Kicz (z niem.

Kitsch - lichota, tandeta, bubel) utwr o miernej wartoci, schlebiajcy popularnym gustom, ktry w opinii krytykw sztuki i innych artystw nie posiada wartoci artystycznej. Okrelanie czego kiczem wskazuje odbiorcy brzydot i licho oraz ma warto artystyczn tak nazwanego dziea, wykonanego z pewnym przepychem, ale zupenie pozbawionego gustu: przedmiotu, kompozycji plastycznej, utworu literackiego, filmu itp. Kicz jest okreleniem silnie pejoratywnym i czsto kontrowersyjnym. To, co dla jednych jest kiczem, przez innych moe by uznane za wartociow sztuk. Okrelenie to powstao ok. 1870 r. w monachijskich koach malarskich i pierwotnie dotyczyo tylko obrazw[1]. Za kicz s te czsto uwaane dziea pretendujce do nowatorstwa, ktrych warto jest kwestionowana przez wspczesnych krytykw, stosujcych do oceny normy swego czasu. Krytycy czasami miewaj racj i tego rodzaju dziea id w zapomnienie jako grafomania. Czasem jednak, po latach, to co dawniej uwaano za kicz moe si okaza w oczach przyszych pokole wartociow twrczoci. Przykadem s tu opery komediowe (opera buffa) Mozarta (Wesele Figara i inne), ktre w czasach ich powstawania byy przez krytykw uwaane za artystycznie bezwartociowe, mimo e cieszyy si du popularnoci wrd publicznoci Wiednia. Po latach okazao si, e to publiczno miaa racj, a nie krytycy. Mimo e ocena w tej sprawie jest wysoce subiektywn, do oglnymi cechami kiczu s nadmierna atwo przekazu, udawanie jednej rzeczy przez inn (np. lampa z butelki), pytka jednoznaczno i "adno", a w nowszej sztuce nieraz natrtna "brzydota dla brzydoty", pozbawiona innej treci czy myli. Wreszcie, celowa kiczowato bywa wiadomie wykorzystywana przez wybitnych artystw, jako forma przekornej wypowiedzi, tworzonej na przekr "akademickim standardom", pokazujca, e sztafa kultury masowej rwnie moe stanowi cenne tworzywo i e czsto zaliczanie czego do kiczu jest raczej wyrazem arogancji kulturowej ni obiektywn ocen artystyczn. Jednym z pierwszych przejaww tego rodzaju podejcia do sztuki by dadaizm. Podejcie to jest najbardziej widoczne w sztuce zwanej pop-artem, ktrego najwybitniejszym przedstawicielem by Andy Warhol[2]. Podobny nieco charakter posiada te kierunek sztuki zwany hiperrealizmem. Kamp W 1964 roku Susan Sontag opublikowaa gony esej Notes on Camp[13], w ktrym zawara wypunktowane refleksje na temat zjawiska kampu oraz kampowego pojmowania "zej sztuki" kiczu, ktry bardzo czsto pokrywa si z estetyk kampu. Reinterpretuje w ten sposb kicz, odrzucony przez kultur elitarn i waloryzowany przez ni negatywnie. Pojcie kiczu Jako pierwsi sowem "kicz" zaczli posugiwa si krytycy sztuki z Monachium w latach 70. XIX wieku w odniesieniu do tandetnych pejzay nieznanego autorstwa sprzedawanych w wielkich zoconych ramach albo jako kolorowe obrazki, kupowane przez szybko bogaccych si niemieckich fabrykantw, chccych zamanifestowa swoj zamono. Ta wczesna buruazja (ale take wszystkie nastpne nowobogackie klasy spoeczne, np. amerykaska klasa rednia lat 50. XX w.) nie znajc si na sztuce, wybieraa zawsze sztuk "bezpieczn" czyli tak, ktra nie urazi i nie bdzie szokowa goci; eksponowano w swoich salonach zwaszcza przedmioty drogie i bezuyteczne. Zjawisko kiczu to jednak co wicej, ni tylko sztuka zdegradowana do roli towaru w kapitalistycznym spoeczestwie. Wedug Abrahama Molesa kicz to spoeczne przyzwolenie na przyjemno pync z cichego porozumienia i uczestnictwa w umiarkowanym i uspokajajcym "zym gucie", ale przede wszystkim jest to "sztuka szczcia" (jak j nazywa autor), czyli "raj dla mao wymagajcych". To obraz zagubienia, rozpadu wartoci, braku czego, za czym si tskni, i akceptacji namiastki. Tradycyjnie uprawiana historia sztuki nie powicaa kiczowi uwagi. Z rzadka tylko odzyway si gosy wiadczce o zainteresowaniu "negatywnym piknem". Dopiero w XX w., za spraw takich badaczy jak Werner Hofmann, dziedzina ta wczya w swoje badania zainteresowanie tym zjawiskiem. Uwiadomiono sobie, e z perspektywy diachronicznej kicz jest zjawiskiem odwiecznym. Marek Hendrykowski wymienia wiele przykadw istnienia kiczu w sztuce wczeniejszych epok[4], np. kicz Giotta, Botticellego, Rafaela, Leonarda da Vinci, Tycjana, Rubensa, rokoka, kicz romantyzmu (gotycyzm, patos przedstawie czynw heroicznych), kicz operowy i operetkowy, kicz Wagnera, Petrarki i Cervantesa, poetw jezior, Mickiewicza, Norwida, Sienkiewicza, Orzeszkowej, itd. W Polsce za zagroenie i chorob kicz uwaa Andrzej Banach, autor jednej z najwaniejszych ksiek o kiczu.

Koncepcja kiczu Theodora Adorno Pojcie kiczu spopularyzowane w latach trzydziestych dwudziestego wieku przez Theodora Adorno, Clementa Greenberga i Hermanna Brocha jest kluczem do obiektywizacji zalenoci sztuki wobec wiata. W opozycji do idei awangardy definiowali oni kicz jako rodzaj faszywej wiadomoci. Dla Adorno, jednego z najwybitniejszych XX-wiecznych teoretykw sztuki, kicz by parodi katharsis i wiadomoci estetycznej. Tak wykreowane pojcie kiczu jako antytezy dobrej sztuki eliminowao kanon, zachowujc hierarchi wartoci. Kicz by rodzajem faszywej wiadomoci - iluzj pomagajc ludziom zaakceptowa niesprawiedliwy porzdek spoeczny. Twrcy awangardowi z lat 20. i 30. czsto sprzyjajcy politycznej lewicy uwaali take kicz za spoecznie szkodliwy. Z punktu widzenia Adorno prawdziwa sztuka jest krytyczna i kontestujca ucisk spoeczny; kicz jest grzecznym i spokojnym faszem skaniajcym czowieka do pogodzenia si ze swoj sytuacj yciow. Rehabilitacja kiczu nadesza jednak szybko, bo ju z mod na camp w latach 60. Towarzyszyo temu zaamanie kryteriw: dzi krytykom znacznie trudniej twierdzi z przekonaniem, e wiedz, co jest sztuk, a co kiczem. Myszka Miki w komiksie moe by kiczem; jako fragment kolau na obrazie w galerii dzieem sztuki. Bardzo wiele zaley od kontekstu, w ktrym obraz si pojawia[5]. Koncepcja kiczu Hermanna Brocha Hermann Broch, austriacki filozof i estetyk, wydawa si i dalej, dla niego problem kiczu by kwesti bardziej etyczn ni estetyczn nazywa bowiem kicz "zem w systemie wartoci sztuki". Pisa: "istot kiczu jest mylenie kategorii etycznej z estetyczn, kicz chce dziaa piknie, a nie dobrze zaley mu na piknym efekcie", "kicz nie jest z sztuk, lecz sztuk nie jest i tworzy wasny system odniesie", "kicz powstaje na skutek rezygnacji z prawdy na rzecz pikna" Jego koncepcja kiczu pochodzca z lat 50 XX w. bya jedn z najgoniejszych. Broch zakada istnienie cisego, jednoznacznego zwizku midzy etyk a estetyk, i istot zjawiska kiczu widzi w myleniu tych kategorii. System kiczu wymaga od swoich zwolennikw: "pracuj piknie", a system sztuki stawia na pierwszym miejscu etyczne haso "pracuj dobrze"[8]. Czyli w prawdziwej sztuce naturalne jest nastawienie na prac, a to, co estetyczne pojawia si niejako automatycznie, jako konsekwencja etyki. W kiczu natomiast podstawowym celem staje si wspaniay efekt, dekoracja, ornament. Wedug Brocha kade dziaanie (a wic nie tylko tworzenie sztuki) pozytywne etycznie daje efekt pozytywny estetycznie. Sztuka, wedug niego, to pewien otwarty, rozwijajcy si system, ktrego cel platoskie pikno pozostaje poza systemem; bowiem nieosigalno tego celu w ramach systemu jest czym oczywistym. Naturalnym efektem sztuki jest pikno, ale pikno w postaci piknych zjawisk, nie za pikna samego w sobie. Faszywy zwizek midzy tym, co osigalne, a tym, co stanowi wzr, oparty na przekonaniu, e idea moe by praktycznie zrealizowany, jest wedug Brocha skutkiem XIX-wiecznej EGZALTACJI ROMANTYCZNEJ (ktrej powica znaczn cz swojego eseju), dopatrujc si w niej kulturowych rde kiczu. Prawdziwa sztuka jest wic olnieniem, kicz natomiast pynie z egzaltacji i do niej si odwouje. Sprowadza si do oczekiwania, e kade dzieo sztuki jako takie ma sprowadza z nieba na ziemi "niebiaskie", czy te "platoskie" pikno. Sztuka ma za zadanie, oprcz odzwierciedlenia wiata, take go formowa, natomiast kicz jedynie imituje formowanie wiata. W nauce i sztuce chodzi o stworzenie nowego jzyka rzeczywistoci i gdyby proces ten zosta przerwany, nie byoby ju nie tylko nauki ani sztuki, znikby take czowiek, gdy wanie odkrywaniem i stwarzaniem rzeczy nowych rni si on od zwierzcia. Nie to, co absolutnie nowe i nieznane jest tematem sztuki ale to, co w rzeczywistoci przeczuwane, jaki nowy jej aspekt czy fragment, i zwizana z tym potrzeba nadania mu formy, by mg zaistnie. Sztuka traktuje systemy wartoci jak przedmioty rzetelnego opisu i przedstawia takimi, jakimi s. Twrcza swoboda artysty sprowadza si do wyboru midzy moliwociami tkwicymi potencjalnie w rzeczywistoci, a ostatecznie manifestuje si w intencji stworzenia nowego wiata. Sztuka zyskuje prawdziwo poprzez bezwzgldne podporzdkowanie si przedmiotowi, jaki przedstawia. Wanie ta zdolno do konstruowania nowych wiatw i autentyzm (denie do prawdy) wznosi sztuk ponad kicz. Nastawienie na pikny efekt sprawia, e kicz tylko pozornie opisuje rzeczywisto. Podlega totalnemu wpywowi tego, co byo, bazuje na szablonach i schematach. Kicz porusza si wic w obrbie wartoci zastanych, odwouje si do ju uksztatowanych gustw i upodoba. Uprawianie sztuki poprzez szukanie wycznie nowych dziedzin pikna w sztuce jest, jak okrela to Broch, stwarzaniem sensacji, nie za sztuki. Decydujce w kiczu nastawienie na efekt jest tylko etycznie dwuznacznym naladowaniem prawdy. Negatywna warto etyczna przypisywana kiczowi wynika z "interesownoci" w nim zawartej. Dlatego kicz jest konsekwencj etycznej nikczemnoci, prowadzcej do Kantowskiego za. Polega na wiadomym odwrceniu hierarchii wartoci, w ktrym powinno jest warunkowana przez cele. Zo w systemie imitacyjnym, jakim jest kicz, wywodzi si z samego systemu, ma charakter bezwzgldny i jest nieusuwalne. Nie polega na braku kunsztu, niewaciwym wyborze tematu, lecz na nieodwracalnym zniszczeniu tego, co jest podstaw wszelkiej sztuki.

Perspektywa semiotyczna Odmienne i mniej radykalne podejcie do tematyki kiczu proponuje Marek Hendrykowski[10], przywoujc perspektyw semiotyczn. Zgodnie z ni kicz jest tekstem kultury, takim samym jak inne teksty kultury; Kicz jest niezbdnym elementem sztuki jako systemu artystycznego. W ocenie wartoci artystycznej dziea sztuka i kicz si wykluczaj, ale jako pojcia przeciwstawne i zwalczajce si, paradoksalnie pozostaj sobie nawzajem potrzebne[11]. W kiczu, podobnie jak w sztuce, dominuje funkcja estetyczna, cechuje go rwnie uporzdkowanie naddane i posugiwanie si takim samym repertuarem znakw. Rnica tkwi, jak twierdzi Hendrykowski, w sposobie uycia i korzystania z tego repertuaru: dzieo sztuki wytrca znaki z inercji ich dotychczasowego uycia[11], gdy tymczasem kicz te same znaki, naznaczone uprzednio przez sztuk, reprodukuje, utrwalajc nadan im wczeniej funkcj estetyczn. Ponadto sztuka potrzebuje kiczu, poniewa czujc si przez kicz zagroona, wytwarza "przeciwciaa"; w ten sposb triumfuje nad kiczem od wielu stuleci, chocia do cakowitej eliminacji kiczu doj nie moe sztuka straciaby wwczas swoj wasn tosamo: przeciwnik, ktrego zwalcza, jest mu bowiem koniecznie potrzebny do ycia[11]