1UNIVERSITETIISARAJEVSFakultetiiShkencaveKriminalistikeSarajevPSIKOLOGJIA FORENZIKE(DISPENS)(KRESTOMACI)Prgatiti:Prof.dr.sc.MujoHaskoviqPrktheu:P rof.

MustafReicaSarajev/Prishtin,januar2008

2PRMBAJTJAHYRJE................................................................................................... .... Psikologji forenzike shqip Document Transcript 1. 1 UNIVERSITETI I SARAJEVS Fakulteti i Shkencave Kriminalistike SarajevPSIKOLOGJIA FORENZIKE (DISPENS) (KRESTOMACI) Prgatiti: Prof. dr. sc. Mujo Haskoviq Prktheu: Prof. Mustaf Reica Sarajev / Prishtin, januar 2008 2. 2PRMBAJTJAHYRJE .................................................................................................................................... ........4KAPITULLI I................................................................................................................................... .6LNDA E PSIKOLOGJIS FORENZIKE.........................................................................................6MODELI I PERSONALITETIT JURIDIK...........................................................................................9SJELLJA DELIKUENTE DHE SHKAQET E SAJ...........................................................................10FAKTORT Q I DALLOJN DELIKUENTT NGA JODELIKUENTT.......................................13KAPITULLI II................................................................................................................................. 14PSIKOLOGJIA E DSHMIS N PROCEDURN GJYQSORE DHE NOCIONI DSHMI......14PROCESI I LINDJES S DSHMIS...........................................................................................15KARAKTERI I DSHMIS.............................................................................................................16D HNSI I DSHMIS

(DEKLARATS)......................................................................................16PRBRJA, UNITETI DHE KARAKTERI INDIVIDUAL I DSHMIS...........................................17KAPITULLI III................................................................................................................................ 18BESUESHMRIA E T DSHMUARIT (DSHMIS)..................................................................18KRITERET E REALITETIT...........................................................................................................24K RITERET E KONTROLLIT.........................................................................................................24P SIKOLOGJIA E DSHMIS S FMIJVE................................................................................24PSIKOLOGJIA E DSHMIS S T MITURIT.............................................................................26KAPITULLI IV................................................................................................................................. 28DISA SHTJE LIDHUR ME KUALITETIN E DSHMIS DHE MUNDSIA E GABIMEVE........28KUJTESA (MEMORJA) DHE MUNDSIA E GABIMEVE T SAJ................................................30GABIMET N T MBAJTURIT MEND (KUJTES)......................................................................31RRFIMI (DEKLARATA), MARRJA N PYETJE DHE MUNDSIA E GABIMEVE......................34RRFIMI (DEKLARATA), MARRJA N PYETJE DHE MUNDSIA E GABIMEVE......................35BAZAT E PSIKOLOGJIS S GNJESHTRS...........................................................................35MENDIMI DHE MUNDSIA E GABIMEVE...................................................................................36SHFAQJA E JASHTME T NDODHIVE PSIKIKE........................................................................39POLIGRAFI........................... ........................................................................................................40PRFUNDIM.... .............................................................................................................................42K APITULLI V................................................................................................................................4 2EKSPERTIZA PSIKOLOGJIKE E BESUESHMRIN S DSHMIS........................................42PSIKO-ANALIZA DHE PROCEDURA PENALE............................................................................44SUGJESTIONI, HIPNOZA,

NARKO-ANALIZA..............................................................................46TORTURA, NDIKIMI JOHUMAN N NDRYSHIMIN E PERSONALITETIT..................................48KAPITULLI VI................................................................................................................................ 49PSIKOLOGJIA E PJESMARRSVE N PROCEDURN GJYQSORE.................................49PALT N PROCEDURN PENALE DHE PSIKOLOGJIA E TYRE............................................49PSIKOLOGJIA E T PANDEHURIT..............................................................................................50AVOKA TI MBROJTS DHE PRFAQSUESIT...........................................................................51DSHMITARI DHE DSHMIA E TIJ.............................................................................................52EKSPERTI, INTERPRETI DHE PROCESMBAJTSI...................................................................53KAPITULLI VII................................................................................................................................ 53DUKURIT PSIKOLOGJIKE T CILAT I STUDION PSIKOLOGJIA FORENZIKE.......................53NORMALJA DHE PATOLOGJIKJA...............................................................................................54PJEKU RIA DHE PAPJEKURIA.....................................................................................................59INTE LEKTUALITET DHE DHE EMOCIONALITETI......................................................................63RACIONALJA DHE IRACIONALJA...............................................................................................66MOTIV IMI............................................................................................................................... ....... 71 3. 3KONFLIKTET.............................................................................................................. ...................77MEKANIZMAT E MBROJTES.......................................................................................................81AGR ESIONI DHE DESTRUKSIONI..............................................................................................83SIMUL IMI DHE

AGRAVACIONI....................................................................................................86PS EUDODEMENCIA DHE REAKSIONI I BURGIMIT...................................................................87KAPITULLI VIII.............................................................................................................................8 8EKSPERTIZAT PSIKOLOGJIKE FORENZIKE..........................................................................88GJYKATA DHE EKSPERTI - STRATEGJIA E PRBASHKT.....................................................91KAPITULLI IX ...............................................................................................................................93 METODOLOGJIA E EKSPERTIZS.............................................................................................93SHQYRTI MI I PERSONALITETIT N PROCEDURN GJYQSORE.........................................96KAPITULLI X................................................................................................................................. 97DETYRAT E VEANTA T EKSPERTIZAVE PSIKOLOGJIKE N PROCEDURNPENALE................................................................................................. ........................................97VLERSIMI I AFTSIVE PR PRGJEGJSHMRI (IMPUTABILITET).......................................99VLERSIMI I AFTSIVE INTELEKTUALE..................................................................................100VLERSIMI I GJENDJEVE AFEKTIVE.......................................................................................100VLERSIMI I GJENDJEVE ALKOOLIKE (DEHJEVE)................................................................102KAPITULLI XI...............................................................................................................................1 03ASPEKTET VIKTIMOLOGJIKE T EKSPERTIZS....................................................................103KAPITULLI XII..............................................................................................................................1 06MBLEDHJA E INFORMATAVE PR VEPRN PENALE (NGA QYTETART)..........................106RNDSIA OPERATIVE E INFORMATAVE T MBLEDHURA NGA QYTETART..................107FORMAT THEMELORE T MBLEDHJES S INFORMATAVE NGA QYTETART..................108Biseda informative ......................................................................................................................108Inter vista

.................................................................................................................................... .109KAPITULLI XIII............................................................................................................................1 10FENOMENI I PRANIMIT T VEPRS PENALE DHE DISA RREGULLA T MARRJES NPYETJE T PERSONAVE T DYSHIMT.................................................................................110PRANIMI I VEPRS PENALE.....................................................................................................111BAZA PSIKOLOGJIKE E PRANIMIT T VEPRS......................................................................112PSIKOLOGJIA E GNJESHTRS DHE DSHMIJA E RREJSHME..........................................112PRANIMI I RREJSHM (ME VETDIJE) I VEPRS..................................................................112PRANIMET E RREJSHME SI REZULTAT I MNYRS S PADREJT DHE T PALEJUSHMET MARRJES N PYETJE..........................................................................................................113PRAN IMET E RREJSHME ME PRAPAVIJ PSIKOPATOLOGJIKE..........................................114FAZAT E PRANIMIT T VEPRS PENALE...............................................................................115TRHEQJA E PRANIMIT DHE NDRYSHIMI I DEKLARATAVE ................................................116KAPITULLI XIV..........................................................................................................................11 6ZHVILLIMI DHE DOKUMENTIMI I BISEDS INFORMATIVE DHE I INTERVISTIMIT...............117FORMAT E REGJISTRIMIT........................................................................................................118 UDHZIMET TAKTIKE PR HARTIMIN E PROCESVERBALIT................................................118MBAJTJA E SHNIMEVE PERSONALE....................................................................................119INIZIMI ME MANJETOFON I BISEDS INFORMATIVE DHE INTERVISTS.........................119INIZIMI VIDEO-TEKNIK I BISEDS INFORMATIVE DHE I INTERVISTS.............................120PRPARSIT DHE MANGSIT E FIKSIMIT VIDEO-TEKNIK T FAKTEVE..........................120UDHHEQJA SUPERVIZORE E FILLESTARIT........................................................................121PRMAJTJA DHE TEKNIKA E ANALIZS S

SUPERVIZIONIT...............................................123METODAT E ZHVILLIMIT T BISEDAVE DHE INTERVISTAVE INFORMATIVE......................123VZHGIMI I SJELLJEVE T NJERZVE T TJER..................................................................124 4. 4SHQYRTIMI I DOKUMENTACIONIT T VEPRS PENALE DHE KRYESIT T SAJ................125ANALIZA E INIZIMEVE TEKNIKE.............................................................................................125USHTRIMI I ROLEVE .................................................................................................................125KAPITU LLI XV ..........................................................................................................................126GJ YKIMI SI DSHMI PRFUNDIMTARE DHE SINTEZA PSIKOLOGJIKE E ZHVILLIMIT TPROCEDURS PENALE ...........................................................................................................126VETIT PSIKOLOGJIKE T GJYQTARITUDHHEQSIT T PROCEDURS......................126PRFUNDIMET PSIKOLOGJIKE GJYQSORE MBI PERSONALITETIN EGJYQTARIT................................................................................................................ .................128GJYQTART POROT ..............................................................................................................130ZHVILLIMI PSIKOLOGJIK I PROCEDURS DHE ARRITJA E S VRTETS........................131SPECIFIKAT E ARRITJES T S VRTETS N PROCEDURN PENALE...........................133ARRITJA E S VRTETS PRMES GJYKIMIT.......................................................................134LITERATURA.................... ...........................................................................................................138 5. 5HYRJEMe vite t tra, n relacion me njeriun, ekzistojn kundrshtime midispsikologjis dhe drejtsis. Hipoteza themelore psikologjike flet prsjelljen e determinuar njerzore, kurse premisa e par e drejtsisbazohet n indeterminizmin, gjegjsisht n lirin e njeriut me rastin ezgjedhjes s tij midis s mirs dhe s keqes pa marr parasyshkarakteristikat psikologjike individuale (t individit). Meqense qysh nRomn e vjetr, me lindjen e s Drejts Romake, ishte debatuar prkarakterin e personit t dyshuar (karakterin e t dyshuarit), dhe pr dogj krkohej mendimi i opinionit t gjer, me optimizm mund t thuhetse

mu atje, pra q nga ajo koh hasen rrnjt e Psikologjis Forenzike.Fjala Forenzik rrjedh nga fjala latine: Forensisq n prkthim do tthot: ajo q sht n shesh, pra sheshazi apo publike, kursePsikologjia Forenzike edhe sot e ksaj dite i ekspozohet apo nnshtrohetmendimit (gjykimit) publik. Mirpo, megjithat, vetm n vitet e 30-ta tshek. XX, psikologjia dhe drejtsia i afrohen qllimit t prbashkt, prabashkohen n nj qllim rreth vlersimit m t drejt t individit me tgjitha karakteristikat e tij socio-psikologjike. Pra, q nga ajo koh,juristt presin q prmes vlersimeve profesionale q do ti bhenindividit, t fitojn njohurit mbi profilin e tij, por edhe propozimin emasave pr risocializimin e delinkuentit dhe parashikimin e sjelljeve t tijt m vonshme. Ndrkaq, tashm, n pjesn drmuese t sistemevegjyqsore pranohen me t madhe praktikat q, me rastin e vlersimit tpersonalitetit t t dyshuarit/akuzuarit, t merren parasysh rrethanatpsikologjike dhe gjendja e tij shpirtrore (psikike). Kjo disiplinshkencore tek ne studiohet vetm disa vjett e fundit, kurse pr shkak trndsis s saj t jashtzakonshme, sht e nevojshme q kt tuaofrojm profesioneve t ndryshme, me qllim q njeriun dhe sjelljet e tijti kuptojn m mir, m drejt dhe m leht.Materia e ksaj lnde msimore ka pr qllim q studentt ti njoftoj mebazat e Psikologjis Forenzike dhe me dukurit forenzike t cilat kanlidhje t ndryshme apo edhe fardo lidhje me drejtsin si shkenc dheme praktikat e saj. Pra kjo materie ka t bj me studimin e procesevepsikike lidhur me zhvillimin e aktiviteteve gjyqsore, proceset njohsepsikike, hulumtimin e s vrtets, zhvillimin e procedurs penale,parandalimin (preventivn) e kriminalitetit dhe me njohjen e studentveme determinantet e individve me sjellje kriminogjene, si dhe t tdyshuarit dhe dshmitarve. Kshtu q ata do t kuptojn di m teprpr Psikologjin Kriminalistike si disiplin e aplikative psikologjike tcilat njohuri, pastaj, Psikologjia e Prgjithshme dhe ajo Klinike do tibartin n praktik, para s gjithash n hulumtimin e veprave penale, naspektin e lidhjes s saj me kriminalistikn dhe me disiplinat tjerashkencore t cilat merren me hulumtimin dhe studimin e kriminalitetit.Duke pasur parasysh materien e cila do t studiohet n kuadr tPsikologjis Forenzike, krahas bartjes s njohurive nga psikologjia,studentt do t mund ti akceptojn edhe informatat mbi karakteristikat

6. 6e ndryshme t individve t cilt jan t prir pr shkeljen e normave tmjedisit t cilit i prkasin dhe jetojn e punojn, informatat prpsikologjin e pjesmarrsve n procedurn penale, si jan: hetuesit,dshmitart, kryesit e veprave penale, recidivistt, avokatt mbrojts,gjyqtart, gjyqtart porot, paraqitsit e veprave penale, etj. dhe do tnjihen me detyrat e posame n mnyr q gjykats (forumit) tia ofrojvlersimin pr personalitetin e individit, aktivitetet kriminale t tij apoveprimet tjera ligjore (juridike). Pra njohuria t ciln studentt do tafitojn nga kjo materie, do tiu mundsoj atyre njohjen dhe t kuptuaritm gjithprfshirs t kriminalitetit, procedimin dhe risocializimin ekryesve t veprave t ndryshme penale, por gjithnj nga aspektipsikologjik.Kjo dispens e Psikologjis Forenzike sht prgatitur pr studentt eFakultetit t Shkencave Kriminalistike t Universitetit t Sarajevs dhe tUniversitetit AAB Arena e Arsimit Bashkkohor - Prishtin.Sarajev, janar, 2008. Autori: Prof. dr. sc. Mujo Haskoviq 7. 7KAPITULLI ILNDA E PSIKOLOGJIS FORENZIKEPsikologjia Forenzike sht njra ndr degt m t bujshme tpsikologjis e cila po zhvillohet m s shpejti. Fjala: Forensis = sheshazipublik, i fatit, ka etimologjin latine dhe rrjedh nga Forum q ishtenj vend ku romakt e vjetr debatonin pr shtjet ligjore (juridike) dhezhvillonin proceset gjyqsore. Pr shkak t origjins s fjals Forensis mund t thuhet se objekt i Psikologjis Forenzike sht sfer kundrhyjn dhe grshetohen edhe psikologjia edhe drejtsia, prandaj n,pr kt arsye, Psikologjia Forenzike mund t konsiderohet si sinonimpr Psikologjin Juridike.Sot nuk ekziston ndonj prkufizim i prgjithshm pr PsikologjinForenzike. Prkufizimet e Psikologjis Forenzike dallohen vetm pr ngagjersia e materies apo lnds s saj.Prkufizimet m gjithprfshirse t Psikologjis Forenzike i hasim nSHBA, ku Psikologjia Forenzike nnkupton cilndo sfer q e lidhpsikologjin me sistemin juridik, kurse prkufizimet prfshijn njspektr t gjer t shtjeve psikologjike t cilat jan t drejtuara mtepr n hulumtimin e prapavijs s shtjeve t prgjithshme juridike,t zbatimit t normave ligjore, kriminologjis, penologjis, dshmimit, etjNdrkaq, prkufizimet m specifike dhe m t ngushta i hasim nEvrop, ku Psikologjia Forenzike definohet si: praktik klinike epsikologve n kontekstin juridik-gjyqsor, gjegjsisht si zbatim

imetodave psikologjike n modelet e vlersimit dhe trajtimit t tdnuarve, apo ofrim i drejtprdrejt i informatave psikologjike gjykatave,prandaj n pajtim me kt mund t thuhet se: Psikologjia Forenzike shtdeg e psikologjis aplikative e drejtuar n mbledhjen, hulumtimin,diagnostikn dhe prezantimin e provave pr nevojat e gjykatave, qofshinato lnd nga sfera e kompetencs familjare, civile apo penale.Psikologjia e dshmive analizon proceset e tilla normale shpirtrore tcilat lindin dhe zhvillohen te pjesmarrsit n procedur penale, gjatmarrjes n pyetje dhe me rastin e marrjes n pyetje. Nuk sht vshtirt kuptohet se bota e brendshme (shpirtrore) e njeriut nuk e ka tpakufizuar aftsin punuese. Pra, masa e perceptimeve momentale tindividit varet nga ato aftsi individuale, t ciln psikologt e quajnkapacitet simultan (t drejtprdrejt). Kriminalistt kt kapacitetsimultan e definojn si aftsi t individit pr pranimin e njkohshm tnumrit t caktuar t informatave. Kjo aftsi, sikurse do aftsi tjetr, shtindividuale dhe dallohet shum prej individit te individi. sht rregull iprgjithshm dhe dihet se pr shkak t mundsive t kufizuara tkapacitetit simultan, njeriu kurr nuk e prjeton mjedisin e vet si ttrsishm, por vetm nj sekuenc apo nj sektor t tij, ndrkaq sa dhe 8. 8far do t jet ai sektor, varet nga kapaciteti simultan individual i dopjesmarrsi n procedurn penale.Njeriu sht personalitet (individualitet) dhe kjo n psikologjin edshmive do t thot se, secili njeri, krahas vijave apo pikave tprbashkta, botn e prjeton n mnyrn e vet. Prandaj, kurr nukguxojm t pohojm se njeriu sht dashur doemos ti vrej apoperceptoj disa fakte, sepse njeriu n rend t par i percepton ato fakte tcilat i prgjigjen stilit jetsor t personalitetit (individualitetit) t tij dhepr kt arsye edhe krkohet q t merren n pyetje t gjith informatortdhe dshmitart.Psikologjia Forenzike sht psikologji klinike e cila e ka pr detyrspeciale q gjykats tia ofroj vlersimin e personalitetit t individitlidhur me aktivitetet e tij kriminale apo veprimet tjera ligjore. Ndrkaq,Psikologjin Gjyqsore nga ajo Klinike e dallon orientimi i saj n veprimetligjore dhe n aktivitetet e qarta, sepse ajo sht e lidhur ngusht prgjykatn.Nuk ekziston asnj arsye e cila do ta pengonte Psikologjin Klinike, qcilado praktik apo teori t merret me cilindo problem t personalitetit tindividit lidhur me veprimin e tij

kriminal apo veprimet tjera ligjore(juridike), por me kusht q problematika relevante juridike t njihet nmasn e duhur. Specifika e puns s psikologut t forenziks shtkomunikimi me gjykatn, e cila parashtron detyra t posame, kshtu qedhe vlersimi psikologjik, (si prgjigje n kto detyra t posame), shtkrejtsisht i posam, por pr nevojat e shqyrtimit publik (gjyqsor), nekspertiz, duhet t ken qasje q t gjith. Ajo (ekspertiza) mbshtetetn fakte dhe n gjyq duhet t mbrohet n mnyr t argumentuar, praatje ku krkohet e vrteta dhe nxirret aktgjykimi, por gjithsesi jashtqarqeve klinike profesionale, sepse ktyre t fundit nuk iu destinohet.Gjyqtari, kolegji gjyqsor dhe pjesmarrsit tjer n procedur kan prdetyr q edhe shqyrtimin mbi vlersimin e psikologut t forenziks tazhvillojn n pajtim me parimet e logjiks formale duke pasur kujdes prmaterialin konkret.Pra, vlersimi i psikologut, n fushn e psikologjis forenzike, bhet nfazn e procedurs gjyqsore dhe quhet ekspertiz. Produkt i ekspertizssht raporti me shkrim i cili zakonisht quhet ekspertiz. Meqenseekspertiza, apo mendimi i ekspertit bhet tashti lnd e shqyrtimit paragjykats, kjo nnkupton se psikologu n at vend publik sht i gatshmta demonstroj mendimin e vet profesional dhe ta arsyetoj interpretimine tij ashtu q n mnyr bindse t tregoj se vlersimi i tij i afrohet ms teprmi t s vrtets lidhur me rastin konkret. Pra, shqyrtimi n bat s cilit kjo konstatohet dhe akgjykimi i gjykats, gjithsesi punn epsikologut t forenziks e bjn t dallohet nga veprimtarit tjera publiket ksaj fushe. Meqense aktualitetin e psikologut t forenziks e kemidefinuar si veprimtari publike t psikologut klinik, ather bhet e qartse edhe shtjet penologjike rezultojn apo dalin nga suazat epsikologjis forenzike. Domethn, vlersimi i puns me t dnuarit apo 9. 9me ata t cilve iu sht shqiptuar masa edukuese, nuk shqyrtohet ngjykat, por n kuadr t enteve t posame dhe n kuadr tkomisioneve t organeve t jurisprudencs t cilat furnizohen meinformatat dhe t dhnat adekuate. Kurse psikologu ktu sht ipranishm prmes mendimit t tij profesional (raportit) i cili e ka prdetyr kryesore ndriimin e aspekteve t ndryshme t personalitetit tdelikuentit dhe reagimet e tij lidhur me masat e ndrmarra sprovuesegjat vuajtjes s dnimit.Vlersimi psikologjik-forenzik ka t bj me tr

personalitetin edelikuentit n nj situat t caktuar apo n nj aspekt t caktuar tsituats s till. N praktik, shum shpesh, edhe ather kur nukkrkohet mendimi pr trsin e personalitetit, realisht synohet analizae mundsis s prezencs s aftsis (zotsis) s caktuar dhe ekarakteristikave t posame t cilat pr juristin nuk jan gjithherprshkrim neutral profesional, por paraqesin edhe propozim pr tezn embrojtjes apo akuzs. N nj situat t till, psikologu duhet t jet tepri prmbajtur, i qet dhe shum i kujdesshm n mnyr q ti shmangetkurths n t ciln mund t bie vet, (nse rastsisht mbshtetargumentet e njrs pal), sepse ather e humb pozitn e vetprofesionale t ekspertit neutral dhe bhet pal n at kontest.Rreziku i till kanoset edhe pr shkak t pyetjeve t cilat i drejtohenekspertit n gjyq, sidomos parashtrimi i pyetjeve t cilat dalin jashtsuazave t profesionit dhe ekspertizs. Kjo sht kshtu, pr shkak sesht e pamundur t dihet dhe t parashihet lista e plot e pyetjeve q doti parashtrohen psikologut t forenziks, para fardo rasti gjyqsor,kurse psikologu pr kt duhet t jet i gatshm t prgjigjet. M sshpeshti ndodh q, sipas logjiks s paragrafve t neneve t caktuaraligjore, nga psikologu krkohet q ta vlersoj pjekurin emocionale,gjegjsisht aftsin (zotsin) dhe pjekurin e t miturit apo t riut tmoshs madhore. Me rastin e ekspertizs s zotsis, n mnyr tbarabart me antart tjer t komisionit, eksperti deklarohet pr aftsit(zotsin) e t marrurit n pyetje, pr ta kuptuar rndsin e veprave ttij dhe lidhur me aftsin e tij pr t drejtuar me veprimet e veta nkohn e kryerjes s veprs s ndaluar, si dhe t nevojs eventuale prshqiptimin e ndonj mase t siguris apo edhe t trajtimit psikiatrik dhepsikologjik. Objekt i vlersimit, gjithashtu mund t jet edhe prania edisa karaktereve individuale t personalitetit t cilat kan rndsi prkualifikimin e veprs s inkriminuar, si jan: devijimet e ndryshme,sugjestiviteti (gjykats m s shumti i interesojn devijimet seksuale dhegnjeshtra patologjike). Prandaj, nga eksperti krkohet q n mnyrn sam t kuptueshme ta sqaroj sjelljen konkrete t individit, sidomos nseai e ka kryer ndonj vepr penale n mnyr t pazakonshme. 10. 10MODELI I PERSONALITETIT JURIDIKshtja e fajsis dhe caktimi i dnimit, para juristve gjithmon kaparashtruar nevojn e hulumtimit si t vet aktit

kriminal ashtu edhe tkryesit t tij. Prse ? Sepse sjellja apo veprimi i njeriut sht fenomen indrlikuar. Pra Ai sht vetm Ai dhe askush tjetr dhe si i till,parimisht, sht fryt i aktivitetit t tij t qllimshm (intencional). Skndejmi pjesa prbrse primare e tij sht qllimi, motivi apo dashja.Aspekti tjetr sht kryerja e veprs. Ndrkaq, aspekti i tret sht pasojapr t tjert. Njeriu mund ta kryej ndonj vepr edhe pa dashje (mepahir), p.sh. pa e pasur pr qllim (n gjueti), rastsisht ia trheqkmbzn pushks dhe vret njeriun. Shtrohet pyetja: A ishte dashur qky, pr kt arsye, t dnohet n t njjtn mnyr dhe me t njjtindnim sikurse ai banditi i cili e vret n ndonj knd t ndonj rrugiceansore ndonj plak t pa njohur vetm e vetm pr ta plakitur ?S kndejmi, shtrohet pyetja: a mundemi pra gjithmon njerzve t cilte kan vra tjetrin, tua veshim qllimin pr kt ? Sigurisht q jo. Sepsen situata t ndrlikuara, njeriu do ta bj kt apo at vepr/aktivitet tndaluar ose t lejuar, mirpo nuk mund t gjykohet vetm etiketa ejashtme, as t shqiptohet dnimi vetm n baz t saj. Pra, sht enevojshme t deprtohet n prmbajtje, n t ciln nuk sht leht tdeprtohet, sepse shpesh nuk kemi qasje n t. Mirpo, vetm ajopremton dhe mundson t vrtetn. Procedura e ndrlikuar gjyqsore,nga ai ast, ia imponon arbitrit q ta konstatoj t vrtetn sa m t plotpr krimin.N pajtim me t vrtetn, ekzistojn tri kushte pr gjykim (dnim), t cilatjan:1. Njohja e deliktit,2. Njohja e personit prgjegjs pr at delikt dhe3. Njohja e ligjit.Pra, nj shumsi e tr e vlersimeve, diagnozave, qndrimeve dheparashikimeve t karakterit t panatyrshm mbi kryesin e veprs penale,hyn n procesin e gjykimit dhe shqiptimin e dnimit. Shfaqen ekspert tndryshm (ndr ta edhe psikologt) si kshilltar pr dnime t ciltvazhdimisht i lvizin shtyllat (boshtet) e sistemit gjyqsor. Vazhdimishtgjurmohet nj lloj tjetr i s vrtets dhe i dnimit i cili nuk do t ishtedhun (goditje apo sulm)por prmirsim (korrektim), gjegjsisht njfarlloj mjekimi. Kshtu q nn konceptin e drejtsis jan gjendur dukuriesencialisht kontradiktore, si jan faktet, sjellja e njeriut dhe normat, tcilat tashti interpretohen edhe n nj mnyr tjetr t re e cila shtformsuar dhe grshetuar me zbatimin e sistemeve penale(sanksionuese). E re para s gjithash ka qen futja e irracionales, e cilagjithnj e m tepr vrehet dhe gjendet jo vetm n jett t njerzve, poredhe

n rregullat e sjelljes shoqrore. Kjo, natyrisht, nuk do t thot seedhe drejtsia sht e bindur jeta e njeriut sht kryesisht irracionale, 11. 11prandaj, s kndejmi edhe marrdhniet ndrnjerzore t tilla. Pra, ngaky ast, krahas arsyes (racionales) aq t lavdruar njerzore, pranohet sebrenda tij ekzistojn forca t mdha me prirje irracionale dhe meorientime t pavetdijshme t cilat shtrihen n marrdhniet dheveprimtarit shoqrore. Kontributi i ktyre pikpamjeve jo juridike tshkencs qndron edhe n ndryshimin e konceptit t rolit t dnimit.Ndonse teoria juridike nuk tenton ta definoj, hulumtoj dhe prcaktojkonceptin (kuptimin) e personalitetit, megjithat ky sht nj kategori egjer psikologjike n vet esencn e tij. Me qllim t gjetjes s strategjiss prbashkt psikologjike-forenzike, prkufizimi juridik i personalitetitdo t dukej kshtu: Personaliteti sht nj grup i posam i normave tmiratuara pr vendosjen e marrdhnieve shoqrore, n t cilin irracionaljae ka rolin e padyshimt, por q kryesisht pushon me prgjegjsin dhelirin e zgjedhjes. N kt mnyr pikpamja fillestare e drejtsis, naspektin e lirive t njeriut pr vendimmarrje dhe prgjegjsive t tij prveprimet e ndrmarra, nuk sht sjell n pikpyetje, mirpo irracionaljae ka fituar legjitimitetin e vet, me ka i jan hapur me t madhe dyerthulumtimit (analizs) dhe sajimit t gjendjeve t shqetsimeveemocionale, t cilat ktu shpesh karakterizohen si afekte.SJELLJA DELIKUENTE DHE SHKAQET E SAJDelikuenti sht ajo pjesa tjetr e jona t ciln nuk mund ta njohim, praajo pjes e bots son e cila nuk i respekton normat shoqrore, si edheajo pjes e bots son e cila nuk njeh kurrfar sistemi t planifikuar dhekurrfar sundimi shpirtror. Pra, kjo sht prfaqsuese e jets, e cilazbulohet si nj vakum i madh, i cili sht i pakuptim dhe i pavlefshm.Nga aspekti shoqror, nuk ka fare dilema. Delikuent sht ai i cili edmton shoqrin, prandaj pr shkak t atij dmi t cilin ia shkaktonasaj dhe rrezikut q paraqet pr t, ai duhet t psoj pr aq koh saedhe vet shoqria t jet e m e dobt. Ndonse nuk ka model universalt sistemit korrektuesndshkimor, e kjo nnkupton se nuk ka asdnime t tilla, roli i dnimeve sht i drejtuar kah e tashmja dhe eardhmja. Pra, dnimi duhet tia pamundsoj fajtorit q edhe m tutje tjet i rrezikshm, kurse t pafajshmin ta dekurajoj pr fardo kelikti tngjashm.Sistemi i ri pra ka ardhur n shprehje pr shkak t

mangsive t teoriss prgjithshme dominuese e cila do t ofronte bazn unike. Prpsikologun, njohja e vrtet e problemeve fillon vetm ather kurballafaqohet me praktikn. Deri ather ai edhe nuk mund ta merr memend se far e pret. Pra, jeton me bindjen se sht duke u marr me njfush mjaft fisnike dhe mendon se kur ta prvetsoj at, praktika dotia ofroj mundsin q t gjitha neutralitetet dhe ant e pakndshme tjets n mnyr elegante do ti shndrroj n fjal dhe konceptepsikologjike. Dhe m n fund edhe psikoterapin mund ta vshtroj nt njjtn mnyr, por me nj obligim shtes, pra ti bind pacientt q ti 12. 12msojn fjalt e nj gjuhe t re. Psikologu me kndvshtrimin e till, kam tepr shmblltyrn e filozofit dhe besnikria ndaj realitetit tdukurive jetsore me t cilat do t merret ai n t ardhmen e largon atnga fusha e kontemplacionit n drejtim t aksionit (veprimit).Ky ndrrim i drejtimit ndodh pr shkak se nuk ekziston nj sistem teorikunik i cili do t ishte i njohur dhe i pranuar nga praktikat dheprakticistt. Teza mbi irracionalitetin njerzor nuk mund dhe nuk bnt jet e prjashtuar nga teoria dhe praktika e psikologjis forenzike.Problemi qndron n at se ajo rrall kyet n at form t njohurive tsistematizuara t cilat sjellin rregullat e nevojshme (t domosdoshme)prmes t cilave duhet t normohen praktikat. Zakonisht, mendohet sekarakteristika e vetme e prbashkt e delikuentve gjendet n pasojn ethjesht t veprimit, pra n at q shkelet ligji (shkelja e ligjit sikarakteristik e prbashkt pr t gjith delikuentt). Ndrkaq, nse ligjisht marrveshje e kulluar (konvent), kurse ndryshe e kuptuar dhe einterpretuar nda nj shtet n tjetrin, ather, definimi i till nuk mund tjet piknisje pr ta kuptuar psikologjin e delikuentve. Kuptohet sekriminaliteti sht pjes e jets, m pak ose m shum i zakonshm, apoi rrezikshm.T thuhet pr delikuentin se ka kaluar n vepr, pr dallim nga ai cilinuk ka kaluar n vepr, do t thot se ai n t vrtet e ka shkelurndonj marrveshje ligjore, kurse kjo sigurisht q nuk sht kategoripsikologjike. Pra krejt reduktohet n at se delikuenti bn di q ttjert nuk bjn, ose q s paku nuk sht zbuluar se bjn. Prve ktijkonstatimi mbi t bmn (veprimin) q paraqet dallimin specifik,prmenden edhe nj varg tezash mbi dallimet psikologjike tdelikuentve t cilat mbshteten n konceptin e tipareve t personalitetit,si model i

prgjithshm pr krahasimin e tyre. Sipas nj prkufizimi tprgjithshm i cili sht i pranuar, thuhet e tipari (vija) i personalitetitsht njsia i pavarur apo modeli sipas t cilit funksionon vetpersonaliteti dhe e cili shfaqet (manifestohet) n t gjitha kontekstetpersonale dhe sociale. Problemi themelor i cili ktu shtrohet, ka t bjme marrdhnien e cila ekziston midis tiparit t konstatuar tpersonalitetit dhe sjelljes s tij.Rastet e mosprputhjeve t tipareve dominuese dhe sjelljeve nuk janprjashtime, sepse edhe delikuentt, sikurse pjesa tjetr e popullats, ikan prirjet e tyre t posame, madje edhe ndaj qllimeve t vlerave tlarta t cilat pa mdyshje i dallojn ata, por q me deliktin nuk kankurrfar lidhjesh t arsyeshme. Madje-madje, si e ka thn (vrejtur) nnj rast edhe Ajzenku, t gjith ne n raste t caktuara , pr ndonjarsye t mjaftueshme, jemi t prir q t kryejm ndonj veprim (akt)anti-social, madje edhe kriminal, prderisa, n t kundrtn, nuk mundt thuhet se t gjith jemi t prir pr episode psikotike. Sipas Frojdit,tiparet m t rndsishme t krimit jan: egoizmi i pakufizuar, prirja emadhe destruktive, mungesa e ndjenjs (indiferenca) dhe mungesa epranimit efektiv t njerzve. 13. 13Disa analiza t faktorve kan br dallimin (klasifikimin) e posam tkarakteristikave t personaliteteve t delikuentve, si jan: Frika dhe adaptimi i dobt; Zbrazsia uria dhe prqndrimi n vet-vete, Fuqia e vogl dhe Super-egoja, Reagimet e tepruara dhe kryelartsia (krenaria e tepruar).Ktyre, nga disa analiza tjera, iu shtohen edhe: paaftsia e prballimit tpengess, Ndjeshmria e madhe dhe impulsive. Agresiviteti shumshpesh prmendet si tipar koheziv i popullats delikuente. Pra, varet prejshum rrethanash se a do t shfaqet n ndonj form apo jo tipari isjelljes delikuente. Disa nga ato rrethana rezultojn apo dalin nga vetpersonaliteti dhe nga parimet kryesore t sjelljeve t tij, kurse disa prejtyre rezultojn nga vet mjedisi n t cilin jeton dhe punon individi(personaliteti). Faktort e mjedisit jetsor kan rndsi t dyfisht. Spari, ata ndikojn n socializimin e personalitetit, me kt edhe nformimin e disa tipareve t tij dhe e dyta, n kriminalizimin e tij,gjegjsisht n shfaqjen konkrete t formave t caktuara t sjelljeskriminale t individit.Nuk ekziston ndonj teori psikologjike-forenzike n kuptimin ekontributit t pavarur dhe origjinal n psikologji dhe drejtsi. Lidhjamidis njohurive themelore dhe

detyrave praktike, n profesion,gjithashtu nuk sht realizuar. Themeluesve t teorive psikologjike tpersonalitetit nuk iu ka interesuar n mnyr t veant fusha ekriminalitetit, ndonse nganjher, vrtet, e kan prekur ktproblematik, por vetm kalimthi sa pr ti ilustruar tezat e veta mbiveprimet (jo)kriminale t njerzve. Madje, as prpjekjet e disa hipotezavet posame, nuk e kan pasur fatin m t mir. Zigmund Frojdi, p.sh. kashkruar pr kriminelin me ndjenj t fajsis te i cili motivi i kryerjes sveprs, sht prjetim i pavetdijshm i fajsis. Franc Aleksander, rastine till e sistemon n llojet neurotike t krimeve, pr arsye se te kryesi itill ekziston s paku reaksioni i pavetdijshm moral. Sipas Ajzenkut,kriminelt kryejn delikte pr shkak se jan neurotik ekstravert, por emrii till n aktivitetet individuale t ndonj sistemi nuk sht mjaft ibazuar.Megjithat edhe kur krejt kjo kihet parasysh, mund t ndahen dy lloje tteorive t cilat dominojn dhe nuk prjashtohen n kt fush, por qprotagonistt e tyre nuk e ndajn kt mendim, e ato teori jan: Sipas teoris s par, te delikuentt ekziston dispozicioni i prgjithshm pr sjellje delikuente. Pra, ndrrojn vetm format e shfaqjes s kriminalitetit, kurse kjo prirje sht e prbashkt pr t gjith, vetm manifestimi i tyre sht i ndryshm. Ky sht dispozicioni i prgjithshm. 14. 14 Sipas mnyrs tjetr t interpretimit, (t ciln e prfaqsojn teorit e ashtuquajtura t nivelit t mesm), pr do lloj t veprave penale ekziston nj prputhje e prshtatshme e personalitetit. Pra, sa lloje t veprave penale kemi, po aq ka edhe psikologji delikuentsh.Nga shum hulumtime socio-psikologjike, si m qensor, jan veuar dyfaktor mikro-social t cilt bashkveprojn n diktimin e sjelljes kriminale,t cilt jan: Faktori i par, jan dukurit patologjike n familje, kurse Faktori i dyt sht prkatsia grupeve parakriminale.N planin makro-social gjithmon, si e papranueshme, potencohet tezasipas s cils, marrdhniet shoqrore globale jan edhe model procesor ikriminalitetitFAKTORT Q I DALLOJN DELIKUENTT NGA JODELIKUENTTKalimi n vepr, si dallim kryesor midis atyre q kryejn delikt dhe atyreq nuk kryejn delikt, sht n disa aspekte i kontestueshm, pikrishtpr shkak t mbshtetjes n nj fakt t till. S drejti, t gjith do tpajtoheshin menjher, n mnyr t pakontestueshme, me konstatimin,se personat t cilt nuk e kan shkelur kurr

ligjin, vrtet, jan shumt rrall. Pr m tepr, kur dihet se, a do t shkoj shkelsi i ligjit nburg apo jo, shum varet nga delikti i kryer dhe nga pozita shoqrore edelikuentit. N kt kuptim, sidomos binds sht fakti se shuma etrsishme mjeteve financiare t vjedhura npr shtpit e thyera (tzbuluara), sht pothuaj e parndsishme n krahasim me sasit eprfitimeve ilegale t cilat i realizojn kryesit e pa zbuluar me mashtrimete bizneseve t mdha. S kndejmi shtrohet pyetja: si mund tkonsiderohen kriminel vetm t burgosurit si pjesmarrs n analiz dhen baz t disa karakteristikave t shpallen t ndryshm nga ata q nukqndrojn n burg ?Mirpo, sht i padyshimt fakti se pr dallim nga disa t cilt mbase prkt e ndrrojn, kriminelt kalojn n veprim dhe kjo na tregon prdi q, kushtimisht, mund ta quajm faktor t prgjithshm t sjelljesdelikuente. Ky faktor mund t kuptohet edhe si dispozit e prgjithshmepr sjellje delikuente e cila manifestohet n mnyra t ndryshme. Mirpo,prvojat dshmojn se ekzistojn delikuent t specializuar t ciltdallohen pr nga karakteristikat intelektuale dhe emocionale, gj qprap do t thot se ata posedojn nj ndrlidhje t prshtatshme tpersonalitetit t tyre me deliktet e tilla. N shkencn penale-juridike dheat kriminologjike, shpesh shtrohet pyetja: a ekziston dallimi midisstrukturs s personalitetit t delikuentit dhe jo delikuentit ?Hulumtimet dhe analizat m t reja, prkundr t gjitha rezervave nkt drejtim, na ojn n prfundimin se, (prap po themi kushtimisht),megjithat dallimet ekzistojn. Nse do ta prkthenim nga gjuha e 15. 15analizs s ktyre faktorve, dallimi themelor gjendet n dobsin edelikuentve. Pra, ata m s shumti dallojn nga jo delikuentt prshkak se nuk jan n gjendje ti kontrollojn funksionet e veta konative.KAPITULLI IIPSIKOLOGJIA E DSHMIS N PROCEDURN GJYQSORE DHENOCIONI DSHMIDshmia sht nocion me kuptim t dyfisht. Pr kuptimin e till tdshmis ka folur qysh n fillim t ktij shekulli njri prej pionierve dheklasikve t Psikologjis Gjyqsore, Viliam Shtern. Dykuptimsia apo edshmis qndron n faktin se ajo e ka edhe kuptimin procedural-juridik, por edhe kuptimin e saj psikologjik.Sipas kuptimit procedural-juridik, dshmia, sht rezultat i marrjes npyetje (dgjimit). Sipas ktij kuptimi, dshmia, gjithashtu, konsiderohetdeklarat, q akcili e jep n cilsin e pjesmarrsit n procedur

dhe ecila sht rezultat i konstatimit t fakteve t caktuara dhe se ajo shtgjithashtu burim pr ti kuptuar faktet n procedurn penale dhekrejtsisht n fund dshmia sht mjet i argumentimit.Kuptimi psikologjik i dshmis rrjedh nga psikologjia e prgjithshme.Kuptimi i till i nocionit dshmi shfaqet jo vetm n disiplinnpsikologjike-gjyqsore, por edhe n psikologjin e prgjithshme. NPsikologjin e Prgjithshme ky nocion tregon procesin e kumtimit tprmbajtjeve t caktuara psikike. Pra, kudo q paraqitet dhe zbatohetdshmia, qoft pr qllime t ndriimit t ndonj rasti penal, qoft npsikologji apo n fardo fushe jetsore, ajo lind n at mnyr q faktetperceptohen me an t shqisave, pastaj perceptimi shqisor ruhet nkujtes, pr tu kumtuar m von ajo q sht mbajtur mend. Pra kto triprocese psikike jan reciprokisht t ndrlidhura, kurse pr to sht ilidhur edhe procesi i mendimit dhe fenomenet tjera t ndryshme psikike,si jan: emocionet, motivet, msimi, etj.Nocioni psikologjik-gjyqsor i dshmis, gjegjsisht kuptimi gjyqsor i sajn psikologjin e procedurs penale, vetm sht nxjerr nga konceptipsikologjik, ndonse ai (kuptimi psikologjik i dshmis) shum dallon ngakoncepti procedural juridik.Kur nocioni psikologjik i dshmis shfrytzohet n sfern e psikologjiss procedurs penale, ather dshmin e kuptojm si kumtim t cilinpjesmarrsit e procedurs penale e japin n kuadr t cilsis s tyre.Psikologjia e dshmis sht shprehje e cila n psikologjin gjyqsoreprdoret m shpesh se n fardo fushe tjetr t psikologjis. Prandaj,me psikologji t dshmis nnkuptojm sakt nj pjes t psikologjisgjyqsore, madje edhe psikologjin gjyqsore si trsi. 16. 16Hulumtuesit tradicional t psikologjis gjyqsore, si jan: Shterni,Plauti, Menkemeleri, etj. kan br gabime t mdha me at q npunimet e tyre e kan vn theksin mbi dshmit e dshmitarve, palvedhe personave tjer t marr n pyetje. Ata nuk i kan trajtuar fare, oses paku n mas t mjaftueshme (sa sht dashur t trajtohen) dshmitq i japin pjesmarrsit tjer n procedurn penale, sidomos gjyqtart.Pra, vetm koht e fundit po i kushtohet nj kujdes m i madh ksajshtjeje.Zhvillimi dhe zgjerimi gradual i psikologjis s dshmis ka rezultuar medisa ndryshime pozitive. Nj prej ktyre ndryshimeve pozitive sht se,dshmia, para s gjithash e ka marr nj prkufizim m t gjer. Pra,dshmia m nuk sht nocion rreptsisht i determinuar, gj q e kamundsuar ksisoj

zbatimin m efikas t saj.Dshmia nuk sht m kumtim i thjesht i fakteve t perceptuara dhe tmbajtura mend t cilat i japin personat e inervistuar (kuptimi i ngush idshmis). Kuptimi i gjer i nocionit dshmi thot se kjo sht kumtim(njoftim) t cilin n kuadr t procedurs penale e jep secili ngapjesmarrsit e procedurs penale dhe at vetm n cilsin e till.Njoftimi i till mund ti takoj cilsdo shtje q sht e rndsishme przhvillimin dhe rrjedhn prfundimtare t procedurs, gjegjsisht faktevet cilat do t mund t ishin relevante ose fakteve q do t ndihmoninsqarimin dhe plotsimin e ktyre t fundit (fakteve relevante) si dheshtjeve procedurale dhe materiale juridike, duke prfshir edhemarrdhnien e fakteve t shqyrtuara me t drejtn, sidomos kur prshtjet e tilla japin dshmi pjesmarrsit, t cilt e kan pr detyr tazbatojn ligjin (drejtsin), kurse kumtimi (njoftimi) sht rezultat iperceptimit, kujtess dhe mendimit t pjesmarrsve n procedur, t ciline ofron dshmia.PROCESI I LINDJES S DSHMISDshmia lind ashtu q nj person percepton (vren) faktin me an tshqisave dhe at perceptim shqisor e ruan n kujtes n mnyr q mvon at t mbajtur mend e kumton me goj apo me shkrim. Paralelishtme kt, zhvillohen edhe proceset tjera psikike, kurse rndsi t posamektu n mesin e tyre ka gjithsesi mendimi.KARAKTERI I DSHMISdo dshmi mund t jet e sakt ose e pa sakt. Pastaj, prve q mundt jet e sakt, ajo mund t jet krejtsisht e pa sakt ose pjesrisht esakt apo e pa sakt n disa pjes t saj. Dshmia e pa sakt, n tshumtn e rasteve sht dshmia e rrejshme, kurse gnjeshtra shtshprehje e vetdijshme e t pavrtets, ndonse ajo e pavrtet mund t 17. 17shprehet edhe pa vetdije. Mund t ndodh q deri te dshmia e pavrtetgjithashtu vjen edhe pr shkak t gabimeve n cilndo prej atyre trifazave t lindjes s saj: gjat t vrejturit (perceptimit), t mbajturit mend(memoria) ose kumtimit (reproduktimit). Dshmia e rrejshme mund tepet prmes gnjimit aktiv (duke dshmuar rrejshm), prmes gnjimitpasiv (me heshtje) dhe prmes dshmis s verbr. Dshmia e verbrsht ather kur personi i cili merret n pyetje, as vet nuk sht ndijeni se a po dshmon sakt apo rrejshm, kurse pr kt nukparalajmron, pra nuk ua trheq vrejtjen t pranishmve.DHNSI I DSHMIS (DEKLARATS)Dhns i dshmis n

procedurn penale, n kuptimin e gjer t fjals,nuk sht vetm personi i cili merret n pyetje, por t gjithpjesmarrsit e procedurs penale, n prgjithsi, si jan: i pandehuri,paditsi i autorizuar, i dmtuari, dshmitart, ekspertt, interprett, sidhe gjyqtart, madje edhe procesmbajtsi. Krahas ngjashmrive, midis tgjith ktyre pjesmarrsve n procedur, ekzistojn edhe dallime tkonsiderueshme individuale. Pra, burimi kryesor i dallimeve midis ktyrepjesmarrsve sht dallimi psikologjik i njerzve, sidomos dallimet nbaz t motiveve, qndrimeve, interesa dhe dallimet n mendime,perceptime, kujtes dhe dallimi n reproduktimin e fakteve.N prgjithsi, burim i dallimeve do t ishin t gjitha ato karakteristikapsikologjike t njeriut, t cilat do t mund t shpreheshin individualishttek pjesmarrsit e procedurs. N literatur m s teprmi bhet fjalpr dallimet n nivelin e normalitetit psikik dhe dallimet q theksohenpr shkak t moshs dhe gjinis (seksit). Pr shkak t dallimeveindividuale midis pjesmarrsve n procedurn penale, disa autor janprpjekur t bjn tipologji t caktuara pr kt. Kshtu, Altavila iprshkruan tipat subjektiv dhe objektiv; sensibil (t ndjeshm) dhe apatik;jo stabil; flegmatik (indiferent) t rrejshm; sensibil t rrejshm; vzhguesdhe prshkrues; mues dhe vlersues; tekanjoz (kokfort) dhe tpaqndrueshm; frikacak; llafazan; kryelart, rrenacak; tipat mitomandhe rrenacakt patologjik. Mirpo, tipologjit e ktilla i kan nj vargdobsish, prandaj edhe nuk e kan ndonj vler (dobi) praktike.PRBRJA, UNITETI DHE KARAKTERI INDIVIDUAL I DSHMISDshmin e prbjn katr elemente kryesore, si jan: 1) Procesi psikik i perceptimit; 2) Procesi psikik i kujtess; 3) Procesi psikik i deklarimit dhe 4) Procesi psikik i mendimit. 18. 18sht e pamundur q kto elemente t shpjegohen ndarazi, sepsedshmia paraqet nj njsi unike (t pandashme) t dukuris psikologjike.Me rastin e lindjes s dshmis, prve ktyre q u prmendn, vrehenedhe dukuri tjera.Perceptimi prbn bazn e proceseve njohse, n t cilat bn pjesedhe mendimi edhe msimi. Ndrkaq perceptimi sht proces me t cilinbhemi t vetdijshm pr objektit e pranishme, fal veprimit t tyre nshqisat tona. Kjo sht shprehja subjektive e bots objektive, prmesshqisave tona. Njohja e drejtprdrejt e objektit prmes shqisave, quhetperceptim, kurse me an t

ndijimit njohim drejtprdrejt disa veori tobjekteve. Pr qartsin e perceptimit sht shum e rndsishmevmendja (prqndrimi) e cila i drejton aktivitetet mendore n numrin ecaktuar t ngacmimeve (receptorve).Msimi sht fitim i prvojave t reja, gjegjsisht ndryshim relativisht iqndrueshm i sjelljeve n baz t prvojave. Msimi mund tkonsiderohet edhe si mbajtje e qllimshme n mend e materialit verbalprmes prsritjes dhe kjo sht n lidhje t afrt me kujtesn,gjegjsisht me aftsin pr ti prsritur prmbajtjet e msuara.Kujtesa prfshin jo vetm ruajtjen e asaj q sht msuar, por edheharresn, njohjen (sajimin) dhe prsritjen e prmbajtjeve t msuara.Mirpo, vetm me perceptim dhe prsritjen e tij nuk mund ti shohim nmnyr t mjaftueshme marrdhniet dhe lidhjet midis dukurive, po kte arrijm prmes mendimit.Mendimi sht operim (veprim) i drejtuar me shenja apo simbole, mean t s cilit arrijm ta shohim marrdhnien e caktuar. Mendiminmund ta prkufizojm edhe si veprimtari psikike prmes s cils,prmbajtjet shpirtrore sjelln n lidhje t kuptueshme dhe sipaskategorive alternative gjykohen si t drejta apo t gabuara.Deklarimi sht kumtim (publikim) prmes t folurit, t shkruarit oseveprimeve tjera i asaj q sht perceptuar dhe mbajtur n mend. N njprocedur penale, m relevanti sht procesi i njohjes (t kuptuarit) tegjyqtari, sepse ai duhet ta kuptoj (sajoj) t vrtetn n baz t s cilsedhe e nxjerr gjykimin e drejt. Gjithashtu i rndsishm sht edheperceptimi, mendimi dhe kujtesa e pjesmarrsve tjer n procedur,sidomos e dshmitarve, sepse ata jan burim i njohuris (t kuptuarit)s gjyqtarit (pr ngjarjen).Ndijimet (ndjenjat) jan prjetim i marrdhnies son subjektive nraport me shtjet (objektet) e caktuara, njerzit, ngjarjet dhe meveprimet tona personale. Ato jan kategori psikologjike dhe si t tillamund t ndikojn n nj mas t madhe edhe n sjelljen e pjesmarrsvet procedurs penale. Krahas ndjenjs elementare t mir apo t keqe,ekziston edhe nj numr i madh i ndjenjave tjera, si sht: gzimi, 19. 19hidhrimi, keqardhja, mrzia, ngushllimi, dashuri, simpatia, krenaria,turpi, falnderimi, etj.Midis koncepteve psikologjike, me t cilat shrbehet psikologjia eprocedurs penale, bjn pjes edhe motivet. Motivi sht faktor organikdhe psikologjik, i cili inicion (lviz) apo drejton sjelljen e njeriut; siveprimin, ashtu dhe perceptimin, msimin dhe mendimin e tij. Kursemotiv quhet procesi i fillimit t

aktiviteteve me qllim t realizimit tqllimeve t caktuara, i drejtimit t aktiviteteve n objekte t caktuaradhe rregullimi i mnyrs me t ciln dshirohet t veprohet. Motivi igjyqtarit, p.sh. sht zbatimi i ligjit, kurse motivi i pals sht realizimi it drejtave, etj. Mirpo motiv mund t konsiderohet edhe shmangia ngaobligimet apo nga dnimi, hakmarrja, prfitimi, etj. Edhepse dshmit,pr nga prmbajtja (struktura) dhe uniteti brenda asaj strukture jan tbarabarta, prap, secila dshmi ve e ve, dallohet pr nga individualitetii saj. Karakterin individual t dshmis e kushtzojn: problematikaspecifike e dshmis, dallimi n prmbajtje, karakteristikat individuale tdeklaruesit, roli forenzik (gjyqsor) i dshmuesit dhe sidomos motivetindividuale t dshmuesit (dhnsit t dshmis).KAPITULLI IIIBESUESHMRIA E T DSHMUARIT (DSHMIS)Problemi i besueshmris s dshmis, n teorin dhe praktikat ederitashme sht shtruar para s gjithash, n aspektin e kuptimit tngusht t dshmis, gjegjsisht n aspektin e dshmis t ciln e japin,personat e marrur n pyetje, n cilsin e tyre prkatse. Dshmia e till,sipas rregullit, sht rezultat i dgjimit formal (zyrtar) dhe paraqet mjetprove, kurse dhnsit e dshmive t tilla jan burime personale tprovave.Kjo do t thot se shtja e besueshmris nuk mund t shtrohet edhen aspektin e kuptimit t gjer t dshmis (kryesisht psikologjik),gjegjsisht n aspektin e deklarimeve t cilat i japin t gjithpjesmarrsit e procedurs penale n cilsin e tyre t pjesmarrsitprkats, duke mos prjashtuar as vendimet e gjyqtarve, por dukeprfshir edhe kumtesat jo formale. Mirpo, kjo, n literaturn ederitashme gjyqsore-psikologjike sht shqyrtuar n konstelacion merregullsin e vendimeve gjyqsore, pra n lidhje me saktsin e bindjes sgjyqtarve, prokurorve dhe mbrojtsve n raport me shkalln e dyshimitdhe n prgjithsi n titujt tjer, jasht asaj q sht diskutuar siproblem i besueshmris s dshmive. Prandaj, edhe na n kt kaptin,para s gjithash, do t flasim pr besueshmrin e dshmive tpersonave t dgjuar (pyetur) nga gjyqi. 20. 20Zhvillimi bashkkohor i procedurs penale dhe i kriminalistiks synon qsa m tepr ti shfrytzoj dhe me sa m shum tua kushtoj besimin evet t ashtuquajturave burime materiale t provave, derisa burimetpersonale t provave (dshmitart, palt, ekspertt) do t shfrytzoheshinather kur kta t

part nuk ofrojn mjaft informata t nevojshme.Mirpo, ende, sot e ksaj dite, n procedurat penale, sikurse edhe nprocedurat tjera gjyqsore dominojn burimet personale t provave, prshkak se burimet materiale jan m t rralla dhe t pamjaftueshme. PrPr shkak t ksaj rndsie kaq t madhe q e kan kto burimepersonale, pa t cilat, pjesa drmuese e procedurave penale do tmbeteshin pa rezultate, sht shtruar problemi i besueshmris sdshmive t cilat i japin kta persona me rastin e marrjes s tyre npyetje (dgjimit) gjat procedurs penale.A sht n prputhje dhe n far masa sht e mundur q dshmia apondonj pjes e saj t jet n prputhje me realitetin objektiv ? Pra, asht e besueshme dshmia dhe n far mase sht e mundur q ajo tjet e vrtet?Analiza e ksaj vrtetsie (besueshmrie) t dshmis bhet kryesisht ndy mnyra: S pari, me krahasimin e prmbajtjes s provs me faktet tjera t vrtetuara; dhe S dyti, me analizimin e vet dshmis.Vlersimin e besueshmris s dshmis, prmes krahasimit tprmbajtjes s saj me dshmit dhe me faktet tjera t vrtetuara, m sshpeshti e bn gjyqtari q udhheq procedurn.Ky proces i mendimit zhvillohet edhe te pjesmarrsit tjer t procedurst cilt me interesim i prcjellin deklaratat (dshmit) e t paditurve,dshmitarve dhe t tjerve. Dshmit e paraqitura, pr gjyqtarin, nfillim e kan vlern (rndsin) hipotetike dhe ai kt e verifikon me ant proceseve t t menduarit (mendore) t cilat nuk jan rreptsisht tndara (diferencuara).1. Ai, pra, me ndihmn e logjiks analizon se a po iu kundrvihet dshmia ose ndonj pjes e saj parimeve logjike dhe shkencore apo parimeve ligjore?2. Ai gjithashtu mendon se a po i mohon dshmia e dhn qndrimet faktike t cilat tashm jan konstatuar si t vrteta?3. Pastaj, a sht dshmia e besueshme, n kuptimin e saktsis (besueshmris) s fakteve tjera tashm t evidentuara?4. Gjyqtari, gjithashtu vlerson se, dshmia e re e paraqitur apo ndonjpjes e saj, a i eliminon kundrthniet (mosprputhjen) midis dshmive t mparshme dhe dshmive t paraqitura m von?5. A e vrteton qndrimin e paraqitur n dshmi llogaria e besueshmris s t njjtave dukuri t mparshme, numerikisht t deklaruara? 21. 216. A e sqaron dshmia dukurin e mparshme q ka mbetur e pasqaruar, ose, nse sadopak ka mbetur e pasqaruar; a e sqaron kt m plotsisht, m

thellsisht dhe n mnyr m t gjithanshme?7. Dhe m n fund gjyqtari, prokurori, mbrojtsi dhe pjesmarrsi interesuar n procedur vlersojn edhe: a e mundson dshmia parashikimin e dukuris e cila m par ka qen e paparashikuar, ose s paku parashikimin e saj m t plot dhe m t sakt.S kndejmi, mund t themi se:- nse ndonj dshmi, n kuadr t fakteve tjera t vrtetuara dhe t provave t paraqitura nuk sht n kundrshtim me parimet logjike, shkencore dhe ligjore;- nse nuk i mohon qndrimet faktike;- nse sht n prputhje me faktet tjera evidente t besueshme;- nse eliminon kundrthniet midis dshmive t mhershme dhe t mvonshme;- nse numri i mparshm i rasteve n mas t konsideruar e ka vrtetuar qndrimin e paraqitur n dshmi;- nse dukurin e mparshme t pasqaruar ose jo mjaft t sqaruar, e ka sqaruar m mir n fardo forme; dhe- nse ka mundsuar parashikimin e dukuris, ather ne at dshmimund ta konsiderojm t besueshme.Kto jan kryesisht kritere logjike, por si po shohim, kto prfshijnedhe njohurit dhe dukurit e ndryshme psikologjike. Prve metodavelogjike ekzistojn edhe metoda tjera pr verifikimin e hipotezave dheversioneve t ngjarjeve dhe pr verifikimin e besueshmris s provave nkuadr t provave tjera, mirpo ato zbatohen m pak (metodamatematikore, heuristike), domethn ato t cilat ojn drejt suksesit.Mnyra tjetr pr prcaktimin e besueshmris s dshmis qndron nvet analizn e dshmis. Me analizn e vet dshmis mund t merren tgjith pjesmarrsit e procedurs penale, kurse, gjithsesi q analizn etill, n kuptim t prvojave psikologjike dhe t njohurive logjike e bjngjyqtart, prokurort (paditsit), mbrojtsit, prfaqsuesit, kursenganjher edhe pjesmarrsit tjer t procedurs. Mirpo kt analiz,sidomos, analizn psikologjike e kryejn psikologt, t cilt, qoft siteoricien apo si ekspert gjyqsor, merren me psikologjin e penale oseme psikologjin e procedurave tjera gjyqsore. Analiza psikologjike edshmis, n t vrtet sht ajo mnyr e prcaktimit t besueshmrisapo vrtetsis s saj pr t ciln, para s gjithash, sht e interesuarpsikologjia e procedurs penale, duke lejuar q me mnyrn e par tktij problemi t merret kryesisht logjika, ndonse as ajo pjes evlersimit nuk sht pa elemente psikologjike.Mirpo, vet fakti q psikologjia gjyqsore dhe praktika gjyqsore i kanzbuluar m s shpeshti burimet e gabimeve me rastin e formimit tdshmis prmes katr elementeve t saj t prmendura psikologjike

22. 22reciprokisht t ndrlidhura, ka mundsuar q edhe n burimet e tilla tgabimeve t kihet kujdes dhe t eliminohen pasaktsit n dshmi. Disaautor t psikologjis gjyqsore (gjermani Undoj dhe suedezi Trankel)jan prpjekur q t shkojn prtej psikologut gjyqsor, (n periudhnpara Lufts s I-r dhe midis dy luftrave botrore), t cilt meeksperimentim, vrojtim dhe mnyra tjera kan zbuluar nj numr tmadh t burimeve t mundshme t gabimeve.Undoji i kishte formuar pes kritere t tilla duke i quajtur ato shenja tdeklarimit n prputhje me t vrtetn.Kto shenja, apo kritere t realitetit, sipas Trankelit, jan:1. Mungesa e kundrthnieve me faktet tjera t konstatuara. N ktofakte tjera t konstatuara bjn pjes, n njrn an rrethanat faktike tjets, kurse n ann tjetr ligjshmrit natyrore-shkencore, mjeksorepsikologjike. (P.sh.kundrthnia: sht konstatuar se ngjarja ka ndodhurpik t nats, kurse dshmitari deklaron se e ka vrejtur n distanc prej30 m).2. Prshkrimi real dhe afrsia e tij me t vrtetn. Zbatimi i ktij kriterikrkon njohuri t gjera nga fushat prkatse: kriminologjia, psikologjiakriminale dhe sociologjia kriminale e delikteve prkatse, ku Undojrregullisht i thekson deliktet kundr moralit dhe psikologjin e jetsseksuale.(P.sh. viktima e prshkruan realisht, prndryshe sjelljen epazakonshme dhe t pamoralshme t t paditurit)3. Prshkrimi i ndodhis s jashtme t veprs, dallohet me karakteristikate qarta, konkrete, origjinale, t dukshme dhe individuale. Kt, Undoji ebarazon me kriterin e kompetencs t Trankelit, t ciln Trankeli edefinon si kriter pr verifikimin e vrtetsis s deklarats, i bazuar nfaktin se personi i cili e ka kryer observimin e vrtet, mund tiprshkruaj detajet, mirpo pr nj prshkrim t till i mungonkompetenca. Kriteri i kompetencs shpesh sht i plotsuar kur fmijtp.sh. deklarojn pr shtjet seksuale, kurse varianti i tij ekziston vetmkur edhe dshmitari i prshkruan observimet t cilat vet nuk mund tikuptoj, por t cilat m von mund t shpjegohen me ndihmn einformatave t pavarura.4. Paraqitjet e prputhshme me t vrtetn, dallohen pr nga harmonia ebrendshme dhe konsekuenca. Ky sht kriteri homogjen i Trankelit,sipas t cilit e vrteta konstatohet me at se dshmia sht e bazuar nfaktin, se ajo dshmi prmban elementet t cilat e prshkruajn tnjjtn rrethan n mnyr t pavarur (shembulli i vajzs t ciln ipadituri e ka shfrytzuar pr akte prostitucioni n

bodrumin e furrs,dhe ajo tregon se si ai, gazetat mbi t cilat e ka kryer ejakulimin i kadjegur n shporet, gj q tregon pr ekzistimin e furrs. 23. 235. Undoji konsideron se garancia m e madhe pr t vrtetn edeklaruar, ekziston ather kur tregohen hollsit e posame dhe unike,ashtu q mund t konsiderohet e pamundshme q dshmitari apo ndonjinspirues nga rrethi i tij i cili sht n pyetje, t mund t trilloj di ttill. Trankeli kt kriter e quan kriter unik. (rasti i mparshm e vajzse cila e prshkruan detajin me gazeta).6. Ndodhit e realitetit jan t thurura (qndisura) n hapsir, koh dherrethana jetsore t posame t viktims dhe kryesit t veprs, dukerezultuar nga situatat e caktuara fillestare dhe n nj far mnyre iprgjigjen gjithsesi zhvillimit t ndodhive t mvonshme, prandaj kjoduhet t vij n shprehje edhe n dshmi.(Undoji, jep shembullin eshrbtores s moshs jomadhore e cila sht keqprdorur ngapundhnsi me pjesmarrjen dhe shtytjen e gruas s tij).7. Sidomos konsiderohet informat, kur dshmia tregon detajet t cilatjan jasht kapacitetit t planifikimit t interpretuesit, madje edhe jashthorizontit t t kuptuarit t tij, kshtu q rndsin e saj interpretuesi(folsi) edhe m von nuk e kupton. (p.sh. dshmitarja analfabete eprshkruan veprimin e ndrprerjes s rryms elektrike para se t vidhejmakina elektrike).8. Undoji konsideron se dshmia ka kualitet t lart, ather kur nuk eprshkruan vetm ndodhin e jashtme t veprs. Por mundson q tprshkruhet edhe di nga ndodhit psikologjike t cilat jan zhvilluar nsituatn prkatse. Ksaj mjaft i afrohet kriteri i emocionit bilateral iTrankelit, sipas t cilit, dshmia sht e vlefshme ather kur mund tkonstatohet se emocioni i prshkruar n dshmin e zakonshme kaqen i nxitur nga dy stimulues t pavarur, prej t cilve njri ka dal ngangjarja e analizuar (p.sh. britma e viktims nga banesa fqinje, mu duktsikur po vinte nga dhoma e bijs sime).9. Kjo shenj e Undojit ka t bj me deliktet dhe me marrdhnietseksuale dhe sipas saj, nse marrdhnia seksuale ka zgjatur m tepr,n paraqitje mund t shprehet di nga zhvillimi i ksaj marrdhnie. Pramund t shihet, ose dinamika progresive, ose ndrprerjet e motivuara mendodhit e caktuara apo me ndryshimet n marrdhniet jetsore tpjesmarrsve. (p.sh. konsiderohet se te gjakprishja /incesti/ pothuajsht rast i zakonshm q edhe viktima, por edhe i padituri n deklarimeprshkruajn se si ka

ardhur deri te shtimi gradual i xhelozis s babaitapo i kontrollit atror, gjegjsisht deri te gjoja ekspozimi gradual i tdmtuars, gj q ka krkuar at kinse kontroll).10. Vlert madhe simptomatike ken prmirsimet spontane tdshmis nga ana e vet dshmitarit.11. N deklarimet e dshmitarve sht relativisht e shpesht biseda praktet e pasuksesshme seksuale apo pr vshtirsit e paparashikuara(pr befasit), pr ndrprerjet e befasishme t akteve t filluara, etj. kurse 24. 24kto fragmente, komplikime t ndodhive zakonisht nuk futen ndshmit e pasakta, sepse zakonisht shtojn edhe m tepr komplikimine sqarimeve.12. Paraqitja i ndonj gjje t keqe pr rolin e dshmitarit n situatnprkatse ose vet ngarkesa tregon pr probabilitetin se dshmitari nukshrbehet me fantazin dhe nuk po trillon, sepse kur sht fjala primagjinatn, formuesi i dshmis zakonisht vets i prshkruan rol tprivilegjuar. (p.sh. askush nga ne, n shitore, as nuk ka luajtur vendit,as q ka lshuar z, derisa i padituri e ka goditur gjasht her me thikviktimn n shpin).13. Pr saktsin e dshmis flet edhe kjo kur dshmitari i padis,prvense sht person shum inteligjent, menjher vet i prmendinkundrshtimet ndaj besueshmris s dshmive t veta. (p.sh. thot: nuke kam paraqitur kt m hert sepse kam menduar se nuk do t mbesojn, sepse jam prostitut dhe m konsiderojn personalitet me moralt dobt).14. Dshmia konstante konsiderohet kriter i rndsishm. Kjo konstant(mos ndryshimi i deklarats) nuk pritet te t gjitha faktet, si jan, p.sh:disa rrethana sporadike, por rreth thelbit t problemit kjo gjithsesi duhett ekzistoj, pa marr parasysh se sa her prsritet dhnia e deklarats.(P.sh. kur personi A ka shkrepur predhn mbi personin B, konstantaktu sht m pak e rndsishme rreth prshkrimit t pozits s duarvedhe trupit me rasti e shkrepjes s predhs).15. Undoji duke prshkruar kryesisht besueshmrin (saktsin) edshmis s viktimave t delikteve seksuale, thot: n dshmi (deklarat)mund t vij deri te ngatrrimi i personalitetit t kryesit t vrtet me tpaditurin e gabueshm (pafajshm), mirpo kjo bartje e fajit (kyngatrrim) nuk do t thot se dshmia sht plotsisht e rrejshme, nsekontaktet midis atyre dy personave kan qen t rralla dhe ka mundur tvij deri te ngatrrimi kryesit. Mirpo, sidoqoft, te deliktet seksuale, meprjashtim t ekzibicionistve, ato kontakte

zakonisht jan aq t forta saq ngatrrimi i personit pothuaj sht i pamundur (prjashtohet).Psikologu tjetr, pr t cilin folm se sht marr gjithashtu mebesueshmrin (saktsin) e dshmive, sht Trankeli, i cili ka dhn njskem, mbi vrtetsin (besueshmrin) e dshmive, relativisht tthjesht t kritereve t tij di m t vogla pr nga numri. Shembujt e tijnuk jan t kufizuar vetm n rastet e delikteve seksuale. Tabela ekritereve t Trankelit prmban nj ndarje n dy grupe horizontale, prej tcilave, e para prmban kriteret primare t s vrtets, kurse e dytaprmban kriteret kontrolluese sekondare. Prap, n secilin nga kto dygrupe jan edhe nga dy grupe tjera, kshtu q tabela mund t ndahetedhe n mnyr vertikale. Kshtu n ann e majt jan analizat formale(strukturale dhe logjike), kurse n t djatht analizat konkrete(prmbajtja dhe kontrolli empirik). 25. 25 KRITERET E REALITETITAnaliza strukturale Analiza e prmbajtjesKriteri i emocionit bilateral Kriteri i kompetencsKriteri i homogjenitetit Kriteri unikat Kriteri i sekuencs KRITERET E KONTROLLITKontrolli formal logjik Kontrolli i validitetit empirikKriteri i konsekuencs Kriteri i izomorfisMirpo, Trankeli thekson se pr nxjerrjen e vlersimit prfundimtar tdshmis bhen edhe analiza tjera dhe se aktiviteti i psikologut ekspertn aspektin e analizs formale strukturale nuk dallohet nga zbatimi irregullave t zakonshme t rezonimit shkencor, as nga aktivitetet eekspertve tjer kur analizojn grupin e t dhnave nga fusha e tyreshkencore. Trankeli ktu na prkujton se interpretimi i cili l ndonjpjes t rndsishme t informats pa e shpjeguar, nuk mund tpranohet si prshkrim i drejt i realitetit i cili ekziston prapa atyreinformatave. Gjithashtu, interpretimi duhet t jet i vetmi q jep sqarimine plot dhe t arsyeshm t informats n dispozicion q t mund tpranohet si prshkrim korrekt i realitetit prapa informatave. Nga aspektipsikologjik, problemi i saktsis s dshmis, vrtet sht diskutuar ms shumti lidhur me detyrat e ekspertit t psikologjis, por siu pa edhektu n fillim, vlersimi i ksaj saktsie apo besueshmrie t dshmisn sht detyr vetm e ekspertit, por edhe e gjyqtarit dhe epjesmarrsve tjer t procedurs penale.PSIKOLOGJIA E DSHMIS S FMIJVEAjo q m lart e shtjelluan, duke folur pr psikologjin e dshmis nprgjithsi, vlen gjithashtu edhe pr dshmit e fmijve dhe t miturvet cilt

nganjher paraqiten n gjykat si dshmitar ose si viktima.Dshmit e tyre mund t jen t sakta dhe t pasakta; t pavrteta dhe trrejshme, prandaj edhe sht i papranueshm prgjithsimi sipas t cilitdshmia e fmijs ose e t miturit, q n start t konsiderohet m pak ebesueshme ose m pak e vrtet se sa dshmia e t rriturit. Pra, t gjithadshmit duhet verifikuar dhe vlersuar pa marr parasysh se a jandshmi t fmijs, t t miturit, apo dshmi t dshmitarve dhepjesmarrsve t rritur. Ndrkaq, sht shtje tjetr se a duhet t ftohenpara gjyqit apo jo fmijt dhe t mituri, kur kjo gj mund t ndikoj keqpsikikisht (p.sh. te veprat penale t kushrinjve, incesti, etj).Ndonse fmijt interesohen shum pr ngjarjet rreth vets dhe kanaftsi t mir t perceptimit, megjithat gjyqi nuk mund t mbshtetetkrejtsisht n dshmit e tyre, sepse mungesa e prvojave jetsore, nukua mundson atyre q ti kuptojn drejt ngjarjet e ndrlikuara. Pra, npikpamje kohore orientohen keq. Pastaj iu nnshtrohen sugjerimeve t 26. 26prindrve, kujdestarve, vllait ose motrs m t vjetr, ekspertit q shti kyur n ngjarje, etj. Imagjinata e tyre sht nn ndikimin e librave,filmave apo tregimeve ngacmuese. Madje te ata paraqiten edhe disa vetinegative, si jan: vrazhdsia, egoizmi, inati, paniku, mburrja, etj. Prkt arsye fmijt duhet pyetur vetm pr at q kan pa dhe kandgjuar, e kurrsesi t krkohet nga ata q ta interpretojn ngjarjen.(p.sh. fmija duhet t pyetet: ka bnte hajni me dor, e kurrsesi a kavjedh hajni, etj.)N moshn e pubertetit, deklarimet jan t pasigurta, sepse djelmoshat im tepr i theksojn ndjenjat e mburrjes, mendjemadhsis apo inatit,kurse edhe perceptimet e tyre i interpretojn nga kndi i nj qndrimi tprbashkt karakteristik t moshatarve t vet. Ndrkaq, vajzat npubertet, jan nn konfuz t instiktit seksual dhe perceptimet e tyre iinterpretojn nga kndvshtrimi egocentrik personal.Undoji thekson se t vegjlit, gjegjsisht fmijt e moshs parashkolloree kan imagjinatn e zhvilluar, por edhe se eksperti i psikologjis e kashum t leht, mu nga ky aspekt edhe ti zbuloj gabimet n deklaratat(dshmit) e tyre. Sugjestioni i ktyre fmijve sht mjaft i madh,mirpo pr sugjestionet pr ndodhit seksuale nuk jan shum t dhn,sepse prirja e tyre ende nuk shkon n at drejtim, (pr shkak t moshs),kurse sfera seksuale sht e rrethuar me tabu. Prandaj fmijt e

ksajoshe dshmojn m thukt se sa t rriturit sepse nuk ndjehenbashkfajtor.S kndejmi, mund t konstatohet nj karakteristik e prbashkt, pr tdy kto grupmosha, pra edhe fmijt parashkollor, edhe ata t moshsshkollore jan vrtetdashs sepse aspekti i cakut t deklarimit tgabueshm te kta ende nuk sht zhvilluar, sikurse p.sh. te t rriturit.Pra, rrethi i motiveve q do ta shtynin fmijn e vogl t gnjej, shtshum m i ngusht se sa te t rriturit dhe t moshuarit, por edhe nsendodh di e till, fmiu m s shpeshti e bn kt duke dashur q tambroj personalitetin e vet ose t antarit t ngusht t familjes s vet.prve ksaj, mundsit dhe aftsit e fmijve pr t gnjyer ose pr tashtrembruar t vrtetn jan relativisht t kufizuara. Kur sht fjala prfmijt e moshs shkollore, sht vrejtur se te ata lind nj periudhrealistike e fmijris. Pra ata jan vrojtues t sakt, t kujdesshm dheprmbajtsor. Pra, instiktivisht e respektojn t vrtetn.Psikologt bashkkohor, fmijt dhe rinin i vshtrojn dhe vlersojnshum m ndryshe se q kt e bnte literatura klasike. Prjashtohetmundsia q vajzat pr shkak t mburrjes (pra, jo pr shkak t gabimitn perceptim, por pr shkak t gabimit n kujtes) t deklarojn se sikan qen t sulmuara. Sipas fjalve t nj gjyqtari t veprave pr tmitur, deklarata e vajzs se ka qen e kapur (ngacmuar) pr organinseksual, ose sht e sakt, ose gnjeshtr me vetdije. 27. 27Vodineliqi thekson se n mesin e fmijve hasen edhe t ashtuquajturitejdetik, pr t cilt ai thot se jan dshmitart m t prkryer t ciltekzistojn ndonjher. Ejdeza sht aftsi e posame e perceptimit dhe tmbajturit mend. Ejdetikt, jan zakonisht fmij t moshs deri 15 vjee,t cilt kan aftsi pr ti mbajtur n mend ngjarjet n form t storieve(imazheve) t qarta optike dhe ti prshkruajn ato edhe n hollsit mt imta, t cilat t rriturit nuk do ti kishin vrejtur fare.PSIKOLOGJIA E DSHMIS S T MITURITAjo q n kaptinn paraprake folm pr psikologjin e dshmive tdjelmoshave dhe upave, t cilt i ofrohen moshs s tyre 14 vjee,pjesrisht vlen edhe pr psikologjin e dshmive t grupmoshs 14-18vjee. Urkalimi psikologjik midis moshs s mitur dhe asaj djaloshare,nuk prmban vij t qart ndarse (kufizuese), sikurse q nj vij e till tqart ndarse nuk ekziston as midis

moshs madhore dhe jo madhore,kurse kjo ndarje (kufizim) sidomos, nuk mund t bhet duke iuprmbajtur thjesht ditlindjes s 14-t apo t 18-t. Mirpo, megjithat,pr moshn jo madhore sht karakteristike se te pjesa drmuese e trinjve sht mosh puberteti, ose pjesa m e rndsishme e moshs styre, periudha e ndryshimeve t mdha dhe t bujshme trupore(fizike)dhe shpirtrore (psikike).Me mjaft prgjithsime, dallohen tri periudha t krizave t ksaj moshe,t cilat jan: Periudha e revoltit; Periudha e rnies apo skandalit dhe Priudha e ndgritjes.1. Periudha e revoltit paraqitet te mashkujt e moshs 13-14 vee dhemanifestimet e para t saj kan t bjn me refuzimin e dgjueshmris,(padgjueshmria). Ky revolt, sidomos manifestohet n relacionin e tij mefamiljen, shkolln dhe n raport me normat shoqrore t sjelljeve.Zakonish, fmijt i kundvihen babait, kurse vajzat nns. Ndrkaq,edhe fenomeni i ikjes (largimit) nga familja te kjo grupmosh paraqetformn e jashtme t ktij revolti.2. Periudha e rnies apo skandalit sht pasoj e dshirave t personitmoshs jo madhore pr ta afirmuar sa m tepr personalitetin e vet,sidomos n kuptimin fizik. Pra, nga dshira q sa m tepr t lirohet ngafmijria, i mituri, shfaq pavarsin e vet prmes shum sjelljeveekscentrike, duke mos i kushtuar shum kujdes me kt rast forms,vendit as mjeteve. N kt faz, i mituri sht sugjestibil; kshillat eshokve t tij m t vjetr i pranon leht, prandaj s kndejmi edheekziston mundsia e ndikimit t keq n ta, (natyrisht nse ata shok mt vjetr jan t orientuar keq). N kt faz, i mituri ndjen dshir qpersonalitetin e vet ta afirmoj prmes grupit. Dhe, tashti, nse ndodh 28. 28q ato grupe t jen t organizuara, apo banda hajnash, grabitarsh, etj.kjo sjellje mund merr karakter kriminologjik.3. Periudha e ngritjes s personalitetit. Pas moshs 16-18 vjee vjen deri tengritja e persoanlitetit, prforcimi i tij dhe qetsimi psikologjik. Pra vjenderi te orientimi pozitiv i tij dhe njohja m e mir e vet-vets dhe rrehtitjetsor t ktij, kurse sjelljet gjithnj e m tepr jan m t kontrolluara(vetkontrolluara). Pra, luhatjet e personalitetit, bredhjet e tij, krkimi ivet-vets dhe i vendit t tij n bashksi, tashti gradualisht i ofrohetqetsimit t vet. Prandaj, te dshmitari i moshs jo madhore, para sgjithash, duhet t kihet parasysh pjekuria e tij personale, e kurrsesi tbazohemi

n at se a i ka rrafsh 14 vet mosh, 15 vjet a m tepr.T pandehurit e mitur, n psikologjin e procedurs penale studiohendhe analizohen me nj vmendje dhe kujdes t posam, sepse ndekadat e fundit, sidomos kjo kategori, gjithnj e m tepr po paraqitetpara gjakats.Kurse veprat e tyre dhe gjendjet e tyre psikike dallojnshum nga ato t t pandehurve t moshs madhore dhe mund t kenrndsi pr zhvillimin afatgjate psikik t tyre, gj q trthorazi ndikonedhe n shoqri n trsi. Prndryshe, nj gj e till vrehet n praktik tet miturit, me rast ndodhin metamorfoza (sinqeriteti m i madh se sa tekategorit e moshave tjera). T miturit t cilt vijn para gjyqit i ndajmn dy grupe ekstreme. Njrin grup t tyre e prbjn ata q nuk jan tprishur, por q kan rn (jan nshtruar) para sprovave rrapide dhe tmdha t moshs s tyre, kurse grupin e dyt t delikuentve t mitur eprbjn ata t cilt n t shumtn e rasteve jan rritur n mjedisekriminale jetsore, t cilt jen t prishur q nga fmijria e hershmedhe nuk tremben, as hezitojn t ndrmarrin lloj-lloj operacionesh.Ktanuk mendojn farepr drejtsi e padrejtsi. I friksohen vetm dnimitdhe organeve t pushtetit.KAPITULLI IVDISA SHTJE LIDHUR ME KUALITETIN E DSHMIS DHE MUNDSIAE GABIMEVEProcesin prmes t cilit i vrejm objektet t cilat veprojn n shqisa dhena bjn t vetdijshm pr ekzistimin e tyre e quajm perceptim (tvrejturit). Realitetin objektiv e njohim prmes shqisave t cilat janreceptor (pranues) t ngacmimeve nervore. Perceptimin e determinojnfaktort fizik, fiziologjik dhe psikologjik. Midis determinuesve fizik m irndsishmi sht konfiguracioni i procesit fizik, kurse midis faktorvefiziologjik rndsi kan lloji dhe karakteristikat e receptorve tngacmuar si dhe gjendja e prgjithshme e organizmit. Ndrkaq, midisdeterminuesve psikik dhe kortikal, m t rndsishmet jan prvojatparaprake t subjektit me prmbajtjet t cilat i percepton dhe qndrimi itij me rastin e perceptimit. Ngacmimet e mhershme kortikale tshkaktuara me an t konfiguarcioneve t caktuara t ngacmimeve, lngjurm specifike, t cilat pastaj lehtsojn perceptimin e srishm t 29. 29strukturave t ngjashme. N ann tjetr, shpresimet tona, hipotezat,interesat dhe prshtatshmria efektive, paraqesin skemat t cilatveprojn si faktor t rndsishm t organizimit dhe interpretimit

tstrukturave objektive. Prvoja paraprake dhe qndrimi i subjektitmundsojn perceptimin m t mir, madje edhe n kushte m pak tprshtatshme, mirpo nganjher ato shkaktojn edhe perceptim i cilinuk sht krejtsisht real.Perceptimin e sak e determinojn kryesisht tri grupe faktorsh, si jan: Karakteristikat objektive t dhnsit (bota objektive); Verit e mediumeve dhe kanaleve prmes t cilave prhapen sinjalet; Karakteristikat strukturale dhe funksionale t pranuesit.Me rastin e vlersimit t vlefshmris s dshmis, gjegjsisht t asajpjese t saj e cila ndodh gjat perceptimit, psokologjia e procedurspenale duhet t ket kujdes pr t gjith faktoret t cilt e determinojnperceptimin. P.sh. nse ndodh fatkeqsi komunikacioni n udhkryqinku ka semafor i cili i ka dhn prparsi njrit nga shofert pjesmarrsn aksident, duhet t krkohet dshmitari i drejtprdrejt (nse ka pasurt till) i cili e ka vrejtur ngjarjen nga afrsia (determinuesit fizik), tkihet kujdes gjithashtu se a sht ai dshmitar i verbr sa iu prketngjyrrave dhe nuk ka mundur ta perceptoj drejt se cilit shofer i kadhn prparsi semafori (determinuesit fiziologjik)si dhe t kihet kujdesse mos dikush nga pjesmarrsit n aksident sht i afrt (i gjinis) medshmitarin dhe tashti ktij (dshmitarit) i duket se i afrmi i tij ka tdrejt, edhe sht e kundrta.Psikologu gjyqsor, Trankeli flet pr tri grupe t kushteve t cilatshkaktojn rregullimin e perceptimit, si vijon:Grupi i par sht karakteri selektiv i perceptimit i cili e kufizoninterpretimin e sinjaleve t jashtme ndaj asaj q e ka bazn n disaeksperienca t mhershme.Grupin e dyt t kushteve, sipas Trankelit e prbn mekanizmi logjik ikompletimit i cili shpesh rezulton me pamje t rrejshme (mashtruese) tvargut t ngjarjeve. Aftsia interpretuese e personit zhvillohet prmesprocesit t msimit i cili fillon nga lindja. Madje, edhe fmija i vogl fillont bhet selektiv n perceptimet e tij dhe orienton perceptimin e vet nato prshtypje t cilat prcillen me ndryshime n rrethin e tij, duke umsuar kshtu q ti dalloj objektet dhe pjest e tyre. Ky interpretimsht i bazuar n eksperiencat tona t mhershme. Shemul ilustrues ikompletimit logjik t perceptimit i cili sjell deri te gabimet n dshmisht: p.sh. dshmitari nuk e ka pa fillimin e konfliktit (rrahjes), porthot se njeriu shtatmadh e ka sulmuar at t shtatvoglin (i madhi tvoglin).

30. 30Grupi i tret i kushteve jan qndrimet, dshirat personale dhe pasurimit cilat prejudikojn interpretimin e informatave tona shqisore. Trankeliposarisht e thekson, se qndrimet tona ndaj njerzve tjer ndikojngjithmon n interpretimin ton pr at q ndoh. P.sh. dy djelmosharrahen mes veti duke e goditur njri tjetrin dhe arsimtert shum lehtkonkludojn se rrahjen i pari e ka filluar ai djaloshi i cili, prndryshe,sht i njohur si problematik. Autori n fjal, na prkujton gjithashtu seshum pritje tonat q kan t bjn me sjelljet e njerzve tjer rezultojnjo vetm nga prvojat q i kemi pasur n familje, midis kolegve, etj. poredhe nga mjetet e komunikimit masiv. P.sh. kur mjetet e informimit epublikojn lajmin pr ndonj krim senzacional, ne bhemi kurshtar (tinteresuar) pr ndriimin (zbulimin) e tij. Kto mjete jo rrall ofrojn edheinformata t gabuara dhe n baz t tyre pastaj nxjerren edheprfundime dhe supozime t gabuara. Pra, qndrimet publike janshum shpesh aq bindse sa q pothuaj t gjith njerzit n at mjedis ipranojn si t tilla. Mirpo, natyrisht, tashti nuk po dshirojn tpohojm se opinioni publik sht gjithmon i gabuar.N psikologjin e procedurs penale, lidhur me perceptimin, gjithsesi karndsi kujdesi. Kujdesi sht orientimi i aktivitetit psikik n nj numrt caktuar t ngacmimeve, n mesin e shum t tillave. Ky orientimmund t jet e paqllimshm (spontan) dhe i qllimshm (me dashje).Orientimi i qllimshm vjen pr shkak t veorive t vet ngacmimit, sijan: intensiteti, theksimi dhe forca e ngacmimit, kurse orientimispontan (i paqllimshm) vjen pr shkak t faktorve t brenshm, sijan: nevojat, interesat dhe pritjet (shpresat). P.sh. dshmitari pa dashjedo ta prqndroj vmendjen n ndonj tingull (z) jashtzakonishtdeprtues, ose n shpejtsin e madhe t veturs, ose p.sh. me qllim dota prqndrojm vmendjen n vonesn e trenit t cilin jemi duke pritur.KUJTESA (MEMORJA) DHE MUNDSIA E GABIMEVE T SAJKujtesa paraqet pjesn tjetr prbrse t dshmis, e cla paraqitet nmnyr t ndrlidhur dhe t pandashme me perceptimin, deklarimin dhemendimin, si dhe me dukurit dhe vetit tjera t personalitetit. kujtesaprbn t mbajturit mend dhe reproduktimin e mvonshm apo njohjen(sajimin) e asaj q m heret e kemi perceptuar, prjetuar apo q e kemibr.Sipas njohurive bashkkohore psikologjike ekzistojn tri lloje, gjegjsishttri faza kujtess, t cilat jan:1. Kujtesa me an t receptorve e cila i pranon informatat prej shqisavetona. Kjo ka

kapacitet t madh, por zgjat shum shkurt (vetm disasekonda). Kjo sht shum e domosdoshme, sepse pa t nuk do t mundti kuptonim as fjalt, as fjalit, madje deri n fund t fjalis do ti kishimharruar fjalt q i kemi dgjuar n fillim. 31. 312. Kujtesa e shkurtr (t mbajturit mend shkurt) ka kapacitet t kufizuardhe zgjat shum shkurt (gjithsej disa sekonda). P.sh. kur dikush na etregon numrin e telefonit, ne at e mbajm n kok vetm derisa egjejm lapsin pr ta shnuar. Ose p.sh. jemi duke e prkthyer nj tekstnga gjuha e huaj dhe e shikojm ndonj fjal t panjohur n fjalor tciln vetm pas disa minutave e kemi harruar dhe prsri e krkojm nfjalor po t njjtn fjal. Pra kujtesa e shkurtr (t mbajturit mendshkurt) prmban vetm 7 thrmia (informata). Kjo do t thot seprnjher mund t mbahen n mend vetm aq numraose shkronja tpanjohura. Mirpo, me grupim e tyre (t lidhura me kuptim, ose numrate lidhur logjikisht, si p.sh. n vargun 1, 4, 9, 16...) mund ta shtojmdukshm kapacitetin e kujtess s shkurtr.3. Kujtesa afatgjate (t mbajturit mend gjat) ka kapacitet shum tmadh, madje ndonjher, praktikisht, flitet pr aftsin e pakufizuar tsaj, d.m.th. deri n fund t jets.Pr kujtesn nganjher flitet edhe si pr nj aftsi e cila, te njerzit endryshm, mund t jet e ndryshme, pr ka pjesmarrsit e procedurspenale, gjithsesi duhet t ken kujdes ather kur aktivitetet e tyre imbshtesin mbi dshmit e pjesmarrsve tjer.Gjithashtu dallojm edhe: Kujtesn e drejtprdrejt (ngulitjen e ndonj ngjarje n kujtes, ashtu q ajo mbetet e pranishme n vetdijn e prditshme dhe e cila mund t reproduktohet menjher dhe n do koh). Kujtesn e trthort (aftsia pr ta prkujtuar ndonj ngjarje t jets, e cila bhet pas nj kohe t shkurtr apo t gjat, ose pasi q t jen grumbulluar shum fakte ose ngjarje tjera). Pra prkujtimi sht aftsi pr ta rikujtuar apo kthyer n mendje ngjarjen nga e kaluara. Kjo sht supozim pr reproduktimin e ndodhis, prjetimit, etj.Gjithashtu duhet t bhet dallimi midis kujtess s qllimshme dhe dhet paqllimshme, sepse, edhe prkundr dallimeve individuale dherrethanave tjera, prmbajtjet e mbajtura n mend me qllim, zakonishtn kujtes ruhen m mir se sa ato t paqllimshmet. Dshmitart dhe tpendehurit shpesh i mbajn n mend pa qllim faktet relevante, derisagjyqtart, prokurort, mbrojtsit, ekspertt, shpesh mbajn n

mend meqllim at q shqyrtohet n procedurn penale.Ndryshimet t cilat ndodhin gjat procesit t ruajtjes t cilat neksperimentin e vet me studentt i ka treguar peikologu anglez Bartleti(F.Bartlet) jan: Thjeshtsimi i prmbajtjes. Me zgjatjen e kohs nga kujtesa jon 32. 32humbet nj numr i konsideruar i hollsive t ndonj ngjarjeje, kursedisa pjes t mbetura t saj lidhen n nj trsi logjike dhe unike, pordukshm m t varfr me detaje. Racionalizimi i prmbajtjes. Ekziston tendenca q at e cila n kujtesnton nuk sht e qart dhe logjike ta zvendsojm me t logjikshmendhe t qartn. T theksuarit. Disa hollsi t ngjarjes t cilat n prmbajtjen origjinalet kujtess nuk jan theksuar, me rastin e prtritjes s saj, mund t ttheksohen. Ky ndryshim sht i lidhur drejtprdrejt me at q me kohhumben disa detaje, kurse ato q mbeten n kujtesn ton, kur iprkujtojm ather ato fitojn nj pozit m t lart (m t theksuar).Shum shembuj nga procedura penale vrtetojn se ndryshimet e ktillat materialit t mbajtur mend, vrtet ndodhin.GABIMET N T MBAJTURIT MEND (KUJTES)Harresa, gjithashtu, ka rndsi t madhe pr kualitetin e dshmis.Harresa mund t jet e plot dhe e pjesshme; e prkohshme dhe eprhershme, pra mund t humbet ajo q e kemi msuar ose perceptuarpr gjthmon ose prkohsisht. Shpesh ndodh t duket sikur shtharruar krejtsisht q ajo q e kemi msuar, mirpo nn kushtet ecaktuara mund t prtritet. Shkaktar kryesor i harress mund tkonsiderohet pengesa e ndrsjell e njohurive dhe aktiviteteve tmparshme me at t rejat. Sidomos, aktiviteti i mnoshn vepronretroaktivisht dhe e pengon at q sht msuar m par (inhibicioniretroaktiv).Psikologu suedez, Trankeli, duke theksuar ngjashmrin e dukshme,midis perceptimit dhe t mbajturit mend (kujtess) si proces, trheqvmendjen ton n disa karakteristika t kujtess t cilat jan trndsishme pr procedurn penale. Kujtesa apo t mbajturit mend,para s gjithash, sht proces selektiv i asaj skene, (pamjeje q kambetur n kujtes) e cila n njfar mnyre sht ngulitur n individindhe qndron m s shumti. Skenat e ngjarjes pr t ciln duhet tdshmojm mund t jen t paqarta dhe t vshtira pr tu definuar, porkrahas ksaj mund t jen edhe t ndryshueshme dhe jo t prhershme.Pra, e rndsishme sht jo vetm qartsia e kujtess, por edhe siguria,gjegjsisht kujtimi i sigurt i asaj q njher njeriu e ka

perceptuar.Gabimet n kujtes, t cilat mund t jen t rndsishme pr psikologjine procedurs penale, lindin (shkaktohen) edhe n mnyra tjera. Ndr tom t njohurat jan: kontaminimet, fantazit, dhe amnezit.Kontaminime. Me nocionin kontaminime nnkuptojm tretjen aposhkrirjen e dy ose m shum ndodhive (prjetimeve) n nj kompleks tvetm t parafytyrimit, ndonse ato nuk e prbjn nj trsi. Pra, 33. 33dshmitart nuk deklaron pr at se si ka qen ngjarja e vrtet, por ms shpeshti deklarojn ashtu si shpesh e kan vrejtur ngjarjen e till.S kndejmi dshmia (deklarata) orientohet sipas kallpit t tipit normalt ndodhive t tilla.Fantazit apo konfabulacionet. (confabulatio = kujtim i rrejshme). Ktokujtimejan produkt i fantazive pr ngjarjet t cilat n realitet nuk kanndodhur. Kto mund t jen rezultat i rregullimeve patologjike tkujtess (paramnezioni) pr shkak t smundjeve t ndryshme psikike(shpirtrore), mirpo, kto n forma m t lehta hasen edhe te njerzitnormal, pr shkak t lodhjes s teprt, dehjes, pagjumsis, etj. nsekto kan qn prezente n astin e prceptimit.Amnezit. Me nocionin e amnezis nunkuptojm mungesn apo humbjene kujtess.Amnezit mund t jen me origjin organike, si p.sh: lndimet e koks,lndimet e shkaktuara n aksident komunikacioni, helmimet, pika ediellit, goditje e rrufes, rryma elektrike, apo edhe pasoj e pleqris dheme origjin psikogjene pr shkak t shokut t rnd emocional. Ato mundt jen gjithashtu, t prkohshme dhe t prhershme, si dhe t plota dhet pjesshme. Me amnezi mund t prfshihen prmbajtjet edhe paralindjes (shkaktimit) t lndimit ose shokut,(amnezia anterograde) oseprmbajtjet pas lndimit apo prjetimit t shokut (amnezia retrograde).Menkemeleri prshkruan se si disa parafytyrime apo skena mund tqndrojn fjetur pr nj koh t gjat n ndrdijen e njeriut, sikurse tishin zhdukur prgjithmon. Nganjher kto prkujtime vetvetiukthehen n siprfaqe, si p.sh. n ndrr, e m rrall zhgjndr, me rastnuk sht i nevojshm ngacmimi asociativ. N disa raste nuk sht emundur q kujtesa e fjetur t bartet nga pavetdija n vetdije ndrysheprve me ngacmimin e prshtypjes gjegjse t realitetit. E till shtp.sh. sajimi apo rekognimi (rinjohja). Kshtu, pra, lidhjet asociative tshfaqjeve, rastsisht apo qllimisht, na sjellin deri te ngjallja e asaj q ekemi regjistruar n memorje

(kujtes) dhe me kt edhe deri te shkalla efundit e deklarimit, gjegjsisht dshmis e cila prbhet nga deklarimiapo publikimi i asaj q sht mbajtur n mend.Gabimet e kujtess (t mbajturit mend) mund ti ndajm si vijon: Zbraztit e prhershme apo kalimtare t kujtess pr t cilat dshmitari sht i vetdijshm; Zbraztit e kujtess, pr t cilat dshmitari nuk sht i vetdijshm, por n mnyr t pavetdijshme i plotson me prmbajtje tjera; Ecja e kohs, me rast renditja kronologjike e ndonj ngjarjeje, pa vetdije ndryshohet; 34. 34 Zvendsimi i pjesshm; kur n vend t ndonj pjese t kujtess vendoset pjesa tjetr (p.sh. pamjet prkujtuese t ngjarjes tjetr) e ngjashme; Zgjerimi; dhe Prkujtimi i ndrrs.Msimi dhe kujtesa jan shum ngusht t lidhura. Msimi prkufizohetsi arritje relative e ndryshimeve afatgjata t sjelljes, n baz t prvojave.Ndrkaq, pr t mbajtur mend m leht, ekzistojn teknika t ndryshmedhe nj ndr to sht edhe mnemoteknika.Mnemoteknika sht nj sistem i veprimeve i cili prshpejton t mbajturitmend dhe prmirsimin kujtesn.N kuadr t mnemotekniks kemi tri rergulla, t cilat jan: Gjat msimit dhe t mbajturit mend, duhet prpjekur q numrin sa m t madh t informatave ta zvoglojm n numr s m t vogl; Gjat msimit dhe t mbajturit mend, duhet prpjekur q t kuptohet dhe t sajohet kuptimi midis informatave; Nse disa gjra nuk i kuptojm ashtu si jan (n natyrn e tyre t vrtet), ather ato duhet ti sajojm n mnyr artificiale.Kur i vshtrojm pjesmarrsit e procedurs penale, ather vrejm sete t gjith kta msimi ka rndsi t madhe pr perceptimin kujtesndhe dshmimin e tyre.RRFIMI (DEKLARATA), MARRJA N PYETJE DHE MUNDSIA EGABIMEVEDeklarata apo dshmimi sht i treti me radh n proceset erndsishme psikologjike dhe t ndrlidhura n mnyr reciproke, tcilat e prbjn dshmin. Pra, t folurit, me an t cilit bhet dshmimi,nuk sht vetm mjhet komunikimi midis njerzve, por edhe mjet prshprehjen e mendimit t tyre. Dshmimi, sipas rregullit bhet me fjal,pra me t folurit e jashtm (kurse me ann e t folurit t brendshm,mendojm). Ndrkaq t folurit e jashtm mund t bhet me goj ose meshkrim. N literaturn e prgjithshme psikolodjike dallojm tri forma tt folurit t jashtm, t cilat jan: 1) t folurit gojor me dialog; 2) t foluritgojor me monolog dhe t folurit me shkrim (fjalimi i shkruar).Deklaratat n procedurn

penale mund t jen, si me shkrim ashtu edheme goj. Me kt rast deklarata me shkrim, m shum japin personat emarrur n pyetje (t cilt nganjher shkruajn deklarata dhe arsyetojnankesat, etj.), kurse deklaratat me shkrim krahas atyre me goj, n 35. 35form t procesverbaleve, aktgjykimeve dhe vendimeve, kryesisht i japinpersonat t cilt udhheqin me procedurn penale. Meq gjuha shtmjet i t folurit, pr zhvillimin e drejt t procedurs penale, sht shume rndsishme q pesmarrsve t procedurs tiu mundsohet qdshmit e tyre (deklaratat) ti japin n gjuhn, me t ciln komunikojnmir.Dshmia n form t prgjigjes n pyetje. Kjo pjes e dshmis zakonishtpason pas deklarimit t lirshm, kurse fillon me nnt pyetjet e arta tkriminalistiks. N pjesn e tjetr t ksaj dshmie (sipas nevojs)shtrohen pyetje plotsuese, n rast se sht lshuar di me deklariminspontan (t lirshm), pastaj pyetjet precizuese dhe kontrolluese (nsedeklarata nuk sht mjaft e sakt), pastaj pyetjet prkujtuese dhekontroluese (me qllim t verifikimit t korrektsis s dshmis).Mundsit e gabimeve, t cilat jan t pranishme gjat perceptimit, tmbajturit mend dhe t menduarit, ekzistojn gjithashtu edhe me rastin edeklarimit (dshmis). Isa autorpohojn se perceptimi mund t jet isakt, kujtesa e iltr, mirpo gabimet prap mund t bhen me rastin edhnies s dshmis.T folurit sht deklarim shum m i vobekt se sa realiteti, prandaj njvarg faktesh nuk sht e mundur fare t shprehen. N ann tjetr edhedshmitart, shpesh e teprojn. Te shumica e dshmitarve ekziston njtendenc e pavetdijshme q detajet t cilat nuk iu kujtohen, tiplotsojn me at q ua merr mendja atyre.Ekziston nj numr i konsiderueshm i dshmitarve, t pandehurve,madje edhe i pjesmarrsve tjer n procedur, t cilt me vetdijedeklarojn t pavrtetn, t cilt pra japin dshmi t rrejshme. Me rastine eklarimit, gnjehet n mnyra t ndryshme. Dshmia (deklarata) lidhurme ndonj ngjarje apo ndonj fakt tjetr mund t jet krejtsisht osepjesrisht e rrejshme.Deklarimin n procedurn penale e bjn t gjith pjesmarrsit eprocedurs, mirpo m s paku jan t harmonizuara me rregullat eprocedurave ligjore ato dshmi t cilat i japin personat e marrur npyetje. Marrja n pyetje, sht vetvetiu proces specifik interaktiv. Prkomunikimin, si proces i interaksionit, jan t lidhura shumparagjykime.

Kshtu, pjesa drmuese e njerzve mendojn sekomunikimi bhet ekskluzivisht,(ose s paku pjesa m e madhe e tij), mefjal. Mirpo, nuk sht krejtsisht kshtu, sepse porosit prcillen edheme an t lvizjeve, prmes mimiks, me an t rrobave, aromave(parfumeve), etj. 36. 36SHKATHTSIA (MJESHTRIA) E MARRJES N PYETJE DHE CYTJA PRT FOLUR DHE KOMENTUARPersoni i marrur n pyetje, do ta jap dshmin e plot vetm atherkur hulumtuesi (ekzaminatori) di ta dgjoj deri n fund. Pra, sa i prketkualitetit t dshmis, dallimi mund t jet i madh, varsisht nga ajo se asht prgjigja reagim automatik apo prgjigja jipet me nj pjesmarrjedhe interesim t respontentit. Nse respondenti e deponon trpersonalitetin e tij n dhnien e prgjigjes, ather fitohet nj prgjigjeshum e mir dhe e pakrahasueshme. Duhet ditur mir se si ti shtrohenpyetjet atij. Domethn pr ta shtyr respondentin n prgjigje t plota,duhet ln at q t flas deri n fund dhe duhet t dijm ta dgjojm derin fund at q ai e flet. Pra ktu qndron pjesa m e madhe e tekniks st marrurit n pyetje.Nse dshmitari apo i pandehuri dshiron ta thot t pavrtetn, atherte ai zgjohet ndrgjegja e papastr dhe frika se do t zbulohet. Pr tazbrapsur ndjenjn e pasiguris, ai gjat t shprehurit do t jet m iqart dhe m i rrjedhshm. Pra sa m shum q flet m tepr do tndrthuret (ngatrrohet) n kundrthnie dhe do ta flas nj pjes[ tmadhe t asaj q ndoshta m me ndje do ta ishte heshtur. Qoft ifajshm apo i pafajshm, i pandehuri e shfrytzon procedurn e cila elejon dhe shprehet deri n fund. Nse ai vet sht dhn pas tshprehurit (t folurit), deklarimit t till nuk bn ti kundrshtohet farehiq dhe asgj.BAZAT E PSIKOLOGJIS S GNJESHTRSGnjeshtra krkon nj shkall t lart t vetkontrollit, imagjinats,kujtess dhe t kombinimeve. Aftsit inetelektuale t gnjeshtarit nfazn e prgatitjes dhe shprehjes s gnjeshtrs, kundruall provave tcilat i disponon pala e kundrt, jan n nn ndikimin e pengesaveemocionale, friks, shqetsimit, nervozs dhe pasiguris. Shikuar ngaaspekti psikologjik, dhnia e dshmis s rrejshme, sht aktivitetshum i ndrlikuar dhe kompleks, sepse gnjeshtari njkohsisht duhetti kryej disa operacione mendore, t cilat shum vshtir prputhennjra me tjetrn dhe si t tilla, gnjeshtarin e mbajn n gjendje ttensionuar (nervoz). Pra, nse respondenti (i marruri n pyetje) lihet

tflas lirisht dhe deri n fund pr zhvillimin e ngjarjes, ather ai mund tvij n situat q t mendoj se gnjeshtra e tij nuk sht mjaft bindsedhe kjo te ai edhe m tepr e shton dyshimin se mund ta mashtroj dhegnjej kriminalistin. S kndejmi, pozita e rnd e tij edhe m teprprkeqsohet dhe thellohet kur ai vet i sheh kontradiktat dhemosprputhjen e deklarats s vet me faktet tjera.Psikologt gjyqsor theksojn se qllimi i fshehjes s informatave kaveprim t fuqishm motivues. Informata e fshehur, ende nuk shtinformat e prfunduar (e kryer). N prpjekje pr ta fshehur ndonj 37. 37informat, n psikn e t pandehurit paraqitet vatra apo efekti itensionimit (nervoza) dhe tashti lirimi i tij nga kjo sht i mundur vetmme deklarimin e faktit t fshehur. Formimi i konstrukcionit t rrejshmt sinkronizuar dhe logjik nuk sht aspak i leht as i thjesht dhepengohet, sepse pengohet nga tensioni psikologjik dhe frika e cila sht epranishme gjat paraqitjes s saj.N ann tjetr, paraqitja e rrethanave t reja dhe situata reale e kumtimitt tregimit t trilluar, e vshtirsojn edhe m tepr, q n start, planin eparamenduar n fillim. Kur delikuenti i till gnjeshtari fillon t flas, aifutet shum thell n t dhe shkon m larg se sa q fillimisht kadshiruar, pradaj shum shpesh ndodh q i paraqet hollsit t cilat jant njohura vetm pr tipin e till t biseds informative, e q mund tklasifikohet n karakteristikat e vetkontrollit. Kshtu, shum shpeshndodh q ata ofrojn alibin e vet pr kohn kritike, ndonse at endeaskush nuk e di dhe nuk e ka krkuar askush nga ai. Krejt kjo shtpasoj e t menduarit apsolutisht t pakontrolluar pr shkak ttensionimit (shqetsimit) i cili e arrin kulmin.MENDIMI DHE MUNDSIA E GABIMEVEMendimi sht procesi m i ndrlikuar psikologjik i cili na mundson qn mnyr shum m t plot ta njohim realitetin, q n t t gjendemime sikses, ti zgjidhim problemet, ta interpretojm t kaluarn dheplanifikojm t ardhmen.Lidhshmria dhe uniteti i zhvillimit t proceseve psikike, t cilat nprocedurn penale e prbjn dshmin, bhen t qarta sidomos atherkihet parasysh edhe procesi i mendimit. Mendimi mund t definohet sioperim i drejtuar me shenja dhe simbole prmes t cilit vijm deri tesajimi i marrdhnieve.Theksohen tri momente sipas t cilave, mendimi dallohet nga procesettjera psikike. Ato jan: S pari, operimi me perceptimet, shfaqjet, nocionet dhe rezultatettjera t prvojave si mjete apo

simbole (shenja), t cilat na mundsojn q me an t mendimit t kuptom di m tepr se q japin ato ngjarje; S dyti, orientimi apo kanalizimi i shfrytzimit t till t prvojave, n mnyr q ta zgjidhim problemin para t cilit gjendemi; dhe S treti, t vrejturit e marrdhnieve dhe lidhjeve t cilat m par nuk i kemi vrejtur, e q t vrejturit e tyre paraqet, pikrisht zgjidhjen e detyrs apo problemit para t cilit jemi gjendur.Fal karakterisikave t ktilla t t mendimit, dshmitari mund tprshkruaj distancn nga e cila ka shkrepur predha ose shqetsimin i 38. 38cili ka dominuar n mesin e t pranishmve. N rastet kur n procedurnpenale zhvillohen proceset e mendimit dhe kur operohet me simbolet,ather shprehen vetit e prgjithshme t shtjeve dhe ne e kuprojmedhe at q m par nuk e kemi shikuar.Nocioni sht ideja pr karakteristikat (veorit) e prgjithshme t grupitt dukurive apo objekteve t ngjashme (vepra penale, kolegji gjyqsor,trsia e merrjeve n pyetje, fjala e palve n procedur, etj.) dhe ky shtm i prgjithshm se sa shfaqja. N menkdimin e pjesmarrsve tprocedurs gjyqsore, sikurse edhe te njerzit n prgjithsi, nocioni siide pr objektin, paraqitet si domethnie e fjalve.Kt n mendimet e veta, sikurse edhe me rastin e deklarimit t vet, ekan parasysh pjesmarrsit e procedurs penale dhe krkojn fjalnprkatse me t ciln do t shprehin akuzn, mbrojtjen, propozimin,vendimin dhe cilndo pjes t trsis s dshmis. N thelbin e formimitt nocioneve gjnden proceset e abstraksionit dhe prgjithsimit.Abstraksioni sht proces i ndarjes nga cilsit e parndsishme dalluesedhe i ndarjes ideore t veorive ekskluzivisht esenciale t grupit konkrett objekteve, si sht, p.sh. ndarja ideore e informatave relevante ngaato irelevante (vrasja-privim i tjetrit nga jeta), t ciln e bjn, sikurse ataq jan pjesmarrs n procedur dhe t cilt konstatimin e plot tgjendjes faktike, ashtu edhe ata t cilt synojn q procedura penale tmarr drejtim t gabuar.Prgjithsimi (gjeneralizimi) sht bashkim ideor i veorive tprgjithshme t objekteve dhe dukurive t realitetit, si sht p.sh. ipandehur do person, kundr t cilit sht inicuar procedura penale,ose p.sh. gjyqtare sht personi i cili udhheq me shqyrtimin eprgjithshm, etj. Pra n thelb t abstraksionit gjendet analiza, kurse nthelbin e t prgjithsuars (gjeneralizimit) gjendet sinteza.Analiza

sht zbrthim ideor i objekteve apo dukurive, veimi i disapjesve, veorive dhe tipareve individuale t tyre.Sinteza sht unifikim ideor i disa elementeve q jan karakteristike prnj trsi. Aanliza dhe sinteza ka edhe te shtjet tjera t ndryshme nprocedurn penale.Operimi me simbole, si nj nga karakteristikat e procesit t mendimit,mund t sjell deri te gabimet e ndryshme. Kur gabimet e tilla ndodhin nann e atyre t cilt dshirojn q procesin e realizimit t s vrtets taojn n drejtim t gabuar (p.sh. disa t pandehur), ather udhheqsi iprocedurs me mendimin e tij korrekt mund ta shfrytzoj gabimin e tillpr ta arritur t vrtetn n procedur. Nse dikush nga pjesmarrsit eprocedurs pa dashje bn gabimin gjat t menduarit, shfrytzimit tsimboleve, formimit t nocioneve, gjat abstraksionit, prgjithsimit, 39. 39analizs dhe sintezs, ather gjyqtari, gjegjsisht udhheqsi iprocedurs penale duhet ti ndihmoj q ti prmirsoj ato gabime.Nganjher ideja iu nnshtrohet emocioneve t urrejtjes, dashuris,friks, ineresit, hakmarrjes, etj. dhe njeriu me emocione przgjedh atzgjidhje hipotezash e cila sht n prputhje me emocionin e till. Nrastet tjera, prap, ndjenja e cyt njeriun q t arrij deri te zgjidhja edrejt, gjegjsisht arritje e s vrtets dhe prmbushja e obligimit dhedetyrs e cila gjendet para tij. Pr psikologjin e procedurs penale,sidomos te gjyqtari dhe udhheqsit tjer t procedurs, jan me rndsit vaant dy lloje ndjenjash: 1) ndjenja e dyshimit dhe 2) ndjenja ebindjes.Ndjenja e dyshimit lind n munges t provave t sigurta dhe kjo e nxitprfundimin e puns. Ndjenja e bindjes gjithashtu e nxit punn dhe ijep forc asaj q t qndroj deri n realizimin e detyrs ideore dhedetyrs tjetr. Me rastin e sqarimit t procesit t mendimit n procedurnpenale, ceket gjithashtu edhe rndsia e dy dukurive psikike: 1)Fantazis dhe 2) Intuits.Fantazia apo imagjinata sht kombinim i lir i shfaqjeve, i cili npsikologjin e procedurs penale e ka rndsin e vet, sepse nganjher,p.sh. i pandehuri, me ndihmn e imagjinats e formon mbrojtjen errejshme, si: dshmitari e plotson deklaratn me t dhna t pasakta,gjyqtari, prokurori, mbrojtsi iformojn hipotezat e tyre n baz t asaj qka mundur t ndodh.Intuita sht nj fenomen psikologjik me vler t konsiderueshme nprocedurn penale. Intuita sht manifestimi n vetdije i rezultateve tgatshme t supozimeve, duke tejkaluar nj varg hallkash

prbrse t tmenduarit dhe t kuptuarit logjik.Karakteristikn e tret t procesit t mendimit e paraqet t vrejturit emarrdhnieve dhe lidhjeve t cilat nuk i kemi vrejtur m hert, kursetvrejturit e tyre paraqet zgjidhjen e detyrs e cila sht para nesh. Meproblemin e mendimit,, gjykimit dhe prfundimit, krahas psikologjis,merret edhe logjika. Kto dy shkenca, prej t cilave, logjika tregon se siduhet menduar, kurse psikologjia, se si n t vrtet mendohet, nukmerren n t njjtn mnyr as me gjykimin e as me prfundimin.Objektin e drejtprdrejt t logjiks e prbn mendimi (gjykimi). Mirpo,ktu nuk sht fjala pr gjykimin si funksion real psikik, sepse ai shtobjekt i psikologjis, por pr gjykimin (mendimin) n kuptim tstrukturimit dhe t funksionalitetit t tij logjik, gjegjsisht, jo prgjykimin e thjesht si proces psikik, por gjykimin si mjet pr vlersimin enjohurive t bots objektive. 40. 40Logjiks , para s gjithash, i intereson se cilat kushte duhet t jen tplotsuara n mnyr q gjykimet (mendimet) e reja t ken arsyelogjike. Psikologjia tregon se n realitet, rndom, prfundimi nukzhvillohet sipas rregullave logjike dhe se prfundimi ekziston edheather kur njohuria e re dhe mendimi i ri nuk rezultojn nga veprimiformal logjik.Nga pikpamja e karakteristiks s tret t mendimit, shqyrtimit tmarrdhnieve, gjykimit dhe prfundimit, mund t lindin gjithashtugabime t ndryshme n t menduar, t cilat sjellin deri te dshmia egabuar n procedurn penale. N vet prfundimin dhe n saktsin eprfundimit mund t ndikojn ndjenjat dhe motivet. Pra, paragjykimet,simpatit dhe antipatit ndikojn n prfundimin dhe gjykimin ton.Gjithashtu edhe autoritetet dhe mendimi i shumics na shtyjn nnxjerrjen e prfundimeve dhe gjykimeve t cilat nuk ja gjithmon tarsyeshme.Vrehet edhe i ashtuquajturi efekt i atmosfers i cili ka t bj metendencn q edhe prfundimit ti jepen karakteristika e mendimeve apogjykimeve dhe premisave prej t cilave sht nxjerr prfundimi. Pra,ktu paraqitet i ashtuquajturi aloefekti i cili nnkupton prirjen q nbaz t mendimit t prgjithshm apo prshtypjes s prgjithshme tnxjerret gjykimi i njjt edhe pr detajet, ose q n baz t mendimit prnj detaj, t prfundohet se i njjti mendim vlen edhe pr detajet tjera,gj q shpesh sht burim i i prfundimeve t gabuara me rastin evlersimit t vetive t ndryshme t personalitetitSHFAQJA E JASHTME T

NDODHIVE PSIKIKEPamja e jashtme fizike e njeriut q nga kohrat e lashta ka shrbyer prt krijuar konkludim mbi vetit dhe proceset psikike t tij. N ktkuptim, n shkencn e shek. XIX, por edhe von teorit e ndryshmeshkencore jan prpjekur q n pikpamje shkencore ta prcaktojnsjelljen e njeriut n baz t vetive fizike t tij. Mirpo pjesa m e madhe ektyre botkuptimeve sot sht flakur, ndonse ende ekziston nj numrkonceptesh t lidhura pr kt mendim, si sht p.sh. prcaktimi itemperamentit t njeriut n baz t konstitucionit fizik (trupor) t tij. Pramendohet se konstitucioni trupor i njeriut e prcakon temperamentin etij. N kt aspekt, shikuar sipas statistikave, pamjes s jashtme truporeapo pamjes s prgjithshme fizike, nj vmendje pakz m t madhe iakushton kriminalistika e cila t dhnat e tilla i rendit n mesin eindicjeve. Mirpo edhe psikologjia, megjithat, prfshir ktu edhepsikologjin e procedurs penale, nuk e hedh, as q mund ta hedhanalizn e lidhjes midis manifestimeve fizike dhe atyre psikike,gjegjsisht ndrlidhjen pamjes s jashtme fizike apo ndryshimeve tjashtme me ndodhit psikike t njeriut, sepse kto ndodhi edhe njihenkryesisht prmes manifestimeve t jashtme fizike t njeirut. Ndrkaq, 41. 41metoda e vzhgimit ktu paraqet metodn kryesore t psikologjisgjyqsore.Kshtu p.sh. qndimi jo i zakonshm i trupit, gjegjsisht shtati i lakuardhe i krrusur, mund t jet pasoj jo vetm e rregullimit dhesmundjes, por edhe e konfliktit t brendshm psikik t njeriut dhesimulimit t tij (gravacionit)//q t paraqiten si t pafat dhe tprvuajtur, etj). Pastaj, gjestet, lvizjet dhe tr qndrimi i njeirut,bashku me grimasat, n shumka varen prej temperamentit apo prejgjendjes momentale efektive t tij. Te disa njerz, lvizjet dhe gjestetshprehin simulimin e dshprimit /pikllimit/, zemrimit, mllefit,entuziazmit /ngazllimit/, friks, etj.Mirsjellja /kurtuazia/ sht mnyr e sjelljes s njeriut social dhe tkulturuar, i cili kt e arrin n shoqri t kulturuar dhe e cila ka t bjme intonacioni prkats, mnyrn e t folurit dhe melvizjet fleksibile/elastike/ me t cilat nuk pengohen t tjert. Sjellja e keqe, e vrazhdt,arroganca dhe mosedukata mund t tregojn se fjala sht pr njeri tpakulturuar dhe t pasocializuar, i cili nuk sht n gjendje tikontrolloj afektet e veta, apo pr persini jo normal n pikpamje psikike,ose q sht n kriz

psikike /i shkallmuar/.Edhe ekspresioni facial sht shenj e rndsishme simptomatike e cila eprcjell komunikimin. Nga t gjitha shenjat simptomatike, akspresionitfascial i kushtohet vmendja m e madhe, thjesht pr arsye sepjesmarrsit n bised duke u shikuar sy m sy, m s teprmivmendjen e tyre e prqndrojn, pikrisht n fytyr, sepse ajo edhesht n qendr t fushs optike. Ndrkaq, prve ksaj, fytyra shtpjesa m e lvizshme e trupit dhe ndryshimi n disa pjes t saj, si dhekombinimet e shumta t tyre, na ndihmojnshum n vlersimin egjendjes psikike t t dyshuarit, n baz t stimulantve vizuel, verbaldhe stimulantve t tjer t cilt shprehin apo manifestojn gjendjen e tijemocionale.Vetit e personalitetit t respondentit (t t enketuarit), sht e mundurq, gjithashtu, t vlersohen n baz t ekspresionit fascial, madje edheato t karakterit afatgjat. Shprehja e fytyrs dhe mimika e saj iprgjigjen gjendjes s prjetimit t brendshm t individit (bots sbrendshme, mirpo megjithat disa persona e dominojn (kontrollojn)mimikn e tyre, prandaj ata nuk e tregojn jetn e tyre intrapsikike(botn e brendshme), ose prap mund t tregojn disponim t rrejshm(mashtrues).Qeshja, p.sh. mund t jet shprehje falnderimi pr kujdesin e duhur ttreguar, ose mund t jet shprehje e knaqsis pas ndonj situate tpakndshme t tejkaluar, mirpo ajo mund t jet edhe cinike, si shenje knaqsis pr shkak t gabimeve t bra n zhvillimin e hetimeve. 42. 42Ndrkaq, t qajturi (vaj) me rastin e dgjimit, mund t jet rezultat aposhprehje e pafuqis, friks, pendimit, por nganjher edhe ikje ngadiskutimi dhe prfitim n koh. Kurse, biseda (t folurit), sidomosintonacioni i zrit, shpesh edhe m mir se sa mimika e fytyrs e zbulonprjetimin intrapsikik (botn e brendshme).Shqetsimi apo nevrikosja pothuajse gjithmon sjell deri te frymarrja me shpejtuar, e cila tregohet qysh n fjalt e para, si dhe prmespasiguris s zrit. Ndrkaq, sidomos, personat t cilt shqetsohen aponevrikosen leht dhe n t shumtn e rasteve durojn pr shkak t atijshqetsimi, shum shpesh tregojn ndryshim t dukshm t ngjyrs sfytyrs e vjen si rezultat i ngushtimit dhe zgjerimit t enve t gjakut.Grafologjia apo psikologjia e dorshkrimit merret me hulumtimin(krkimin) e domethnies psikologjike t dorshkrimit, gjegjsinsht ngaforma e fjalve dhe shkronjave, si

dhe nga lvizjet individuale t fisuaran dorshkrim nxjerr prfundimet pr vetit e caktuara t atij i cili kashkruar. Prfundimet psikologjike t nxjerra nga dorshkrimi, do tmund ti shrbenin mjaft psikologjis s procedurs penale, sepse nprocedurn penale shkruhen me dor (dorshkrim), krkesat endryshme, deklaratat, dokumentet etj.POLIGRAFIAparati pr zbulimin e gnjeshtrave (Liedetector) - Poligrafi shtinstrument pr t cilin konsiderohet se mund ti shnoj ndryshimet tcilat manifestohen n organizm me rastin e parashtrimit t pyetjeve tcaktuara lidhur me ndonj ngjarje. Me t maten ndryshimet efrymmarrjes, refleksit psiko-galvan (reaksionit elektrodermal), tensioni igjakut, numri i rrahjeve t zemrs, etj. N t vrtet, me t analizohenreagimet e organizmit n pyetjet e parashtruara t cilat sjellin deri tendryshimi pr shkak t reagimeve emocionale.PRFUNDIMProcedura penale sht vendi ku manifestohen proceset e ndryshmepsikologjike. N kt procedur ekzistojn edhe pjesmarrs t ndryshmte t cilt kto procese manifestohen n mnyra t ndryshme. Disa ngakta pjesmarrs jan: i dmtuari, dshmitart, prokurori (paditsi iautorizuar), personat e autorizuar zyrtar, i pandehuri, etj. Pjes tposame t psikologjis forenzike paraqet psikologjia e dshmis nprocedurn penale. Ktu para s gjithash vmendja fokusohet npsikologjin e t pandehurve n procedurn penale... gjegjsisht nbesueshmrin e mbrojtjes s tyre, sepse ata shpesh shrbehen megnjeshtra me qllim q t dshmojn pafajsin e tyre. Kshtu q pjesam e madhe e vmendjes drejtohet n manifestimet e tyre fizike dhepsikike t cilat do t mund t tregonin se ata jan duke gnjyer, 43. 43gjegjsisht jan duke e orientuar hetimin apo edhe tr procedurnpenale n drejtim t gabuar... Disa prej tyre me vetdije dhe pa i vrarndrgjegjja bjn gjra t tilla. Mirpo, ekzistojn edhe t atill qmegjithat i vret ndrgjegjja pr shkak t veprs s kryer penale, prandajtek ata jan edhe jan m t theksuara manifestimet e caktuara. N ktkuptim vmendja duhet t drejtohet edhe n detajet m t vogla t cilatn shikim t par duken t parndsishme.Ndrkaq, n procedurn penale, psikologjia e dshmis nuk ka t bjvetm me deklaratn e t pandehurit por edhe me deklaratn edshmitarit, ekspertit, prokurorit (mbrojtsit t autorizuar), avokatit...Disa prej tyre gjithashtu, nn ndikimin e faktorve t caktuar negativ (sisht korrupsioni, frika, etj) me vetdije mund ta

orientojn hetimin ndrejtim t gabuar prandaj sht e nevojshme q n dshmit e tyre tfokusohet vmendja. N procedurn penale sht shum i rndsishmroli i ekspertit psikologut, sidomos n sferat ku krkohet vlersimi ivetive t personalitetit, aftsive intelektuale, pjekuris shpirtrore(emocionale), prcaktimi i shkalls s ngecjes n zhvillim, vlersimi idmtimeve sekondare i personalitetit dhe inteligjencs, shkalls sdemencionit dhe shkalls s dmtimit s disa aftsive. Prandaj, mbi tgjitha, psikologjia si shkenc, n procedurn penale, sht shum erndsishme sepse pa pranin e saj vshtir do t mund t arrihejprcaktimi i s vrtets dhe gjetja e fajtorve pr veprat e kryera penale.KAPITULLI VEKSPERTIZA PSIKOLOGJIKE E BESUESHMRIN S DSHMISDuke folur m lart pr objektin e psikologjis gjyqsore kemi cekur se sishumica e psikologve, pr dallim nga shumica e juristve, psikologjingjyqsore e konsideron si shkenc ndihmse juridike e cila merret meshqyrtimin e t gjitha atyre shtjeve psikologjike n t cilat dhe pr tcilat do t mund t angazhohej psikologu si ekspert n procedurngjyqsore dhe n baz t s cilave psikologjia gjyqsore do t duhej tanalizonte, madje edhe vet pjesmarrjen e ekspertit t psikologjis nprocedur, duke prfshir procedurn penale. Ne nuk jemi pajtuar medefinimin e till t objektit t disiplins son, sepse objekt i saj janndodhit psikike t pjesmarrsve t t gjitha procedurave gjyqsore,kurse pr ekspertin e psikologjis sht interesant rreptsisht vetm nsebhet fjal pr ndodhit psikike t tyre ose nse ktij i besohet ekspertizae ndodhive psikike n vet procedurn gjyqsore.Mirpo, pothuaj edhe vet marrveshja pr at se a duhet juristi q nkuadr t disiplins s psikologjis gjyqsore t njoftohet me problemin eekspertizs psikologjike, krkon q ktu shkurtimisht t njihemi me ktekspertiz, sepse problemi drejtprsdrejti prek n psikologjin forenzike.N kt rast vmendja jon para s gjithash do t drejtohet nekspertizn psikologjike t procedurs penale. 44. 44T gjitha ekspertizat gjyqsore, prandaj edhe kjo, kryhen me qllim tprcaktimit t fakteve t tilla (fakteve relevante-juridike, indiceve, faktevendihmse dhe fakteve t tjera), pr prcaktimin e suksesshm t t cilavesht e nevojshme apo e domosdoshme zbatimi i njohuris s posameprofesionale apo i dituris nga fusha e shkencs, tekniks

apomjeshtris. Mirpo, lidhur me ekspertizn psikologjike n psikologjin eprocedurs penale parashtrohen edhe dy probleme t posame.Meqense eksperti i psikologjis n praktikn e deritashme gjyqsore ms shpeshti sht ftuar me qllim t vlersimit t besueshmris sdshmis, problemi i par i veant ka t bj me at se ky ekspert apon prgjithsi cilido tjetr, prve gjyqtarit, a ka t drejt ta vlersojbesueshmrin (saktsin) e dshmis dhe me kt edhe trthorazi tvendos pr vrtetsin e fakteve n t cilat do t mbshtetet vendimi igjykats.Tek ekspertizat psikologjike mbi besueshmrin e dshmis, prvetjerash, shtrohet edhe shtja e kompetencs s ekspertit pr ushtrimine funksionit t vet. N t vrtet, vetm gjykata sht e autorizuar q tavlersoj saktsin e ndonj dshmie dhe sht e detyruar q kt tvrtet ta arrij gjat gjykimit. Prandaj, raporti dhe mendimi i ekspertit tpsikologjis nuk e obligojn gjykatn, por vetm paraqesin materialinfaktik (argumentues), vrtetsin e t cilit gjykata sipas bindjes s lir tsaj e vlerson n kuadr t t gjitha provave tjera n dispozicion.Problemi tjetr i veant ka t bj me nevojn e pjesmarrjes s ktijeksperti. Ky problem ka lindur pr shkak se, n gjykatat tona,pjesmarrja e ekspertve t psikiatris sht mjaft e pranishme dhe ezhvilluar, prandaj kur dihet se smundjet dhe rregullimet shpirtroremund ti vrtetoj vetm ai i cili e njeh edhe shndetin psikik (shpirtror),shtrohet pyetja se a i duhen fare gjykats, krahas psikiatrve, edhepsikologt._Mirpo, ekspertiza psikologjike dallohet nga ekspertiza psikiatrikekshtu, p.sh n procedurn penale, detyra e psikiatrit sht qe memetodat adekuate te diciplines se vet ti zbuloj kryesit e veprave penaleme rregullime dhe smundje shpirtrore, derisa ata t cilt nuk jan ttill, gjegjsisht ata t cilt jan shpirtrisht t shndosh, dalin ngadomeni i tij dhe hyjn n domenin e psikologjis.Me procedurat tjera gjygjsore gjithashtu ekzistojn dallime sepsepsikiatrit e japin mendimin nga fusha e psikopatologjis, kursepsikologt nga fusha e psikologjis normale.Specifika e detyrs s ekspertizs s psikologut shprehet prmes mnyrss tij t kryerjes s detyrs s parashtruar. Sikurse eksperti i psikiatris(psikiatri) ashtu edhe eksperti i psikologjis (psikologu) duhet t bjnanalizimin e personalitetit. Analizimi apo shqyrtimi i ktill i

45. 45personalitetit mund t krkoj koh m t gjat si dhe metoda dhe analizate caktuara n ndonj institut, ent apo klinik. Analizat shpesh kan tbjn edhe me personat e rrethit t respondentit (t t anketuarit).Eksperti i psikologjis (psikologu) prgatitet pr ekspertizn e dshmisduke u njohur paraprakisht me materialin n dispozicion, me regjistratgjyqsor dhe me informatat mbi analizn, me rast prpiqet ta vkontaktin prkats. Analizn s pari e bn duke e dgjuar deklaratn elir t t marrurit t pyetje, pastaj ia shtron pyetjet lidhur me faktet erndsishme, pr ti hyr m von verifikimit t hipotekave t caktuara.Ai shrbehet me metoda t ndryshme eksperimentale psikologjike dheme teste. Sipas reagimit t respondentit n teste, prpiqet t konstatojse a ka qen respondenti i njoftuar gjegjsisht a e ka pasur ai n dijenigjendjen e shkaktuar faktike.Pr analizn profesionale t dshmis sht e nevojshme t zbatohenmetodat n vijim: T shfrytzohen t dhnat nga marrja n pyetje t mbledhura prejorganeve zyrtare para se t jet caktuar psikologu, kurse gjithashtu edhet dhnat e mbledhura teknike t asaj faze; Pastaj, zbatohet nj mekanizm i matur, gjegjsisht analiza formalestrukturale pas s cils mund t shfrytzohen 5 lloje t dhnash, sijan: t dhnat psikologjike nga analiza (marrja n pyetje), t dhnateksperimentale psikologjike, t dhnat e prgjithshme psikologjike, tdhnat individuale psikologjike, dhe t dhnat sociale- psikologjike.PSIKO-ANALIZA DHE PROCEDURA PENALEPsikanaliza sht nj prej drejtimeve bashkkohore psikologjike e cila kadhn dhe jep sqarimet e caktuara pr dukurit psikike n procedurnpenale. Psikanaliza qndron kundruall bihejviorizmit (shkencs mbisjelljen), disa pikpamje t s cils mbi veprimin prmes reflekseve tkushtzuara, si duket gjithashtu jan t zbatueshme edhe npsikologjin e procedurs penale. Bihejvioristt para s gjithashvmendjen e tyre e prqendrojn n sjelljet e jashtme, n simptoma e jon gjendjet e brendshme (shpirtrore).Fjala psikanaliz ka shum kuptime. Sipas themeltarit t saj ZigmundFrojd, ajo sht psikologjia e ndodhive n botn e brendshmeshpirtrore t cilat jan nxjerr nga vetdija. Mirpo, psikanaliza prvegrupit t njohurive t caktuara psikologjike t cilat me begatimpermanent e formojn disiplinn e re shkencore, e kjo do t thot edhemetodn e studimit t proceseve shpirtrore t cilat n mnyr tjetrvshtir se mund t arrihen, kurse

gjithashtu ka edhe kuptimin etekniks s shrimit t pengesave (t metave) neurotike t cilat bazohenn metodn e cekur hulumtuese. 46. 46Psikanalistt dallohen pr nga botkuptimi i tyre, mirpo n shumsin epikpamjeve t ndrlikuara psikanalitike, shprehja e pavetdijshme zvend qendror. Kto prmbajtje t pavetdijshme kan forcn e tyreinstinktive dhe synojn deprtimin e tyre n vetdije, e cila pastaj prmesmekanizmave t vet t mbrojtjes si jan senzort apo shqisat nuk ilejon. T pavetdijshmen te njeriu, Frojdi e ka zbuluar prmes analizss disa rregullimeve psikike (histeris). Tek kto rregullime nj prejmundsive t shrimit t traumave psikike t cilat i kan shkaktuar ato,ngacmohet kujtesa e plot ndaj ndodhive traumatike t harruara, dukezgjuar afektin e athershm dhe shtyrjen e tij n reagim gjegjsisht nrrfim.sht i njohur klasifikimi i personaliteteve sipas Frojdit, n tri instanca:Id (at), Ego (un) dhe Superego (mbiun). Psikanalistt jan marr mtepr me psikologjin kriminale sesa me psikologjin e procedurspenale, prandaj edhe Frojdi te disa pacient t tij ka zbuluar se ata kanbr veprime antisociale dhe kriminale, para s gjithash, pr shkak sekta kan qen t harruar. Nn presionin e ndjenjs s pavetdijshme tfajsis, e cila ekziston nga koha e mparshme, ata do t kryenin krimindhe n kt ju zvoglohet presioni. Kjo ndjenj e fajsis sipas Frojditburon nga kompleksi i Edipit i pazgjidhur gjegjsisht nga urrejtja egrumbulluar ndaj babait q n fmijrin e mhershme, ku ndajinstinkteve pr vrasje t cilat jan br t pavetdijshme, gjithashtuprgjigjet me ndjenjn e pavetdijshme t fajsis. N kriminologji nprgjithsi jan shtjelluar dhe prpunuar shum teori psikoanalitike tcilat pr psikologjin gjyqsore kan vetm rndsi t trthort. Mirpo,n shkencn psikoanalitike jan shtjelluar edhe disa shtje t cilatdrejtprdrejt bjn pjes n problematikn e psikologjis forenzike.Kshtu, tashm disa dekada m par psikanalistt jan marr meproblemet e pranimit dhe t narkoanalizs.N ligjratat e tij, n Vjen m 1925, psikanalisti Teodor Rajk, dukeshtjelluar botkuptimet e prmendura m par t Frojdit ka shtjelluardhe arsyetuar (detyrimin e brendshm t pranimit t fajsis dhe nevojnpr ndshkim). Me nj mirkuptim t konsiderueshm ndaj fjalimeve tRajkut, do t mund t thoshim se, sipas tij, prmbajtjet e grumbulluaran pjesn e pavetdijshme t psikes synojn t shprehen, mirpo

ato nkt drejtim i pengojn mekanizmat e mbrapsjes. T ndihmuar ngapresionet e jashtme kto prmbajtje e shtojn tendencn e t shprehuritkshtu q ato e tejkalojn detyrimin e brendshm pr pranimin e fajsis.Te njeriu ekziston nevoja e pavetdijshme pr sanksion gj q mund tvrehet shum qart te fmija i vogl. Ai n t shumtn e rasteve nuk ifriksohet dnimit, por shum m tepr frik tregon kur mendon se veprae keqe e vogl e tij do t zbulohet ose do t jet i detyruar q at tapranoj para prindrve. Pra, frika nga dnimi, transformohet n frik ngapranimi. Shembuj t friks nga pranimi i fajsis do t mund t ishin 47. 47rastet tragjike t vetvrasjes s nxnsve t cilt pr shkak t notave tdobta, n shtpi (familje) mbase edhe nuk do t ishin dnuar. Pr ktarsye sqaron Rajku, shtyrja n pranim nuk i shrben vetm pasqyrs snxitjeve vetanake, plotsimit t nevojs pr dnimin dhe prpjekjen q tkthehet dashuria e humbur, por po aq gjithashtu edhe me rastin e fitimitt dashuris dhe prpjekjes q mu prmes dnimit, fitohet dashuria nform t dnimit.N disa raste kur kryesi ka vepruar nn detyrimin neurotik, nsekoncepcionet psikanalitike jan t sakta, sanksioni do t mund t ishte itill q vetm t shtoj prirjen pr vepra t reja sepse kryesi mund tkonsideroj se prmes dnimit e ka spastruar llogarin e deritashme meshoqrin. N raste t tilla psikanaliza konsideron se n vend t dnimitkryesin duhet shruar.Narkoanaliza sht nj nga mnyrat e palejueshme t shtyrjes npranimin dhe deklarimin e asaj q dshirohet. Kjo sht e lidhur meproblematikn e shpjeguar, sepse si n kriminalistik ashtu edhe nmjeksi paraqet nj form t psikanalizs gjegjsisht prpjekjen brendasfera t thella t vetdijes, por me ndihmn e mjeteve narkotike, silletderi tek ndryshimi i gjendjes s vetdijes.SUGJESTIONI, HIPNOZA, NARKO-ANALIZADuke folur m lart pr mundsit q prmbajtja e dshmis tshmanget nga pr ka dshmohet, ne kemi prmendur se ekzistojn edhemnyra t ndryshme q t ndikohet n ndryshimin e dshmis dhe nmnyrn e diagnostikimit t gjendjes faktike, gjegjsisht q t vrtetohetgjendja reale e faktike pa marr parasysh dshirn e dshmitarit(dhnsit t dshmis). Ktu ndrkaq, do t flasim pr tri dukuri tktilla si jan sugjestioni, hipnoza dhe narkoanaliza.Sugjestioni sht fenomen

i cili ka rndsi t madhe pr psikologjin eprocedurs penale. N t vrtet do njeri n ndikimin e rrethanave tcaktuara sht m pak ose m shum sugjestiv. Rrethanat e tilla nnjfar mase ekzistojn n do procedur gjyqsore, madje qysh gjatshqetsimit apo ngacmimit t cilin ky zakonisht e nxit te pjesmarrsit eprocedurs penale, pr shkak t autoritetit t gjyqtarit, si rrjedhoj enjohuris se kundr ndonj personi zhvillohet procedura, pr shkak tnevojs q gjykata ti kuptoj faktet e caktuara n mnyr q t nxirrenprgjigjet e caktuara si dhe pr shkak t rrethanave tjera t ndryshmespecifike. Mundsit pr sugjestivitet , gjykuar sipas ktyre rrethanave,n procedurn penale jan edhe m t mdha n veprimet tjeragjyqsore. Me sugjestivitet nnkuptojm ndikimin n ndodhit psikikeapo psikosomatike n baz t gatishmris psikike dhe tkonstelacioneve, kurse duke shmangur funksionet ideore dhe tvullnetshme frenuese. 48. 48P.sh. nn ndikimin e sugjestivitetit dikush mund t konsideroj se kapar di q objektivisht nuk ka ekzistuar fare ose mund t jet i bindurn di, n mosekzistimin e s cils as q do ti shkonte n mendje seproceset psikike i jan zhvilluar n mnyr t pavarur. Mekanizmi psikiki sugjestivitetit deri n ditt e sotme nuk sht shpjeguar plotsisht.Eksperimentet e zakonshme n kohn e tyre kan ofruar disa t dhnapr rndsin e shtjeve sugjestive, shkallt e fuqis s sugjestivitetit,etj. N psikologjin e procedurs penale problemi sht edhe m indrlikuar sepse do sugjestivitet nuk sht me do kusht i ndaluar, porlejon q me marrjen n pyetje t personit dhe n pajtim me rregullatprocedurale t ndihmohet (sugjerohet) q ajo t lirohet nga pengesatpsikike pr shkak t s cilave nuk do t jap dshmi t sakt.Hipnoza si metod e palejueshme e marrjes n pyetje pr gjyqsinkryesisht sht metod e rndsishme e marrjes n pyetje, pastaj prshkak t prgjegjsis pr veprat e kryera nga ana e personit thipnotizuar apo edhe mbi t hipnotizuarit, pr shkak t dmtimit tshndetit dhe pr shkak t privimit nga liria prmes hipnozs, si dhe prshkak t hipnozs si arsyetim (alibi). Psikologjia e procedurs penale prhipnozn sht e interesuar para s gjithash q at ta shfrytzoj simetod t marrjes n pyetje.Hipnoza sht gjendje shpirtrore sugjestive me ndryshime t gjendjes svetdijes dhe pak a shum zvoglimin e theksuar t vendimmarrjes slir.Hipnoza guxohet t shfrytzohet vetm pr qllime terapeutike

dheshkencore sepse hipnoza e br joprofesionalisht (p.sh. pa dehipnotizim)mund t l pasoja t dmshme, prandaj midis profesionalistvemanifestimet publike konsiderohen si eksese shoqrore. Me rastin emarrjes n pyetje, n procedurn penale, vshtir arrihet, pr shkak tpaaftsis s shumics s t marrurit n pyetje dhe pr shkak trezistencs t ciln ata e bjn.Narkoanaliza sht nj veprim psikiatrik terapeutik i bazuar n metodate njohura psikoanalitike t rregullimeve psikike gj q tek narkoanalizabhet me ndikimin e mjeteve narkotike t cilat e kufizojn vetdijen dhe ieliminojn disa funksione psikike. Mjetet e tilla jan t shumta, por ms shpeshti dgjohet pr skopolaminn dhe pentotali. Shumica epreparateve injektohen gradualisht n en t gjakut, me rast vjen deritek zvoglimi i madh i dshirs, vullnetit, kurse nganjher edhe deri tekharresa e ndodhive drejtprsdrejti para injektimit. Pas zgjimit paraqitetinstinkti pr rrfim. Narkoanaliza nuk sht e lejuar pr shkak tmbrojtjes s personalitetit t personit t marr n pyetje, mirpo ajo nann tjetr nuk sht edhe mjaft e besueshme sepse me zvoglimin edshirs forcohet sugjestiviteti, me rast vjen deri tek pranimi i pasakt(pr kt arsye me personin e marr n pyetje vetm mbahet kontakti e joedhe sugjerimi. N fund duket se personat me vullnet t fort (si janpsikopatt dhe neurotikt) nganjher me vendim t fuqishm mund ti 49. 49kundrvihen ose ta mposhtin narkoanalizn dhe t mos e pranojn atq krkohet nga ata.TORTURA, NDIKIMI JOHUMAN N NDRYSHIMIN E PERSONALITETITPsikologjia e procedurs penale merret edhe me shtjen e psikologjis sdshmis por edhe me problemin e torturs. Me tortur n psikologji tprocedurs penale nnkuptohet mnyra e till e hetimit me t cilndshmit apo deklarimet nxirren prmes detyrimit me dhun dukeshkaktuar dhembje dhe vuajtje, ndonse tortura prndryshe mund tnnkuptoj t gjitha format e mundimeve dhe mnyrat e vrazhda (t egra)t likuidimeve. Njerzit n raste t caktuara kan munduar njri tjetrindhe torturuarmadje edhe kan vrar njri tjetrin q nga kohrat e lashta,mirpo konsiderohet se hetimi torturues ka zanafilln e vet q ngaperiudha romake kur sht zbatuar ndaj robrve. Zbatimi i saj hovin mt madh e ka arritur n mesjet, pr t rn n shekullin e 19 dhe pastajprsri sht prtritur n kohrat e reja nn ndikimin e totalitarizmitdhe

zhvillimit t shrbimeve informative dhe kundrinformative.Me rastin e torturimit shkaktohen dhembje fizike trupore dhe vuajtjepsikike. Dhembja apo ndjenja e dhembjes sht nj grup ndjenjash tcilat n shkenc edhe sot e ksaj dite duhet studiuar. Dhembjet trupore-fizike jan dhembje nervash. Pikat e dhembjes dhe receptort e tyrengacmohen prmes torturs dhe sinjalet prcillen deri tek palcakurrizore dhe truri duke u bartur kshtu edhe n vetdije. Dhembjasht e kushtzuar me ngacmimet shqisore, e cila duhet ta ketintensitetin e caktuar kshtu q prve me presion, nxehtsi, etj. mundt nxitet edhe me drit t fort dhe zhurm. N shum raste dhembjafizike-trupore nuk mund t dallohet nga dhembja shpirtrore apo vuajtja.Vuajtja sht prjetim psikik. Kto jan ndjenja me ngjyrime tpavetdijshme t cilat i karakterizon humbja e ndjenjave t mira dhesynimi pr aksion dhe t cilat deprtojn deri n thellsi tkonsiderueshme psikike. Ato ndikojn edhe n gjendjen fiziologjike(rregullimi i funksioneve vegjetative si dhe veprimi i kundrt, etj.).Prderisa n ndjenjat e ndryshme si sht presioni, nxehtsia, t ftohtit,etj., njeriu n nj mas t konsiderueshme mund t adaptohet, tendjenja e dhembjeve ky adaptim sht larg m i vogl. Kt ndjenj deritani shkenca shum pak e ka studiuar dhe sqaruar.Duke filluar nga presumimi i fajsis prmbajtja psikologjike e hetimittorturues kryesisht ka qen e qart: personi i marrur n pyetje nukmund ti duroj dhembjet dhe vuajtjet e shkaktuara, rezistenca psikike etij thyhet (bie) dhe ai me at rast pranon apo deklaron at q nga ai edhekrkohet. 50. 50Tortura bashkkohore mbshtetet n kto metoda: metoda e shokut; shoku elektrik; shoku i insulins; prmes shplarjes s trurit; presioni fizik; presioni social; presioni psikologjik.KAPITULLI VIPSIKOLOGJIA E PJESMARRSVE N PROCEDURN GJYQSOREPALT N PROCEDURN PENALE DHE PSIKOLOGJIA E TYREsht vshtir t thuhet se cilat do t ishin karakteristikat e prbashktapr t gjitha palt n cilndo procedur, prandaj edhe n procesin penalgjyqsor. Kjo pr arsye se palt n procedurn penale gjenden n role tndryshme procesore: t pandehur, prokuror publik, padits privat,propozues, i dyshimt, etj.Palt jan pjesmarrs n proceset gjyqsore dhe drejtprsdrejti ato jant interesuara pr zhvillimin e procedurs si dhe pr krkesn (padin) ecila shqyrtohet, kshtu q ato e prjetojn procesin gjyqsor secila nmnyrn e

vet psikologjike. Natyrisht se n deklaratat e tyre ka ndikimedhe vet fakti q ato jan t kontrolluara nga ana e gjykats.N procedurn penale dallon gjendja psikike e disa palve n raport meprocedurn civile. Derisa n procedurn civile nga pala krkohet q taflas t vrtetn dhe q me vetdije ti shfrytzoj t drejtat e saj t cilat ianjeh ligji, jan t mundshme gjithashtu edhe qndrimet e ndryshme tpalve ndaj t drejtave t tyre, por edhe ndaj t s vrtets, natyrisht.Prokurori publik si organ shtetror i cili sht faktor ky n procedurnpenale sht i detyruar q n mnyr t plot dhe autentike tiparashtroj dhe vrtetoj qndrimet t cilat jan t rndsishme prprcaktimin e rastit. E drejta themelore e prokurorit sht q ta ndjekkryesin e veprs penale dhe objektiviteti i tij duhet t jet i barabart meat t gjyqtarit, kurse detyra e tij kryesore sht q ta vrtetoj se ipandehuri sht fajtor e jo t supozoj se ai sht fajtor.PSIKOLOGJIA E T PANDEHURITDuke vshtruar t pandehurin do t shohim se n procedurn penale,vijn n pyetje gjrat e tij m t vlefshme, gjegjsisht jeta, liria, punsimi,puna, pasuria, familja, etj., kshtu q pozita e tij si i pandehur shtshum specifike, prandaj edhe momentet e tij psikike jan shum m 51. 51intensive. I pandehuri do t tentoj gjithmon q t na e vshtirsojarritjen (zbulimin) e s vrtets sepse ajo logjikisht pr t sht epakndshme.Duke e vzhguar at do t shohim se ai vazhdimisht sht i tensionuar(nervoz), i prcjell ndodhit gjat procesit, dshmit i dgjon mevmendje, druan nga kthesat e papritura n proces ose shpreson nkthesa t tilla, varsisht nga situata. Zakonisht tek ai shkaktohetrraskapitja gjat procesit gjyqsor pr shkak t rrethanave konkrete.Sa i prket procesit psikik, perceptimi dhe mendimi sikurse te ipandehuri ashtu edhe te dshmitari jan t ngjashme, kshtu q ai nnjfar mnyre sht edhe dshmitar i veprs s tij personale. Zakonishtktyre u ndodhin gabime t ndryshme n perceptime dhe memorievarsisht prej nevojs. Sjellja e t pandehurit megjithat n gjykat shtm e ndryshme, varsisht nga temperamenti dhe karakteri i tij.Ekziston mundsia q ndonj person i cili nuk sht fajtor pr shkak tfakteve q flasin kundr tij, t mund t sillet sikurse t ishte fajtor.Njeriu i pafajshm me ndjenja dhe i sjellshm, pr shkak t dyshimit nt, mund t ndjehet sikurse t ishte akuza

e bazuar, prderisa krimineliprofesionist dhe fajtori jan t msuar me kt pr shkak t prvojave qkan me gjykime.Qndrimi dhe ndjenjat e t pandehurit i determinon situata e procesitsepse ai nga aspekti i drejtsis sht m i lir sesa dshmitariqllimmir, pr shkak se nuk sht i detyruar ta flas t vrtetn,ndonse sht i lidhur pr t ashtu q kjo penges sht e natyrspsikike.Sjellja e t pandehurit natyrisht sht e larmishme, varsisht prejpersonit, mirpo kjo sjellje ndahet n sjellje aktive dhe pasive gj qkrejtsisht varet nga interesat e tij jetsore, perspektivat e tij, familja etij, etj.Pasiviteti, edhe nuk zgjon ndonj vmendje t posame, kurse aktivitetishprehet n bashkpunimin e tij me hetuesit dhe anasjelltas, mepengimin e hetimit. N rastet kur i pandehuri e pranon veprn dhedshiron tu ndihmoj hetuesve, ather mund t ndodh q kjo shtkundrefektive, sepse nse ai nuk e flet t vrtetn, natyrisht na largonnga ajo dhe na e largon vmendjen nga rruga e drejt.Analiza psikologjike dhe bisedat n t gjitha rastet jan t domosdoshmesepse pr ne sht m leht kur e kuptojm motivin e veprs. Edhe kur ekuptojm motivin e veprs m leht do ta kuptojm dhe vlersojmarsyen e pranimit t saj. 52. 52Ekzistojn edhe vetakuzimet e pavrteta, si jan: personat t cilt jan n gjendje normale shpirtrore (p.sh. gjendja psikotike e t burgosurit); personat neurotik dhe psikopat; personat t cilt dshirojn q me paraqitjen e veprs s vogl ta fshehin veprn e madhe; paraqitja e veprs me qllim t mbrojtjes s ndonj personi t dashur; personat t cilt pr shkak t cilsis s tyre (i mitur, i paprgjegjshm) dshirojn t dnohen m pak ose ti shmangen dnimit; t pastreht dhe bredhacakt t cilt thjesht dshirojn q t strehohen dhe tia sigurojn vetes nevojat elementare.AVOKATI MBROJTS DHE PRFAQSUESITN procedurn penale si ndihms paraqiten n ann e palve persona tndryshm. Ata mund t ken rolin e mbrojtsit ose t prfaqsuesit, praedhe kta ndihms i kan karakteristikat e tyre individuale psikologjike.Prfaqsuesi i pals mbron interesat e veta dhe ai nuk paraqitet vetmn procedurn penale por edhe n at civile dhe procedurat tjera. N tvrtet ktu sht fjala pr prfaqsuesit t cilt i angazhon pala meqllim t ndihms profesionale, gjegjsisht avokati apo zvendsimetgjat gjykimit pr shkak t pengess s pjesmarrjes. N kt rastin

edyt t cekur mund t na prfaqsoj antari i familjes, miku, shoku,kurse n rast t mungess s arsimimit dhe prvojs sht i nevojshmidentifikimi psikologjik me t autorizuarin e vet.Karakteristikat psikologjike t prfaqsuesve profesional sidomos tavokatve pr shkak se ata i shfrytzojn rregullat e avokatis dhe mjaftshum dallojn nga prfaqsuesit laik. Kta pr shkak t arsimimit, ikontrollojn momentet e tyre psikike m leht sesa prfaqsuesit laik dhejan n gjendje t vendosin lidhje psikike me t tjert n gjykatore kshtuq i vlersojn m leht t tjert, i bindin ata, ju sugjerojn, etj.Avokati mbrojts - n rolin e ndihmsit dallon nga prfaqsuesi jo vetmn aspektin procedural juridik por edhe pr nga psikologjia. Detyra e tijsht q ta mbroj klientin, por ai nuk paraqitet n emrin e tij, kshtu qnuk mund ta zvendsoj t paditurin, as ti pranoj shkresat e tij, sepsemegjithat ai sht ndihms i tij e jo prfaqsues i tij.Detyra e mbrojtsit sht ofrimi i ndihms profesionale t pandehurit: n mnyr q ky t mos psoj nga shkeljet e procedurs penale; q t vrtetohen faktet t cilat jan n dobi t t pandehurit; q t mos dnohet, nse sht i pafajshm, kurse nse sht fajtor t mos dnohet me dnim tepr t lart. 53. 53Sa i prket manifestimeve t jashtme t ndodhive psikike, mbrojtsi ndeklaratn e tij nuk guxon ta zbuloj fshehtsin e mbrojtsit. Deri te kjomund t vij vetm pr shkak t botkuptimeve t ndryshme morale,prfitimi, gjindshmria e pamjaftueshme, etj. Mbrojtsi zakonisht fshehdhe mbraps ndjenjat e tij t vrteta, duke u prpjekur gjithnj q t flasbukur dhe ta kryej vetm punn e vet.DSHMITARI DHE DSHMIA E TIJShpjegimi pr psikologjin e dshmis ka t bjn edhe me dshmin edshmitarit, sepse dshmitart n pikpamje individuale dallojn, gj qvaret nga cilsia e vet dshmitarit, nga cilsia e objektit pr t cilindshmohet dhe kushtet nga t cilat sht krijuar dshmia. Cilsia edshmitarit para s gjithash duhet t analizohet nga aspekti moral, ngaaspekti i aftsive dhe i shndetit psikik, pastaj duhet t analizohet se asht dshmitari i prir pr t gnjyer apo pr ta treguar t vrtetn. Kjom s teprmi varet nga mosha. Tek fmijt duhet verifikuar se mos jannn presion ose kan fardo arsye pr t gnjyer, kurse te t moshuaritprap duhet verifikuar aftsin e t parit, t dgjuarit, etj.Nga aspekti i gjendjes psikike dshmitari duhet t vrtetohet se a kaqen i smur shpirtrisht apo sht i

shndosh. Przgjedhja edshmitarit duhet mir t bhet nga ana e mbrojtjes sepse edhe dshmiae dshmitarit mund t na fus n situata t pakndshme, gjegjsisht nrastin e psikopatve, personave me rregullime mendore, apo t fmijvet cilt nuk jan mjaft binds. Pra, vet profesioni q n fillim tregon sefar do t jet dshmitari, sepse te juristt p.sh. t cilt prndryshe jant njohur si dshmitar t kqinj sepse vazhdimisht jan t preokupuarq t mos u shptoj ndonj gabim dhe vazhdimisht distancohen dhendrmarrin masa t ndryshme t kujdesit dhe kt pr shkak s ktanga praktika e din se far ndikimi mund t ket deklarata e pasakt.Dshmia e dshmitarit varet edhe nga kushtet apo rrethanat nn t cilatsht krijuar dshmia, sepse ekzistojn rrethanat objektive dhesubjektive. Rrethanat apo kushtet objektive jan: koha e t vrejturit, perspektiva dhe ndriimi (drita); Rrethanat subjektive jan: vmendja e dshmitarit, shqetsimi, kujtesa dhe gjendja shpirtrore si dhe mnyra e marrjes n pyetje.Interesimi i dshmitarit pr t dhn dshmin shprehet n mnyra tndryshme varsisht prej rasteve sepse n disa raste interesimi shfaqetpr shkak t pjesmarrjes s dshmitarit ose pr shkak t fshehjes sndonj personi; p.sh. mjekun i cili nuk sht fajtor, prostituta makrone vet, vllai vllan, etj. 54. 54Prfundimin lidhur me psikologjin e dshmis pothuajse e kemi nxjerr,mirpo ekziston edhe dshmia e pasakt (e rrejshme), t heshturit e sajdhe dshmia e verbr. Dshmia e pasakt (e rrejshme) sht ather kurdshmitari dshiron q ta dim se nuk po e thot t vrtetn. Theshturit e dshmis sht heshtje e qllimshme kur dshirohet q nfardo mnyre ti shkaktohet dm tjetrit. Dshmia e verbr sht atherkur as vet dshmitari nuk e di se a po e flet t vrtetn apo jo.EKSPERTI, INTERPRETI DHE PROCESMBAJTSIEksperti sht njohs i mir i profesionit t caktuar njohuria e t cilitduhet t ndihmoj zgjidhjen e rastit penal. Ai duhet t jet i neutral dhe ipavarur. Mirpo, parashihet edhe prjashtimi i ekspertit i cili sjell npyetje rregullsin e puns s vet ose n rast se ai anon nga cilado pal.KAPITULLI VIIDUKURIT PSIKOLOGJIKE T CILAT I STUDION PSIKOLOGJIAFORENZIKEAngazhimi i psikologut si ekspert gjyqsor, ka nj tradit relativisht tshkurtr. Gjat ktij angazhimi n praktikn gjyqsore jan futur

edhenj varg termesh t cilat i karakterizojn edhe dukurit e caktuarapsikologjike me rndsi pr parashtrimin e krkesave pr ekspertiz.Kshtu, para juristve kan lindur probleme t reja t cilat krkojnprgjigje serioze. N kt prgjigje ishte dashur t jet e grshetuarstrategjia e prbashkt e qasjes ndaj nj disipline t re dhe t veant, sisht psikologjia forenzike.sht konstatuar se psikologt, ashtu sikurse edhe psikiatrit, n rolin eekspertit gjyqsor e kan zakon q s teprmi ti analizojn dhe vlersojnfjalt gjegjsisht shprehjet me t cilat shrbehen. Edhe njra edhe tjetrapal jetojn me bindjen se shprehjet profesionale gjegjsisht fjalt eprdorura e kan bazn reale pr t treguar apo shnuar di nga realiteti.Me fjal tjera ata n praktikn e tyre fjaln e marrin si prov t realitetit.Praktika psikologjike nuk sht e ngarkuar me krkesa eksplicite prklasifikimin e rregullimeve dhe smundjeve mentale. N parim sistemiklasifikues, sidomos nse ka lindur n baz t praktiks, n mnyrinduktive sht i nevojshm dhe i dobishm edhe n psikologjinforenzike. shtja e kualitetit t tij nuk sht n plan t par. sht merndsi t thuhet se klasifikimin e prshkruajn dukuritpsikopatologjike. Mirpo, nga psikologt zakonisht krkohet shum mtepr sesa q ofron ndonj sistem i klasifikimit n kategori patologjike.Kur sht fjala pr kt, sht e domosdoshme q t njihemi edhe meinterpretimin e fjalve t cilat tregojn apo shnojn dukurit kyepsikologjike nga fusha e psikologjis forenzike. Lista e tyre nuk shtshteruar as pr s afrmi vetm me dukurit pr t cilat do t flasim 55. 55ktu. Jan theksuar vetm ato dukuri psikologjike gjegjsisht nocioneose konstrukte nga fusha e psikologjis forenzike t cilat kan njprdorim t gjer n praktikn aktuale.Pr t mos qen zgjedhja krejtsisht pragmatike, jan veuar iftet e tillat dukurive, si jan: normalja dhe patologjikja; pjekuria dhe papjekuria;intelektualja dhe emocionalja; racionalja dhe iracionalja. Kto iftehapin disa shtje t prhershme dhe kjo sht mir q i hapin, sepsekto kto probleme, pikrisht n praktikn aktuale t ekspertizs, shpeshinterpretohen n mnyr krejtsisht arbitrare duke fituar me kt rastnj oreol t pamerituar t paprekshmris. Pr dukurit tjera psikologjiket cilat ktu do ti cekim shkurtimisht, juristi do t ishte dashur q t jeti interesuar jo vetm

pr shkak t arsimimit t tij t prgjithshm, poredhe pr shkak t prfundimit m t sakt dhe m t drejt.NORMALJA DHE PATOLOGJIKJATermi normal mund definohet n dy mnyra themelore. E para shtnga aspekti i funksioneve t nj shoqrie: nse personi sht i aft taprmbush rolin e caktuar shoqror. Mnyra e dyt sht nga aspekti iindividit: kjo sht gjendja m e prshtatshme pr zhvillimin e tij dhe prfatin e tij. Kur ky term vshtrohet n t dy mnyrat e cekura atherbhet e qart se t dy pikpamjet e ofruara do t prputheshin sikursestruktura e shoqris konkrete t ofronte mundsin m t mir tmundshme pr fatin e individit.Ndrkaq, t dhnat empirike tregojn se personi i cili sht normal, dukepasur parasysh prshtatjen e mir t tij shpesh sht m pak ishndosh sesa personi neurotik duke pasur parasysh vlerat e tijnjerzore. Ky shpesh prshtatet mir, por vetm me kusht q t heq dornga egoja e vet (uni) n mnyr q m pak ose m shum t bhet i tillfar beson se duhet t jet. N rastin e till zhduket individualiteti dhespontaniteti i tij i vrtet. Nga aspekti i vlerave njerzore grupi ipersonave neurotik duket i gjymtuar m pak sesa personat normal tcilt e kan humbur individualitetin e vet. Pr themeltarin e psikanalizs,Zigmund Frojdin normalja sht vetm fiksim ideal. Nga qndrimipsikanalitik mund t prfundohet se ajo definon normalen si pjekuri, nt vrtet si ideal i cili duhet t arrihet. Caku i fundit i zhvillimit tpersonalitetit sht karakteri gjenital i cili karakterizohet me ekonomine mir t dashuris q do t thot se personi sht n gjendje ti doj ttjert sa edhe vetveten. Pr Frojdin shndeti sht shtje e kulluarkonvencionale, gjegjsisht koncept praktik pa ndonj domethnie tvrtet shkencore. Jo do t thot se dikush e ka mir (sht rehat),mirpo kjo nuk do t thot se ai personalitet sht sidomos i vyeshm.Tashm e kemi cekur se ka njerz t shndosh gjegjsisht normal tcilt jan pak t vyeshm kurse n ann tjetr njerz jo t shndoshgjegjsisht neurotik t cilt jan individ mjaft t vyeshm. N pyetjense ka duhet t jet n gjendje t bj personi i shndosh, Frojdi 56. 56prgjigjet: Duhet t jet i aft t dashuroj dhe t punoj. Disa autortjer m me dshir i relativizojn nocionet normalja dhe patologjikjaduke i vendosur ato n kontekst t zhvillimit t njeriut.Erik Erikson, p.sh. konsideron se cikli jetsor i njeriut zhvillohet n 8periudha, t cilat jan: n

fazn e par e cila karakterizohet pr nga vendosja e besimit themelor dhe e cila i prgjigjet fazs orale t zhvillimit, n t ciln veti qensore sht shpresa; n fazn e dyt prjetohet autonomia personale (faza anale), pr t ciln faz veti qensore sht vullneti (dshira); n fazn e tret dominon stili deprtues (faza fallike) kurse veti qensore e ksaj faze sht qllimi; faza e identifikimit t detyrave (faza latente) i prket kompetencs; faza e pubertetit dhe adoleshencs besnikria; faza psikogjenitale e pjekuris n t ciln dominon dashuria; faza e pjekuris, karakteristik qensore e s cils sht kujdesi; dhe faza e katrt pleqria, n t ciln dominon mendjemprehtsia.Nj etap apo periudh jetsore rezulton nga tjetra dhe n do etapbhet integrimi i t gjitha vetive t fituara n nj nivel m t lart dhe mt pjekur. Kto veti ose forca jan t domosdoshme pr normalitetin(vitalitetin) e njeriut. Kalimin nga nj faz n tjetrn Eriksoni e quankriz e cila sht udhkryq kur mund t kalohet n drejtime tndryshme, n drejtimin apo vitalitetin tjetr t ndonj rregullimi tvogl, t funksionimit t keq, dezintegrimi ose smundjeje.Vilhelm Rajh duke folur pr t njjtn tem, karakterin e prshkruan sinj lloj t formacionit mbrojts, si trsi e cila ka lindur nga konfliktet ebrendshme midis dshirave instinktive dhe presioneve nga jasht.Trsia e karakterit gjenital sht fleksibile dhe e aft pr tiu prshtaturprvojave t ndryshme. Vetia e till varsisht prej situats mund t jet elumtur e zemruar, e brengosur (mrzitur), fmijrore ose serioze, porgjithmon kujdeset pr realitetin dhe reagon ndaj tij.Pr dallim nga pararendsit e tij, Artur Janov konsideron se njeriunormal sht i liruar nga mbrojtjet, sht i relaksuar dhe i knaqur,thjesht jeton dhe t njjtn gj ua lejon edhe tjerve. Ai nuk sht ipreokupuar me smundjen q ta arrij t pamundshmen, gjegjsisht qti knaq nevojat e paknaqshme si dhe ta zgjidh kt smundje, sepsenevoja t tilla ai thjesht nuk ka. Ai shkon drejtprdrejt n zgjidhjen eproblemit, reagon n mnyr adekuate dhe t qndrueshme nballafaqim me t tjert. Energjia e tij sht e drejtuar kah problemet realedhe t vrteta dhe se nuk tenton t pamundshmen. sht i aft tvendos pr vetveten sepse me tr qenien e tij e di ka sht pr t emir. Personi normal ua lejon edhe t tjerve prreth q t jen ata qjan, i pranon ata dhe i do pa kushtzime t till far jan. Nuk kanevoj q nga jeta e tij t krijoj at q nuk sht.

57. 57Sipas Maslovit, njeriu sht i aft q ta definoj at se ka sht e mirpr t dhe ka i duhet atij. T jesh i shndosh do t thot t dish tdgjosh, t kuptosh dhe ti sajosh krkesat e organizmit tnd. Pr tizhvilluar njeriu kapacitetet e veta njerzore, ai duhet ti knaq nevojatelementare. Nse fmijs i plotsohen nevojat elementare fizike, nse ai efiton ndjenjn e siguris dhe i plotsohet nevoja pr dashuri, kurse mvon pr respektim dhe vlersim, ather ai mund t ec n luftn prqllimin m t lart, e kjo sht plotsimi i nevojave pr vetaktualizim.Njerzit e pjekur t vetaktualizuar e pranojn veten, t tjert dherealitetin e natyrs njerzore. Kto jan personalitete t shndosha dhenormale q do t thot se kta njerz leht i sajojn marrdhniet e tyret rrejshme, devijuese dhe t pandershme interpersonale dhe izvendsojn ato me marrdhnie t vrteta. Ata nuk i dshirojniluzionet dhe m tepr dshirojn t ballafaqohen me realitetin epakndshm sesa t prkunden n fantazit e mbla. Stili i tyre i jets,pa prjashtim ka nj forc dhe individualitet t till q l mbres n trat q ata e punojn qoft ajo pun letrash, komponim, mjeshtri apopun shtpiake.Duke prmbledhur disa pikpamje mbi normalen t autorve prej tcilve disa i prmendm, Gordon Olport i veon 6 kritere t pjekuris tcilat jan: zgjerimi i ndjenjs s vetvetes; marrdhnia e ngroht ndaj t tjerve; siguria emocionale; perceptimi real; vetobjektivizimi; filozofia unifikuese e jets.Duke e prmendur sidomos Sokratin dhe thnien e tij t madhe njihevetveten ai konstaton se ndoshta korrelacioni m i theksuar i tvrejturit sht aspekti i humorit. N t vrtet n nj analiz t thuktme t ciln subjektet e kan vlersuar njri tjetrin n aspektin e numritt madh t karakteristikave sht vrtetuar se korrelacioni m i madhsht midis vlersimit t t vrejturit dhe humorit. Prndryshepersonaliteti i Sokratit tregon lidhjen e afrt midis ktyre dykarakteristikave. Legjenda tregon se si ai n nj shfaqje t reve tAristofanitsht ngritur n mnyr q shikuesit e disponuar t mund takrahasojn fytyrn e tij me maskn e cila at do t ishte dashur q taprqesh duke pasur nj t vrejtur t mir ai ishte n gjendje q tavshtroj karikaturn n nj mnyr t paanshme dhe ti kontribuojnshakas (humorit) duke e prqeshur vetveten. Sipas Olportit personi ipjekur e njeh vetveten dhe pikrisht ai sht i gatshm q ta prqeshvetveten.Tomas Sas trheq vrejtjen se normalja

nuk sht njsoj sikurseshndeti, sikurse q nuk sht anormalja njsoj sikurse smundja. 58. 58Disa njerz sillen n mnyr t pazakonshme gjegjsisht kan simptoma(sipas psikiatris klasike) mirpo kjo sipas tij dhe shumics santipsikiatrve nuk mund ti konsiderohet smundje dhe nuk i prketfushs s mjeksis. Krejt ajo q psikiatria e konsideron patologjike n tvrtet jan probleme t prjetimeve t cilat kryesisht jan problemepsikologjike, morale dhe juridike. Ekzistojn vetm dallime individualemidis njerzve dhe ekzistojn probleme t ndryshme, mirpo nukekziston kurrfar klasifikimi i sjelljes njerzore dhe kurrfar hierarkie evlerave dhe dshirave dhe nuk mundet dhe nuk duhet t bhet.Nj pikpamje t ngjashme pr kt e ka edhe Teodor Sarbin, sepse edheky konsideron se metafora e smundjes shpirtrore, patologjikja shtshndrruar n mit n nj mnyr t palejueshme. N vend t patologjikesai propozon metaforn tjetr t ciln e quan transformim i identitetitsocial. Ky identitet pr bn sistemin e roleve t cilat i ka dikush nshoqri dhe kjo mund t vshtrohet prmes tri dimensioneve: statusit,vlers dhe prfshirjes (kyjes), t cilat pastaj ndahen dhe kombinohen nmnyra t ndryshme.Duke komentuar tezn e antipsikiatris sipas t cils i krisuri sht brviktim tragjike e marrdhnieve ndrnjerzore Josip Berger konstatonse kontributi shkencor i ktij drejtimi ka qen modest, mirpo s jashtmika ndikuar prshtypja duke vepruar si forc lvizse e marrdhnies mhumane t shoqris ndaj t smurve shpirtror. Sipas tij tashm njkoh t gjat jan t njohura dhe veprojn si nxitse pr teoricient,planifikuesit dhe prakticistt, tri botkuptime t ndryshme mbi natyrn emenduris. sipas botkuptimit t par menduria sht smundje dhe entitetpatologjik. Kjo sht gjendje apo proces i cili lind, zhvillohet dhe shprehetapo theksohet si defekt n organizm, pr shkak t rregullimeve fizikokimike apo biologjike; sipas botkuptimit t dyt menduria sht produkt i mospajtimit apokonfliktit brenda individit, gjegjsisht midis nevojave biologjike dhesociale. Ky konflikt sht universal, kurse smundja sht dukuri e cilalind ather kur proceset dhe strukturat mentale dobsohen kshtu qmbizotron njra apo tjetra forc, ose megjithat aparati mentaldmtohet. N fund sipas botkuptimit t tret menduria sht dukuri e natyrss panjohur, mirpo,

megjithat shfaqja e saj sht e pakontestueshme.Kjo paraqet stil atipik t jets (prjetimit). Mirpo, vet fakti se realishtekzistojn interpretime t ndryshme teorike, madje paralele, vrteton senjohuria jon mbi esencn e asaj q e quajm patologjike sht e vogl. 59. 59Vlersimi i normales apo anormales sht n lidhje t ngusht measpektet universale t njerzimit; vlersimi i llojit t menduris sht i lidhur pr ngjashmrit dhedallimet midis individve n popullatn e t mendurve; personaliteti i t marrurit n pyetje sht i till far nuk sht asnjtjetr. Sa i prket nocionit t normales prof. J. Berger propozon q nanalogjin e normales dhe inteligjencs ta gjej rrugdaljen ngaqorrsokaku agnostik n t cilin kemi hasur. Zbatimi i kritereve tVakslerit pr personat inteligjent ktu do t thot se normalja eprcakton aftsin e njerzve q: t mendojn racionalist (mendimi i pazhvilluar dhe i dmtuar sht kundrindikator i normales) t punojn pun t dobishme (krkon specifikim sipas moshs, realitetit historik, ekonomik dhe social) dhe t sillen n mnyr adekuate (aspekti emocional dhe moral).Koncepti i psikologjis i cili n kt form operacionale e paraqetklasifikimin ekzistues t rregullimeve dhe smundjeve, vazhdimishtshpreh tendencn e prhapjes apo psikiatrizimit t jets s prgjithshme.Ai shum shpejt i shpall patologjike edhe shum dukuri t cilat jan tkontestueshme.Nj dilem e shkakton edhe prkufizimi i Organizats Botrore tShndetsis pr shndetin sepse ai dukshm e zgjeron objektin emjeksis. N kt prkufizim n t vrtet shndeti definohet jo vetmsi munges e smundjes por edhe si mirqenie e fizike, shoqrore,ekonomike dhe sociale. Nse n t vrtet mjeksia e merr prgjegjsine plot jo vetm pr gjendjen e smundjes s njeriut por edhe prgjendjen e shndetit deri te mirqenia, ka iu mbetet ather shkencavetjera q merren me studimin e njeriut? Mos vall ato duhet t gjitha tamarrin prefiksin mjeksor dhe kshtu me radh t bhen shkencamjeksore? Pajtohemi se nj gj e till sht m shum se absurde.Ndrkaq, sht me rndsi t kuptohet se pa diagnozn psikiatrike do tvshtirsohej shum t kuptuarit midis njerzve t kliniks por edhe mtepr midis ekspertve dhe gjykats. Klasifikimet e ktij lloji jan tnevojshme n shkalln aktuale shkencore, mirpo kufizimin e tyre duhetta kemi

gjithmon parasysh. Zgjidhja e plot dhe prfundimtare eenigms s rregullimit shpirtror mund t gjendet vetm n nivelin ekonkretsis individuale e cila e prfshin gjendjen e nj personi,zhvillimin, prjetimin, personalitetin dhe sjelljen e tij. N kt hapsirgjasat m t mdha i kan prkufizimet operacionale me t cilat vlen tshrbehemi edhe n psikologjin forenzike. 60. 60PJEKURIA DHE PAPJEKURIANocioni shndet mental haset si alternativ e nocionit pjekuri, p.sh.Erih From prdor shprehjen normal dhe i shndosh paralelisht meshprehjen person emocionalisht i pjekur. Ai konsideron se do personka synimin e tij t fort t brendshm pr shndet, fat dhe pjekuri, dhense shoqria dhe familja nuk e pengojn kt zhvillim spontan tpotencialit primar njerzor, ather do t zhvillohet pa pengesapersonaliteti i pjekur, gjegjsisht personaliteti produktiv. Potencialetprimare njerzore jan: dashuria, arsyeja dhe krijimtaria.N prputhje me kt orientim human n psikologji, personi i pjekurdefinohet sipas shum kritereve t cilat do ti cekim ktu pa ndonjanaliz t hollsishme. Personi i pjekur sht para s gjithash person iaft pr pun (nse sht fizikisht i shndosh pr kt); person i aft prt dashuruar (me kusht q t mos i shkaktoj vuajtje personave q i do)dhe person tolerant ndaj frustrimeve t cilat do jet i bart n vete. Kyperson sht i aft t marr mbi vete obligime dhe prgjegjsi t cilatshoqria i prej nga ai: t hyj n marrdhnie martesore, t bhet prind,t bashkpunoj n pun dhe shoqri, t marr pjes n vendimet ebashksis n nivele t ndryshme dhe me kt rast t mos bhet burim ikonflikteve neurotike. Personi i pjekur n shkall t ndryshme i zhvillondhe prparon marrdhniet njerzore, vendet e puns, bashkpuntorte vet, fmijt etj.N psikologjin humaniste t Abraham Maslovit shprehja person i pjekursht piknisje, vend ky dhe kuror e tr teoris s tij. Mund t thuhetse ai e ka prpunuar n mnyrn m t hollsishme portretin e personitt pjekur autentik.Sipas tij personi i till posedon karakteristikat apo vetit si vijon: perceptimi i suksesshm i realitetit dhe marrdhnie t knaqshme me mjedisin; pranimi i vetes, t tjerve dhe natyrs; spontaniteti,thjeshtsia, natyrshmria e mendimit, vlersimit dhe ndjenjave; orientimi n problem, e jo n Egon e vet (n egocentrizm); ndasia, nevoja q t jet vet; autonomia pavarsia nga kultura dhe mjedisi. Sipas Maslovit nxitjet themelore gjenden n motivet e

brendshme t cilat nuk rezultojn nga ndonj mangsi; freskia e vazhdueshme e prjetimeve n soditje, shtitje, ushqim, pije, seks, etj. prjetimi kulminant njerzit vetrealizues prjetojn ekstaz m shpesh sesa t tjert, me rast Uni i tyre inspirohet n di m t madhe q i transcendon ata; prjetimi i bashksis me t gjith vllezrit e gjinis njerzore; 61. 61 marrdhnia e ndrsjell personat e pjekur kan marrdhnie t thella dhe t forta me nj numr t vogl dhe t przgjedhur njerzish; struktura demokratike e karakterit kjo sht veti shum e rndsishme q ka t bj me respektimin e do qenjeje njerzore, vetm si t till; saktsia etike, apo m sakt, dallimi i t mirs dhe t keqes n situata t ndryshme jetsore; sensi pr humor qllimmir q nxit qeshjen, por jo n kup t qiellit dhe q nuk fyen t tjert; krijimtaria e cila ka t bj me forcn dhe individualitetin e puns dhe kontributit kreativ dhe rezistenca ndaj enkulturizmit: t pjekurit siellen sipas ligjeve t veta e jo sipas ligjeve shoqrore, prandaj pr kt arsye edhe mund t jen t shndosh dhe autentik n do kultur, madje edhe n kulturn jo t shndosh:Sipas mendimit t Gordon Olportit ekziston dallim shum i theksuarmidis fmijs dhe t rriturit; t smurit dhe t shndoshit; individit tpjekurit dhe t atij t papjekurit.Propozimi i tij pr masn e pjekuris ka t bj me 6 kriteret n vazhdim:1. Ndjenja e zgjeruar pr veten. Nse te individi nuk zhvillohet interesimi i fort i orientuar n dika jasht tij, jeta e tij sht larg nga pjekuria njerzore. Ambiciet e reja, idet e reja, miqt e rinj dhe hobi i ri ndihmojn kt zgjerim;2. Marrdhnia e ngroht ndaj t tjerve. Individin e pjekur e karakterizon ndjenja dhe afrsia. At gjithashtu e dallon struktura dhe karakteri demokratik (pr ka flasin edhe Maslovi dhe Fromi) dhe aftsia pr dashuri t pjekur gjenitale (Frojdi, Eriksoni);3. Siguria emocionale. Baz pr vlersimin e ktij kriteri, sipas Olportit sht toleranca ndaj frustrimit, gjegjsisht aftsia e individit q problemet e lindura ti zgjidh n mnyrn e pranueshme shoqrore me nj mim minimal pr vet personalitetin. Problemet jetsore nuk i mbimon e as nnmon dhe posedon kontroll t mir t drejtimit me emocione;4. Perceptimi real, aftsit dhe mundsit pr zgjidhjen e detyrave. Inteligjenca e zhvilluar sht e domosdoshme, por jo edhe kusht i mjaftueshm pr ta konsideruar nj person individ t pjekur. Individi i shndosh nuk e

shtrembron realitetin vetm sa pr ti knaqur nevojat e veta;5. Vetobjektivizimi; sajimi dhe humori individi i pjekur e njeh mir vetveten dhe ka arsye dhe guxim q realisht ta vlersoj vetn, aftsit e veta dhe vendin e vet me botn q e rrethon. Humori i personave t 62. 62 pjekur sht di krejtsisht i ndryshm nga shakat e vrazhda dhe agresive t personave t papjekur; dhe6. Filozofia unifikuese e jets. Esenca e ktij kriteri, sipas Olportit, gjendet n zgjidhjen e qllimit themelor ose qllimeve n jet, kurse synimi pastaj sht konsekuent drejt realizimit t qllimit.Levini flet kryesisht pr kriteret e pjekuris emocionale t cilat sipas tijjan: Personaliteti i pjekur jeton me realitetin kurse faktet nuk i ngatrron me dshirat dhe friksimet; Individin e pjekur e karakterizojn qllimet dhe vlerat afatgjate dhe t qndrueshme; Ai ka vetdije t pjekur e jo fmijrore (burim i ksaj t dyts sht krcnimet, friksimet, ndjenja e fajsis dhe fantazmat e deformuara). sht i aft t jet i pavarur; Individi i pjekur sht i aft ti doj t tjert; Individi i pjekur mund t shpreh hidhrimin dhe urrejtjen por ato jan t matura dhe nuk sjellin deri te trbimi i cili e vshtirson sjelljen racionale; Individi i pjekur sht i aft t jet i matur varsisht nga t tjert; Individi i pjekur shfrytzon n mnyr adekuate mekanizmat mbrojts; Ka prshtatje t mir seksuale dhe prshtatje t mir pune.Sipas Xhelebxhiqit karakteristikat e individit t pjekur dhe t papjekurjan:Virtytet e t pjekurit T metat e t papjekuritvendosmria; - pavendosmria;- trimria (guximi); - frika;- durueshmria; paturpsia;- turpi i matur; - jofisnikria;- fisnikria (bujaria); - inati (kryeneqsia);iltrsia dinjitoze; - prulsia- sjellja e mir (gjentile; - pakujdesia (mosmirnjohja);- vetkontrolli - krkesat e pakontrollueshme.Psikologu eksperti gjyqsor n praktikn e tij t prditshmeballafaqohet m s shpeshti me individ t papjekur. Ky lloj i individvem s shpeshti paraqiten n modalitete t ndryshme si respondent nrastet e analizave psikologjike t cilat i ndrmerr psikologu me urdhrin egjykats. Shikuar nga ky aspekt, sht shum me rndsi ti njohim mirkriteret e pjekuris t cilat si i theksuam, japin nj pamje mjaft tharmonishme t karakteristikave relativisht t qndrueshme tpersonalitetit. Natyrisht, kto kritere askush nuk guxon ti kuptoj ashtuq n do situat

konkrete duhet ti plotsoj do njri apo t gjith. Nukka njeri t till i cili do t ishte person i pjekur ideal, n t gjitha 63. 63aspektet dhe rrethanat, prandaj, sht m e rndsishmja q tgjurmohen karakteristikat e tilla t pjekuris te individi t cilat janrelevante pr interpretimin e veprimeve dhe sjelljeve konkrete t tij nkoh dhe hapsir, gjegjsisht n rrethanat ekzistuese dhe n kohn ecaktuar.INTELEKTUALITETI DHE EMOCIONALITETIBorislav Kapamaxhia, n monografin e tij pr vrasjen, e citon thnien eLevinit: Logjika sht at t cilin e shalojm vetm ather kuremocionet na e kan diktuar rrugn n t ciln do t ecim nse kypohim sht paksa i tepruar ather edhe m larg t vrtets shtpikpamja sipas s cils njeriu i shndosh shpirtrisht mundet (dheduhet!) q n do moment t jet i aft ta drejtoj vetveten.Kapamaxhia, nj psikiatr i njohur botror, n nj analiz empirike n130 mostra t analizuara t vrasjeve t kryera ose tentimvrasjeve kazbuluar se ato kan qen t planifikuar me dshir vetm n 9 raste (6,6%), se n 25 raste kryesit kan qen n psikoz (19,2%), kurse n shumm tepr raste, 96 sosh (ose 73,8) sht konstatuar se delikti sht kryern afekt me vrejtje se nuk e ka veuar ndikimin e alkoolit n kt rast.Emocioni mund t kuptohet edhe si forc themelore e cila do aksion eushqen me energji. Kjo do t thot se emocioni n nj shkall t caktuarekziston n do situat jetsore. Emocioni thot Shenoni dhe MacDugalisht gjendje aktuale gjegjsisht prjetim aktual. N shum teoripsikodinamike t cilat para s gjithash i prshkon psikanaliza emocionetjan arsye themelore e komprometimit t mendimit. N kujtimet endrydhura t cilat jan prplot me emocione t fuqishme dhe mekomplekse emocionale gjendet arsyeja e vrtet e mossuksesit tdikujt...n sfern intelektuale, si dhe arsyeja e ndonj veprimi tinkriminuar.Ktu vlen t prmendet se sht e nevojshme t dallohet njohja egjendjeve emocionale nga sajimi i prmbajtjes s pavetdijshme. Nrastin e par detyra ka t bj me llojet e shqetsimeve t cilat jankarakteristik e do afekti i cili e prcakton intensitetin e saj. Npraktikn forenzike shpesh takohemi me persona t cilt nuk kan prirjepr vetkontroll dhe t cilt nuk din ti sajojn ndjenjat e veta. Nukguxon t harrohet se n rrethanat e ekspertizs (zakonisht n procedurnhetimore) shtohet dukshm numri i personave t cilt nuk guxojn

osenuk din ti shprehin ndjenjat e veta.N kohn m t re jan br t popullarizuara sidomos provat e caktuaraneurofiziologjike t cilat ndonse ende jan jo mjaft t sigurta dhe tbesueshme na udhzojn n prfundimin se emocionet tona posedojnnj mendje t posame e cila mund t mendoj pavarsisht nga intelektiyn. Kjo inteligjenc emocionale sht superiore dhe kinse drejtuaka jo 64. 64vetm me ekzistencn ton por edhe me mendimin, vlerat, madje edheme qndrimet tona etike. Humaniteti yn sipas ktyre analizave rezultonnga ndjenjat sikurse q rrnja e altruizmit gjendet n empatingjegjsisht n aftsin q t lexohen emocionet e t tjerve. N t vrtetdo emocion mundson gatishmrin e posame pr pun n themel ts cils jan planet momentale pr ruajtjen e jets t ciln na e kadestinuar evolucioni.Interpretimi i llojit neurofiziologjik fillon nga supozimi se sht n pyetjendarja e sistemit limbik dhe neokorteksit, sidomos qendrave t tyreverbale. Nj nga gjndrat n form t bademit e cila sht e vendosur ntrungun trunor, madje n unazn limbike, sht e ngarkuar me aktiviteteemocionale. N prputhje me formn e vet e ka marr edhe emrinamigdale (greq. Bademi). Prova kryesore n rolin e saj gjendet nrezultatet t cilat tregojn se me largimin e tyre nga mbetjet trunore lindajo q n popull quhet verbri afektive, kurse n esenc e karakterizonpamundsin q t matet rndsia emocionale e ngjarjes. Meqense namigdale jan gjetur depot e memories emocionale, neurofiziologt kanprfunduar se t gjitha emocionet varen prej saj dhe kur kjo nukekziston ather edhe jeta e humb kuptimin.Pr hulumtuesit e drejtimit neurofiziologjik neokorteksi (truri i tmenduarit) paraqet vendqndrimin apo selin e intelektuales dhe si e tilln trsi mund t kontrolloj se far po ndodh dhe t vendos vet se asht n pyetje vendimi i drejt n do moment.Ndrkaq, kur amigdalja , prmes ndonj ngacmimi shqisor sajonrndsin specifike, ather ajo sht n gjendje q tia mundneokorteksit dhe t reagoj para se truri i t menduarit ta ket marrinformatn e vrtet. Problemi qndron n at se sa m e vogl dhe m eshkurtr q sht staza e cila on drejt nga talamusi deri n amigdale,ather anashkalon neokorteksin dhe mundson amigdalit q t reagojpara se neokorteksi t arrij ta regjistroj dukurin.Shikuar n kt mnyr, forca

emocionale prmban dy lloje procesesh.Njri ka t bj me aktivizimin e amigdales kurse tjetri me ngacmimin ezonave t caktuara t neokorteksit t cilat sjellin deri tek ngacmimi aposhqetsimi emocional. Supozohet se ngulfatsi (kapaku) i alarmeveamigdale gjendet n skajin tjetr t lidhjes kryesore prej neokorteksit npjesn parafrontale, drejtprsdrejti pas ballit. Korteksi parafrontalvepron kur dikush trbohet ose friksohet s teprmi, ose qetsohet dhe ikontrollon ndjenjat me qllim q sa m sakt ta menaxhoj situatnkonkrete. Sipas ksaj hipoteze n pjesn parafrontale gjendet qendra prplanifikimin dhe organizimin e aktiviteteve. N pjesn e saj t majt, siduket, sht ndrprersi kryesor i emocioneve shqetsuese.Korteksi parafrontal vepron si drejtues efektiv i emocioneve duke i maturreagimet para aktivitetit ashtu q e zbut sinjalin pr aktivizim t cilin edrgon amigdalja dhe qendrat tjera limbike. Kjo lidhje midis amigdales 65. 65dhe neokorteksit paraqet pra epiqendrn e lufts ose paqes midis zemrsdhe koks; mendimit dhe ndjenjave. Mbetet t sqarohet mnyra me tciln inteligjenca deprton n emocione si dhe mnyra sipas s cilsinteligjenca shndrrohet n emocion.Veprimi afatshkurtr i emocioneve n funksionet e t menduarit, ngaaspekti psikologjik flet qart pr at se si sht i ndar njeriu. Ai mund tndaj, shkput, lidh, abstragoj dhe zbuloj zgjidhjet, kurse n tnjjtn koh sht i penguar ose i mashtruar nga ana tjetr, t ciln eshnojm me fjal t ndryshme; ndjenja, emocione, shqetsime madjeedhe paragjykime, ide t mbivlersuara ose imagjinata. Nga kjoimponohet prfundimi mendimi nuk sht krejtsisht i sigurt. Dyshimin mendim ka lindur shum para konstituimit t psikologjis moderne.Filozoft skeptik (skepticistt) dyshimin e tyre e kan shfaqur q moti.Mirpo, shum m tepr se ata n dyshimin pr mendimin e shndoshka ndikuar edhe themeltari i psikanalizs Zigmund Frojd. Ai formave tgabimeve logjike, t cilat me kujdes i kan mbledhur filozoft, uabashkon edhe prmbledhjen e tij duke argumentuar se arsyeja pr ktgjendet n dinamikn e aparatit psikik.N psikoterapi sht i njohur problemi i njerzve t menur e n shikimracional t cilt n jet vazhdimisht bjn gabime banale apo zgjidhjebudallaqe. Frojdi pr kt thot se nuk sht fjala pr rastsi tzakonshme por pr paradoksin mashtrues. Pr t kuptuar rastet e ktillasht e nevojshme t

kihen parasysh vetit psikologjike t individit.Pr ta kuptuar nj segment si sht mnyra e t menduarit t njpersoni duhet t kemi parasysh krahas vetive t t menduarit edhekarakteristikat dominuese t personalitetit. Pr ta kuptuar personalitetinzakonisht duhet ta kuptojm edhe kontekstin i cili prfshinmarrdhniet aktuale dhe faktort biografik. N kt mnyr e shohimrrjetin e kushteve apo ambientin n t cilin funksionon mendimi. Kjo nasnj rast nuk sht funksion i izoluar dhe i pavarur nga nj vargndikimesh. Pr ta zbuluar dhe kuptuar gabimin n mendim dhe nzgjidhjet jetsore, duhet ta njohim llojin, intensitetin dhe kohn endikimeve penguese.Pr dallim nga psikologjia akademike e cila mendimin e ka reduktuar nfunksion t nxjerr nga aftsit kognitive (njohse) psikanaliza mendimine ka reduktuar n funksion manipulues dhe n shrbim t motiveve tforta si dhe rojs s rrezikuar t marrdhnieve me realitetin. Sipas ksajteorie ne n t vrtet i kemi dy mendime t cilat mund t jen tkombinuara n mnyra t ndryshme. Njra sht procesi primar, e cilasht n shrbim t forcave emocionale, kurse tjetri sht procesisekondar t cilin zakonisht e quajm mendim dhe me t cilin zyrtarishtmerren filozoft dhe opinioni i gjer (publiku). 66. 66Nn ndikimin e psikanalizs ka dominuar mendimi se motivet dhendjenjat jan faktor primar kurse t gjitha t tjerat jan n personalitetinvet prandaj edhe mendimi ka rndsi sekondare. Kshtu ka lindur tezase personaliteti ndikon n mendimin, kurse mendimi nuk ndikon npersonalitetin ose thn m but: personaliteti ndikon m tepr nmendimin sesa mendimi n personalitetin.Pr ta shikuar m mir rolin e emocioneve n praktikn e psikologjisforenzike ka rndsi jo vetm ta njohim botkuptimin pr natyrn eemocioneve t cilat jan si kemi vrejtur ende edhe sot e ksaj dite nnivelin e hipotezave (variante pune) dhe teorive, madje edhe t njihenthekset e jashtme t emocioneve pa t cilat shumka do t mbetej nnivelin e tregimeve t kota. N t vrtet dshmia pr gjendjenemocionale t dikujt n kohn e kryerjes s veprs penale nuk mund tpranohet nse nuk dokumentohet me provat adekuate pr kt.Kur jan n pyetje emocionet sht e qart se provat e tilla hasen nndryshimet e jashtme fizike t cilat mund t vrehen nga dshmitart oset cilat mund t ln ndonj gjurm n procesin e zhvillimit t veprimit tinkriminuar. N shqetsimet

intensive emocionale, t cilat kan rndsiforenzike, vrehet nj varg i tr ndryshimesh organike prej t cilave disamund t vrehen shum qart. Organizmi sht i aktivizuar prtejnormales, shtohet aktiviteti i sistemit kardiovaskular dhe i organeve tjerat brendshme, kurse ekzistojn edhe nj varg ndryshimesh tjera si shtzmadhimi i bebzave t syrit, zbehja e fytyrs, konfuzioni psikik,plogshtia, etj.Sipas botkuptimit psikologjik klasik t shekullit XIX i cili i ngjanshfaqjes laike, ngjarjet n gjendjet emocionale shkojn sipas ksaj radhe:s pari shfaqet situata emocionale, pastaj prjetohet emocioni dhe nfund emocioni i prjetuar manifestohet me nj varg ndryshimesh trupore.Para fundshekullit XIX, Vilhelm Xhejms e ka dhn teorin e tij t njohurt emocioneve me t ciln prshkruan renditjen e zakonshme tndodhive. Sipas tij emocioni nuk sht asgj tjetr prve prjetim indryshimeve fizike t cilat ndodhin n emocion. Pra, asgj tjetr prvevetdijes pr ato ndryshime fizike, asgj tjetr prve ndjenjs e cila vjennga muskujt dhe organet tjera t brendshme t aktivizuara. Kjo do tthot se perceptimi i situats s rrezikshme shkakton nj vargndryshimesh fizike, kurse vetdija pr kto ndryshime sht prjetim iemocioneve. Pra, kto ndryshime nuk jan prcjells t emocioneve poresenc e tyre. Meqense ktij botkuptimi i sht bashkuar edhepsikologu danez Lange, teoria e ka marr emrin teoria e Xhejms-Langes.Ndonse kjo teori ka nj mbshtetje t fort n disa fakte hulumtimet mt reja ndr t cilat jan edhe pikpamjet neurofiziologjike, vn n pyetjetezn se emocionet nuk jan asgj m tepr vese prjetim i ndryshimevetrupore apo fizike. Ndryshimet organike t shkaktuara artificialisht,karakteristik pr emocionet e friks dhe mllefit nuk sjellin deri tek 67. 67prjetimi i plot i ktyre emocioneve. N nj hulumtim t till klasik,respondetve iu sht dhn injeksioni i adrenalins, mirpo ata nukkan prjetuar emocionet e vrteta t friks dhe mllefit, por kandeklaruar se po ndjehen sikur jan t hidhruar, sikur kan frik, e jose jan t hidhruar dhe t friksuar. Pr prjetimin e plot temocioneve si duket di ka munguar. Sipas mendimit t disa psikologveka munguar komponenti kognitiv (njohs).N hulumtimin e Shahterit respondentt kan marr adrenalin mearsyetimin se do t analizohet veprimi i nj mjeti farmakologjik prvizionin. Ndonse ata kan pasur ndryshime objektivisht t njjtaorganike, megjithat ata e kan prjetuar

n forma krejtsisht tndryshme varsisht nga situata sociale. Disa respondent kan qen nshoqri t personit t lumtur kurse t tjert n shoqri t personit tpadisponuar dhe nervoz; t part jan ndjer mir kurse t dytt janndjer keq. Prandaj ndryshimi trupor sht vetm nj material i njom icili mund t interpretohet ose t vrehet n mnyra t ndryshme. Kjoprap do t thot se drejtimi emocional vetm pjesrisht sht i bazuarn ndryshimet organike.Komponenta kognitive (njohse) gjithashtu e prcakton kualitetin eemocionit t prjetuar. Kjo komponent mund t ndikoj edhe nspecifikn e ndonj ngjarjeje emocionale. P.sh. ndjenja e shpress sht elidhur pr komponentin intelektual t pritjes s ndonj t mire n tardhmen e afrt apo t largt. Edhe n shum emocione t tjera ekzistonkomponenti njohs n baz t s cilit prcaktohet marrdhnia ndajpersonave t tjer, ndaj ngjarjeve, t kaluars dhe s ardhmes. Me siguriq s paku n disa raste kjo komponent intelektuale bashkohet mekomponentin emocional n nj trsi t re.RACIONALJA DHE IRACIONALJAN kapitullin paraprak vrejtm se vlersimi i marrdhnieve midisintelektuales dhe emocionales krkon nj shqyrtim t nivelit m t larti cili ka t bj me racionalen dhe iracionalen n natyrn e njeriut. Nsepr fillim ndalemi tek aspekti i sjelljes do t mundshim pa ndonjhezitim t madh q sjelljen racionale ta karakterizojm si sjellje e cilaleht mund t konstatohet qllimi dhe rregullat zbatimi i t cilave ondrejt qllimit, q do t kishte t bnte me aktivitetin (veprimtarin). Fjalasht pra pr aktivitetin e till t njeriut i cili sht konsekuent dhe masae asaj konsekuence qndron n arsyet e vet aktit, veprimeve t ndrmaradhe n mjetet e prdorura. Q nga kjo tez tashm rezulton edhe afrsiae saj me teorin e s drejts edhe skemat e saj klasike.Prkundr ktyre q i prmendm, sjellja iracionale sht ajo e cila nukka fare kujdeset pr at se a iu prgjigjet qllimi vlerave dhe interesavethemelore apo jo, as pr at se a on prdorimi i mjeteve drejt qllimit mefardo besueshmrie (probabiliteti). 68. 68Filozofi dhe psikiatri i njohur Karl Jaspers trheq vrejtjen se ekzistondshira q t kuptohen t gjitha, me rast humbet kriteri i kufijve tarsyeshm psikologjik. Kjo ndodh kur psikologjia i zbaton idet sishpjegime kauzale me supozimin se do gj e prjetuar e kaprcaktueshmrin ideore

universale.N jetn shpirtrore (skruan pastaj Jaspers) ekzistojn lidhshmrit dhepujet n t cilat duket sikur dikush punon pr ndonj qllim i shtyrnga motivet racionale. Kshtu ekziston nj prirje e prhapur q dodashjeje t njeriut ti prshkruhen arsyet e vetdijshme. Lidhjet e tillaracionale t kuptueshme, sipas mendimit t Jaspersit n realitet e luajnnj rol fare t vogl. Dhe, s kndejmi, kur individi konsideron se shtduke br di pr arsye t vetdijshme dhe krejtsisht t kuptueshme,zakonisht prapa ktyre veprimeve t tij qndrojn apo dominojn motivetiracionale dhe emocionet. N t vrtet, krkimi i teprt i marrdhnieveracionale dhe i arsyeve t kuptueshme, t cilat kushtimisht mund tquhen psikologji intelektualiste paraqet penges pr zhytjen reale ndomethnien e aktiviteteve t njeriut. Kjo, prap, nuk do t thot seshpejt mund t arrijm n ndonj diagnoz atje ku sht gjetur dikairacionale, nse paraprakisht nuk sht br nj shikim i mir s pakun segmentin e caktuar t mbretris s pafund t prjetimeve t njeriut.Jeta e vetdijshme shpirtrore nuk sht aglomerat i disa dukurive tveuara, por trsi e marrdhnies e cila gjendet n lvizjen dhendryshimin e prhershm dhe nga e cila i veojm dhe i prshkruajmdisa gjendje psikike. T kuptuarit psikologjik nuk sht i mundur (sipasJaspersit) pa prceptimin e shprehjes dhe prjetimeve s bashku mefenomenet e prjetuara, t cilat na i kumtojn personat q i marim npyetje (respondentt), kurse kjo nnkupton prmbajtjet e caktuara tcilat prbjn pamjet, simbolet dhe idet.N procesin e simbolizimit i cili prfshin nj varg funksionesh tndryshme psikike, por reciprokisht t ndrlidhura, rolin dominues e kamendimi. Prandaj, simbolizimin, me t drejt t plot, mund takrahasojm me operacionet formale-logjike t mendimit q do t thot sen mendim fle arsya (racionaliteti) ndonse ka edhe pikpa,je tkundrta. Nuk sht e nevojshme q t shpjegohet n mnyr t veantse pikrisht gjuha sht ajo me t ciln shprehet prmbajtja simbolike-gjegjsist mjet i realizimit t arsyeshmris (racionalitetit). Mesimbolizimin e prvojs emocionale dhe t ndjenjave fitohet karakteriracional, kshtu q mund t thuhet se ky proces, ndonse n shkall tndryshme, sht i pranishm edhe n aspektet m intime tpersonalitetit.Nuk sht e kontestueshme se arsyeja (racionalja) e humb rndsin evet posa t ndrhyjn emocionet dhe se efikasiteti i aktivitetit tdobishm t dikujt n rastin

e till sjellet seriozisht n pyetje.simbolostt fjaln emocion e interpretojn ndryshe nga 69. 69neurofiziologt. Sipas tyre kjo fjal tregon se personi vendoset jashtaksionit q do t mund t nnkuptonte se personaliteti trhiqet n plant dyt. Mirpo, t gjitha ato ndryshime n sjellje t cilat t tjert ivlersojn si argument t rndsishm t dezorganizimit dhe kaosit tkrijuara pr shkak t ndrhyrjes s emocioneve, ktu interpretohen sipjes prbrse e mnyrs s ekzistencs n kt bot. N t vrtet kurndonj person vlerson se situata sht shum e rnd pr tu mbizotruarn ndonj mnyr tjetr, ather ai e zgjedh formn e rnies nemocione, gj q krahas interpretimeve tjera t ndryshme mund tnnkuptohet se ai n at ast e shlyen apo l anash personalitetin e vet.Zgjidhja e ktill pra vetm e vrteton tezn fillestare se sjellja jonzhvillohet sipas rregullave t caktuara, se rregulli dhe nevoja dominojnvetm pr sy e faqe (arbitrariteti dhe rregullimi). Mirpo, kto rregullanuk jan t llojit neurofiziologjik. Edhe ather kur reagojn n mnyrshum impulsive, t vrullshme dhe agresive, ather kur nga ne vlojnpasionet dhe dominon preukopimi me gjelozi, liria e zgjedhjes gjithashtunnkuptohet. Ajo sht e ndrtuar (e futur) n afinitetin ton apo naftsin e lindur pr tu shrbyer me simbole dhe figura abstrakte. Ngakjo forc njeriu nuk mund t shlirohet, madje as kur me t udhheqdshira e zjarrt (pasioni).Para se t na kaploj ndonj emocion i fuqishm, para veprimit ton,reagimit, i cili mund t duket krejtsisht irracional, sikurse t ishtesjellur n pyetje do qllim i veprimit ton, ne megjithat, n njfar;mnyre simbolike kemi mundsi q prmes paraftyrimeve tia paraqesimvets pasojat e veprimit ton dhe me kt faktikisht pr at veprim emarrin prsipr prgjegjsin. Mirpo, tashti, a do t heqim dorvullnetarisht nga kjo forc e jona apo a do ta lm at anash dhetejkalojm n pajtim me disa veti t personalitetit, sht shtje krejttjetr.Prgjigja n kt shtjen e dyt do ta ndihmoj vetm sqarimin erefuzimit ton q mundsit personale n ndonj situat aktuale tirealizojm e jo ta bjm vetm interpretimin e veprimit. Vendimi pr ktveprim sht nxjerr para zbatimit t tij prmes nj analizimi tbrendshm. Ndrkaq, nse nga ai analizim sht hequr dor, kjo prapdo t thot se prapa heqjes dor qndron

veprimi prkats. Sipasrrjedhs normale t gjrave, njerzit jan n gjendje q t veprojn nmnyr t dobishme dhe t mendojn racionalisht, t vetkontrollohensi thuhet zakonisht e q n gjuhn e proceseve psikologjike do t thotq vetm n ide dhe realizimin e saj sht prfshir dhe kalkuluarfunksioni simbolik.Simbolizimi pa dyshim sht prpjekje q n rrafshin filogjenetik dheontogjenetik e tregon mekanizmi i konstituimit t realiteti shoqror. Nrrafshin individual simboli lidh vetdijen, sjelljen dhe aktivitetin. Simbolisi eement i gjuhs gjithmon prmban skicn apo projektin e aktiviteteve, 70. 70sepse gjuha sht e pandashme nga praktika jetsore. N kt kuptimsimbolizimin e konsituon racionaliteti.Nn presionin e rrethanave t rndsishme jetsore (pr t) apo t ndonjngjarjeje reale, individi bn di me ka n njfar mnyre t caktuarzbulohet, madje edhe si kryes i ndonj veprimi apo ndonj akti tdnueshm. Kur n mnyr t sigurt, me an t metodave prkatseobjektive, konstatohet se far ka br ai fizikisht, ather ai ballafaqohetme faktin pr vetn e tij n rend t par. Prderisa vetm ka menduar qt veproj di, prderisa ka vepruar simbolikisht, n paraftyrimet dhefantazit e tij individi edhe nuk ka qen i detyruar t jap llogarin paravets. Ja pra se ka mund t shrbej afiniteti pr shfrytzimin esimboleve dhe ideve (abstraksioneve)!. Pra, kur nga rrafshi i mendimitapo ides ka dal n rrafshin e veprimit ather ai ka hyr n kthes(udhkryq).Pra vetm vepra e zbulon autorin e saj gjegjsisht at q e ka krijuar. Njgj e till vlen edhe pr krimin. Pra vetija shum e prhapur e njeriut qpr vetn t ket mendim m t mir se sa e meriton, tr ai mashtrimi ijets dhe vetmashtrimi t cilat nganjher ushqehn me njkmbngulsi t pabesueshme bien posht para aktit i cili mund t ojn prfundime krejtsisht tjera. Ajo far ka ndodhur ka ndodhur dhenuk mund t kthehet prapa e as t ndryshohet. Tashti rasti sht q nveprimin e till t tij njeriu ta zbuloj figurn e tij personale dhe nsekt ai nuk e bn vet ather do ta provojn ta bjn t tjert.Me rastin e prpjekjeve t tilla t t tjerve (ekzaminuesve), s parizbulohet rezistenca pr t ciln tashm kemi treguar dhe e cila shtdukuri e rregullt n ekspertizat psikologjike-forenzike. Duke e hulumtuarfenomenin e rezistencs arrihet deri te prfundimi se ai m s shpeshtinuk sht i lidhur vetm me situatn e keqe aktuale t t marrurit

npyetje (respondentit), si sht procesi gjyqsor n t cilin ai zbulohet, porkjo ka nj kuptim m t thell psikologjik. Ky kuptim si u cek edhe ktugjendt n at q i ka paraprir veprs. Ktu sht e pakontenstueshmemerita e analizs q n kt dhe n dukuri t ngjashme e ka zbuluar njmekanizm mbrojts i cili sht shum i pranishm mbrapsja.Pikrisht me mbrapsje, fardo qoft ajo, n vetdije krijohen kushtet przhvillimin e aktivitetit irracional. Thn m thjesht, kjo nnkuptonveprimin pa nj pasqyr apo shikim n motivet e veta dhe qllimet evrteta dhe e cila pa nj analiz sht vshtir e kuptueshme dhe epaprputhshme me trsin reale intersubjektive. Derisa vetdijannkupton qasjen dhe pjesmarrjen n komunikimin simbolik, gjuhsoretj. (sipas Lorencerit), mbrapsja sht pikrisht di e kundrt: shkputjeapo shkputje nga ky komunikim.N psikoanalizn ortodoksale, vetdija si e till nuk e ka ndonj vler tposame. Prse kjo sht kshtu, e ka sqaruar Erih From, i cili thot:pjesa m e madhe e asaj q njerzit e bartin n mendjet e tyre-n vetdije,trillimet jan edhe mashtrime dhe kjo jo pr shkak se njerzit jan t 71. 71paaft q ta shohin t vrtetn, por pr shkak t funksionit t shoqris.Pra, prmbajtja e vetdijs, pr psikoanalitikt sht kryesishtmashtruese dhe fiktive, dhe si e till nuk mund t paraqet realitet.Shoqria, prap, jo vetm se krijon fiksionet n vetdijn ton, por edhe epengon vetdijen mbi realitetin.Sipas botkuptimit t Frojdit, inkoshienca n esenc sht erdhe eirracionales. Themeluesi i psikoanalizs me kt rast e ka vrejtur qartse mbrapsja e pengon ndjenjn e njeriut mbi realitetin dhe se eliminimi imbrapsjes on drejt nj prceptimi t ri t realitetit. Ne besojm se njperson e shohim ashtu si sht, mirpo n realitet ne e shohim vetmprojektin e nj shfaqjeje n at person (individ). Kjo do t thot serealitetin e shohim t shtrembruar apo t deformuar. S kndejmi,gjykimi i vetdijshm sht vetm nj pseudoshpjegim, motivet e vrtetat s cilit jan irracionale dhe inkoshiente. Frojdi kt gjykim e kaquajtur racionalizim. Pr cilindo mekanizm mbrojts qoft fjala, fiksioniasht pjesa m e madhe e asaj q njeriu sht i vetdijshm pr t,kurse ajo q mbraps (inkoshienca)- sht realiteti.Pr Fromin koshienca dhe inkoshienca jan t kushtzuara mepikpamjen shoqrore. Un jam i vetdijshm pr ndjenjat dhe mendimete mia, shkruan autori, nse sht e

lejueshme q me to t deprtohetprmes nj filteri t trefisht (shoqrisht t kushtzuar); gjuhs, logjiksdhe ndalesave (t karakterit shoqror). Prvojat t cilat nuk mund tfiltrohen mbeten jasht vetdijs (koshiencs), gjegjsisht mbesin tpavetdijshme (inkoshiente).N pikpamjet e prmbajtjes s inkoshiencs, (konsideron Fromi) nukjan t mundura kurfar prgjithsimesh, mirpo mund t thuhet vetmse: ajo gjithmon paraqet njeriun n trsi, me tr potencialin e tij prdrit dhe errsir. Prmbajtja e inkoshiencs pra nuk sht as e keqe, ase mir, as racionale, as irracionale, por edhe njra edhe tjetra, pra krejtka sht njerzore. Kjo pra prfshin tr njeriun prve asaj pjese e cilai prgjigjet shoqris s tij. Vetdija apo koshienca prap paraqet njeriunsocial, gjegjsisht kufizimet t cilat i parashtron mjedisi shoqror n tciln jeton individi. Nga tr kjo shihet se premisat psikoanalitike ebarazojn racionalen me vetdijen (koshiencn). Ajo q nuk sht ekoshiente apo inkoshiente sht iracionale. Prse? Sepse shtinstinktive dhe patologjike (sipas Fromit dhe disa neoanalitikve nuksht krejt kshtu), vshtir e kapshme pr vetdijn, kurse edhe mvshtir e pranueshme pr sistemin e vlerave morale dhe shoqrore.Mirpo, sht e rndsishme ktu edhe nj gj; psikoanaliza e hudhkt barazim t trashguar: racionalja = kognitivja; irracionalja=emotivjainstinktivja. Pra, kognitivja grshetohet me inkoshiencn (paraftyrimet embrapsura) kurse ndjenjat e pranueshme jan pjes e sjelljes racionale.Sipas Frojdit, parafytyrimi koshient prfshin parafytyrimin mbigjsendet dhe parafytyrimin mbi fjalt, prderisa parafytyrimi inkoshientprfshin vetm parafytyrimin mbi gjsendet. 72. 72Psika sht e prcaktuar me kategorin e simboliks; sidomos mesimbolikn e gjuhs. Proceset simbolike n ndrmjetsimin e tyre irrespektojn parimet e unitetit (marrja parasysh e t gjith faktorverelevant t situats) dhe universales (anticipimi i situatave t tjera tngjashme). Problemi i racionalitetit t njeriut qndron n ato akte t cilatjan kryer drejtprsdrejti, pa ndrmjetsim ose me ndrmjetsimindisfunksional (pasukses). Prandaj, diskutimi pr racionalen dheirracionalen e veprimeve t personit t pandehur (ose personit i cili shtkryes i ndonj vepre) ka madje edhe shum kuptim n nj ekspertiz tplot psikologjike-forenzike.MOTIVIMIshtja e motivimit sht shtje thelbsore pr

studimin psikologjik tpersonalitetit. Strumbullarin pothuajse t do teorie t personalitetit eprbn analiza e natyrs s motivit. Me motiv nnkuptojm do kushtbrenda individit q e v at n veprim (aksion). Psikologt nuk pajtohenme botkuptimet e tyre lidhur me at se cilat jan ato kushtet ebrendshme q e vjn n lvizje veprimin e personalitetit. Disa thon sedo sjellje nxitet nga instinktet e pandryshueshme ose nga pasionet.Teorit e tilla theksojn forcn reaktive t sjelljs s njeriut. Pohimi injohur i Xherem Bentamit, i cili gjithmon ka pasur shum ithtar qnga Greqia e Lasht deri n ditt e sotme, thot: knaqsia dhe dhembjajan sundimtart ton suprem. Ndrsa epikuriant konsideronin seqllimi kryesor i njeriut sht evitimi i dhembjes dhe n psikologjinbashkohore ky botkuptim rnditet nn sintagmn reduktim itensionit. T gjitha sjelljet tona thuhet m tej synojn baraspeshn,homeostazn ose shmangien e tensionit. Pr kt lloj t teoris e cilaquhet hedonizm psikologjik, Olporti thot: se sht trheqse sikursesirena. N t vrtet, duket krejtsisht e arsyeshme dhe e qart kur thuhetse njerzit krkojn fatin dhe synojn ta shmangin dhembjen.Dy doktrinat m t prhapura n kuadr t teoris s motiveve tpandryshueshme jan: teoria psikoanalitike dhe teoria e ngacmimit-prgjigjes (S-R). Sipas botkuptimit t Frojdit t gjitha funksionetorganike apo pasionet prfshijn Id dhe ato dukshm e prcaktojnveprimin ton. Seksi dhe agresioni jan dy nga kto pasione m trndsishme sepse hasin n kundrshtimin m t madh nga bota ejashtme duke u mbrapsur, kurse mbrapsja e shkakton shprthimin ezjarrit t tyre.Personaliteti, sipas Frojdit, yn aktual n nj mas t mir sht pjesa embetur e atyre formave n t cilat kemi tentuar ti knaqim nevojat e Id,prkundr bots s jashtme dhe ndrgjegjs son e cila paraqetinteriorizimin e rregullave t cilat tek ne i kan gravuar prindrit tan.Sipas psikoanalizs ortodoksale vijat kryesore t karakterit, n ktmnyr vendosen deri n vitin e tret t jets s njeriut. 73. 73Prfaqsuesit e drejtimit S-R, reduktimin e tensioneve e shpjegojn dim ndryshe. Studimi sht mnyra esenciale e shpjegimit t ksajteorie. Sa her q e knaqin ndonj instinkt parsor (primar), p.sh.:urin, tensioni i ktij motivi zvoglohet. fardo aktiviteti i cili sjell deri tezvoglimi i tensionit, msohet leht,

sepse n t vepron parsisht prejsforcimit. Mirpo, nganjher gjrat t cilat i dshirojm jan vetm nlidhje t largt me zvoglimin e tensionit. N raste t tilla fjala sht prsforcimet sekondare. Teoricient e ktij bihejviorizmi t hershm, madjeedhe motivet m t ndrlikuara i interpretojn duke filluar nga lidhja meknaqjen e instinktit fillestar parsor (primar). P.sh.: ne e dshirojmshtrojn e cila ka qen e shtruar n tryez n kohn e fmijris son.Dshirojm q t merremi me peshkim, sepse babai na ka marr me veten peshkim (sforcimi sekondar) me ka n t vrtet i knaqim shumdshira t tjera t fmijris son (sforcimi primar).Lidhur me kt Olporti parashtron nj pyetje t arsyeshme: vall mossht e mundur q interesat bashkohore t personalitetit jan vetmmbeturina t knaqsive t kaluara?dhe prgjigjet: kjo q un tashti edua peshkimin ka njfar lidhje historike me faktin q babai dikur mekt m ka br knaqsi. Mirpo, pasioni im pr peshkim gjendet ktudhe tashti, kurse shtrihet n t ardhmn dhe un shpresoj q javn eardhshme do t shkoj n peshkim, por jo n t kaluarn. Motivet epjekura (konsideron Olporti) mbshtesin vetvetn dhe n pikpamjefunksionale jan autonome, sisteme bashkohore e jo fosile.Teorit m t reja t motiveve t ndryshueshme theksojn se pjesa m emadhe e aktiviteteve tona ditore nuk i kontribojn knaqjes s instiktevethemelore (primare). Sjellja jon n nj pjes t madhe t saj shtaktivititet i jashtm, hulumtim dhe adaptim me mjedisin. Kto teoripohojn se kompetenca, vetaktualizimi dhe Ego - autonomia jan njsojvija primare t motivit t njeriut. Ne prmes kompetencs mbijetojm njet, zhvillohemi prmes saj dhe e realizojm vetvetn n t njjtnmnyr. Motivet e zhvillimit (si i quan ato Masllovi) sjellin deri tevetaktualizimi. Ky nocion nuk sht specifik, por sht vlera e tij e cilatregon individualitetin e motivit. do personalitet sht i ndryshm ngat gjith t tjert dhe synon q integritetin e vet ta plotsoj dhe ruaj nmnyrn e vet.N versionin m t ri t psikoanalizs, instancs Ego i jepet liri dheautonomi shum m tepr se sa q ka qen m par. Thuhet se kjo shtsfera e vetdijs s personalitetit e cila nuk sht rob i impulseve tpavetdijshme, as i presioneve t mjedisit jetsor. Ne e jetojm jetn tons paku pjesrisht, sipas interesave tona t vetdijshme, sipas vlerave,planeve dhe qllimeve.Motivet tona, n pikpamje t presionit i cili vjen prej instinkteve

dhemjedisit s paku deri n njfar mase jan autonome. Nj pjes tkonsiderueshme t jets son e jetojm n baz t sistemeve t pjekura 74. 74dhe t definuara, sistemeve t vlerave dhe qllimeve e jo vetm n formt mbrojtjes kundr forcave primitive instiktive.Motivet nuk ndryshohen njsoj. Instinktet edhe m tej mbeten brendanesh kurse edhe te motivet e pjekura t ndrlikuara mund t zbulojm sen to ende ekziston fryma e s kaluars. Detyra e vrtet qndron nzbulimin se ka nga ajo e kaluar sht flak e gjall, e ka hi (si thotOlporti). Parimisht, personaliteti i shndosh dhe normal sht i aft tvendos pr vetvetn sepse e di se ka sht e mir pr t. Si i till aikishte dashur edhe ti kuptoj dhe njoh motivet e veta. Ngakndvshtrimi juridik kjo pikrisht edhe ndodh, kurse pr ktdshmon mundsia e zgjedhjs si element esencial i racionalitetit. Meracionalitet ktu nnkuptojm thjesht aftsin normale t ideve t botsreale. Mirpo, jeta na dfton se sht m se e qart se kjo optikracionaliste nuk ofron zgjidhje t knaqshme.Kryesi i drejtprdrejt i veprs s ndaluar rrallher flet pr motivet eveprimtaris s tij t till, kurse edhe kur e bn kt, zakonisht prpiqetti ik pgjegjsis personale duke krkuar arsyetimin te t tjert, qoftedhe prmes gnjeshtrave. N ann tjetr, nuk guxojm t harrojm semund t mendojm pr motivet dhe qllimet e vetm ather kur merrenparasysh efektet e tyre-frytet e sjelljes. Krkimi m tutje komplikohet mefaktin se, tashm prvojat e jets s prditshme sidomos ato kliniketregojn se mardhnia midis motivit sikurse edhe cilado karakteristik esjelljes dhe e personalitetit nuk do t thot q domosdo t jet edrejtprdrejt si e paramendon teoria apo si planifikohet teorikisht.Prputhja midis qllimit t dikujt pr t br dika dhe asaj q realisht eka br nuk sht e domosdoshme t realizohet dhe kt jo vetm prshkak t rrethanave t jashtme por edhe pr shkak t penguese. Pr mtepr, ndodh q njeriu sillet plotsisht n kundrshtim me at q nga aipritet, n baz t qllimeve t tij t deklaruara publikisht ose n baz tqllimeve t farkuara intime, prandaj rezultati prfundimtar i veprimitkshtu nuk mund t jet i qart as pr vlersuesin e as pr at vet. Ktashembuj nuk nnkuptojn vetm mosbesim ndaj forcs s arsyes poredhe trheqin vrejtjen se n krkim t s vrtets nuk jemi n rrugn edrejt.Prandaj, mbase do t ishte m mir q edhe nj her tu kthehemitermeve primare me t

cilat ktu po shrbehemi. N filozofinbashkohore t sjelljes, qllimi sht ai q nj akti t njeriut tia jepkarakterin e aktit njerzor. Automatikisht, sjelljet e dhunshme t tipaveneurotik, veprimet imperative t personave psikotik dhe t hipnotizuarjan t veshura nga qllimi, prandaj ato nuk jan veprime gjegjsishtakte t vetdijshme. Prndryshe, nocionin e qllimit, gjegjsisht intencse ka zhvilluar edhe Franc Brentano n prfundim t shek. XIX, naspektin e maturis s shpirtit ndaj nj objekti. Dukurit mentale(sipas Brentanos) i dallon nga ngjarjet fizike karakteristika e ndonjprmbajtjeje e cila gjendet n ndonj objekt. Pra, nuk mund t besohet,dshirohet, shpresohet, kurse t mos besohet n dika apo t mos 75. 75dshirohet dika. N qoftse qllimi i paraprin zgjedhjes autonomeather ai ndikon q nga t gjitha mundsit e hapura t zgjedhet ajo ecila i prgjigjet m s teprmi.Motivi mund t jet i fuqishm, impuls m pak ose m shum ipavetdijshm q sjell deri te ndryshimi i zgjidhjes tashm t kryer osendryshimi i vendimit tashm t nxjerr. Pr t ekzistuar arsyet e veprimitton, motivet dhe qllimet tona duhet t kalojn prmes filtrit tmendimit kritik. Me fjal tjera, arsyeja sht shkaktare e veprimit.Kshtu, shpjegohet se individi e ka kryer ndonj veprim pr shkak se prt ka pasur ndonj arsye t caktuar. Mirpo, nuk guxojm t harrojm searsyet nuk jan t njjta me shkaqet. Nse dikush bn dika pr shkakse e ka ndonj arsye q ta bj at, kjo nuk nnkupton nevojn se ai e kabr at n mnyrn e caktuar shkakore.Kjo do t thot se motivimi mund t jet shpjegim i ndonj veprimi, porpa shkaktar. N kt rast vetm pohohet se ekziston nj lidhje earsyeshme midis dukurive, e cila mjafton ta shpjegoj aktin konkret, prshkak t pasojave q kan lindur. sht e qart se ktu mungojn disahallka pr ta konsideruar motivin si shkak. Vlen t theksohet se nekspertizat psikologjike-forenzike dominon apsolutisht ky lloj i shpjegimitme motivin e akterve t veprs s inkriminuar.Natyrisht, modeli i dshiruar sht ai i dyti - kur motivi sht shkaktari ivrtet i ndonj veprimi. N kt rast do t ishte e nevojshme q meprova t argumentohet se ai veprim n trsi sht i determinuar. Nuksht e nevojshme q t shtohet posarisht se sa sht rasti i till i ralln praktikat e ekspertizave.Pr kto dy lloj motivimesh vlen nj vrejtje e rndsishme: krejt kjo kat bj me veprimin. Pavarsisht nga

prshkrimi i veprimit nuk mund tispecifikojm nocionet motivuese.Zakonisht punohet dika me qllim t realizimit t nj numri m t madht motiveve. Shum rrall me aktivitet tona synojm prmbushjen vetmt nj motivi. Pra, motivi i cili dominon dhe i cili na intereson neve,sidomos n ekspertiza, quhet motiv kryesor (dominant). N situata tndryshme njerzit u japin prioritet motiveve t ndryshme, kshtu q edhemotivet e ndryshme bhen dominante. Mirpo, ekziston nj ligjshmri eprgjithshme n hierarkin e motiveve lidhur me at se cili motiv do tbhet dominant n rastin kur vjen deri te konflikti midis dy apo m teprmotiveve. N t vrtet, me zhvillimin e personalitetit ndryshohen edheqllimet t cilat ai individ ia parashtron vets, por edhe mnyrat eknaqjes s motivee dhe ralizimit t qllimeve t parashtruara.Motivimin e fmijve e karakterizon sjellja, sipas parimit t knaqsis,kurse njeriu i rritur vepron sipas parimit t realitetit. P.sh, pr fmijn evogl themi se sht i frustruar, jo tolerant, sepse nuk sht n gjendjeq tu bj ball pengesave n rrugn e plotsimit t motivit, nuk sht i 76. 76gatshm q t pajtohet me situatn e cila pengon realizimin e qllimit tparashtruar t tij pa e nxitur te ai ndonj veprim agresiv. Pritet q gjatpjekuris t rritet edhe toleranca e frustrimit.Sjellja e ndrlikuar e njeriut nuk mund t shpjegohet vetm me anndodhive n t kaluarn e tij, dhe me motivet dhe instinktet homeo statike. Si pohojn edhe ithtart e t ashtuquajturit orientimhumanistik n psikologjin bashkkohore. Karakteri dhe sjellja e njeriutnuk jan gjithmon t fiksuara n kohn kur pr her t fundit i kahequr pelenat.Nuk ka nevoj q s teprmi t merremi me t kaluarn, sepse njerzitjan t kthyer nga ardhmria dhe t drejtuar n realizimin e qllimit dhevlerave afatgjate. Pra, njeriu nuk sht vetm qenie reaktive, sjelljen e tcilit n masn m t madhe e kushttojn ndikimet q nuk varen ngavullneti i tij. Njeriu sht edhe qenie proaktive, q do t thot se sjellja etij sht e vetdeterminuar dhe se ai vet orientohet kah projekti i tij iardhmris dhe n masn m t madhe i prcakton (definon) veprimet eveta. Veti e rndsishme e motivimit sht edhe niveli i aspiracionit. Personate ndryshm i parashtrojn vets qllime t ndryshme, t rnda pr tirealizuar. Niveli i aspiracionit varet nga suksesi t cilin individi nuk e kapasur gjat kryerjes s aktivitetit t caktuar.

Suksesi e ngrit nivelin easpiracionit, kurse mossuksesi i mhershm e zvoglon at. sht erndsishme edhe ajo se me k krahasohet individi, pra pika e referimit.Nse ai krahasohet me dik t cilin e konsideron m pak t vlefshm sesavetvetn, ather prpiqet ta ngrit nivelin e vet t aspiracionit dhe tarrij m tepr sesa ai me t cilin krahasohet.Pr psikologjin forenzike, e cila para s gjithash i gjurmon motivet ekryesve t veprave t inkriminuara, shqyrtimi i strukturs skriminalitetit, gjegjsisht karakteristikave t tij dominuese paraqetdetyrn e cila mundson q ti afrohemi shpjegimit t sjelljes konkrete.Me kt rast na bhet e qart se sht leht t proklamohet,transparenca, liria, dinamika dhe proaktiviteti i sjelljes s njeriut, mirposht vshtir ta zgjidhim pikrisht detyrn e cekur konkrete. Sidomossht vshtir t gjendet zgjidhje pr problemin e marrdhnieve tkarakterit t personalitetit dhe sjelljes s tij.Me t drejt sht vrejtur se personi te i cili prnjher paraqiten tgjitha karakteristikat, do t mund t prshkruhej si person psikotik. Kursht n pyetje motivimi i cili sidomos na intereson neve n sfernforenzike, me siguri q nuk ka ndonj tem tjetr e cila i sht ekspozuarm tepr sesa kjo improvizimeve t vzhguesve t pakontrolluar. Prandaj,ia vlen s paku ta mbajm n mend se ekzistimi i motivit t qart tbrendshm, pa ndonj shprehje t jashtme nuk mund t argumentohet.N psikologjin forenzike nuk ka kuptim t krkohet shpjegimi i 77. 77ndodhive t brendshme, t cilat mund t tregohen me ato t trilluarat(imagjinuarat).Prfundimi paraprak nuk sht heqje dor, por edhe m tutje sht edomosdoshme q t shrbehemi me modelet dhe konstruktet. Atondrkaq duhet t bazohen n lidhjet ideore midis prmbajtjeve tbrendshme dhe aktiviteteve t jashtme. Pr shpjegimin e ndonj veprimit personit t marr n pyetje, nuk mjafton vetm deklarata verbale prqllimet e tij, sikurse q nuk mjafton as marrja ekskluzivisht me sjelljene tij t jashtme dhe me format e realizuara t saj. Pra, sht e nevojshmeedhe njra, edhe tjetra q t mund t testohet lidhja midis ktyre dy tdhnave dhe n kt mnyr t mundsohet interpretimi.SITUATAAjo q bn nj person, paraqet, s paku, rezultatin e katr kushteve: T karakteristikave t prhershme t personalitetit; T mekanizmave mbrojts; Si e percepton ai situatn e tashme; dhe Rndsia e saj pr vetn dhe

ka krkohet dhe ka pritet n situatn e till nga ai.Olporti, thot se dy kushtet e para jan produkt i personalitetit, kurse dykushtet tjera jan produkt i situats. Pr ta kuptuar sjelljen e dikujt,sht e nevojshme q ti njohim t dy grupet e determinanteve. Sa iprket situats, asnj person nuk mund ta perceptoj situatn etashme, dhe as ta kryej at q krkohet nga ai, nse nuk i shfrytzonaftsit t cilat i posedon. Me fjal tjera, vet personaliteti sht njfaktor n t ashtuquajturn situat. Olporti, m tej thot:nj situat enxit nj dispozicion personal, kurse tjetra situat e nxit tjetrindispozicion. Kt fakt nuk mund ta mohojm, mirpo ishte dashur q tdftojm pr at q duket si sjellje kundrthnse, kurse shpesh nuksht fare e tilla. Kundrthnia e till mashtruese vjen pr shkak se ekemi caktuar diagnozn gabuar. Kundrthnia e cekur zvoglohet nse evrejm drejt dispozicionin m t thell, i cili e prodhon at q msaktsisht e karakterizon nj personalitet.Modeli situacional, supozon se situata sht determinanti kryesor isjelljes. Pr dallim nga teoria e gjendjeve dhe karaktereve, ky model nukfillon nga teza e sjelljes konsekuente. Pr t gjith prfaqsuesit e ksajpikpamjeje, sht i prbashkt orientimi n lidhjet funksionale sipasparimeve bihejvioriste, kurse kjo do t thot se gjurmojn pas sjelljes ecila sht e ndryshme n situata t ndryshme.Vrejtja themelore e cila do t mund tu jepej atyre, i prket qarkullimit tkonkluzioni t tyre, sepse nse fillohet nga ajo se sjellja ndryshon kurndryshon edhe situata, ather, kur ndryshojn kushtet e situats? 78. 78Ather kur ndryshon sjellja, thon situacionistt, kurse kjo shtshpjegim tipik qarkor. N kt mnyr supozimi pr specifiknsituacionale t sjelljes bhet i pamposhtur n pikpamje empirike. N tvrtet, ithtart e ksaj pikpamjeje, megjithat lejojn sjelljen e caktuarkonsekuente, mirpo pohojn se ajo konsekuenc mund t sajohet vetmn situatat e ngjashme.Pr kt Misheli thot: t krkohet fardo taksonomie themelore esituats, sht ndoshta njsoj e kot, sikurse t krkohej ndonjtaksonomi prfundimtare e karaktereve; situatat mund ti emrojm spaku n po aq mnyra t ndryshme sa mund ti emrojm edhe njerzit.sht me rndsi q psikologjia e situats t mos shndrrohet npsikologji t karaktereve n cilat emrat thjesht do tu prshkruheshinsituatave, n vend q tu prshkruheshin njerzve.Me shtjen e

klasifikimit t situatave n baz t sjelljeve t ngjashmejan marr psikologt interaksionist. N kuadr t ksaj pikpamjejesupozohet se sjellja ndokujt mund t shpjegohet vetm pas zbulimit tdomethnies t ciln e ka situata konkrete pr personin konkret, si dhedispozicionet e saj pr reaksion. Marrja sistematike me situatatnnkupton q me ndryshimin e metodave prkatse t analizojm se kado t thot situata konkrete pr personin konkret, n vend q prdomethnien e situats t prfundojm n baz t atributit tpersonalitetit t cilin ia kemi prshkruar asaj. Ky qndrim, npsikologjin forenzike vjen n shprehje sidomos me rastin e ekspertizss vetive t prgjegjshmris, kurse obligon q eksperti t njihetplotsisht me vet situatn kritike (me treguesit objektiv) si dhe medomethnien t ciln e ka ajo situat pr kryesin e deliktit.Natyrisht, nga aspekti i pretendimit shkencor t ksaj shtjeje punaqndron ndryshe, sepse shkenca edhe nuk sht e interesuar pr sjelljetindividuale, por pr sjelljet recidive t cilat lejojn prgjithsime. Sitregojn shum hulumtime psikologjike, sjellja m s miri mund tprshkruhet prmes interaksionit t situats dhe personalitetit. N ktkuptim hulumtimet gjithnj e m tepr jan drejtuar kah sajimi dhedeskripcioni. N kt plan psikologjia forenzike mund t jap nj kontributt rndsishm duke prshkruar sjelljet, t cilat jan specifike prsituatat konkrete q rikonstruktohen me metoda t sakta t hetimitkriminalistik.KONFLIKTETThn prgjithsisht, konflikti sht gjendje n t ciln gjendetpersonaliteti, ather kur n t njkohsisht veprojn nevoja t kundrtat t njjts fuqi. Konflikti i ktyre nevojave t cilat n t vrtet jankrkesa t brendshme, paraqet n t vrtet esencn e atij konflikti. 79. 79Kryesisht jan t njohura dy klasifikime themelore t konflikteve, t cilatjan: I pari, klasifikimi sipas burimeve (origjins) konfliktet e brendshme dhe t jashtme; dhe Klasifikimi i dyt i prket vlersimit t sjelljes s njeriut n disa situata.Procesi i socializmit t njeriut nuk mund t kuptohet pa zhveshjen e tijnga konfliktet. Zhveshja apo situata frustruese, prbn at gjendjepsikike n t ciln sht individi, ather kur konsideron se dika apodikush po e pengon q ti realizoj motivet e veta. Pr ta kuptuarpersonalitetin sht e rndsishme t dim se si sillet ai n situatatfrustruese. N praktikn klinike shpesh prmendet shprehja tolerancafrustruese, e cila tregon rezistencn ndaj mossuksesit,

gjegjsisht ndajprivimit nga llojet e ndryshme. sht e ditur se disa njerz pengimin erealizimit t qllimeve t parashtruara e durojn m leht, kurse t tjerttregojn gatishmri q ndaj do pengese pr realizimin e qllimeve tparashtruara t reagojn rrept dhe n mnyr jo adekuate. Deri tefrustrimi mund t vij pr shum arsyeje: kur paraqiten pengesaobjektive pr realizimin e qllimeve t parashtruara; kur ekzistojnbarriera t natyrs sociale (botkuptimet dhe normat e caktuarashoqrore); kur problemi ekziston n vet personalitetin pr shkak tpaaftsis q ta realizoj at q ia ka vn veti pr qllim; si dhe n rastine konfliktit t motiveve, gjegjsisht n rastin e konflikteve.Situata konfliktuoze lind pr shkak t konfliktit t motiveve. Konfliktetjan burim i frustrimeve m t forta dhe frustrimeve me pasojat m ttheksuara. Zakonisht dallohen tri lloje konfliktesh t cilat jan: kur duhet t prcaktohemi midis dy qllimeve, kurse q t dyja na trheqin (ky konflikt sht relativisht pa t keqe dhe zgjidhet leht); kur duhet ta bjm njrn ose tjetrn gj, kurse q t dyja jan t pakndshme, q t dyja na irritojn dhe q t dyja nuk i dshirojn (ndodhemi midis dy t kqiave, kurse vshtir konstatojm se cila sht e keqja m e vogl ky konflikt sht me pasoja negative); kur n t njjtn koh nj qllim edhe trheq edhe irriton (kur duhet t pranohen ose t dy qllimet, ose asnjra njkohsisht ekzistojn dy motive t kundrta, prej t cilave njri na shtyn ta kryejm, kurse tjetri ti shmangemi kryerjes.N kt rastin e tret, i cili nga aspekti i psikologjis forenzike shtshum i rndsishm, nse motivet nuk jan t forta, nuk ka pasoja trnda, mirpo nse motivet jan t forta, ather edhe mund t vij derite pasojat me epilog tragjik. Ndaj frustrimeve, n prgjithsi qofshin atot nxitura nga barrierat e ndryshme, apo nga situatat konflikutoze,mund t reagohet n dy mnyra: 80. 80 realiste (n pajtim me situatn konkrete duke pasur kujdes); dhe n mnyr jorealiste situata joadekuate.P.sh, thuhet se mnyra realiste e tejkalimit t frustrimit qndron n atkur dikush has n penges dhe nuk arrin ta zgjidh ather tenton qkt qllim ta zgjidh n nj mnyr m t prshtatshme dhe m tshkatht, ose kur, pr ta arritur qllimin, i shton prpjekjet, madje edhekur sht i knaqur me qllimin tjetr.Neopsikoanalitikja e njohur Karen Hornaj, si problem qendror tstudimit t vet pr neurozat e ka vendosur konfliktin

neurotik. Ajofillon nga fakti se te do njeri ekzistojn konfliktet normale (prej m tthjeshtave, deri te ato m t ndrlikuarat, konfliktet morale, etj.) Mirpo,personaliteti i shndosh ia del ti zgjidh konfliktet.Sipas saj kushtet pr zgjidhjen e konflikteve jan si vijon: njeriu duhet t jet i vetdijshm pr ekzistimin e dshirave t kundrta; njeriu duhet ta ket t formuar kriterin pr vendimmarrjen e vet; duhet t jet i gatshm dhe i aft t marr prsipr prgjegjsin e cila lind nse vendos pr njrin; njeriu duhet t jet i aft q t heq dor nga njra prej tendencave t cilat ekzistojn brenda tij.Kjo autore konsideron se, te njeriu, ekzistojn tri grupe themelore tsynimeve: synimi drejt njeriut; synimi kundr njeriut; synimi nga njeriu.Kto synime mund t jen t shndosha, por edhe neurotike,kompulsive, t cilat nga ato t shndoshat dallojn pikrisht n baz tkatr kritereve t cekura. Synimet neurotike jan t tilla far njeriu nukmund t heq dor prej tyre, nuk mund ta merr prgjegjsin mbi vete,sipas Karin Hornaj, sht karakteristik se gjithmon dominon njra prejgrupeve t synimeve.N rast se dominon synimi, ather te njeriu paraqiten simptomat me tcilat personi lufton kundr do kufizimi. Personi i till nuk duron asgjq sht e ngusht, nuk duron hapsirat e mbyllura, ligjet e as normat.Te personat te t cilt dominon synimi kundr njeriut, paraqitensimptomat me t cilat ata luftojn kundr do smundjeje, knaqsie dhevartsie...etj. N planin psikosomatik, paraqiten dhembje t stomakut,koks...etj. Nse paraqitet rreziku q personi i till ta zbuloj synimin icili nuk i prgjigjet pamjes ideale, ather shfaqen simptomat e friks. 81. 81N grupin e synimeve neurotike kundr njeriut, bjn pjes: nevojaneurotike pr dashuri, vartsia neurotike dhe nevoja neurotike ennshtrimit t personalitetit t vet.N psikanalizn ortodoksale, shndeti shpirtror varet nga iashtuquajturi parim ekonomik, gjegjsisht nga marrdhnia kualitative endrsjell e forcave psikike. N baz t parimit ekonomik, i cili para sgjithash i prket teoris mbi libidon, t smurt, n baz t mnyrs slngimit, mund t ndahen n katr lloje, t cilat jan: n rastin e par, personi lngon pr shkak t pengimit (frustrimit), kur p.sh. pr fardo arsye e braktis personi tjetr i cili deri ather i ka knaqur nevojat e tij erotike, kurse ky prap pr ndonj arsye nuk sht n gjendje q ta bart erotikn e vet te personi tjetr; Deri te

smundja mund t vij edhe pr shkak t pengesave t brendshme apo fiksimit. Ktu bjn pjes ata persona t cilt jan t fiksuar pr ndonj form t jo socializuar t knaqjes; Grupi i tret i t smurve lngon pr shkak t ngecjes n zhvillim (pseudozhvillimi); N fund, n grupin e katrt, bjn pjes t smurt nga erotizmi i sforcuar (erotizmi i teprt).N kt pikpamje, tashm t tejkaluar, kusht i smundjes shtmarrdhnia kualitative e forcave t kacafytura. Ndrkaq, frustrimi,fiksimi dhe pseudozhvillimi nuk kan ndikim nse lihet anashmarrdhnia kualitative e forcave t kacafytura, gjegjsisht nuk kankurrfar ndikimi nse sasia e caktuar e libidos nuk grumbullohet dheshkatrron forcat integruese t Egos. Pra, deri te smundja vjen nselibido sht tepr e fort, apo nse Ego sht tepr e fort. Ego mund tdobsohet pr shkak t lngimeve t ndryshme organike, si dhe prshkak t rrethanave t paprshtatshme (t kqia) n formimin e hershmt saj.Pamja pr vetn sht gjithashtu prpjekje e zgjidhjes s kundrthnievet cilat jan t pazgjidhshme, sepse jan neurotike. Sa m shumkonflikte q ka personi brenda vets, aq m t idealizuar e ka edhepamjen pr vetn. N t vrtet, n kt rast vjen deri te inflacioni ipamjes pr vetveten dhe individi gjithnj e m pak sht i aft t nxjerrvendime, t lviz n shoqri, etj. Pra i nevojitet pamja e till pr vetvetene cila nuk do ti lejoj q vetveten ta shoh n dritn e vrtet dhe n ktmnyr ai vjen n gjendje t pashpres. Kjo gjendje sipas Hornej shtburim i asaj q ne e quajm sadizm dhe mazohizm.Derisa, sipas psikanalizs klasike ato jan produkt i konflikteve tinstinkteve seksuale dhe agresive, sipas ksaj autoreje kto lindin pr n 82. 82munges t shpress s individit pr t hequr dor nga synimi idhunshm. N psikanalizn klasike flitet pr parimet e knaqsive dherealitetit, kurse ktu, knaqsia e synimeve sadiste kuptohet si nevojpr zgjidhjen e pozits s pashpres n t ciln gjendet personi.Prpjekjet e prmendura pr zgjidhjen e konflikteve, pr shkak tsynimeve t dhunshme dhe kundrthnse, sjellin deri te varfrimiprogresiv i personalitetit. Sa m tepr q prdoren mekanizmat eprmendur, aq m pak personi sht n gjendje ta zgjidh pa vshtirsidhe pa konflikte situatn e vet. Prndryshe, Hornej, sikurse edheanalitikt tjer, thekson se konfliktet lindin n fmijri dhe at nnndikimin e qndrimeve t prindrve

kundrthns (konfliktuoz), te t ciltdominon njra nga tri grupet e prmendura t synimeve. Pr tu kuptuarsjellja e individit, por edhe pr tu mundsuar zgjidhja e problemeve t tij,sht e rndsishme t shihen rolet e ndrsjella, gjegjsisht marrdhniamidis ktyre synimeveMEKANIZMAT E MBROJTESN psikologjin forenzike, sidomos n ekspertizat e personalitetit t tpandehurit, shpesh prmenden mekanizmat e mbrojtjes, me qllim tshpjegimit t disa dukurive n sjelljen e t pandehurit gjat marrjes s tijn pyetje, me urdhrin e gjykats. Zakonisht fjala sht pr mekanizmat etill, t cilt e mbrojn personalitetin e t pandehurit nga situata epalakmueshme n t ciln gjendet ai (hetimi, paraburgimi, gjykimi).Pjesmarrsit n procedurn penale shpeshher nuk e kan t qart sepr ka sht fjala: a sht fjala pr qllimin i cili ka t bj me ikjen ngaprgjegjsia, apo pr ndonj lloj smundjeje t prkohshme. Mirpo, asnjra, as tjetra nuk sht e sakt, sepse kjo shprehje vetvetiu nuk shte mjaftueshme si kriter pr nxjerrjen e prfundimit t till.N esenc, ktu sht fjala pr nj shprehje psikoanalitike. Kjo teorifillon nga ajo se mekanizmat e mbrojtjes zhvillohen nga funksionet ecaktuara biologjike. Mirpo, te njeriu ato mbindrtohen dhe gradualisht ehumbin karakterin e tyre biologjik. Fjala mbrojtje, pr her t parsht paraqitur n vitin 1894, n studimin e Frojdit Psikoneuroza eMbrojtjes. Kto me kt fjal shnohet revolti i Egos ndaj efekteve dheskenave t mundimshme e t padurueshme. Kjo shprehje m von shtzvendsuar me shprehjen e re mbrapsje. N veprn e tij t mvonshmeInhibicioni Simptom dhe ankth, Frojdi i kthehet konceptit t vjetr tmbrojtjes dhe shkruan: duhet prdorur kt vetm sa pr tu prshkruarn mnyr t prgjithshme t gjitha veprimet me t cilat, n konfliktet eprshtatshme pr neuroza, shrbehet Ego, kurse fjala mbrapsje paraqetnj mnyr krejtsisht t caktuar t mbrojtjes.Sipas Frojdit, mbrapsja sht mekanizm i pavetdijshm i mbrojtjes icili i pengon tendencat instinktive dhe dshirat q t arrijn n pjesn evetdijshme t Egos. Pjesa e vetdijshme e personalitetit nuk sht 83. 83mjaft e fort (thuhet se kjo sht shrbtore e dobt) dhe nuk mund tiukundrvihet krkesave t kundrta instinktive, prandaj i qasetmekanizmit t mbrapsjes. Prmbajtja (skena) e pakndshme, kalon ninkoshienc, mund t

shprehet prmes simptomave neurotike, porreziston. Pra, ajo q sht mbrapsur, mbetet aktive. Ndrkaq, Ego mundt lirohet plotsisht nga kjo prmbajtje vetm n rastet e sublimacionit(mbrapsjes s suksesshme).Meqense ajo q sht mbrapsur ekziston edhe m tutje n inkoshienc,duke krijuar derivate, mbrapsja kurr nuk bhet njher e prgjithmon,por pr tu ruajtur gjendja e till krkon shpenzim t vazhdueshm tenergjis, kurse gjat asaj kohe ajo q sht mbrapsur, vazhdimishtprpiqet t gjej ndonj rrugdalje. Pr t deprtuar synimi i till imbrapsur n Ego sht e nevojshme t neutralizohet pr shkak se n Egoka vend vetm pr dukuri reale. Esenca e ktij mekanizmi themelor tmbrojtjes, i cili e ka rndsin m t madhe forenzike, qndron n at seky hyn n veprim ather kur shkaktohet impulsi i palejueshm (qoftnga burimet e jashtme apo t brendshme). N praktikn e forenzike,rasti i par sht shum m i shpesht.Ktij impulsi t palejueshm i kundrvihet vetdija njerzore e vlerave,nn komandn e s cils kjo mbrapset shum keq dhe shtja epakndshme trajtohet sikur t mos kishte ekzistuar, me rast ipandehuri i deklaron ekspertit se fare nuk i kujtohet kryerja e veprs.Ana Frojdi, menjher pas vdekjes s babait t saj ka definuar dhjetmekanizma mbrojts t cilt i krijon Ego jon dhe t cilt e pengojnpulsin t arrij deri te knaqsia (satisfaksioni). Prndryshe, sikurkrkesa instinktive ta kishte mposhtur personalitetin, ather ai do tvinte n konflikt edhe me shoqrin edhe me Super Egon dhe q do tmund t shkaktonte rrnimin e personalitetit. Kto mbrojtje t Egosmund t ndahen n t suksesshme, t cilat i ndrprejn t gjitha pulset embrapsura dhe t pasuksesshme, t cilat krkojn prsritjen osevazhdimin e procesit t mbrapsjes me qllim t pengimit t erupsionit tpulseve t mbrapsura.sht cekur se mekanizmat mbrojts krijohen ather kur energjia egrumbulluar instinktive nuk mund t shkarkohet lirisht, pr shkak tpengesave t brendshme apo t jashtme. Kta mekanizma mund tandihmojn zhvillimin dhe prsosjen e marrdhnieve me t tjert, poredhe mund ta pengojn nse e tejkalojn mundsin pr ti br ballanksiozitetit n raport me moshn dhe aftsin. Ktu vlen t mbahet nmend se koncepti i prmendur i sistemit t mbrojtjes i prket pjessinkoshiente t Egos dhe pr veprimin e tij mund t prfundojm vetm nbaz t sjelljes. N pyetjen: Prse te nj person dominon mekanizmi icaktuar i mbrojtjes? Psikoanalitikt jan prgjigjur se kjo ka lidhje meproblemin e shkarkimit n

periudha t ndryshme t zhvillimit. Nsepengesa e prmbushjes s knaqsis lajmrohet kur ende nuk shtndrtuar mekanizmi m i prsosur, ather mekanizmi m primitiv do ta 84. 84marr detyrn e vet. N ekspertizat psikologjike forenzike, kemi pasurraste q n vepr ti konstatojm pikrisht ata mekanizma primitiv tmbrojtjes, t cilt me siguri lajmrohen n situata tjera, prve nsituatat e burgimit. Zakonisht, sipas rregullit sjellja e till pushon mendryshimin e rrethanave dhe me mbshtetjen qllimmir dhe relaksuesendaj t pandehurit (respondenti).Natyrisht mekanizmat e mbrojtjes, si veprime mbrojtse, t ciltmekanizma t gjith i zbatojn me qllim t mbrojtjes nga rreziqet ejashtme, por edhe nga dshirat e papranueshme personale, nuk varennga ajo se a i pranojm, apo jo teorit psiko analitike t motivacionit dheinkoshiencs. Kta mekanizma ekzistojn dhe veprojn, nse pr asgjtjetr, s paku, pr ta ruajtur vetrespektin. Si konstaton Olporti,krenaria dhe vet respekti jan universale me natyrn e njeriut, ndonsejo edhe dominuese te personat e pjekur. do dit prjetojm krcnimeserioze nga vet respekti: ndjehemi t pa sigurt; fajtor; pa vullnet; t pavlefshm; vuajn nga paknaqsia dhe ndrojtja; prpiqemi ti shrojmplagt narcisoide. Mekanizmat e mbrojtjes jan pikrisht shpikje t tilladinake t Egos, me t cilt prpiqemi ti evitojm kto prjetime dhendjenja t pakndshme (t kqija).AGRESIONI DHE DESTRUKSIONIN jetn e prditshme, pr agresivitetin flitet kur ekziston synimi pr tishkaktuar dm tjetrit, pr ta lnduar ose shkatrruar personin tjetr.Psikologu i njohur Erih From, n veprn e tij Anatomia e DestruktivitetitNjerzor (1973) trheq vrejtjen pr domosdon q shprehja agresion tveohet nga shprehja destruktivitet. Nevojn e ktij dallimi ky earsyeton me prdorimin e gjer t fjals agresion, sepse kjokarakteristik prdort pr sjelljen e njeriut, i cili e mbron jetn e vet, prsulmuesin (banditin) i cili vret viktimn, pr tia marr t hollat, si dhepr sadistin, i cili e maltreton t burgosurin. Pr t qen ky ngatrrimedhe m i plot, vazhdon Fromi, fjala agresion prdoret edhe pr qasjenseksuale t mashkullit ndaj gruas, pr qllimet ambicioze t alpinistve,pr tregtar ose fshatart t cilt e lvrojn tokn. Pr ta shmangur ktbotkuptim t ktill dhe kt prdorim tepr t gjer t ksaj fjale, Fromipropozon q fjala agresion t prdoret vetm pr

agresionin defanzivreaktiv, t cilin ai e quanbenin.Kjo form e agresionit biologjikisht sht i prshtatshm dhe i shrbenjets, pr dallim nga agresioni i paprshtatshm biologjik dhe malin, tcilin ai e quan destruktivitet.Ky lloji i fundit i agresionit nuk sht mbrojtje nga rreziku, nuk sht iprogramuar n pikpamje filogjenetike dhe ekskluzivisht sht veti enjeriut. Destruksioni sht biologjikisht i dmshm, kurse manifestimete tij kryesore jan vrasja, dhe egrsia t cilat krijojn knaqsi duke iabstrahuar t gjitha qllimet tjera. Ky agresion malin sht i dmshm jo 85. 85vetm pr personin e sulmuar (viktimn), por edhe pr sulmuesin.Edhepse nuk sht instinkt, ky agresion paraqet potencial njerzor, i cilisipas fjalve t Erih Fromit, sht i rrnjosur n vet kushtet ekzistencss njeriut. Agresioni n aspektin psikoanalitik, lidhet pr pjesninstinktive t personalitetit. Kjo pjes si e kemi vrejtur, prbhet ngasynimet agresive dhe destruktive t cilat sjelljes s njeriut i japinenergjin themelore. Pr ata t cilt ende nuk jan njohur me studimin einkoshiencs sht me rndsi ta theksojm se kjo pjes e personalitetitnuk sht agresive, pse njerzit dshirojn t jet e till, por pse forca evrazhd biologjike nuk sht socializuar dhe nuk mund t socializohet panj ndrmjets t brendshm. N teorin e par t Frojdit, sjellja e njeriutsht shpjeguar si rezultat i lufts midis instinktit t vetkontrollit dheinstinktit seksual. Kuptimi i kualifikimit t par ishte q t paraqitetkonflikti neurotik, gjegjsisht fenomeni i mbrapsjes. N punn e mtejmeFrojdi, ishte i detyruar q ta fut n prdorim shprehjen super Ego, prta shpjeguar psikozn. Ai e ka ndryshuar studimin e vet pr instinktetdhe e ka futur grupin e ri t instinkteve, forcn e hatashme e cila shtkarakteristik e prsritjeve t dhunshme q ka pr synim vdekjen.Dinamika e jets son shpirtrore shpjegohet me marrdhnien endrsjell, midis instinktit t jets (Eros) dhe instinktit t vdekjes(tanatos).Agresioni apo destruksioni t cilat psikanaliza ortodoksale nuk i dallon,sht shprehje e instinktit t vdekjes. Instinktet synojn eliminimin oses paku zvoglimin e tensionit. Instinkti i vdekjes synon largimin etensionit, i cili vjen nga jeta, sepse jeta krijon situata t pakndshme dhetensione. Sipas Frojdit, agresioni sht vetdestruktivitet i orientuarjasht kundr objektit i cili e zvendson objektin parsor (personalitetinvetanak).Agresiviteti sht pjes

prbrse e afektit t njeriut dhe manifestohetfshehurazi, ose hapturazi. Ktij kryesisht i prshkruhen dy kuptime:kuptimi negativ, sipas t cilit agresiviteti sht shprehje e jashtme earmiqsis, urrejtjes dhe zemrimit t drejtuar kundr bots s jashtme,ose kundr vets. Kurse kuptimi i dyt pozitiv, sipas t cilit agresivitetin esenc sht aksion pozitiv, q nnkupton afrimin ndaj tjerve si njlloj prpjekjeje shoqrore dhe synim pr ndikim. Sipas Fromit, njeriu prnga natyra e tij biologjike sht i mir (prandaj edhe agresioni benin),mirpo thot ai shoqria sht fajtore pr sjelljen e tij agresive dheshkatrruese. Ndrsa kuluralistt sipas ktij shembulli agresivitetin ekuptojn si pasoj t vepimit t rrethit, n rend t par familjes, shkolls,dhe institucioneve tjera shoqrore, kurse instinktivistt gjrat i shohinkrejtsisht ndryshe.Zoologu i njohur Konrad Lorenc, p.sh, konsideron se agresiviteti shtenergji e lindur dhe e koncentruar n qendrat nervore. Kur kjo energjigrumbullohet, vjen deri te plcitja e saj edhe pa ngacmime t jashtme.Ndrkaq, njeriu krkon dhe gjen situata t cilat e nxisin lirimin eagresionit. Agresioni destruktiv (shkatrrues), gjat zhvillimit t civilizimit 86. 86transformohet n sjellje simbolike dhe rituale, t cilat m nuk jan tdmshme. Kurse, pa entuziazmin luftarak (sipas Fromit: pa agresivitetinbenin ) nuk do t kishte art, shkenc, e as sfera t tjera njerzore.N kndvshtrimin e vet ndaj teoris s Lorencit, Erih From, me vrejtjense zoologu i famshm ka nxjerr prfundime pr njerzit n baz tsjelljeve t shtazve, trheq vrejtjen se sisort, sidomos primatetndonse n nj mas t konsiderueshme jan agresiv defansiv,megjithat nuk jan as vrass, e as torturues. Njeriu dallohet nga shtaztpr shkak se sht vrass. Ai, thekson Fromi, sht primati i vetm i cilivret dhe torturon pjestart e gjinis s vet, pa ndonj arsye ekonomike,apo biologjike, madje madje, me kt edhe ndjen knaqsi. Fjala shtpr agresionin malin i cili sht i rrezikshm pr ruajtjen e gjinisnjerzore si lloj dhe pr t ciln Fromi e rezervon shprehjendestruktivitet. Njerzit dallohen n baz t pasioneve, funksioni i tcilave sht knaqja e nevojave ekzistenciale. Kurse, pr at se a shtpasioni dominant i njeriut dashuria apo destruktiviteti, varet n mas tmadhe nga rrethanat sociale.Disa studime t reja theksojn sidomos se agresiviteti n t vrtet shtvetm reagim ndaj frustrimit, ndaj pengimit ose suijets s nevojave,dshirave, liris dhe t drejtave, madje edhe reagim kundr

rrezikimit tekzistencs son. Nn kushtet e caktuara ky reagim sht mu sikursevetia luftarake, normal dhe i lindur. Mirpo, pr dallim nga reagimi,motivi i agresionit ka t bj me dshirn q dika, apo dikush tlndohet, dmtohet, shkatrrohet, etj. Knaqsia n kt, sipas disaautorve sht shenj e sigurt, se ai agresion si i till, sht motiv.Teoricient e ktij studimi agresivitetin e shpjegojn si rezultat tkushtezimit operant. Nga disa hulumtime sht nxjerr prfundimi seshumica e veprimeve agresive, rezulton nga prforcimet pozitive. Nse dot injoroheshin sjelljet agresive dhe do t prqendrohej vmendja nsjelljen konstruktive, ather do t zvoglohej numri i rasteve agresive.Bandura, sidomos e thekson rndsin e sjelljes s modelit agresiv tprindit. Npr disa faza t jet s fmijs sht e mundur t prcillet edhezhvillimi i agresivitetit. Sjelljet agresive jan t shpeshta te fmijt dhe trinjt, madje m t shpeshta te djemt sesa te vajzat, t cilat pothuajsepr do dit manifestohen, madje edhe gjat lojs. Fmijt shum hertprfshihen n ekzemplarin e sjelljes s vet agresive t cilin e drejtonjasht, ose brenda dhe n kt mnyr shum hert e shijon kuptiminshoqror t sjelljes s ktill. sht e zakonshme q agresiviteti i cilisht i drejtuar jasht ndaj bots q e rrethon t quhet hetero agresion,kurse ai i cili sht i kthyer drejt vetvetes, vetagresion (autoagresion).N dritn e provave t reja neurofiziologjike, agresiviteti vendoset nkuadr t inteligjencs emocionale. Tashm amigdali i prmendur,gjndra n form t bademit, e cila gjendet n trungun trunor, n afrsit unazs limbike, funksionon me rastin e reagimeve impulsive dhe t 87. 87vrullshme dhe sht e ngarkuar me reagimet emocionale, prandaj edheagresive edhe destruktive. Ndrprersi i alarmeve t saj gjendet nkorteksin para frontal dhe vepron ather kur dikush egrsohet osefriksohet s teprmi, por gjithashtu edhe i kontrollon dhe i qetsonndjenjat, pra vepron si nj drejtues efektiv i emocioneve.Ajo q pr ekspertt e forenziks sht me rndsi vendimtare ka t bjme interpretimin e sjelljeve t tilla njerzore, t cilat renditen n botn ekriminalitetit. A paraqesin agresiviteti dhe destruktiviteti karakteristikat tilla, t cilat jan vendimtare pr nj njeri q t futet n delikuenc,apo jo? Prgjigja sht: jo, nse kemi parasysh kto karakteristika si tizoluara. Mirpo, pr delikuentt mund t thuhet se posedojn tendencat

forta agresive dhe destruktive, t cilat nuk kan hasur n rezistencn evetdijes pr vlerat, ose megjithat ajo rezistenc nuk ka qen emjaftueshme sa pr ta siguruar sjelljen normale sociale. N aspektin erolit t Egos s njeriut, mendimet jan si edhe e vrejtm, t ndryshme.Sipas nj grupi t psikologve Ego sht e brisht, e cila gjendet midiskulls dhe ekanit, gjegjsisht midis synimeve t pa frenueshmeinstinktive n njrn an, dhe vetdijes pr vlerat, n ann tjetr. Egoja enjeriut bhet ekzekutor i forcs m t madhe pr shkak se nuk posedonforcn e vet. Sipas grupit tjetr t psikologve, delikuentet posedojn Egoshum t fort, dhe pikrisht pr kt sht edhe ekzekutor i mir itendencave agresive t veprave instinktive t personalitetit. N prfundimduhet ta pranojm se pa agresion nuk ka delikt, por edhe se deliktet nuki kryejn njerzit me sistem t zhvilluar dhe t socializuar t vlerave.SIMULIMI DHE AGRAVACIONIDisa dukuri psikologjike t cilat n praktikn klinike nuk kan rndsi tmadhe, n psikolgjin forenzike e fitojn rndsin e tyre para s gjithashpr shka t faktit se ekspertiza e aftsive dhe e gjendjes s shndetitshpirtror kryhet n procedurn gjyqsore dhe lidhur me t. Laiku nuk eka vshtir ta marr me mend se si i ekspozohet personi, procedurshetimore dhe aktakuzs, nse sht kryesi i ndonj vepre penale, dhe siai dshiron ta minimizoj prgjegjsin e vet duke u treguar i paaft prat vepr, ose duke aktruar t smurin shpirtror. Nuk sht rast i rrallas besimi se ekspertizat e personalitetit dhe aftsimit t tij, kryesisht ushrbejn t pandehurve pr tu nxjerr, prmes ekspertit me dnim sam t vogl. Pra, fillohet nga ajo q vet akti i analizs s ndonj veprimi tdikujt, gjithsesi on n shkaprderdhje t fajsis dhe futjen n loj paragjykats t rrethanave t cilat i shkojn pr shtati t pandehurit.Mbase edhe pr shkak t praktiks s ktill gjyqsore, por gjithsesi jovetm pr shkak t ksaj, n psikologjin forenzike paraqiten prpjekjet esimulimit shum m shpesh sesa te ndonj praktik tjetr klinike.Qllimi sht natyrisht q t mashtrohet eksperti dhe gjykata, madjeedhe rrethi i gjer, me qllim q prmes smundjes s trilluar t fitohetfalja gjegjsisht lirimi nga gjykimi. 88. 88Derisa simulimi sht loj me vetdije i rolit t t smurit, agravacionisht tejkalim i vetdijshm i simptomave t smundjeve, por me qllimt njjt. Kjo

do t thot se ai i cili ka rregullime t caktuara, ose i kapasur ato m hert, gjat kohs s marrjes n pyetje manifeston prirjen etejkalimit t atyre simptomave.N lojrat e t pandehurve gjat situatave t ekspertizave, shpeshzbulojm reagimet histerike. Duke ikur nga rrethanat e rrezikshme (sijan: ballafaqimi me gjyqsin, gjykimin dhe dnimin), i pandehuri kapetpr materialin arbitrar t smur dhe me t njkohsisht mbrohet dheprezantohet rrejshm. Sidomos sht e popullarizuar forma e ktyreaktrimeve, paraqitja e vets si person depresiv, me tekste dominonte naspektin apo stilin i mjeri un dhe me hedhjen e fajit dhe prgjegjsismbi personin e dmtuar.PSEUDODEMENCIA DHE REAKSIONI I BURGIMITMidis mekanizmave mbrojts t cilt i dallohen sidomos te disa personagjat ekspertizs psikologjike t pseudodemencis, sht dukurirelativisht e shpesht. Ajo ka t bj me at q i marruri n pyetje luanrolin e t paaftit dhe t dmtuarit mental, gjegjsisht t personit te i cilika ndodhur rrnimi i aftsive mendore. Si dihet demencia prfshindukurit e dmtimeve organike t kushtzuara nga ndonj smundjeprimare, qoft me rrnimin e funksioneve q kan t bjn me pleqrin.Pseudodemencin si manifestim psikotik, e cila karakterizon vetdijen ezvogluar, e ka prshkruar qysh n vitin 1906 Vernike. Personipseudodement, me buzqeshje t ndritshme n fytyr, jep prgjigjevetm prafrsisht t sakta, n pyetje shum t zakonshme dhe n detyrashum t thjeshta, si jan p.sh, mbledhja e numrave njshifror, nukdin si quhet, ose nuk din disa t dhna t rndsishme nga biografia evet, kryen veprime t kundrta me ato q i jepen, etj.Reagimet e burgimit prfshijn nj spektr relativisht t gjer treagimeve ndaj situatave t pakndshme jetsore, t cilat krijohen merastin e privimit nga liria. Kjo rrethan vetvetiu sht shum provokativepr paraqitjen e nj vargu t tr t dukurive psikologjike, prej t cilavenumri m i madh i tyre nuk ka rndsi patologjike. Fjala sht prrrethann, e cila sipas t gjitha ekzaminimeve sht shum stresogjene,prandaj edhe sht normale q individi i shndosh t reagoj ndaj sajme mekanizmat mbrojts t cilt i ka n dispozicion, gjegjsisht t ciltjan dominues n kuadr t trsis s strukturs s personalitetit. Ktamekanizma sipas rregullit kombinohen dhe zbatohen, varsisht ngarrethanat t cilat m pak, ose m shum e qllojn personalitetin e tpandehurit. Reagimi i burgimit mund t shfaqet prmes pamjesneurotike klinike, mirpo, bosht i saj sht prap

situacional. N rastin epsikozave t burgimit, vjen deri te gjendja e pengesave dhe konfuzionit,nganjher me halucinacione dhe bindje paranoike. Zbatimi i terapismedikamentale zakonisht i eliminon me sukses kto simptoma, kurse 89. 89nse ksaj i bashkohet edhe qndrimi qllimmir i ekziminatorit, mundt pritet edhe shrim i shpejt. Problemi paraqitet vetm kur te atapersona, t cilt jan n gjendje t till kalimtare instrumentalizohen nkuptim t prpjekjeve pr realizim t ndonj prfitimi sekondar.KAPITULLI VIIIEKSPERTIZAT PSIKOLOGJIKE FORENZIKE.Ekspertiza psikologjike, thn shkurt, sht rrfimi mbi veprimtarin enjeriut me rastin e ndonj ngjarjeje. N t vrtet, ai i cili rrfen tregiminpr ngjarjen, me at rrfim t vetin e krijon at ngjarje. T kuptuarit eveprimtaris s njeriut, sht detyr qendrore e psikologjis dhe i takonposarisht asaj, mirpo konteksti n t cilin krkohet prgjigja i takonfushs s drejtsis. S kndejmi, q n fillim ishte e nevojshme tsqarohet pozicioni fillestar prej t cilit eksperti niset dhe ecn drejtaktiviteteve t tij hulumtuese neutrale. Ky pozicion i tij mund tvshtrohet si zgjidhje midis dy paradigmave, gjegjsisht midis dykuptimeve themelore shkencore t veprimtaris s njeriut, asajAristoteliane dhe Karteziane (Dekartit).Aristoteli, thelbin ose esencn e funksionit psikik e shikon prmesaftsive t njeriut pr veprimtarin e caktuar dhe aftsit i kakarakterizon si dinameys, gjegjsisht forc, apo mundsi. Ai bndallimin midis aftsive dhe manifestimit t aftsive, (veprimi dhe objektime t ciln kan t bjn aftsit). Pra, konsideronte se veprimi rezultonnga kombinimi i komponents motivuese dhe afrsive njohse.Sipas Aristotelit, sht n natyrn e njeriut q t ec drejt nj telosi(objekti) specifik, gjegjsisht drejt nj kuptimi apo qllimi. Ai qllim,pjesrisht sht i caktuar me karakteristikat e polisit, mirpo ka edhekarakter universal. Kt karakter universal, Aristoteli e shnon meshprehjen eudimonia q nnkupton gjendjen n t ciln njeriu shtmir dhe bn mir. N gjendjen e till, njeriu gjykon sipas arsyes svrtet (arsyes s shndosh), me rast i ndihmon virtyti themelornjerzor urtsia praktike q nnkupton njohurin, aftsin prprfundime logjike dhe forcn e vullnetit.Kur njeriu nuk i ka kto aftsi, ai sht i shmtuar, i gjymt dhe imangt. Ky fat i zi (fatkeqsi) sht nj udi. N kuptimin grek, udia,sht dika abnormale, e gjymtuar dhe jo e plot. Sipas paradigmsAristoteliane, psika sht pjes integrale e jets, prandaj

n kt kontekstajo sht dyfish e kushtzuar dhe e varur nga substrakti i vet fizik dhenga rrethi.Paradigma karteziane (e Dekartit), proklamon pavarsin e psiks nraport me trupin dhe me botn e jashtme, gjegjsisht pavarsin a sajnga ligjet fizike. Pra, theksi vhet n veprimtarin e brendshme t 90. 90pavarur t subjekteve, prandaj n pajtim me kt lnda e psikologjissht studimi i gjendjeve t brendshme, kurse primati metodologjik ijepet introspektivs. Meqense racionaliteti dhe intelektualiteti shtpikpamja themelore, shmangia n kontekstin e abnormalitetit, do tnnkuptonte anim kah iracionaliteti dhe dhe trivialiteti. Neve ktu naintereson dallimi midis ktyre dy paradigmave t prmendura, i cili naduket se sht esencial pr ekspertizn.Kur sht fjala pr veprimin e njeriut, drejtsia interesohet pr aftsit(zotsin) e veprimit. Detyr themelore q i parashtrohet ekspertit, ktu,sht vlersimi i aftsive t t kuptuarit t rndsis s veprs dhezotsia e veprimit (n t drejtn penale) dhe aftsia e veprimit t caktuarjuridik (n t drejtn civile). Tashti, meqense me rastin e vlersimit tprgjegjshmris dhe zotsis s veprimit, rregullimi shpirtror i heqkto aftsi mbi t cilat mbshtetet prgjegjsia, krkohet gjithsesi ndihmae psikiatris.Pr dallim nga drejtsia, psikiatria q nga fillimi i saj ka qen e orientuarn studimin e gjendjeve psikopatologjike, t cilat i ka drtuar n sistemete saj t ndryshme klasifikuese. N veprimtarin e njeriut, psikiatria i kavrejtur simptomet (karakteristikat) e disa gjendjeve shpirtrore, e meqkryesisht i kan interesuar devijimet, qllim i vrtet i saj ka qen dhe kambetur q n ato gjendje ti zbuloj smundjet shpirtrore. Psikiatria, medeskriptimet dhe skemat e ofruara klasifikuese nuk ka mundur ti bindjuristt n bazueshmrin shkencore. Detyra e gjykats, e cila urdhronvlersimin e zotsis dhe aftsis, (me ka kjo disiplin kurr nuk shtmarr), i ka shkaktuar psikiatris telashe (kokarje) t posame. Nann tjetr, edhe vet prmbajtja e praktiks nuk e ka ofruar rastin pr tatheksuar kt, sepse kriminaliteti i personave me rregullime psikike(shpirtrore) ka qen gjithmon n shkall t ult (sipas disa statistikave,rreth 5%).Edhe prkundr ktij fakti, n kulturn perndimore sht ruajturpsikiatrizimi i problemeve shoqrore. Trualli i volitshm pr kt kaekzistuar n nevojn e shtuar t shoqris pr tu mbrojtur nga t gjithata t cilt me sjelljen e tyre rrezikojn funksionimin e saj dhe tsistemin e

vlerave. Prandaj, n kategorin e t padshiruarve, janfutur edhe delikuentt e paprgjegjshm dhe ata me prgjegjsi kufizuar,pr t cilat thuhej se jan t rrezikshm pr t tjert dhe se ata vetm pasmjekimit dhe trajtimit adekuat mund t bhen t parrezikshm prshoqrin. Drejtsia nuk e ka pranuar ekzistimin e rasteve tpashrueshme. Ajo ka mendur gjithmon e bindur se delikuenti i smurshpirtror (psikik) nj dit mund t jet i shndosh, gjegjsisht personme aftsi, n aspektin ligjor. Kshtu, n njrn an sht ruajtur bindjapr rrezikun dhe t keqn nga personi i mendur (mendja), ndonserealiteti sht krejtsisht tjetr (5% e t smurve shpirtror janpjesmarrs n kriminalitet), kurse, n ann tjetr, pretendimethumanitare vrehen n aksionin e kthimit n shoqri, (m von), tpersonit tashm t shruar, e jo izolimi i i prhershm i tij. 91. 91Meqense qllimi i sanksionit sht shrimi i sjelljes s papranueshmeshoqrore, kretsisht sht e qart prse psikiatria sht br disiolinkompetente q n emr t mjeksis t marr mbi vete rolet e ndryshme,t cilat pr nga natyra e problemeve nuk bjn pjes n fushn e saj,(ekspertiza e aftsive t lartcekura). Kshtu, pr ta ushtruar ndikimin evet n kt fush, (duke shfrytzuar qndrimin negativ t shoqris ndajmenduris) dhe duke ln anash at q nuk i konvenon (sepse asaj iintereson aftsia e jo menduria), drejtsia, jo fort moti, sht prpjekurq tezn ta lansoj n drejtim t kundrt, pikrisht duke pohuar se tgjith delikuentet, s paku me dika, jan anormal, kurse do delikt ninstancn e fundit, burimin e ka n ndonj rregullim shpirtror.N ndrkoh gjrat nuk kan ndryshuar as n aspektin teorik, as naspektin praktik dhe problemi i vjetr, i kriterit rregullimit shpirtrordhe diagnostifikimit t tij, ka ngelur pa u zgjidhur, prandaj kto dhetezat tjera t ngjashme meto nuk kan mundur t plasohen askund,prve te ata q jan t pa orientuar. N planin metodologjik, zgjidhjasht krkuar n bashkimin e puns dhe mjeteve. Ekspertiza klasikepsikiatrike, koht e fundit sht ngritur n nivel t komisionit, me rastshfaqja e psikologjis forenzike ishte dashur q profesionit kryesor, i cilisht ende nn ombrelln e mjeksis, ti siguroj para gjyqit njobjektivitet m t madh dhe nj saktsi shkencore.Zakonisht thuhet se ekspertiza psikologjike i begaton vlersimet klasikepsikiatrike, sepse prmban

edhe vlersimin e komponents s arsimimit,strukturs dhe dinamiks s personalitetit. Kjo vlen pr suazat e ngushtat modelit t mjeksis, por jo edhe pr modelin gjyqsor hulumtues. Ktusht pothuaj i pamundur interpretimi i thjesht i domethnies nga njmodel n tjetrin, kurse edhe harmonizimi dhe shkmbimi reciprok ikuptimeve krkon marrveshje, t cilat ende nuk jan arritur.Parimi i individualizimit t sanksioneve penale ua ka hapur dyert me tmadhe studimeve dhe analizave t gjera t personalitetit. N vet interesine shoqris sht zbatimi i formave dhe masave t atilla t sanksionimit,t cilat me raste konkrete jan m adekuatet pr personalitetin e kryesitt deliktit (delikuentin), sepse vetm ather mund t pritet efekti irehabilitimit me t cilin do t sigurohej q t mos kryej m vepra penale.Ekspertizat psikologjike forenzike ofrojn prparsin e teknologjisdiagnostike t psikologjis klinike. Kjo prparsi, (sidomos analizimi ipersonave nn hetime) ofron mundsin q gjykimi t mbshtetet edheme faktet e rndsishme t natyrs subjektive. Profesionizmi i psikologutsi ekspert, ktu sht paramenduar, n njrn an si kriter kontrollues icili do ta zvogloj prsritjen e gabimeve diagnostike, kurse trthoraziedhe kontrollin kundr keqprdorimit t psikiatris. Ndrkaq, n anntjetr ekspertiza psikologjike parimisht tejkalon kufijt e modelit tmjeksis dhe ofron mundsin e pamjes s vrtet t personalitetitkonkret dhe veprimit t tij. Me kt, kjo ekspertiz, me rastin e arsyetimit 92. 92t gjykimeve, ofron m tepr se mbshtetje pr rrethanat lehtsuesedhe vshtirsuese.GJYKATA DHE EKSPERTI - STRATEGJIA E PRBASHKTQasja psikologjike sht shum e qlluar pr gjykatn, sepse kjo shkonn t dy drejtimet nga e veanta (individialja) drejt t prgjithshmesdhe anasjelltas nga e prgjithshmja drejt t veants (individuales). Prakjo qasje nuk knaqet vetm me klasifikimin, qeft i ngusht apo i gjer,por sjell rezultatin e vet prfundimtar ekspertizn, gjegjsisht raportinme shkrim pr individin (personalitetin e tij). Qasja e till i prgjigjetides s individualizimit n teorin private, kurse sht shtjekrejtsisht tjetr se si realizohet n praktik ajo ide. Pra po kalon koha edisa ekspertve t cilt e kan humbur rrugn dhe jan gjendur ngjykat si ekspert, ku ose kan zbatuar n mnyr jo kritike modelin emjeksis, ose kan interpretuar disa gjra nga fusha e drejtsis sipasmendimit t tyre t lir. Shum

prej tyre kan shkuar aty vetm prpag-pr t fituar, ose pr ndonj hobi, si p.sh: dashamir t kronikavet zezaKuptimi, vet-vetiu, nuk qndron n faktet si t tilla, por ato kutimin emallin, vetm prmes vendimit. Aspekti procedural-penal i problemitsht m i ndlikuar se sa ai psikologjik-gjyqsor. Natyrisht nukkontestohet nevoja dhe bza ligjore e marrjes n pyetje (dgjimit) t tpandehurve, me qllim t konstatimit t ekzistimit eventual t smundjesshpirtrore ose t ndonj gjendjeje tjetr (rreth aftsis) q ka rndsi prprcaktimin e prgjegjshmris. Nuk sht i kontestueshm as deprtimii gjer psikologjik dhe sociologjik n fusha t ngjashme me qllim trealizimit t ktyre detyrave.Kjo sfer sht zgjidhur n mnyr adekuate dhe n aspektin normativsht prpunuar n sistemet e t drejts penale dhe t procedurspenale, dhepse sht njaft larg nga zgjidhjet e plota dhe sistemore tshum shtjeve prakktike. Nj prej shtjeve t tilla psikologjike-forenzike, e cila ende nuk sht rregulluar edhe n shum shtete tjera,sht ajo q ka t bj me bazn ligjore t ekspertizs psikologjike-forenzike.Pr shkak se kjo form e ekspertizs, n krahasim me psikiatrin shtm e re, ka mbetur nn hijen e saj kshtu q diku n praktik edhe ehasim si t reduktuar n versionin e thjeshtsuar, qllimi i s cils shtprcaktimi i zhvillimit psikik apo shpirtror. N t vrtet do t ishte mracionale q gjykata ta angazhonte s pari psikologun si ekspert, kurseangazhimi i psikiatrit, gjegjsisht ekspertiza psikiatrike t korkohetvetm ather kur, n baz t dokumentimit me raportin e psikologut,shprehet dyshimi se ekziston smundja shpirtrore. Fjala ktu sht prfaktin se qasja psikologjike, n esenc, sht m e gjer, sepse prfshinmundsin e specifikimit t veorive edhe te personat shpirtrisht tshndosh, por edhe t atyre q jan me rregullime psikike (shpirtrore). 93. 93Pozita e ekspertit sht gjithsesi neutrale, madje edhe ather kurligjvnsi parasheh prjashtim. Pra, nuk mund t flitet pr anime as printimiitet i cili do t hulumtohej me projeksionin e vlerave dhe vlersimevepersonale, por as pr t ashtquajturin anim teorik. Se kjo nuk shtkshtu, shihet edhe nga ndarja e roleve prgjegjse q bn gjykata dukemenduar se disponon me njohuri dhe ndrgjegje t mjaftueshme. Sa iprket njohuris lidhur me objektin e shqyrtimit, eksperti ishte dashur tket njohuri m t mdha se sa dimensioni i njohurive t

fituara mearsimimin formal, sidomos pr faktin se ai sht i njohur mir meparimet e drejtsis dhe antropologjis.Mirpo, pr t mos qen kjo e tra vetm nj tregim i kot i cili nukrealizohet n praktik, ishte dashur q t ekzistoj nj lloj kontrolli apombikqyrjeje pr t cilin do t ngarkohej nj trup i posam ekspertsh.Kjo pr faktin se ende nuk ekziston specializim i posam ngapsikologjia gjyqsore ku nuk msohet kjo lnd n kuadr t studimevet psikologjis, q sht kusht i vetm (krahas atij t shtetsis dhe tmos jet i dnuar) pr regjistrim n regjistrin e ekspertve gjyqsorkrahas diploms s psikologut.Si mund t konstatohet, pr strategjin e prbashkt t gjykats dheekspertit, spaku sipas mendimit ton, m prgjegjse sht pala e dyt.Individualizimi gjyqsor sht arsye e mjaftueshme pr angazhimin epsikologut si ekspert, sidomos pr shkak se n praktik ky parim shpeshreduktohet n rethana lehtsuese (m rrall n rrethana vshtirsuese),ka arsye t shumta, prej t cilave m e rndsishmja sht n vet pozitne vet ekspertit. Ajo pozit duhet t jet e prcaktuar sakt dhe nkuptimin thelbsor.Procedura gjyqsore e cila do t hidhte mbi supet e gjyqtarit t gjithaaspektet e psikologjis forenzike ose s paku disa nga dukurit t cilatajo i interpreton, do t ishte jo profesionale dhe e pa drejt (jo korrekte).Eksperti sht ktu q si dshmitar profesional t kontribuoj qrikonstrukcioni i ngjarjeve t kaluara, sidomos gjendjeve psikike, dheprcaktimi i personalitetit dhe aftsive t tij t zhvillohet n pajtim merregullat e ksaj disipline.KAPITULLI IXMETODOLOGJIA E EKSPERTIZSdo ekspertiz, prandaj edhe ajo psikologjike fillon me krkes tgjykats. Formulimi i detyrs sht akt i rndsishm sepse s paritregon se sa gjyqtari si krkues i ekspertizs e kupton natyrn e punss psikologut forenzik (gjyqsor) dhe dimensionet e disiplins s tij dhe sdyti sa sht ai i orientuar n detajet e rastit t cilin e udhheq, sepsenga ai dalin edhe pyetjet konkrete pr ekspertin. Nse gjyqtari nuk i 94. 94publikon pyetjet e tij ose nse ai u prmbahet vetm formulimeve tprgjithshme ligjore pr drgimin e t pandehurit n analiza, ekspertipatjetr do t ket dilema n aspektin e konkretizimit t detyrs. Nukmund t konstatohet pr tr personalitetin n trsi dhe n dosituat, sepse nj gj e till sht thjesht e pamundur dhe nuk sht enevojshme. Pyetjet duhet t dalin nga

rrethanat t cilat i impononngjarja, gjegjsisht akti i caktuar juridik, q n t vrtet sht lnda egjykimit. Nuk mund t merret psikologu me aspektet e personalitetit apome rrethanat t cilat jan t kundrta me lndn. Ndrlidhja n tema tndryshme t cilat nuk kan lidhje me rastin flet pr autorin e tregimit ttill e jo pr respondentin (t anketuarin). Sikurse q edhe disa krkesat gjyqtarit t shprehura n pyetje, dshmojn pr (mos kuptimin e atijrasti t njjt).Pra, nse gjyqi nuk i prcakton detyrat m pr s afrmi, atherekspertipsikologu duhet ta bj kt n pajtim me specifikatpsikologjike-forenzike t rastit individual. Mirpo, kjo do t varet ngavendimi pr besueshmrin e t dhnave nga regjistri gjyqsor t cilatjan drguar pr shikim. Nse eksperti vlerson se sto t dhna nukmjaftojn pr nxjerrjen e konstatimeve adekuate, si prgjigje n pyetjet eparashtruara (ose ato q me vend mund t shtrohen), do ti shkurtojedhe konstatimet e veta, mirpo mund ta shkurtoj edhe ekspertizn ntrsi, sepse nse p.sh. eksperti duhet t vlersoj se a sht te personi icaktuar i pranishm sugjestibiliteti i sforcuar i cili sjell n pyetjeprgjegjsin e tij penale pr veprn e caktuar, kurse gjykata n kt rastnuk e drgon prmbajtjen e asaj vepre, ose nuk i drgon t gjithashnimet nga regjistri q kan t bjn me dyshimin e cekur n aspektine aftsive t tij n kohn e caktuar, ather sht fare iluzion tndrmerret analiza klasike psikologjike me t ciln do t konstatohejkufiri i sugjestibilitetit (ose kufiri i till t hudhej), pr shkak se kjo prvet lndn e ekspertizs nuk ka kurrfar rndsie.N qoft se rezultati i fituar nga anketimi i drejtprdrejt sht iprputhshm me rezultatin e fituar nga analiza e ksaj sjelljeje tmanifestuar, sht e mundur se bhet fjal pr ndonj veti relativisht tprhershme (n baz t manifestimeve t saj t shnuara n regjistringjyqsor), vetm ather mund t prshkruhet dhe t vlersohet dhe aivlersim t mbrohet me argumente adekuate (t cilat bazohen n normate prgjithshme). Nse megjithat vjen deri tek dallim qensore midisrezultatit t ndonj aspekti t veant i cili ka rndsi pr analizn eaftsis s caktuar, ather rasti ndrlikohet m tepr dhe krkoninformata (dhe rezultate) plotsuese.Ekspertiza psikologjike, sidomos n procedurn penale, kryhet n kushtet posame t cilat mund t veprojn si ngarkes mbi respondentin dhemund ta pengojn bashkpunimin e tij me rastin e marrjes n pyetje. Nraste t tilla psikologu ka pr detyr ta prshkruaj dhe vlersoj shkallne pengess s

bashkpunimit dhe pr kt t ket kujdes me rastin enxjerrjes s vendimit gjegjsisht konstatimit dhe interpretimit forenzik 95. 95(gjyqsor). Respondenti paraprakisht duhet t informohet me krkesat tcilat i parashtrohen e q kan t bjn me t sepse nuk sht krejtsishte sigurt se mund ti ket t njohura, as nuk sht i detyruar q t jet ndijeni pr pasojat e raportit t ekspertit pr procesin e tij gjyqsor. I bhetme dije se marrjen n pyetje mund ta refuzoj por gjithashtu edhe ajo serespondenti duhet ta marr mbi vete obligimin pr ta ruajtur sekretinnse i tregohet dika q nuk sht e shnuar n regjistrin gjyqsor lidhurme procesin. Vet procedura e marrjes n pyetje, kuptohet, krkonndjekjen e standardeve dhe udhzimeve gjegjse t prapara.Eksperti i psikologjis ndrmerr t gjitha veprimet profesionale meqllim t sigurimit t saktsis dhe autenticitetit t ekspertizs s tij. Ajoekspertiz sikurse edhe shumica e rezultateve psikologjike prbhet ngaraporti dhe nga interpretimi, mirpo t dyja kto akte apo veprime e kanprefixin forenzik (gjyqsor). N kt raport t ekspertizs, s pari ceketkrkesa e gjyqit, kurse pastaj lista e punve t kryera pr rastinindividual.Raporti forenzik prfshin punt n vijim:1. analizimin e t dhnave nga regjistri gjyqsor nga i cili rikonstruktohen aktet aktet penale t respondentit (t t marrurit n pzetje) ose akte tjera juridike;2. analiza psikodiagnostike e respondentit ;3. shikimi i sjelljes s respondentit n mjedisin spitalor (natyrisht nse ka qen ai n t).Analizimi i regjistrit gjyqsor prfshin njohjen me akt padin (ose mevendimin pr zhvillimin e hetimit), gjegjsisht me lndn e kontestit,pastaj me prmbajtjet e deklaratave t t pandehurit, gjegjsisht tpalve n kontestin gjyqsor dhe me deklaratat e dshmitarve q janmarr n pyetje, pastaj edhe me konstatimet relevante nga procesverbalii vendit t ngjarjes si dhe me dokumentacionin kriminalistik-teknik,gjegjsisht me rezultatet e ekspertve t fushave tjera dhe me provat tjeramateriale t siguruara n procedurn gjyqsore, dhe gjithashtu edhenjohja me dokumentacionin eventual mjeksor mbi anketimet apomjekimet e mhershme t respondentit.Mirpo, regjistri gjyqsor mund t jet edhe i paprshtatshm (jo ibesueshm pr ekspertiz) edhe ather madje kur sht formalisht iplot, pornuk prmban t dhna t mjaftueshme dhe t mira gjegjsishtkur nevoitet

material shtes pr vlersimin ton. Ne e kemi parasyshktu at regjistr gjyqsor i cili p.sh. prmban deklarimet e t pandehuritdhe dshmitarit t drejtprdrejt t ngjarjes kritike, mirpo me kt rastkto dshmi nuk ofrojn prshkrimet pr sjelljen e t pandehuritdrejtprsdrejti para, gjat, dhe pas ngjarjes.T dhnat nga regjistri gjyqsor nuk jan fakte burimore t cilat syri ipastr i ekspertit vetm do ti shikonte dhe regjistronte. Duke i analizuar 96. 96kto t dhna, eksperti gjurmon lidhjet sa m t kuptueshme dhe sa mt besueshme midis prmbajtjeve t brendshme dhe veprimtarive tjashtme. Natyrisht, midis situats psikologjike dhe asaj objektivegjithmon ekzistojn dallime, mirpo s paku kur sht n pyetje gjendjanormale, qshtjet dhe rrfimet e sinqerta t kryesit, jo ato t cilat do tsillnin n pyetje autorsin e ndryshimit t realizuar. Nse ngjarja eprshkruar nuk i prgjigjet ngjarjes s konstatuar sht e domosdoshmeq t vrtetohet a ka ardh deri tek kjo shkputje pr shkak tsmundjes shpirtrore t kryersit ose sht fjala pr mnyrn e mbrojtjesn situatn e krijuar rishtazi. N rastin e fundit (t dytin) nuk do t thotdomosdo se fjala sht pr simulim. Mund t jet q n rethanat e reja,derisa mbahet paraburgimi dhe ndrmerren aktivitetet hetimore, terespondenti kan ardh n sken mekanizmat mbrojts t vetdishmose t pa vetdishm dhe t cilt e aranzhojn edhe harresn ose moskujtesen e tij, pr ka shpesh kur vendoset adaptimi sado pak mekushtet e reja, ai vetvetiu abstenon madje shpesh pjesrisht oseplotsisht.Bartja e metods nga shkenca n praktik vlen pr orientimin tradicionalt psikologjis klinike n qasjen shkencore. Potencimi i opcionit metodiktregon rndsin e saj pr empirizmin, analizn me prvoj t dukurivepsikologjike. N praktikn forenzike sikurse n shuplak t dors eshohim rrugn e kaluar t psikologjis klinike, dhe at, madje m tgjatn e cila i takon historis s metods klinike.Ekspertiza sht shembulli m i mir i prpjekjs s till pr ti spastruardhe drejt hapur kriteret vetjake t vendim marrjes. Faza e saj kritike nnivelin aktual t njohurive nuk qndron n hartimin e raportit por ninterpretimin forenzik i cili do t duhej t ishte integrim i t gjitha tdhnave t fituara nga anketimi dhe analiza, para se gjithash tdrejtuara n vlersimin prediktiv dhe postdiktiv t sjelljes delikuente trespondentit (veprimi Ligjor). N kuptimin e gjr ajo ishte dashur taspjegoj dhe sqaroj sjelljen

relevante n t kaluarn dhe n t ardhmen.Formulimet interpretuese n relacion me raportin mund t jen pak ashum t lira por gjithmon me qllim t kuptuarit dhe shpjegimit trespondentit dhe t rastit konkret. Interpretimi i till mund t bazohet nzbatimin e teoriss personalitetit n qasjen eklektike apo origjinale, porgjithmon duke pasur parasysh eksperiencn reale forenzike (gjyqsore).N rastin e par sht e domosdoshme q eksperti t njoh shum teorit personalitetit pr shkak se t gjitha rastet nuk mund t spjegohenmir vetm me nj teori. Kur zbatohet qasja eklektike sht e nevojshe qti nnshtrohet rregullave logjike-metodologjike t gjykimit n mnyr qme interpretim t mos ndrlidhn segmentet e lloj llojshme kontradiktoreteorike. Kur eksperti mbshtetet n ndonj lloj t teoris s tij mbipersonalitetin (qasja origjinale) ather ai duhet ta siguroj komunikimingjegjsisht qartsin e interpretimit q nnkuptohet edhe pr te dy rastete para. 97. 97SHQYRTIMI I PERSONALITETIT N PROCEDURN GJYQSOREMeqense qllimi i sanskionit nuk sht parasegjithash hakmarrje, porreaksion dhe mbrojtje e shoqris, ather sht e rndsishme q tvendoset marrdhnia midis probabilitetit se nj vepr do t prsritet,gjegjsisht rrezikut q paraqet pr shoqrin i pandehuri dhe llojet esanksionit. sht i dshirueshm ai sanksion i cili siguron risocializiminsa m t shpejt dhe m t mir t delekuentit. Nga kjo rezulton seekspertiza psikiatrike vrtet sht e nevojshme n disa raste t rrallasepse sht shum i vogl numri i kryesve t veprave penale q jan tsmur shpirtror (psikik), dhe gjithmon do t ishte i dobishm dhe inevojshm vlersimi i personalitetit dhe i sjelljes s t pandehurit si dheparashikimi i sjelljes s tij n t ardhmm n mnyr q t mund tshqiptohet sanksioni sa m adekuat. Kjo nuk do t thot se ekspertizapsikologjike sht e nevojshme edhe n disa raste banale me rrezikrelativisht t vogl pr shoqrin. Me nj njohuri m t madhe specifiket psikologjis forenzike do t mund t zgjidhej nj numr i madh irasteve dhe ato do t mund ti zgjidhnin vet gjyqtart. Mirpo, edhe prgjyqtarin shpesh her kjo detyr nuk sht as e thjesht e as e leht,kurse ndihma e psikologut n aspektin e shqyrtimit t personalitetit t tpandehurit do t ishte e dobishme, madje bukur shum.Megjithat, n praktik, shqyrtimi psikologjik i personalitetitshfrytzohet n mas shum t

vogl. N kt drejtim nuk janprpunuar sa duhet as dispozitat e ligjit penal, sidomos t ligjit mbiprocedurn penale. Psikologt pra marrin pjes n mnyr t pamjaftueshme n formulimin e dispozitave gjegjse ligjore, mendimet etyre shfrytzohen n mnyr t pa mjaftueshme, kurse njkohsishtgjyqtart ua hedhin fajin psikologve; se ekspertizat e tyre jan pak tshfrytzueshme n praktik. sht fakt se kuadrat nuk mundn dhenuk formohen vet vetiu nse praktika nuk ua parashtron problemet dhense nuk ua mundson q t punojn. Vetm n kt mnyr do tzhvillohet mirkuptimi i domosdoshm dhe do t arrihej efikasiteti idshiruar.Nuk sht i sakt as vrejtja lidhur me ekonomicitetin e procedurs,gjegjsisht se shqyrtimi apo analiza e personalitetit po shkaktonshpenzime t mdha dhe po e vonon procedurn. shtja e seleksionimitt atyre t cilt udhzohen pr nj analiz t till, sht qshtje evlersimit t gjykats n t ciln paraprakisht gjithashtu mund tprfshihet si konsulltant edhe psikologu. 98. 98KAPITULLI XDETYRAT E VEANTA T EKSPERTIZAVE PSIKOLOGJIKE NPROCEDURN PENALEKur thuhet se do njeri n vete bart tr njerzimin, si shenjtin ashtuedhe kriminelin, sht shprehur qart njra nga ato thniet universale ecila na shtyn t mendojm, mirpo kjo nuk i ndihmon njohjes spsikologjis s procedurs n trsi. E njjta vrejtje qndron edhe nrastin kur interpretimi i ngjarjes s till vendimtare n historin jetsoret dikujt, si sht akti kriminal, reduktohet n vlersimin e nj episodit jets s nj njeriu, por se ather vrejtja drejtohet n llogari tunikats apo t individualitetit.Gjendjn aktuale n psikologjin forenzike e karakterizon dominimi ikonceptit gjenetik familjar me t cilin m s lehti tejkalohen kufizimet edy qasjeve ekstreme t cekura. Ky koncept bazohet n deprtimin shumt thell n biografin me t cilin analizohet zhvillimi i personalitetit nkontinuitet t ciklusit jetsor. Kjo do t thot se hulumtohet lidhja esjelljes s nj personi me situatat dhe ambientet e ndryshme duke filluarnga periudha e hershme, e derit e ndikimi familjar t cilit i kushtohetnj vmendje dhe rndsi e posame.Zakonisht lidhja apo kontinuiteti iu prshkruhet vetive t qndrueshmet personalitetit t cilat prap shpjegohen me jetn e hershme familjare.Mirpo, n praktikn forenzike sht e domosdoshme q krahas me

ktvij t kontinuitetit t shikohen dhe analizohen edhe sjelljet specifike,gjegjsisht sjelljet delikuente dhe situat specifike. Kur diagnostiku ipsikologjis orientohet n teste psikologjike kjo do t thot se e kadrejtuar krkimin e tij para se gjithash kah faktort qndror individual.T dhnat biografike t cilat fitohen n prpunimin diagnostik tkryesishtzbulojn pozitn e individit n disa dimensione t prgjithshme tstrukturs shoqrore. Kto sy lloj informatash nuk mund t trajtohen tndara njra nga tjetra. Hulumtimet kan dshmuar se karakteristikashoqrore e nj grupi, s paku n nj far mase krijohet mkarakteristikat individuale t pjestarve t atij grupi. Sidoqoft praktikaka dshmuar se qasja rreptsisht e centralizuar nuk ka shum gjas. Kjomegjithat ka nj far kuptimi sepse praktika psiko-diagnostikegjithmon ka ecur para teoris.Mirpo, n anen tjetr, sjell deri te lnja pas dore e fakteve sociale dheekologjike. Psikologt n punn e tyre mbshteten n norma t caktuara,gjegjsisht n vlerat referuese. M shum besim u kushtohet teknikave tstandardizuara me norma testuese kualitative t bazhdaruara se sanormave kualitative t sjelljes shoqrore n mjedisin e caktuar. Ndrkaq,nse eksperti i forenziks dshiron ta rrespektoj modelin juridik tpersonalitetit duhet tu kushtohet ktyre normave t dyta. Prandaj, do tandjekim psikologun e forenziks i cili me informatat pr ekologjin erespondentit do ti kushtoj m tepr vmendje. Problemi themelor i cili i 99. 99imponohet atij ka t bj me marrdhniet e figurs dhe prapavis sindividit dhe shoqris dhe kto t dyja nuk mund t vshtrohen ndarazi.Kush mund ta trheq kufirin e ashprt midis asaj q mund tvshtrohet ndarazi? Kush mund ta trheq kufirin e ashprt midis asajq sht brenda individit dhe asaj q sht jasht tij?. Asnjkonstruktues i kulturs nuk i kushton vmendje shkalls s sjelljes spranueshme, por vetm na tregon pr at q sht e zakonshme dhemorale. Konsiderohet si e zakonshme q pranimi i modeleve t kultursbhet kryesisht n vitet e hershme t jets, kurse individualizimi dherrebelimi paraqiten m von.Sipas fjalve t Ol Portit, sistemi i par parashtron krkesa tprshtatshme, kurse i dyti aftsi t prshtatshme. Pikpamja e Frojditishte e kundrt me kt. Ai thot se midis individit dhe shoqrisekziston nj opozit e patejkalueshme. Kt mendim t tij e shoqronedhe Leingu i cili thot se

rndsija e Frojdit qndron pikrisht n atq ka pohuar se njeriu i rndomt apo njeriu i zakont sht pjes ethar dhe fishkur (rrudhur) i asaj q do t mund t ishte.Prve kulturs, ndr faktort me ndikim shoqror, n t dhnat eprgjithshme t tipit biografik jan prfshir edhe situata dhe rolet emundshme. Si faktor relativ prbrs t mjedisit t cilt ndikojn nkriminalitet m s shpeshti theksohen: mos arsimimi (mos dija),varfrija, papunsia e madhe, problemet e banimit, diskriminimi socialdhe margjinalizimi social. sht shum e qart se qfar mund t pritetnga kta q u cekn nse baza e tyre formohet n familje kautike dhe tpaqndrueshme n t ciln nuk ka lidhje t mjaftueshme efektive dhe stilprkats arsimor, sidomos kur sht i pranishm edhe presioni i grupevet moshatarve me orientim krejtsisht t qart antisocial dhe asocial.Ndikimi i shoqris ka nj dimension shum m t gjr se sa rrethifamiljar. Secili prej nesh sht i lidhur pr shoqrin me t ciln shtrritur ndonse jemi t prir t besojm se jemi t lir. Prndryshe, shtthn shum mir se liria nuk do t thot se mund t punohet krejtqfart t dshirohet, por se mund t dshirohet ajo q sht emundshme. Disponimi me liri nnkupton forcn e ndryshuar dhe tkufizuar.T dhnat biografike i mbledhin, prpunojn dhe interpretojn gjyqtaridhe eksperti. Kur sht fjala pr analizat psikologjike prmesmarrdhnies me respondentin verifikohen aftsit e klientit dhe veorite tij n mnyr q t arrihet deri te karakteristikat apo t veantat endonj akti kriminal apo akti tjetr ligjor. Fjala sht, n njrn an, przbulimin e fakteve t cilat kan lidhje me jetn e dikujt dhe t cilat eprbjn vet at jet duke ln gjurm n koh dhe pr t cilat vetmmund ta supozojm figurn psikologjike t personalitetit. Vet akti i ciligjithmon sht shkas i drejtprdrejt i tr ksaj gjithashtu paraqetnj grup veprimesh t cilat ndodhin n nj koh t caktuar dhe t cilatmund t ken aspektin e zhvillimit dinamik.] 100. 100Me rastin e analizimit t t pandehurit eksperti prpiqet ta prcaktojaftsin dhe motivet e tij prmes rikonstruktimit t ndodhive dhe prmesanve tjera m pak t dukshme t veprs, duke marrur megjithat veprne tij si baz pr vlersimin e gjendjes s tij psikologjike.Hulumtimet psikologjike forenzike ishte dashur t zhvillohen nperiudhn sa m t afrm me ngjarjen n mnyr q gjendja emocionaleekzistuese t mund t sajohet dhe

kuptohet. N praktikn klinikeshpesh hasim shprehjen Neuroza Rente i cila shpesh ka t bj merastet e pazgjidhura gjyqsore. Njerzit p.sh. kontestohen rreth disasituatave me t cilat jan dmtuar, kurse me q gjyqi nuk ua zgjedhpadin e tyre n kohn e duhur ather krijohen pamje vrtet neurotikekrejt deri sa t mos zgjidhet rasti.VLERSIMI I AFTSIVE PR PRGJEGJSHMRI (IMPUTABILITET)Prgjegjshmria sht nocion juridik kriteret e t cilit jan dhn nkategorit psikologjike t aftsis derisa pergjegjshmrin e prcaktongjyqi, eksperti deklarohet pr aftsin apo gjasn e prgjegjshmris.shtja e ksaj aftsie zakonisht parashtrohet pra ekspertve tneropsikiatris ose para komisionit t ekspertve.Qasja tradicionale e ekspertizs ka t bj me pyetjet n vijim:1. A lngon i pandehuri nga ndonj smundje shpirtrore e cila prjashton ose zvoglon aftsin e tij pr prgjegjshmrin?2. A ka qen i pandehuri n kohn e kryerjes s veprs i aft ta kuptoj rndsin e veprs s tij dhe ti kontrolloj veprimet e veta?3. Nse sht i smur psikik (shpirtror) i pandehuri, a sht i rrezikshm pr rrethin shoqror?Smundja shpirtrore nuk sht njsoj sikurse prgjegjshmria, kursengecja mentale nuk sht pa aftsi pune. Aftsit dhe gjendja shpirtroree t pandehurit n kohn e kontrollit dhe analizs, prcaktohen prmeskontrollit t drejtprdrejt dhe analizave psikologjike, kurse pastaj memetodn e rikonstruksionit, duke i shfrytzuar t gjitha t dhnat ndispozicion nga regjistri gjyqsor, analizohet lidhja midis rezultatit tkonstatuar dhe veprs s kryer nga aspekti i motivit dhe lidhjeseventuale me dukurit psiko-patologjike.VLERSIMI I AFTSIVE INTELEKTUALEPrkatika gjyqsore sht e orientuar kah prcaktimi i ngecjeve mentale tkryesit. Testi i inteligjencs n kt kuadr, sht m i rndsishmi sa iprket ans psikolgjike. Krijuesi i testit m t prdorur n kt fushsht Veksleri, i cili e ka kuptuar inteligjencn si pasoj, si efekt tsjelljes, e jo si shkaktar t sjelljes. sht i njohur prkufizimi i tij 101. 101funksionalist mbi inteligjencn, i cili thot: inteligjenca sht agregatapo kapacitet global i individit, i cili manifestohet n t menduaritracional, t dobishm pr veprimtari dhe pr marrdhnien e sukseshmendaj mjedisit.Teza e tij thot se inteligjenca nuk mund t reduktohet n nj grupkomponentsh, as t ndahet nga personaliteti. Inteligjenca, prveaftsive intelektuale, sht funksion

edhe i faktorve t tjer. Ngapraktika e dim se personat me t njjtin IQ, mund t dallojn dukshm,qoft n aspektin aktual, qoft n aspektin e mundsive intelektuale, poredhe nga sjellja inteligjente. Shkalla e Vekslerit, e cila i sht prshtaturpopullats son, ofron nj mas mjaft t vrazhd t ngecjes mentale.Mungesa e subkualifikimit t ngecjes mentale n kt shkall evshtirson mjaft prcaktimin e shkalls s retardimit. Nse IQ globalen shkalln VB 65, ose m e ult, ather rasti i till sipas kriterit testuesstatistikor sht ngecje mentale. Mirpo sistemi klasifikues i shkalls sVekslerit, nuk sht prshtatur me koeficentin e inteligjencs nn 65.Shoqria Amerikane pr Ngecjet Menale, ka hartuar nj tabel e cilamundson kategorizimin e ngecjeve mentale n baz t testeve tinteligjencs. Karakteristik e ksaj skeme sht se termet e vjetramjeksore si jan: debiliteti, imbecili, idioti, zvendsohen me termetprshkruese graduale t inteligjencs sub-normale (kufiri 70 84; ngecjae vogl: 55 69; ngecje e arsyeshme: 40 54; ngecja e lart: 25 39; dhengecja tepr e lart nn 25).sht qensore q t vrtetohet niveli i ngecjes menatale dhe e shkallsse mas sht personi i paaft. Kur t jen prcaktuar aftsitintelektuale t t anketuarit (respondentit), ather duhet t konstatohete kaluara e tij, prshtatja e tij sociale, emocionale, shkollore, profesionaledhe ekonomike. Te t ashtuquajturit raste t arsyeshme (kufizore), tdebilve t leht dhe medial, problemit duhet qasur n mnyrkomplekse. sth fakt se ende nuk kemi nj instrument i cili do tamundsonte vlersimin e sjelljes adaptuese sociale n nivelin e vlerave trezultatit t testimit t inteligjencs. Megjithat pjesmarrja e vlersimitpsikologjik n diagnostifikimin e ngecjes mentale sht vendimtar.Ekspertiza e aftsive pr prgjegjshmri t t ashtuquajturve debil, shtpun delikate. Ndalesat elementere shoqrore si jan vrasjet, vjedhjet,dhuna fizike, dhunimi, etj. jan t njohura edhe pr kt kategori, sepsepr kt nuk jan t nevojshme kapacitetet e posame intelekuale. Sipasnjohurive aktuale forenzike, ngecja mentale nuk vetvetiu arsye pr sjelljedelikuente.VLERSIMI I GJENDJEVE AFEKTIVEN veprn e tij t mirnjohur pr emocionet, Pol Ekmani, thot se ato nena shtyn q t reagojm n rastet urgjente pa pasur koh t mendojm,apo pa menduar fare se si duhet t reagojm dhe t prgjigjemi.Kulminacioni i emocioneve zgjat vetm disa

sekonda, kur personi edhenxjerr vendimin e shpejt dhe bn reagimin momental. Ky reagim 102. 102shum shpesh sht i ashpr dhe konsiderohet q nuk sht iprzgjedhur. Pr kt arsyeje thuhet se emocionet kan alibi. Filozofiromak Seneka, ka dhn nj pamje t mir pr njeriun i cili vepron nafekt. Sipas tij faja e fyerjes shkakton mllefin, si afshin m t njohurnjerzor. Njeriu i fyer vetn e konsideron m t rndsishm dhe mguximtar, ndonse n t vrtet ai sht i vogl dhe i imt. Kur ai ndjeheti lnduar, dshiron t hakmerret, mirpo, Seneka pr kt thots sesht e mundur vetm me plqimin e shpirtit, pra me pjesmarrjen evullnetit dhe mendimit (gjykimit). Mllefi apo hidherimi sht sikursehelmi dhe ky sht armik i arsyejes, kurse lind vetm atje ku ka arsyeje.Sipas fjalve t Seneks nuk duhet besuar fjalve dhe krcnimeve t tmllefosurve, sepse n brendin e tyre gjendet zemra m frikacake. SipasSeneks idhnakt jan dyfytyrsh.Ekmani vren se ekzistojn emocionet t cilat nuk mund ti zgjedhim, poredhe emocione t cilat rezultojn nga mendimi, gjegjsisht arsyeja.Analiza e vrtet kurr nuk ndalet n racionalizime, por i shfrytzon atom pak ose m shum pr interpretimin pr zbulimin e qllimeve tfshehta. Tronditjet e fuqishme emocionale, gjegjsisht afektet sajohenqart n baz t karakteristikave t tyre t jashtme t cilat nuk mund tfshehen. Darvini i ka prshkruar shum hollsisht simptomat ezemrimit (trbimit): zemra rrah shpesh, fytyrn e mbulon skuqja osezbehje e vdekjes, frymmarrja vshtirsohet, gjoksi fryhet, shpesh trupidridhet i tri, zri ndryshon dhe dhmbt shtrngohen. Kto gjesteparalajmrojn pr sulmin mbi armikun apo pr luftn me te.Pjesa m e madhe e diskutimeve rreth ndikimit t afektit n aftsin e tpandehurit pr kryerjen e veprs penale rrjedh nga analiza ekomponents s tyre t prgjegjshmris. Problemi i vlersimit tndikimit t afektit n aftsin e t pandehurit pr prgjegjshmriparaqitet para s gjithash kur sht fjala pr forcn dhe intesitetin eafektit n rrethanat konkrete.Termi kulminacion i afektit n praktikn e ekspertve gjyqsor z njvend t rndsishm. Kjo nnkupton grumbullimin dhe prsritjen eafekteve negative. N rastet e tilla njeriu n ngjarjet reale t rndsishmemanifeston sjelljen ashtu si ai prndryshe funksionon dhe kjo paraqetvijat e posame t karakterit t personalitetit t tij,

kurse vija e tillparaqet modelin e prgjithshm pr krahasimin mbi t cili mbshtetenrezultate psikologjike. N jetn e tyre prsriten shum ngjarje, vetm seme variacione t vogla. Kryesit e delikteve vetm pasi ta ken kryerveprn e analizojn rndsin e emocionit t cilit i jan dorzuar pamenduar fare q n fillim.M s shpeshti atyre u bie ndrmend q t trn ta harrojn dhe kur endjejn fajsin, ose nevojn pr tu shfajsuar t gjitha i ln m nj an,kurse disa gjra mbeten t humbura prgjithmon n kujtes. Prandaj,nga akti si nj piknisje e dukshme dhe e sigurt akteri i pandehur nukmund t fshehet, sikurse q nuk mund t fshehet nga ndjenjat e tij. Nse 103. 103prshkrimi i tij dallon nga ajo q realisht ka ndodhur, ather ai sht idetyruar q ta sqaroj at dallim. Nuk pritet nga i marruri n pyetje(respondenti) t paraqes pjesn materiale t s vrtets, mirpoprshkrimin e ngjarjes nga ana e tij e ndrlidhim me faktet e vrtetuaradhe ather bjm vlersimin. Qasja e ktill krkon q t kihet kujdespr do prjetim i cili gjat marrjes n pyetje vihet n pah tek ipandehuri.VLERSIMI I GJENDJEVE ALKOOLIKE (DEHJEVE)sht e sigurt se asnj dukuri sociale patologjike n mesin ton nukka rndsi t till krimianale, si e ka alkoolizmi. Tradicionalisht fillonprej zakoneve kryesisht n fshat, kurse pr shkak t lvizjeve ttheksuara dhe migracioneve dhe pr shkak t mosprshtatjes meambientin urban. N periudhat e luftrave m t reja pr shum njerzstrehimi i vetm ishte realiteti i vrazhd. Ndrkaq kur rrethanat jan mt qeta, alkoolit i qasen sidomos personat e papjekur dhe pasiv, t ciltshpesh prshkruhen si personalitete pasive agresive. Alkoolizmi shtnj smundje e ndrlikuar e cila sjell deri te dekadenca sociale,ekonomike si dhe shkatrrimi i shndeti. Alkoolistt (pianect) kshtugjithnj e m tepr vetmohen dhe izolohen nga shoqria. Te kta personarrnohet ndjenja e prgjegjsis, dinjitetit dhe prestigjit. Madje,konsiderohet se alkoolizmi vepron n mnyr kriminogjene dyfish:drejtprsdrejti dhe trthorazi. N rastin e par delikti shtdrejtprsdrejti i lidhur pr dehjen e kryesit, kurse n rastin e dyt kjolidhje nuk sth ashtu e qart. Si shkak i alkoolizmit lindin kryes tndryshm t veprave penale dhe delikteve t cilt gjat hetimit paraqitensi pijanec kalimtar, ose si alkoolist shum vjear duke u prpjekur qprmes zvoglimit t prgjegjshmris ta zvoglojn dnimin pr ndonjvit. sht fakt se dehja dhe alkoolizmi

qarkullojn n ekspertizatgjyqsore psikiatrike si arsyeje themelore pr shkak t s cilaveshumica prej t pandehurve udhzohen n kontrolle dhe trajtimepsikologjike.Binderi, pijanect i ka klasifikuar n t zakonshm dhe t pazakonshm.N grupin e pijanecve t zakonshm thot ai bjn pjes t gjithpijanect sjellja e t cilve sht e till far mund t haset te numri m imadh i t dehurve, dhe sjellje far i prgjigjet sasis s alkoolit tkonsumuar. Ndrkaq n pijanec t pazakonshm bjn pjes ata te tcilt sjellja e tyre i tejkalon ato forma t sjelljes t cilat hasen m sshpeshti te t dehurit. Sjelljet e ktij grupi t alkoolistve m tepr ungjajn rregullimeve shpirtrore. Pra, alkoolizmi i rnd nnkuptondevijim nga alkoolizmi i zakonshm dhe mesatar. T dehurit e rnd mesjelljen e tyre manifestojn karakteristikat e personalitetit t tyre t cilate mbrapsin sjelljen e matur dhe vetdijen. 104. 104Te rastet e dehjes patolgjike, manifestohet ndryshimi kualitativ i vetdijesme karakterstikat e tilla klinika, far hasen n psikopatologjit dhe si ttilla prshkruhen gjendje t zymta. Kryesi i veprs penale i cili shtpijanec patologjik, konsiderohet plotsisht i paprgjegjshm. Pr tacaktaur dijagnozn e till, eksperti bn nj sintez sa m t mir tmundshme midis shnimeve t fituara me marrjen e drejtprdrjejt npyetje dhe t atyre nga regjistri gjyqsor. Prvojat e ekspertve kryesishtvrtetojn nj t dhn nga literatura botrore se pjesmarrja e ealkoolistve (pijanecve n vepra kriminale paraqitet rreth 50% trasteve).KAPITULLI XIASPEKTET VIKTIMOLOGJIKE T EKSPERTIZSViktimologjia sht studim i viktims, apo msim mbi viktimn (lat.Victima viktim). N kuptimin e ngusht t fjals me viktimnnkuptojm vetm viktimat e veprave penale, kurse n kuptimin e gjernnkuptojm t gjith personat e rrezikuar nga sjellja kriminale. Procesiprmes t cilit lind viktima quhe viktimizim, kurse vet gjendja kurdikush sht viktim, quhet viktimizim. Zakonisht si vit i lindje sviktimologjis prmendet viti 1948, kur pr her t par sht paraqiturvepra e Hans Von Henting, Krimineli dhe Viktima e tij. N kt vepr,krimi sht shqyrtuar dhe anlalizuar prmes interaksionit dinamik midiskriminelit dhe viktims. Shprehjen viktimologji i pari e ka prdorur nkriminologji, psikiatri amerikan Vertham n vitin 1949. Ndonseviktimologjia si disiplin shkencore sht e vjetr m shum se njgjysm shekulli dhe prpjekja e saj q ti zbuloj

dhe interpretojmarrdhniet interpersonale t pjesmarrsve n veprn penale nuk kahasur n jehonn e pritur n fushn e eksperzitave psikologjike gjyqsore. Pr kt gjithsesi fajtore sht praktika, e cila nuk i kakushtuar shum vmendje viktims, sidomos nse ajo nuk ka prjetuarsulm nga krimineli. N rastet e tilla shum m t numrta, s paku kurjan deliktet e gjakut n pyetje, zbatimi i metods s rikonstruktimitndihmon shum q t njihet dhe t kuptohet sjellja e kryesit, madjeedhe disa rrethanave tjera t ngjarjes relevante.Mirpo, n kto raste kjo sth analiz e rastit apo analiz e ngjarjes, e jovetm analiz e viktims. Pr viktimologt, personaliteti i viktims dhesjellja e tij, nuk jan m pak t rndsishme sesa personaliteti dhe sjelljae kriminelit. Kriminologt pajtohen se rreziku q dikush t bhet viktimnuk sht i pranishm n mnyr t barabart n popullat. Kjo do tthot se ekzistojn dispozicionet viktimogjene, gjegjsisht vijat e tilla tkarakterit t personalitetit t cilat diknd e bjn t ekspozuar rrezikutprkohsisht apo gjithmon, ose bjn q dikush t jet m pak imbrojtur nga t tjert dhe me kt fakt edhe m t ekspozuar ndajrrezikut, gjegjsisht ndaj mundsis q t bhet viktim i tipit t posamt sulmit destruktiv. Personaliteti i cili i posedon kto veti trheq krimin 105. 105sikurse qengji ujkun. Njohja e dispozicioneve apo predispozitaveviktimogjene ka rndsi t madhe pr preventivn e kriminalitetit.Njohurit pr to mund t ndihmojn n zbulimin e viktimave potencialedhe zhvillimin e metodave pr parashikimin e shkalls dhe t karakteritrrezikut t karakterit viktimolgjik t disa personave. N njohurin e tyreishte dashur q t mbshteten mjetet e veanta dhe t prgjithshme tmbrojtjes nga kriminaliteti t cila rrezikun e vikimizimit do ta sillnin nmasn m t vogl t mundshme.Studimet viktimologjike tregojn pr faktin se n t shumtn e rasteve tdelikteve kundr jets dhe trupit, ka ekzistuar nj marrdhnie emparshme nj marrdhnie midis kryesit dhe viktims s tij. Sipas njstudimi, n Gjermani, 2/3 e viktimave kan pasur marrdhnie t afrtame vrassit e tyre. Ndrkaq n Angli, prafrsisht e njjta prqindje egrave, ka qen viktim e burrave t vet, dashnorve apo kusherinjve tafrt. N Danimark, ekziston nj probabilitet q krimineli do ta zgjedhviktimn nga rradht e antarve t familjes s vet rreth 60% t rasteve.Zakonisht viktims i kushtohet

rndsia varsisht nga marrdhnia ndajveprs dhe kryesit ose kontributi i drejtprdrejt i viktims pr veprnpenale. N kt pikpamje mund t dallohen: viktimat latente dhe ato tcilat jan t dukshme, gjegjsisht viktimat t cilat dallohen nga t tjeratpr nga prirja personale pr tu viktimizuar. N ann tjetr, sht evrejtur se nga personaliteti i viktims dhe sjellja e saj rezultojn edheimpulset e caktuara, t cilat ndikojn n vet aktin, respektivisht nvendimin e kryesit pr ta kryer, si dhe n motivin e tij pr aktin e till.P.sh, Shnaideri pohon se do sjellje kriminale, sidomos sjellja devijanteseksuale sht rezultat i nj procesi dinamik interaktiv midis kryesit tveprs dhe viktims, n esencn e s cils gjendet predispozita pr tubr viktim. Kjo sht edhe arsye kur viktima kryesin e josh prkryerjen e aktit, gj q e nxit reagimin e tij, ose s paku sjell deri tesituata kur ai vepron n mnyr delikuente. Mirpo, kjo predispozit nuksht kurrfar vetije e prhershme e pals s dmtuar, pra nuk shtpjes e vetive biologjike t saj dhe as e karakterit t saj. N t vrtet nkt nocion fshehet marrdhnia specifike e viktims me deliktin, apothn m sakt prirja e viktims pr sjellje devijante shoqrore. Kjo prirjekrijohet dhe zhvillohet n rrethana t posame.Shnajderi konsideron se psiokoanaliza te do femr sheh viktimnpotenciale, sepse fillon nga fakti q n do femr ekziston nj dshir epavetdijshme pr tu br viktim, megjithat, ai prfundon se situatatviktimogjene lindin n baza t marrdhnieve ekonomike n sistemin ecaktuar social. Autort tjer theksojn sidomos mangsit e caktuaraemocionale te viktima e krimit. Te viktimat e dhuns seksuale, sidomoshasim persona t cilve n fazat e zhvillimi t mhershm t tyre u kamunguar kujdesi, dashuria dhe ngrohtsia emotive, si dhe pavarsia dherespekti n familje. Shpesh flitet se viktimat praktikisht jan partnerkomplementar t kryesit t veprs. N viktimologji marrdhnia e kryesitdhe vikims mund t vshtrohet edhe prmes shkalls prej 4 fazave: 106. 106 E para, Viktima vlersohet si iniciatore e agresionit E dyta, Sjellja agresive vjen nga kryesi, mirpo viktima e pranon topin e hedhur; E treta, pozita n shkall nnkupton ndarjen e sjelljes agresive n pjes t barabarta; E katrta, sjellja jo agresive e viktims (mossrezistimi).Ekspertiza psikologjike e viktims, gjegjsisht e t dmtuarit zakonishtbhet n rastin e delikteve t gjakut,

sidomos deliktit seksual dhe nveanti nse ekziston dyshimi pr mundsin e abuzimit t posam (prshkak t moshs apo edhe papjekuris intelektuale, madje edhesmundjes shpirtrore t viktims.Von Hentingu, n veprn e tij t viktimologjis i ka dhn tri nocionefundamentale pr viktimn:1. krimineli viktima;2. viktima latente;3. marrdhnia kriminel viktim.Nocioni i par prfshin rastet n t cilat personi i njjt mund t bhetkriminel ose viktim, varsisht prej rrethanave. Nocioni i dyt nnkuptonvetit e caktuara t viktims t cilat e bjn at q t jet e ekspozuarndaj krimit. Kto veti hasen t t miturit, personat depresiv, te lakmitarte pasuris, te t vetmuarit, t demoralizuarit. Te personat e flakt prjet, te personat t cilt kan rn n monotoni, por edhe te grat emoshuara, me smundje shpirtrore, te pjestart e pakicave dhe tepersoant me inteligjenc nn mesatare.N fund, midis delikuentit dhe viktims mund t thuhet se ekziston edhemarrdhnia reciproke t ciln Elen Bergeri e ndan n tri grupe:1. marrdhnie thjesht neurotike;2. lidhje e llojit komplementar;3. lidhje gjenobiologjike (n baz t faktorve t njjt t trashguar).N 50 raste t analizuara t krimit t vrasjeve, t cilat dukshm i dallonmotivi i pasionit t dashuris (t analizuara n librin Krimi ngapasioni) m shum se 4/5 t viktimave (84% jan gra). Zakonisht,gruaja pasive, e varur, e durueshme dhe tolerante gjen mashkullin aktivdominant dhe agresiv, mirpo, kto veti t saj q i cekm jan vetmmashtruese, sepse q t dy n lidhjen e tyre i fusin bindjet dhe vlerat tcilat m s teprmi jan te ngarkuara me modelet e reagimit patriakal,tradicional dhe autoritar shoqror. Pr dallim nga mashkulli, femra nuke idealizon partnerin, por marrdhnien e tyre. N idealizimin emarrdhnieve ajo e gjen at q sht vler e posame dhe e cila imungon asaj dhe e cila at e pengon q t dal nga lidhja e pasukseshme.Nj form e posame e idealizimit t oroditur shfaqet n xhelozi, e cila 107. 107sht motiv dominant i krimit pr mashkullin, derisa pr femrn kymotiv sht njsoj i rndsishm sikurse edhe ndjenja e pruljes,nnmimit fyerjes apo braktisjes. Aktert e drams s dashuris ndrkaqnuk mund t vshtrohen pa nj analiz t gjer t problemit, pra trregullimit t sistemit t verave dhe prgjegjsive, i cili te ne, n t gjithainstitucionet shoqrore duke filluar nga familja, ka marr nj hovsidomos dekadave t fundit.KAPITULLI XIIMBLEDHJA E

INFORMATAVE PR VEPRN PENALE (NGA QYTETART)Shikuar gjersisht mbledhja e informatave nga qytetart sht form eveprimtaris operative t punve t brendshme e cila ndrmerret me vetiniciativ, plan dhe metod me qllim q ato informata t shfrytzohenpr zhvillimin e suksesshem t procedurs penale. Prve deklarataveinformative t personave kjo ka t bj edhe me t dhnat tjera te t cilatorganet e policis vijn prmes aktiviteteve t tyre. Kjo veprimtariprfshin edhe rezultatet e veprimeve kriminalistike-teknike, raportet endryshme me shkrim, shnimet e marra nga organet shtetrore,ndrmarrjet, shnimet nga evidencat e kriminalistiks dhe rezultatettjera t karakterit zbulues t organeve t punve t brendshme t cilatnuk jan ndrrmar n formn procedurale (n proces).Mbledhja e informatave nga qytetart, n kuptimin e ngusht, prfshindeklaratat t cilat u jan dhn organeve t administrats policore nprocedurn jo formale dhe jasht gjyqsore lidhur me vepren konkretepenale. N qoft se qllimi i biseds sht t merren informatat prveprn e kryer penale dhe paraprgatitjen e saj, personat e autorizuarzyrtar kan t drejt q t bisedojn me qytetart t cilt ndiqenzyrtarisht (ex officio).Deklaratat e personave t marra n kt mnyr, nuk kan rndsiprocedurale far kan kur ipen m von n procedurn e ngritur penale,n cilsi t dshmitarit, t pandehurit ose n cilsi t ndonj subjektitjetr t procedurs penale. T dhnat e marra prmes marrjes joformale n pyetje t qytetarve shfrytzohen n operacionetkriminalistike-operative t policis si dhe pr paraprgatitjen dhesigurimin e provave t veanta me rastin e prgatitjes s fletparaqitjespenale dhe t raportit t posam i cili i drgohet prokurorit shtetror.Nga qytetart mund t merren deklarata e shkruar me dor t tij ose eshtypur dhe e nnshkruar nga ai vet dhe e cila i bashkangjitet kallximitpenal t prokurorit publik.Kriminalistt e rryer (me prvoj) krahas mangsive t tekniks sbiseds informative dhe intervistimeve, me nj veprim t mir taktikmund tia dalin q qytetart tu japin atyre shnime t vrteta, madje 108. 108madje edhe ato t cilat i ngarkojn ata. Me kt rast mbledhja e provavemateriale gjithmon sht n plan t par.RNDSIA OPERATIVE E INFORMATAVE T MBLEDHURA NGAQYTETARTPas kryerjes s veprs penale, rrethi i personave t cilt do t mund tofronin informata t dobishme pr

detajet dhe rrethanat e veprs, shtshum i madh. Me rastin e trajtimit t veprave m t rnda penale dheprpunimit t tyre aktivistt e policis gjegjsisht kriminalistt marrin nbiseda informative dhe analizojn disa mijra qytetar, q praktikisht dot thot se nganjher sht e nevojshme t kalohen edhe kuarte t trat qytetit n mnyr q n baz t informatave t mbledhura ti hyhet ngjurm kryersit t veprs. Gjat gjurmimit haset n persona t cilt kannjohuri direkte apo indirekte pr veprn dhe kryersin e saj, kursenganjher edhe n vet kryersit e veprs dhe ndihmsit e tyre. Nprocedurn e ngritur penale t mvonshme disa nga ata persona do tmarrin edhe role t caktuara procedurale (i pandehur, dshmitar).Detyra e policis n krkimin e kryersit dhe personave t tjer t ciltkan lidhje me veprn penale sht e dyfisht dhe ka karakter tshqyrtimit dhe prpunimit kriminalistik.S pari, ajo prpiqet ta ndrioj veprn penale nga t gjitha aspektet e sajduke filluar nga ideja e deri tek realizimi, sepse shum fakte trndsishme vrtetohen gjat hetimit dhe n gjykim. E dyta, zhvillonvised me personat t cilt m von do t paraqiten n gjykatore n roline t pandehurit ose t dshmitarit. muri i heshtjes t cilin fare mir enjohin aktivistt e policis, shkakton frikn nga hakmarrja eventuale ekriminelve. N ann tjetr, ka qytetar t cilt jan t gatshm trrfejn do gj pr veprn penale dhe pr rrethanat n t ciln ajo kandodhur, mirpo pr shkak t formalizmit t procedurs penale krkojnanonimitet.Informatat, fillimisht dhe para se gjithash, nga qytetart krkohen dhembledhen n terren jasht lokaleve policore. Varsisht nga rrethanatkonkrete, qytetari me statusin e personit t dyshuar mund t ftohet oseedhe t shoqrohet me detyrim n lokalet zyrtare pr bisedim. Pas gjetjess personit me t cilin duhet t zhvillohet bised, sht e nevojshme tvrtetohen t gjitha rrethanat relevante: prse, kur, ku, ka dhe si kandodhur, pr gjurmt dhe pr objektet e veprs penale, pastaj kush kamundur apo kush ka mundur t jet apo kush sht kryersi i veprs,kush jan dshmitart e drejtprdrejt, kush krejt mund t ketnjohuri pr veprn penale dhe kryersin e saj.Zhvillimi i bisedave t tilla krkon shkathsi t posame, zbatiminadekuat t rregullave kriminalistike, njohjen e psikologjis s dshmisdhe dshmitarit, prvoj t madhe profesionale dhe jetsore si dhe

109. 109fleksibilitet dhe takt n sjellje. Personi i autorizuar zyrtar ngadshmitari apo i pandehuri i prezumuar do t krkoj q ta nnshkruajdeklaratn e vet duke e obliguar kshtu moralisht q me deklaratn etill t paraqitet n gjykatore n procedurn penale, ndrkaq kjo nga ataedhe mund t mos krkohet nse operativiteti dhe sekreti krkojnprocedur apo veprim tjetr.Nganjher, gabimisht konsiderohet se bisedn informative dheintervistimin mund ta zhvilloj do njri pa ndonj njohuri t posame.Harold Mulbar (1951) thot: me mijra kriminel sot shetisin rrugvetona si njerz t lir, jo pr arsye se kan qen mjaft intelegjent dhe tshkatht q t kryejn krimin e prsosur, por pr arsye se policia ka brlshime (ka gabuar) (...) dhe pr shkak se dikujt i sht lejuar q tndrhyj n qshtjen pa qen i ushtruar dhe i aft q n kohn e duhurti shtroj pyetjet e duhura. Shikuar n shoqrin n trsi parandalimi iveprave penale, kundrvajtjeve, delikteve ekonomike dhe pengimi isituatave kriminogjene sht pjes e problematiks s siguris nterrenin e caktuar dhe m gjer.FORMAT THEMELORE T MBLEDHJES S INFORMATAVE NGAQYTETARTN esenc ekzistojn dy forma t ndryshme t mbledhjes s informatave,t cilat jan: biseda nformative dhe intervista. Kto mbshteten n dysituata t ndryshme n t cilat qytetari si dhns i informatave mund thaset, pra kjo krkon edhe dy qasje t ndryshme taktike dhepsikologjike. Kto sitauta kan ndikim t madh edhe n kualitetin einformatave t mbledhura.Biseda informativeBiseda informative zhvillohet n lokalet zyrtare kur policia e fton ose esjell me detyrim (me dhun) qytetarin e dyshimt dhe e merr n pyetjelidhur me veprn penale dhe lidhur me rrethanat e veprave apo veprspenale. Bisedat shnohen ose fiksohen me an t mjeteve teknike t cilatshrbejn pr regjistrimin e bisedave t tilla kurse qytetari mund tndalohet edhe disa or me qllim t prpunimit kriminalistik ose edhemund t paraburgoset nse pr kt jan krijuar kushtet ligjore.Udhheqsi i biseds pr ta konstatuar gjendjen faktike, i shtron pyetjetsiapas nj plani dhe taktike t caktuar. Ndrkaq sjellja e tij lviz nga ajoe buta, neutralja e deri te sjellja shum e ashprt, e q varet krejt ngasituata konkrete. Ai m s shpeshti shfrytzon argumentet logjike dheqasjen emocionale. Nganjher shrbehet me mashtrime t lejushmetaktike, me qllim t pa mundsimit apo me qllim t prishjes sstrategjis mbrojtse t mashtrimit

me t ciln shrbehet i dyshuari.Udhheqsi i biseds me kt rast sht i detyruar ta rrespektoj 110. 110integritetin personal t t dyshuarit duke e respekruar parimin edrejtsis mbi prezumimin e pafajsis.Intervistaintervistimi sistematik t cilin e zhvillojn aktivistt e policis, kryhetjasht lokaleve zyrtare. Pr dallim nga disa teknika t tjera t mbledhjess informatave, ktu sht i nevojshm kontakti i drejtprdrejt mepersonin nga i cili krkohen informatat. Informatat e fituara nga kyregjistrohen, seleksionohen, verifikohen dhe sistematizohen, e pastaj,vetm ather, shfrytzohen pr qllime operative. Sjellja jo e shkathtmungesa e taktik dhe e bontonit (mirsjelljes) mund ta rrnojintervistimin. N intervistim dhe n bisedn informative situatakomuniuese dhe motivi jan t ndryshme. N intervistim kontakti shti shtruar dhe i rehatshm, qytetari ndjehet sikur n shtpi ndrkaq nbisedn informative me t dyshuarin situata sht e kundrt me kt.KAPITULLI XIIIFENOMENI I PRANIMIT T VEPRS PENALE DHE DISA RREGULLA TMARRJES N PYETJE T PERSONAVE T DYSHIMTSupozimi i domosdoshm pr marrjen n pyetje t personit i cili sht idyshohet se ka kryer vepr penale, sht q t sigurohet prania e tij dhet pengohet do komunikim i tij me jasht, kurse pastaj sigurimi imjeteve argumentuese t cilat jan t nevojshme q ti argumentohetvepra. Mjetet t cilat shfrytzohen pr kt qllim jan: paraburgimi dhebastisja, kurse kjo gj dukshm prek n lirin e individit prandaj pr tdy kto masa duhet t ekzistoj nj bindje e fort e mbshtetura n faktese kto masa jan t nevojshme dhe se do t japin rezultat dhe do t jent frytshme. Duhet cekur se sht me rndsi t jashtzakonshme q tmos ekzistoj frika nga mos suksesi dhe prgjegjsia. Nse ekzistondyshimi kundr shum personave prej t cilve vetm njri mund t jetkryersi i veprs, ather duhet t veprohet prnjher n t njjtn kohkundr t gjithve. Pranimi i veprs penale sipas dinamiks dhendrlikushmris s brendshme sht nj nga dukurit m interesanten psiokologjin forenzike (gjyqsore).PRANIMI I VEPRS PENALEPranimi i veprs sht deklarata e lloji t till t ciln kryersi i supozuar ejep n mnyra t ndryshme dhe me t ciln veprn penale e pranon si tvetn me t gjitha elementet e veanta lidhur me at vepr penale.

111. 111Ekzistojn dy lloje t pranimit t veprs:1. pranimi gjyqsor , dhe2. jasht gjyqsorPranimi gjyqsor sht pranim formal para organeve gjyqsore, kursepranimi jasht gjyqsor sht pranimi i br para kriminalistve t punvet brendshme, mbrojtsve apo para personave t tret. Sa i prket vetpranimit t veprs, do theksuar se disa fajtor veprn e pranojn shpejtdhe leht pr dalllim nga disa t tjer t cilt veprn e pranojn mvshtir dhe varsisht prej asaj se n far periudhe kohore fajsija kadalur n siprfaqe, ose nuk e pranojn fare at pa marr parasysh sasine provave t cilat i ngarkojn ata dhe pa marr parasysh metodat emarrjes n pyetje.Pranimi n esenc nuk sht m mjet kryesor i argumentimit, mirpomund t jet baz e mir fillestare pr mbledhjen e provave dhe prprcaktimin e s vrtets objektive lidhur me elementet kye t veprspenale. Vlen t theksohet se me prfundimin logjik dhe me verifikimin efakteve mund t konstatohet se a sht pranimi i vrtet dhe cila shtvlera e tij n kuadr t provave tjera.BAZA PSIKOLOGJIKE E PRANIMIT T VEPRSTeoria psiko-analitike t ciln e ka mbshtetur Zigmund Frojdi (sigmundFreud) kurse m von e kan zhvilluar edhe pas ardhsit e tij,mbshtetet n konceptin struktural t ekzistimit t tri elementeve tpersonalitetit t cilat jan: Id (at) Ego (un) Super-Ego (Super Un)Kto s drejti jan karakteristikat apo shenjat pr proceset e caktuarabrenda personalitetit.Id sht komponent e lindur e personalitetit dhe depo e tr energjispsikike me t ciln disponon njeriu, pra id sht selia e tr asaj q shtanimale, iracionale dhe e pa organizuar brenda njeriut e cila nuk i njehligjet dhe kufizimet, por synon knaqjen e menjhershme t instinktevepa marr parasysh qmimin. Kur vjen deri tek realizimi, ather npersonalitetin e till zvoglohet tensioni dhe vjen shtensionimi dheshlirimi.Ego sht selia e funksioneve intelektuale dhe e intelektit dhe kjofunksionon krejtsisht sipas parimit t realitetit. Ego funksionon n t trinivelet e vetdijes (pa vetdije, n ndrdije dhe me vetdije) dhe sht nkonflikt permanent me id e cila vazhdimisht rrokulliset (sulmon). Instikti 112. 112seksual shtyhet deri sa nuk e gjen partnerin prkats dhe rrethanat prkryerjen e tij. Personaliteti normal ego ia arrin q t gjej kompromisinmidis rregullave jetsore t mjedisit, impulsit t id dhe ndalimit t cilin edikton super ego. Ego sht organ ekzekutiv i personalitetit, gjegjsishtkordinator kryersor i

personalitetit.Super ego sht pjes e personalitetit e cila zhvillohet m von nnndikimin e mjedisit social me t cilin jeton individi. Super ego shtprfaqsues i brendshm i shoqris apo ndrgjegja e njeriut e nguliturn personalitetin e tij dhe e zhvilluar nn ndikimin e shprblimeve dhednimeve, varsisht prej sjelljeve. Ndrgjegja pra e ka funksioninndshkues n rast t mos prshtatjes s veprimeve apo sjelljeve, duke ezgjuar kshtu ndjenjn e fajsis dhe t vet akuzimit, kurse aspekti tjetrkonstruktiv - super ego rrjedh nga aktivitetet e dshiruara shoqrore:zelli, produktiviteti, suksesi, etj. Super ego nuk synon realitetin, poridealin, prandaj pr kt arsye sht n konflikt permanent me id, egodhe me ralitetin. S kndejmi nuk sht mir q cili do nga kto elementet personalitetit t dominoj. Pra duhet t ekzistoj baraz pesha e tyre.Motivi i pranimit t veprs penale nga ana e kryersit ka lidhje t ngushtme mekanizmat e cekur t strukturs psikike t personalitetit.Personi sht n gjendje t tendosjes psikike latente dhe t frikspermanente nga zbulimi e cila sht e pranishme gjithmon dhe e cila merastin e arrestimit edhe m tepr potencohet. Pasiguria rreth ekzistimit tprovave dhe pa parashikushmria e tyre, zvoglon gjasat kryersit q tshkarkohet n pikpamje psikologjike kurse frika nga pranimi dhedenimi bhet gjithnj e m e madhe.Gnjeshtra si mekanizm mbrojts i personalitetit dhe sy qeltsia deri nnj mas t caktuar edhe me tej e pengojn kryersin q ta thot tvrteten. Pra, gjat tr kohs shtrohet pyetja: ta pranoj apo mos tapranoj. N rrjedhn e prshkruar t ngjarjes, n nj moment gjendjakulminon dhe kryersi i veprs e mposht rezistencn e brendshme ballafaqohet me rrezikun real, e pranon veprn dhe konflikti brendapersonalitetit t tij zgjidhet. Pas ksaj vjen nj lehtsim psikologjik i cilin t shumtn e rasteve prcjellet me shenjat e nj relaksimi fizik. Sipaskonceptit psiko-analitik, T. Reik (1925) prfundon se prmbajtjet embrapsura synojn t shprthejn n siprfaqe por ato i penngojnmekanizmat e mbrapsjes.Shembull: N Lubjan, vrassi m 1979 me vet dshir e ka pranuarvrasjen t ciln e ka kryer n stacionin hekurudhor 9 vite m par.Mekanizmat e cekur psikologjik pra ndikojn q nganjher kryersit ekrimeve t rnda e pranojn krimin edhe n qastin e shtrirjes pr vdekje.

113. 113PSIKOLOGJIA E GNJESHTRS DHE DSHMIJA E RREJSHMEGnjeshtra krkon nj nivel apo aftsi t lart t vet kontrollit,imagjinats, kujtess si dhe t kombinimeve t tyre. Aftsit intelektualet gnjeshtarit n fazn e prgatitjes dhe kumtimit t gnjeshtrs jannn ndikimin e pengesave emocionale, nn ndikimin e friks, shqetsimit,tendosjes dhe pasiguris, pra pasiguris n aspektin e provave t cilat idisponon ana ekundrt. Shikuar nga aspekti psikologjik dhnia edshmis (deklarats) s rrejshme sht aktivitet shum kompleks dhe indrlikuar, sepse gnjeshtari n t njjtn koh duhet ti kryej disaoperacione ideore (mendore). Kto operacione me vshtrsi prputhennjra me tjetrn dhe pr kt arsye gnjeshtarin e mbajn vazhdimishtnn tension. Gjat deklarimit t lir t pamjes s trilluar t ngjarjes, imarruri n pyetje mund t vij n situat q t mendoj se gnjeshtra etij nuk sht mjaft bindse. Prandaj, kjo te ai edhe m tepr e shtondyshimin se do ta mashtroj kriminalistin. Pozita e rnd e gnjeshtaritedhe m tepr vshtirsohet nse ai i vren kontradiktat n dshmin e tijdhe mos prputhjen e saj me faktet e tjera.Psikologt gjyqsor theksojn se qllimi pr ta fshehur informatn ushtronnj aktivitet t fuqishm motivues. Informata e fshehur ndrkaq edhe mtej nuk konsiderohet shtje e mbyllur apo informat e shteruar. Duke uprpjekur i pandehuri q ta mbraps n vetdije ndonj informat, npsikn e tij shfaqet vatra e tendosjes apo afekti. N raste t tilla lirimi(relaksimi) sht i mundur vetm me kumtimin e faktit t fshehur.Formimi i konstruksionit logjik dhe t sinkronizuar nuk sht aspakpun e leht as e thjesht sepse pengohet nga tensioni psikologjik dhefrika e cila sht e pranishme me rastin e kumtimit t saj. N ann tjetr,paraqitja e rrethanave t reja dhe situata reale e kumtimit t tregimit ttrilluar edhe m tepr e vshtirsojn planin e paramenduar. Kurdelikuenti i till (gnjeshtari) fillon t flas, ai gjat biseds shkon shumm larg se sa q n fillim ka dshiruar prandaj shpesh ndodh q ishpalos detajet t cilat jan t njohura vetm pr bisedn e tillinformative gj q mund t grupohet n karakteristikat e vet kontrollit.Kshtu ata shum shpesh ofrojn alibin e tyre gjat momentit kritik,ndonse at nuk e di ende askush, kurse krejt kjo si rrjedhoj e pasojavet mos kontrollit apsolut t mendimit gjat kulminacionit t tensionit icili e mbrrin kulmin e tij.PRANIMI I RREJSHM (ME VETDIJE) I VEPRSPranimi i rrejshm me vetdije mund t jet hap dinak taktik i fajtorit,kryersit t vrtet t veprs n t cilin ai fut elemente t

ndryshme tparndsishme dhe t shkputura t cilat sht leht t vrehn sepsejan t tejdukshme, por, t cilat kan pr qllim q kriminalistin jo mjaftprofesional dhe t pa prvoj ta shmangin nga gjurmimi i mtejm dheq tja humbin kohn sa m tepr duke e trhequr ndrejtim gabuar.Kriminelt profesional nganjher e pranojn nj vepr penale (kryesisht 114. 114t leht) me qllim q ta ndrprejn zbulimin e vargut t tr t vepravepenale t fshehta t kryera dikur m hert ose kjo bhet me qllim tfshehjes s bashk pjesmarrsit. Gjithashtu ekzistojn raste kurkriminelt, me qllim t fshehjes s vrasjes, e pranojn thyerjen e objektitdhe cekun kohn vrasjes s kryer. Gjithashtu ekzistojn raste kurpersonat e shtyr t moshs s re jo madhore paraqiten pr veprn ekryer penale t ciln e ka kryer i rrituri. Ekzistojn gjithashtu edhepranime t veprave pr shkak t afris gjinore por edhe pr shkaqe tdashuris apo edhe me qllim t mbrojtjes s fmijve.PRANIMET E RREJSHME SI REZULTAT I MNYRS S PADREJT DHET PALEJUSHME T MARRJES N PYETJEMnyra jo e drejt dhe e palejueshme e zhvillimit t biseds informativeme t dyshuarin mund t sjell deri te pranimi i rrejshm i veprs. SipasRutinovit: metodat psikologjike t analizimit dhe marrjes n pyetjeduhet t jen sikurse ilai i cili vepron me sukses n vendin e smur,por nuk i dmton pjest e dhndosha t organizmit. Kto m s shpeshtifjala sht pr prdorimin e palejueshme t forcs apo krcnimit me forcose pr presionin disproporcional psikologjik mbi t marrurin n pyetje,kurse m rrall pr mashtrimin dhe parashtrimin e pyetjeve sugjestive.N rastet e ktilla personi plotsisht i vetdijshm e pranon veprn tciln nuk e ka kryer, por q vlerson se me pranimin e saj n at astfiton dika (trajtim t privilegjuar, premtimi se do t lirohet, shptimi ngadhuna fizike, ndrprerja e marrjeve t tepruara n pyetje dhe molisse,zbutja e dnimit). Gjithashtu edhe te bisedat e gjata me pauza t vogla,paraqesin ndjenjn te i dyshuari se nuk ka kurfar gjase q t dal ngaajo situat, fillon ta lshoj koncentrimin kurse nga dshira q krejt kjot ndrpritet dhe t pushoj lodhja psikike, mund t rezultoj mepranimin e rrejshm t veprs.Personi i till duke mos pasur mjaft kujdes pr rndsin e deklaratavet veta dhe pasojave afatgjate t pranimit t till t veprs, duke menduarse m von d ta mohoj leht pranimin e rrejshm dhe se e vrteta

vetvetiu do t dal sheshazi leht n siprfaqe. Edhe m interesant sht sepranimet e ktilla mund t merren edhe te rastet e veprave m t rndapenale. Gjithashtu edhe dshira e madhe pr t dal nga burgu qoftedhe pr nj koh t shkurtr, mund t jet motiv pr pranimin errejshm t veprs. Nj prej llojeve psikologjike t pranimeve t rrejshmemund t prshkruhet si sindrom i dyshimit n memorien personale.Marrja energjike dhe e gjat n pyetje e t dyshuarit pr ndonj veprmund ta kuhas deri n at mas trsin mentale dhe sigurin epersonit t pafajshm sa q ai e pranon veprn t ciln nuk e ka kryerdhe personi i till nuk i beson m kujtess s vet dhe fillon ti pranojsugjestionet t cilat ia ofron personi i cili e merr n pyetje apo personiq e udhheq bisedn. 115. 115PRANIMET E RREJSHME ME PRAPAVIJ PSIKOPATOLOGJIKEHulumtimet e Brandonit dhe Daviesit (1972) si dhe t Gugjosenit (1984,1987) dhe t hulumtues[ve t tjer kan treguar se ekzistojn personapsikologjikisht t brisht t cilt jan t prir m tepr pr pranime trrejshme se sa pr t tjerat.Personat e till m s shpeshti jan: 1. personat me mundsi t zvogluar kognitive (njohse) pr shkak t intelegjencs s ult, analfabetizmit etj. 2. t miturit; 3. personat me smundje mentale (personat me t meta depresivt, personat histerik, psikopatt, epileptik, neurotik, etj.N gjendje t caktuar t vetdijs personat e till nuk e dallojn realitetinnga fantazija dhe t tillt jan n gjendje ti pranojn edhe krimet m ttmerrshme pr t vetat. Duhet thn se te njerzit ekziston dshirapreokupuese pr popullaritet dhe publicitet, shih pr shkaqe t tilla, nSHBA 200 njerz kan pranuar se e kan grabitur t birin e Lindberghut.Te pothuaj t gjitha deklaratat e rrejshme t marra prmes presionitpsikologjik hasin dy karakteristika psikologjike themelore t cilat janrelevante:1. sugjestibiliteti i qllimeve t parashtruara;2. tendenca e nnshtrimit t respondentit para ekzaminatorit.FAZAT E PRANIMIT T VEPRS PENALEPranimit t veprs zakonisht i paraprin zakonisht nj periudh m eshkurtr apo m e gjat e mohimit (nse ka ardh deri tek pranimi itill), sidomos nga ajo kategori e t dyshuarve nga t cilt nuk pritetpranimi i till i veprs, ekzaminatori (udhheqsi i biseds) duhetseriozisht ta hulumtoj motivin e pranimeve t tilla. Pranimi i arsyeshmmbshtetet n vlersimin e situats parrugdalje, se mohimi nuk kakuptim t mirfillt, se loja sht humbur dhe se gnjeshtra shtzbuluar, se

ka mjaft prova materiale ose individuale pr gjykim, dhe idyshuari mendon se mohimi i mtejshm do t ishte n dm t tij. Mekt rast ai llogarit se pranimi i sinqert do t jet rrethan lehtsuese dhembase nuk do ti paraqitet kallximi penal dhe nuk do ti ngritet padia,gjegjsisht se gjyqi do tia shqiptoj denimin m t vogl.Me supozimin se ekzaminatori e ka vlersuar mir personalitetin e tdyshuarit dhe e ka zbatuar taktikn adekuate t marrjes n pyetje,gjeneza e pranimit t veprs ka kt rrjedh: 116. 1161. rezistenca fillestare e kryesit t veprs sht m e fort ose m e dobt;2. dobsimi i mbrojtjes verbale;3. nervoza e prgjithshme, shenjat psikosomatike t tensionit t brendshm (mund t paraqiten n kontinuitet, n fazn 1 dhe 2);4. versioni i par jo i plot i pranimit t veprs;5. pranimi i plot.Pranimit t veprs i praprin e ashtquajtura ofert e kamofluar epranimit t ciln duhet ta njohim (sajojm) dhe ta shfrytzojm. Praktikatregon se shumica e kryersve t vrtet t veprave, madje gjat marrjesn pyetje, krkon mnyrn pr tu hapur ndaj ekzaminatorit dhe pr tiasqaruar ndjenjat e veta. Duhet theksuar se e ashtquajtura ur e art ecila paraqet astin kur i dyshuari parashtron pyetje: qka do t ndodhnse une pranoj?. Natyrisht n rastin e till duhet t jemi real dhe tmos japim premtime t cilat nuk mund ti prmbushim. Pra, nuk duhetlutur pr pranimin e veprs por as t hyhet n kompromis. Praniminjher i filluar nuk guxon t ndrpritet pr kurfar arsye. Meqenseversioni i par kurr nuk sht i plot, nuk duhet insistuar n hollsi,sepse i dyshuari mendon se ne i dim hollsit dhe nse ai vren se nenuk po i dim ato ather ai mbyllet, fillon ti mohoj ose t trilloj. Kur idyshuari lirohet dhe ndjen relaksim pr shkak se e ka pranuar veprnather ne mund t fillojm ngadale t insistojm n disa detaje, porduhet trhequr vrejtjen ktu se kryesit e veprave nuk dshirojn tisaktsojn ato, sidomos jo ato t rndat. Pr kriminalistin sht erndsishme q ta rikonstruktoj gjenezn e veprs penale duke filluarnga ideja deri n ralizimin e saj. Qndrimi i kriminalistit (ekzaminatorit)gjithmon duhet t jet dinjitoz, i ndershm, i kulturuar sepse kt ekrkon ky profesion.Nuk lejohen nnmimet dhe pruljet e personave t cilt zbulohen sekan gnjyer ose t cilve ua kemi zbuluar gnjeshtrn. Gjithashtu shtme rndsi t theksohet se vmendje e posame duhet

kushtuarobjekteve t gjetura te i dyshuari si jan: numrat e telefonave,fotografit, biletat hyrse t auto parqeve, faturat e ndryshme, sepse kjomund t tregoj pr rrjedhn e zhvillimit t ngjarjes ose pr alibin e tdyshuarit. Kriminalisti nuk guxon ti parashtroj disa pyetje parakohesepse mund ta rrnoj tr at q me mundime t mdha deri tash e kaarritur, kurse gabimi i till m s shpeshti bhet kur vie deri te relaksimigjegjsisht kur kriminalisti tashm sht i sigurt se jan siguruar disaprova gjegjsisht se zgjidhja e rastit sht para prfundimit. Pra, marrjenn pyetje nuk duhet mbshtetur vetm n pyetjet informative, por edhen faktet e vrtetuara sakt dhe t njohura.Rregullat themelore t do marrjeje n pyetje, prandaj edhe t bisedsinformative jan:1. udhheqsi i biseds nuk guxon t flas tepr, duhet lejuar dyshuarit q ai t flas sa m tepr; 117. 1172. duhet ti parashtrohen atij pyetjet e caktuara dhe t qarta;3. duhet prpjekur q roli i t marrurit n pyetje t mos reduktohet vetm n prgjigjet PO dhe JO.Vlen ktu t shtojm edhe se udhheqsi i biseds duhet pasur kujdesq gjithmon n fytyrn e tij ta ruaj shprehjen neutrale pa marrparasysh situatat gjat marrjes n pyetje.TRHEQJA E PRANIMIT DHE NDRYSHIMI I DEKLARATAVEKryersit e veprave penale t cilt i kan pranuar ato para policis, atopohime m s shpeshti i trheqin ose i ndryshojn me rastin e marrjes npyetje apo me rastin e verifikimit t autenticitetit t deklaratave t tilla nshqyrtimin kryesor gjyqsor. Pasi q t ket kaluar nj koh e caktuar dhei dyshuari t jet qetsuar dhe prqendruar dhe ta ket rishqyrtuar aipozitn e vet si dhe ti ket shqyrtuar provat e mundshme q i ngarkohen,gjegjsisht pasojat e pranimit, ather ai me vetdije vendos pr planin eri t aksionit. Gjithashtu duhet thn se n raste t tilla nj rol tcaktuar e lozin edhe kshillat e personave me t cilt kryersi ka qen nparaburgim. Kur ata pyeten pr arsyen e pohimeve(pranimeve) trrejshme, zakonisht personat e till nxjerren me rrfimin se: kan qent keqtrajtuar, t krcnuar dhe t detyruar q ta nnshkruajn procesverbalin, t ciln thon nuk e kam lexuar dhe at q shkruan n procesverbal e mohojn duke thn se kjo sht gabim dhe nuk jam shprehurkshtu....Studimi t cilin e ka br Vennardi dhe bashkpuntort e tij (1984)lidhur me trheqjen e pohimeve (pranimeve) para gjykatave angleze

kadshmuar pr tri arsyet m t shpeshta t trheqjes s pohimeve t cilat ikan pranuar t pandehurit, t cilat jan:1. Premtimin nga ana e policis se t dyshuarin do ta lirojn m hert nga burgu nse i pranon veprat;2. Mbajtja e vazhdueshme n burg;3. Prdorimi i forcs nga ana e policis ose i krcnimeve se do ta prdorin dhunn.NDRYSHIMI I DEKLARATS SI STRATEGJI MBROJTSE E KRYERSIT T SUPOZUARGjat hulumtimit sht vrtetuar se ndryshimet e deklaratave (dshmive)gjat procedurs jan aq t shpeshta sa q pothuajse tashm nuk janprjashtim, por jan br rregull.Pr kt dukuri ekzistojn shum shkaqe, mirpo m t rndsishmet jan:1. Roli dhe rndsia e ndryshme e procedurs penale dhe para penale; 118. 1182. Rndsia e ndryshme juridike (ligjore) e informatave t mbledhura nga aktivistt e policis, n gjykat si dhe taktika e marrjes n pyetje e lidhur pr to;3. Situatat e ndryshme hetimore (argumentuese);4. Prania apo mungesa e mbrojtsit;5. Lloji i veprs penale dhe strategjit karakteristike t mbrojtjes;6. Kalimi i kohs n kuptimin pozitiv dhe negativ;7. Ndikimet e ndryshme s jashtmi n kryesin e supozuar dhe n gjendjen e tij psikike;KAPITULLI XIVZHVILLIMI DHE DOKUMENTIMI I BISEDS INFORMATIVE DHE IINTERVISTIMITQllimi i evidentimit (shnimit) t biseds informative dhe intervistssht q t plotsohen 2 funksione themelore t cilat jan:1. informatat e marra t vlersohen dhe t ruhen gjat n mnyr q kshtu t mundsohet kontinuiteti i biseds s mtejm dhe prpunimi evntual kriminalistik;2. gjetja e provave pr veprn penale dhe kryersin e saj.I dyshuari n bisedn informative e mat do fjal dhe sht shum ikujdesshm. Ai posa e vren se udhheqsi i biseds po e merr lapsin endrpren bisedn spontane dhe vjen deri te rezistenca. Dyshimi i tmarrurit n pyetje mund t zvoglohet me an t shpjegimit (sqarimit) seshkrimi sht i nevojshm n mnyr q t mos prsritet biseda shumher.Me rastin e biseds informative me t dyshuarin edhe ai vet e pret nj gjt till, gjegjsisht shnimin e piks kryesore t biseds, kurse meinformimin e tij paraprak deklarata e tij mund t regjistrohet edhe mez edhe me video sistem. Kur zhvillohet intervista me qytetarin, situatasht e ndryshme, ai vren se deklarata po shnohet dhe n raste t tillajep t dhna t prgjithsuara dhe t padobishme. Mundsia e vetmesht q menjher t shnohen vetm faktet esenciale (kryesore), kurset

gjitha t tjerat t shnohen gjersisht, drejtprsdrejti pas biseds dhepa pranin e qytetarit. Shumka nga kjo nvaret prej koncentrimit ideor,zhdrvjelltsis (shkathsis) dhe memorizimit t t dhnave t marranga bashkbiseduesi.FORMAT E REGJISTRIMITPr regjistrimin e t dhnave t marra gjat bisedimit mund t diskutohetnga aspekti i forms, prmbajtjes dhe metods s regjistrimit. 119. 119Format m t shpeshta t fiksimit t biseds informative dhe t intervistsjan: shnimi zyrtar dhe procesverbali mbi marrjen e deklarats nga qytetari.Shnimet zyrtare duhet t prmbajn kto elemente: n cilin organ tadministrats policore jan mbajtur; vendin ku jan mbajtur; kohn kurjan mbajtur; shkakun; numrin e regjistrit penal apo shenjn tjetrprkatse; t dhnat personale t personit me t cilin sht biseduar;adresa e tij; prmbajtja sa m besnike e biseds s zhvilluar dheeventualisht transkripti i prmbajtjes s shiritit t manjetofonit si dhennshkrimi i aktivistit i cili e ka mbajtur shnimin. N shnimin zyrtarduhet t dallohet qart ajo q qytetari personalisht e ka prceptuar dhe eka mbajtur n mend, nga ajo q ai e ka dgjuar nga personat tjer dhenga ajo q sht mendimi i tij personal pr ngjarjen.Procesverbali duhet t prmbaj kto shnime: ku dhe n emr t kujtsht prpiluar; kur sht prpiluar; me far rasti; numri i regjistritpenal; personat e pranishm; deklarat e qytetarit; nnshkrimi i qytetaritn fund t do faqjeje; koha e fillimit dhe e prfundimit t procesverbalit;ndrprerjet (pauzat) dhe zgjatja e tyre; nnshkrimi i proces mbajtsit,qytetarit dhe i personit t autorizuar zyrtar si dhe konstatimi se a e kalexuar apo jo qytetarit procesverbalin, gjegjsisht konstatimi se a janshnuar sakt deklaratat.UDHZIMET TAKTIKE PR HARTIMIN E PROCESVERBALITKriminalistt me prvoj i cekin nj varg rregullash nga prvojat t cilat evshtrsojn ose i demaskojn prpjekjet pr trheqjen e deklarats(pranimit), e q kan t bjn me mnyrn e prpilimit t procesverbalit.Nse personi q e merr n pyetje nuk sht njkohsisht edheprocesmbajts, ather ata duhet t jen mir t prfshir n loj merolet e tyre. Marrjen n pyetje zakonisht e udhheq nj person zyrtar,mirpo nse ka m tepr t till, ather ata duhet t dgjojn mevmendje dhe t shtrojn pyetje me kujdes ather kur kolegu i tyre ualejon. As ata, as procesmbajtsi

sidomos, nuk guxojn t tregojn lodhjeapo monotoni. Procesverbali dueht t jet i hartuar ashtu q tvshtirsoj dhe ta bj t palogjikshme trheqjen e deklarats s vrtett dhn m hert. N procesverbal duhet t jen t shnuara prgjigjetnga 9 pyetjet e arta t kriminalistiks (kush, ka, kur, ku, si, me se, mek, prse, ndaj kujt). Prmbajtja duhet ti prgjigjet rnditjes kronologjikekurse dinamika e marrjes n pyetje duhet t vrehet n proceverbal. Kurmundsit intelektuale t t pyeturit (respondentit) lejojn, ather duhetq nga ai t krkohet q me dorn e vet ta skicoj vendin ku ka ndodhurvepra; rrugn deri tek ai vend e t ngjajshme. Kryesi i cili e ka pranuar 120. 120veprn dhe e ka vizatuar skicn e vendit t ngjarjes, duhet tannshkruaj at si dhe ta shnoj datn nn t.MBAJTJA E SHNIMEVE PERSONALEKrahas procesverbalit, kriminalisti duhet t mbaj edhe shnimet e vetaplotsuese pr t gjitha rrethanat t cilat nuk prshkruhen nprocesverbal. Notesi personal i shkruar me dor duhet t mbahet nrregull dhe t jet i qart. N notesin e till nuk duhet shkruar shnimetprivate. Meqense n periudhn kohore midis hetimit dhe gjykimitshpesh kalojn shum muaj, madje edhe vite, ka rndsi shum tmadhe pr kt arsye q t ruhen shnimet e plota dhe t hollsishme.Mbrojtsit t cilt krkojn qimen n tlyen shpesh prpiqen tiprqeshin hetuesit q kan ln anash apo kan harruar ndonjinformat t vogl, por q mbrojtsit i japin rndsi t madhe. do hetuesduhet ta ket mendjen se sht i detyruar t mbaj mend do imtsi qe ka hasur pa marr parasysh se ajo gj n at moment mund t duket evogl dhe e pa rndsishme.INIZIMI ME MANJETOFON I BISEDS INFORMATIVE DHEINTERVISTSManjetofoni si teknik bashkohore pr regjistrimin e zrit, pr her t parsht lshuar n pun n vitin 1936 duke u prsosur kshtu q ka hyrn shfrytzim masiv sidomos pas Lufts s Dyt Botrore. Prparsit eregjistrimit apo inizimit t zrit prmes manjetofonit si mjet teknik i cilishrben pr regjistrimin e fakteve t caktuara n raport me mnyrnklasike t regjistrimit, jan t shumta: prshkrimi i tonit (inizimi i zrit) sht audiodokument sepse siguron nj gjithprfshirje t prmbajtjes s biseds; arrin nj shkall t lart t objektivitetit dhe t reproduksionit autentik; me inizim racionalizohet mnyra e mbajtjes s procesverbalit; zvoglohet mundsia e

gabimeve dhe e falsifikimeve; inizohet pa ndrprer (n kontinuitet); pastaj inizimi madje edhe udhheqsin e biseds e bn m t diciplinuar pr t udhhequr bisedn lege artis; inizimi jep mundsin q t vlersohen deklaratat.Edhe inizimi me manjetofon i ka mangsit e veta, sepse ekzistonmundsia reale pr falsifikimin e tij ndonse ajo sht e vogl, pastaj emeta tjetr sht gjrsia dhe biseda e pakontrolluar dhe e inizuar nmanjetofon, kurse vshtrsia e tret sht identifikimi i zrit vetanak.Inizimi i zrit sht treguar shum praktik n rast nevoje urgjente q 121. 121deklaratat e viktimave t krimit para vdekjs, si dhe deklaratat e fmijvedhe t t miturve t fiksohen.INIZIMI VIDEO-TEKNIK I BISEDS INFORMATIVE DHE I INTERVISTSKoht e fundit pr inizimin e fakteve n vendin e ngjarjes po prdoretvideo sistemi me teknik kolor dhe bardh-zi. Ky mjet bashkohor, sipasrregullativs ligjore bn pjes n t asht quajturat procesverbalemekanike gjegjsisht n inizime teknike.PRPARSIT DHE MANGSIT E FIKSIMIT VIDEO-TEKNIK T FAKTEVEKy sistem audio- vizuel e dokumenton ngjarjen, rrjedhn dhe rezultatet esaj n mnyr t sakt dhe besnike. Kualiteti i zrit dhe fotot jan tsinkronizuara dhe automatike, pastaj n aspektin kriminalistik mund tfiksohen edhe ngjarje tjera, personat, sjellja e tyre, deklaratat, sendetdhe elementet e ndonj ngjarjeje. Kjo prparsi vrehet me rastin eregjistrimit t fakteve lidhur me ngjarjet e ndryshueshme t cilatvazhdojn, si jan zjarret, vrshimet, etj.. inizimi sht pa zhurm dhenuk e pengon zhvillimin e aktiviteteve kriminalistike-operative dhehetimore. Inizimi sht menjher i gatshm kshtu q plotsisht ek[naq parimin kriminalistik t objektivitetit dhe shpejtsis. Kamerasht e pergatitur me monitor kontrollues dhe me dritn automatike tfuqis prkatse, pastaj sht i mundur kontrolli dhe korrigjimi idrejtprdrejt i materialit t inizuar n vendin e ngjarjes. Ekzisronmundsia e prpunimit t materialit pr qllime didaktike dhe qllime ttjera dhe sistemi bartet leht. Mangsit e ksaj mnyre t fiksimit tfakteve jan: sht i nevojshm profesionizmi pr prdorimin e tij, pastajinizimin e pengon drita e fort, dielli, fushat e forta magnetike n afrsi,etj. Policia mund ta shfrytzoj sistemin video-tv t mbyllur jashtaktiviteteve procedurale, ndrkaq nse shfrytzohet n kuadr tzhvillimit t aktiviteteve hetimore, ather edhe

vendimi i gjykats mundt mbshtetet mbi faktet e fiksuara n kt mnyr. Pastaj gjithashtuduhet t shihet qart se kush, kur, dhe ku e ka br inizimin; shtinizuar dhe a jan br fardo ndryshimesh?Nse inizimet e bra n aktivitetet jasht procedurale gjegjsisht nprpunimin kriminalistik, ato inizime kan statusin e provs naspektin njohs (sajues). N planin global mund t shikohet fytyra osetr figura e personit i cili jep deklaratn; gjestikulacioni i tij, mimika dhepantonima e artikulimit t zrit, specifika e t folurit dhe indikatoret etjer psikologjik dhe fiziologjik, zhurma dhe shenjat, pra tr situata nt ciln sht br inizimi (filmimi) e q mund t jap parametrat enevojshme pr vlersimin e autenticitetit (saktsis) t informatave tmarra. 122. 122UDHHEQJA SUPERVIZORE E FILLESTARITSupervizionin mund ta karakterizojm si marrdhnie informative-kshilldhnese t bashkpunimit midids kryersit t detyrave t punsdhe udhheqsve apo instruktorve t drejtprdrejt me qllim q gjatzbulimit t eprave penale dhe kryerjes s punve t tjera dhe detyrave qkan t bjn me zbulimin tu qasen n mnyrn m t mir, n pajtimme ligjin dhe me rregullat e kriminalistiks dhe t shkencave si motra.Supervizioni sht metod m e thjesht, m e prsosur praktike dhe me prshtatshme se sa mentori klasik, sepse e hedh marrdhnien eashpr midis mentorit dhe kandidatit dhe vendos nj komunikim m tfrytshm dhe m fleksibil. Supervizioni nuk sht kontroll klasik, asmas administrative por proces i bashk punimit n punn e prbashkt.Teknika e udhheqjs supervizore e fillestarit i ka kto pik nisje:1. Shpreh besimin n njohurit e fillestarit. Kjo do t thot q duhet t fillohet nga ajo t ciln fillestari tashm e din dhe ajo t ndrtohet, e jo t fillohet nga ajo q ai nuk e din;2. Arritja (suksesi) sipas normave pedagogjike, gjegjsisht nga problematika m e thjesht drejt t ndrlikuar[s, mirpo gjithmon duke e nxitur apo stimuluar pavarsin n pun dhe marrjen graduale t prgjegjsis nga ana e fillestarit n t gjitha fazat e procesit t puns;3. Zhvillimi m shpesh i bisedave me fillestarin duke verifikuar vazhdimisht se a jan kuptuar drejt udhzimet e dhna;4. Inkurajimi dhe aktivizimi i fillestarit q n diskutimet profesionale n mbledhje t marr pjes n mnyr t barabart pa ndjenjn e tepruar t pgjegjsis, gjegjsisht pasiguris dhe friks.Udhheqja supervizore ka edhe funksionet n vijim: Funksionin arsimues,

sepse synon ngritjen e vazhdueshme t nivelit t njohurive t aktivistve t kriminalistiks; Funksionin evalues, sepse me supervizion, verifikohen n praktik metodat dhe veprimet t cilat prndryshe zbatohen n mnyr rutinore pr zbulimin dhe luftimin e kriminalitetit; Funksionin motivues, sepse n kt mnyr puntort e kriminalistiks vazhdimisht stimulohen pr zhvillimin dhe prparimin e puns s vet n mnyr q t jen m t suksesshm. 123. 123PRMAJTJA DHE TEKNIKA E ANALIZS S SUPERVIZIONITPrmbajtja e analizs s supervizionit n esenc mbulon problematikn nvijim: far sht organizimi i puns n luftimin e kriminalitetit nga aspekti i tij formal dhe praktik. A mund t avansohet m tej dhe si? Me far potenciali profesional shrbeht ndonj aktivist dhe sa ka sukses n kt? far sht bashkpunimi i ndrsjell dhe marrdhniet midis puntorve n planin profesional dhe privat. Pra, a sht e zhvilluar puna ekipore dhe n mas?Teknika e analizs s supervizionit ka pr qllim q t jap nj pamje tktyre prmbajtjeve: Kualitetin e prceptimit t puntorve operativ kriminalistik prmes kontrollit kriminalistik dhe lidhjes operative n terren. Pra, si zbatohen njohurit dhe shkathsit e fituara n komunikim n terren dhe n zyr. Sa iu prshtaten me sukses situatave t reja? Pasqyra e kallzimeve penale me shkrim dhe dokumentacioni tjetr t cilin e kompleton aktivisti i kriminalistiks. Si i mbledh dhe si vepron me informatat e marra? Si i zhvillon pikat dhe aktivitetet e tjera operative nga fushveprimi i puns s vet? Bisedat supervizore me t cilat bhet analiza kshilldhnse dhe verifikimi se si jan kuptuar dhe zbatuar n praktik kshillat. Takimet supervizore n t cilat verifikohen rezultatet e arritura t puns, jepen detyra t reja, diskutohet pr ndryshimet e metodave ekzistuese dhe krkohen metoda t reja n pun, eliminohen pikat e dopta n pun dhe krijohen kushtet pr ngritjen e efiktivitetit n pun.METODAT E ZHVILLIMIT T BISEDAVE DHE INTERVISTAVEINFORMATIVEsht e vrtet se do kriminalist- udhheqs i biseds, gjat praktikss tij duhet ta krijoj stilin e vet personal t udhheqjs s bisedsinformative, por pa njohjn e ligjshmrive themelore t sjelljes njerzorenuk mund ta kryej me sukses bisedn informative, dhe jo vetm at poras detyrat tjera para t cilave gjendet ai.do kandidat i cili dshiron t fitoj shkathsi pr njohjen e njerzvetjer, si t parashtroj pyetje t mira, si t marr

prgjigjet e krkuara nmnyr q t ndriohet rasti kriminal, s pari duhet t filloj nga vet-vetja, pra nga personaliteti i vet duke e zbatuar njrn nga metodatpsikologjike. Kjo sht metoda e introspektimit ose shqyrtimit 124. 124(vshtrimit) t prjetimeve personale njohja e vet vets. Pr tu njohurnjerzit tjer dhe mnyrat e tyre t reagimit, sht e nevojshme qpraprakisht t njihet vet-vetja, prjetimet personale dhe mnyratpersonale t reagimit n situata t caktuara. Kjo sht detyra m e rnde cila hert apo von parashtrohet para do njeriu.A sht e mundur dhe n mas mund t njihet vetvetja? Si mund tnjihen dshirat, mendimet, emocionet personale, mnyrat tipike dhereagimi, kufiri i tolerancs, qndrimet dhe paragjykimet personale?Njerzit shum shpesh para vet-vets por edhe para t tjerve, qllimishti fshehin motivet e sjelljeve t tyre dhe gjejn shkaqe t cilat shoqria ivlerson dhe i pranon m mir. Njohja e vet vetes si personalitetnnkupton aftsi t madhe introspektimi dhe s paku inteligjencmesatare. Prve ksaj, sht e domosdoshme q n mnyr t shkatht(shpejt) t merret informata kthyese nga njerzit tjer pr at se kamendojn ata pr ne dhe si na prjetojn ata. sht e rndsishme tdim se a jemi kompatibil, t sigurt apo t pasigurt n veprime, sa ekemi tolerancn dhe frustrimin etj. Sot shumica e psikologve pajtohet seinformatat e fituara prmes introspektimit jan t dobishme, mirpo nsesht e mundur duhet t verifikohen dhe t plotsohen me shnimet mbisjelljen objektive t njerzve. Me nj analiz objektive t ktyre tdhnave nga shum burime pr vet-vetn, me vet analiz, duke e flakurnarcizmin dhe agresivitetitn mund t vijm deri tek nj pamje e prafrtobjektive pr personalitetin dhe reagimet e vet-vets. Pra, jo prpersonalitein e vet-vets (vetvetiu), por si t till far t tjert naprjetojn.VZHGIMI I SJELLJEVE T NJERZVE T TJERVzhgimi i sjelljeve n kt mnyr duhet t jet nj ushtrim permanent ido kriminalisti i cili punon me njerz. Prfundimet nxjerren n baz tshenjave t jashtme dhe t manifestimeve t sjelljeve t vzhguara,mirpo nganjher mund t ndihmoj edhe intuita. Me kt rast duhetprpjekur q ti njohim njerzit e shtresave t ndryshme sociale, zakonet etyre, shprehit, qndrimet dhe paragjykimet si dhe mentalitetin e tyre; pramnyrn e trsishme t jets s tyre. Njohurit e fituara n kt mnyrshum e lehtsojn punn. Pr

kt metod t msimit apo studimit tnjerzve, do rast sht i mir, jeta e prditshme dhe ngjarjet jan njskem e mir pr ushtrim. do kontakt, bised, shprehje e fytyrs, fjalt,lvizjet etj. mund t jen objekt i analizs me qllim t ndrlidhjs sprvojs personale t deri tashme dhe prvojav et tjerve n kontakt menjerzit. Vendi pr ushtrim n jetn e prditshme sht n mjetet etransportit, restaurant, kafehane, n vend t puns, shtitre, n plazhdhe kudo.Przgjedht nj person i cili natyrisht nuk e din qllimin e vzhgimit dhesistematikisht, por pa u vrejtur i njjti vrojtohet. Vrojtuesi mund t jetindivid apo grup i vogl studentsh. Nga biseda, sjellja, mnyra e veshjes 125. 125dhe nga shenjat tjera sociale duhet prfunduar n mnyr[ t[argumentuar se cils shtres sociale i takon, sa sht i arsimuar dhefar profesioni ka, sa vje sht, nga cila an e vendit sht? Cilit tippsikologjik i takon? Pr nga karakteri (natyra) a sht person iprmbajtur dhe i barazpeshuar(vetkontrolluar) apo agresiv dhe neurotik?Cilat jan motivet e sjelljes s tashme t tij, apo e flet t vrtetn apo pognjen dhe nse po gnjen far dshiron t arrij me kt? Prse povepron mu kshtu e jo ndryshe? Vlersimet e fituara m von verifikohen.T gjitha prceprimet mund t jen t dobishme jo vetm si ushtrim poredhe pr prsosjen e talentit pr kombinime dhe pr logjik.SHQYRTIMI I DOKUMENTACIONIT T VEPRS PENALE DHE KRYESIT T SAJShqyrtimi i dokumentacionit t ktill mund t na sqaroj n shikim tpar t pakuptueshme shum motive t kryerjes s veprave penale si dhetaktikn kriminale t kryesit. Studimi sistematik dhe me kujdes iregjistrit pr procesin gjyqsor dhe i dokumentacionit t policis, me njkujdes t domosdoshm, mund t jap profilin prafrsisht t sakt tpersonalitetit t kryesit t veprs si dhe mund t ndihmoj shum nprcaktimin e taktiks s biseds informative apo intervists, kur do tbisedohet prsri me personin prkats.ANALIZA E INIZIMEVE TEKNIKEPr kt analiz shfrytzohen bisedat e mparshme informative dheintervistat e inizuara me manjetofon, video kamer filmike, etj. Kjoteknik ende nuk sht mjaft e zhvilluar si mjet edukativ n praktikattona. N analizat e tilla duhet fokusuar vmendjen n shprehjen efytyrs, modulacionin e zrit, pauzat n biseda, etj. Gjat ushtrimit shtm e rndsishmja t gjenden dhe t sqarohen t ashtquajturat pikakonfliktuoze, pra ato vende t cilat gjat biseds

kan qen kritike prpersonin i cili gnjen.USHTRIMI I ROLEVETeknika ka t bj me at q nj pjesmarrs n bised luan rolin epyetsit (sipas ndarjes s roleve q n fillim), kurse personi tjetr luanrolin e t dyshuarit. Instruktori (msuesi) dhe pjesmarrsit tjerprcjellin rrjedhn e biseds dhe sjelljet e t dyve, duke u identifikuar merolin e udhheqsit t biseds. N fund pason diskutimi kritik iprbashkt lidhur me bisedn e zhvilluar nn mbikqyrjen e instruktorit(msuesit). 126. 126KAPITULLI XVGJYKIMI SI DSHMI PRFUNDIMTARE DHE SINTEZA PSIKOLOGJIKE EZHVILLIMIT T PROCEDURS PENALEVETIT PSIKOLOGJIKE T GJYQTARITUDHHEQSIT T PROCEDURSprmes proceseve psikike t gjyqtarit sintetizohen ndodhit psikike t tgjith pjesmarrsve t procedurs penale, prandaj kjo edhe ktyreproceseve psikike u jep nj rndsi t posame, prandaj vetitpsikologjike t gjyqtarve jan shum t rndsishme pr kualitetin egjyqsis n nj vend. N psikologjin e personalitetit, vetit e njeriutshpesh sistemohen n katr grupe t mdha t vetive, si jan: karakteri,temperamenti, aftsit dhe vetit e konstitucionit fizik.vetit e karakterit t gjyqtarve kan rndsi t madhe pr gjykimindhe pr kushtetutshmrin n nj vend. karakterin e prbjn vetit evullnetshme t njeriut t cilat manifestohen apo shfaqen n form tmarrdhnies s caktuar ndaj vlerave morale t cilat ekzistojn n njshoqri. Karakterin prbjn kualitetet e ndryshme si jan: qndrimet,shprehit, motive, ndjenjat, idealet, vlerat, etj. Kto pra, ndikojndukshm n aktivitetin dhe sjelljen shoqrore t njeriut, prandaj edhe tgjyqtarve. S kndejmi aktiviteti i gjyqtarit n nj pjes edhe varet ngakarakteri i tij.Zakonisht qndrimet formohen me miratimin e qndrimeve themelore tshoqris s cils ai i prket. Midis shprehive t gjyqtarit do ti cekimshprehit e puns, t cilat krahas t tjerave prfshin edhe ndjekjen endryshimeve n legjislacion dhe marrdhniet shoqrore. Motivet egjyqtarve mund t jen t shumta dhe t ndryshme. Ndrkaq, ndjenjat ikontribuojn intensitetit t t shprehurit t gjyqtarit ndaj vlerave moraledhe vlerave tjera t cilat ekzistojn n shoqri.Temperamenti e mobilizimit t energjis t ciln e disponon njeriu,kurse ekziston edhe prkufizimi i vjetr m i ngusht, sipas t cilittemperamenti paraqet dispozicionin mbi mnyrn e reagimit emocional.Sikur

vetit e temperamentit t kufizoheshin vetm n ndjenja, atherishte dashur t pritet q kto veti ta luajn nj rol t vogl me rastin eushtrimit t funksionit t gjyqtarit. Mirpo, pranimi i prkufizimit t gjerdhe i ktij m t riut se temperamenti ka t bj me shpejtsin, forcndhe zgjatjen (vazhdimin) e disa reagimeve, gjegjsisht me mnyrn eorganizimit t energjis s tij, lejon q prfundimet se realizimi i rolit tgjyqtarit, gjegjsisht udhheqja e procedurs gjyqsore dhe vendimmarrjan nj mas t konsiderueshme varen nga vetit t temperamentit t tij.N gjendje t qet, mir t planifikuar dhe t prmbajtur, kualitetet egjykimit do ti kontribuonte edhe vendosmria, shpejtsia e gjykimit dhelehtsia e komunikimit me pjesmarrsit tjer n procedurn gjyqsore.Rndsia e vetive psikologjike t gjyqtarit pr prcaktimin e drejt t 127. 127fakteve dhe pr zbatimin e s drejts, sidomos vjen n shprehje kur jann pyetje aftsit.Me aftsit, nnkuptojm vetit e personalitetit prej t cilave varetdallimi n suksesin e kryerjes s punve t caktuara, nse ata t cilt ikryejn ato pun, kan prvoja t ngjashme dhe nse jan t motivuarnjsoj, q ato pun ti kryej me sukses. Aftsit m s shpeshti ndahenn aftsi intelektuale, psiko-motorike dhe aftsi shqisore.Ekzistojn lloje t ndryshme t inteligjencs, mirpo ajo marr nprgjithsi, manifestohet prmes vrejtjes s marrdhnieve trndsishme n situat t caktuar, ose marrdhnieve t rndsishmemidis objekteve t caktuara. Kjo sht aftsia e t kuptuarit t drejt tobjekteve dhe dukurive. Si veti m t rndsishme t inteligjencskonsiderohet masa e t menduarit (kritika e mendjes), elasticiteti i tmenduarit, t menduarit konkret, aftsia pr esenc, vetiniciativa dhepraktika dhe njohuria e fituar. pra, sht e qart se vetit e tilla tinteligjencs, i shrbejn kryerjes s punve t ndryshme, sidomos atyret cilat pr nga vet prkufizimi i tyre jan pun intelektuale. Shpjegimi(sqarimi)social psikologjik i ndodhive dhe vetive psikike t gjyqtarit.Psikologjia sociale, prmban t arriturat t cilat mund t shfrytzohen npsikologjin gjyqsore, madje edhe t shrbejn pr njohjen e vetive dhendodhive psikike dhe sjelljeve t ngjashme me to, si tek gjyqtart, ashtuedhe tek pjesmarrsit tjer n procedurn penale. Nuk mjafton vetmvzhgimi i gjyqtarit, t pandehurit, prokurorit, dshmitarit, apo cilitdopjesmarrs tjetr n procedur vetm nga aspekti i psikologjisindividuale, pa ia kushtuar vmendjen

e mjaftueshme marrdhnies styre me rrethin, n t cilin gjenden ata, gjat kohs s procedurs penale.Psikologjia sociale vmendjen e saj e ka drejtuar n shtjet e ndryshme,t cilat mund t jen shum t rndsishme pr ti kuptuar ndodhitpsikike edhe n ambientin e procedurs penale. Psikologjia sociale sishkenc q studion sjelljen e individit n shoqri, nj vmendje t madhen studimin e qndrimeve ia ka kushtuar sidomos qndrimeve sociale.Qndrimi prkufizohet si tendenc e reagimit qoft pozitiv apo negativ,ndaj personit, objektit, situats, apo institucionit t caktuar.Konsiderohet se qndrimet krijohen me prvoja personale, nga prkatsiagrupit t caktuar apo vetive t personalitetit. Psikologjia sociale njvmendje t caktuar ia ka kushtuar edhe procesit t motivimit,perceptimit dhe vlersimit t personave tjer, komunikimit dhe kulturs,si dhe shum shtjeve t tjera. Disa nga rezultatet e arritura t ksajnatyre, shfrytzohen edhe n psikologjin e procedurs penale. Mirpo,pr njohjen e ndodhive psikike t gjyqtarit, sht m e rndsishme ajoq psikologjia sociale e ka arritur gjat studimit t grupeve dhe sjelljevegrupore. midis individve, antarve t grupit pjesmarrs n procedurngjyqsore, me numrin e tyre t kufizuar dhe me funksionet e caktuara,gjyqtari sht gjithsesi m i rndsishmi. 128. 128ai sht udhheqs i grupit t cekur, i cili jo vetm q kujdeset przbatimin e normave grupore, ndr t cilat dispozitat ligjore kan vendinqendror, por ai e ka edhe rolin m t rndsishm me rastin e realizimitt qllimit t grupit i cili ka t bj me nxjerrjen e aktgjykimit, gjegjsishtme zgjidhjen e kontestit prmes gjykimit. gjyqtari me aktivitetin e tij evendos unitetin e qllimit t procedurs, duke i harmonizuar synimetheterogjene t pjesmarrsve tjer n procedur.procedura gjyqsore fillon me perceptimin nga ana e gjyqtarit, e asaj qndonj person (dshmitari, prokurori, etj), n baz t perceptimeve tveta dhe kujtess e deklaron. Gjyqtari kt e dshmon m tutje nprocesverbal, kurse kt procesverbal pastaj e percepton ai vet, osegjyqtari i cili vazhdon me udhheqjen e procedurs, e kshtu me radhgjithnj derisa procedura t mos prfundohet me deklarimin e gjyqtarit,t dhn prmes gjykimit, me rast nocionin dshmi, apo deklarim ekuptojm n aspektin psikologjik, e jo n aspektin e procedural juridik.Psikologjia sociale e ka shtjelluar

nocionet e pozits, roleve dhe statusevet pjesmarrsve t grupit, t cilat madje edhe kur sht fjala prgjyqtarin dhe pjesmarrsit tjer t procedurs gjyqsore nuk janidentike me nocionet prkatse procedurale juridike, sepse pozita shtvendi t cilin dikush e ka n grup. Rolin e prbjn ato t drejta, detyradhe funksione, pr t cilat t tjert presin q t rezultojn nga ndonjpozit e dikujt. Kjo pozit gjendet n marrdhnien hierarkike memarrdhniet e antarve tjer t grupit, kurse koncepti social psikologjik i statusit duhet ta karakterizoj kt marrdhnie hierarkike,kuptohet me njfar mase t prkatsis s prestigjit, si dhe tnnmimit dhe mosprfilljes eventuale t tij nga ana e personave tjer.PRFUNDIMET PSIKOLOGJIKE GJYQSORE MBI PERSONALITETIN EGJYQTARITNdonse psikologjia gjyqsore, duke prfshir psikologjin e procedurspenale, m tepr sht marr me vetit dhe ndodhit psikologjike tpjesmarrsve tjer n procedurn gjyqsore, megjithat, studimet ecaktuara kan t bjn pikrisht me ndodhit psikike t gjyqtarit dhe tvetive t tij psikologjike. sht vrejtur q profesionalizmi i gjyqtarvenuk sht i njjt, prandaj n aspektin e njohurive t tyre profesionalesht theksuar nevoja e njohjes s plot dhe t sakt t ligjit, kurse shtkrkuar edhe zelli (kujdesi), durimi dhe qndrueshmria, fantazia,kritika, sinqeriteti pr t vrtetn, kualitetet morale, aftsia prfamiljarizim me gjinin e njeriut, etj. Nga gjyqtari krkohen q n mas tcaktuar t jet i depersonalizuar, prandaj n kt rast duhet shpjeguarse a mundet fare personaliteti i tij t jet i depersonalizuar. Kydepersonalizim nnkupton q gjyqtari nuk guxon t jet i njanshmdhe nse dyshohet n paanshmrin /njanshmrin/ e tij, ai shkyetnga procedura. 129. 129N psikologjin gjyqsore sht br prpjekje q edhe t prshkruhentipat e caktuar t gjyqtarve. Kshtu p.sh, nj autor flet pr tipat egjyqtarve analitik, subjektiv, tipat e pavendosur, prgjithsues, instiktiv,tekanjoz (kokfort). kta n t vrtet nuk jan tipat e vrtet naspektin psikologjik, por fjala sht vetm pr bartsit e disa vetive,sepse pr prcaktimin /definimin e tipit, ishte dashur t paraqiten sbashku shum veti.si do ti pranoj gjyqtari parimet e ligjshmris dhe t s vrtetsmateriale, n nj mas t konsiderueshme varet nga qndrimet egjyqtarit, shprehit e tij, motivet, ndjenjat, ideali dhe vlerat, ose thntro, nga karakteri i tij. N fund, gjyqtari

duhet t jet human dhe t mose keqprdor dhe shfrytzoj fuqin n raport me njerzit, t ciln ai e kame rastin e udhheqjes s procedurs gjyqsore. Si e kemi par ngashpjegimi i mparshm, gjyqtari duhet t ket edhe veti tjera tndryshme psikologjike, kurse as personaliteti i tij nuk sht ipandryshueshm.Vetit psikologjike t gjyqtarit, deri n njfar mase mund t ndikojn nzbatimin e ligjit dhe n formimin e praktikave prkatse gjyqsore. pritetq ato veti t ken kualitet t caktuar n mnyr q prmes rasteve qvijn n gjykata, krahas detyrave tjera gjyqsore ti kontribuojnndrtimit dhe prparimit t elementeve themelore t shoqris.GJYQTART POROTGjyqtart porot, krahas dallimeve tjera t ndryshme kan dy veti me tcilat dallohen nga gjyqtart profesional dhe mbi t cilat mbshtetetekzistenca e tyre n sistemin bashkkohor gjyqsor. Ata zakonisht nuk enjohin drejtsin dhe nuk kan prvoja n procedurat gjyqsore. Duke jufalnderuar mos preokupimit t till me njohuri dhe prvoja,pjesmarrja e porozve sht e dobishme n periudhat e ndryshimeve tmdha shoqrore dhe ligjvnse, me rastin e t cilave juristt pr shkakt konservativizmit t tyre karakteristik, vshtir ju prshtaten kriterevet reja.Me rastin e nxjerrjes s vendimit, koncepti i gjyqtarit porotnik, dallon ngaai i gjyqtarit, sidomos kur rasti (lnda) ka aspektin e caktuar moral i cilidukshm dallon nga ai ligjor. Prve ksaj gjyqtari porot mund t futshum m tepr sesa gjyqtari simpati ndjenja dhe keqardhje nvendimmarrje , sepse gjyqtarit subjektivizmi i sht dobsuar dukeushtruar profesionin e gjyqtarit. Qndrimet sociale t gjyqtarve porotjan m pak t prcaktuara sesa qndrimet e gjyqtarve, kurse gabimetn perceptime dhe vlersime t pjesmarrsve tjer n procedur lindinm leht sesa te gjyqtari. 130. 130Megjithat, kur nxirret vendimi prfundimtar, gjyqtari m s shpeshti kandikim t madh n vendimin e gjyqtarve porot. Ai ata para fillimit tgjykimit i njofton me materialin n dokumentacion. N baz tinterpretimit faktik t tij, ata e prcjellin procedurn, kurse gjyqtari shtai, i cili n rast nevoje sqaron se cila norm ligjore ka t bj me rastinkonkret. Pr shkak t tr ksaj q u tha mund t konkludohet se,kontributi i gjyqtarve sht relativisht i vogl dhe i rrall. Pr tu shtuarky kontribut, nganjher bhen prpjekje q te disa lnd t caktuaragjyqsore (n disa raste) pr gjyqtar porot merren njerz t cilt

kannjohuri t tilla profesionale, t cilat mund t jen t dobishme gjatshqyrtimit.Masa e ndodhive psikike sht m e madhe me rastin e aktiviteteve torganeve t punve t brendshme, t cilat disa aktivitete t tyre i kryejnpara procedurs formale penale gjyqsore, e cila ktu tashm ka fillimine saj eventual jo formal. Te aktiviteti i ktyre organeve vlen t theksohetrreziku q i dyshuari t konsiderohet fajtor dhe q simpatit dheantipatit e pabazuara t vijn n shprehje m t madhe, sesa m vonkur vrtetohen shum fakte.Dyshimi sht parakusht i domosdoshm i puns s ktyre organeve,mirpo ky dyshim nuk guxon ti kaloj kufijt prtej t cilve hetimi do tmund t merrte kahe t gabuar, ose do t mund tia vshtirsonte tpandehurit mbrojtjen, sepse gabimet e bra njher n procedurnpenale, m von vshtir prmirsohen. Mendjemprehtsia dhe intuita npunn e cila u sht besuar organeve duhet t jet shum e pranishmedhe e theksuar.ZHVILLIMI PSIKOLOGJIK I PROCEDURS DHE ARRITJA E SVRTETSAktgjykimi i cili do ta paraqes rezultatin prfundimtar t procesit penalduhet t jet i drejt si n aspektin argumentues ashtu edhe n aspektinjuridik dhe si i till duhet t rezultoj nga procedura penale e udhhequrdrejt. Kt rregullsi duhet ta realizoj gjyqtari gjegjsisht udhheqsi iprocedurs para t cilit lidhur me kt parashtrohen detyra t peshs sndryshme. Me nxjerrjen e aktgjykimit i cili do t mbshtetet n gjendjen esakt dhe plotsisht t vrtetuar faktike dhe e cila pra do t jet e vrtet,gjyqtari sipas rregullit plotson njrn prej detyrave m t rnda nprocesin gjyqsor.Mendimi ekzistues i s vrtets i cili sht i theksuar n teorin eprocedurs penale, kryesisht mund t ndahet n teori t s vrtetssubjektive dhe teori t s vrtets objektive. Sipas mendimit t s vrtetssubjektive e vrteta reale, nuk ekziston objektivisht, por ajo sht vetmnj gjendje e caktuar e bindjes son, prandaj nuk mund t bhet fjal prnj padyshim t plot n fushn e procesit gjyqsor, prandaj gjykata prshkak t mjeteve jo t prsosura t gjyqsis njerzore sht e detyruar 131. 131q sipas nevojs t prmbushet vetm me pak a shum shkalln e lartt probabilitetit. N t vrtetn e till subjektive si po shohim ka qasjenjeriu.Sipas teorive t s vrtets objektive konsiderohet se ekziston realitetiobjektiv dhe se ai mund t njihet (kuptohet). T kuptuarit e t s vrtetsobjektive sht m i

pranueshm nga aspekti i procedurs gjyqsore sesat kuptuarit e s vrtets subjektive. Me t vrtetn nnkuptojmgjykimin e vrtet apo dshmin e vrtet kurse kjo do t thot gjykimi till psikologjik apo dshmi e till e cila sht n pajtim me realitetinobjektiv. Kjo me fjal tjera mund t tregohet ashtu q e vrtetaprkufizohet si shprehje e sakt subjektive e realitetit objektiv nvetdijen e njeriut. E vrteta e gjykimit psikologjik apo e vrteta edshmis sht vetia e tyre e prputhshmris me realitetin objektiv.N jetn e prditshme dhe n shkenc e vrteta e gjykimit arrihet prmesverifikimit, i cili bhet prmes praktiks s prditshme dhe prmeseksperimentit shkencor. Verifikimi sht i nevojshm pr t arritur derite bindja mbi t ciln formohet gjykimi (mendimi) i vrtet. Kjo pikpamjepsikologjike dhe filozofike prkatse zbatohet n procedurn penale. Tvrtetn duhet ta arrijn gjyqtart prmes krijimit t mendimit (gjykimit)t sakt psikologjik t cilit kt e dshmojn n aktgjykimet e tyre. At qata e dshmojn me aktgjykimet e tyre duhet t jet e prputhshme memendimet e tyre si dhe me faktet dhe t drejtn. Ktu gjykimet e tyre tarsyeshme duhet t jen n prputhje edhe me realitetin objektiv t ciline paraqesin faktet relevante dhe e drejta pozitive. Deri te gjykimet e tyreata vijn n baz t bindjeve pr gjendjen faktike dhe n baz t njohjess t drejts. Meqense midis normave t cilat duhet ti kontribuojnarritjes s t vrtets sht m i rndsishmi parimi i s vrtets formaledhe materiale, ne tani do t ndalemi pr nj ast n shpjegimin e ktyredy parimeve.Parimi i s vrtets formale ka t bj me obligimin e gjyqit q t vij derite e vrteta e till e cila arrihet me plotsimin e kushteve t caktuaraformale. Me t vrtetn formale nnkuptojm prputhshmrin eprfundimit t gjykimit pr rrethanat e shqyrtuara n kushtet e caktuaraformale t vrtetuara m hert. Pavarsisht prej asaj se a sht aiprfundim i drejt n esenc dhe a prputhet ai n at q rezulton ngarealiteti. Parimi i s vrtets formale sht n lidhje t ngusht meteorin e provs formale. Sipas teoris s provs formale, pranimi shtprova m e fort apo mbretresha e provs. Parimi i s vrtets formales bashku me teorin e provs formale, midis t tjerash ka qen ipranishm edhe n t ashtuquajturin sistemi i inkuizicionit tprocedurs penale, ku n periudhat m t theksuara t ktij sistemi kaqen e lejuar tortura me qllim t pranimit t fajsis nga i pandehuri.Parimi i s vrtets materiale ka t bj me detyrn e gjyqit q ta

arrij tvrtetn objektive. Meqense e vrteta nuk sht materiale dhe meqrealisht fjala sht pr t vrtetn objektive, disa mendimtar parimin e 132. 132s vrtets materiale e quajn parim t s vrtets objektive. N t vrtete vrteta materiale, n procedurn gjyqsore, sht e vrtet objektivederi te e cila arrin gjyqi n mnyrn e prcaktuar me ligj dhe mendihmn e mjeteve t parapara me ligj. Parimit t s vrtets materiale iprgjigjet teoria e vlersimit t lir t provave sipas t cilit provatvlersohen sipas bindjes s lir t gjyqtarit gj q ka rndsi t klass spar pr orientimin e atyre ndodhive qendrore psikike t grshetuara nndodhit psikike t gjyqtarit si udhheqs i procedurs.Gjyqtart duke perceptuar dhe duke menduar i sajojn dhe kuptojnfaktet dhe kshtu mund ta krijojn bindjen mbi faktet relevante ligjore(juridike). Burimet m t shumta dhe m t rndsishme t njohjes nprocedurn penale jan provat. Nocioni prov mund t kuptohet para sgjithash si burim argumentues apo si mjet argumentues. Provat ekuptuara kshtu i ndajm n burime personale t provave (dshmitari,pala, i padituri,etj) dhe burime materiale t provave (objektet,dokumentet, etj). Burimet personale t provave, perceptimet e tyre tmbajtura n mend i reprodukojn me rastin e marrjes n pyetje prdshmit e tyre. Provat materiale gjyqtari i percepton vet. Prve ksajprov sht edhe (do baz apo arsye e cila flet pr t vrtetn e ndonjfakti t rndsishm n procedur).Provat jan burimet m t shumta t njohjes pr arsye se gjyqtartzakonisht pjesn m t madhe t fakteve e kuptojn nga provat,gjegjsisht me perceptimin apo mendimin (gjykimin) pr at q e paraqetprova, kurse vendimet e tyre kryesisht i mbshtesin n faktet e bazuaran prova.N procedurn penale sht e nevojshme q gjyqtart t binden n faktetrelevante ligjore. Procesi ideor i cili zhvillohet te gjyqtart duhet ti sjellata deri te prjetimi i bindjes se mendimi psikologjik t cilin e kankrijuar i prgjigjet realitetit objektiv. Mirpo, shum fakte relevante kankaluar deri te koha e gjykimit. Prandaj pr to kuptohet trthorazi, ngadshmit e atyre personave t cilt faktet i kan perceptuar, mbajturmend dhe tani n gjykim ia reprodukojn gjyqtarit me rast shfrytzohetedhe njohja e drejtprdrejt n baz t indiceve. Pr shkak t vshtirsiverelevante t krijimit t bindjes s lir t gjyqtarit dhe realizimit t teoriss vlersimit t lir t provave, shtrohet pyetja se parimi i

bindjes sktill apo teoria e ktill e vlersimit t provave a krkojn proces tkomplikuar zingjiror-ideor. Bindja duhet ti prgjigjet realitetit objektivkurse praktika dhe prvoja paraqesin kriteret e s vrtets. Realitetiobjektiv sht vetm nj dhe mund t kuptohet, kurse edhe e vrtetasht vetm nj. Pra ekziston vetm nj e vrtet. Gjykimi apo mendimi igjyqtarit sht i lir nga normat formale t mendimit t argumentimit pornuk sht i lir nga realiteti objektiv t cilit duhet ti prgjigjet, prandajbindja e gjyqtarit mund t kontrollohet dhe prmes mjeteve proceduralet korrigjohen gabimet t cilat rezultojn nga bindja e gabueshme egjyqtarit. Psikologjia e procedurs penale me shpjegimet e veta ofronmjetet pr njohjen dhe kontrollin e krijimit t bindjes s gjyqtarit. 133. 133SPECIFIKAT E ARRITJES T S VRTETS N PROCEDURN PENALEProcedurat gjyqsore fillohen zakonisht kur pr faktet e kontestuaraekziston s paku n probabilitet i caktuar. Me kt nnkuptojmmundsin q parafytyrimet tona t prputhen me gjendjen faktike, mebotn e jashtme, me mundsin e konstatuar se ka ndodhur ose do tndodh ndonj fakt, se ka ndodhur ose do t ndodh ndonj ngjarje prt ciln ne n baz t dukurive t caktuara t cilat jan n lidhje logjikeapo shkakore me at ngjarje supozojm se do t ndodh apo do t mundt ndodh. Definimi i ktill i konceptit t probabilitetit kryesisht shtbr sipas mundsis objektive q faktet t prputhen me supozimet.(kur e hedhim monedhn lart, ekziston mundsia e barabart q ajo tbie n tok kok dhe pil (turr dhe jaz).Definimi i konceptit t probabilitetit mund t bhet edhe sipas kriteritobjektiv gjegjsisht psikologjik ashtu q ai theksohet vetm si shkall ecaktuar m e ult e bindjes, dhe shprehet si dyshim. Ekzistojn edhemendimet se probabiliteti n t vrtet sht shkall m e ult e bindjes ecila gjendet midis shkalls s dyshimit dhe shkalls s t sigurts.Konsiderojm se probabiliteti sht kategori objektive dhe ai mund tekzistoj n shkall t ndryshme; nga mungesa e plot e deri temundsit e sigurta pr faktet. Prap, dyshimi paraqet vetm annsubjektive t mundsis objektive t prputhjes s supozimeve merealitetin. Probabiliteti dhe dyshimi sikurse e sigurta dhe bindja nuk edomosdoshme q t jen n nivelin e njjt, pra megjithat kto jan dyan t s njjts dukuri (dy an t medaljes), ana objektive dhesubjektive e mundsis. Ndonse n t folur (por jo n tekstin

ligjor)probabiliteti shpesh konsiderohet si shkall m e lart kurse dyshimi sishkall m e ult e bindjes gjegjsisht shkall m e vogl e mundsis ssaktsis s supozimit.Procedura penale zhvillohet vetm nse ekziston dyshimi se sht kryerndonj vepr penale si dhe nse ekziston dyshimi se ndonj person shtkryes i saj. N baz t ksaj q u cek m lart, kjo nnkupton se sht inevojshm probabiliteti pr veprn. Kur fillon procedura gjyqtari duke ishpalosur provat, duke i dgjuar dshmit, duke perceptuar, dukembajtur n mend dhe duke menduar gradualisht i afrohet gjykimit tsakt psikologjik pr faktet relevante me ndihmn e provave dheburimeve tjera t njohjes ai vjen deri te shkalla m e vogl drejt asaj tlarts t probabilitetit duke arritur t sigurtn. Dallimi midisprobabilitetit dhe t sigurts qndron n at se e sigurta n procedurnpenale e prjashton mundsin e do zgjidhje tjetr, kurse probabilitetilejon mundsi dhe zgjidhje t tjera.Struktura e procedurs penale i sht prshtatur shkallve tprobabilitetit t kryerjes s veprs penale dhe kryesit t saj. Mnyra sipast cils n procedurn penale, probabiliteti shndrrohet n t sigurt,gjegjsisht mnyra sipas t cils gjyqi vjen deri tek e vrteta e prcaktuar 134. 134me ligj. Ligji parasheh edhe mjetet t cilat me kt rast guxojn tzbatohen.Arritja e s vrtets nuk sht qllim i pakusht t cilit do t duhej tinnshtroheshin t gjitha interesat tjera. Ligji duhet ta mbroj edhepersonalitetin e t pandehurit, ta siguroj edhe ekonomicitetin eprocedurs dhe ti prmbush interesat tjera t ndryshme shoqrore.Kshtu p.sh. me ligj ndalohet q kundr t pandehurit t prdoretdhuna, krcnimi, mashtrimi, e mjete t ngjashme pr qllime q ai tshtyhet ta pranoj dshmin. Dshmitarve dhe t pandehurve nukguxohet tu shtrohen pyetje sugjestive dhe pyetje tjera t paqarta. Ktojan pyetje n t cilat e prmbajn prgjigjen e mundshme dhe t cilatfillojn nga supozimi se sht vrtetuar dika q nuk sht e vrtetuar.Ndalimi i pyetjeve t tilla paraqet mbrojtjen e t pafajshmit nga gjykimete gabuara. Pra, kjo sht nj form e pengimit t gjykimit t till tpavrtet, i cili gjat gjykimit t t pafajshmit sht m i rnd sesagabimi eventual, gjegjsisht e pavrteta pr at se fajtori sht ipafajshm. Mbrojtja e sekretit zyrtar dhe mbrojts gjithashtukonsiderohet si dika m e rndsishme

sesa arritja e s vrtets me dokusht. Nuk mund t merren n pyetje si dshmitar personat t cilt medeklaratat e tyre do ta dmtonin obligimin e ruajtjes s sekretit zyrtarapo ushtarak, prderisa organi kompetent ata nuk i liron nga ky obligim,kurse mbrojtsi nuk mund t merret n pyetje fare pr at q sht everifikuar. Dshmitari nuk sht i detyruar t prgjigjet n disa pyetje,nse konsideron se me kt do ti ekspozohej vet, apo t afrmit e tijndonj turpi t rnd, ndonj dmi t madh material, ose ndjekjespenale.ARRITJA E S VRTETS PRMES GJYKIMITDuke folur pr procesin psikologjik t arritjes s t vrtets n faza tndryshme gjyqsore dhe duke cituar gjyqsin procedurale, ne kemimundur t vrejm se n disa teste t arritjes s t vrtets nganjheridentifikohet gjendja faktike e sakt dhe e plot, ose s paku kto dynocione jan t prafrta, ose n lidhje t ngusht. Te barazimi i ktyredy nocioneve, madje shprehen mendimet, se me sqarimin e shtjes s sgjendjes faktike t sakt dhe t plot, t vrtetuar t shtjeve prkatset procedurave gjyqsore, sqarohen deri n at mas, saq shprehja evrtet materiale (n kt kuptim), jo vetm q sht e gabuar, ezhveshur nga teoria dhe praktika, e me vet shprehjen e vrtet shnonat q sht dshmuar, por edhe se vet shprehja e vrtet nuk sht edomosdoshme kur sht fjala pr karakterizimin e nocionit, i ciliprndryshe prcaktohet n kt shprehje. Pikpamjet e ktilla mbiafrin, madje edhe barazin e nocioneve, krkojn q s bashku meshprehjen e vrteta (kurse pr t vrtetn materiale kemi thn se kjosht vetm parim procedural), e shpjegon edhe nocionin e vrtetimit tsakt dhe t plot t gjendjes faktike. 135. 135Vrtetimi i sakt dhe i plot i gjendjes faktike paraqet vetmdemonstrimin objektiv dhe fiksimin e fakteve vendimtare. Nseaktgjykimi prfundimtar i gjykats vshtrohet nga aspekti psikologjik,ather ky n t vrtet sht vetm reproduktim prfundimtar adekuat iprmbajtjeve t caktuara, t perceptuara gjat procedurs. Ather kynocion mund t themi se i v kapakun procesit t arritjes s vrtets.Mirpo tr procesi i perceptimit, t mbajturit mend dhe i mendimit(gjykimit), dhe i shtjeve tjera q kan t bjn me t, dhe i cili i kaparaprir dshmis dhe q me t s bashku prbn nj unitet, nuk eprfshin ktu gjendjen faktike t sakt dhe t plot t vrtetuar, e

cilaparaqitet si nocion m i ngusht dhe jo i plot nga e vrteta si gjykim isakt psikologjik, krijimi i t cilit duhet t kaloj prmes proceseve tndryshme psikike. Me vet kt fakt, gjendja e ktill faktike, e sakt dhee plot e vrtetuar dhe e shqyrtuar, nuk mund t identifikohet npikpamje shkencore me nocionin e s vrtets dhe nuk mund tazvendsoj at, sidomos kur kihet parasysh se arritja e s vrtetsmund ti prket edhe zbatimit t normave ligjore (juridike).Nse gjendja faktike e vrtetuar e sakt dhe e plot, tashti (n vend tpsikologjiks), vshtrohet nga aspekti procedural juridik, ather kyfiksim i fakteve paraqet nj proces zhvillimor objektiv, i cili prfundon meaktgjykim. Kjo n kt rast sht pjes e procedurs gjyqsore, veprim,kjo me fjal tjera paraqet marrdhnie dhe veprime. N kt marrin pjespjesmarrsit e ndryshm t procedurs gjyqsore, mirpo, gjyqtart,para s gjithash jan ata t cilt e vrtetojn gjendjen faktike, gjegjsishtata t cilt i kryejn kto veprime procedurale dhe vendosinmarrdhniet prkatse. Mirpo, tr kt nuk e bjn kurrfarautomatiksh gjyqsor, por njerzit e gjall, me pikat e tyre prkatsedhe ndodhit e tyre psikike. Kto procese nuk mund t kuptohen vetmprmes shpjegimeve procedurale juridike, por jan t nevojshme ktuedhe shpjegimet psikologjike dhe filozofike (logjike, gnoseologjike, dheontologjike).Shpjegimet e tilla, merren vetm me ndihmn e nocionit t s vrtets, sigjykim psikologjik i sakt pr faktet dhe pr drejtsin, prandaj asgjendja e ktill faktike procedurale juridike e sakt dhe e plot, ekuptuar kshtu, nuk sht identike me nocionin psikologjik t svrtets dhe as q mund ta zvendsoj at, por vetm shrbehet me tnganjher.Kur flasim pr vrtetimin e drejt t gjendjes faktike, si proces objektivdhe gjithashtu edhe kur flasim pr arritjen e s vrtets pr faktet siproces subjektiv, ne ballafaqohemi me vshtirsit e ndryshme. Njvshtirsi t posame te faktet e shkakton lidhja e ndrsjell e dukuriven natyr dhe shoqri, ashtu q shpesh jemi t detyruar t mendojm secilat fakte duhet ti vrtetojm n mnyr t sakt dhe t plot, dhe deriku duhet t shtrihet ky gjykim psikologjik i sakt dhe i vrtet? 136. 136Pr nxjerrjen e vendimit t drejt gjyqsor, mjafton q gjyqtari t arrij tee vrteta dhe ti vrtetoj drejt ato fakte t cilat n aspektin ligjor janrelevante, t cilat jan vendimtare, sepse gjendja faktike sht grup ifakteve

vendimtare. N pikpamje ligjore, (juridike) relevante jan atofakte, nga t cilat varet ekzistimi i objektit t procedurs (vepra dhekryesi, sanksioni penal, etj.).Nse kto fakte nuk mund t vrtetohen prmes argumentimit tdrejtprdrejt, ather, ato mund t vrtetohen edhe trthorazi prmesindiceve, dhe si t tilla, n gjykimin psikologjik dhe veprimin procedural,po n at mas dalin jasht rrethit t fakteve relevante. Indicet jan faktet cilat nuk jan vendimtare, por q prej ekzistimit t tyre n nj masm t madhe apo m t vogl t probabilitetit, n baz t prvojave dhe tmenduarit logjik, mund t prfundohet se ekzistojn fakte vendimtareligjore t cilat i interesojn gjykats. Gjykata mund t vij deri te e vrtetaedhe e fakteve jo vendimtare, mirpo, qllimi i argumentimit drejtohetvetm n fakte t cilat mund t ndikojn n vendimin e gjykats.Mundsia e njeriut pr ta arritur t vrtetn objektive nuk do t thot segjykata gjithmon e vrteton gjendjen faktike n mnyr t sakt dhe tplot, gjegjsisht se gjykata gjithmon e arrin t vrtetn. Meqenseaktualisht, h pr h po merremi me problemin e vrtetimit t gjendjesfaktike, ne do ta lm anash rastin e mosprcaktimit t s vrtets prshkaqe krejt subjektive dhe do t fokusohemi n rastet kur e vrteta nukarrihet, pr shkak t mosdisponimit t fakteve objektive. Nganjher(edhepse do gj udhhiqet drejt), thjesht nuk ka mjaft prova, nuk kamjaft as burime (t drejta dhe t trthorta) t njohurive mbi faktetvendimtare q t mund t arrijm nga probabiliteti te e vrteta.Probabiliteti i fakteve supozojm se ec nga m t voglat, drejt shkallvem t larta, derisa gjyqtari t mos arrin n shkalln e probabilitetit, nga ecila pr shkak t mungess s burimeve t mtejme t njohurive, nukmund t ec tutje, e kjo do t thot se gjyqtari edhe smund ta arrin tsigurtn, sepse pr t i nevojitet njohja e plot e fakteve relevante.far ndodh nse tashti n shkalln e probabilitetit t vrtet paragjykimit prfundon procedura? Ndodhit psikike n procedurngjyqsore, t cilat psikologjia gjyqsore i vshtron q nga momentet epara t hapjes s procedurs dhe t cilat sintetizohen prmes procesevepsikike t gjyqtarit si udhheqs i procedurs, krejtsisht n fund iofrohen momentit kur duhet t nxjerrt vendimi prfundimtar.Pjesmarrsit e procedurs t cilt paraqesin burimet personale tprovave, i kan deklaruar gjyqtarit perceptimet e tyre, kujtimet, tmbajturit mend, mendimet, gjykimet dhe prfundimet e tyre. Athergjyqtari i ka mbajtur n mend, ose i kujtohet prmbajtja dhe

mendon(gjykon) pr to, si dhe pr at q e ka vrejtur nga burimet materiale dheburimet tjera t provave procedurale juridike dhe normat tjera, duke edrejtuar aktivitetin, por pa e lidhur pr rregullat formale me rastin eformimit t bindjes s tij, t ciln ai zakonisht e formon. N fundgjyqtari vjen deri te gjykimi i sakt mbi faktet vendimtare, gjegjsisht e 137. 137arrin t vrtetn pr to, t ciln tashti mund ta shqiptoj n aktgjykim,mirpo, aktgjykimi si form e vendimit gjyqsor nuk prmban vetmshtjet faktike, por edhe ato juridike, kurse drejtshmria e tij, varet singa njra, ashtu edhe nga tjetra. T parat kan t bjn me rrethanatkonkrete t jets, kurse t dytat, gjegjsisht shtjet juridike me normatabstrakte. Nse supozojm se gjyqtari e ka arritur t vrtetn pr faktet,ather kjo pr drejtshmrin e aktgjykimit sht e nevojshme q ai ndajfakteve t vrteta t vrtetuara n mnyr edhe m t vrtet dhe m tdrejt duhet ti zbatoj rregullat juridike. Prndryshe pr rregullatprocedurale juridike, ai ka menduar dhe i ka zbatuar ato q me rastin eudhheqjes s procedurs, sikurse edhe pr rregullat materiale juridikeq ka menduar qysh me rastin e paraqitjes s provave dhe i kaprcaktuar faktet relevante.Aktgjykimi sht vendim gjyqsor i forms s caktuar, kurse tevendimmarrja dallojm tri momente t tilla:a) nxjerrja e vendimit;b) shpallja e vendimit;c) hartimi me shkrim i vendimit. nxjerrja e vendimit, paraqet proces psikologjik me t cilin zgjidhj