' no seu territorio como o foron o casteln, o cataln, o francs ou o italiano nos seus respectivos. Inclusive Wright, en coherencia cos seus atrevidos postulados, nega a existencia de diglosia: "No hay indicio alguno de que entonces hayan distinguido de manera metalingsticamente tajante entre lo hablado y lo escrito como dos lenguas autnomamente distintas. No creo que sea ni siquiera posible que hayan tenido entonces tal situacin de diglosia, la cual requiere sistemas pedaggicos de una complejidad que no podemos postular para la Galicia del siglo
11

diez"(29). O latn era a lingua oficial das cortes cristis de todo o Occidente de Europa durante a Idade Media polo feito de ser tamn a nica lingua oficial que a Igrexa, autntica institucin de carcter internacional naquela altura, utilizaba. Mais o galego pasou a ser a lingua falada por todos os estamentos sociais, sen complexos nen distincin de clases. Estes catrocentos primeiros anos de vida do idioma debemos contabilizalos, pois, como de plena normalidade lingstica no noso territorio con relacin ao contexto histrico, social e poltico en que o galego estaba inscrito. Mais tamn debemos contemplar o dominio e expansin territorial do galego no mbito oral luz da verdadeira extensin e importancia do reino de Galiza no perodo que estamos a tratar. Se do primitivo romance galaico oriental ou leons naceu o casteln no seu lmite oriental, o galaico occidental ou galego foi a lingua cortes do reino da Gallaecia por ser no occidente onde estivo o centro do Imperio galaico, con Santiago de Compostela como corte mis importante en moitos momentos da sa historia. Andrs Pena Graa considera que con Ordoo I (914-924) "comeza o que ser a tnica dominante na historia do reino de Galicia, ao darse o caso de o rei galego herdar os outros reinos do NW peninsular", feito que segundo el os historiadores castelns e leoneses teen interpretado intencionadamente como unha absorcin do reino galego por Len ou Castela; e engade: "O reino galego non se absorbe, figura sempre a carn dos outros nos diplomas, outra cousa que os historiadores sobreditos silencien este feito. Seguindo esta metodoloxa podiamos argir con moita mis razn que Galicia a que engule os outros reinos. Ordoo I foi proclamado rei como Ordoo II de Asturias e Len (914-924). A partires de agora a lingua dos monarcas ser o galego. Os infantes sern criados polos titores das grandes familias galegas e a cultura e diplomtica levarn selo galego"(30). Se a principios do sculo X o galego a lingua cortes empregada polos monarcas, dous sculos despois temos un testemuo documental que nolo ratifica. Afonso VI, rei de Len, mais tamn de Castela e Galiza como se viu, nacido en Compostela segundo Murgua(31), prometera o reino de Galiza ao fillo de dona Urraca Afonso Reimndez, mais reservbase Len e Castela para o seu fillo don Sancho, morto na batalla de Ucls arredor de 1109; nunha crnica de Frei Prudencio Sandoval, historiador nacido en Valladolid a meados do sculo XVI, nrrase que o rei Afonso VI recebeu en Toledo a triste nova da morte do seu nico fillo "y en la lengua que se usaba dijo con dolor y lgrimas que quebraba el corazn: Ay meu fillo! Ay meu fillo!
12

Alegra do meu corazn et lume dos meus ollos, solaz da mia vellez!...(32). Temos, pois, que a principios do sculo XII o galego era a lingua que se usaba na corte de Afonso VI e que usaba o proprio rei mesmo nas sas manifestacins mis ntimas e espontneas. A propsito de Afonso Reimndez, afirma Mercedes Brea: " decir, houbo un momento no que un rei, nacido e criado en Galicia (cos condes de Traba), foi primeiro, e durante un tempo, s rei de Galicia, e logo foi extendendo o seu poder (sempre por va de herdanza) resto do territorio cristiano peninsular (excepto Portugal, que xa cousa aparte). Que a lingua da sa corte fose o galego non sera de extraar"(33). Inclusive no sculo XIII Fernando III e o seu fillo Alfonso X estiveron vinculados con Galiza e co galego, seguramente a sa lingua familiar, como demostra o dominio que este ltimo posua dela(34). Emilio Gonzlez Lpez sostn que o galego-portugus foi a lingua culta do reino de Len nos primeiros sculos da Reconquista e moi ben puido ter sido a lingua comn de todo o occidente peninsular se non acabase por se producir o dominio poltico de Castela: "A lngua galaico-portuguesa, convertida mis tarde no idioma portugus, na lngua nacional de Portugal, puido ter sido tamn a lngua comn aos outros pobos hispnicos do occidente da pennsula que se agruparon arredor de Len. Nos primeiros sculos da Reconquista foi o galaico-portugus a lngua culta do reino de Len. Soio coa ascendencia poltica de Castela, que someteu ao seu influxo ao reino leons, comezou a declinar a influencia de Galicia e con ela da sa lngua"(35). Menndez Pidal, empeado en resaltar o papel preponderante de Castela e do seu idioma seguindo o ideal castelanista, fala da loita entre o galego e o casteln pola hexemona lingstica no reino de Len, sen poder ocultar totalmente o importante papel que Galiza tivo(36). O mesmo Castelao ten reparado en que o galego fora lingua lrica e cortes de Castela: "o romance galego percorreu un ciclo literario compreto, de tan outo valor artstico que traspuxo as fronteiras do noso pas, chegando a ser lngoa lrica e cortesn de Castela"(37). O profesor alemn Hans Schneider resalta as mesmo que, na sa fase arcaica, "el gallego fue lengua literaria de gran prestigio en Europa"(38). vista do poder poltico de Galiza nese perodo histrico, non parece, pois, arriscado pensar que o galego non s foi unha lingua moi valorada na lrica, senn que tamn gozou con anterioridade de prestixio como lingua de comunicacin oral, xustamente por ser Galiza reino hexemnico e por ser o galego a lingua cortes por
13

excelencia. Tampouco resulta difcil concordar con Sebastin Martnez-Risco cando afirma: "Contemplando luz desta perspectiva histrica a esgrevieza e dignidade de que entn gozaba a lingua galega, fica un, mis que dodo, abraiado de que a esa mesma lingua, pervivente ao longo dos sculos, pretenda negrselle hoxe, por algns moito menos outos varns, o pan e o sal, e poda ser tida por outros como pouco fina"(39).

3.2. O galego, lingua escrita A distribucin de funcins entre o latn, lingua escrita, e o galego, lingua oral, facase cada vez mis difcil de manter porque somente un moi reducido nmero de persoas era capaz de entender xa a lingua do Lacio, progresivamente distanciada do romance pola propria evolucin deste, ou de escreber un texto nela. Os mesmos escribns tian graves dificuldades para a correcta utilizacin do latn, polo que, cunha frecuencia crecente, vertan nos seus documentos palabras e estruturas lingsticas do romance en lugar das correspondentes formas latinas; e as persoas que encarregaban os documentos ou eran destinatarias dos mesmos tian tamn cada vez maiores problemas para os entenderen. As pois, por ineludbel necesidade de comprensin, o galego vaise converter tamn en lingua escrita, primeiro nos documentos privados e con posterioridade en documentos pblicos. Tal uso do galego como instrumento til e necesario na escrita de carcter documental vai coincidir co emprego literario do mesmo, inicindose as unha nova etapa na vida do idioma, que comeza co sculo XIII, en cuxa primeira metade aparecen en galego documentos de compra-venda, testamentos, doazns, etc., mais tamn as primeiras cantigas da escola trobadoresca galego-portuguesa, algunhas datadas mesmo no inicio do sculo. No dominio lingstico da Pennsula Ibrica o casteln, o cataln e o galegoportugus convertronse moi rapidamente en linguas "oficiais" nos textos escritos. O galego(portugus) pasou a ser desde moi cedo lingua escrita oficial de Portugal, potenciada durante o reinado de Afonso III o Bolos e definitivamente impulsada polo rei D. Dins (1279-1325), sendo anda maioritariamente utilizada con posterioridade en todos os seus usos na poca en que Portugal vai ficar baixo o poder de Castela (1580-1640), a pesar de nese perodo de monarqua dual boa parte dos escritores portugueses se converteren en bilinges(40). Mais non aconteceu as en
14

xeral con outras linguas romnicas, pois, por exemplo, o francs non sera oficializado formalmente at ben entrado o sculo XVI, as discusins sobre o italiano chegaron ao sculo XIX e o romeno oficializouse na segunda metade dese mesmo sculo XIX. Durante esta etapa o galego segue a ser a lingua falada por toda a poboacin galega, substitundo tamn agora o latn como lingua escrita maioritariamente. Esta etapa xa literaria podemos subdividila en das pocas: a trobadoresca e a postrobadoresca, tomando como referente a manifestacin mis rechamante desa lingua escrita, que a literaria. A poca trobadoresca comprende desde a aparicin dos primeiros textos escritos a principios do sculo XIII at 1350, cando se d por finalizada a escola lrica galego-portuguesa. a poca de esplendor do galego medieval, pois nela desenvlvese esta escola lrica que d lugar s esplndidas cantigas de amor, de amigo e mais de escarnio e maldicer recollidas nos Cancioneiros, as como s Cantigas de Santa Mara de Afonso X o Sabio e a outros textos en prosa. As primeiras cantigas conservadas corresponden aos inicios do sculo XIII, podndomos afirmar que o galego escrito se manifestou en primeiro lugar a travs da poesa lrica. A poca postrobadoresca comprende desde 1350 at finais do sculo XV, sendo esta unha poca de decadencia coa desaparicin da esplendorosa escola lrica galegoportuguesa e a sa substitucin pola menos brillante escola galego-castel, que pretenda imitar o estilo daquela, mais cuns resultados pobres tanto desde o ponto de vista artstico como lingstico, chegando mesmo nalgns casos a unha especie de hibridismo galego- casteln. Tamn a principios do sculo XIII se documentan os primeiros textos en prosa tabelinica conservados, anda que son un pouco posteriores aos lricos. Por volta de 1214 estn datados dous documentos de carcter notarial de grande importancia para o estudo da lingua, o Testamento de Afonso II e a Noticia de Torto, aparecidos aln Mio, mais perto do que hoxe territorio galego, sendo de arredor de 1230 o primeiro documento aparecido at agora en galego dentro dos lmites xeogrficos da Galiza actual, como afirma Filgueira Valverde: "Mais o certo que o primeiro documento con frases galegas sigue sendo a doacin de Petrus Cipriaes ao mosteiro de Samos no 1227, dez anos posterior, como creo, ao primeiro do Aln-Mio. Con meirande texto e quizais tamn coa conciencia de non escribir en latn aparece o galego no litixio de Munio Fernndez de Rodeiro e os vicios de Moreira no 1230, publicado por Lpez Pea"(41). Con todo, at 1255 non se documenta unha significativa cantidade de textos en prosa romance(42).

15

Desde a segunda metade do sculo XIII o galego comeza as mesmo a ser utilizado na prosa literaria de carcter narrativo, fundamentalmente na traducin, refundicin, adaptacin ou recriacin das lendas artricas (Libro de Xos de Arimatea, Libro de Merln, A Demanda do Santo Graal, Libro de Tristn), troianas (Crnica Troiana, Historia Troiana) ou xacobeas (Miragres de Santiago, Cornica de Santa Mara de Iria); algns destes textos consrvanse fragmentariamente e outros perdronse nas sas primitivas versins, mais hoxe sabemos con seguridade que os galegos podan ler na sa propria lingua as novelas cabaleirescas que estiveron de moda en Europa na poca medieval.

4. O galego, lingua lrica peninsular A lingua empregada nas cantigas medievais mis depurada que a da prosa documental, apresentando unha notbel perfeicin e un carcter substancialmente unitario a un lado e outro do Mio, chegando a se converter en lingua lrica de todos os reinos cristins da Pennsula, coa excepcin de Catalua. Xa se citou anteriormente a afirmacin do Marqus de Santillana de que todos os trobadores, fosen "castellanos, andaluces o de la Estremadura", compuan as sas cantigas en lingua galega ou portuguesa. E isto resulta evidente con citar casos como o de Martin Moxa, aragons, ou o tan socorrido do rei de Castela Afonso X o Sabio.

Para Rodrigues Lapa a lingua trobadoresca a que "denuncia o verdadeiro falar corrente", constitundo para el un absurdo "dizer-se que a lngua dos trovadores era artificial", pois iso supora negar "toda a bela sinceridade e autenticidade do antigo lirismo galego-portugus"; porn, "o instrumento de que se serviam os trovadores era uma lngua estilizada, que pairava por cima das variaes dialectais", sendo "este convencionalismo, esta aspirao de universalidade que garantiram o prestgio e a irradiao do idioma galego-portugus como veculo da poesia lrica da Pennsula"(43). Ao tratar das orixes da cantiga de amigo, Tavani di que esta "non pode ser mis ca un producto do especfico mbito literario dunha superestructura dada, sa vez en relacin dialctica cunha base histrica ben precisa, que a do reino galego-asturianoleons, isto , da entidade socio-econmica e superestructural en vas de consolidacin, entre os sculos XI e XII, no recanto noroccidental da pennsula ibrica, en funcin antagonstica respecto tanto da rabe-andaluza que se arrepn,
16

coma da rea casteln-navarra que se lle opn concorrencialmente". Tal superestrutura non pode ser outra que o reino da Gallaecia, anda que Tavani non o mencione expresamente, co ncleo bsico do seu poder no territorio galego e fundamentalmente en Santiago de Compostela. Este non recoecemento parece ser o que lle impide a Tavani achar unha explicacin coherente caracterizacin galega da lrica, cando afirma que "falta anda por explica-lo motivo polo que a poesa lrica expresada por esta entidade socio-econmica e superestructural foi galega e, pola contra, non asturiana ou leonesa"(44), explicacin que vai achar na importancia de Santiago de Compostela como nico "centro cultural de relevo internacional existente en todo o reino galego-asturiano-leons, e mesmo o mis prestixioso de toda a pennsula ibrica", a pesar de resaltar a importancia poltica de Len: "As a todo, anda non abonda isto para explica-la posicin de privilexio asumida no mbito literario pola rea galega, tanto no interior do estado leons coma en comparacin coas outras zonas hispano-cristis: unha posicin de privilexio que para realizarse en forma dunha hexemona cultural de dimensins peninsulares esixa a presencia dun centro axeitado, no cal conflusen, para seren oportunamente e autonomamente reelaborados, os estmulos creacin de productos superestructurais condicionados por unha base socio-econmica dada e mesmo tempo capaces de condicionrena. Na rea galega exista tal centro cultural, e era a cidade desenvolvida arredor do santuario xacobeo de Compostela"(45). Mais, como xa se viu con anterioridade, isto non pode ser alleo importancia poltica do reino da Galiza.

As pois, o feito de o galego se converter en lingua lrica peninsular tamn o debemos pr en relacin co dominio poltico da Gallaecia, que non se pode dar por terminado no sculo XII coa independencia formal de Portugal, pois a separacin dos reinos non foi rxida desde o seu inicio. As diceses galegas, salvo Santiago, pertenceron durante sculos a Braga; e Lisboa, vora, Lamego, Salamanca e Zamora, entre outras, a Santiago, producndose a separacin de Lisboa da dicese compostel a partir de 1400. Ademais, como afirma Camilo Nogueira, entre 1143, ano en que Afonso Henriques recoecido como rei de Portugal, e 1230, cando morre Afonso IX de Galiza, houbo dous reinos galaicos independentes, pois: "Tan galego era o reino de Gallaecia-Len con Fernando II (1157-1188) e Afonso IX (1188-1230) -os dous enterrados en Santiago-, como o reino de Gallaecia-Portucale, con Afonso Henriques (1128/43-1185), Sancho I (1185-1211), Afonso II (1211-1223) e Sancho II (12231248)". Da identidade galaica destes dous reinos seran boa mostra "o Prtico da Gloria, as Cortes de Gallaecia en Len, os forais municipais que inzaron toda Galicia,
17

a expansin por toda Extremadura, a literatura en galego florecendo en toda a Pennsula"(46). A identidade lingstico-cultural que reflicten as cantigas trobadorescas galegas e portuguesas (galego-portuguesas), posta de manifesto polos estudosos das mesmas, e por que non achamos mis diferenzas entre os textos dun trobador de Lisboa e outro de Compostela que as derivadas do proprio estilo persoal do autor -alis moi condicionado polo carcter paradigmtico da nosa `escola' trobadoresca-, hai que a pr en estreita relacin con esa identidade poltica "galega" dos dous reinos, resaltada tamn por Castelao: Imos supor que houbo das Galizas -a que se foi e a que se quedou, a que se axuntou con Castela e a que enxendrou a Portugal-; pero induvidable que ambas as das tian un mesmo mecanismo sonoro, un mesmo xeito tonal e rtmico, unha mesma lngoa, unha mesma arte e unha mesma cultura; en fin, unha mesma alma patria; e, polo tanto, a divisin de Galiza en dous Condados, que dispois se convertiron en Reinos diferentes, non autoriza a distinguir das modalidades creacionistas, segn estas se produxesen nunha ou noutra beira do ro Mio, pois a nacin galega chegaba at o Douro, e todo canto se veu chamando `galaico-portugus' realmente e unicamente `galego'. Don Dinis de Portugal non era, de certo, un rei de Galiza; pero como trovador foi tan galego como seu ab, o Rei Sabio de Castela, cando este compuxo as Cntigas (47). Tal identidade evidnciase ao comprobarmos que moitos dos altos cargos do goberno portugus mantidos por Afonso Henriques eran nobres con posesins e races familiares ao norte do Mio, o que leva o historiador portugus Jos Mattoso a afirmar: "As relaes familiares entre os nobres dos dous lados da fronteira, e as fceis oscilaes dos senhores entre os dois reinos, mostram uma perfeita smose entre as nobrezas galega e portuguesa, seno uma verdadeira identidade"(48). As fronteiras non estaban anda consolidadas no sculo XII, producndose constantes invasins dos reis de Portugal ao norte do Mio e influndo os reis galegos en Portugal, sen que esa rivalidade fronteiriza conxuntural impedise "as intesas trocas culturais entre Portugal e a Galiza de que a poesia trovadoresca expreso bem conhecida"(49), segundo tamn afirma Mattoso, quen sublia o importante papel da nobreza galega no dominio da cultura cortes dos sculos XIII e XIV, xusto no perodo de esplendor da lrica; este mesmo historiador portugus considera que s a fins do XIII comeza a xurdir unha lenta conciencia de diferenciacin da nobreza portuguesa a respeito da galega, o que explica con claridade a identidade da lrica galego- portuguesa: "A nobreza portuguesa, todavia, s para o fim do sculo XIII parece ir emergindo
18

lentamente para uma conscincia da sua diferena em relao com a galega"(50). Cabe, pois, contemplarmos outra interpretacin mis verosmil sobre a preponderancia do galego na lrica peninsular durante os sculos XIII e XIV, en contra da tpica e pouco consistente apelacin s especiais caractersticas `espirituais' da nosa lingua ou das nosas xentes; e isto con independencia da adecuacin entre linguas e xneros de escrita, xa que, segundo dixo Carballo Calero, no sculo XIII existan na Romania catro linguas habilitadas para a lrica (o galego entre elas, como nica lingua peninsular) e empregar outra "tena que resultar grotesco"(51). A explicacin posibelmente haxa que a procurar na hexemona da Gallaecia, que fara que a cultura, nesa altura posta de manifesto a travs da lrica, se expresase no idioma do poder poltico dominante, como sostn C. Nogueira: "Por outra parte unha cousa absurda, que non sei porque se sigue repetindo, dicer que o galego era utilizado por ser unha lngua mis apta para a lrica. O que sucede que a cultura da poca expresbase atravs da lrica, como anos despois, cando a autoridade real se expresa atravs das leis, comezan a ter importancia os textos lexislativos. O casteln posterior. Lapesa, Menndez Pidal ou Snchez Albornoz non se explican como o galego era a lngua de cultura en Castela. Pois igual que hoxe o ingls a lngua da informtica pola existncia dos Estados Unidos. Afonso X, o Sbio, non facia mis que escreber na lngua dos seus avs. Era fillo de Fernando III e neto de Afonso IX, que est enterrado en Santiago. Fernando II, o seu bisav, foi o que lle encarregou o Prtico da Glria ao Mestre Mateo. Afonso X xa tia o poder no Sul, estaba enfrentado politicamente a Santiago, era xa un rei casteln, pero falaba galego"(52). Tase en conta tamn que Salamanca foi unha Universidade galaica instituda polo rei galego Afonso IX (1188-1230) e administrada durante sculos por Compostela, sendo tamn os seus profesores case todos galegos. Por outra parte, que en certos lugares de Estremadura se fale anda hoxe galego podera as mesmo achar unha explicacin mis convincente a partir da consideracin da Gallaecia como reino hexemnico na Idade Media: "Non hai nada de extrao en que en certos lugares de Extremadura, dos que hoxe se est a falar moito, se fale galego: non estamos mis que ante os restos da sua prpria lngua"(53). Mais, anda circunscrebndomonos aos lmites territoriais da Galiza actual, ao norte do Mio, de resaltar a importancia do elemento galego na escola lrica trobadoresca, como puxo de manifesto o profesor Rodrigues Lapa: "Quando dizemos `o nosso
19

lirismo', pretendemos significar o lirismo galego-portugus. E, se repararmos bem, fora de toda a preocupao nacionalstica, as primeiras manifestaes da arte trovadoresca e at os maiores trovadores, tirante D. Dinis, acusam o predomnio evidente do elemento galego sobre o elemento portugus, o que pode fazer supor que o foco irradiador da nova poesia esteja sobretudo na regio de Alm-Minho. Pelo menos, a procedncia averiguada da maior parte dos trovadores assim o indica"(54). A pesar dos problemas que apresenta a documentacin peninsular para a localizacin xeogrfica de grande parte dos autores da escola, especialmente no referente a aqueles de procedencia non aristocrtica, con todas as reservas e cautelas, podemos considerar xograis e segreis de orixe galega, entre outros mis dubidosos, os seguintes: Abril Perez, Airas Paez, Bernal de Bonaval, Fernan do Lago, Golparro, Joan Baveca, Joan de Cangas, Joan de Requeixo, Joan Servando, Juio Bolseiro, Lopo, Martin Campina, Martin Codax, Martin de Caldas, Martin de Ginzo, Martin Padrozelos, Meendinho, Nuno Porco, Nuno Treez, Pai Calvo, Pero da Ponte, Pero de Armea, Pero de Berdia, Pero de Veer, Pero Meogo ou Vasco Fernandez Praga de Sandin. No grupo dos trobadores, considerados em sentido lato, seran de procedencia galega, entre outros, Afonso Eanes do Coton, Afonso Soares Sarraa, Airas Carpancho, Airas Moniz de Asme, Airas Nunez, Airas Perez Vuitoron, Diego Moniz de Asme, Fernan Figueira de Lemos, Fernan Padron, Fernan Paez de Tamalancos, Joan Airas de Santiago, Joan Garcia, Joan Lopez de Ulhoa, Joan Nunez Camanez, Joan Romeu, Lopo Lians, Nuno Fernandez de Mirapeixe, Nuno Fernandez [Torneol?], Osoiro Anes, Pae da Cana, Pai Gomez Charinho, Pai Soarez de Taveiros, Pedro Eanes Solaz, Pero Garcia de Ambroa, Pero Velho de Taveiros, Roi Fernandez de Santiago, Roi Paez de Ribela ou Sancho Sanchez. En total, seguindo e ponderando as hipteses das ltimas investigacins de conjunto, poderamos conclur que dos cerca de 150 autores de que a tradicin manuscrita galego-portuguesa nos fixo chegar obra potica, uns 64 seran, probabelmente, galegos de aqun Mio, uns 70 portugueses, uns 11 doutros reinos peninsulares (Afonso X, Afonso XI, Joan Vaasquez de Talaveyra, Pero Garcia Burgales, Men Rodriguez Tenorio, Martin Moxa, D. Gomez Garcia, Galisteu Fernndez, Caldeiron, Estevan da Guarda, Joan de Leon) e 4 extrapeninsulares (o xenovs Bonifacio Calvo, o provenzal Arnaldo(55) [Arnaut Catalan?], Picandon, Rimbaut de Vaqueiras)(56). Todos eles poetizaron en lingua galega, conferndolle a esta o carcter de lingua lrica peninsular.

20

Ora ben, falarmos da importancia da componente galega no lirismo trobadoresco en nada altera a substancial unidade cultural e a homogeneidade lingustica, estilstica, retrica, mtrica ou musical que conferen a este corpus lrico conservado a denominacin de lrica trobadoresca galego-portuguesa, reflexo cabal da unidade poltica e cultural do antigo reino da Gallaecia a que esta lrica serve e de que esta lrica deriva. Cara a meados do sculo XIV a escola lrica galego-portuguesa entra en decadencia, a que non pode ser totalmente allea a evolucin da situacin poltica na Galiza. A partir do reinado de Fernando III (1230-1252) o reino de Galiza, conservando sempre o seu proprio carcter, viuse integrado na coroa de Castela-Toledo-Len, iniciando moi lentamente o camio da decadencia poltica e econmica, que finalmente tamn acabar por se converter en decadencia cultural. A unin de Castela e Len, coa crecente influencia de Toledo como centro da cultura substitundo en parte a Santiago (Afonso X e a Escola de Tradutores), vai ir pouco a pouco disolvendo a realidade poltica galega na coroa de Castela, anda que isto non se logrou at o sculo XVI(57). A estas circunstancias polticas van unidas outras causas que explican o inicio da decadencia: Castela afianza o seu prestixio poltico e cultural na Pennsula; Portugal consoldase como nacin e orintase cara s campaas ultramarias; Galiza inicia o proceso de substitucin da sa nobreza por outra allea como consecuencia da guerra civil entre Henrique de Trastmara e Pedro I, impedindo as guerras irmandias a consolidacin dunha burguesa mercantilista propria; a cultura e os modos de Castela vanse ir introducindo progresivamente tanto en Portugal, anda que mis tardiamente, como en Galiza, consecuencia do proceso de perda de identidade poltica; consolidacin de Toledo como capital do lirismo hispano, alleando a lrica galego-portuguesa do seu mbito lingstico e cultural; as mesmo, as peregrinacins a Santiago de Compostela tamn decaen, perdendo importancia como centro de irradiacin cultural.

5.

galego,

lingua

"oficial"

da

Galiza

na

Baixa

Idade

Media

O feito de que a partir da segunda metade do XIV e durante o XV a lrica entre en decadencia e se vaian dando as circunstancias poltico-culturais que posteriormente han conducir paseniamente aos sculos escuros non implica que a lingua galega entrase xa en crise naquel perodo; o noso idioma continuou at o fin da Idade Media

21

o seu camio de plena normalidade, asumindo aqueles mbitos de uso que foron comns s linguas do seu contorno. Se desde o sculo IX ao XII o latn desempeou en toda a Romania, e por tanto tamn no dominio lingstico galego, o papel mis ou menos correspondente ao que hoxe chamaramos "lingua oficial", pois esta era a lingua utilizada nos textos escritos, tanto de carcter documental como literario, a partir do sculo XIII ese papel pasouno a desempear no noso territorio o galego principalmente. Se o galego(portugus) se converte moi cedo en lingua "oficial" de Portugal, con relacin ao territorio coincidente coa Galiza actual, e seguindo o estudo documental de H. Monteagudo Romero(58), na primeira metade do XIII cando aparecen os primeiros documentos en galego, estendndose o seu uso na segunda metade dese sculo e xeneralizndose no sculo XIV, en que o galego non s se emprega nos documentos particulares, senn tamn nos pblicos; no sculo XV continuar esta situacin, anda que na sa segunda metade o uso do galego se vai ir reducindo aos documentos particulares, onde perdurar durante a primeira metade do sculo XVI. E isto contando a lingua galega na parte final dese perodo co grave inconveniente de non posur un monarca e unha corte de seu que impulsasen o uso da mesma, tal como aconteceu en Portugal ou en Castela. Constata H. Monteagudo que a documentacin de carcter privado "practicamente unnime" no uso do galego durante os sculos XIV e XV, que os poucos documentos que aparecen en casteln nos sculos XIII e XIV proceden sen excepcin da Chancelara Real e que os orixinarios da Galiza son "practicamente unilinges" en galego no sculo XIV. Anda na segunda metade do XV, cando comeza a aparecer o casteln en documentos non emanados directamente da Chancelara Real, a sa presenza mnima con relacin ao galego, pois contabiliza no corpus manexado cinco na lingua de Castela, fronte aos 1029 no noso idioma. Afirma o autor deste estudo: "Vemos polo tanto que a documentacin privada, que foi por onde o galego comenzou o seu uso instrumental, constite un baluarte ben firme e seguro ata o S. XVI"(59). Ademais da utilizacin do galego en todo tipo de documentacin privada, este tamn foi empregado polos organismos civs libremente conformados polos cidadns, principalmente concellos e gremios, as como pola Igrexa nas catedrais, conventos, mosteiros, etc. Faise constar no estudo referido que a documentacin dos concellos da Corua, Santiago, Ourense, Betanzos ou A Pboa do Den estaba redixida
22

"integramente (ou case) en galego, polo menos durante os sculos XIV e XV. Quizais este uso perdurou, anda que fose ocasionalmente, durante o S. XVI". Aprtase como exemplo o libro de actas do Concello de Santiago no perodo de 1416-1422, onde de 326 documentos 308 estn en galego e s 18 en casteln, anda que a maior parte destes con encabezamento e colofn realizados en galego polo proprio Concello e con procedencia da Chancelara Real ou de autoridades non galegas, o que vn demostrar a normalidade e oficialidade do noso idioma naquela altura. Tamn se constata que a Igrexa comeza a facer uso pblico do galego a inicios do XIV, xeneralizndoo durante a segunda metade do mesmo tanto en asuntos internos como na relacin con outras institucins ou con particulares; a pesar da forte presenza do latn na vida da Igrexa, rexstrase o uso do galego en numerosas actas dos Snodos das diceses de Mondoedo, Ourense ou Santiago durante os sculos XIV e XV, regulndose tamn en galego as cuestins e actos de culto. De 1681 documentos privados do arquivo da Catedral de Ourense pertencentes ao perodo 888-1554, 550 estn en latn, 1086 en galego e 45 en casteln, correspondendo a maior parte dos primeiros primeira poca e a dos ltimos ao sculo XVI; de 276 documentos do Mosteiro de San Estevo de Ribas de Sil comprendidos entre o ano 921 e 1525, 54 estn en latn, 207 en galego e 15 en casteln, dndose a circunstancia de que os 7 que pertencen ao sculo XVI estn en galego; de 406 documentos do Mosteiro de San Pedro de Rochas, 38 estn redixidos en latn, 318 en galego e 50 en casteln, dos que 31 corresponden ao sculo XVI(60). Por outra parte, anda que non hai coecemento hoxe da existencia de nengn cdigo xurdico ntegro en galego, o feito de se conservaren fragmentos traducidos ao noso idioma do latn ou do casteln unha mostra de que se quera evitar recorrer a esas linguas nos procedimentos legais, revelando unha clara vontade por parte dos galegos de utilizaren o seu proprio idioma como lingua normal das actividades xudiciais. Perante a observacin deses e doutros dados tirados do exame da documentacin medieval(61), cabe afirmar que o galego foi a lingua normal e "oficial" entre os habitantes do pas durante a Baixa Idade Media, como afirmou tamn Ferro Couselo: "O galego entn a fala dos vasalos e dos seores, dos cregos e dos labregos, e ucese o mesmo nos concellos que nas eirexas, misturado co latn nas prdicas e cerimonias"(62). E foino as por propria vontade dos galegos, a pesar dos intentos de impor un idioma alleo que s tivo na Galiza de fins da Idade Media a presenza que os
23

reis castelns lle deron cos seus escritos ou que os nobres de Castela e squito correspondente, enviados aqu como mandatarios colonizadores polos mesmos reis, conseguiron implantar. O pobo galego no seu conxunto continuou desenvolvendo a sa vida en galego, nunha situacin de monolingismo case absoluto. Evidentemente, ese ncleo nobiliario estranxeiro, instalado co seu squito en Galiza a partir da segunda metade do sculo XIV co obxectivo propositado de suplantar a nobreza galega, vai constitur un foco diglsico non asimilado que, co paso do tempo e usando o enorme poder de que dispn, acabar por impor o casteln como lingua "oficial", mais non real, de Galiza en contra da vontade de todas as capas sociais galegas, sobre todo pola substitucin nos cargos importantes de persoas galegas por outras que o non eran. Anda que ese foco diglsico fica inxectado na sociedade galega, coas consecuencias consabidas para o idioma proprio, os seus resultados non tern unha repercusin significativamente perceptbel na vida social do noso idioma at o sculo XVI, cando a diglosia comeza a se enraizar na sociedade e o galego vai ir perdendo o uso escrito.

De todo este conxunto de consideracins parece lxico deducir que o galego funcionou desde o sculo XIII at fins do XV como lingua "oficial" entre os proprios galegos, independentemente de que desde a segunda metade do sculo XIV unha nfima minora de xente estranxeira, anda que detentadora do poder, usase o casteln.

6. A perda do carcter "oficial" do galego e da normalidade lingstica da Galiza O emprego instrumental das linguas vulgares, elevando o seu rango oficial, consoldase ao ser impulsado polas cortes reais. Sern os monarcas Fernando III en Castela e Afonso III en Portugal os que ordenen os escribns utilizaren o romance vulgar, dndolles as ao casteln e ao galego (portugus) un grande impulso, que se viu incrementado na segunda metade do XIII con Afonso X o Sabio no trono de Castela e con Don Dins no de Portugal. Galiza, que a partir de 1230 se convertera nun reino sen rei exclusivo, verase cada vez mis vinculada coroa de Len e Castela. As explica C. Nogueira o declive poltico de Galiza e a xnese dos dous Estados peninsulares hoxe existentes: "No tempo crucial analizado, do tronco galaico orixinal agromaron das gallas polticas diverxentes e finalmente contradictorias. Unha mantivo a cultura e tradicin galaica e tomou o nome, Portucale, dun territorio galego. A outra anexionou politicamente a Galicia, despois de responder inicialmente a unha tendencia expansiva galaica, para finalmente marxinar ao reino orixinario. Non foi
24

estrao a este feito o debilitamento galaico causado pola separacin de Portugal" (63). A separacin de Portugal supuxo, pois, para Galiza o seu debilitamento poltico e a perda progresiva da sa importancia cultural anterior, transferida paulatinamente para o sul: "Mas na essencia a desmembrao de Porgugal significava incorporao no reino de Leo, e d'este na monarquia central; annullao da vitalidade popular, quebra das tendencias separatistas dos nobres godos, comquanto a resistencia d'estes se prolongasse por seculos, sendo precisa toda a energia dos reis catholicos para a extirpar. Significava reduco posio subalterna de provincia. E significava ainda, apesar de Santiago, transferencia gradual dos pequenos focos de cultura mundana para o sul: Guimares, Coimbra, Leiria, Lisboa, Santarem, Evora i. . para Portugal"(64). Na obrigada relacin de Galiza cos monarcas utilzase primeiramente o latn, mais xa en 1250 o rei Fernando III se dirixe aos compostelns en casteln; en 1252 estes ltimos anda se dirixen ao rei en latn. Afonso X, poeta prolfico en galego, que reina desde 1252 a 1284, consagra definitivamente o uso do casteln como lingua oficial da sa corte, utilizando en exclusiva esta lingua na sa relacin con Santiago. Os reis sucesivos consolidan o casteln como lingua para todos os usos dos seus reinos, inclusive para as relacins coa Igrexa. Na segunda metade do sculo XIV, como consecuencia da derrota de Pedro I, apoiado pola nobreza galega, frente ao seu irmn Henrique II de Trastmara, vai entrar na Galiza unha aristocracia castel acompaada da sa correspondente corte, traendo tamn consigo un idioma alleo, o casteln, que at entn s se fixera notar aqu neses contados escritos enviados desde a corte de Castela a partir do reinado de Fernando III e que agora o poder forneo ir impondo. Algns sectores da nobreza e do clero galegos sern os primeiros en seren asimilados lingisticamente: "durante o sculo XV, especialmente durante a segunda metade, a nobreza e o clero galegos comezan a seguir a pauta que lles marca a nobreza e o alto clero castel empoleirados no cume dos poderes de Galicia, e comeza a converterse nun ncleo diglsico asimilado"(65). As negativas consecuencias para o futuro do galego desta penetracin do casteln veranse incrementadas coa vitoria, a fins do sculo XV, de Isabel a Catlica na loita polo trono de Castela, en contra tamn da causa apoiada pola nobreza galega, e o posterior reinado dos Reis Catlicos, inspiradores do brutal castigo infrinxido a
25

Galiza. Esta, de dominadora e hexemnica, vai pasar agora a dominada e colonizada por Castela, feito tamn favorecido polo debilitamento xeral da sociedade galega como consecuencia das revoltas sociais que enfrentaron as clases populares con sectores da nobreza ou estes entre si nas guerras irmandias; a derrota dos irmandios significou sobre todo "o fracaso poltico da burguesa galega, por canto a se truncaron as sas posibilidades de acceder direccin do pas"(66). Esta carencia dunha burguesa propria enraizada na cultura e na lingua da Galiza ser nos sculos posteriores un factor determinante para nos explicarmos o desprestixio e a perda de funcins do noso idioma. Baixo o reinado dos Reis Catlicos, infortunados monarcas para a historia do noso pas, vaise consumar a imposicin definitiva do casteln, smbolo dunha verdadeira opresin nacional que o reino de Castela perpetra contra o reino da Galiza: os nobres galegos debern derrubar os seus castelos e disolver os seus exrcitos, sendo substitudos pola "Santa Hermandad", autntica polica da coroa dirixida por Alonso de Aragn, fornea e economicamente moi gravosa para os galegos; Fernando de Acua, gobernador e Xustiza Maior do Reino, tamn de fra de Galiza, igual que o Alcalde Maior Garci Lpez de Chinchilla, e Mudarra, capitn dos soldados mercenarios que deben facer cumprir as ordes dos anteriores; casteln o novo sistema de pesas e medidas; as apelacins nova Audiencia de Galiza, composta case en exclusiva por maxistrados non galegos, fanse depender de Valladolid. A partir de 1480 os escribns pblicos galegos han de ser examinados polo "Real Consejo" en Toledo, mudando os seus formularios galegos polos castelns, feito que Ferro Couselo(67) considera determinante para a desaparicin do galego da escrita e que tacitamente vn supor a supresin do carcter "oficial" de que at entn na prctica gozaba o galego, sen necesidade dunha prohibicin explcita do seu uso pblico, como afirma Francisco Rodrguez: "A respeito da lei de 1480, dada polos procuradores das Cortes de Toledo, un exemplo dunha estrutura cada vez mis centralizada desde o ponto de vista administrativo (a lei refere-se maneira en que deben redactar-se os cartulrios por parte dos escribns) e dos comportamentos scio-lingsticos que xera a colonizacin, sen necesidade de que haxa que recorrer a unha explcita lexislacin lingstica. O galego queda excludo da categora de lngua "nacional", isto , de lngua de Estado, precisamente porque este se articula sobre a base de domnio dunhas oligarquias, con valores culturais especficos, sobre povos heteroxneos. Domnio que conlevou a imposicin dunha ideoloxia dominante, castelanista primeiro, espaolista mis tarde"(68).
26

Ademais, son prohibidas toda clase de ligas, confederacins, confraras e mesmo reunins numerosas en bodas, enterros ou bautizos; incentvase a participacin de nobres e vilns galegos na guerra de Granada, que lle custar ao noso pas importantes cantidades de dieiro e moitas vidas humanas; a nobreza galega mis poderosa atrada corte ou castigada duramente se se nega a abandonar o pas(69); concdeselles bula papal aos bispos de vila, Segovia, Crdoba e Len con dereito de visita sobre os mosteiros galegos, moitos dos cais son suprimidos, terminando os restantes por pasaren en pouco tempo a depender dos castelns, aos que subsidiarn, e mesmo chegando a limitar nos nosos mosteiros a presenza de frades galegos, que van marchar para Castela. En fin, Galiza afronta o fin da Idade Media e o paso do reinado dos Reis Catlicos ao dos Austrias convertida nunha provincia case tan remota como as ultramarias, segundo expresin de Pilar Vzquez Cuesta, e representada perante o poder central pola provincia de Zamora, unha vez privada do dereito ao voto en cortes, que logo ter de recuperar pagando unha forte cantidade de dieiro; economicamente Galiza vai ser saqueada polo fisco, tendo que soster as cada vez maiores necesidades dunha nobreza estabelecida na corte e duns bispos maioritariamente forneos e absentistas. Mentres boa parte da nobreza galega ten que loitar ao servizo dos reis de Castela tanto na Pennsula como fra dela, Galiza gobernada por xente forasteira, sendo vtima peridica da fame e das pestes, coa sa poboacin castigada ademais pola leva de soldados, a emigracin e os saqueos dos piratas nas sas costas; durante o reinado dos Austrias Galiza vai andar ao ritmo que lle marquen intereses alleos, encerrada en si mesma e sen poder desenvolver a sa propria personalidade poltica nen cultural(70). Se Castela exerce todo o seu poder colonizador sobre a Galiza, Portugal tamn lle vai virar as costas, de maneira que se ver desprezada e marxinalizada polos dous reinos peninsulares xurdidos, dunha forma ou doutra, do antigo imperio galaico. Afirma ao respeito Carolina Michalis de Vasconcellos: "A situao dubia em que o Noroeste ficou, suspenso entre dois polos de atraco, provocou malevolencia de ambas as partes. Castella, considerando Portugal como um fragmento ficado por nefas fra da nacionalidade haspanhola, nunca viu com bons olhos os hespanhoes da Galliza, atreitos lingua do bello mas perfido reino vizinho que se havia subtrahido soberania de Leo. Portugal, por sua vez, considerava e considera a Galliza como um `territorio que ethnicamente lhe pertence', `fragmento ficado por nefas fra da nacionalidade lusitana'. Por isso mostra ora afeio ostensiva, ora desprezo aos que,

27

irmos seus pelo sangue e pela lingua, lhe eram politicamente adversos e se deixaram immobilizar pela absorpo castelhana"(71). A partir da definitiva consolidacin destas das nacionalidades peninsulares, nas cortes castel e portuguesa irase desenvolvendo a "tendencia de ridicularizar tanto a falla gallega como o typo gallego, exagerando as suas qualidades e as suas fraquezas", de forma que o galego "passou a ser figura comica de theatro em Hespanha e Portugal: a imbecilidade personificada. Tosco, lorpa, boal, bronco, excitou em faras, autos e comedias a hilaridade de geraes com as parovces e grossarias que dizia e praticava. Em contos, coplas, dictados, proverbios, ambos os paises chasqueavam compita da rudeza, ingenuidade e villania do gallego"(72). Como consecuencia de todo o anterior e dada a opresin dos direitos galegos, includos loxicamente os lingsticos, o noso idioma acabar por se sumir nese longo tnel dos sculos escuros. O pobo galego no seu conxunto, como se viu anteriormente, continuar desenvolvendo a sa vida en galego, nunha situacin de monolingismo case absoluto, at o sculo XVI, en que a colonizacin poltica a que o pas estaba submetido por parte de Castela comeza a dar os primeiros froitos significativos tamn no que respeita escrita do idioma, terminando as un longo perodo de setecentos anos de normalidade lingstica e inicindose outro de conflitividade que abre un lento proceso de substitucin da nosa lingua por outra allea, proceso que xa dura cinco sculos na actualidade e que os galegos e as galegas debemos superar definitivamente se que queremos manter a nosa propria identidade e a supervivencia como pobo diferenciado, con lingua e cultura de noso.

28