Hidrojen Yakitli Proton Donusum Zarli Yakit Pili Ve Modellenmesi Hydrogen Fueled Proton Exchange Membrane Fuel Cell and Modeling

KIRIKKALE NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS
MAKNA ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ
HDROJEN YAKITLI PROTON DNM ZARLI YAKIT PL VE MODELLENMES
ERDAL ORAL
TEMMUZ 2005
ZET
HDROJEN YAKITLI PROTON DNM ZARLI YAKIT PL VE MODELLENMES
ORAL, Erdal Krkkale niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makina Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi Danman : Prof. Dr. Veli elik Temmuz 2005, 95 sayfa
Gerek kaynaklarn snrl oluu ve gerekse de evresel etmenler yeni enerji kaynaklarn ve bu erevede hidrojeni gndeme tamtr. Yakt pili ise elektrokimyasal bir dnm sreci ile enerji salayan yeni bir retetir. Yakt pilinin hidrojen yakt ile salad yksek verimlilik ve zararl emisyonlara yol amamas, hidrojen yaktl yakt pillerini bir adm daha ne karmaktadr. Bu nedenle yaplan almada, dorudan hidrojenin yakt olarak kullanld Proton dnm zarl (PEM) yakt pili iin model oluturulmu ve dier yakt pilleri de aklanmtr. Bu tez almasnda, seilen baz temel parametrelerin Proton dnm zarl (PEM) yakt piline etkilerinin; oluturulan teorik model zerinde belirlenerek ve sonular dikkate alnarak modelin optimum alma aralnn
belirlenmesi amalanmtr. Bu amala oluturulan modelde yaplan hesaplamalar grafik ortamda incelenerek, sonular deerlendirilmitir. Modelde bata gaz basnlar, yakt pili alma scakl ve bal nemin modele olan etkileri belirlenerek, sonular irdelenmitir. Anahtar Kelimeler : Yakt Pili, PEM Yakt Pili, PEM Yakt Pili Modelleme, PEM Yakt Pili Performans.
ii
ABSTRACT
HYDROGEN FUELED PROTON EXCHANGE MEMBRANE FUEL CELL AND MODELING
ORAL, Erdal Krkkale University Graduate School Of Natural and Applied Sciences Department of Machine, M. Sc. Thesis Supervisor : Prof. Dr. Veli elik July 2005, 95 pages
Environmental factors and limits of energy sources have caused requirement of new energy sources such as hydrogen. Fuel cell is a new energy converter which produces energy by electrochemical process. High efficient capacity and no green gas effect makes hydrogen first choice. For that reason, in this work, a model was designed for Proton Exchange Membrane (PEM) fuel cell and explained the other fuel cell types. In this thesis, effects of some parameters on the Proton Exchange Membrane fuel cell and its optimum operation range were determined on the theoretical model. And results were plotted in graphical form and evaluated.
iii
Effects of hydrogen and air gases pressure, and operation temperature, and relative humidity were studied and results were researched on the model. Key Words: Fuel Cell, PEM Fuel Cell, Modeling of PEM Fuel Cell, Performance of PEM Fuel Cell.
iv
TEEKKR
Gerek tez konumu belirleme srecinde ve gerekse de hazrlama srecinde bana her trl destei salayan; akademik, ynetsel ve kiisel birikimi ile beni ynlendiren tez yneticisi hocam, sayn Prof. Dr. Veli elike, almam esnasnda teknik konularda yardmn grdm hocam, sayn Prof. Dr. Ali Eriene, moral ve desteini yanmda hissettiim yakn arkadam Ar. Gr. Mustafa zdene teekkr ederim. Emeklerini ve desteklerini tm yaammda hissettiim ve
hissedeceim; anneme, babama ve kardelerime de derin sevgi ve kranlarmla
SMGELER DZN
H2 H+ eO2 H2O CO CO2 Y2O3 G T S We g n F E g0 mol E0 a,b,c,d A,B
Hidrojen molekl Hidrojen iyonu yada proton Elektron Oksijen molekl Su molekl Karbonmonoksit Karbondioksit Metal oksit (Y: metal) Entalpi deiimi Gibbs serbest enerjisi deiimi Reaksiyon yada yakt pili alma scakl Entropi deiimi Elektriksel i Gibbs serbest enerjisi deiimi / mol Elektron says Faraday sabiti (=96485 coulomb/g.mol) deal elektriksel gerilim Standart artlarda Gibbs enerji deiimi /
Standart artlarda ideal elektriksel gerilim Mol miktarlar Reaksiyona giren gazlar
vi
C,D R p yp,t e,t a i i0 0 0 e c1 pkat pdoyma pO2 d r r tm m m ac yv
Reaksiyondan kan gazlar Evrensel gaz sabiti (=8.3143 J.mol-1.K-1) Gaz ksmi basnc Teorik yakt pili verimi Teorik elektrokimyasal verim Aktivasyon kayb Anot yada katot dnm transfer katsays Akm younluu Dnm akm younluu Aktivasyon kaybna ait parametre1 Aktivasyon kaybna ait parametre2 Doal logaritma taban Aktivasyon kaybna ait katsay Katot elektrottaki ksmi basn Su buhar doyma basnc Oksijen ksmi basnc Diren kayb Toplam diren Membran direnci Membran kalnl Membran iletkenlii Membran su ierii Etkinlik Su buhar mol miktar
vii
pv Wv,m Mv Ayp z nd I Dw b2 ,b11 ,b12 M cv,katot cv,anot m,kuru Mm,kuru D parametresi CB CS iL de c2,c3 y in
Su buhar ksmi basnc Su ierii Anottan katota su ak debisi Su buhar mol ktlesi Aka dik yakt pili net kesit alan Hcre says Elektro osmotik srklenme katsays Yakt pili akm Difzyon katsays Deneysel katsaylar Mol ktlesi Katot su deriimi Anot su deriimi Kuru membran younluu Kuru membran mol ktlesi Membran su ieriine bal difzyon
Hacim konsantrasyonu Yzey konsantrasyonu Difzyon tabakas kalnl Limit akm younluu Deriim kayb Deriim kaybna ait katsaylar Yakt ve elektron kayb sel akm younluu
viii
V e y yp t P m H2 HHV Pnet T1 T2 k p1 p1 Pk
.
Tersinmez yakt pili gerilimi Elektrokimyasal verim Hidrojen kullanm oran Yakt pili verimi Toplam verim Yakt pili gc Hidrojen ktlesel debisi Hidrojen st sl deeri Net g yada sistem gc Kompresr giri scakl Kompresr k scakl Kompresr verimi Kompresr giri basnc Kompresr k basnc zgl slar oran Kompresr gc Hava ktlesel debisi sabit basnta zgl s Atk s gc rn su debisi kan hava debisi Bal nem Yakt tketimi
m hava
cp Patk s
m rn su m
be
.
hava,kan
ix
EKLLER DZN
EKL 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 2.1. Yakt pili ve ileyii .............. 5 Membran elektrot grubu ............. 7 Yakt pili sistemi .............. 9 PEM yakt pili ............. 14 Bipolar plaka .......... 17 PEM Yakt Pili Performans Hesab Modeline Ait Program Ak....... emas ..................................... 38 2.2. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10. 3.11. 3.12. 3.13. Model, parametreler ve bulgular .................................................... 39 Farkl alma scaklklarnda gerilim-akm grafii ....... 46 Farkl alma scaklklarnda g-akm grafii ............... 47 Farkl alma scaklklarnda g-gerilim grafii ......... 47 Farkl alma scaklklarnda g-yakt debisi grafii ......... 48 Farkl alma scaklklarnda atk s-akm grafii ....... 48 Farkl alma scaklklarnda elektrokimyasal verim-akm grafii ... 49 Farkl alma scaklklarnda yakt pili verimi-akm grafii ...... 49 Farkl alma scaklklarnda toplam verim-akm grafii ..... 50 Farkl alma scaklklarnda aktivasyon kayb-akm grafii ...... 50 Farkl alma scaklklarnda diren kayb-akm grafii ............ 51 Farkl alma scaklklarnda deriim kayb-akm grafii .......... 51 Farkl alma scaklklarnda g-yakt tketimi grafii ................. 52 Farkl hidrojen basnlarnda gerilim-akm grafii ...... 53
3.14. 3.15. 3.16. 3.17. 3.18. 3.19. 3.20. 3.21. 3.22. 3.23. 3.24. 3.25. 3.26. 3.27. 3.28. 3.29. 3.30. 3.31. 3.32. 3.33. 3.34. 3.35. 3.36. 3.37. 3.38.
Farkl hidrojen basnlarnda g-akm grafii .............. 53 Farkl hidrojen basnlarnda g-gerilim grafii .... 54 Farkl hidrojen basnlarnda g-yakt debisi grafii .... 54 Farkl hidrojen basnlarnda atk s-akm grafii ...... 55 Farkl hidrojen basnlarnda elektrokimyasal verim-akm grafii .. 55 Farkl hidrojen basnlarnda yakt pili verimi-akm grafii ......... 56 Farkl hidrojen basnlarnda toplam verim-akm grafii .... 56 Farkl hidrojen basnlarnda aktivasyon kayb-akm grafii ......... 57 Farkl hidrojen basnlarnda diren kayb-akm grafii ............... 57 Farkl hidrojen basnlarnda deriim kayb-akm grafii ........ 58 Farkl hidrojen basnlarnda g-yakt tketimi grafii .................. 58 Farkl kompresr basnlarnda gerilim-akm grafii ..... 59 Farkl kompresr basnlarnda g-akm grafii .......... 60 Farkl kompresr basnlarnda g-gerilim grafii ....... 60 Farkl kompresr basnlarnda g-yakt debisi grafii ....... 61 Farkl kompresr basnlarnda atk s-akm grafii ..... 61 Farkl kompresr basnlarnda elektrokimyasal verim-akm grafii 62 Farkl kompresr basnlarnda yakt pili verimi-akm grafii .... 62 Farkl kompresr basnlarnda toplam verim-akm grafii .... 63 Farkl kompresr basnlarnda aktivasyon kayb-akm grafii ..... 63 Farkl kompresr basnlarnda deriim kayb-akm grafii ....... 64 Farkl kompresr basnlarnda diren kayb-akm grafii ......... 64 Farkl kompresr basnlarnda g-yakt tketimi grafii ............. 65 Farkl bal nem deerlerinde gerilim-akm grafii ................... 66 Farkl bal nem deerlerinde g-akm grafii .................... 66
xi
3.39. 3.40. 3.41. 3.42. 3.43. 3.44. 3.45. 3.46. 3.47. 3.48. 3.49. 3.50. 3.51. 3.52. 3.53. 3.54. 3.55. 3.56. 3.57. 3.58. 3.59. 3.60.
Farkl bal nem deerlerinde g-gerilim grafii ................. 67 Farkl bal nem deerlerinde g-yakt debisi grafii ................. 67 Farkl bal nem deerlerinde atk s-akm grafii ................... 68 Farkl bal nem deerlerinde elektrokimyasal verim-akm grafii . 68 Farkl bal nem deerlerinde yakt pili verimi-akm grafii .......... 69 Farkl bal nem deerlerinde toplam verim-akm grafii ............. 69 Farkl bal nem deerlerinde diren kayb-akm grafii .............. 70 Farkl bal nem deerlerinde aktivasyon kayb-akm grafii ...... 70
Farkl bal nem deerlerinde deriim kayb-akm grafii ............ 71 Farkl bal nem deerlerinde g-yakt tketimi grafii ............... 71 Optimum alma koullarnda gerilim-akm grafii ...................... 76 Optimum alma koullarnda g-akm grafii ........................... 77 Optimum alma koullarnda g-gerilim grafii ........................ 77 Optimum alma koullarnda g-yakt debisi grafii ................. 78 Optimum alma koullarnda atk s-akm grafii ...................... 78 Optimum alma koullarnda elektrokimyasal verim-akm grafii 79 Optimum alma koullarnda yakt pili verimi-akm grafii ......... 79 Optimum alma koullarnda toplam verim-akm grafii ............ 80 Optimum alma koullarnda aktivasyon kayb grafii ............... 80 Optimum alma koullarnda diren kayb-akm grafii ............. 81 Optimum alma koullarnda deriim kayb-akm grafii ........... 81 Optimum alma koullarnda g-yakt tketimi grafii .............. 82
xii
ZELGELER DZN
ZELGE 1.1. Yakt pili eitleri ve zellikleri .............. 11 3.1. Model performans deerleri .................... 73 3.2. Her bir parametrenin optimum deerinde model performans karlatrmas ................................................................................... 75 3.3. Model optimum alma koullar ve en yksek gteki performans deerleri ........................................................ 83
xiii
NDEKLER
ZET ...... i ABSTRACT ...... iii TEEKKR ....... v SMGELER DZN ................ vi EKLLER DZN ............. x ZELGELER DZN .............. xiii NDEKLER .............. xiv 1. GR ........ 1 1.1. Yakt Pili .......................................................................... 5 1.1.1. Yakt Pili Tipleri ....... 10 1.1.2. Kaynak zetleri ......20 1.1.3. almann Amac..........21 2. MATERYAL ve YNTEM....23 2.1. Teorik PEM Yakt Pili Analizi......... 23 2.2. Gerek PEM Yakt Pili Analizi... 25 2.2.1. Aktivasyon Kayplar.......25 2.2.2. Diren Kayplar.... 27 2.2.3. Ktle Transfer ve Deriim Kayplar.....30 2.2.4. Elektrolitten Yakt ve Elektron Kayplar......32 2.2.5. Kayp fadelerinin Toplam ve Dier fadeler......33 2.3. PEM Yakt Pili Modelleme almas. 37
xiv
2.4. Modellemede Kullanlan niteler ve Yaplan Kabuller........40 2.5. Modellemede Yararlanlan Denklemler..42 3. ARATIRMA BULGULARI ........................45 3.1. Yakt Pili alma Scakl ve Performans ....45 3.2. Hidrojen Basnc ve Performans ...52 3.3. Kompresr Basnc ve Performans ..59 3.4. Bal Nem ve Performans...................65 3.5. Performans Deerleri........................................72 3.6. Optimum alma Koullarndaki Performans Deerleri ................76 4. TARTIMA VE SONU ...........84 4.1. Sonu ...................................................................................................85 KAYNAKLAR ...................87
xv
1. GR
Kmr ve petrol sanayi toplumunun hayat bulmasnda nemli aktrler olagelmilerdir. Ar sanayinin kmr ve petrol ncesi yaktlarla
oluturulmasnn gl malumdur. Bu bakmdan ar sanayi, makineleme ve fabrikasyonda bu yaktlarn etkinlii tartlmazdr. Ancak tm bu gelimeler bir takm problemleri de beraberinde getirmi, fakat bu problemler srekli arka plana itile gelmitir. Bu problemlerin banda petrol trevli yaktlarn ekolojik dengeye verdikleri zararlar gelmektedir. Hemen hemen tm karbon ierikli bu yaktlarn yanmas ile aa kan emisyonlarn zehirli olmas, atmosferde bu emisyonlarn deriimindeki art; asit yamurlar ve sera etkisini de beraberinde getirmektedir. Bu etkiler gnmzde daha da hissedilir bir boyuta ulamtr. Kresel bazdaki en nemli etkisi sera etkisi olarak grlmektedir. Bu etki zellikle CO2in yol at ve atmosferdeki deriiminin artmas ile bir doal sera gibi gne nlarn yerkreye hapsederek snmaya ve scaklk artna yol amasdr. Her ne kadar bu scaklk art kk deerlerde gereklese de, bu yerkre iin nemli sonular dourmaktadr. zellikle yerkrede sl anlamda pek ok
fonksiyonlar tad dnlen kutup blgelerindeki buzullarn erimesi, o blgedeki ekolojik dengeyi bozmaya, iklimlerde anormal gelimeleri (ar ya, kuraklk, frtna, kasrga vb.) beraberinde getirmektedir. Petroln kullanm sonras ortaya kan bir dier temel problem ise fosil kkenli oluu ve bu nedenle tkenebilirliidir. Bugn dnya enerji ihtiyacnn %88i fosil yaktlardan (kmr, petrol ve doalgaz)
salanmaktadr. Bunun %38ini petrol, %30unu kmr ve %20sini ise doalgaz oluturmaktadr(1). Tketim hznn dnya nfus art ile
fazlalamas mevcut petrol rezervlerini her geen gn azaltmaktadr. Baz aratrmalarda bu rezervlere 50-60 yllk bir mr biilmektedir. Bu sre ise aslnda yeni bir enerji sisteminin kurulmas ve yaygnlamas iin hite uzun deildir. Yani bu rezervlerin tkenmesi halinde ortaya alternatif bir yakt ve enerji sisteminin kurulmasnn gereklilii ortadadr. Bu gereklilie rezerv snrll ile beraber evresel faktrlerde eklendiinde alternatif bir yakta duyulan ihtiya daha da fazlalamaktadr. Alternatif bir yakttan istenen temel karakteristikler zetle; yksek sl deer, zehirli olmama, evreyle uyumlu olma, farkl enerji dntrclerinde kullanlabilme ve ekonomiklik olarak ifade edilebilir. Bu bakmdan hidrojen yakt da nemli niteliklere sahip ve snrsz olarak tanmlanabilecek bir alternatiftir. Yakt pili zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda hzl bir geliim sreci sergilemi yeni bir enerji retecidir. Is makinelerinde sz konusu olan yakt kimyasal enerjisi-s enerjisi-mekanik enerji dnm yerini yakt pilinde, yakt kimyasal enerjisi-elektrik enerjisi-mekanik enerji dnmne
brakmaktadr. Yakt pilinde yanma olmakszn, elektro kimyasal bir dnm ile elektrik retilmektedir. Bu elektrik ise istenilen herhangi bir amala kullanlabilmektedir. rnein bir elektrik motoru tahrik edilerek tata hareket salanmas mmkndr. Yani yakt pilinin tatta kullanlmas halinde mekanik enerji; krank-biyel mekanizmas yerine, elektrik motoru ile salanarak; pek ok karmak ve gnmze gre hantal denilebilecek
mekanizma ortadan kalkmaktadr. Bu mekanizmalarn yol at titreim, grlt, mekanik kayplar, komplike yap, yksek scaklk ve zararl emisyonlardan kurtulmak mmkn olabilmektedir. Pek ok yaktn kullanmna uyumlu olabilen yakt pilinde hidrojenin yakt olarak kullanm halinde reaksiyon sonras emisyon olarak yalnzca su olumaktadr. Yksek verimlilik, yakt pili tipine bal olarak dk alma scakl (100 Cnin altnda), hareketli para iermemesi ve bu nedenle titreimsiz alma, hzl cevap sresi ve az mekanik aksam temel stnlkleri olarak saylabilir. Bir enerji reteci olarak ortaya kan yakt pilinin temeli, 1800li yllara kadar gitmektedir. 1839 ylnda Sir William Grove ilk yakt pili hcresini tasarlamtr. Yapt almalarla suyun elektrolizinin ters reaksiyonu sonucunda sabit akm ve gerilimin retildiini fark eden Grove, bylece tesadfi olarak byk bir bulu gerekletirmitir. lerleyen yllarda yaplan almalarla birlikte 1958 ylnda NASA hidrojen-oksijen yakt pilini uzay almalarnda kullanmaya balamtr. Uzay projelerinde kullanlan
mekiklerin ihtiya duyduu elektriin ve suyun bir ksm, bu ekilde yani yakt pili ile elde edilmeye balanmtr. Gnmze dein farkl yakt pili tipleri gelitirilmitir. Bu yakt pillerinin her biri farkl uygulamalar iin tercih edilmektedir. Bu uygulamalar; enerji santrali, tat, sanayi, evsel ve tanabilir elektronik cihaz uygulamalar olarak kategorize edilebilir. zellikle enerji santrali ve tat uygulamalar konularnda yaplan youn almalar ve sonucunda prototip retimler; artk hzla seri retime dnk almalarn planlanmasnn da nn amtr. Pek ok
otomobil reticisi firma, yakt pili ile alan tat yada yakt pili destekli hibrid tat konusunda Ar-ge almalar yrtrken, pek ok da bilimsel alma yaplmaktadr(2-21). Bu Ar-ge almalar erevesinde retilen prototip tatlar farkl koullardaki (basn, scaklk, nem) corafyalarda da denenerek seri retim alt yaps oluturulmaya allmaktadr. Yakt pillerinin kullanmna ynelik hazrlanan pek ok ulusal ve uluslar aras rapor(22), gelimi lkelerin bu konuya baklar ve verdikleri nem bakmndan olduka nemlidir. Tanabilir cihazlarda yakt pilinin kullanmna ynelik pek ok alma yrtlmektedir. Portatif uygulamalar denilebilecek bu cihazlar, sivil kullanm dnda askeri uygulamalar iin de uygun niteliktedir(23,24). Mobil uygulamalar ise zellikle kara, hava, deniz ve uzay aralarna daha fazla katklar salayacak, verimlilik, evre ile uyumluluk, daha dengeli ve sessiz alma ekseninde pek ok avantajlar kazandracaktr. Stasyoner uygulamalar(25-29) bakmndan ise zellikle enerji santrallerinde yenilikler salayabilecektir. Yerleim merkezlerinin genellikle dnda kurulan dev santraller yerlerini, daha blgesel yada yerel enerji santrallerine brakabilecek, bylelikle enerji iletim hatlarnn daha da azaltlabilmesi ve bylelikle kayplarn
drlebilmesi temin edilebilecektir. zellikle yerleim alanlarnn dndaki blgelerde daha zel enerji gereksinimleri, yerinden yakt pilleri ile salanabilecektir. Hatta evlerde de belki balangta yedek g kayna olarak (evsel jeneratr) yakt pili reteleri(30) kurulabilecektir.
1.1.
Yakt Pili Yakt pili; oksidant ve oksitleyicinin elektrokimyasal bir reaksiyonu ile
elektrik enerjisi salayan enerji retecidir. Yani yakt pili, yakt ve havann elektrokimyasal tepkimesi ile yakt kimyasal enerjisini direkt olarak elektrik enerjisine dntren retetir. Elektrolizin ters reaksiyonu olarak da tanmlanabilecek olan yakt pili reaksiyonu sonras, doru akm (DC) elektrik retilir(31). Yakt pilleri, elektrokimyasal bir proses ile elektrik retiyor olmalar bakmndan piller ve akler ile benzerlik gsterirler. Piller ve akler, ierisinde depo edilmi olan enerjiyi elektrokimyasal bir reaksiyon ile elektrik enerjisine dntrrler. Saladklar enerji, ierisinde depo edilmi olan enerji ile snrldr. Yakt pilleri ise yakt ve hava saland srece bu dnm gerekletirebilen enerji reteleridir(18). ekil 1.1de Yakt pili ve ileyii ematik olarak grlmektedir(1).
Elektrik Akm
ELEKTROLT
Yakt
KATOT
ANOT
Hava / O2
Is+rnler
ekil 1.1. Yakt pili ve ileyii
Temel olarak bir yakt pili; elektrolit ve bunun her bir yzeyi ile temas halinde bulunan geirgen yapdaki anot ve katot elektrotlardan oluur. Yani elektrotlar geirgen yapdadr ve aralarnda elektrolit yer alr. Yakt pilinin anot (negatif) kutbu yada elektrotuna; gaz yakt, katot (pozitif) kutbu yada elektrotuna ise; oksitleyici (hava yada oksijen) gnderilir. Gnderilen bu yakt ve havann elektrokimyasal reaksiyonu sonucunda anot ve katot arasnda oluan potansiyel fark bir elektron akn ve elektriksel gerilimi meydana getirir. Reaksiyon sonras s, saf su ve karbon ierikli bir yakt kullanlyorsa ilave olarak karbondioksit aa kar. Pek ok yakt pili gerek normal gerekse kombine evrimlerde kullanlabilirler ve olduka yksek verimle enerji dnm salarlar. Bu dnm srasnda yakt pilleri s makinalar gibi Carnot evrimine bal kalmazlar(18,32,33). Yakt pillerinde her bir anot-elektrolit-katot grubuna Membran Elektrot Grubu denilir(1) (ekil 1.2). Yada bunlarn her birisi Yakt Hcresi olarak adlandrlmaktadr. Bir yakt hcresinde oluan gerilim 1 Voltun altnda olduundan ok sayda hcre seri olarak balanarak, yksek gerilim seviyelerine ulalabilmektedir. Temel olarak anot, katot ve elektrolitten oluan yakt pillerinde yakt ve hava akn ynlendiren, hcreler aras balanty salayan ksmlar sz konusudur. Hcreler aras balant elektrotlarla temas halinde bulunan Akm Toplayc Plakalar (bipolar plaka) ile salanr. Bu plakalarda genellikle; iyi bir sl ve elektriksel iletken, mekanik olarak rijit ve kimyasal olarak kararl olmalar nedeni ile grafit malzeme kullanlmaktadr. Ancak grafitin ilenme gl ve yksek maliyeti nedeni ile
elik ve benzeri karbon ierikli metallere ynelinmektedir(34). Pek ok yakt pili uygulamasnda gaz datm kanallar da bu plakalar zerinde yer alr. Bu datm kanallar farkl ak biimi ve geometride olabilmektedir(35).
ekil 1.2. Membran (elektrolit) elektrot grubu
Yakt pillerinde ayrca katalizrler de kullanlr. Reaksiyon oluum hzn arttrmak iin kullanlan bu katalizrler, yakt pili tipine bal olarak farkllklar gsterir. Ve genellikle de her bir elektrotla temas halinde katalizrler kullanlr. Yakt pili performansnda iletme artlar nemli olsa da, bu performansta temel faktrler olarak yakt pilinin her bir biriminde kullanlan elemanlarn yaps, malzemesi ve bunlara bal olarak performanslar
saylabilir. Bu nedenle yakt pilinde kullanlan malzemeler ve ekipmanlarla ilgili olarak yaplan almalar(36) da byk nem tamaktadr. Yakt pilinde ok sayda hcrenin bir araya getirilmesine ilave olarak, yakt ileme nitesi, g dntrc, kontrol nitesi gibi ksmlar ile beraber birka watttan megawatt seviyelerine kadar g kts salanabilmektedir Ayrca ihtiya halinde yakt pilinden elde edilen gerilimin dzenlenmesi iin reglatr, doru akmn alternatif akma (AC) dnm iin ise dntrc (inverter) kullanlabilmektedir(37). Yakt pilleri alma scaklk aralna gre dk ve yksek scaklk yakt pilleri olarak kategorize edilebilirse de, (baz kaynaklarda(17) orta scaklk da snflandrmaya dahil edilmektedir.) asl farkllk kullanlan elektrolit malzemesinden kaynaklanmaktadr. Yakt pillerinin yksek verimlilikleri dnda, hareketli para iermeme, sessiz, modler, kompakt yapl, geni yakt yelpaze ile alabilme, dk emisyon, yksek gvenilirlik, kolay kurulum, hzl enerji dnm ve kojenerasyona uyumlu olma gibi zellikleri yada avantajlar vardr. Dezavantajlar ise; yksek maliyet, byk hacim yada arlkta yakt depolama gereksinimi (zellikle mobil uygulamalarda nem tar.), direkt hidrojen kullanm halinde yksek yakt fiyat, kullanm mrlerinin tam olarak bilinememesi olarak zetlenebilir(38). Pek ok enerji retecinde olduu gibi yakt pillerinde de yakt pilini tamamlayan yada bir sisteme dntren ekipman yada ilave niteler kullanlmas gerekebilmektedir. Bu ekildeki yani yakt pili ve yardmc niteler ile birlikte oluan sistem Yakt Pili Sistemi eklinde adlandrlabilir.
Bu ynden bir yakt pili sistemi, temel olarak 4 niteden olumaktadr(1) (ekil 1.3 Yakt pili sistemi). Bunlar; yakt ileme nitesi, g retim nitesi (yakt pili grubu-modl), g dnm nitesi, kontrol nitesidir.
KONTROL NTES
YAKIT LEME NTES
lenmi Yakt
YAKIT PL MODL NTES
DC Gerilim
G DNM NTES
Yakt
Hava
Is ve Su
AC Gerilim
ekil 1.3. Yakt pili sistemi
Yakt ileme nitesi; yaktn yakt piline gnderilmesi ncesinde hazrland, eer direkt hidrojen kullanlmyorsa, kullanlan yakttan
hidrojenin ayrtrld ve koullandrld nitedir. G retim sistemi olarak isimlendirilen blm bir veya birden fazla yakt pili modlnden meydana gelebilmektedir. Sistemde g retiminin gerekletirildii nitedir. G dnm nitesinde hcrede retilen doru akm ticari kullanm iin dzenlenir (regle edilir) yada dntrcler (inverter) yardm ile alternatif akma evrilir.
Kontrol sistemi nitesinde, sistemin tm ileyii denetlenir ve kontrol edilir. Bu noktada en nemli kontrol; bata nemlendirme, yakt pili scaklk kontrol, yakt-hava debi kontrol, gerilim-akm kt kontrol, atk s, atk su kontrol, soutucu akkan kontrol vb. gibi sralanabilir. Ayrca pek ok yakt pili sisteminde yardmc elemanlar olarak adlandrlabilecek baz ekipmanlar da sz konusudur. Bunlar; fan, kompresr, nem nitesi, s deitiriciler vb. olarak saylabilir.
1.1.1. Yakt Pili Tipleri Yakt pilleri alma scaklk aralna gre; dk ve yksek scaklk yakt pilleri olarak snflandrlabilirler(39,40). Fakat gnmzde daha ok bu snflandrma yerine yakt pilleri elektrolit ksmn oluturan malzeme cinsine gre farkl tiplere ayrlr. Bu eitlilik temel alma prensibini etkilemez, ancak performanslar(41) alma koullar ve uygulama alanlarnn
farkllamasna yol aar. izelge 1.1de yakt pili eitleri ve zellikleri grlmektedir(42). Uygulamada en sk karlalan yakt pili tipleri unlardr(40,43): Alkalin Yakt Pili Proton Dnm Zarl (PEM) Yakt Pili Fosforik Asit Yakt Pili Erimi Karbonat Yakt Pili Kat Oksit Yakt Pili Direkt Metanol Yakt Pili
10
izelge 1.1. Yakt pili eitleri ve zellikleri
alma Yakt Pili Elektrolit Scakl
Elektriksel Yakt/Oksitleyici Verim
Potasyum Alkalin hidroksit zeltisi
Oda scakl60-70 % 250 C H2/O2
Proton dnm PEM zar (membran)
Oda scakl-80 40-60 % C H2/O2, hava
Oda scaklDirekt Metanol Polimer membran 130 C 20-30 % CH3OH/O2, hava
Doalgaz, biogaz, Fosforik Asit Sv fosforik asit 160-220 C 55 % H2/O2, hava Doalgaz, biogaz, Erimi Karbonat Alkali karbonatlar 620-660 C 65 % kmr gaz, H2/O2, hava Doalgaz, biogaz, Erimi alkali metal Kat Oksit karm 800-1000 C 60-65 % kmr gaz, H2/O2, hava
11
Alkalin Yakt Pili
Gelitirilen ilk yakt pili tipi olup, NASA uzay programlarnda geni kullanm olana bulmutur. Bu tip yakt pillerinde elektrolit olarak potasyum hidroksit kullanlr. Kullanlan potasyum hidroksitin deriimine bal olarak alma scakl 120 Cden az yada 250 Cnin zerinde olabilmektedir(31). Fakat ounlukla kullanlan alkalin yakt pilleri dk alma scaklnda (23C - 70C) alacak tarzda dizayn edilmektedir. Verimleri ise % 60lara kadar kmaktadr. Alkalin yakt pili oksitleyici yada yaktta yer alan karbondioksite kar olduka duyarldr(31). nk karbondioksit, elektrolitte yer alan potasyum hidroksit ile tepkimeye girebilmekte ve elektroliti tkettii gibi, elektrotlar da olumsuz ynde etkilemektedir. Alkalin yakt pilinin almas ise genel olarak farkllk gstermez. Yakt olarak gnderilen hidrojen moleklleri anotta elektron vererek, hidrojen iyonlarna dnr. Bu iyonlar potasyum hidroksit elektrolitten yoluna devam ederken, elektronlar ise bir d devre zerinden katota ular. Burada hidrojen iyonlar, katota gnderilen oksijen ve d devreden gelen elektronlar reaksiyona girerek devre tamamlanr. Reaksiyon sonunda su aa kar. Bu yakt pilinde katalizr olarak nikel, gm, metal oksitler ve soy metaller kullanlabilmektedir(31). ou alkali yakt pilinin dk alma scaklnda olmas nedeni ile kojeneratif dnm imkann snrldr.
12
Proton Dnm Zarl (PEM) Yakt Pili
Polimer elektrolit membran (zar) yakt pili olarak da adlandrlr. Dier yakt pillerine gre daha fazla g younluu, dk hacim ve dk arla sahiptir. Yakt pilinde elektrolit olarak ince polimer bir zar kullanlr. Mikron dzeyinde kalnla sahip olan membran, proton geirgen bir yapdadr. alma scaklklar 100Cin altnda olup genellikle 60-80C aralndadr. Katalizr olarak soy metallerin kullanlmas (genellikle platinyum) maliyetini arttrmaktadr. Platinyum katalizrlerin karbonmonoksite kar ar duyarl olular, yaktta yer alabilecek karbondioksitin ayrtrlmasn gerektirir. Bu ise ilave proses ve maliyete neden olur. Bu probleme kar, yaplan baz tasarmlarda karbonmonoksit duyarll ok az olan plantinyum/ruthenyum katalizrler kullanlmaktadr. ekil 1.4de PEM yakt pili(1) ve (1.1),(1.2),(1.3) reaksiyon denklemlerinde, PEM yakt pilinde gerekleen reaksiyonlar grlmektedir(37).
Anot Reaksiyonu Katot Reaksiyonu
: :
2 H 2 4 H + + 4e 4 H + + 4e + O2 2 H 2 O
2 H 2 + O2 2 H 2 O + Enerji
(1.1) (1.2) (1.3)
Toplam Reaksiyon :
13
ekil 1.4. PEM yakt pili Anota gnderilen hidrojenden elektronlarn ayrlmas ile oluan protonlar, proton geirgen zardan; elektronlar ise ayr bir devreden katota ular. Katota gnderilen hava/oksijen, gelen proton ve elektronlarn reaksiyonu ile devre tamamlanr ve su aa kar. Kat membrandan oluan bu yakt pillerinde membrann iyon geirimlilii ve dolays ile performans; membrann nemlilii ile nemli lde ilikilidir. Bu nedenle membrann belirli bir nem seviyesinde tutulmas gerekir(44). Bu amala genellikle sisteme hidrojen ve hava, bir nem nitesinden geirilerek gnderilir. Bu nem seviyesinin denetlenmesi ve salanmas iin sistemde genellikle su ynetimini salayan niteye yer verilir. Aksi halde yani bu nemin salanamamas durumunda performansta nemli dler olaca gibi, membran zarar grebilmektedir. Bu nedenle yakt pili
14
nemlendirmenin(45-48) performansa olan etkileri ile ilgili pek ok alma yaplmaktadr. Bu tip yakt pili zellikle tat uygulamalar ve baz stasyoner uygulamalarda tercih edilmektedir. Hzl cevap sresi, yksek g younluu ve kompakt yaplar; tat uygulamalarndaki temel tercih nedenleridir. Verimleri %50ler seviyesindedir.
Elektrolit (Membran) Membrann temel fonksiyonu anot ve katot arasndaki iyonik etkileimi gerekletirmektir. Ayn zamanda reaksiyona giren iki gaz (hidrojen ve hava) birbirinden ayrr. PEM yakt pilinde kullanlan membrann en nemli nitelii kurumas ile proton yada hidrojen iyonu iletiminin azalmasdr. Su miktarnn fazlal ise elektrotlarda su tamas ve geri basn oluumuna neden olmaktadr. Bunlar ise yakt pili performansn nemli lde etkiler. Bu yzden membranda iyi bir su ynetiminin yaplmas gereklidir(49). Yakt pilinde meydana gelen elektrokimyasal reaksiyon sonucu aa kan snn da sistemden uzaklatrlmas nemlidir. Yani yakt pili scaklnn sabit tutulma gereklilii zellikle orta ve byk lekli uygulamalarda uygun bir soutma sistemine ihtiyac ortaya karr. PEM yakt pilinde ounlukla perfluorokarbon esasl iyon deitirici membranlar kullanlmaktadr. Gnmzde kullanlan standart elektrolit malzemesi Nafion'dur. 1960l yllarda Dupont firmas tarafndan gelitirilmitir
15
ve teflon kkenli bir malzemedir. eitli serileri retilmi olup gnmzde Nafion 115 ve Nafion 117 kullanm yaygndr. Nafion membranlarn sl ve kimyasal kararlla sahiptir(50). Gnmzde membran performanslar ve kararllklar memnuniyet verici seviyelerdedir. Maliyetlerinin yksek oluu nemli bir dezavantajlardr.
Elektrotlar Elektrotlar gaz difzyon elemanlardr ve hidrojenin, proton ve elektronlarna ayrlmasnda rol oynarlar. Elektrotlara preslenmi olarak 5-50 m kalnlnda ve genellikle platinyum malzemeden katalizrler kullanlr. Platinyumun pahal oluu, platinyum kullanm younluunu azaltmaya dnk almalar arttrmaktadr. PEM yakt pilinde kullanlan katalizr; CO, CO2 ve hidrokarbondan olumsuz etkilenmektedir. Bu da yakt piline gnderilen gazlarn saflnn arttrlmas gerekliliini, bu ise saflatrma maliyetlerini ortaya karr.
Bipolar Plaka Bir ok PEM yakt pili uygulamasnda akm toplama, datm ve sl ynetim amac ile karbon/grafit plakalar kullanlmaktadr. Kalnl ~350 m seviyesindedir(49). ou zaman yakt pili soutmas iin gerekli olan soutucu yzeyler bipolar plaka ile entegre durumdadr. Soutucu akkan olarak kullanlan hava yada su bu yzeylerden geirilerek soutma gerekletirilir(1) (ekil 1.5).
16
ekil 1.5. Bipolar plaka
Yakt pili verimlilii iin bipolar plakalarn temas direncinin minimum, elektriksel iletkenliinin ise maksimum olmas istenir.
Fosforik Asit Yakt Pili
Elektrolit olarak sv fosforik asit zeltisi, katalizr olarak ise genellikle platinyum kullanlr. ounlukla stasyoner g retiminde kullanlrlar. Baz tat uygulamalarnda da kullanm sz konusudur. Tipik alma scakl 150C-220C aralndadr(31). Normal alma durumunda verimleri %37%42 aralndaki bu yakt pilinde, kojeneratif uygulamalar ile verim % 85lere kadar kabilmektedir. Fosforik asit yakt pilinde g younluu dier yakt pili tiplerine gre daha azdr. Bu ise daha ar olmalarna ve daha fazla hacim kaplamalarna yol aar. Fosforik asit yakt pili karbondioksitten etkilenmedii iin, kullanlan yaktta karbondioksitin bulunmas sorun karmaz.
17
almasnda anota gnderilen hidrojen molekllerinden elektronlarn ayrlmas ile oluan hidrojen iyonlar fosforik asit elektrolitten, elektronlar ise d devreden katota ular. Burada oksijen ile bir araya gelen hidrojen iyonlar ve elektronlarn reaksiyonu ile devre tamamlanr.
Bu
Erimi Karbonat Yakt Pili tip yakt pilinin elektroliti; lityum, sodyum ve potasyum
karbonatlarn kombinasyonundan oluur. Daha ok yakt olarak doal gaz kullanlr ve zellikle enerji santrali, endstriyel ve askeri uygulamalarda tercih edilir. alma scakl 600C-700C aralndadr ki bu seviyede elektrolitin iyonik iletkenlii olduka yksektir. Yksek alma scaklklar nedeni ile katalist olarak soy metallere ihtiya duyulmaz(31). Verimleri normal koullarda % 60lara ulamaktadr. Kojeneratif uygulamalar halinde ise bu % 80lere kabilmektedir. Erimi karbonat yakt pilinin nemli bir zellii ise dier yakt pillerinde gerek duyulan harici yakt ilemcisine ihtiya duyulmamasdr. nk yksek scaklkta bu ilem yakt pili iinde yaplmakta, yakttan hidrojen ayrmaktadr. Bu ise prosesleri ve maliyetleri olumlu ynde etkilemektedir. Erimi karbonat yakt pili karbonmonoksit ve karbondioksite duyarl deildir ve yaktta bu gazlarn bulunmasndan etkilenmez. Bu tr kirlilie kar olduka direnlidir. En nemli dezavantajlar ise dayankszlklardr. Yksek scaklkta alyor olmas korozif elektrolitleri nedeni ile performans d, korozyon oluumu yakt pili mrn azaltr.
18
Kat Oksit Yakt Pili
Elektrolit olarak ZrO2 kullanlmakla beraber buna molar % 8-9 kadar Y2O3 eklinde tanmlanabilecek metal oksit ilavesi ile yaltkan olan zirkonya ya iletkenlik kazandrlmaktadr(49). Elektrolitteki iyonik iletim, oksijen iyonlar ile salanr. Genellikle endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr ve verimleri % 50-60 civarndadr. Kojeneratif uygulamalar halinde ise verimde % 80-85 seviyelerine ulalmaktadr. alma scaklklar 900-1000 C seviyesindedir ve bu yksek scaklk seviyesinde alyor olmas soy metal katalist kullanm zorunluluunu ortadan kaldrarak maliyetleri azaltr.
Direkt Metanol Yakt Pili
alma prensibi olarak PEM yakt piline benzerlik gsteren direkt metanol yakt pilinde, sv yakt kullanlmakta olup, yakt ileme nitesi yoktur. Elektrolit olarak kat polimer membrann kullanld bu tip yakt pilinde, temel olarak tm organik molekller enerji dnmnde kullanlabilir. Bu noktada metanol tercih nedeni olabilecek zelliklere sahiptir. Bu zelliklerden birisi ise (hidrojen ile karlatrldnda dk olsa da) yksek dnm hzdr. PEM yakt pilinden temel farkll, dntrc gerektirmeksizin metanoln yakt olarak kullanlabilmesidir. Genellikle sisteme metanol su karm gnderilir ve bylelikle hem membrann nemlendirilmesi hem de soutulmas ayn anda gerekletirilir. alma scakl PEM yakt piline gre biraz yksektir, 80 130 C aralndadr. Verimleri ise % 40 seviyesindedir. PEM yakt piline gre daha fazla katalist kullanm gereklilii vardr.
19
1.1.2. Kaynak zetleri Gnmzde alternatif enerji retim sistemlerine olan talebin artmas ile orantl olarak, yeni bir teknoloji olan yakt pilleri de hzla gelimektedir. Bu anlamda yakt pili ile ilgili olarak pek ok alma yaplmtr. Yaygn olarak bilinen tm yakt pilleri iin bu almalar yaplmtr. zellikle gnmz enerji kaynaklarnn snrll ve ekolojik faktrler hidrojeni ve dorudan hidrojenin kullanld PEM yakt pillerini bir adm daha ne karmtr. Yakt pillerine ynelik almalarda da, modelleme pek ok sistem de olduu gibi olduka nemli bir yer tutmaktadr. Bu amala yaplan modelleme almalar, temelde deneysel ve de analitik olarak snflandrlabilir. PEM yakt pili modellemesi ile ilgili ilk nemli almalar Bernardi ve dierleri(51,52) ile Springer ve dierleri(53) tarafndan yaplm; yenilerde ise Gurau ve dierleri(54) saylabilir. Bu modelleme almalar tek boyutlu ve yakt pili performans, s ve su ynetimi, ktle transferi konularnda yaplmtr. Sonraki baz modeller(55-58) ise iki boyutlu yaplm olup, ak modellenmesi ile ilgilenmilerdir. Daha sonraki almalarda ise bilgisayar destekli ak modellenmesine yer verilmitir. Bu almalar arasnda tek fazl gaz ak kabul ile, iki boyutlu izotermal katot modeli(59-61), izotermal hcre modelleri(62-65), sonrasnda ise boyutlu modeller(66,67-71) ortaya
konulmutur. Ju ve dierleri(66), boyutlu ve isothermal olmayan hal iin PEM yakt pili s retim mekanizmasnn modellemesini gerekletirmilerdir. Dutta ve dierleri(65), izotermal koullarda dz kanalda ak, sonralarda ise dzgn olmayan kanalda ak modellenmesi(67), dz kanal aknda s transferi(68) modellemesi yaplmtr. Costamagna(69) isotermal olmayan
20
artlar iin gzenekli malzemede ak dalm ve davrann ele almtr. He ve dierleri(70), Natarajan ve Nguyen(71), Wang ve dierleri(72), izotermal
koullarda iki boyutlu katotta su ynetimi ve ktle transfer limitlerini ele almlardr. Dijilali ve Lu(73), Janssen(74), Whr ve dierleri(75) tek boyutlu geometride, Mazumder ve Cole(76) boyutlu geometriyi dikkate almlardr. Nguyen ve dierleri(77), bilgisayar destekli olarak oluturduklar dzgn olmayan kanal ak modeli ile s transferi, ktle transferi, elektrot kinetii ve potansiyel alan incelemilerdir. Mat ve dierleri(78), elektrokimyasal pillerde iki fazl hidrojen ak modeli oluturarak; ak alan ve akm younluu dalmn belirlemilerdir. Ferng ve dierleri(79), almalarnda yakt pili alma basn ve scaklnn PEM yakt piline etkilerini ve ak karakteristiklerini incelemiler; sonular deneysel sonularla
karlatrmlardr. Dannenberg ve dierleri(80), PEM yakt pilinde kanal boyunca iki boyutlu s ve ktle transferine ynelik model almas gerekletirmilerdir. Yaplan bir ok model almada genel polarizasyon erisi gz nne alnrken, Lum(61) almasnda hem genel polarizasyon erisini hem de hcreyi ksmlara ayrarak, yerel akm younluk dalmn da gz nne almtr.
1.1.3. almann Amac PEM yakt piline ynelik olarak yaplan bu teorik model almasnda yakt pilinden oluan sisteme; yakt ve hava basnc, alma scakl, bal nem gibi parametrelerin etkileri belirlenmeye; g, gerilim, verim, kayp enerjiler, oluan rnler, sistemin optimum alma koullar belirlenmeye
21
allmtr. Bahsedilen bu sonular grafiksel olarak ortaya konularak parametrelerdeki farkllamalarn etkilerinin daha kolay takibi yaplmaya allmtr. Bu amala bir bilgisayar program oluturulmu ve sonular daha salkl bir biimde takip edilmeye allmtr. Parametrelerdeki deiimlere bal hesaplama sonular, grafik ortama aktarlarak direkt grafiksel olarak alnm ve irdelenmitir.
22
2. MATERYAL VE YNTEM
2.1.
Teorik PEM Yakt Pili Analizi Dier yakt pili tiplerinde olduu gibi PEM yakt pili de, s makinelerinin
teorik verimini snrlayan Carnot veriminden bamszdr. Yakt pilleri, geni bir scaklk aral iin s makinelerinden ok daha verimlidir(37). Bu ise yakt pillerinin temel stnlklerinden birisi olarak ortaya kmaktadr. Bir reaksiyonda toplam enerji, Gibbs serbest enerji deiimi ve toplam entropi deiiminden oluur. H reaksiyon entalpi deiimi, G Gibbs serbest enerji deiimi, S reaksiyondaki entropi deiimini, T ise reaksiyon scakln gstermektedir(26,44).
H = G + TS
(2.1)
Gibbs serbest enerji deiimi; elektron hareketi ile yakt pilinde yaplan ii (elektriksel i) ve buna bal olarak elektriksel gerilimi ifade etmektedir. Buna gre yaplan i ( We ); reaksiyondaki elektron says (n), Faraday sabiti ve ideal elektriksel gerilime (E) bal olarak ifade edilmektedir(26,44). Welektrik = g = nFE (2.2)
Gibbs serbest enerji deiimi standart artlar iin (25 C ve 1 atm) g 0 ile ifade edilir. g 0 = nFE 0 Genel bir reaksiyon yazlrsa; (2.3)
23
aA + bB cC + dD
Reaksiyona ait Gibbs serbest enerji deiimi (2.5)
(2.4) denklemi ile
tanmlanmaktadr(26).
a pA pb g = g 0 + RT ln c B p pd C D
(2.5)
Standart artlardaki Gibbs enerji deiimine bal bu denklemde; R ideal gaz sabiti,
p A , p B , pC
ve
pD
reaksiyona giren ve kan gazlarn ksmi
basnlardr. (2.5) denkleminde (2.2) denklemi yerine yazlrsa;

a b RT p A p B c d E=E + ln nF pC p D
(2.6)
eklini alr. (2.4) denkleminden itibaren denklemler PEM yakt piline uyarlanrsa reaksiyon denklemi(36):
H 2 + 1 / 2O2 H 2 O
(2.7)
olur. Gibbs enerji denklemi ise(37);

1 p H 2 pO/22 g = g + RT ln pH O 2 0
(2.8)
olur. Tersinir gerilim ifadesi ise(37);

1/ 2 RT p H 2 pO2 ln E=E + nF p H 2O 0
(2.9)
24
eklinde olur. Yakt pili teorik verimi ise(26);
yp ,t =
G H
(2.10)
ile tanmlanr. Teorik elektrokimyasal yakt pili verimi(21);
e ,t =
E E0
(2.11)
eklindedir.
2.2.
Gerek PEM Yakt Pili Analizi Aynen s makinalarnda olduu gibi yakt pili analizinde de teorik
analiz
ile
gerek
arasnda
farkllklar
olumaktadr.
Bu
farkllklar
tersinmezlikler ortaya karmaktadr. PEM yakt pilindeki kayplar aktivasyon kayplar, diren kayplar, ktle transfer ve deriim kayplar, elektrolitten yakt ve elektron kayplar olarak sralanabilir(37,81).
2.2.1. Aktivasyon Kayplar Elektrot yzeylerinde gerekleen elektrokimyasal reaksiyonlarn hzlarna bal kayplar aktivasyon kayplar olarak adlandrlr. Elektrotlarda reaksiyonun oluabilmesi iin belirli bir enerjiye ihtiya duyulur. Bu enerji seviyesine ulalmas halinde reaksiyon gerekleebilir.
25
Katalizr yzeyinin yakt ve havay absorbsiyonu, anot reaksiyonunda ortaya kan elektronlarn anottan ayrlmalar, rn maddelerin desorbe olmas gibi durumlar aktivasyon kayplarnn nedenleridir(26,44). Aktivasyon kayb (2.12) ifadesi ile belirlenebilmektedir(37).
a =
RT i ln 2F i0
(2.12)
Denklemde geen elektron transfer katsays ve i0 dnm akm younluu olarak tanmlanr. , elektrotta kullanlan malzemeye bal olarak 0-1 aralnda bir deer alr(37). Anot ve katot olarak her iki elektrotta da gerekleen aktivasyon kayb; anotta katota gre ihmal edilebilir
seviyededir(37). Aktivasyon kayplarnn azaltlmasnda i0n nemli bir etkisi vardr. Yakt pili scaklnn ykseltilmesi, daha etkin katalizr kullanm, elektrot yzey alannn direkt yada dolayl olarak arttrlmas (yzey przllnn arttrlarak), basncn arttrlmas eklindeki tedbirler ile i0n arttrlmas ve aktivasyon kayplarnn azaltlmas gerekletirilebilir. Aktivasyon kaybn belirlemede kullanlan bir dier ifade(82);
a = v0 + v a (1 e c i )
1
(2.13)
biimindedir. Aktivasyon kayb scaklk ve oksijen ksmi basncna baldr. v0, va deerleri aadaki deneysel (2.14) ve (2.15) nolu ifadelerden hesaplanabilir. c1 kullanlan membrana bal bir katsaydr(82).
26
p kat p doyma ln 1.01325 4 5 v0 = 0.279 8.5 10 (T 298.15) + 4.3085 10 T 0.1173( p kat p doyma ) + 1 ln 2 1.01325
(2.14)
v a = 1.618 10 T + 1.618 10
pO2 + p doyma + 1.8 10 4 T 0.166 0.1173
)
(2.15)
pO2 + p doyma + 5.8 10 4 T + 0.5736 0.1173
pO2 oksijen ksmi basncn, p doyma su buhar doyma basncn belirtmektedir.
2.2.2. Diren Kayplar PEM yakt pilinde diren kayplar, hidrojen iyonlarnn hareketine kar membran ve elektrotlardaki direnlerden meydana gelir. nemli diren kaybnn olutuu membranda; iyonik iletkenliin arttrlmas (yksek iletkenlikte malzeme kullanm) ve membran kalnlnn azaltlmas diren kayplarn da azaltacaktr. Ayn ekilde bipolar plakalarda nemli diren kayplarnn olutuu noktalardr. Buralarda da benzer nlemlerle diren kayplar azaltlabilir. Diren kayplar Ohm yasasna gre tanmlanr(20,26,44) ki buna gre;
d = ir
eklindedir.
(2.16)
27
fadede geen i akm younluu,
ise; elektronik, iyonik ve temas
direnlerinin tmn kapsayan toplam direntir. Membran direnci; membran nemi(83) ve scakl(45) ile nemli oranda ilikilidir. Diren, membran kalnl ile doru; iletkenlii ile ters orantldr(4,39). Buna gre membran direnci(84);
r= tm
(2.17)
eklindedir. fadede tm membran kalnl, m (m, T) membran iletkenliidir. Membran iletkenlii memran su ierii ve scaklnn fonksiyonudur. Buna gre(66,85-89);
1 1 m = (0.005139 m 0.00326) exp1268 (cm)-1 303 T

eklinde ifade edilebilir.
(2.18)
m, anot ve katotun ortalama su ieriinden hesaplanr. Anot ve katot su ierikleri ise, membran su etkinliine bal olarak belirlenir. Buna gre etkinlik(62,88);
a c , j = y v , j p j p doyma, j = p v , j p doyma , j
j; anot ve katotu tanmlamaktadr.
(2.19)
fadede ac etkinlik, yv buhar mol miktar, p basn, pdoyma doyma basnc, pv su buhar basncdr. Buna gre anot ve katot su ierii(62,66,84,87-91) ;
3 0.043 + 17.81a c , j 39.85a c2, j + 36a c , j , 0 < a c , j 1 j = 1 < ac, j 3 14 + 1.4(a c , j 1) ,
(2.20)
28
Anottan katota doru su ak debisi(84);

cv , j cv , j n I Wv ,m = M v Ayp z d Dw F tm
(2.21)
fadede Mv buhar mol ktlesi, Ayp yakt pili aka dik net kesit alan, z hcre says, nd elektro osmotik srklenme katsays,I yakt pili akm, Dw Difzyon katsays, cv su deriimidir. Su deriimi(84);
cv , j =
m ,kuru j
M m,kuru
(2.22)
eklinde olup; m,kuru kuru membran younluu, Mm,kuru; kuru membran mol ktlesidir. Elektro osmotik difzyon katsays(84);
nd = 0.00292 + 0.05 m 3.4 10 19 m

eklindedir. Difzyon katsays ise(84);
(2.23)
1 1 Dw = D exp 2416 303 T

fadede geen D ise(84);
10 6 6 10 (1 + 2( m 2 )) D = 6 10 (3 1.67( m 3)) 1.25 10 6 , m < 2 ,2 m < 3 ,3 m < 4.5 , m 4 .5
(2.24)
(2.25)
eklinde olur.
29
2.2.3. Ktle Transfer ve Deriim Kayplar PEM yakt pilinde elektrotlardaki hidrojen ve oksijenin kullanm srasnda deriim farkllklar ortaya kmakta bu ise o blgelerdeki ksmi basnlarn azalmasna ve buna bal olarak da gerilim dlerine yani kayplara neden olmaktadr. Sistemden ekilen akm miktarnn artmas, bu kayplarnda artna neden olmaktadr. ou durum iin ktle transfer hz Fickin difzyon yasasna gre tanmlanabilir. Buna gre(26,44);
i= nFDw (C B C S )
(2.26)
eklindedir. fadede Dw difzyon katsays, CB hacim konsantrasyonu, CS yzey konsantrasyonu ve difzyon tabakasnn kalnldr. Yzey
konsantrasyonunun sfr olduu durumda i maksimum deerini alacaktr ki bu deer limit akm deeri olarak tanmlanr. Buna gre limit akm deeri(26,44),
iL = nFDw C B
(2.27)
(2.26) denklemi (2.27)a blnrse;

CS i = 1 CB iL
(2.28)
denklemi elde edilir. Nernst denklemi reaktantlarn denge durumunda yada akm olmamas halinde;
30
Ei =0 = E 0 +
RT ln C B nF
(2.29)
Akmn olmas durumunda yzey deriimi hacim deriiminden daha az olur. Bu durumda Nernst eitlii,
E = E0 +
RT ln C S nF
(2.30)
halini alr. Deriim farkllamasndan kaynaklanan bu kayp(44), de =

RT C S ln nF C B
(2.31)
eklindedir. (2.28) denklemi (2.31)de yerine yazldnda;

RT i ln1 i nF L
de =
(2.32)
olur.
Deriim
kayb
baz
kaynaklarda
aadaki
biimde
de
ifade
edilmektedir(23,82).
i de = i c 2 i L
c3
(2.33)
ifadede geen c2 katsays aadaki biimde tanmlanmaktadr(82).
31
pO 2 + p doyma < 2atm ise; 0.1173 pO2 3 7.16 10 4 T 0.622 0.1173 + p doyma + 1.45 10 T + 1.68 c 2 = pO2 ise; 0.1173 + p doyma 2atm pO2 5 + p doyma + 1.6 10 4 T + 0.54 8.66 x10 T 0.068 0.1173
(2.34)
2.2.4. Elektrolitten Yakt ve Elektron Kayplar Yakt pili elektroliti yap olarak oksijen ve hidrojen geiine izin vermiyor olsa da yine de, iyon ve elektron ekline ayrlmadan gemesi sz konusu olabilmektedir. Bu durum ise yakt pili reaksiyonunun
gerekleememesi ve verim dne neden olabilmektedir. Ayn durum elektronlar iinde sz konusu olabilmekte yani elektronlar d devre yerine elektrolitten geebilmekte ve yakt pili iinde akm olumaktadr. Bu nedenle bu kayplara isel akm kayplar da denilir. Yakt pili performans bundan olumsuz etkilenecektir. Bu kayplar(37);
y =
RT in ln1 + nF i
(2.35)
fadede geen in; isel akm younluu olup, kullanlan elektrolite gre farkl deerler alabilmektedir.
32
2.2.5. Kayp fadelerinin Toplam ve Dier fadeler Temel olarak aklanan kayp ifadeleri kullanlarak ideal gerilimden gerek yakt pili gerilimine gei yaplrsa yani tm tersinmezlik ifadeleri yazlrsa gerek gerilim(37);
V = E a d de y
ifadesinde kayp ifadeleri dzenlenir ve yerine yazlrsa;
RT i + in ln 2F i0 RT i + 2 F ln1 i L
(2.36)
V = E (i + in )r
(2.37)
(2.37) ifadesinde (2.9) denklemi yerine yazlr ve dzenlenir ise;

1/ 2 RT p H 2 pO2 ln V =E + 2 F p H 2O 0
(i + in )r RT ln i + in 2F i0
RT i + in + 2 F ln1 i L
(2.38)
elde edilir. fadede elektrolitten yakt ve elektron kayplar (yada isel kayplar) dier kayplara dahil edilerek kayplar; aktivasyon, diren ve deriim olarak 3 balkta deerlendirilmitir. Yakt pili elektrokimyasal verimi ise(37);
e =
V 100% E
(2.39)
eklinde ifade edilebilir. Yakt pili almas esnasnda, gnderilen yaktn tamam
kullanlamaz. Bir miktar yakt reaksiyona girmeksizin yakt pilinden ayrlr. Buna gre yakt kullanm katsays ortaya kar. Yani yakt pilinde kullanlan yakt miktarnn, yakt piline gnderilen yakt miktarna oran yakt kullanm
33
katsays yada hidrojen kullanm oran olarak tanmlanr. Buna gre yakt kullanm katsays(9); Reaksiyona giren yakt ktlesi y= Yakt piline giren yakt ktlesi (2.40)
Elektrokimyasal verim ifadesi (2.39), yakt kullanm katsaysna bal olarak tekrar tanmlanrsa (37);
e=y
V 100% E
(2.41)
olur. Yakt pili verimi ise, yakt pilinden alnan faydal gcn, yakt piline verilen gce oran ile belirlenebilir(92,93).
yp = P / ( m H HHV)100 %
2
(2.42)
eklinde ifade edilebilir. fadede P yakt pili gcn, m H 2 ktlesel hidrojen debisini, HHV hidrojen st sl deerini belirtmektedir. Sistem verimi yada toplam verim, temel olarak sistemden salanan net gcn, sisteme verilen net gce oran olarak tanmlanabilir. Buna gre sistem verimi yada toplam verim(3);
.
t = Pnet / ( m H HHV)100 %
2
(2.43)
eklinde belirlenebilir. Yakt piline gnderilecek yakt ve/veya havann ou zaman
basnlandrlmas gerekir. Bu nedenle sistemde kompresr kullanmna
34
ihtiya duyulur. Bu durumda ihtiyaca uygun bir kompresr tasarm ve kullanm nemlidir. Sonrasnda da basnlandrlan gazlarn son durumdaki (koullandrma sonras) scaklnn da belirlenmesi gerekir. zentropik artlarda gerekletirilen sktrma sonras gaz scakl (2.44) ifadesinden belirlenebilir. Buna gre kompresrden ktaki gaz scakl(84);
1 T1 p 2 T2 = T1 + 1 p k 1
(2.44)
fadede T1 evre yada kompresre hava giri scakl, T2 kompresr k scakl, k kompresr verimi, p1 ve p2 sras ile gazn kompresr giri ve k basnlar, gazn zgl slar orandr. Kompresre aktarlan g ise(37);
1 T1 p2 Pk = mhava c p 1 p k 1
.
(2.45)
ifadesinden belirlenebilir. fadede Pk kompresr gc, m hava hava ktlesel debisi, cp sabit basnta zgl sdr. Yakt pilinde kullanlacak olan hava debisinin belirlenmesi zellikle kompresr tasarm ve kompresr gcnn belirlenmesi ve genel verimin
.
belirlenmesinde nem tar. Bu aamada HFKda tasarm etkilemektedir. Buna gre yakt piline giren hava debisi (2.46) ifadesi ile belirlenebilir(94-96).
m hava = 3.57 10 7 HFK
P V
(2.46)
35
Hidrojen debisinin belirlenmesi de yine nemli bir noktadr. Verimin belirlenmesinde, gerekli durumlarda yakt iin kompresr tasarmnda nem tar. Buna gre hidrojen debisi (2.47) ifadesi ile belirlenebilir(9,94-96).
m H 2 = 1.05 10 8 HFK
P V
(2.47)
Yakt pilinden evreye aktarlan snn miktar, soutma sistemi tasarm noktasnda nem tar. Atk s, yakt pilinden salanan ideal g ile gerek g arasndaki fark eklinde ifade edilebilir(97). Bu snn bir ksm reaksiyon rnleri aracl ile, bir blm ise soutma sistemi ile evreye yada yakt pilinden bir baka sisteme kullanm amac ile atlr. Yakt pilinde atk snn hesaplanmasnda ise temel olarak (2.48) ifadesi kullanlabilir(88).
1.25 1 Patk s = P V
(2.48)
rn su, sistemden evreye atlmadan bir baka amala kullanlacaksa miktarnn bilinmesi nem tar. Buna gre rn su debisi (2.49) ifadesi ile belirlenebilir(95).
m rn su = 9.34 10 8
P V
(2.49)
Yakt piline giren hava; HFK orannca fazla gnderilir. Reaksiyona giren hava dndaki hava ise olduu gibi sistemi terk eder. Terk eden yada kan havann miktar baz durumlarda nemli olabilmektedir. Buna gre yakt pilinden kan hava debisi (2.50) ifadesi ile belirlenebilir(37).
m hava,kan = (3.57 10 7 HFK 8.29 10 8 )

.
P V
(2.50)
36
Yakt pili gc;
P =V I
denklemi ile belirlenebilmektedir.
(2.51)
2.3.
PEM Yakt Pili Modelleme almas PEM pilinden elde edilebilecek gerilim, g ve verim; yakt pili iletme
artlar ile balantldr. Bu iletme artlar temel olarak; scaklk, basn ve bal nem ile ilikilidir. Yani bu deikenler PEM yakt pili performansnn belirlenmesinde temel parametreler olarak kullanlmaktadr. Bunlarla beraber yzey alan, yakt ve hava iin kullanlan ak ve datm biimi, yakt kullanm oran, yakt ve hava fazlalk katsaylar da dier yada ikincil parametreler olarak tanmlanabilir. PEM yakt pili analiz ve modellenmesine ynelik olarak hazrlanan bu tez almasnda; basnlar, scaklk ve bal nem temel parametreler kabul edilerek literatrde bir bu modelleme gne kadar almas yaplan
gerekletirilmitir.
Modellemede,
almalarda da doruluu onaylanm baz kabuller de yaplmtr. Bu kabullerin bir ksm yakt pilinin ileyii, yakt ve hava ile ilgili iken, bir ksm da yakt pilinin her bir elemann ve almasnda kullanlan dier ekipmanlarn gerek malzemesi ve gerekse de ileyii ile ilgili teorik ve/veya deneysel kabullerdir. Performans analizinin yaplaca model temel olarak; PEM yakt pili modl, basnc ayarlanabilen hidrojen tank, hava basnlandrma iin kompresr, s deitirici ve nem nitesinden olumaktadr (ekil 2.2).
37
Bala
Verileri Oku
Tfc=Tfc+20 pH2= pH2+0.5 phava= phava+0.5 fi=fi+25
i=i+0.001
Hesaplamalar E, a , d , de ,V, e , , yp , t , m H 2 ,
.
m hava2 ,P, Pk ,Patk s
Next i Evet
Hayr
Yazdr
Next Tfc Next pH2 Next phava Next fi
Hayr
Evet DUR GRAFK
ekil 2.1. PEM Yakt Pili Performans Hesab Modeline Ait Program Ak emas
38
Hidrojen Tank
(pH2)
()
()
Hava
(phava)
Kompresr Pk
Is Deitirici
Nemlendirme nitesi
Yakt Pili Modl
T , p H 2 , p hava ,
V I P I P V . P mH 2 P I att s e I yp I I g a I de I d I P be
ekil 2.2. Model, parametreler ve bulgular
39
Basnl tanktan regle edilerek gnderilen hidrojenin, kompresrden kan havann scakl s deitiricide ayarlanmakta ve her iki gaz da nemlendirme nitesinde istenilen nem deerlerine ulatrlmaktadr.
Nemlendirmesi gerekletirilen hava ve hidrojen daha sonra enerji retimi iin PEM yakt pili modlne gnderilmektedir. Bu tez almasnda oluturulan modelde; yakt ve hava basn deiimleri, yakt pili alma scakl deiimleri ve bal nemdeki deiimlerin yakt pili sistem performansna etkilerinin tespiti ve optimum alma aralnn belirlenmesi amalanmtr. Bunun iin yakt pili ve dier elemanlar komple bir sistem kabul edilerek kombine sistem performans belirlenmeye allmtr. Bu erevede sistemden salanabilecek akm, gerilim, g ve verim belirlenmi; sistemden bu performans deerleri alnrken gerekli yakt debisi, atk s, yakt tketimi hesaplanmtr. Modele ait hesaplamalar; oluturulan bir bilgisayar program ile gerekletirilmi ve sonular grafiksel olarak ifade edilmitir (ekil 2.1).
2.4.
Modellemede Kullanlan niteler ve Yaplan Kabuller
Komple sisteme ait modelin oluturulmasnda yaplan temel kabuller : Sistem kararl artlarda almaktadr. Bu durum tm sistem niteleri iin geerlidir. Buna gre; nemlendirme, yakt tankndan salanan yakt debisi ve basnc, hava basnlandrmada kullanlan kompresr ve yakt pili modl kararl artlarda almaktadr.
40
Hidrojen tanknda basn 0.5 bar leinde, 1 - 2.5 bar aralnda regle edilebilmekte, tanktaki hidrojen scakl evre scaklndadr (25C). Hidrojen ideal gaz olarak kabul edilmitir.
Havann
basnlandrlmasnda
kullanlan
kompresr
izentropik
artlarda almaktadr. Hava iin ideal gaz kabul yaplmtr. Basnc kontrol edilebilen bu kompresrde 0.5 bar leinde, 1 - 2.5 bar aralnda basnlandrma salanabilmektedir. Kompresr verimi % 70 olarak kabul edilmitir. Kompresrde artlandrma sonras scaklk ve kompresre harcanan g aadaki ifadelerden
belirlenmitir. Kompresr k scakl;

1 T1 p 2 T2 = T1 + 1 k p1
(2.54)
zgl slar oran olup hava iin 1.4 kabul edilmitir. Kompresr gc;
1 T1 p 2 Pk = m hava c p 1 p k 1
.
(2.55)
Hava iin cp =1.004 kJ.kg-1.K-1 kabul edilmitir. Basnlandrma sonras artan hava scaklnn drlmesi iin sistemde kullanlan s deitiricisinin ideal artlarda alt ve koullandrma sonras basnta kayba yol amad kabul edilmitir. Yani s deitiricideki s transferinin sabit basnta gerekletii kabul edilmitir. Ayn zamanda s deitiricinin scakl istenilen scaklna drd kabul edilmitir.
41
Yakt pili modlne girecek olan hava ve hidrojenin nemce koullandrlmasnn gerekletirildii nem nitesinde basn kaybnn olmad ve istenilen nem deeri iin kumanda edilebildii kabul edilmitir. Nem deeri iin % 25 - % 100 aralnda 4 deer atanmtr.
Yakt pili alma scakl iin 313.15 K 373.15 K arasnda 4 deer atanmtr.
Model yakt pili modl, 50 adet yakt hcresinden olumaktadr. Her hcre ise; anot ve katot elektrotlar, bipolar plakalar ve Nafion 117 membrandan olumaktadr. Her bir yakt hcresi arasndaki temas direnci ihmal edilmitir. Yakt pili boyunca hidrojen ve hava iin basn kayplar ihmal edilmi, her bir hcreye ayn basn deerleri ile ulat varsaylmtr. Yakt pilinde homojen bir scaklk dalm kabul yaplmtr.
Yakt pili net yzey alan (aka dik aktif kesit) 50 cm2 kabul edilmitir. Hidrojen ve hava iin fazlalk katsaylar 2 olarak kabul edilmitir.
2.5.
Modellemede Yararlanlan Denklemler Yakt pili geriliminin hesaplanmasnda (2.36) denklemi kullanlarak ve
aktivasyon, diren ve deriim kayplar belirlenerek (iye bal olarak), dier deikenlerle birlikte ifadede yerine yazlmtr. (Elektrolitten yakt ve elektron kayplar dier kayplara dahil edildi.) Aktivasyon kaybn belirlemede (2.13) denklemi kullanlmtr. Denklemde geen 0, a deikenleri sras ile (2.14) ve (2.15) denklemlerinden hesaplanm c1=10 kabul yaplmtr.
42
Diren kayplarn belirlemede (2.16) denklemi kullanlmtr. (2.18) denkleminde membran iletkenliinin belirlenmesinde; membran su ierii iin (2.19) ve (2.20) denklemleri kullanlm ve anot ve katot membran su ierikleri eit kabul edilmitir. (2.17) ifadesinde tm=1.275 10-4 m. deeri kullanlmtr(86). fadede m deeri yerine yazlarak membran diren katsays belirlenmitir. Dier etkilerden kaynaklanan direnler ihmal edilmitir. Deriim kaybnn belirlenmesinde (2.33) denklemi kullanlmtr. (2.34) ifadesinde 1< phava < 2.5 aral iin c2 katsays hesaplanarak, iL =1.2 A/cm2 kabul yaplmtr. c3=2 kabulnn yaplmas sonras tm deerler (2.33) denkleminde yerine yazlarak (2. 33) denklemi iye bal tanmlanmtr. Yakt piline giren hava debisi (2.46) ifadesi ile belirlenmitir. (2.46) ifadesi dzenlenerek;
m hava = 3.57 10 7 HFK i

tanmlanarak ileme konulmutur.
eklinde (akm younluuna bal olarak)
Hidrojen debisi (2.50) ifadesi ile belirlenmitir. (2.47) ifadesi dzenlenerek;
m H 2 = 1.05 10 8 HFK i
tanmlanarak ileme konulmutur. Kompresr gc iin (2.45) denkleminden yararlanlmtr. Atk Isnn hesaplanmasnda ise temel olarak (2.48) ifadesi kullanlmtr. (2.48) ifadesi dzenlenerek; Patk s = i (1.25 V ) eklinde (akm younluuna bal olarak)
43
tanmlanarak ileme konulmutur. rn Su debisi (2.49) ifadesi ile belirlenmitir. (2.49) ifadesi dzenlenerek;
m rn su = 9.34 10 8 i
tanmlanarak ileme konulmutur. Yakt Pilinden kan hava debisi (2.50) ifadesi ile belirlenmitir. (2.50) ifadesi dzenlenerek;
m hava,kan = 3.57 10 7 HFK 8.29 10 8 i
eklinde (akm
younluuna bal olarak) tanmlanarak ileme konulmutur. Yakt pili elektrokimyasal verimi (2.41) ifadesinden belirlenmitir.
y=0.95 kabul yaplmtr(37). Yakt pili verimi (2.42); sistem verimi ise (2.43)
ifadesinden belirlenmitir. Yakt pili gc iin ise; (2.51) denkleminden yararlanlmtr.
44
3. ARATIRMA BULGULARI
Bu blmde, 2. blmde aklanan modele ait hesaplama sonras bulgulara yer verilmitir. Modeldeki parametreler olan; yakt pili alma scakl, yakt ve hava basnlar ve bal nem iin yaplan hesaplamalar sonras her bir parametre iin; gerilim-akm (V-I), yakt pili gc-akm (P-I), yakt pili gc-gerilim (P-V), yakt pili gc-yakt debisi (P- m H 2 ), atk s-akm (Patk
s-I),
.
elektrokimyasal verim-akm (e-I), yakt pili verimi-akm (yp-I),
toplam verim-akm (t-I), aktivasyon kayb-akm (a-I), diren kayb-akm (dI), deriim kayb-akm (de-I), g-yakt tketimi (P-be) deiimleri belirlenmi ve grafiksel olarak ifade edilmitir.
3.1. Yakt Pili alma Scakl ve Performans Yakt pili gerilimi, scaklk art ile beraber Gibbs serbest enerji deiimi azalsa da, kayplarn azalyor olmas nedeni ile artmaktadr. Yani belirli bir aralk iin scaklk art ile birlikte gerilim de art gstermektedir. ekil 3.1de modele ait olarak scaklk deiimine bal gerilim-akm grafii grlmektedir. Bu grafie gre T=313.15 K deerinde gerilim-akm grafii minimum deerinde olurken, scaklk art ile birlikte T=373.15 Kde maksimum deerini almtr. Model iin ideal alma scakl T=373.15 K olarak kabul edilebilir. Scakln daha da arttrlmas ise membrana ve MEAde yer alan katalizre zarar verebilecei ve membran mrn olumsuz
45
etkileyebilecei iin daha fazla arttrlmam; PEM yakt pili alma scaklk aralnda kalnmtr. Polarizasyon erisi olarak da bilinen gerilim-akm deiim erisi; yakt pilinden ekilen akma bal olarak, gerilimin deiimini gsterir. Bu deiime gre yakt pilinden ekilen akm arttka, yakt pilinin salayaca gerilim azalmaktadr (ekil 3.1).
T=313.15 K T=353.15 K 52 49 46 Gerilim [V] 43 40 37 34 31 28 0 5 10 15 20 25 30

PH2=2 bar phava=2 bar =% 100
T=333.15 K T=373.15 K
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.1. Farkl alma scaklklarnda gerilim-akm grafii ekil 3.2de farkl alma scaklklar iin g-akm grafii grlmektedir. Beklendii biimde scaklk art ile meydana gelen gerilim art gce de yansm ve yakt pili gc scaklk art ile artmtr. Scaklk art ile beraber g-gerilim erisi art ekil 3.3de verilmitir.
46
50
T=313.15 K 1650 1500 1350 G [W] 1200 1050 900 750 600 450 10 15
T=333.15 K
T=353.15 K
T=373.15 K
20
25
30
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.2. Farkl alma scaklklarnda g-akm grafii
T=313.15 K 1600 1400 1200 G [W] 1000 800 600 400 200 0 29 30 32 33
T=333.15 K
T=353.15 K
T=373.15 K
35
36
38
39
41
42
44
45
47
48
50
Gerilim [V]
ekil 3.3. Farkl alma scaklklarnda g-gerilim grafii Scaklk art ile meydana gelen g art ile beraber, ayn gc yakt pilinden almak iin yakt piline verilen yakt miktar azalmaktadr (ekil 3.4).
47
51
50
Scaklk art sonucu gerek reaksiyon rnleri ile ve gerekse de yakt pili zerinden evreye atlan s azalmaktadr (ekil 3.5).
T=313.15 K 1750 1600 1450 1300 1150 1000 850 700 550 400
T=333.15 K
T=353.15 K
T=373.15 K
G [W]
0.0050
0.0065
0.0080
0.0095
0.0110
0.0125
0.0140
0.0155
0.0170
0.0185
0.0200
0.0215
0.0230
0.0245 45
Yakt Debisi [g/s]
ekil 3.4. Farkl alma scaklklarnda g-yakt debisi grafii
T=313.15 K
T=333.15 K
T=353.15 K
T=373.15 K
1500 1300 Atk Is [W] 1100 900 700 500 300 100 5 10 15 20 25 30 35 40 Akm [A] 50
ekil 3.5. Farkl alma scaklklarnda atk s-akm grafii
48
0.0260
T=313.15 K T=353.15 K 85 81 77 73 69 65 61 57 53 49 45
T=333.15 K T=373.15 K
Elektrokimyasal Verim %
10
15
20
25
30
35
40
45 45
Akm [A]
ekil 3.6. Farkl alma scaklklarnda elektrokimyasal verim-akm grafii Artan scaklk, gerilimi olumlu etkilemi; bu ise elektrokimyasal verimi arttrmtr (ekil 3.6). Yakt pili verimi de aynen elektrokimyasal verim gibi artmtr (ekil 3.7).
T=313.15 K 66 63 60 57 54 51 48 45 42 39 36 T=333.15 K T=353.15 K T=373.15 K
Yakt Pili Verimi %
10
15
20
25
30
35
40
Akm [A]
ekil 3.7. Farkl alma scaklklarnda yakt pili verimi-akm grafii
49
50
50
Yakt pili sistemi iin tanmlanan toplam verim de scaklk art ile art gstermitir (ekil 3.8).
T=313.15 K T=353.15 K 64 61 58 55 52 49 46 43 40 37 34 T=333.15 K T=373.15 K
Toplam Verim %
10
15
20
25
30
35
40
45 45
Akm [A]
ekil 3.8. Farkl alma scaklklarnda toplam verim-akm grafii Scaklk art aktivasyon ve diren kayplarnda azalmaya yol aarken, deriim kaybnda arta neden olmutur (ekil 3.9), (ekil 3.10), (ekil 3.11).
T=313.15 K T=353.15 K 0.425 0.400 0.375 0.350 0.325 0.300 0.275 0.250 0.225 0.200 T=333.15 K T=373.15 K
Aktivasyon Kayb [V/hcre]
10
15
20
25
30
35
40
Akm [A]
ekil 3.9. Farkl alma scaklklarnda aktivasyon kayb-akm grafii
50
50
50
T=313.15 K 0.160 Diren Kayb [V/hcre] 0.140 0.120 0.100 0.080 0.060 0.040 0.020 0.000 0 5 10
T=333.15 K
T=353.15 T
T=373.15 K
15
20
25
30
35
40
45 48
Akm [A]
3.10. Farkl alma scaklklarnda diren kayb-akm grafii
T=313.15 K T=353.15 K 0.095 0.088 0.081 0.074 0.067 0.060 0.053 0.046 0.039 0.032 0.025 35 36 37 38 39 40 41 42 43
T=333.15 K T=373.15 K
Deriim Kayb [V/hcre]
44
45
46
47
Akm [A]
ekil 3.11. Farkl alma scaklklarnda deriim kayb-akm grafii ekil 3.12de verilen farkl alma scaklklar iin g-yakt tketimi erisi de scaklk artndan olumlu etkilenmitir.
51
49
50
T=313.15 K T=353.15 K 1.784 1.586 1.388 G [kW] 1.190 0.992 0.794 0.596 0.398 0.200 0.002 35 38 40 43 45 48 50 53
T=333.15 K T=373.15 K
PH2=2 bar phava=2bar =% 100
55
58
60
63
Yakt Tketimi [g/kW.h]
ekil 3.12. Farkl alma scaklklarnda g-yakt tketimi grafii
3.2. Hidrojen Basnc ve Performans Yakt pili gerilimi, hidrojen basn artndan olumlu etkilenecek; bu artla beraber gerilim de artacaktr. Genel yakt pili performans da bundan olumlu ynde etkilenecektir. Bu basn art da ancak belirli bir aralkta gerekletirilebilecektir. Yakt pilinde zellikle membran basn limitlerinin almamas, yakt pili mr ve zarar grmemesi asndan nem tar. Modelde hidrojen basnlandrma iin ilave bir ekipman kullanlmam, basnl tanktan hidrojen regle edilerek, nemlendirme sonras yakt piline gnderilmitir. ekil 3.13de grld gibi pH2=1 bar deerinde minumum eri, pH2=2.5 bar deerinde ise maksimum eri, yani maksimum polarizasyon erisine ulalmtr.
52
65
pH2=1 bar 50.5 48.5 46.5
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
Gerilim [V]
44.5 42.5 40.5 38.5 36.5 34.5 32.5

T=353.15 K phava=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
45
49
Akm [A]
ekil 3.13. Farkl hidrojen basnlarnda gerilim-akm grafii
Gerilim artna paralel olarak gte de art salanmtr (ekil 3.14).
pH2=1 bar 1700 1670 1640 G [W] 1610 1580 1550 1520 1490 1460 1430 40 41 42
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
43
44
45
46
47
48
Akm [A]
ekil 3.14. Farkl hidrojen basnlarnda g-akm grafii Basn artnn olumlu etkisi, g-gerilim erisine de yansmtr (ekil 3.15).
53
50
50
pH2=1 bar 1550 1400 1250 G [W] 1100 950 800 650 500 350 200 35 36 37
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
38
39
40
41
42
43
44
45
Gerilim [V]
ekil 3.15. Farkl hidrojen basnlarnda g-gerilim grafii Ayn g kts iin yksek hidrojen basn deerinde daha az yakt kullanlm, pH2=2.5 barda hidrojen debisi minimum deerde gereklemitir (ekil 3.16).
pH2=1 bar 1680 1620 1560
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
G [W]
1500 1440 1380 1320 1260 1200

T=353.15 K phava=2 bar =% 100
0.017
0.018
0.019
0.020
0.021
0.022
0.023
0.024
0.025
Yakt Debisi [g/s]
ekil 3.16. Farkl hidrojen basnlarnda g-yakt debisi grafii
54
0.026
46
ekil 3.17de grld gibi pH2=2.5 barda atk s deeri azalmaktadr.

pH2=1 bar pH2=1.5 bar pH2=2 bar pH2=2.5 bar
1445 1370
Atk Is [W]
1295 1220 1145 1070 995 920

T=353.15 K phava=2 bar =% 100
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48 47
Akm [A]
ekil 3.17 Farkl hidrojen basnlarnda atk s-akm grafii Basn art ile her verim de yani elektrokimyasal, yakt pili ve toplam verim art gstermitir (ekil 3.18), (ekil 3.19), (ekil 3.20).
pH2=1 bar 65 64 63 62 61 60 59 58 57 56 55 54 53
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
25
27
29
31
33
35
37
39
41
43
45
Akm [A]
ekil 3.18. Farkl hidrojen basnlarnda elektrokimyasal verim-akm grafii
55
49
49
pH2=1 bar 64 62 60 58 56 54 52 50 48 46 44 42 0
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
Yakt Pili Verimi %
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
45 45
Akm [A]
ekil 3.19. Farkl hidrojen basnlarnda yakt pili verimi-akm grafii
pH2=1 bar 61.5 59.0
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
Toplam Verim %
56.5 54.0 51.5 49.0 46.5 44.0 41.5 39.0

T=353.15 K phava=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
Akm [A]
ekil 3.20. Farkl hidrojen basnlarnda toplam verim-akm grafii Modelde dikkate alnan denklemlerde hidrojen basncnn, kayplarn bir fonksiyonu olarak alnmam olmas nedeni ile, basn farkllamalar kayplar etkilememitir (ekil 3.21), (ekil 3.22), (ekil 3.23).
56
50
50
pH2=1 bar 0.370 0.355 0.340 0.325 0.310 0.295 0.280 0.265 0.250 0.235 0.220
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
45 45
Akm [A]
ekil 3.21. Farkl hidrojen basnlarnda aktivasyon kayb-akm grafii
pH2=1 bar 0.110 0.100 0.090 0.080 0.070 0.060 0.050 0.040 0.030 0.020 0.010 0.000
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
Diren Kayb [V/hcre]
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
Akm [A]
3.22. Farkl hidrojen basnlarnda diren kayb-akm grafii
57
50
50
pH2=1 bar 0.09 0.09 0.08 0.08 0.07 0.07 0.06 0.06 0.05 0.05 0.04 0.04 0.03 35 36 37 38
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
Deriim Kayb [V/hcre]
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
Akm [A]
ekil 3.23. Farkl hidrojen basnlarnda deriim kayb-akm grafii
ekil 3.24de verilen farkl hidrojen basnlar iin g-yakt tketimi erisi de basn artndan olumlu etkilenmitir.
pH2=1 bar 1.700 1.550 1.400 1.250 1.100 0.950 0.800 0.650 0.500 0.350 0.200 42 43 44 45
pH2=1.5 bar
pH2=2 bar
pH2=2.5 bar
G [kW]
T=353.15 K phava=2 bar =% 100
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
Yakt Tketimi [g/kW.h]
ekil 3.24. Farkl hidrojen basnlarnda g-yakt tketimi grafii
58
57
50
3.3. Kompresr Basnc ve Performans Basnlandrmaya modeldeki gaz akkanlardan yalnzca hava iin ihtiya duyulduundan; burada kompresr kullanlmtr. Hidrojen basnl tanktan alnd iin ayrca bir basnlandrma gerekmemi, yalnzca hava iin kompresr kullanlmtr. Yani buradaki kompresr basnc, PEM yakt piline gnderilen hava basncn ifade etmektedir. Modelde, yakt pili gerilimi kompresr basncndaki art ile
ykselmitir. Buna gre; phava=1 bar basncnda gerilim-akm erisi minumum iken, phava=2.5 barda maksimum deere ulamtr. Bu art; gerilim-akm erisinde olduu gibi; g-akm, g-gerilim, g-yakt debisi erilerinde de ortaya kmaktadr (ekil 3.25), (ekil 3.26), (ekil 3.27), (ekil 3.28).
phava=1 bar phava=2 bar 50.5 47.5 44.5 41.5 38.5 35.5 32.5 29.5 26.5 23.5 20.5 17.5
phava=1.5 bar phava=2.5 bar
Gerilim [V]
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.25. Farkl kompresr basnlarnda gerilim-akm grafii
59
50
phava=1 bar phava=2 bar 1800 1600 1400 G [W] 1200 1000 800 600 400 10 15 20 25 30
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.26. Farkl kompresr basnlarnda g-akm grafii
phava=1 bar phava=2 bar 1750 1500 1250

G [W]
1000 750 500 250 0

19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
Gerilim [V]
ekil 3.27. Farkl kompresr basnlarnda g-gerilim grafii
60
50
phava=1 bar phava=2 bar 1700 1500 1300 G [W] 1100 900 700 500 300 0.0030 0.0055 0.0080 0.0105 0.0130 0.0155
phava=1.5 bar phava =2.5 bar
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
0.0180
0.0205
0.0230
38
Yakt Debisi [g/s]
ekil 3.28. Farkl kompresr basnlarnda g-yakt debisi grafii ekil 3.29da verilen atk s-akm grafiinde de grld gibi, kompresr basnc arttka atk s azalmaktadr.
phava=1 bar phava=2 bar 2150 1950 1750 1550 1350 1150 950 750 550 350 150 8
Atk Is [W]
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
13
18
23
28
33
43
0.0255
48
Akm [A]
ekil 3.29. Farkl kompresr basnlarnda atk s-akm grafii Elektrokimyasal ve yakt pili verimleri ise balangtan itibaren basn artna olumlu cevap vermilerdir (ekil 3.30), (ekil 3.31).
61
phava=1 bar phava=2 bar 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 0
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
10
15
20
25
30
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.30. Farkl kompresr basnlarnda elektrokimyasal verim-akm grafii
phava=1 bar phava=2 bar 63 Yakt Pili Verimi % 58 53 48 43 38 33 28 23 0 5 10 15 20 25 30

T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.31. Farkl kompresr basnlarnda yakt pili verimi-akm grafii Toplam verim-akm erisinde ise balangta artan kompresr basnc ile beraber bir d gzlense de, akmn artmas ile verim iyilemitir (ekil 3.32).
62
50
50
phava=1 bar phava=2 bar 70 65 Toplam Verim % 60 55 50 45 40 35 30 25 0 5 10 15 20 25 30

T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
35
40
45 45
Akm [A]
ekil 3.32. Farkl kompresr basnlarnda toplam verim-akm grafii
Kompresr basncnn artmas aktivasyon ve deriim kaybn azaltrken, diren kaybnda deiime neden olmamtr (ekil 3.33), (ekil 3.34), (ekil 3.35).
phava=1 bar phava=2 bar 0.46 0.43 0.40 0.37 0.34 0.31 0.28 0.25 0.22 0 5 10 15 20 25 30
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
35
40
Akm [A]
ekil 3.33. Farkl kompresr basnlarnda aktivasyon kayb-akm grafii
63
50
50
phava=1 bar phava=2 bar 0.27 Deriim Kayb [V/hcre] 0.24 0.21 0.18 0.15 0.12 0.09 0.06 0.03 0.00 10 15 20 25 30
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
phava=1.5bar phava=2.5 bar
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.34. Farkl kompresr basnlarnda deriim kayb-akm grafii
phava=1 bar phava=2 bar 0.105 Diren Kayb [V/hcre] 0.090 0.075 0.060 0.045 0.030 0.015 0.000 0 5 10 15 20 25 30
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.35. Farkl kompresr basnlarnda diren kayb-akm grafii
ekil 3.36da verilen farkl kompresr basnlar iin g-yakt tketimi erisi de basn artndan olumlu etkilenmitir.
64
50
50
phava=1 bar phava=2 bar 1.784 1.586 1.388 G [kW] 1.190 0.992 0.794 0.596 0.398 0.200 0.002
T=353.15 K pH2=2 bar =% 100
ekil 3.36. Farkl kompresr basnlarnda g-yakt tketimi grafii
3.4. Bal Nem ve Performans PEM yakt pilinde membrann su ieriinin ve buna bal olarak neminin belirli bir seviyede tutulmas gereklidir. Membrann belirli bir nem deerinde tutulmas hem performans, hem de membrann zelliklerini korumas asndan nem tamaktadr. Genel olarak nem deerindeki art performans olumlu etkilerken, belirli bir deerden sonra geri basn oluturmas nedeni ile ters etki etmektedir. Modeldeki sonulara gre; gerilim-akm erisi (ekil 3.37) =%25de minimum deerini alrken, deki artla beraber, (artan aktivasyon kayplar nedeni ile bir d olsa da) akmn artmas ile maksimum deerine ulamtr.
37 40 43 46 49 52 55 58 61 64 67 70 73 76 79 82 85 88 91 94 Yakt Tketimi [g/kW.h]
65
=%25 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0
=%50
=%75
=%100
Gerilim [V]
T=353.15 K pH2=2 bar phava=2 bar
12
15
18
21
24
27
30
33
36
39
42 42
45 45
Akm [A]
ekil 3.37. Farkl bal nem deerlerinde gerilim-akm grafii

=%25 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 =%50 =%75 =%100
G [W]
12
15
18
21
24
27
30
33
36
39
Akm [A]
ekil 3.38. Farkl bal nem deerlerinde g-akm grafii Bu art yada iyileme; gerilim-akm erisinde olduu gibi; g-akm, erisinde de ortaya kmaktadr (ekil 3.38). ekil 3.39da verilen farkl bal nem deerleri iin g-gerilim erisinde nem art ile genel bir iyileme sz konusu olmutur. Yalnz yksek akm deerlerinde performansta dler meydana gelmektedir.
66
48
48
=%25 1610 1410 1210

G [W]
=%50
=%75
=%100
1010 810 610 410 210 10

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Gerilim [V]
ekil 3.39. Farkl bal nem deerlerinde g-gerilim grafii Ayn g kts iin yksek deerlerinde yakt tketimi azalmakta, yani sisteme ayn yakt girdisi ile daha fazla g salanabilmektedir (ekil 3.40).
=%25
=%50
=%75
=%100
1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
G [W]
ekil 3.40. Farkl bal nem deerlerinde g-yakt debisi grafii
0.0000 0.0015 0.0030 0.0045 0.0060 0.0075 0.0090 0.0105 0.0120 0.0135 0.0150 0.0165 0.0180 0.0195 0.0210 0.0225 0.0240 0.0255 Yakt Debisi [g/s]
67
Yakt pilinden evreye atlan s miktar ise =%25 deerinde maksimum iken, deki art ile genel bir iyileme ortaya kmaktadr. (ekil 3.41).
=%25 3000 2700 2400 2100 1800 1500 1200 900 600 300 0 0
=%50
=%75
=%100
Atk Is [W]
12
15
18
21
24
27
30
33
36
39
42
45 45
Akm [A]
ekil 3.41. Farkl bal nem deerlerinde atk s-akm grafii Verimler de bal nem deerindeki art ile ykselmitir (ekil 3.42),(ekil 3.43),(ekil 3.44).
=%25 77 69 61 53 45 37 29 21 13 5 =%50 =%75 =%100
10
15
20
25
30
35
40
48 50
Akm [A]
ekil 3.42. Farkl bal nem deerlerinde elektrokimyasal verim-akm grafii
68
=%25 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5
=%50
=%75
=%100
Yakt Pili Verimi %
10
15
20
25
30
35
40
45
=%100
Akm [A]
ekil 3.43. Farkl bal nem deerlerinde yakt pili verimi-akm grafii
=%25 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
=%50
=%75
Toplam Verim %
10
15
20
25
30
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.44. Farkl bal nem deerlerinde toplam verim-akm grafii Kayplar asndan ise; diren kayb membran su ieriindeki artla de gemi (ekil 3.45), buna karn aktivasyon ve deriim kayb artmtr (ekil 3.46), (ekil 3.47).
69
50
50
=%25 0.80 0.72 0.64 0.56 0.48 0.40 0.32 0.24 0.16 0.08 0.00
=%50
=%75
=%100
Diren Kayb [V/hcre]
10
15
20
25
30
35
40
45 45
Akm [A]
ekil 3.45. Farkl bal nem deerlerinde diren kayb-akm grafii
=%25 0.370 0.350 0.330 0.310 0.290 0.270 0.250 0.230 0.210
=%50
=%75
=%100
10
15
20
25
30
35
40
Akm [A]
ekil 3.46. Farkl bal nem deerlerinde aktivasyon kayb-akm grafii
70
50
50
=%25 0.09 Deriim Kayb [V/hcre] 0.08 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 23 25 27 29 31
=%50
=%75
=%100
33
35
37
39
41
43
45
47
Akm [A]
ekil 3.47. Farkl bal nem deerlerinde deriim kayb-akm grafii
ekil 3.48de verilen farkl bal nem deerleri iin g-yakt tketimi erisi de bal nem artndan olumlu etkilenmitir.
=%25 1.586 1.388 1.190 G [kW] 0.992 0.794 0.596 0.398 0.200 0.002
=%50
=%75
=%100
ekil 3.48. Farkl bal nem deerlerinde g-yakt tketimi grafii
37 52 67 82 97 112 127 142 157 172 187 202 217 232 247 262 277 292 307 322 337 352 Yakt Tketimi [g/kW.h] 71
49
3.5. Performans Deerleri
Parametrelerin tm deerlerine ait performans sonular (en yksek g deeri dikkate alnarak) izelge 3.1de verilmitir.
72
izelge 3.1. Model performans deerleri

I [A] P [W] Patk s [W]
V [V]
t %
34.8 38.1 40.5 41.9 39.8 40.2 40.5 40.7 27.1 39.1 40.5 41.13 42.1 42.4 42.7 42.9 25.7 39.5 42.7 44.9 44 42.7 40.5 51.6 54.48 56.31 54.08 54.31 54.48 54.6 33.01 50.48 54.48 57.15 37.4 47.58
yp %
e %
be [g/kW.h] 64.47 59.47 56.37 54.69 57.27 56.74 56.37 56.09 93.64 60.98 56.37 53.64
T=313.15 K 49.05 1558.99 1644.47 1695.13 1618.61 1633.74 1644.47 1652.8 989.97 1520.22 1644.47 1728.21 261.89 788.22 1323.74 1644.47 1421.16 1337.41 2803.74 2277.41 1741.88 1421.16 1545.4 2075.65 1412.83 1421.16 1431.89 1447.02 1370.5 1421.16 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 49.05 1506.64
29.32 1438.04
49.05
1627.59
T=333.15 K
31.78
T=353.15 K
33.53
T=373.15 K
34.56
pH2=1 bar
33
pH2=1.5 bar
33.31
pH2=2 bar
33.53
73 2.67
pH2=2.5 bar
33.7
phava=1 bar
20.18
phava=1.5 bar
30.99
phava=2 bar
33.53
phava=2.5 bar
35.23
=% 25
5.34
6.8 17.07 31.71 40.48 20.48 34.39 42.72
8.66 26.09 43.83 54.48
353.98 117.61 70.03 56.37
=% 50
16.07
=% 75
26.99
=% 100
33.53
izelge 3.1de elde edilen performans deerlerinden hareketle her bir parametrenin optimum deerlerine bal performans sonular izelge 3.2de bulgularn incelenmesinin kolaylatrlmas amac ile zetlenmitir.
74
izelge 3.2. Her bir parametrenin optimum deerinde model performans karlatrmas
Toptimum= 373.15 K
(PH2)optimum= 2.5 bar
(Phava)optimum= 2.5 bar
optimum= % 100
V [V]
34.56
33.7
35.23
33.53
I [A]
49.05
49.05
49.05
49.05
P [W]
1695.13
1652.8
1728.21
1644.47
t %
41.9
40.7
41.13
40.48
be [g/ kW.h]
54.69
56.09
53.64
56.37
Patk s [W]
1370.5
1412.83
1337.41
1421.16
e %
56.31
54.6
57.15
54.48
yp %
44
42.9
44.9
42.72
75
3.6. Optimum alma Koullarndaki Performans Deerleri
izelge
3.2de
bulunan
sonular
dikkate
alndnda
her
bir
parametrenin optimum deerinin dikkate alnmas ile modelin optimum alma koullarnn ve optimum performansn elde edilmesi mmkn grlmtr. Bu amala her bir parametre iin optimum alma koullar dikkate alnarak yakt pili sistemi tekrar altrldnda ise yani;
T=Toptimum=373.15 K, pH2=(pH2)optimum=2.5 bar, phava=(phava)optimum=2.5 bar, =()optimum=%100 deerlerinde sistem iin optimum alma noktasna ulalmtr. Buna gre tm parametrelerin optimum deerlerindeki;
performans erileri aada verilmitir (ekil 3.49), (ekil 3.50), (ekil 3.51), (ekil 3.52), (ekil 3.53), (ekil 3.54), (ekil 3.55), (ekil 3.56), (ekil 3.57), (ekil 3.58), (ekil 3.59), (ekil 3.60).
51 49 47 Gerilim [V] 45 43 41 39 37 35 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Akm [A] 50

T=373.15 K pH2=2.5 bar phava=2.5 bar =% 100
ekil 3.49. Optimum alma koullarnda gerilim-akm grafii
76
1800 1600 1400 G [W] 1200 1000 800 600 400 200 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
50 51
Akm [A]
ekil 3.50. Optimum alma koullarnda g-akm grafii
1800 1600 1400 G [W] 1200 1000 800 600 400 200 0 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Gerilim [V] 52
ekil 3.51. Optimum alma koullarnda g-gerilim grafii
77
50
1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 0.000 0.002 0.004 0.006 0.008 0.010 0.012 0.014 0.016 0.018
G [W]
0.020
0.022
0.024
Yakt Debisi [g/s]
ekil 3.52. Optimum alma koullarnda g-yakt debisi grafii
1250 1125 1000 875 750 625 500 375 250 125 0 0 5 10 15 20 25 30 Akm [A] Atk Is [W]
35
40
0.026
45
ekil 3.53. Optimum alma koullarnda atk s-akm grafii
78
50
84 Elektrokimyasal Verim % 81 78 75 72 69 66 63 60 57 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Akm [A] 50

ekil 3.54. Optimum alma koullarnda elektrokimyasal verim-akm grafii
66 64 62 60 58 56 54 52 50 48 46 0
Yakt Pili Verimi %
10
15
20
25
30
35
40
45
Akm [A]
ekil 3.55. Optimum alma koullarnda yakt pili verimi-akm grafii
79
50
62.0 59.5 Toplam Verim % 57.0 54.5 52.0 49.5 47.0 44.5 42.0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Akm [A] 50
ekil 3.56. Optimum alma koullarnda toplam verim-akm grafii
0.350 Aktivasyon Kayb [V/hcre] 0.335 0.320 0.305 0.290 0.275 0.260 0.245 0.230 0.215 0.200 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Akm [A] 50
ekil 3.57. Optimum alma koullarnda aktivasyon kayb-akm grafii
80
0.08 Diren Kayb [V/hcre] 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0.00 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Akm [A] 50
ekil 3.58. Optimum alma koullarnda diren kayb-akm grafii
0.08 Deriim Kayb [V/hcre] 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0.00 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Akm [A] 50
ekil 3.59. Optimum alma koullarnda deriim kayb-akm grafii
81
1.80 1.60 1.40 G [kW] 1.20 1.00 0.80 0.60 0.40 0.20 0.00 36 38 39 41 42 44 45 47 48 50 Yakt Tketimi [g/kW.h] 51
ekil 3.60. Optimum alma koullarnda g-yakt tketimi grafii
Optimum alma koullarndaki performans deerleri (maksimum g deerinde) izelge 3.3de zet olarak sunulmutur.
82
izelge 3.3. Model optimum alma koullar ve en yksek gteki performans deerleri
Toptimum =373.15 K (PH2)optimum =2.5 bar (Phava)optimum =2.5 bar optimum =% 100
V [V]
36.67
I [A]
49.05
P [W]
1798.51
t %
43.05
be [g/kW.h]
51.55
P atk s [W]
1267.11
e %
59.41
yp %
46.73
83
4. TARTIMA VE SONU
3. blmde modele ait hesap sonular grafiksel olarak incelenerek ve parametreler iin yani; alma scakl, hidrojen basnc, kompresr basnc ve bal nem deikenleri iin model grafikleri irdelenmi, her bir parametrede yakt pilinden salanan en yksek g ve bu noktalardaki performans deerleri belirlenmiti. Bu erevede bulunan sonular burada incelenmi, elde edilen performans deerlerindeki deiimler belirlenmitir. Bu deerlendirmelerde 3. blmde elde edilen bulgulardan yararlanlmtr. izelge 3.1 deerlerine gre modelde T optimum durumunda; dier scaklklara gre gerilim, g ve verimler artarken, atk s ve yakt tketimi ise azalmtr. Scaklk art ile gerilim, g ve verimlerdeki artta; deriim kaybndaki arta ramen, aktivasyon ve diren kayplarndaki azalma etkili olmutur. PH2 optimum durumunda; dier hidrojen basnlarna gre gerilim, g ve verimler artarken, atk s ve yakt tketimi ise azalmtr. Gerilim, g ve verimlerdeki artta; tersinir gerilimde oluan yksek art oran etkili olmutur. Phava optimum durumunda; dier hava basnlarna gre gerilim, g ve verimler artarken, atk s ve yakt tketimi azalmtr. Gerilim, g ve verimlerdeki artta; aktivasyon ve deriim kaybndaki dler etkili olmutur.
optimum durumunda; dier bal nem deerlerine gre gerilim, g
ve verimler artarken, atk s ve yakt tketimi ise azalmtr. Gerilim, g ve
84
verimlerdeki iyilemede artan ye bal olarak; aktivasyon ve deriim kayplarndaki arta ramen diren kaybndaki azalma etkili olmutur. Her bir parametre iin optimum alma koullar dikkate alnarak yakt pili sistemi tekrar altrldnda ise yani; T=Toptimum=373.15 K, pH2= (pH2)optimum=2.5 bar, phava=(phava)optimum=2.5 bar ve =()optimum=%100
deerlerinde sistem iin optimum alma noktasna ulalmtr. Buna gre optimum deerlerdeki; en yksek yakt pili gcnde elde edilen performans deerlerinin yer ald izelge 3.3, izelge 3.2 ile karlatrldnda; yani her bir parametrenin bamsz olarak optimum deeri dikkate alnarak ulalan performans deerleri ile, tm parametrelerin optimum deerlerinin dikkate alnd performans deerleri karlatrldnda; izelge 3.2deki; en yksek g deerinin yaklak % 4, en yksek toplam verim deerinin yaklak % 4.5 zerine klm ve yakt tketiminde de yaklak % 4lk d salanmtr.
4.1. Sonu Elde edilen bulgulara gre zellikle hava basnc model
performansnda en etkili parametre olmu, ancak kompresrn devrede olmad 1 bar basnta performansta nemli dler grlmtr. 1 bardan sonraki basn deerlerinde ise performansta % 54 - % 75 seviyesinde bir art meydana gelmitir. Ulalan bu performans seviyeleri; modeldeki en iyi seviyeler olup, hava basncnn modeldeki en etkili parametre olduunu gstermitir.
85
Hava basncn takiben en etkili parametre olarak scaklk grlmtr. 313.15 K scaklk deerinden itibaren 373.15 Ke kadar performansta % 8 - % 18 aralnda art meydana gelmitir. Hidrojen basnc ise hava basncn takiben en etkili parametre olmutur. 1 bar basn deerinden 2.5 bar deerine kadar performansta yaklak % 1 - % 2 aralnda bir art meydana gelmitir. Bal nem deerinin % 25 deerinde en dk performans deerinde kalnm, bal nemdeki art ile performans iyilemi ve % 100 bal nem deerine kadar performansta % 200 - % 500 aralnda art meydana
gelmitir. Ulalan performans deerleri itibari ile en dk seviyelerde kalnsa da bal nemdeki artlarn performansa etkisi daha belirgin olmutur. Sonu olarak oluturulan bu PEM yakt pili modeli ile havann basnlandrlmasnn nemi grlmtr. Bulgular sonras model iin en iyi performans deerlerine T=373.15 K, pH2=2.5 bar, phava=2.5 bar ve = % 100 deerlerinde ulalabilecei belirlenmitir. Yaplan bu model almas ile incelenen 4 parametrenin PEM yakt pili modeli zerindeki etkileri incelenmi, optimum alma aral
belirlenmitir. Teorik bir alma olmakla snrlanm olan bu model almasnn deneysel almalarla da desteklenmesinin daha da yararl olaca sonucuna ulalmtr.
86
KAYNAKLAR
1. E. Oral, V. elik, Mhendis ve Makina, 46 30 (2005) 2. M. J. Ogburn, Systems Integration, Modeling, and Validation of a Fuel Cell Hybrid Electric Vehicle, Master Thesis, Faculty of Virginia Polytechnic Institute and State University, Virginia, 2000 3. R. Cownden,M. Nahon, M.A. Rosen, International Journal of Hydrogen Energy 26 615 (2001) 4. E. Danial Doss, R. Kumar, R.K. Ahluwalia, M. Krumpelt, Journal of Sources, 102 15(2001) 5. M. Sundaresan, A Thermal Model to Evaluate Sub-Freezing Startup For A Direct Hydrogen Hybrid Fuel Cell Vehicle Polymer Electrolyte Fuel Cell Stack and System, Doctoral Thesis, Institute of Transportation Studies University of California, 2004 6. Detlef zur Megede, Journal of Power Sources 106 35(2002) 7. H. S. Lee, Kwi Seong Jeong, Byeong Soo Oh, International Journal of Hydrogen Energy 28 215(2003) 8. A. Lokurlu, Thomas Grube, Bernd Hhlein, International Journal of Hydrogen Energy, 28 703(2003) 9. P. Pei, Minggao Ouyang, Qingchun Lu, Haiyan Huang, Xihao Li, International Journal of Hydrogen Energy 29 1001 (2004) 10. H.Yoshikawa, Y. Hishinuma, T. Chikahisa, Heat TransferAsian Research, 31 (6), 421(2002) 11. E. Hipp, S. Kerschl, T. Pflanz, C. Gruber, Fuel Cells, 3, 133(2003)
87
12. M. Hou, P.Minh, D. Sun, Y. Liu, X. Hui, H. Zhang, B. Yi, Fuel Cells, 4, 101(2004) 13. K. Haraldsson, On Direct Hydrogen Fuel Cell Vehicles-Modeling and Demonstration, Doctoral Thesis, Royal Institute of
Technology,Stockholm, 2005 14. B. Lin, Conceptual design and modeling of a fuel cell scooter for urban asia, MS Thesis, Princeton University, New Jersey, 1999 15. D. Hissel, M.C. Pra, J.M. Kauffmann, Journal of Power Sources 128 239 (2004) 16. E. Danial DOSS, R. Ahluwalia, R. Kumar, Analytical Performance of Direct-Hydrogen-Fueled Polymer Electrolyte Fuel Cell (Tefc) Systems for Transportation Conference Applications on 33th Energy
Intersocie&Engineering
Conversion,Colorado Springs, CO,1998 17. G. Hoogers, Fuel Cell Technology Handbook, CRC Pres, 2002 18. L.J. Pettersson, R. Westerholm, International Journal of Hydrogen Energy 26 243 (2001) 19. M. D. Francesco, E. Arato, (2002) 20. C. N. Maxoulis, D. N. Tsinoglou, G.C. Koltsakis, Energy Conversion and Management 45 559(2004) 21. K. Kordesch, G. Simader, Fuel Cells and Their Applications, John Wiley & Sons, Inc., 1996 22. Department of Energy,ESECS EE-1973, Fuel Cell Report to Congress, 2003 Journal of Power Sources 108 41
88
23. T. Susai, A. Kawakami, A. Hamada, Y. Miyake, Y. Azegami, Journal of Power Sources 92 138(2001) 24. F. Laurencelle, R. Chahine, J. Hamelin, K. Agbossou, M. Fournier, T. K. Bose, A. Laperrire , Fuel Cells, 1 , 66(2001) 25. R. Currie, Hydrogen, Fuel Cells and the Optimisation of the LIMPET 500 on Islay, MS. Thesis, University of Strathclyde, Glasgow, 2002 26. EG&G Technical Services, Inc. Science Applications International Corporation, Fuel Cell Handbook (Sixth Edition), West Virginia, 2002 27. L. Carrette, K. A. Friedrich , U. Stimming, Fuel Cells, 1, 5(2001) 28. M. Henryson M. Svensson, Renewable Power for the Swedish Antarctic Station Wasa, , Master Thesis, Royal Institute of Technology,Stockholm, 2004 29. J. Doyon, M. Farooque, H. Maru, The Journal of Power Sources 118 8(2003) 30. P. Britz, N. Zartenar, Fuel Cells, 4, 1(2004) 31. T. N. Vezirolu, B. Frano, Hydrogen Energy Technologies, UNIDO, A 1400 Vienne, Austria, 1998 32. S.E. Wright, Renewable Energy 29 179(2004) 33. A. E. Lutz, R. S. Larson, J. O. Keller, International Journal of Hydrogen Energy 27 1103(2002) 34. T. Hottinen, Performance Limitations and Improvements of SmallScale Free- Breathing Polymer Electrolyte Membrane Fuel Cells, Doctoral Thesis, Helsinki University of Technology Department of
89
Engineering Physics and Mathematics Laboratory of Advanced Energy Systems, Finland,2004 35. T. Mennola, Design and Experimental Characterization of Polymer Electrolyte Membrane Fuel Cells, Master Thesis, Helsinki
University of Technology Department of Engineering Physics and Mathematics, Finland, 2000 36. S. M. Haile, Acta Materialia, 51 5981(2003) 37. J.E. Larminie, A. Dicks, Fuel Cell Systems Explained, John Wiley & Sons, Chichester, England,2000 38. A.. Yazaydn, Investigations of New Horizons On H2/O2 Proton Exchange Membrane Fuel Cells, Master Thesis, The Middle East Technical University, Ankara,2003 39. S. R. Pakalapati, A Numerical Study of Current Distribution Inside the Cathode and Electrolyte of A Solid Oxide Fuel Cell, Master Thesis, West Virginia University, West Virginia ,2003 40. L. Carrette, K. Andreas Friedrich, Ulrich Stimming,
ChemPhysChem, 1, (No.4) 162(2000) 41. Y. Mugikura, K. Asano, Electrical Engineering in Japan, 138, 24(2002) 42. Y. M. Lopez de Jesus, Characterization of Proton Exchange Membrane Fuel Cell and PEM Electrolyzer Using Non-Steady State Electrochemical Techniques, Master Thesis, University of Puerto Rico, Mayaguez,2004 43. G.J.K. Acres, Recent, Journal of Power Sources 100 60(2001)
90
44. U. A. Paulus, Electrocatalysis for Polymer Electrolyte Fuel Cells: Metal Alloys and Model Systems, Doctoral Thesis, Swiss Federal Institute of Technology, Germany, 2002 45. G.J.M. Janssen, M.L.J. Overvelde, J. of Power Sources, 101, 117(2001) 46. D. Chu, R. Jiang And C. Walker, Journal of Applied
Electrochemistry 30 365(2000) 47. S. Shimpalee, S. Dutta, W. K. Lee, J.W. Van Zee, Effect of Humidity on PEM Fuel Cell Performance Part II-Numerical Simulation, ASME International Mechanical Engineering Congress & Exhibition, 367(1999) 48. J. F. Moxley, S. Tulyani, J. B. Benziger, Chemical Engineering Science, 58 4705(2003) 49. TBTAK MAM, Malzeme ve Kimya Teknolojileri Aratrma Enstits, Hidrojen Yakt Pilleri . Otomotiv Endstrisindeki Uygulamalar ve Gelecei, Rapor No: KM 367, Proje No: 5015403, Ekim 2001 50. W.G.F. Grot, G.E. Munn, P.N Walmsley, 141st National Meeting of the Electrochemical Society, Inc., Houston, TX, 154(1972) 51. D. M. Bernardi, M. W. Verbrugge, AIChE Journal, 37, 1151 (1991). 52. D. M. Bernardi, M. W. Verbrugge, J. Electrochem. Soc., 139, 2477 (1992). 53. T. E. Springer, T. A. Zawodzinski and S. Gottesfeld, J. Electrochem. Soc., 138,2334 (1991).
91
54. V. Gurau, F. Barbir and H. Liu, J. Electrochem. Soc., 147, 2468 (2000). 55. K. Dannenberg, P. Ekdunge, G. Lindbergh, Journal of Applied Electrochemistry,30, 1377 (2000) 56. T. F. Fuller, J. Newman, J. Electrochem. Soc., 140, 1218 (1993). 57. T. V. Nguyen, R. E. White, J. Electrochem. Soc., 140, 2178 (1993) 58. J. S. Yi, T. V. Nguyen, J. Electrochem. Soc., 145, 1149 (1998) 59. A. Kazim, H. T. Liu, P. Forges, Journal of Applied Electrochemistry, 29, 1409(1999). 60. J. S. Yi and T. V. Nguyen, J. Electrochem. Soc., 146, 38 (1999). 61. K. W. Lum, Three Dimensional Computational Modeling of a Polymer Electrolyte Fuel Cell, Doctoral Thesis, University of Loughborough (2003). 62. V. Gurau, H. Liu, S. Kaka;AIChE Journal Vol. 44 2410(1998) 63. P. Futerko and I-M. Hsing, Electrochimica Acta, 45, 1741 (2000) 64. D. Singh, D. M. Lu, N. Djilali, International Journal of Engineering Science, 37,431 (1999). 65. S. Dutta, S. Shimpalee, J. W. van Zee, J. Appl. Electrochem., 30, 135 (2000). 66. H. Ju, C.-Y. Wang, Journal of The Electrochemical Society, 151 (11) A1954, (2004) 67. S. Dutta, S. Shimpalee, J. W. van Zee, Int. J. Heat and Mass Transfer, 44, 2029 (2001). 68. S. Shimpalee, S. Dutta, Numerical Heat Transfer, 38, Part A, 111 (2000).
92
69. P. Costamagna, Chem. Eng. Science, 56, 323 (2001). 70. W. He, J. S. Yi, T. V. Nguyen, AIChE J., 10, 2053 (2000). 71. D. Natarajan, T.V. Nguyen, J. Electrochem. Soc., 148, A1324 (2001). 72. L.B. Wang, Nobuko I. Wakayama, Tatsuhiro Okada,
Electrochemistry Communications, 4, 584 (2002). 73. N. Djilali, D. Lu, Int. J. Therm. Sci., 41, 29 (2002). 74. G. J. M. Janssen, J. Electrochem. Soc., 148, A1313 (2001). 75. M.Whr, K. Bolwin, W. Schnurnberger, M. Fischer, W. Neubrand, G. Eigenberger,Int. J. Hydrogen Energy, 23, 213 (1998). 76. S. Mazumder, J. V. Cole, J. Electrochem. Soc., 150,A1510 (2003) . 77. P. T. Nguyen,T. Berning, N. Djilali, Journal of Power Sources 130, 149 (2004) 78. M. D. Mat, K. Aldas, O. J. Ilegbusi, International Journal of Hydrogen Energy 29 1015 (2004) 79. Y.M. Ferng, Y.C. Tzang, B.S. Pei, C.C. Sun, A. Su, International Journal of Hydrogen Energy 29 381(2004) 80. K. Dannenberg, P. Ekdunge, And G. Lindbergh, Journal of Applied Electrochemistry 30 1377(2000) 81. D. S. Scott, International Journal of Hydrogen Energy 29 1203 (2004) 82. J. T. Pukrushpan, A. G. Stefanopoulou, H. Peng, Modeling and PEM Fuel Cell stack System, Proceedings of the American Control Conference, 3177(2002)
93
83. R. F. Mann, J. C. Amphlett, M. A.I. Hooper, H. M. Jensen, B. A. Peppley, P. R. Roberge, Journal of Power Sources 86 173(2000) 84. J. T. Pukrushpan, H. Peng, A. G. Stefanopoulou, Simulation and Analysis of Transient Fuel Cell System Performance Based on a Dynamic Reactant Flow Model , ASME International Mechanical Engineering Congress & Exhibition, New Orleans, 1(2002) 85. A. Rowe, X. Li, Journal of Power Sources 102 82(2001) 86. J.V.C. Vargas, J.C. Ordonez, A. Bejan, International Journal of Heat and Mass Transfer, 47, 4177(2004) 87. C.-Y. Wang, Chem. Rev., 104, 4727(2004) 88. Y. Zhang, M. Ouyang, Q. Lu, J. Luo, X. Li, Applied Thermal Engineering 24 501 (2004) 89. T. C. Jen, T. Yan, S. H. Chan, International Journal of Heat and Mass Transfer 46 4157 (2003) 90. B. M. Eaton, Hydrogen One dimensional, Transient Model of Heat, Mass, and ChargeTransfer in Proton Exchange Membrane, MS. Thesis, Virginia State University, Virginia, 2001 91. S. Um, C.-Y. Wang, K. S. Chen, Journal of The Electrochemical Society, 147 (12) 4485(2000) 92. R. Johnson, C. Morgan, D. Witmer, T. Johnson, International Journal of Hydrogen Energy 26 879(2001) 93. J.H. Lee, T.R. Lalk, Modeling fuel cell stack systems, Journal of Power Sources 73 229(1998) 94. J. M. Correa, F. A. Farret, J. R. Gomes, M. G. Simoes, IEEE Transactions on Industry Applications, 39, 1136(2003)
94
95. A. Kazm, Energy Conversion and Management, 45, 1949(2004) 96. H.-M. Jung, W.-Y. Lee, J.-S. Park, C.-S. Kim, International Journal of Hydrogen Energy 29 945(2004) 97. J. Musser, C.Y. Wang, Heat Transfer in A Fuel Cell Engine, Proceedings of NHTC00 34th National Heat Transfer Conference Pittsburgh, Pennsylvania, 2000
95

Hidrojen Yakitli Proton Donusum Zarli Yakit Pili Ve Modellenmesi Hydrogen Fueled Proton Exchange Membrane Fuel Cell and Modeling

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hidrojen Yakitli Proton Donusum Zarli Yakit Pili Ve Modellenmesi Hydrogen Fueled Proton Exchange Membrane Fuel Cell and Modeling

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KIRIKKALE NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

MAKNA ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

HDROJEN YAKITLI PROTON DNM ZARLI YAKIT PL VE MODELLENMES

HDROJEN YAKITLI PROTON DNM ZARLI YAKIT PL VE MODELLENMES

HYDROGEN FUELED PROTON EXCHANGE MEMBRANE FUEL CELL AND MODELING

hissedeceim; anneme, babama ve kardelerime de derin sevgi ve kranlarmla

H2 H+ eO2 H2O CO CO2 Y2O3 G T S We g n F E g0 mol E0 a,b,c,d A,B

C,D R p yp,t e,t a i i0 0 0 e c1 pkat pdoyma pO2 d r r tm m m ac yv

ekil 1.1. Yakt pili ve ileyii

ekil 1.2. Membran (elektrolit) elektrot grubu

YAKIT LEME NTES

YAKIT PL MODL NTES

ekil 1.3. Yakt pili sistemi

izelge 1.1. Yakt pili eitleri ve zellikleri

alma Yakt Pili Elektrolit Scakl

Elektriksel Yakt/Oksitleyici Verim

Potasyum Alkalin hidroksit zeltisi

Oda scakl60-70 % 250 C H2/O2

Proton dnm PEM zar (membran)

Oda scakl-80 40-60 % C H2/O2, hava

Oda scaklDirekt Metanol Polimer membran 130 C 20-30 % CH3OH/O2, hava

Alkalin Yakt Pili

Proton Dnm Zarl (PEM) Yakt Pili

Anot Reaksiyonu Katot Reaksiyonu

(1.1) (1.2) (1.3)

ekil 1.5. Bipolar plaka

Fosforik Asit Yakt Pili

Kat Oksit Yakt Pili

Direkt Metanol Yakt Pili

(2.4) denklemi ile

reaksiyona giren ve kan gazlarn ksmi

basnlardr. (2.5) denkleminde (2.2) denklemi yerine yazlrsa;

olur. Gibbs enerji denklemi ise(37);

olur. Tersinir gerilim ifadesi ise(37);

eklinde olur. Yakt pili teorik verimi ise(26);

ile tanmlanr. Teorik elektrokimyasal yakt pili verimi(21);

pO2 + p doyma + 1.8 10 4 T 0.166 0.1173

pO2 + p doyma + 5.8 10 4 T + 0.5736 0.1173

pO2 oksijen ksmi basncn, p doyma su buhar doyma basncn belirtmektedir.

fadede geen i akm younluu,

ise; elektronik, iyonik ve temas

1 1 m = (0.005139 m 0.00326) exp1268 (cm)-1 303 T

Anottan katota doru su ak debisi(84);

nd = 0.00292 + 0.05 m 3.4 10 19 m

1 1 Dw = D exp 2416 303 T

(2.26) denklemi (2.27)a blnrse;

halini alr. Deriim farkllamasndan kaynaklanan bu kayp(44), de =

eklindedir. (2.28) denklemi (2.31)de yerine yazldnda;

ifadede geen c2 katsays aadaki biimde tanmlanmaktadr(82).

(2.37) ifadesinde (2.9) denklemi yerine yazlr ve dzenlenir ise;

eklinde belirlenebilir. Yakt piline gnderilecek yakt ve/veya havann ou zaman

basnlandrlmas gerekir. Bu nedenle sistemde kompresr kullanmna

m hava = 3.57 10 7 HFK

m hava,kan = (3.57 10 7 HFK 8.29 10 8 )

Yakt pili gc;

Tfc=Tfc+20 pH2= pH2+0.5 phava= phava+0.5 fi=fi+25

m hava2 ,P, Pk ,Patk s

Next Tfc Next pH2 Next phava Next fi

Evet DUR GRAFK

Yakt Pili Modl

ekil 2.2. Model, parametreler ve bulgular

Modellemede Kullanlan niteler ve Yaplan Kabuller

belirlenmitir. Kompresr k scakl;

m hava = 3.57 10 7 HFK i